Ôîíäàöèÿ “Ôàðàäåé” Áúëãàðèÿ Faraday foundation Bulgaria · Establishing...

Ôîíäàöèÿ “Ôàðàäåé” ÁúëãàðèÿFaraday foundation Bulgaria

WHO Library Cataloguing-in-Publication DataEstablishing a dialogue on risks from electromagnetic fields.

1. Electromagnetic fields-adverse effects 2. Risk 3. Risk assessment and management-handbooks4. Communication 5.Human exposure 6. Guidelines and manuals 7. Social medicine and public health

ISBN 954 91102 5 7 (LC/NLM classification: QT34)ISBN 978 954 91102 5 8

Áèáëèîòåêà íà ÑÇÎ: Êàòàëîãèçàöèÿ ïðåäè ïóáëèêàöèÿ (CIP)Óñòàíîâÿâàíå íà Äèàëîã çà ðèñêà îò åëåêòðîìàãíèòíè ïîëåòà1. Åëåêòðîìàãíèòíè Ïîëåòà-âðåäíè åôåêòè 2. Ðèñê 3. Îöåíêà è óïðàâëåíèå íà ðèñêà-íàðú÷íèöè 4. Êîìóíèêàöèÿ 5.Îáëú÷âàíå íà ÷îâåêà 6. Óêàçàíèÿ è ðúêîâîäñòâà 7. Ñîöèàëíà ìåäèöèíà è îáùåñòâåíî çäðàâå

ISBN 954 91102 5 7 (LC/NLM classification: QT 34)ISBN 978 954 91102 5 8

Ñâåòîâíà Çäðàâíà Îðãàíèçàöèÿ, 2002

Âñè÷êè ïðàâà çàïàçåíè. Ïóáëèêàöèèòå íà Ñâåòîâíàòà Çäðàâíà Îðãàíèçàöèÿ ñà çàùèòåíè è ìîãàòäà áúäàò ïîðú÷àíè íà àäðåñ: Marketing and Dissemination, World Health Organization, 20 AvenueAppia, 1211 Geneva 27, Switzerland (òåë.: +41 22 791 2476; ôàêñ:+41 22 791 4857; åëåêòðîííà ïîùà: [email protected]). Âúïðîñè îòíîñíî ïîëó÷àâàíåòî íà ðàçðåøåíèå çà âúçïðîèçâîäñòâîèëè ïðåâîä íà ïóáëèêàöèè íà ÑÇÎ ñ öåë ïðîäàæáà èëè íåòúðãîâñêî ðàçïðîñòðàíåíèå ñëåäâàäà ñå îòïðàâÿò êúì îòäåë ïóáëèêàöèè (êúì óêàçàíèÿ ïî-ãîðå àäðåñ íî íà ôàêñ: +41 22 791 4806èëè åëåêòðîííà ïîùà: [email protected] ).

Ôîíäàöèÿ “Ôàðàäåé”, Ñîôèÿ, 2006

Èçäàíèå íà áúëãàðñêè åçèê - ôîíäàöèÿ “Ôàðàäåé”, Ñîôèÿ, Áúëãàðèÿ 2006Âñè÷êè ïðàâà çàïàçåíè. Çàáðàíÿâà ñå âñÿêî ðåïðîäóöèðàíå íà êíèãàòà áåç èçðè÷íîòî ðàçðåøåíèå íà ôîíäàöèÿ “Ôàðàäåé”.Çà çàÿâÿâàíå íà áðîéêè îò áðîøóðàòà-Åëåêòðîíåíàäðåñ:[email protected]

Îòïå÷àòàíî îòÐåêëàìíî èçäàòåëñêà êúùà “Ñèìåë” -Ñîôèÿ, 2006

ËÚ×ÅÍÈß & ÎÊÎËÍÀ ÑÐÅÄÀ È ÇÄÐÀÂÅÎÒÄÅË ÏÎ ÇÀÙÈÒÀ ÍÀ ÎÊÎËÍÀÒÀ ÑÐÅÄÀ ÍÀ ×ÎÂÅÊÀ

ÑÂÅÒÎÂÍÀ ÇÄÐÀÂÍÀ ÎÐÃÀÍÈÇÀÖÈßÆÅÍÅÂÀ, ØÂÅÉÖÀÐÈß

ÓÑÒÀÍÎÂßÂÀÍÅ ÍÀ

ÄÈÀËÎÃ

ÇÀ ÐÈÑÊÀ ÎÒ ÅÌÏ

ÔÎÍÄÀÖÈß "ÔÀÐÀÄÅÉ"- ÁÚËÃÀÐÈßFARADEY FONDATION- BULGARIA

×îâåê-ñðåäà: Íåéîíèçèðàùè ëú÷åíèÿ è åëåêòðè÷åñòâîMan-environment: Non-ionizing Radiation and Electricity

ÑÎÔÈß, ÁÚËÃÀÐÈß

Ñâåòîâíàòà çäðàâíà îðãàíèçàöèÿ (ÑÇÎ) èçêàçâà áëàãîäàðíîñò íà âñè÷êè, êîèòî ñà ó÷àñòâàëè â ñúñòàâÿíåòî íà òîâà ðúêîâîäñòâî, èíèöèèðàíî â ðåçóëòàò íà ïðîâåæäàíåòî íà äâå êîíôåðåíöèè: „Âúçïðèÿòèå íà ðèñêà, êîìóíèêàöèÿ íà ðèñêà è íåãîâîòî ïðèëîæåíèå â îáëàñòòà íà èçó÷àâàíåòî íà âúçäåéñòâèåòî íà åëåêòðîìàãíèòíèòå ïîëåòà”, îðãàíèçèðàíè îò Ñâåòîâíàòà çäðàâíà îðãàíèçàöèÿ è Ìåæäóíàðîäíàòà êîìèñèÿ ïî çàùèòà îò íåéîíèçèðàùè ëú÷åíèÿ (ICNIRP), ïðîâåäåíî âúâ Âèåíà, Àâñòðèÿ (1997); è „Âúçïðèÿòèå è êîìóíèêàöèÿ íà ðèñêà, ñâúðçàíà ñ âúçäåéñòâèåòî íà åëåêòðîìàãíèòíèòå ëú÷åíèÿ”, îðãàíèçèðàíî îò ÑÇÎ â Îòàâà, Êàíàäà (1998). Ñðåùèòå íà ðàáîòíèòå ãðóïè ïî îáñúæäàíå è îêîí÷àòåëíîòî çàâúðøâàíå íà ïóáëèêàöèÿòà å ïðîâåäåíî â Æåíåâà (1991, 2001) è â Íþ Éîðê (2000).

