LUDO VIel SCHOPENI
SPECIMEN EMENDATIONIS
IN AEL. DONATI CO;MMENTAJlIOS TEJlENTIANOS
AD NOVAM TOTIUS OPERIS EDITIONEM
INDICENDAM PRO POS ITUM.
Nihil ad populum facit actorem velut ex tragoedia loqui ~quod vitium Plauti freqltentissimum est.•) Quis est, qui
divinare possit, qllem dicat morem comoedorum velut ex
tragoedia loqllendi? Ne te morer, locus corruptlls est,
-) Qllod dlldum monui, Donati Commentariis ubique immixtas
esse. enarrationes aliorum, id insigni eKemplo pl'obare possunt. quaein ipso operis initio de comoedia traduntur. Haec enim omnia usque .ad verba Comoedia est fibula, non eius scriptoris sunt, cuiusferuntur in libris, sed Euantbii Grammatici, qui eadem fere, quaD~natus, aetate viKit et Constantinopoli litteras docuit. Atque hocita esse, ut dixi, Liudenbrogius probabiliter ostcndit ex Uufino.Antiochensi, qui in libr. de metris Terentianis, quaedam ex hisipsis prolegomenis citans, aorum auctorem diserte Euanthium, facit.Donati certe ea non esse, vel sola latinitas scribendique ratio docerepoterat. Vulgo libellus, unde quiucIue Iocos priores hic emendandos elegi, inscribitur De Comoedilt et Tragoedia; vel'a inscriptioDe Fabulet est, ut ex eodem Rufino p. 2705. patet. A. B. Wolffiusde Canticis p. 16. In libris veteribus nuUus omnil1o titulus comparet. Gum autem veteres dieo eclitiones, intelligo quatuor potissi
mum, qllarllln \praestantissima prodiit ex officina Vindelini Spireusis,
152
qnem egQ, certissim:un, 'Ot opinol', coniectul'am secntus,
sie restitui: velett extra eomoediam. Nimirum solet, ut
cDnstat, Plautus, quem iste reprcuendendum hoc nomine
putat, actores nonnunquam ca ad populnm loquentes fa
cere, quae nihil plane ad id, quod agitur, pertinere, sed
ut ille lIit, velut extra comoediam dicta esse videantur.
Erroris origo in promptu est. Extra enim enm temere
esset ab imperitis di!lseetulQ, vieinum vocabulum, quoll
etiam compendio Ilcribi solebat , in corruptelae societatem
traxit.
Quin etiam. solus ausus est Terentius" cum in flettsargumentis fldem veritatis assequeretuJ', etiam contra. prae
scripta comica meretrices interdum non malas introducm'e,quibus tariu~n:> eur bonae sint, ct voluptas per i'psum elCallSa non desit. Postrema haee verba el 8ensns et con
structionis diffieultatem babent. Utriclu6 incommodo ego
milli videor mederi posse, sie lenissime corrigendo: quibus tamen, eum bonae #nt, ct voluptas pcripsum el causa.
lWl~ difit. Res aperla esl, l1t opinol'.
llInd vero tencnclum est:> post VE.t:x/J} ~(jJf:t(j/()tav Latinos
multa fabula1'lm~ genera protu[isse .. ,ut togatas, a seenieis
atque argumentis latinis.. praetextatas.. ab diguitate perso-
anno, ut putllnt, lICCCCLXXII. Alteram sine anni cf; loci nota,quam Ebertus in Lel'. Bibliogr. T. I, p. 495., t,mquam omnium ye·tustillsimam , primo loeo PQsuit. Vindelini editione iuniorem essc cf;totam ex ca 'fluxisse, tum prohabo, enm de omni geuere subsidio.l'um, quihus in Donato cmcndandQ usus sum, proprie exponam. Bel/quae duae, quas usurpavi, cditae sunt Tarvisii a. MCCCC LXXVII.ct Venetiis apud Lazarum Soardum a. MGCCCXCVII., quarum utra<.ne fahnlis Terentii DonatUln c;omitem dedit.
