ABD Savunma Bakanlığı İnsansız Sistemler Yol HaritalarınınKarşılaştırılması

Mustafa İLLEEZ

Öz

Soğuk savaş sonrası dönemde ve özellikle 1990'lardan sonra AmerikaBirleşik Devletleri (ABD) ve NATO tarafından icra edilen harekâtlarda,İnsansız Uçak Sistemleri (İUS) artan nicel ve nitel ağırlıklakullanılmaktadır. Gelecekte İUS'ların hava gücündeki yerininöngörülmesine yönelik olarak farklı ülkelerin Savunma Bakanlıkları vekuvvetleri tarafından vizyon ve genel planlamaların sunulduğu yolharitaları yayınlanmaktadır. Belirli periyotlarla güncellenebilen budokümanların incelenmesi ile öngörülerdeki farklılaşmanın yanında geneleğilimdeki değişimin belirlenmesi amaçlanmaktadır.

ABD Savunma Bakanlığı tarafından 2000 yılında İUS'lara ilişkin 25yıllık bir yol haritası yayınlanmıştır. Yol haritasının 2002 yılındagüncellenmesi ihtiyacı doğmuş olup, 2005 yılından itibaren yol haritalarıstandart olarak iki yıllık periyotlarla ve 25 yıllık süreci kapsayacakşekilde güncellenmiş ve yayımlanmıştır. Bu makalede İUS'ların yüksektehdit ortamında kullanımı, ABD Savunma Bakanlığı tarafından yayınlananİnsansız Sistemler Yol Haritalarından faydalanılarak; teknolojikgelişmeler, siyasî ve ekonomik etkenler göz önüne alınarak incelenmiştir.İncelenen yol haritalarındaki değişiklikler ve öngörülen hedefleringerçekleşme durumları analiz edilerek, İUS teknolojilerindeki eğilimin neyönde olduğu ortaya konmaya çalışılmıştır. Makalenin, İUS'larıngeliştirilmesi ve kullanımında halihazırda öncü ülke konumunda olanABD'nin, yüksek tehdit ortamında İUS'ların kullanımına ilişkin öngörüsünüortaya koyması amaçlanmıştır.

Çalışmanın sonucunda, tehdit değerlendirmesinin teröristle mücadeleve asimetrik harpten yüksek tehdit ortamına doğru genişlediğideğerlendirilmiştir. ABD İnsansız Sistemler Yol Haritaları'na ilişkinincelemelerin 2000'li yıllardan 2030'lara kadar bir yelpazede İUSkonseptindeki değişimin ortaya konulmasına yardımcı olması hedeflemiştir.

Anahtar Kelimeler: İnsansız Uçak Sistemleri, Amerikan Savunma Bakanlığı, İnsansız Sistemler Yol Haritaları.

Abstract

-1-

During the operations conducted by United States of America (USA)and NATO in post-Cold War era and especially after 1990's, threatsagainst air power were limited and ineffective. Asymmetricalcharacteristics of the war in those wars between strong and weak rivals,made the effective utilization of UAS efficiently. Using UAS in a warbetween equal forces or when the threat level against air power is highis the main subject of the article. To analyze the tendencies towardsthat problematic, USA Department of Defense (DOD) Unmanned SystemsRoadmaps are analyzed and compared.

In 2000, USA DOD released a roadmap dealing with the next 25 yearsof UAS. In 2002, an updated version is published. Since 2005, roadmap isupdated every two years and each roadmap compromising the next 25 years.While analyzing the roadmaps, advancements in technology, political andeconomical factors were taken into account. This study tries to determinethe shift of plans, expectations and foreseen future operationalenvironment to reveal the general tendency of UAS concept andcapabilities. In this context, study aims to put forward the vision ofUAS in high threat enviroments, framing USA as a model and DOD roadmapsas the main source,

Analyzing DOD roadmaps showed that threat assessment of USA expands from terrorism and asymmetrical conflicts towards wars amongst equal forces and operations in high threat environments. As result of this study conceptual changes of UAS utilization is aimed to put forward.

Keywords: Unmanned Aircraft Systems (UAS), United States Department of Defense (DOD), High Threat Operational Environment.

1.Giriş

Modern silah sistemleri olan İUS'lar oldukça köklü bir geçmişesahiptir. Öyle ki, ilk insanlı uçuştan yaklaşık 15 yıl sonra, 1918yılında, Curtis Hava Torpidosu N-9 havacılık tarihinde önemli bir aşamaolarak yerini almıştır. "Curtis prototipi insansız olarak başarıylakalkışını yapıp, 1000 yard boyunca rotasını stabil olarak uçarak,istenilen zaman ve yerde hedefine dalışını gerçekleştirmiş, geri dönmüşve inmiştir."1 Yüzyıla yakın geçmişe sahip olan bu silah sistemleridünyada giderek yaygınlaşmakta, sivil ve askerî kullanım alanlarıartmaktadır.

Tarihte İUS'ların düzenli savaşlarda kullanımına ilişkin önemlitecrübeler edinilmiş olmasına karşın İUS kullanımı ve ABD'nin yürüttüğü

1 R. K. Barnhart, S. B. Hottman, D. M. Marshall ve E. Shappee (Dü.), Introduction to Unmanned Aircraft Systems, CRC Press, Florida, 2012, s.4

-2-

projeler sık sık iptal edilmiş ya da tasarlanan sistemler envanterealınmamıştır. Örneğin Vietnam Savaşı'nda AQM-34 Lightning Bug İUS'larıkeşif, elektronik ve muhabere istihbaratı, aldatma ve bildiri dağıtımıgibi farklı nevilerde 3435 sorti harekât görevi icra etmiştir.2 İUS'larınbaşta istihbarat, gözetleme ve keşif (İGK) ile yer hedeflerine taarruzolmak üzere son on yılda icra ettikleri görevler ise tehdit seviyesinindüşük olduğu harekât ortamlarında gerçekleştirilmiştir.

Geleceğin harekât ortamının sadece düzensiz harple sınırlıkalmayacağı değerlendirilmektedir. Bu kapsamda gelecekte İUS'larındüzenli ve denk kuvvetler arası savaşlarda etkin olmaları için sahipolmaları gereken kabiliyetlerin doğru tespiti önem kazanmaktadır. Bukapsamda, ABD'nin Savunma Bakanlığı, kuvvet komutanlıkları gibi farklıkurumlar tarafından yayınlanmış yol haritaları; İUS'ların geleceğineilişkin öngörüleri, muhtemel konseptleri, ortaya çıkması beklenenteknolojileri, araştırma-geliştirme (Ar-Ge) ve tedarik planlamalarınıiçermektedir. Çalışmada söz konusu yol haritaları temel alınarak, ABD'ningenelde İUS'lara ve özelde İUS'ların yüksek tehdit ortamında kullanımınailişkin planlamalar incelenecektir. 2000 ve 2013 yılları arasındayayınlanmış olan yol haritalarının analizi ile İUS'ların kullanımınailişkin eğilim ile ilgili bilgiler elde edilecektir.