ÈÇÊÀÇÂÀÍÅ ÍÀ ÁËÀÃÎÄÀÐÍÎÑÒ

ÑÏÅÖÈÀËÍÈ ÁËÀÃÎÄÀÐÍÎÑÒÈ§Dr. Patricia Bonner, Àãåíöèÿ ïî çàùèòà íà îêîëíàòà ñðåäà (EPA), Washington DC, USA§Professor Ray Kemp, Íàó÷íî îáùåñòâî Galson Ltd, Oakham, United Kingdom§Dr. Leeka Kheifets, Ñâåòîâíà çäðàâíà îðãàíèçàöèÿ (ÑÇÎ), Geneva, Switzerland§Dr. Christopher Portier, Íàöèàíàëåí èíñòèòóò ïî íàóêè çà çäðàâåòî è îêîëíàòà ñðåäà, North Carolina, USA§Dr. Michael Repacholi, Ñâåòîâíà çäðàâíà îðãàíèçàöèÿ (ÑÇÎ), Geneva, Switzerland§Dr. Jack Sahl, Sahl&Associates, Claremont, California,USA§Dr. Emilie van Deventer, Ñâåòîâíà çäðàâíà îðãàíèçàöèÿ (ÑÇÎ), Geneva, Switzerland§Dr. Evi Vogel, Ìèíèñòåðñòâî çà ðåãèîíàëíî ðàçâèòèå è îêîëíà ñðåäà íà Áàâàðèÿ, Munich, Germany and WHO, Geneva, Switzerland

Èçäàíèåòî å ïîäãîòâåíî êàòî ÷àñò îò ïðîãðàìàòà íà Áúëãàðñêèÿ Íàöèîíàëåí Ïðîãðàìåí Êîìèòåò (ÁÍÏÊ), ñúçäàäåí ñúñ çàïîâåä íà ìèíèñòúðà íà çäðàâåîïàçâàíåòî â Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ, ïî ìåæäóíàðîäåí Ïðîåêò íà ÑÇÎ “Åëåêòðîìàãíèòíè ïîëåòà”. ÁÍÏÊ èìà çà îñíîâíà öåë èíèöèèðàíåòî è ïðîâåæäàíåòî íà ïîëèòèêàòà íà ÑÇÎ ïî îòíîøåíèå íà çäðàâíèòå àñïåêòè îò îáëú÷âàíåòî ñ åëåêòðîìàãíèòíè ëú÷åíèÿ â ñòðàíàòà.

Ïðåâîäúò îò àíãëèéñêè åçèê å îñúùåñòâåí îò êîëåêòèâ ïîä ðúêîâîäñòâîòî íà ñò.í.ñ. Ìèøåë Èçðàåë, ä.ì. (Íàöèîíàëåí öåíòúð ïî îïàçâàíå íà îáùåñòâåíîòî çäðàâå, Ñîôèÿ, Áúëãàðèÿ, Íàöèîíàëåí êîîðäèíàòîð ïî Ìåæäóíàðîäåí ïðîåêò ÅÌÏ): í.ñ. Ìèõàåëà Èâàíîâà, (Íàöèîíàëåí öåíòúð ïî îïàçâàíå íà îáùåñòâåíîòî çäðàâå, Ñîôèÿ, Áúëãàðèÿ), ãë. àñ. Ëþáîìèð Òðàéêîâ, ä.áô. (Ìåäèöèíñêè óíèâåðñèòåò Ñîôèÿ, Áúëãàðèÿ). Àäàïòàöèÿòà îò ðóñêè åçèê å íàïðàâåíà îò Âèêòîðèÿ Çàðÿáîâà (Íàöèîíàëåí öåíòúð ïî îïàçâàíå íà îáùåñòâåíîòî çäðàâå, Ñîôèÿ, Áúëãàðèÿ).

Ðåäàêòîð: ñò.í.ñ. Ìèøåë Èçðàåë

Ïðåäïå÷àòíà ïîäãîòîâêà: ãë. àñ. Ëþáîìèð Òðàéêîâ, ä.áô. (Ìåäèöèíñêè óíèâåðñèòåò Ñîôèÿ, Áúëãàðèÿ).

ÑÚÄÚÐÆÀÍÈÅ

11

2

3

ÈÇÊÀÇÂÀÍÅ ÍÀ ÁËÀÃÎÄÀÐÍÎÑÒÏÐÅÄÃÎÂÎÐ

Åëåêòðîìàãíèòíèòå ïîëåòà (ÅÌÏ) è çäðàâå íà íàñåëåíèåòî

Êàêâî ñòàâà êîãàòî ñòå ïîäëîæåíè íà äåéñòâèåòî íà ÅÌÏ?Áèîëîãè÷íè åôåêòè è åôåêòè âúðõó çäðàâåòî íà ÷îâåêàÈçâîäè îò íàó÷íèòå èçñëåäâàíèÿ

Ñúâðåìåííî ñúñòîÿíèå íà ïðîáëåìà

Óñòàíîâÿâàíå íà äèàëîã çà ðèñêà îò ÅÌÏ

Ôàêòîðè îïðåäåëÿùè ðèñêà ñâúðçàí ñ âúçäåéñòâèåòî íà ÅÌÏÊàê ñå âúçïðèåìà ðèñêà?Íåîáõîäèìîñò îò äèàëîã çà ðèñêàÎðãàíèçàöèÿ íà äèàëîãà çà ðèñêà Êîãà äà çàïî÷íå äèàëîãà? Ñ êîãî äà ñå ïðîâåæäà äèàëîãà? Êàêâî äà ñå îáñúæäà â äèàëîãà? Êàê äà ïðîòè÷à äèàëîãà?