155
narzma cl latiniJ Msloria, .tltellanal ~ a ci'Vitate Campaniae,uvi actitatae sunt plurimae ~ .RTdnthonicas., ab actoris no
mine. ChI'. Reuvens. Collect. Lilt. p. 47' legendum' suspicatur a scenicis togis atque arg. lat.~ quem ego non sequal'. Nam ea mutatione', magnopere vereor, ne, quaesana et integra sunt, corrnpta flant. Qllid igitur? 8cenicoslatinos eum dieit, histrione5, ni faUar, describit, qniRomanornm habitu, id est, togati, in scenam prodibant.Quod qllam recte et Latinorum consuetudini Ioquendiconvenienter dixerit, neseio; hoc 8eio, taU omnino dicendi genere hunc libellum scriptnm esse, vix ut ullumin eo priscae elegantiae stndium agnoseas. Paullo inferiu!post personarum IibH veU. voeem tragicarum ~ vnlgo omissam, recte addnnt. A. G. Langins Vindie. Trag. Rom.p. 52. Qnod antem in extremo Rhinthonem, qnem omnespoetam fu.isse tradu.nt, actorem voeat: vulgaris seripturamacnlam traxil:, quam iure mireris ne panllulum quidemsuboluisse Gisb. Cupero Obss. I. 10. p. 75. Seripsit ab
auctoris nomine, ut fam pridem in tanla al)errandi facili
tale reponeudum mOl1ucrunt G. 1. Vossins Instit. Poet.
H. I. p. [05. et I. Toupius Emend. Suid. H. p. 156. Ox.
Latinae fabulae prima a Livia Jndronico scriplae sunt
ael cunctas res, etiam. tltm reccntius idem poeta cl actorfabularum suarum fidssct. Sie Jibri vetares, seusn nullo.
llaqne l\furetus ,eum in aliis exemplis scriptum reperisset
cum etiam tum recentius idem etpoeta ete., Jegendu~ eoniieitllOc modo: Latinac fabulae prima a Li'Vio Andronico scri
ptae sunt; cum, etfam tlellt acl cuncta recentibus j idcm et
poeta et actor fabulamm suarum. fuisset ~ ut hoc signi6cetur, ideo enndcm el poelam ct actorem fuisse, qu.od Ro
mani etiam tum aa eiuslUodi omnia rndes essent. In quo
154
primnm id mirum est, quO(! recentilms iUud, (jllO eorm·
ptelam sibi llaDasse videtur, plane non habet, quo hute
referatur. Nam ad Romanos referri posse, curn nuUaeornm hin mantio fiat, nemini credo Muretnm persuasu
rum esse. Quill etiam tuneta , sie nnde positnm, de omnibus omnino rebns, non de seenieis tantum, quemadmpdum Mnretus voluit, intelligi debet. Quare_ eum aHa
]ahoranti huie ]oeo medieina adhiJlenda sit, afferarJ1 ipse,si quid eertiuB possum. Suspieor enim legi oportere: LatiMe Jal;ulae prima a Livia .Andronieo scriptae sunt J adeo
cur"eta re etiam tum reeenti, ut idem et poeta et actor Jabularum suarumfuisset. Eam mutationem, quae scriptoris
menti plane respondet, duetam esse ex ipsis veteris scri
pturac vestigiis, facHe intclligit, qui aliquam co in genereexercitationem habet. Singula pel'sequi n,on libct; tantumadmonebo, oe quid vitiosi residere existimes> structuram
verbi Juisset J pro esset positi, non inusitatam esse seri.ptoribas huius aetatis, ut exemplis docetSalm8sius ad Tel'.
tuU. de Pallio p. 120. Etian: tum antern est tum adhuc>ut vulgo Ioquuntur. Saeton. de Hlust. Gr. init. Gramma.tic,a. Romae ne in llSU l{uidem, nedum in lwnore ullo. erat,radi scilicet ac bellieosa etiam twn civitate. Fr. A. Wol..
fias ad Tacit. ADna). I. 5.
Protasis primus est actus initiumquc dramatis, epita
sis incrementum processusque turbarum ac totius, ut itadixerim, motus el'roris. Haec eum primuID legerem,motus erroris mendurh putabam operarum. Sed idem miroconsensu edit:i omnes, nisi quod vetustissimi modus erro
ris habent. rnius litterae mntatione sensns veritatem resti
tni, scrihendo nodl~s erroris. Ql1.am emendationem egregie
Duper eomllfobatam invelli Collectaneis Rag. e:x.emplaris,
155
uude in altera lihello de comoedia haee omnlll ll. Lin
denhrogi() pro vetare librisque iirmll.ta scriptura temere
supposita sunt.