2007 yılına kadar İUS'ları konu alan yol haritalarında 2007 yılındanitibaren kara ve deniz insansız sistemlerini içine alacak şekildeyapılandırılmıştır. Hava gücünün unsuru olan insansız sistemlerin uçuşirtifaları ve ağırlıklarına göre yapılmış olan gruplandırma Tablo-1'degösterilmiştir. Çalışmanın çerçevesi, Türk Hava Kuvvetleri'nin sorumlulukalanına giren Grup 4 ve Grup 5 İUS'lar ve bu İUS'ların yoğun tehditortamında kullanımı olarak belirlenmiştir.

Tablo-1 İUS Kategorileri3

İUS Grubu Maksimum KalkışAğırlığı (libre)

Seyir İrtifası(feet) Sürat (knot)

Grup 1 0-20 <12004 100Grup 2 21-55 <3500 <250Grup 3 <1320 <18000 Süratten

bağımsız.Grup 4Grup 5 >1320 >18000

* Yerden yükseklik (above ground level-AGL)

2 Laurence R. Newcome, Unmanned Aviation: A Brief History of Unmanned Aerial Vehicles, AIAA, Virginia, 2004, s.833

4 ABD Savunma Bakanlığı, Joint UAS Concept of Operations, 2008 aktaran Dyke D. Weatherington, Acquisition of Department of Defense Unmanned Aircraft Systems, 23 Mart 2010, s.2.

-3-

** Ortalama deniz seviyesinden yükseklik (above mean sea level-MSL)

2.ABD Yol Haritalarının Genel Özelliklerinin İncelenmesi

ABD Yol Haritaları'nda bazı farklılıklar gözlenmektedir. Bufarklılıklar insansız sistemlere yaklaşımla ilgili de fikir vermektedir.Örneğin, 2000-2025 İHA Yol Haritalarında amaç, 25 yıllık periyotlardaABD'nin İUS'lara yönelik planlama sürecini desteklemek iken 2013-2038Birleştirilmiş İnsansız Sistemler Yol Haritası'nda amaç insansızsistemlerin devam eden geliştirme, üretim, test, eğitim, işletme ve idamesafhalarında vizyon ve strateji ortaya koymak olarak genişlemiştir.Çalışmada İUS yol haritalarının yapısı ve genel özellikleri detaylıolarak incelenmeyecek olup, süreç içerisindeki değişimin daha iyianlaşılması adına kısmî karşılaştırmalar yer almaktadır.

a.İçerik ve sunum yöntemi

Yol haritaları yayınlandıkları yıldan itibaren ileriye doğru olan 25yıllık zaman dilimini kapsamaktadır. 2007 yılı öncesindeki yol haritalarısadece İUS'ları konu almaktadır. 2007 yılından itibaren İUS'lar, insansızkara, deniz ve hava insansız sistemleri tek bir yol haritasında birlikteyer almıştır.

2007 yılından önce yayınlanan yol haritalarında içerik ve sunumyönteminin büyük oranda benzeştiği görülmektedir. Söz konusu yolharitalarında mevcut insansız sistemler ve teknolojilere önemli yerayrılmıştır. 2007 ve 2009 yıllarında ABD envanterindeki insansızsistemlere ilişkin bilgiler eklerde yer almaya devam etmiş, 2011 yılındanitibaren ise tamamen çıkarılarak emniyetli internet ortamındanulaşılabilecek ayrı bir katalog haline dönüştürülmüştür. 2013-2038İnsansız Sistemler Yol Haritasında başlangıç bölümünde sıralanan başlıcasorun sahaları dokümanın ana bölümlerini oluşturmuştur.

Ayrıca yol haritalarının hazırlanmasında geçmişteki harekâttecrübelerinden önemli ölçüde faydalanıldığı görülmektedir. Yolharitalarının bazı kısımlarında, geçmişteki proje süreçlerinden alınandersler vurgulanmaktadır. Örneğin, 2013-2038 Yol Haritasında acil ihtiyaçkapsamında MQ-9 Reaper İUS'larının tedarik sürecinde sistemlerin ömürdevrini kapsayacak şekilde kapsamlı idame ve işletme planlamasınınyapılamamış olmasının olumsuz etkileri açıklanmıştır.5

b.İsimlendirme

5 ABD Savunma Bakanlığı, Unmanned Systems Integrated Roadmap FY2013-2038, 2013, s.142, http://www.defense.gov/pubs/DOD-USRM-2013.pdf erişim 26 Aralık 2013.

-4-

Dünyada İUS'ların adlandırılması ile ilgili olarak standart henüzsağlanamamıştır. "Son on yılda İUS'ların süratli ve bazen kaotik biryapıda seyreden gelişimi, askerî ve sivil çevrelerde farklıterminolojilerin kullanılmasına yol açtı. Sonuçta, millî bakış açılarıterimlerde standardizasyonun sağlanmasını güçleştirmiş olsa da, geçmiştenmiras kalan terminoloji güncelliğini yitirdi." 6

Benzer şekilde 2005 yılından itibaren ABD Savunma Bakanlığı YolHaritalarında İnsansız Hava Aracı (İHA, Unmanned Air Vehicle-UAV) yerineİnsansız Uçak Sistemleri (İUS, Unmanned Aircraft Systems-UAS) terimikullanılmaktadır. 2013-2038 Yol Haritasında da İnsansız Uçak Sistemleri(İUS) terimi kullanılmakta ancak ABD Hava Kuvvetlerinin Grup 4 ve Grup 5İUS'ları için Uzaktan Pilotlu Uçak (Remotely Piloted Aircraft-RPA)terimini kullandığı bilgisine yer verilmektedir.7

c.Teknolojideki Gelişmelerin Analiz Yöntemi

Farklı sektörlere ait en son teknolojilerin bir arada kullandığı İUSsilah sistemlerine ilişkin 25 yıl ilerisine ilişkin planlama yapılırken,gelecek harekât ortamının hayal edilmesi ve arzulanan kabiliyetlerisağlayacak olan bilimsel gelişmelerin öngörülebilmesi gerekmektedir.2000, 2002, 2005, 2007 ve 2011 yıllarında yayınlanan yol haritalarında,ihtiyaç duyulan kabiliyetleri sağlayacak olan teknolojileringeliştirilmesi takvimine yönelik tahminlerde Moore Yasası'ndanfaydalanıldığı ifade edilmektedir.