Âúçäåéñòâèå âúðõó âúçïðèÿòèåòî íà îáùåñòâîòî

????Íîðìè è ïðàâèëà, îãðàíè÷àâàùè âúçäåéñòâèåòî íà ÅÌÏ

Êàê ñå óñòàíîâÿâàò íîðìèòå è ïðàâèëàòà?Êàêâà å îñíîâàòà íà ðàçðàáîòêàòà íà íîðìèòå?Çàùî çà íàñåëåíèåòî ñå èçïîëçâà ïî-ãîëÿì êîåôèöèåíò íà çàïàñ ?Ïðåäóïðåäèòåëíè ìåðêè è ïðåäóïðåäèòåëåí ïðèíöèïÄåéíîñò íà ÑÇÎ ïî îòíîøåíèå âúçäåéñòâèåòî íà ÅÌÏ

Ñúâðåìåííà ñèòóàöèÿ

Îñíîâíè òåðìèíèÄîïúëíèòåëíà Ëèòåðàòóðà

iivii

1345

9111519232429

3343

51

5151535557

6066

ÏÐÅÄÃÎÂÎÐ

Vii

Çàùî å íåîáõîäèì äèàëîã?

Íàðàñíàëèÿò îáùåñòâåí èíòåðåñ êúì âúçìîæíèòå åôåêòè âúðõó ÷îâåøêîòî çäðàâå îò âúçäåéñòâèåòî íà åëåêòðîìàãíèòíè ïîëåòà (ÅÌÏ) äîâåäå äî ïîäãîòâÿíåòî íà òîâà ðúêîâîäñòâî. Âúçìîæíèòå ðèñêîâå îò åêñïëîàòàöèÿòà íà ñúîðúæåíèÿ êàòî åëåêòðîïðîâîäè èëè áàçîâè ñòàíöèè çà ìîáèëíà êîìóíèêàöèÿ ñúçäàâàò ñëîæíà ìðåæà îò ïðåäèçâèêàòåëñòâà çà òåçè, êîèòî âçèìàò ðåøåíèÿ. Ïðåäèçâèêàòåëñòâàòà âêëþ÷âàò: èäåíòèôèöèðàíå íà îïàñíîñòèòå îò îáëú÷âàíå ñ ÅÌÏ è ïîòåíöèàëíèòå çäðàâíè ïîñëåäèöè îò òåçè îïàñíîñòè (îöåíêà íà ðèñêà); ðàçïîçíàâàíå íà ïðè÷èíèòå çà çàãðèæåíîñòòà íà îáùåñòâåíîñòòà (âúçïðèÿòèå íà ðèñêà); è âúâåæäàíåòî íà ïðàâèëíà ïîëèòèêà ïî îòíîøåíèå íà îïàçâàíå çäðàâåòî íà íàñåëåíèåòî è îò÷èòàùà çàãðèæåíîñòòà íà îáùåñòâåíîñòòà (óïðàâëåíèå íà ðèñêà).

Çà äà ñå îòãîâîðè íà òåçè ïðåäèçâèêàòåëñòâà, ñå èçèñêâà âêëþ÷âàíåòî íà îòäåëíè ëèöà èëè îðãàíèçàöèè ñ êîìïåòåíòíîñò â äàäåíàòà îáëàñò, ñúñ ñúîòâåòíà íàó÷íà åêñïåðòèçà, äîáðè êîìóíèêàöèîííè óìåíèÿ è „çäðàâ ðàçóì” â êîðïîðàòèâíàòà è çàêîíîäàòåëíàòà îáëàñòè. Òîâà ùå áúäå âÿðíî âúâ âñåêè êîíòåêñò, íåçàâèñèìî îò òîâà äàëè å ëîêàëåí, ðåãèîíàëåí èëè äîðè íàöèîíàëåí èëè ãëîáàëåí.

Ìíîãî äúðæàâíè è ÷àñòíè îðãàíèçàöèè ñà ïîëó÷èëè ôóíäàìåíòàëåí, ìàêàð è ïîíÿêîãà áîëåçíåí óðîê, ÷å å îïàñíî äà ñå ìèñëè, ÷å çàñåãíàòèòå ÷àñòè îò îáùåñòâîòî íå æåëàÿò, èëè ñà íåñïîñîáíè äà âúçäåéñòâàò çíà÷èòåëíî âúðõó ðåøåíèÿòà îòíîñíî ñèòóèðàíåòî íà íîâè èçòî÷íèöè íà ÅÌÏ èëè äà îäîáðÿò íîâè òåõíîëîãèè ïðåäè òÿõíîòî âíåäðÿâàíå.

Viii

ÓÑÒÀÍÎÂßÂÀÍÅ ÍÀ ÄÈÀËÎÃ ÇÀ ÐÈÑÊÀ ÎÒ ÅËÅÊÒÐÎÌÀÃÍÈÒÍÈ ÏÎËÅÒÀ

Çà êîãî å íåîáõîäèìî òîâà ðúêîâîäñòâî?

Ïîðàäè òîâà å íåîáõîäèìî äà ñå îðãàíèçèðà äèàëîã ìåæäó âñè÷êè çàèíòåðåñîâàíè ãðóïè è ÷àñòíè ëèöà. Îñíîâíèòå êîìïîíåíòè çà åôåêòèâåí äèàëîã âêëþ÷âàò êîíñóëòàöèè ñúñ çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè, ïîçíàíèå îòíîñíî íåîïðåäåëåíîñòòà â íàóêàòà, ðàçãëåæäàíå íà àëòåðíàòèâíè ðåøåíèÿ; è ñïðàâåäëèâîñò è îòêðèòîñò íà ïðîöåñà íà âçåìàíå íà ðåøåíèÿ. Èãíîðèðàíåòî íà îñíîâíèòå êîìïîíåíòè çà äèàëîã ìîæå äà äîâåäå äî çàãóáà íà äîâåðèå îò ñòðàíà íà îáùåñòâîòî, äî âçèìàíå íà ïîãðåøíî ðåøåíèå, êàêòî è äî çàáàâÿíå íà ñðîêîâåòå çà èçïúëíåíèå íà ïðîåêòà è ïîâèøàâàíå íà ñåáåñòîéíîñòòà ìó.