Personati primi egisse dicuntur comoediam Cincius et
Faliscus, tragoediam Milwtius et Protlwnius. *) Lioden
brogH ms. nOIl Prothonius habet, sad Prothimus, eamc!uelectionem firmat Adelphorum Didascalia: Egere L . .dti·Lias Praenestinas? Minutius Prothimus. loseriplio vetusGruteri p. DCCCCXXXI. Protkumum habet, et lapis apudMurator. p. MDCCXXXII. Protltymum. Nomen Protll,onii
lIusquam inveoi. Prothimus aulem vel, quod libentiusseriberem, Prothymus graecae origlols est, quaHa saepissime .Iihartiois utriusclue sexus apud Romanos cognomina
erant. 'Manut. ad eie. Epist. Fam. VII. 24. el ßentleitlsad Horat. Serm. I. 5. 40. Idem nomen e~ libris meisvelustts restituo Doualo in Praefat. Eunuehi, ubi hodiePostkumio legitar. Sad .quod nostro 1060 lIlinutius etProtk. non uDius hominis, ut in Didasealia, sad duorum
"') Hic ct qui scquuntul' Iod dcsumti sunt ex commentarioloDonati de comoedia. cuius initium in Jibris veteribus arcte cltmextremo Euanthio cohaeret, Dullo interillctll titulo. Mss. Lindenbrogii indicem tantnm De Cotnoedia habent, scriptolis Domennon addnnt. Neque tamen dubitll.ndum videtltr, quin recte Donatolibrnm vindicaverim. Nam> ne dicam> in dictionis genere vix quidquant inveniri, qnod ab huins scriptoris elegantia dissidere videatur: ipse etiam Donatus in Praef. Adelph. testatur se commentariononnuUa de comoedia praeposuisse. Protasis est turbulenta, inquit> epitasis clamosa> catastrophe lenis i quarum 1'(uioneln dilisentilts in prineipio proposuimus, cum de comoedia qltaedam diceremus, Atque haee eadem, quod percommode cecidit. etiamnumlibeUus continet. cetera adeo mutilus ct !acunostls , nt, 'qllae bodiceius supersunt, fragmentorum Domine inscribenda videantur.
156
!i'unt nomina, pariterq116 Cincius, quod magis edam mi
rere, diversl1s a Falisco ponitul', eum et ipsum lihrario:.
rum potius enorem, quam eruditi Grllmmatici, Wolffius
de Canticis p. 25. eredit mihique plane pel'suasit, utrohi
que partieulam ct eiiei oportere.'
OmniZLm autem comoediarmn script«. ea: qZLatzLor re/JUs
omnino slLmuntILT' , flomine ~ loco, facto, eventu; nomine,
ut Phormio, Hecyra, Curculio, Epidicus; loco, utAndria,
Lcucadia, Brund1f:sina; facto, ut Eunuclms, Asinal'iaj
Captivi; eventu, Commorientes, .Adelphi , ll"eautontlmoru
menol>. His paueis in "erMs, vix credibiIe est,quam
multa scriharnm errore depravate legantur. Primnm mud
comoediarum scripta, quid quaeso est? Nempe truncavit
posterius hoc similitudo litterae praececlelltis. Lege inscripta. , quod eadentis sane latinitati8 vocabulum reperi
tur etiam apud Gellium in Praefat. N. A. Sed gmviori
medicina agent, quae llequuntur: nondne.. ut Plwrmio,
Hecyra, Curculio J J:.:pidiclll>. InseriJ>l ait quasdam falmlas
a nomina, eorum llcilicet, qui praeeipuas in iis partes
tenent, Cuius rci exempla ut recte al Phormio cl Curen
lio ct Epiclieuli ponuntur: ita Heeyrae nomen, quo(l au...ditum legitnr, nOll duhito, quin temere ab aliquo impe
rito inculeatum sit. Ipse enim ad Hee. docet, quod val
nomen deelarat, hane icleo vocari, quia per soerus ct
soeeros in ea mnlta agantur. Neqo.e leve huius frlludis
indicium putari dehet, quod hoc uno 1000 quatnor, non
tria; ut in reliquis, fabularum nomina commemorantur.