Moore Yasası, Intel şirketinin kurucularından Gordon Moore'un 19Nisan 1965 yılında Electronics Magazine dergisinde yayınlanan makalesiile teknoloji tarihine geçen yasadır.1965 yılında, mikroişlemcileriçindeki transistor sayısının her 12 ayda bir iki katına çıkacağını ifadeeden Moore, 1975 yılında bu öngörüsünü güncellemiş ve her 24 ayda bir ikikatına çıkacak şekilde düzeltmiştir.8 Bir yasadan çok istatistiksel birçıkarım olan bu ifade bilgisayar ağları, iletişim sistemleri gibialanlarda geleceğe ilişkin tahminlerde bulunmak amacıylakullanılmaktadır. Moore Yasası, geçmiş dönemlerdeki gelişimin benzerşekilde devam edeceği kabulü ile gelecekteki teknolojinin ulaşacağıseviyeyi tahmin etmek amacıyla kullanılmıştır.

6 Birleşik Krallık Savunma Bakanlığı. Joint Doctrine Note 3/10 Unmanned Aircraft Systems: Terminology, Definitions and Classifications, The Development, Concepts and Doctrine Centre, Swindon, 2010, s.v7 ABD Savunma Bakanlığı, Unmanned Systems Integrated Roadmap FY2013-2038, 2013, s.105. 8 Steven Sawnson, Moore's Law, Kaliforniya San Diego Üniversitesi, 2009, http://cseweb.ucsd.edu/classes/wi09/cse240c/Slides/02_MooresLawAnd8080.pdf, erişim 3 Mart2014.

-5-

ç. Politik Etkiler

Harekât ihtiyaçlarının belirlenmesi ve bu ihtiyacı karşılayacak olankuvvet yapılarının oluşturulmasında tehdit değerlendirmesi büyük önemtaşımaktadır. Dünyadaki politik değişimlerin ve ABD'nin tehdit algısınıngelecekte envantere girecek İUS'ların özelliklerini etkilediğigörülmektedir. Terörizmle küresel savaş (global war on terror-GWOT)dönemi ihtiyaçlarına cevap vermek üzere ve zaman zaman ayrıntılıplanlamalar yapılmadan, acil istek kapsamında tedarik süreçleriişletildiği değerlendirilmektedir. Bu tür tedarik süreçlerinde teslimatsüresi harekât isterlerinden tavizler vermeyi gerektirebilir. Teröristlemücadele ve asimetrik savaş odaklı İUS yapılanmasının gereği olarakİUS'lar aslî olarak İGK (İstihbarat, Gözetleme ve Keşif) ihtiyaçlarınıkarşılamaktadır. İkincil olarak ise taarruz ihtiyaçlarına yönelik olaraktedarik edilmektedir. ABD'nin ilgi alanının Asya-Pasifik bölgesinekayması ile İUS'ların yüksek tehdit ortamında kullanımı sorunsalı önemkazanmaya başlamıştır.

ABD Savunma Bakanlığı'nın insansız sistemlere ilişkin yol haritalarızaman içerisinde kapsam, metodoloji ve içerik olarak önemlideğişikliklere uğramıştır. Uzun vadeli dokümanlar olarak hazırlanan yolharitalarındaki değişimin insansız sistemler teknolojisindeki süratligelişmelerden kaynaklandığı değerlendirilmektedir. Dünyadaki siyasî veekonomik ortam ve bu ortamın neden olduğu tehdit değerlendirmesiİUS'ların kullanım konseptlerini doğrudan etkilemektedir.

Bu bölümde ABD Savunma Bakanlığının insansız sistemlere yönelik yolharitalarının genel özellikleri incelenmiştir. Sonraki bölümde yüksektehdit ortamında görev yapacak İUS'ların icra edebilecekleri görevtipleri, sahip olmaları gereken kabiliyetler ve İUS'lara ayrılan savunmabütçesi analiz edilecektir.

3.Yüksek Tehdit Ortamında İUS'ların Kullanımı

Soğuk Savaşın bitimi ile birlikte asimetrik tehdit kavramı önemkazanmıştır. Afganistan, İkinci Irak ve Libya harekâtından edinilentecrübeler İUS'ların önemli bir kuvvet çarpanı olarak değerini ortayakoymuştur. Bu harekâtlardan edinilen tecrübenin ülkelerin kuvvetyapılarına dair planlamalarını değiştirecek kadar önemli sonuçlarıolmuştur. Günümüzde pek çok ülke İUS Ar-Ge ve tedarik projeleriyürütmektedir.

Afganistan, İkinci Irak ve Libya harekâtlarından farklı olarakdüşman ülkenin etkin bir hava gücüne sahip olması ya da hava üstünlüğünün

-6-

elde edilmediği muhabere ortamlarında icra edilecek görevler, mevcutİUS'ların büyük kısmının karşı koyamayacağı hava savunma tehditleriniiçerebilecektedir. Yüksek tehdit ortamında görev yapma ihtiyacı İUS'larınilave bazı kabiliyetlere sahip olmasını gerektirmektedir.

Müteakip bölümlerde İUS'ların yüksek tehdit ortamında icra etmesinegereksinim duyulan görev tipleri, bu görevleri icra edebilmek için sahipolmaları gereken kabiliyetler ve İUS'lara yönelik bütçe planlamaları yolharitaları kapsamında incelenecektir.

a.Görev tipleri

ABD Savunma Bakanlığı İnsansız Sistemler Yol Haritalarında 2000yılından günümüze doğru yaklaştıkça, yüksek tehdit ortamında İUS'larınkullanımına daha fazla yer verildiği görülmektedir.

(1) 2000-2025 yılları arasını kapsayan ilk yol haritasında yerverilen görev tiplerinin, ABD Genelkurmay Başkanlığı'nın yıllık olarakyayınladığı ve muharip komutanların harekât ihtiyacı olarakbelirledikleri hususları içeren Müşterek Öncelikler Listesi'nde(Integrated Priorities List-IPL) yer alan eksikliklerin giderilmesineyönelik olduğu görülmektedir. Afganistan, İkinci Irak ve Libyaharekâtlarından önce yayınlanan bu dokümanda yüksek tehdit ortamındaİUS'ların kullanılmasına yönelik vizyonun henüz oluşmadığı görülmektedir.Bu tespit dokümanda, "Bazı diğer ülkelerde yaygın olmasına karşın ABD'ningözden kaçırdığı nokta İHA'ların tehdit ortamında kullanılabilecek nüfuzedici bir yapısının olduğu"9 şeklinde teyit edilmektedir. Örnek olarakher ikisi de yüksek irtifa İGK görevleri için tasarlanmış olan GlobalHawk ve Dark Star İUS'larından bahsedilmektedir. Yüksek havada kalışsüresine sahip olan Global Hawk, ses üstü hızlarda uçabilen vegörünmezlik teknolojisine sahip Dark Star'a tercih edilmiştir. MüşterekÖncelikler Listesinde yer alan görev tiplerinden yüksek tehdit ortamındagörev yapmayı gerektirecek en önemli görev tipi düşman hava savunmabaskısı görevleri olarak görülmektedir. Bu görev tipinde İUS'un hayattakalabilme yeteneği için öngörülen kabiliyetler düşük ısıl görünürlük vedüşük ses görünürlüğü olarak ifade edilmektedir. Ayrıca İUS'larınvurulduğunda otomatik olarak arıza giderme ve hatayı telafi etmekabiliyetlerine yer verilmektedir. Daha yüksek teknoloji gerektirenkabiliyetlerin ise İUS'ların düşük maliyetli olması gerektiği yargısı ileçeliştiği vurgulanmaktadır.