Òîâà ðúêîâîäñòâî å â ïîäêðåïà íà âçèìàùèòå ðåøåíèÿ (àäìèíèñòðàòèâíèòå îðãàíè), ñáëúñêâàùè ñå ñ êîìáèíàöèÿ îò îáùåñòâåíàòà ïîëåìèêà, íåòî÷íîñòòà â íàóêàòà, íåîáõîäèìîñòòà äà ðàáîòÿò ñúùåñòâóâàùèòå ñúîðúæåíèÿ, êàêòî è èçèñêâàíèÿòà çà âúâåæäàíå íà íîâè ñúîðúæåíèÿ íà ïîäõîäÿùè ìåñòà.

Òî öåëè äà ïîäîáðè ïðîöåñà íà âçèìàíå íà ðåøåíèÿ ÷ðåç íàìàëÿâàíå íà íåðàçáèðàòåëñòâàòà è äà ïîäîáðè äîâåðèåòî ïîñðåäñòâîì ïî-åôåêòèâåí äèàëîã. Îáùåñòâåíèÿò äèàëîã ïðè óñïåøíî âúâåæäàíå ïîäïîìàãà ïðîöåñà íà âçèìàíå íà ðåøåíèÿ, êîéòî ñòàâà îòâîðåí, ïîñëåäîâàòåëåí, ÷åñòåí è ïðåäñêàçóåì. Òîé ñúùî ìîæå äà ïîäïîìîãíå çà äîñòèãàíå íà âðåìåííî ñúãëàñèå çà ìîíòèðàíå íà íîâè ñúîðúæåíèÿ, êàòî ñå çàùèòàâà çäðàâåòî è áåçîïàñíîñòòà íà íàñåëåíèåòî.

Î÷àêâà ñå, ÷å ìíîãî äðóãè îôèöèàëíè ïðåäñòàâèòåëè íà îáùåñòâåíîñòòà, ÷àñòíè ãðóïè è íåïðàâèòåëñòâåíè îðãàíèçàöèè ñúùî ùå íàìåðÿò òàçè èíôîðìàöèÿ çà ïîëåçíà. Òîâà ðúêîâîäñòâî ñúùî ìîæå äà ïîìîãíå íà íàñåëåíèåòî ïðè îñúùåñòâÿâàíå íà âðúçêà ñ äúðæàâíèòå îðãàíèçàöèè, êîèòî îòãîâàðÿò çà çäðàâåòî è îêîëíàòà ñðåäà èëè ñ êîìïàíèè, ÷èèòî ñúîðúæåíèÿ ñà èíòåðåñóâàùèòå ãî èçòî÷íèöè íà ÅÌÏ. Çà ïîâå÷å èíôîðìàöèÿ â ðúêîâîäñòâîòî ñà ïðåäîñòàâåíè äîïúëíèòåëíè ñïðàâêè çà èçòî÷íèöè è ëèòåðàòóðà.

1ÅËÅÊÒÐÎÌÀÃÍÈÒÍÈ ÏÎËÅÒÀ È ÎÁÙÅÑÒÂÅÍÎ ÇÄÐÀÂÅÍÀÓ×ÍÈ ÄÎÊÀÇÀÒÅËÑÒÂÀ

1

Åëåêòðè÷åñêèòå è ìàãíèòíèòå ïîëåòà ñúùåñòâóâàò â ïðèðîäàòà è âèíàãè ñà ïðèñúñòâàëè íà çåìÿòà. Ïðåç 20-òè âåê ÅÌÏ â îêîëíàòà ñðåäà íåïðåêúñíàòî ñå óâåëè÷àâàò â ðåçóëòàò íà íàðàñíàëàòà óïîòðåáà íà èçêóñòâåíè èçòî÷íèöè, óâåëè÷åíàòà ïîòðåáíîñò îò åëåêòðè÷åñêè òîê, ðàçâèòèåòî íà áåçæè÷íèòå òåõíîëîãèè, èçìåíåíèåòî íà ïðîèçâîäñòâåíèòå ïðîöåñè è ñîöèàëíîòî ïîâåäåíèå. Âñåêè ÷îâåê â ðàçâèòîòî îáùåñòâî å ïîäëîæåí íà ñëîæåí êîìïëåêñ îò åëåêòðè÷åñêè è ìàãíèòíè ïîëåòà ñ ðàçëè÷íè ÷åñòîòè, â äîìà ñè è íà ðàáîòíîòî ìÿñòî.

Ïîòåíöèàëíèòå çäðàâíè åôåêòè îò èçêóñòâåíèòå èçòî÷íèöè íà ÅÌÏ ñà áèëè îáåêò íà ãîëÿì èíòåðåñ îùå â êðàÿ íà 19-òè âåê, à ïîëó÷èõà ñïåöèàëíî âíèìàíèå ïðåç ïîñëåäíèòå 30 ãîäèíè.

ÅÌÏ ìîãàò äà ñå ðàçäåëÿò íà ïîñòîÿííè è íèñêî÷åñòîòíè åëåêòðè÷åñêè è ìàãíèòíè ïîëåòà, êúäåòî íàé-÷åñòî ñðåùàíèòå èçòî÷íèöè ñà åëåêòðîïðîâîäèòå, áèòîâèòå åëåêòðè÷åñêè óðåäè è êîìïþòðèòå, è íà âèñîêî÷åñòîòíè èëè ðàäèî÷åñòîòíè ïîëåòà, çà êîèòî îñíîâíèòå èçòî÷íèöè ñà ðàäàðèòå, ñúîðúæåíèÿòà çà ðàäèî è ÒÂ ðàçïðúñêâàíå, ìîáèëíèòå òåëåôîíè è òåõíèòå áàçîâè ñòàíöèè, ãåíåðàòîðèòå çà èíäóêöèîííî íàãðÿâàíå è ñèñòåìèòå ïðîòèâ êðàæáè.

Çà ðàçëèêà îò éîíèçèðàùàòà ðàäèàöèÿ (êàòî ãàìà ëú÷è, èçëú÷åíè ïðè ðàçïàä íà ðàäèîàêòèâíè ìàòåðèàëè, êîñìè÷íè è ðåíòãåíîâè ëú÷åíèÿ), íàìèðàùè ñå â íàé-âèñîêî÷åñòîòíàòà ÷àñò íà åëåêòðîìàãíèòíèÿ ñïåêòúð, ÅÌÏ èìàò òâúðäå ìàëêà åíåðãèÿ íà êâàíòà, çà äà ðàçêúñâàò âðúçêèòå â ìîëåêóëèòå, èçãðàæäàùè êëåòêèòå, è ñëåäîâàòåëíî, íå ìîãàò äà éîíèçèðàò ñðåäàòà, ïðåç êîÿòî ïðåìèíàâàò.