Ex codem genera vitiorum illud est, quod aliquanto post
vulgo ita legitur: eventu, Commorientes, Adelphi , Beau
tontimorunl,enos. In libris veterilms, quos mihi quidem
usurpare licuit, pro Adclphi eonstantel' Crimen inveni,
,
157
ellmqne liel'iptnram veram esse arbitror. Respleit anlem,
ni falIor, Afrllnii hoc nomine togatam, cnitlS memoriam
seI'Vavit Nonius. Altera inseriptio supposita est in locum
genuinae, quippe in vnlgns ignotae. Sed loeus etiam aHo,quanquam leviori. et sola conieeturll. facHe eximendo.. vitio laJ>orat. Suspieor eoim post voeem eventu exeidi8separt. ut eadem de causa, qnam modo signlfieavi. Ceterumpraeteriens moneo, ßruodusinam quam voeat, esse eiusdem Afranii, ut ex Festo v. Sagace8 patet. Eandemne di
cant Charisius 1. p. 80. et Priseianns X. p. 879" viderintalii. Leu.eadia aulem Turpilii Comici fabula est, a Nonio
saepius laudata. Plura habet Davisius ad Cie. Tuse. Disp·
IV. 54., qui loeus frandi fuit lexicographo eximio, Aeg.
FOl'cellino s. v. Leucadius.
Comoediarum formae Gunt tres" Palliatae" graecum.
habltum. reftrentes" quas nonmtlli tabernarias 'Vocant.. Toga
lac, iuxla formam personarum habitu11l. togarum desideran
les. , libri8 veteribus8cl'ipsi referentes" cum vulgo es
set [erentes. Renvensio Collect. Litt. p. 47' verba quas
nonnul,li tab. vocant, cum pa~liatas nemo unquam taberna
rias dixerit, sedem mutassß suspicanti, probabili conie·ctura scribendnm vi(letnr: Togatae.1 iuxta formam persOlla
rltm habitum togarnm desideralltes.1 quas nonnulli taberna
rias. 'Vocant. Verum haec omnia eum eiusdem esse nonpossint, qui pauUo anle multa, non tria tantum comoediamm genera esse dixit: noH dubital'e, quin alterntro
loeo alienae manns lacinia sit. UItra progredi, nt nunesunt ista fragmellta, hariolantis est.
In scena duae arae poid solebant.1 de:r:lra Liberi, Sl/ll
stJ'a eius dei.1 eid ludi fiebtuzt: rmde Terentius in Andria
158
ait: E:x: ara hae $Ume verbenas. Hine Ulyssem pal..liatum semper indueunt: sive quod aliquando insa1dam si
mulavit.. quo tempore tectum se esse voluit... ne agnitus co'"
geretur in bella prodire.. seu ob singularem sapientiam1
q!ta teet!ts mWtitU9que plurimum sociis profuit. Huius
enim virtutis erat animi semper decipientis ingenium. Non:'
nulli Itlul.cae incolas, sieut boeros... palliatos fuisse com
memorant. Ac1dllis et Neoptolemi personae diademata ha
bent} quamvis regalia sceptra nunquarrl. tenuerint. Deesse
notmulla post 'lJerbenas, perspicuum est. Sed egl'egie fallol',
aut omnino ea, quae de tragico narrantnr hahitu, aliundehue irrepsere. Nec tamen prohll.Verim Oct. Ferrarium de
Re Vest. H. 4. I., qui quas llihi ineptias merito hie deprehendisse videtur, interpolatoris indicium habet. Quisqnisenim lu.ec scripsit, profeeto non pallium, sed, quod iamex ipsa, quam addidit, rei e1plicatione patet, pileum U1yssi
eiusque popularihus trihuit. Ulyssem certe tantum nonseroper piteatum fnisse, ex imaginihus scriptorihusque nota
res est. 1. Meursius Mise. Lac. 11. 17. Raynaud. dc l'ileoVUI. p. 1265. Thes. Graev. Winckelmann. Bist. Art. X.
I. §. 26. Addam insignem Varronis locum e:lt Nonio p. 544'1a roe, ut opinor, integritati rcstitutum. DiofJenem posteapallium solum habzdsse et habere Ulyssem meraln tunicam..
pilewn ideo ltabere. Negationem, quae vulgo post ideo
ponituf, eied; idque Hs, qui totum locum attente per.penderint, faeile prohatum: iri puto. Nam UIysses, ut Var
roni videtur, ideo pileum habet, 'luia meraindutus esttuniea.. non pallio, quo ipsum caput Diogenem obtc:ltiss8
constat,