9 ABD Savunma Bakanlığı, Unmanned Aerial Vehicles Roadmap 2000-2025, Washington, 2000, s.12.

-7-

(2) 2002-2027 İHA Yol Haritasında yüksek tehdit ortamındaİUS'ların kullanılmasına yönelik görüşler muhafaza edilmiştir. Yolharitasında görülen önemli değişiklikler Müşterek Öncelikler Listesinetaarruz, aldatma, elektronik taarruz ve İUS'ların decoy olarakkullanılması kavramlarının ilave edilmiş olmasıdır. 10 Taarruzkabiliyetine yönelik olarak bu ilavenin 2001 yılında Predator İUS'u ileharekât ortamında ve gerçek durumda ilk denemesi yapılmak zorundakalınmış olan Predator ile Hellfire mühimmatının kullanılması ve sonrakidönemde bu kullanımdan elde edilen başarı olduğu değerlendirilmektedir.2000 ve 2002 yıllarında yayınlanan yol haritalarında görev tiplerine çokkısıtlı değinildiği ve mevcut, gelecekteki kabiliyetler ve teknolojiyeodaklanıldığı görülmektedir. Bu yol haritası ile ilk kez düşman askerîkuvvetlerinin etkin bir hava savunmasına sahip olduğu harekât ortamındaİUS'ların kullanımı ayrı bir alt başlık olarak ele alınmıştır. Bukapsamda tarihte D-21 ve AQM-34 Firebee İUS'larının yüksek tehdit içerenortamlarda kullanıldığı ifade edilmiştir. Gelecekte yüksek tehditortamında İUS'ların kullanımın ilişkin vizyona ve planlamaya yol haritasıkapsamında yer verilmemiştir.

(3) 2005-2030 İUS Yol Haritası harekât isterleri ve projelerodaklı olarak hazırlanmıştır. Aynı dokümanda ise kara ve deniz insansızsistemlerini de içerecek şekilde ve isterler ile mevcut projelerinüzerinde bir bakış açısına sahip bir dokümana ihtiyaç olduğuvurgulanmıştır. 2005-2030 İUS Yol Haritası'nda İUS'ların gelecekte icraedecekleri görev tiplerine ilişkin planlama 2000 ve 2002 yıllarındayayınlanan yol haritalarından farklı olarak ayrı bir tablo ilegösterilmektedir. 2005-2030 İUS Yol Haritasında havada yakıt ikmali(HYİ), ulaştırma, düşman hava savunma baskısı, nüfuz edici taarruz, hava-hava görevlerini icra edebilecek İUS'lar yer almaktadır. Ayrıcataarruz/düşman hava savunma baskısı ve taarruz/düşman hava savunmabaskısı/hava-hava görevleri kombinasyonlarını çok rollü olarak icraedebilecek İUS'lara yer verilmiştir. Bu görev tiplerini icra edebilmekabiliyetinin kazanılmasına yönelik takvim oluşturulmuştur. 2003tarihinde Savunma Bilim Heyetinin ve Hava Kuvvetleri Bilimsel DanışmanlıkHeyetinin, İGK görevi icra eden İUS'ların yüksek tehdit altında görevyapabilmelerine yönelik raporlar sunduğu belirtilmiştir. Yol haritasınındüşman hava savunma baskısı görevlerinde İUS'ların kullanımı ile ilgilibölümünde yüksek tehdit ortamında İUS'ların kullanımına yönelikdeğerlendirmeler yapılmıştır.11

10 ABD Savunma Bakanlığı, Unmanned Aerial Vehicles Roadmap 2002-2027, Washington, 2002, s.1311 ABD Savunma Bakanlığı, Unmanned Aircraft Systems Roadmap 2005-2030, Washington, 2005, s.A-2,3

-8-

(4) 2007-2032 Birleştirilmiş İnsansız Sistemler Yol Haritası'nınbaşlangıcında yer alan vizyon başlığı altında İUS'ların icra edeceklerigörev tipleri ve takvim yer almıştır. 2005 yılından farklı olarak butabloda aynı görev tiplerine ilişkin olarak kara ve deniz insansızsistemleri de yer almıştır. Kara ve deniz insansız sistemleri buçalışmanın çerçevesi dışındadır. 2006 yılında yayın Dört Yıllık SavunmaDeğerlendirmesi (Quadrennial Defense Review-QDR) raporunda insansızsistemlere ilişkin olarak belirlenen yedi maddeden üç tanesi doğrudanyüksek tehdit ortamında İUS'ların kullanılmasına yönelik kabiliyetlerdir.Bir diğer maddede ise İGK ve taarruz görevlerinde kullanılmak üzere DenizKuvvetlerinin İUS teminine ihtiyaç olduğu ifade edilmektedir12 Buihtiyacın uçak gemisinden görev yapabilen İUS'lara yönelik olduğudeğerlendirilmektedir. 2007 yılında yayınlanan yol haritasında insansızsistemler ve görev tipleri eşleştirmesinde mevcut ve projelendirilmişsistemlere ilave olarak ilk kez tanımlanmamış ancak icra edecekleri görevtipleri belirli olan gelecekteki sistemlere yer verilmiştir.

(5) 2009-2034 Birleştirilmiş İnsansız Sistemler Yol Haritası'ndainsansız sistemlerin icra ettikleri ve etmeleri planlanan görev tipleriayrıca ele alınmamıştır. Alanlarında uzman personelden oluşturulan birgrup tarafından vizyon ve vizyona uygun müşterek kabiliyet alanlarıbelirlenmiştir. Kuvvet koruma, komuta kontrol gibi dokuz adet müşterekkabiliyet alanı alt kabiliyetlerle birlikte mevcut ve projelendirilmişinsansız sistemlerle eşleştirilmiştir. 2009-2034 Birleştirilmiş İnsansızSistemler Yol Haritasında, insansız sistemlerin hangi görev tipleriniicra edebileceği değil, belirlenmiş müşterek kabiliyet alanlarındanhangilerini karşıladığı ve karşılamasının planlandığı yer almıştır.13 Buyaklaşım ve gösterim şekli yol haritasının diğer yol haritaları ilemukayesesini ve harekâta yönelik öngörünün anlaşılmasını güçleştirmiştir.Örneğin, taarruz görev tipi (yer hedeflerine taarruz ya da nüfuz edicitaarruz vb.) ayrı başlık altında incelenmemiş olup, kuvvet kullanmabaşlığının altında yer alan 42 proje, koruma başlığı altındaki 62 proje,ortaklık oluşturma başlığındaki 34 proje içerisinden tekrarlar, kara vedeniz sistemleri ayıklanıp, projelerin özelliklerine bakılarakdeğerlendirilebilmiştir.