ÅËÅÊÒÐÎÌÀÃÍÈÒÍÈ ÏÎËÅÒÀ È ÎÁÙÅÑÒÂÅÍÎ ÇÄÐÀÂÅ: ÍÀÓ×ÍÈ ÄÎÊÀÇÀÒÅËÑÒÂÀ

3

„íåéîíèçèðàùà ðàäèàöèÿ/ëú÷åíèÿ” (ÍÉË). Ôèãóðà 1 ïîêàçâà ìÿñòîòî íà ÍÉË â øèðîêèÿ ñïåêòúð íà åëåêòðîìàãíèòíèòå ëú÷åíèÿ. Èíôðà÷åðâåíàòà, âèäèìàòà, óëòðàâèîëåòîâàòà è éîíèçèðàùàòà ðàäèàöèÿ íÿìà äà áúäàò îáñúæäàíè ïî-íàòàòúê â òîâà ðúêîâîäñòâî.

Êàêâî ñòàâà, êîãàòî ñòå îáëú÷åíè Ñ åëåêòðîìàãíèòíè ïîëåòà?

Â ÷îâåêà íîðìàëíî ñúùåñòâóâàò ìíîãî ñëàáè åëåêòðè÷åñêè òîêîâå, êîèòî ñà âàæíà ÷àñò çà íîðìàëíîòî ôóíêöèîíèðàíå íà îðãàíèçìà. Âñè÷êè íåâðîíè ïîäàâàò ñèãíàëèòå ñè ÷ðåç ïðåäàâàíå íà åëåêòðè÷åñêè èìïóëñè. Ïîâå÷åòî áèîõèìè÷íè ðåàêöèè, åäíà ÷àñò îò êîèòî ñâúðçàíè ñ óñâîÿâàíåòî íà âåùåñòâàòà, à äðóãà - ñ ìîçú÷íàòà àêòèâíîñò, ñå îñúùåñòâÿâàò ÷ðåç òðàíñôåð íà çàðåäåíè ÷àñòèöè èëè ìîëåêóëè.

Âëèÿíèåòî íà âúíøíîòî ÅÌÏ âúðõó ÷îâåêà è ñúñòàâÿùèòå ãî êëåòêè çàâèñè ãëàâíî îò ÷åñòîòàòà è ñèëàòà (èíòåíçèòåòà) íà ÅÌÏ. ×åñòîòàòà íà ÅÌÏ ñå îïèñâà ïðîñòî ÷ðåç áðîÿ íà êîëåáàíèÿòà èëè öèêëèòå çà ñåêóíäà. Ïðè íèñêè ÷åñòîòè, ÅÌÏ ïðåìèíàâàò ïðåç ÷îâåøêîòî òÿëî, áåç çíà÷èòåëíî îòñëàáâàíå, äîêàòî ïðè ðàäèî÷åñòîòè

ïîëåòàòà ÷àñòè÷íî ñå ïîãëúùàò è ïðîíèêâàò ñàìî íà ìàëêà äúëáî÷èíà â òúêàíòà.

Íèñêî÷åñòîòíèòå åëåêòðè÷åñêè ïîëåòà äåéñòâóâàò íà ðàçïðåäåëåíèåòî íà åëåêòðè÷åñêèòå çàðÿäè íà ïîâúðõíîñòòà íà ïðîâîäÿùè òúêàíè è ïðåäèçâèêâàò òîêîâå, ïðîòè÷àùè ïðåç òÿëîòî êúì çåìÿòà. (Ôèã. 2À). Íèñêî÷åñòîòíèòå ìàãíèòíè ïîëåòà èíäóêòèðàò êðúãîâè òîêîâå â ÷îâåøêîòî òÿëî. (Ôèã. 2Â). Ñèëàòà íà òåçè èíäóêòèðàíè òîêîâå çàâèñè îò èíòåíçèòåòà íà âúíøíîòî ìàãíèòíî ïîëå è ðàçìåðà íà ðàìêàòà/êðúãà, ïðåç êîÿòî ïðîòè÷à åëåêòðè÷åñêèÿò òîê. Ïðè äîñòàòú÷íî ãîëåìè èíòåíçèòåòè íà ìàãíèòíîòî ïîëå, òåçè òîêîâå ìîãàò äà ïðåäèçâèêàò ñòèìóëàöèÿ íà íåðâè è ìóñêóëè èëè äà âúçäåéñòâóâàò âúðõó äðóãè áèîëîãè÷íè ïðîöåñè.

Ïðè ðàäèî÷åñòîòè (Ð×) ïîëåòàòà ïðîíèêâàò ñàìî íà ìàëêà äúëáî÷èíà â ÷îâåøêîòî òÿëî. Åíåðãèÿòà íà òåçè ïîëåòà ñå ïîãëúùà è òðàíñôîðìèðà â äâèæåíèå íà ìîëåêóëèòå. Òðèåíåòî ìåæäó äâèæåùèòå ñå ìîëåêóëè âîäè äî îòäåëÿíå íà òîïëèííà åíåðãèÿ è íàðàñòâàíå íà òåìïåðàòóðàòà. Òîçè åôåêò ñå èçïîëçóâà â äîìàøíè óðåäè, êàòî íàïðèìåð çà çàãðÿâàíå íà õðàíà â ìèêðîâúëíîâè ôóðíè, êàêòî è ïðè ìíîãî ïðîìèøëåíè òåõíîëîãèè, êàòî çàâàðêà íà ïëàñòìàñè èëè èíäóêöèîííî íàãðÿâàíå íà ìåòàëè.

4


Íèâàòà íà Ð×, íà êîèòî ÷îâåê ñå îáëú÷âà â íîðìàëíè óñëîâèÿ â îêîëíàòà ñðåäà, ñà ìíîãî ïî-íèñêè îò òåçè, íåîáõîäèìè çà ïðîäóöèðàíå íà çíà÷èòåëíà òîïëèíà.

Áèîëîãè÷íè åôåêòè è Çäðàâíè åôåêòè

Áèîëîãè÷íè åôåêòè ñà èçìåðèìè îòãîâîðè/ðåàêöèè íà îðãàíèçìè èëè íà êëåòêè êúì îïðåäåëåí ñòèìóë èëè ïðîìÿíà â îêîëíàòà ñðåäà. Òàêèâà ðåàêöèè, êàòî íàïðèìåð íàðàñòâàíåòî íà ñúðäå÷íàòà ÷åñòîòàòà ñëåä ïèåíå íà êàôå èëè ñúíëèâîñò ïðè ïðåñòîé â çàäóøíà ñòàÿ, íå å çàäúëæèòåëíî äà áúäàò îïàñíè çà çäðàâåòî. Ðåàêöèÿòà íà ïðîìåíèòå â îêîëíàòà ñðåäà å íîðìàëíà ÷àñò îò æèâîòà. Âúïðåêè òîâà, îðãàíèçìúò ìîæå äà íÿìà âúçìîæíîñò çà àäåêâàòíè êîìïåíñàòîðíè ìåõàíèçìè çà ñìåê÷àâàíå íà âñè÷êè ïðîìåíè â îêîëíàòà ñðåäà èëè íà ñòðåñà. Ïðîäúëæèòåëíîòî (õðîíè÷íîòî) âúçäåéñòâèå íà îêîëíàòà ñðåäà, äîðè è íåçíà÷èòåëíî, ìîæå äà äîâåäå äî îïàñíîñò çà çäðàâåòî, àêî òî âîäè äî ñòðåñ. Ïðè ÷îâåêà, íåáëàãîïðèÿòíèÿò çäðàâåí åôåêò å ðåçóëòàò îò áèîëîãè÷åí åôåêò, êîéòî ïðåäèçâèêâà çàáåëåæèìè ðàçñòðîéñòâà íà çäðàâåòî èëè áëàãîïîëó÷èåòî íà îáëú÷åíèòå ëèöà.Ñúîòâåòñòâèåòî ñ ãðàíè÷íèòå ñòîéíîñòè, ïðåïîðú÷àíè îò íàöèîíàëíè è ìåæäóíàðîäíè ðúêîâîäñòâà, ïîçâîëÿâà äà ñå êîíòðîëèðà ðèñêà îò îáëú÷âàíå ñ ÅÌÏ, êîèòî

5


ìîãàò äà áúäàò âðåäíè çà ÷îâåøêîòî çäðàâå. Â íàñòîÿùåòî äèñêóñèÿòà ñå ôîêóñèðà êúì òîâà äàëè ïðîäúëæèòåëíîòî (õðîíè÷íî), íèñêîèíòåíçèâíî îáëú÷âàíå ïîä ãðàíè÷íèòå ñòîéíîñòè ìîæå äà ïðåäèçâèêà íåáëàãîïðèÿòåí åôåêò âúðõó çäðàâåòî èëè âúðõó áëàãîïîëó÷èåòî íà íàñåëåíèåòî.

Çàêëþ÷åíèÿ îò íàó÷íèòå ðåçóëòàòèÍèñêî÷åñòîòíè ïîëåòà

Íàó÷íèòå äàííè çà çäðàâíèòå åôåêòè íà ÅÌÏ å âàæíî è ñå îñíîâàâà íà ãîëÿì áðîé åïèäåìèîëîãè÷íè, èçñëåäâàíèÿ âúðõó æèâîòíè è äîáðîâîëöè, è in vitro èçñëåäâàíèÿ. Ìíîãî çäðàâíè ïîñëåäèöè îò ðåïðîäóêòèâíè äåôåêòè äî ñúðäå÷íî-ñúäîâè è íåðâíî-äåãåíåðàòèâíè çàáîëÿâàíèÿ ñà èçñëåäâàíè, íî íàé-óáåäèòåëíèòå äîêàçàòåëñòâà äî ìîìåíòà ñå îòíàñÿò äî ëåâêåìèÿ ïðè äåöàòà. Ïðåç 2001 ã., åêñïåðòíà íàó÷íà ãðóïà íà Ìåæäóíàðîäíàòà àãåíöèÿ çà èçñëåäâàíå íà ðàêà (IARC) êúì ÑÇÎ ïðàâè ïðåãëåä íà èçñëåäâàíèÿòà, îòíàñÿùè ñå äî êàíöåðîãåííîñòòà íà ïîñòîÿííèòå è ñâðúõíèñêî÷åñòîòíèòå (ÑÍ×) åëåêòðè÷åñêè è ìàãíèòíè ïîëåòà. Ïðèëàãàéêè ñòàíäàðòíàòà êëàñèôèêàöèÿ íà IARC,

êîÿòî ïðåöåíÿâà äîêàçàòåëñòâàòà ïî îòíîøåíèå íà ÷îâåêà, æèâîòíèòå è ëàáîðàòîðíèòå èçñëåäâàíèÿ, ÑÍ× ìàãíèòíè ïîëåòà ñà êëàñèôèöèðàíè êàòî âúçìîæåí êàíöåðîãåí çà ÷îâåêà, îñíîâàíî íà åïèäåìèîëîãè÷íèòå ïðîó÷âàíèÿ çà ëåâêåìèè ïðè äåöàòà. Ïðèìåð çà äîáðå èçâåñòåí àãåíò, êëàñèôèöèðàí â ñúùàòà êàòåãîðèÿ, å êàôåòî, ÷èÿòî óïîòðåáà ìîæå äà ïîâèøè ðèñêà îò ðàê íà áúáðåöèòå, äîêàòî ìåæäóâðåìåííî òî äà áúäå ñ ïðîòåêòèâíî äåéñòâèå ñðåùó ðàê íà ÷åðâàòà. “Âúçìîæåí êàíöåðîãåí çà ÷îâåêà” å êëàñèôèêàöèÿ, èçïîëçâàíà çà îçíà÷àâàíå íà àãåíò, çà êîéòî ñúùåñòâóâàò îãðàíè÷åíè äîêàçàòåëñòâà çà êàíöåðîãåííîñò çà ÷îâåêà è ïî-ìàëêî çíà÷èìè äîêàçàòåëñòâà çà êàíöåðîãåííîñò ïðè åêñïåðèìåíòàëíè æèâîòíè. Äîêàçàòåëñòâà çà âñè÷êè îñòàíàëè âèäîâå ðàê ïðè äåöà è âúçðàñòíè, êàêòî è çà äðóãè òèïîâå íà îáëú÷âàíå (êàòî ñòàòè÷íè ïîëåòà è ÑÍ× åëåêòðè÷åñêè ïîëåòà) ñå ñ÷èòàò çà íåàäåêâàòíè, çà äà áúäàò êëàñèôèöèðàíè, ïîðàäè íåäîñòàòú÷íàòà è ïðîòèâîðå÷èâà íàó÷íà èíôîðìàöèÿ