(6) 2009 yılında yayınlanan dokümandakine benzer şekilde 2011yılında yayınlanan yol haritalarında da İUS'ların icra edecekleri görevtipleri genel başlıklar altına ve Tablo-1'de yer alan kategorilere göreayrılmış şekilde sunulmuştur. 2011-2036 Birleştirilmiş İnsansız SistemlerYol Haritasında diğer yol haritalarından farklı olarak görev tipleri,12 ABD Savunma Bakanlığı, Integrated Unmanned Systems Roadmap 2007-2032, Washington, 2007,s.2513 ABD Savunma Bakanlığı, Integrated Unmanned Systems Roadmap 2009-2034, Washington, 2009,s.7

-9-

kabiliyetler ya da teknoloji değil belirlenmiş olan sorun sahalarıdokümanın bölümlerini oluşturmuştur. Grup 4 ve Grup 5 İUS'ların icraedebilecekleri görev tipleri genel olarak belirtilmiş olup, bu görevlerinicra edilebilmesine yönelik öngörü içeren takvim yer almamaktadır. 14

(7) 2013-2038 Birleştirilmiş İnsansız Sistemler Yol Haritasındagörev tipleri 2013-2038 arasında yüksek tehdit ortamına uygun ve nüfuzedici bir yapıda olacak şekilde eğilim göstereceği belirtilmiş ancakyıllara sari olarak bir takvime yer verilmemiştir.

Şekil 1 Yüksek Tehdit Ortamında İcra Edilecek Görev Tiplerine İlişkinÖngörüler

İUS'ların yüksek tehdit ortamında icra edecekleri görev tipleri vebu görev tiplerine ilişkin olarak yol haritalarındaki öngörülerinkarşılaştırılması Şekil-1'de sunulmuştur. 2000, 2002, 2011 ve 2013 yolharitaları görev tiplerine ilişkin yeterli veri içermemesi nedeniyleşekilde yer almamıştır.

Şekil 1, Grup 4 ve Grup 5 İUS'ların yüksek tehdit ortamında icraedecekleri görev tiplerini içermektedir. Şekil 1 incelendiğinde,gelecekte icra edilebilecek görev tiplerine ilişkin olarak 2009-2034Birleştirilmiş İnsansız Sistemler Yol Haritası'nda yer alan takvimdebelirgin bir öteleme görülmektedir. Bu ötelemede, ABD'nin İUS'larailişkin kullanım konseptinin yüksek tehdit ortamında kullanımınınöncelikli olmadığının kıymetlendirilmesi ve otonomi, hayatta kalabilme vebirlikte çalışabilirlik alanlarındaki teknolojik gelişmelerin yeterliseviyeye ulaşmamış olmasının etkili olduğu değerlendirilmektedir.

14 ABD Savunma Bakanlığı, Integrated Unmanned Systems Roadmap 2011-2036, Washington, 2011.

-10-

b.Kabiliyetler

2011 ve 2013 yılında yayınlanan yol haritaları İUS'ları teknolojikkırılıma ya da görev tiplerine göre değil, kazanılması gerekenkabiliyetler esasına göre ele almaktadır. Ancak, yüksek tehdit ortamındagörev yapabilmek için gerekli kabiliyetler ayrı bir şekilde elealınmamıştır. Karşılaştırma yapabilmek amacıyla bu çalışmada yüksektehdit ortamında görev yapacak olan İUS'lara yönelik kabiliyetlerbelirlenerek yol haritalarında bu kabiliyetlere yaklaşım incelenmiştir.

(1) Birlikte çalışabilirlik (Interoperability)

"Sistemlerin, birimlerin veya kuvvetlerin diğer sistemler, birimlerveya kuvvetlerden hizmet alarak veya hizmet sağlayarak bir aradaetkinlikle kullanılması"15 olarak tanımlanan birlikte çalışabilirlikkavramına yol haritalarında günümüze yaklaştıkça daha fazla yerverilmiştir.

Birlikte çalışabilirlik kavramının bir yönü İUS'un ana altsistemleri olan yer kontrol istasyonu, veri hatları, otomatik kalkış inişsistemlerinin farklı İUS'larla çalışabilmesidir. Örneğin, envanterdebulunan tek tip bir Yer Kontrol İstasyonundan (YKİ) farklı tipte insansızuçaklar kullanılabilmelidir. Birlikte çalışabilirliğin bir diğer yönü iseinsanlı-insansız sistemlerin aynı harekât ortamında ya da aynı paketiçersinde birlikte görev yapabilmeleri kabiliyetidir. Yüksek tehditiçeren ortamlarda görev yapılması durumunda görevin tamamlanmasının yanısıra daha düşük maliyet, esneklik, yedeklilik gibi isterlerinkarşılanmasında birlikte çalışabilirlik önem taşımaktadır.

(2) Eğitim

Her ne kadar adlandırmada insansız ifadesi yer alsa da İUS'un enönemli alt sistemi insandır. İnsan faktörünün uçuş emniyet ve görevbaşarısında belirleyici olduğu bilinmektedir. Bu kapsamda İUS'larda görevalacak personelin nitelikleri ve eğitim seviyesi önem kazanmaktadır.

İnsan faktörünün öneminin tecrübelerle anlaşılması ile birlikteyıllara sari olarak yol haritalarında eğitim kavramı üzerinde daha fazladurulmaya başlandığı gözlenmektedir. ABD'de kuvvetler zaman zamanenvanterlerinde aynı veya çok benzer özelliklerde İUS'larıbulundurmaktadırlar. Müşterek yapıdaki dokümanlar olan yol haritalarında

15 Interoperable Open Architecture (IOA), Real Time Innovationi, RTI Company, 2012, s.2 http://www.rti.com/whitepapers/Interoperable_Open_Architecture.pdf, erişim 17 Ocak 2014.

-11-

eğitimin öneminin vurgulanmasına karşın, eğitim sisteminin kuvvetleregöre önemi farklılıklar gösterdiği görülmektedir.

(3) Uzun süre havada kalış

İUS'ların en önemli avantajlarından olan uzun süre havada kalışasimetrik harpte olduğu gibi yüksek tehdit içeren bir harekât ortamındada arzu edilen bir kabiliyet olacaktır. Uzun süre havada kalışkabiliyetinin sağladığı devamlı İGK/taarruz son derece önemli bir kuvvetçarpanıdır. Uzun sürede havada kalış kabiliyetini artırmaya yönelikolarak alternatif enerji kaynaklarından yüksek verimli itki sistemlerinekadar pek çok farklı alanda çalışmalar yapılmaktadır.

(4) Menzil

Menzil İUS'lara düşmanın derinliklerine nüfuz etme, intikal ve konuşdeğişikliklerine ihtiyaç duymadan, havadan yakıt ikmali yapmadan ya daminimum yakıt ikmali ile görev yapabilme imkanı sağlayacaktır. Ayrıca,ABD'nin 300.000 civarında personelinin kendi ülkesi dışında görevyaptığı16 göz önüne alındığında ana kıtadan intikal etmeden görevyapabilmenin daha fazla önem kazandığı anlaşılmaktadır.

(5) Sürat ve manevra kabiliyeti

Yüksek tehdit ortamında görev yapacak nitelikteki İUS'ların sürat vemanevra kabiliyetlerinin görev etkinliği ve tehditlere karşı savunmayönleriyle ele alınması gerekmektedir. Çok yüksek süratlerin veya çokdüşük süratlerin avantajlı olacağı senaryolar oluşturmak mümkündür. Yolharitalarında yer alan İUS'ların hipersonik süratlerden çok düşüksüratlere kadar farklı özellikler taşıdığı görülmektedir.

(6) Modüler faydalı yük ailesi

Maliyet etkinlik, esneklik ve yedeklik yönlerinden önemli birkabiliyet olan modüler faydalı yük ailelerinin kullanılması İUS'lar içinbüyük önem taşımaktadır. Bölüm 2.a.'da İUS'ların yüksek tehditli harekâtortamında icra edeceği görev tiplerini ele alırken tespit edildiği üzere2011 ve 2013 yıllarında yayınlanan yol haritaları hazırlanırken görevtipleri değil kabiliyetler referans alınmıştır. Nitekim, İUS'lar aynısortide hatta aynı anda birden fazla görev tipini icra edebilmepotansiyeline sahiptirler. Dolayısıyla, bu tür bir esnekliğidestekleyecek tak ve kullan (plug and play) olarak tanımlanabilecek16 Defence Manpower Data Center, Total Military Personnel and Dependent End Strength, 31 Aralık 2013. https://www.dmdc.osd.mil/appj/dwp/getfile.do?fileNm=SIAD_309_Report_P1312.xlsx&filePathNm=milRegionCountry erişim 4 Mart 2014.

-12-

seviyede modüler faydalı yük ailelerinin açık bir tasarım mimarisi ileoluşturulmasına ihtiyaç duyulmaktadır.

(7) Otonom harekât kabiliyeti

Otonomi "İnsansız bir sistemin, operatörün tasarlanmış insan-robotara yüzü sayesinde tahsis ettiği veya insansız sistemin iletişim kurduğubaşka bir sistem tarafından tahsis edilen görevleri yerine getirmek içinbütünleştirdiği hissetme, algılama, analiz etme, iletişim kurma,planlama, karar verme ve icra etme kabiliyeti" 17 olaraktanımlanmaktadır.

Yoğun elektronik harp icra edilen bir ortamda en kolay zarargörebilecek alt sistemler muhtemelen veri hatları olacaktır. Verihatlarının arıza yapması, güvensiz veya kullanılamaz olması durumlarındaİUS'ların belirli otonomi seviyelerinde olması gerek uçuş emniyetigerekse görevin icra edilebilmesi açısından önem taşımaktadır. Ayrıca,paket halinde icra edilecek taarruzlar olası bir veri hattı sorunundakipaketteki diğer uçakları tehlikeye atmayacak seviyede otonomigerektirmektedir. Yüksek otonomi, tek YKİ'den aynı anda çok uçağınkullanılmasına imkan verebilecektir. Ayrıca, faydalı yük verilerininkıymetlendirilmesine ilişkin yüksek otonomi veri hattı kullanımınıazaltacaktır.

(8) Hassas angajman

Hassas angajman kabiliyeti sadece İUS'ların değil yüksek tüm havagücünün önemli bir kabiliyetidir. Hassas angajman ve gelişmiş mühimmatlarsayesinde daha az mühimmat ile istenen etki yapılabilmektedir. Bu sayede,sürat, menzil, havada-kalış, hayatta kalabilme (görünmezlik, manevra vb.)gibi parametrelerde önemli değişimler olmaktadır. Ayrıca harekâtplanlamaları daha hesaplanabilir olmakta ve komuta-kontrol kolaylığısağlanmaktadır. Yol haritalarında mühimmatlara ilişkin planlamalarınözellikle 2005 yılında yayınlanan yol haritası ile birlikte arttığıgörülmektedir.

(9) Elektronik harp

Elektronik harbin genel olarak taarruzî ve savunma olarak iki yönüolduğu kabulü ile İUS'ların elektronik harbin her iki yönünde de etkinolmasına ihtiyaç olduğu değerlendirilmektedir. Savunma rolünde önceliklekendi sistemlerin ve dost sistemleri düşmanın elektronik taarruzlarından17 National Institute of Standarts and Technology, Autonomy Levels for Unmanned Systems (ALFUS) Framework, National Instituto of Standart and Technology, Ekim 2008. http://www.nist.gov/el/isd/ks/upload/NISTSP_1011-I-2-0.pdf erişim 15 Ocak 2014.

-13-

korumak önemli bir kabiliyet olarak ortaya çıkmaktadır. Taarruz rolündeelektromanyetik spektrumu düşmanın kullanmasını engelleyecek ve özelliklehava savunma sistemlerini etkisizleştirecek kabiliyetlere sahip İUS'larınyüksek tehditli harekât ortamında kullanımı önem kazanmaktadır.

(10)Hayatta kalabilme

Düşman derinliklerine nüfuz etmek veya hava mücadelesinin devamettiği harekât ortamında görev yapabilmek için hayatta kalma kabiliyetibüyük önem taşımaktadır. Vietnam Savaşı ve Soğuk Savaş dönemlerinde pekçok İUS projesinin yüksek tehdit ortamında görev yapamayacaklarıendişesiyle iptal edildiği bilinmektedir. Örneğin, daha sonra iptaledilmiş bir proje olmasına karşın AQM-91 Firefly İUS'una 1962 yılındayapılan kabul testlerinin bir parçası olarak İUS'u önlemek üzerehavalanan 5 F-106'nın her birinin ateşlediği dörder mühimmat İUS'uvuramamıştır.18 2000 yılından itibaren yayınlanan yol haritalarındahayatta kalma kabiliyetine yönelik planlamanın arttığı görülmektedir.Hayatta kalabilme kabiliyetinin İUS'ların yüksek tehditli harekâtortamında görev yapabilmeleri için sahip olmaları gereken en temelözelliklerden birisi olduğu değerlendirilmektedir.

Hayatta kalma kabiliyeti birden fazla hususu içermektedir. Farkedilmeme (görünmezlik, radar kaplaması dışından uçabilme), vurulmama(menzil dışından uçabilme, sürat, manevra vb.), vurulduğunda göreve devamedebilme, hasarı telafi edebilme gibi teknolojiler, yüksek tehditortamında hayatta kalabilme kabiliyetinin kazanılmasında kilit roloynamaktadır.

c.İUS Bütçe Planlamaları

İUS bütçe planlamaları incelenirken eğilimin ve önemli değişimnoktalarının anlaşılması amacıyla 2005 öncesi ve sonrası yol haritalarıayrı grafiklerde gösterilmiştir. Sadece gösterim amaçlı bu ayrımlaeğilimler ve değişimler daha doğru takip edilebilmiştir.