7


Äîêàòî êëàñèôèêàöèÿòà íà ÑÍ× ìàãíèòíè ïîëåòà êàòî âúçìîæåí êàíöåðîãåí çà õîðàòà å èçâúðøåíà îò IARC, îñòàâà âúçìîæíî äà ñúùåñòâóâàò äðóãè îáÿñíåíèÿ çà îáñúæäàíàòà âðúçêà ìåæäó îáëú÷âàíåòî ñúñ ÑÍ× ìàãíèòíè ïîëåòà è äåòñêàòà ëåâêåìèÿ.

Âèñîêî÷åñòîòíè ïîëåòà

Çà ðàäèî÷åñòîòíèòå ïîëåòà, áàëàíñúò íà äîêàçàòåëñòâàòà â íàñòîÿùèÿ ìîìåíò ïðåäïîëàãà, ÷å îáëú÷âàíåòî ñ íèñêîèíòåíçèâíè Ð× ïîëåòà (ïîäîáíè íà òåçè èçëú÷âàíè îò ìîáèëíèòå òåëåôîíè è òåõíèòå áàçîâè ñòàíöèè) íå ïðåäèçâèêâàò íåáëàãîïðèÿòíè çäðàâíè åôåêòè. Íÿêîè ó÷åíè îïèñâàò âòîðîñòåïåííè åôåêòè ïðè èçïîëçâàíå íà ìîáèëíè òåëåôîíè, âêëþ÷âàùè ïðîìåíè â ìîçú÷íàòà àêòèâíîñò, âðåìåíàòà íà ðåàêöèÿ, êàêòî è íàðóøåíèÿ íà ñúíÿ. Äîêîëêîòî òåçè åôåêòè ñà ïîòâúðäåíè, òå ñå ñëó÷âàò â íîðìàëíèòå ôèçèîëîãè÷íè ãðàíèöè ïðè ÷îâåêà.

Â íàñòîÿùèÿ ìîìåíò óñèëèÿòà ïðè íàó÷íèòå èçñëåäâàíèÿ ñå êîíöåíòðèðàò âúðõó òîâà äàëè ïðîäúëæèòåëíîòî, íèñêîèíòåíçèâíî Ð× îáëú÷âàíå äîðè ïðè íèâà òâúðäå íèñêè, çà äà ïðåäèçâèêàò çíà÷èòåëíî ïîâèøåíèå íà òåìïåðàòóðàòà, ìîæå äà äîâåäå äî âðåäíè çäðàâíè åôåêòè.

Íÿêîëêî íîâè åïèäåìèîëîãè÷íè èçñëåäâàíèÿ âúðõó ïîòðåáèòåëè íà ìîáèëíè òåëåôîíè íå äàâàò óáåäèòåëíè äîêàçàòåëñòâà çà íàðàñòâàíå íà ðèñêà îò ìîçú÷íè òóìîðè. Âúïðåêè òîâà, òåõíîëîãèÿòà å òâúðäå íîâà, çà äà ñå èçêëþ÷àò âúçìîæíè îòäàëå÷åíè åôåêòè. Ìîáèëíèòå òåëåôîíè è áàçîâèòå ñòàíöèè ñúçäàâàò íàïúëíî ðàçëè÷íè ñèòóàöèè íà îáëú÷âàíå íà ÷îâåêà. Ð× îáëú÷âàíå å ìíîãî ïî-ãîëÿìî çà ïîòðåáèòåëèòå íà ìîáèëíè òåëåôîíè, îòêîëêîòî çà æèâååùèòå â áëèçîñò äî áàçîâèòå ñòàíöèè. Îñâåí ðåäêèòå ñèãíàëè, èçïîëçâàíè çà ïîääúðæàíå íà âðúçêà ñ áëèçêè áàçîâè ñòàíöèè, ìîáèëíèòå òåëåôîííè àïàðàòè èçëú÷âàò Ð× åíåðãèÿ, ñàìî êîãàòî îáàæäàíåòî å â äåéñòâèå. Îò äðóãà ñòðàíà, áàçîâèòå ñòàíöèè èçëú÷âàò ñèãíàëè íåïðåêúñíàòî, âúïðåêè ÷å íèâàòà, ñ êîèòî ñå îáëú÷âà íàñåëåíèåòî, ñà êðàéíî íèñêè, äîðè çà òåçè, êîèòî æèâåÿò â íåïîñðåäñòâåíà áëèçîñò äî òÿõ.

Îò÷èòàéêè øèðîêîòî âúâåæäàíå íà íîâèòå òåõíîëîãèè, íèâîòî íà íåñèãóðíîñò â íàóêàòà, êàêòî è îïàñåíèÿòà â íàñåëåíèåòî, å íåîáõîäèìî ïðîâåæäàíåòî íà êà÷åñòâåíè íàó÷íè èçñëåäâàíèÿ è ÿñíà êîìóíèêàöèÿ ñ îáùåñòâåíîñòòà