Şekil 2a'da görüldüğü üzere 2000-2025 İUS Yol Haritasıyayınlandıktan henüz bir yıl sonrasında İUS'lara ayrılan bütçede büyükbir artış olmuştur. Beş sonrasına ilişkin bütçe planlamasının gerçekte üçkatına yakın bir harcama yapılmıştır. Bu ani artışta 11 Eylülsaldırısının ve sonrasındaki harekâtlarda İUS'ların etkinliğininbelirleyici olmuş olabileceği değerlendirilmektedir. Müteakiben 2002 ve

18 Greg Goebel, Early US Target Drones, Vectorsite, 1 Eylül 2013, http://www.vectorsite.net/twdrn_01.html#m5 erişim 13 Eylül 2013 .

-14-

2005 yıllarında yayınlanan yol haritalarının öngörülerinin büyük orandabenzeştiği görülmektedir.

Şekil 2a ABD Savunma Bakanlığı 2005 ve Öncesi Yol Haritalarında İUS'lar İçin Bütçe Öngörüleri (milyon $)

Şekil 2b ABD Savunma Bakanlığı 2007 ve Sonrası Yol HaritalarındaİUS'lar İçin Bütçe Öngörüleri (milyon $)

2007 ve sonrasına ilişkin bütçe planlamaları incelendiğinde, 2007 ve2009 yıllarındaki planlamaların büyük oranda paralellik göstermiştir.Şekil 2b'deki grafik incelendiğinde 2011 yol haritasındaki bütçeplanlamasında ani bir artış görülmektedir. 2013 yılında yayınlanan yolharitasında ise bu planlama keskin bir şekilde azaltılmıştır. Bu azalmadaküresel ekonomik krizin ve ABD savunma bütçesinde 2010 yılından beridevam eden azalma eğiliminin etkisi olduğu değerlendirilmektedir. 2010yılında 851.3 milyar dolar olan ABD savunma bütçesi, 2014 planlamasında771.1 milyar dolar olarak yer almıştır.19 İUS'lara yönelik bütçeplanlamasında azalmanın bir diğer nedeni olarak Irak'taki birlikleringeri çekilmesi ve Afganistan'dan geri çekilme planları göz önünealındığında mevcut kabiliyetteki İUS'lara olan ihtiyacın revize edilmesigörülebilir.

4.Değerlendirme

İUS'ların gelecek harekât ortamında kullanımına ilişkin olarak görevtiplerinin ve kazanılması planlanan görevlerin asimetrik savaştan, denkgüçler arasında meydana gelebilecek bir harekâta doğru genişlediğigörülmektedir. Bu kapsamda mevcut İUS'ların sahip oldukları özelliklerhava üstünlüğü derecesinin yeterli olmadığı ortamda görev yapmaya yeterliolmayabilecektir.

ABD Savunma Bakanlığı Yol Haritaları'nın incelenmesinde yolharitalarının süreç içerisinde geçirdiği değişim nedeniyle geleceğe

19 Kimberley Amadeo, "U.S. Militay Budget", US Economy, 17 Ocak 2014, http://useconomy.about.com/od/usfederalbudget/p/military_budget.htm erişim 5 Mart 2014.

-15-

yönelik öngörülerinde karşılaştırma ve analiz yapmak güçleşmektedir. Yolharitalarındaki veriler ve verilerin sunuş biçimlerinden elde edilenharekât ihtiyaçlarına yönelik yaklaşım farkı Şekil-3'te sunulmuştur.

Şekil 3 Yol Haritalarının Hazırlanmasındaki Yaklaşım

2011 ve 2013 Yol Haritalarının yaklaşımının gelecekte harekâtınicrasına yönelik anlayış farklılığını ifade ettiği düşünülmektedir.Modülerlik ve birlikte çalışabilirlik kavramlarının sağladığı esneklikhava harekâtı konseptini etkilemektedir. Bu kapsamda görev tiplerine özgüİUS'lar yerine, çok rollü ve bu rollerin bir kısmının eş zamanlı olarakicra edebilen İUS'ların planlandığı değerlendirilmektedir. Bu konsept ileİUS'lar modüler faydalı yükleri ile çok farklı görevleri icraedebileceklerdir. Şekil-2'de görüldüğü üzere, güncel yaklaşım İUS'larınyüksek tehdit ortamında kullanımına yönelik analizlerde görev tiplerini(düşman hava savunma baskısı, hava savunma, İGK vb.) esas almak yerinekazanılması gereken kabiliyetler (hayatta kalma, hassas angajman, otonomivb.) esas alınarak planlama yapılması yönündedir.

11 Eylül saldırıları sonrası ortaya çıkan terörizmle küresel savaşdöneminin sonlarına gelindiği ve Asya-Pasifik bölgesinde ABD'ninetkinliğini artırmayı planladığı değerlendirilmektedir. Makaleninyazıldığı dönemde başlayan Rusya-Ukrayna krizi de gelecekte yüksek tehditortamında İUS'ların kullanımına yönelik çalışmaların hızlanabileceğineişaret etmektedir. Her ne kadar ABD Savunma bütçesinde büyümeninyavaşlayacağı ifade edilse de20, özellikle hayatta kalabilme kabiliyetineyönelik olarak Ar-Ge faaliyetlerinin devam edeceği öngörülmektedir.Nitekim, SR-72, RQ-180 ve X-45, X-47 serisi uçakların üretimden vetasarımını gerçekleştiren General Atomics, Boeing, Northop Gruman veLockheed Martin gibi şirketlerin bu konudaki çalışmalarına yoğunlukladevam edecekleri öngörülmektedir.

20 Barrack Obama, Basın Açıklaması, Pentagon, 5 Ocak 2012, aktaran Glenn Kessler, "President Obama and the Defense Budget", The Washinton Post, 14 Şubat 2012.

-16-

Terörizmle mücadele kapsamındaki harekât ihtiyaçlarını gidermekamacıyla tasarlanmış olan İUS'ların önemli bir kısmının Afganistan'dançekilme sonrası kısmen atıl kalması ihtimal dahilindedir. Bütçedekikısıtlamalar yüksek tehdit ortamında kullanılacak İUS'lar için gerekliolan yatırım ve tedarik maliyetleri için kaynak tahsisinigüçleştirebilecektir. Ayrıca, ABD İUS üreticisi firmalar kısıtlamalarnedeniyle uluslararası pazarda yeterince rekabet edemediklerini dilegetirmektedirler.21 Bu kapsamda ABD'nin uzun zamandır titizlik gösterdiğiözellikle Grup 4 ve Grup 5 İUS'ların yurtdışına satışına daha fazlamüsaade edeceği değerlendirilmektedir. Bu görüşün ilk örnekleri SuudiArabistan'a gerçekleşen Predator-X satışı, Fransa'ya MQ-9 Reaper satışıve Hollanda ve Almanya ile sözleşme görüşmelerinin devam etmesi olarakverilebilir.22 Yakın gelecekte Türkiye gibi uzun zamandır İUS alımı içintalepte bulunan ülkelere İUS satışı gerçekleşebileceği, bu satışlarınyüksek tehdit ortamında kullanılabilecek İUS'ların Ar-Ge ve tedarikbütçeleri için malî kaynak oluşturacağı değerlendirilmektedir.

5.Sonuç

Geleceğin harekât ortamında asimetrik ve simetrik tehditlerle aynıanda veya entegre olarak karşılaşılabileceği ve bu tehditlere karşıİUS'ların etkin silah sistemleri olarak görev yapabileceklerideğerlendirilmektedir. Denk hava güçlerinin mücadelesinde ya da etkin birhava savunma sistemine sahip bir ülkeye karşı icra edilecek olanharekâtlarda İUS'ların kuvvet çarpanı olarak yer alabilecekleriöngörülmektedir.

İUS'lara yönelik olarak Türk Hava Kuvvetleri'nde son yıllardatedarik, bakım-idame ve harekât alanındaki kullanıma ilişkin bilgibirikimi, tecrübe ve kurumsal kültür hızla artmıştır. Halihazırda orta veuzun vadede ihtiyaç duyulan kabiliyetlerin belirlenerek, bukabiliyetlerin kazanılmasına yönelik Ar-Ge ve tedarik faaliyetleri devametmektedir. Türk Hava Kuvvetleri İUS konsepti, olası her tür muharebedetahsis edilen görevleri yerine getirebilecek teknolojiye sahip ve HavaKuvvetleri'nin diğer sistemleri ile entegre İUS'ların kuvvet yapısınadahil edilmesini içermelidir.

21 Kelvin Chan, "Predator Drone's U.S. Maker Says Export Curbs Give Rivals Upper Hand", The Associated Press, 13 Şubat 2014, http://www.ctvnews.ca/sci-tech/predator-drone-s-u-s-maker-says-export-curbs-give-rivals-upper-hand-1.1684199, erişim 6 Mart 2014.22 Tom Kington ve Andrew Chuter, "Reaper Has Edge in Europe's UAV Quest", Defense News, 23Haziran 2013, http://www.defensenews.com/article/20130623/DEFREG01/306230005/Reaper-Has-Edge-Europe-s-UAV-Quest erişim 6 Mart 2014.

-17-

Harekâtı icrası için ihtiyaç duyulan kabiliyetlerin kazanılmasındaözellikle kritik teknolojilerin doğru tespiti ve millî savunma sanayifirmalarının bu teknolojilerin sağlayıcısı olmasının, Hava Kuvvetleri'ningeleceği açısından son derece önemli olduğu değerlendirilmektedir.

-18-

KAYNAKÇA

ABD Savunma Bakanlığı, Joint UAS Concept of Operations, 2008 aktaran DykeD. Weatherington, Acquisition of Department of Defense Unmanned AircraftSystems, 23 Mart 2010.

ABD Savunma Bakanlığı, Unmanned Aerial Vehicles Roadmap 2000-2025,Washington, 2000.

ABD Savunma Bakanlığı, Unmanned Aerial Vehicles Roadmap 2002-2027,Washington, 2002.

ABD Savunma Bakanlığı, Unmanned Aircraft Systems Roadmap 2005-2030,Washington, 2005.

ABD Savunma Bakanlığı, Integrated Unmanned Systems Roadmap 2007-2032,Washington, 2007.

ABD Savunma Bakanlığı, Integrated Unmanned Systems Roadmap 2009-2034,Washington, 2009.

ABD Savunma Bakanlığı, Integrated Unmanned Systems Roadmap 2011-2036,Washington, 2011.

AMADEO Kimberley "U.S. Militay Budget", US Economy, 17 Ocak 2014,http://useconomy.about.com/od/usfederalbudget/p/military_budget.htmerişim 5 Mart 2014.

BARNHART R. K., HOTTMAN S. B., MARSHALL D. M. ve SHAPPEE E. (Dü.),Introduction to Unmanned Aircraft Systems, CRC Press, Florida, 2012.

Birleşik Krallık Savunma Bakanlığı. Joint Doctrine Note 3/10 UnmannedAircraft Systems: Terminology, Definitions and Classifications, TheDevelopment, Concepts and Doctrine Centre, Swindon, 2010.

CHAN Kelvin, "Predator Drone's U.S. Maker Says Export Curbs Give RivalsUpper Hand", The Associated Press, 13 Şubat 2014,http://www.ctvnews.ca/sci-tech/predator-drone-s-u-s-maker-says-export-curbs-give-rivals-upper-hand-1.1684199, erişim 6 Mart 2014.

-19-

Defence Manpower Data Center, Total Military Personnel and Dependent EndStrength, 31 Aralık 2013. https://www.dmdc.osd.mil/appj/dwp/getfile.do?fileNm=SIAD_309_Report_P1312.xlsx&filePathNm=milRegionCountry erişim 4Mart 2014.

GOEBEL Greg, Early US Target Drones, Vectorsite, 1 Eylül 2013,http://www.vectorsite.net/twdrn_01.html#m5 erişim 13 Eylül 2013.

KINGTON Tom ve CHUTER Andrew, "Reaper Has Edge in Europe's UAV Quest",Defense News, 23 Haziran 2013,http://www.defensenews.com/article/20130623/DEFREG01/306230005/Reaper-Has-Edge-Europe-s-UAV-Quest erişim 6 Mart 2014.

Interoperable Open Architecture (IOA), Real Time Innovationi, RTICompany, 2012, s.2http://www.rti.com/whitepapers/Interoperable_Open_Architecture.pdf,erişim 17 Ocak 2014.

National Institute of Standarts and Technology, Autonomy Levels forUnmanned Systems (ALFUS) Framework, National Instituto of Standart andTechnology, Ekim 2008. http://www.nist.gov/el/isd/ks/upload/NISTSP_1011-I-2-0.pdf erişim 15 Ocak 2014.

NEWCOME Laurence R., Unmanned Aviation: A Brief History of UnmannedAerial Vehicles, AIAA, Virginia, 2004.

OBAMA Barrack, Basın Açıklaması, Pentagon, 5 Ocak 2012, aktaran GlennKessler, "President Obama and the Defense Budget", The Washinton Post, 14Şubat 2012.

SAWNSON Steven, Moore's Law, Kaliforniya San Diego Üniversitesi, 2009,http://cseweb.ucsd.edu/classes/wi09/cse240c/Slides/02_MooresLawAnd8080.pdf, erişim 3 Mart 2014.

-20-