2

9

Êîìóíèêàöèÿ íà ðèñêà îò ÅÌÏñâúðçàíà ñ âúçïðèÿòèÿòà íà îáùåñòâåíîñòòà Ìîäåðíàòà òåõíîëîãèÿ ïðåäëàãà ìîùíî îðúæèå çà ñòèìóëèðàíå íà öÿëà ñôåðà îò ïîëçè çà îáùåñòâîòî, â äîïúëíåíèå êúì èêîíîìè÷åñêîòî ðàçâèòèå. Îñâåí òîâà, òåõíîëîãè÷íèÿò ïðîãðåñ â íàé-øèðîê ñìèñúë âèíàãè ñå ñâúðçâà ñ îïàñíîñòè è ðèñêîâå, âúçïðèåìàíè è ðåàëíè. Ïðîìèøëåíèòå, òúðãîâñêèòå è áèòîâèòå ïðèëîæåíèÿ íà ÅÌÏ íå ïðàâÿò èçêëþ÷åíèå. Îêîëî íà÷àëîòî íà 20-òè âåê õîðàòà ñà ñå òðåâîæèëè çà âúçìîæíèòå çäðàâíè åôåêòè îò åëåêòðè÷åñêèòå êðóøêè è îò ïîëåòàòà èçëú÷âàíè îò æèöèòå è êîíòàêòèòå, ñâúðçâàùè íàçåìíèòå òåëåôîííè ñèñòåìè. Íå ñà ñå ïîÿâèëè íèêàêâè íåáëàãîïðèÿòíè çäðàâíè åôåêòè è òåçè òåõíîëîãèè ïîñòåïåííî ñà áèëè ïðèåòè êàòî ÷àñò îò íîðìàëíèÿ íà÷èí íà æèâîò. Ðàçáèðàíåòî è ïðèñïîñîáÿâàíåòî êúì íîâèòå âúâåæäàíè òåõíîëîãèè çàâèñè ÷àñòè÷íî îò òîâà êàê íîâàòà òåõíîëîãèÿ ñå ïðåäñòàâÿ è êàê ðèñêîâåòå è ïîëçèòå, ñâúðçàíè ñ íåÿ ñå èíòåðïðåòèðàò îò åäíî äîðè è ïðåäïàçëèâî íàñåëåíèå.

Â öåëèÿ ñâÿò, íÿêîè ÷ëåíîâå íà îáùåñòâîòî ïðîÿâÿâàò èíòåðåñ è ñ÷èòàò, ÷å îáëú÷âàíåòî ñ ÅÌÏ îò èçòî÷íèöè êàòî åëåêòðîïðîâîäè ñ ÂÍ, ðàäàðè, ìîáèëíè òåëåôîíè è òåõíèòå áàçîâè ñòàíöèè

ìîæå äà âîäè äî âðåäíè çäðàâíè ïîñëåäèöè, ïî-ñïåöèàëíî ïðè äåöàòà. Êàòî ðåçóëòàò, ñòðîåæúò íà íîâè åëåêòðîïðîâîäè è ìðåæè çà ìîáèëíà òåëåôîíèÿ ñå ñðåùà ñúñ çíà÷èòåëíà îïîçèöèÿ â íÿêîè ñòðàíè. Íàñåëåíèåòî ñå áåçïîêîè îò ïðèëàãàíåòî íà íîâè òåõíîëîãèè, íàé-÷åñòî ñúïðîòèâëÿâàéêè ñå ïîðàäè íåïîçíàâàíåòî èì è ÷óâñòâî çà îïàñíîñò îò ñèëè, êîèòî íå ìîãàò äà áúäàò ïî÷óâñòâàíè.

Èñòîðèÿòà å ïîêàçàëà, ÷å ëèïñàòà íà ïîçíàíèå îòíîñíî çäðàâíèòå ïîñëåäèöè íà òåõíîëîãè÷íèÿ íàïðåäúê ìîæå äà íå å åäèíñòâåíàòà ïðè÷èíà çà ñîöèàëíàòà îïîçèöèÿ êúì èíîâàöèèòå. Èãíîðèðàíåòî íà ðàçëè÷èÿòà âúâ âúçïðèÿòèåòî íà ðèñêà, êîèòî íå ðåôëåêòèðàò àäåêâàòíî íà êîìóíèêàöèÿòà ìåæäó ó÷åíèòå, ïðàâèòåëñòâàòà, îðãàíèçàöèèòå, ïðîìèøëåíîñòòà è íàñåëåíèåòî, ñúùî ìîæå äà áúäå óïðåêâàíà. Òî÷íî çàòîâà âúçïðèÿòèåòî íà ðèñêà è êîìóíèêàöèÿòà íà ðèñêà ñà ãëàâíèòå àñïåêòè íà âúïðîñà çà ÅÌÏ.

Òîçè ðàçäåë öåëè äà îñèãóðè ïðàâèòåëñòâàòà, ïðîìèøëåíîñòòà è îáùåñòâåíîñòòà ñ ðàìêà çà óñòàíîâÿâàíå è ïîääúðæàíå íà åôåêòèâíà êîìóíèêàöèÿ îòíîñíî ñâúðçàíèÿ ñ ÅÌÏ çäðàâåí ðèñê.

11

Êîìóíèêàöèÿ íà ðèñêà îò ÅÌÏ: ñâúðçàíà ñ âúçïðèÿòèÿòà íà îáùåñòâåíîñòòà Èñòîðèÿòà å ïîêàçàëà, ÷å ëèïñàòà íà ïîçíàíèå îòíîñíî çäðàâíèòå ïîñëåäèöè íà òåõíîëîãè÷íèÿ íàïðåäúê ìîæå äà íå å åäèíñòâåíàòà ïðè÷èíà çà ñîöèàëíàòà îïîçèöèÿ êúì èíîâàöèèòå. Èãíîðèðàíåòî íà ðàçëè÷èÿòà âúâ âúçïðèÿòèåòî íà ðèñêà, êîèòî íå ñà îòðàçåíè àäåêâàòíî â êîìóíèêàöèÿòà ìåæäó ó÷åíèòå, ïðàâèòåëñòâàòà, îðãàíèçàöèèòå, ïðîìèøëåíîñòòà è íàñåëåíèåòî, ñúùî ìîæå äà áúäå óïðåêâàíî. Òî÷íî çàòîâà âúçïðèÿòèåòî íà ðèñêà è êîìóíèêàöèÿòà íà ðèñêà ñà ãëàâíèòå àñïåêòè íà âúïðîñà çà ÅÌÏ.

Òîçè ðàçäåë öåëè äà îñèãóðè ïðàâèòåëñòâàòà, ïðîìèøëåíîñòòà è îáùåñòâåíîñòòà ñ ðàìêà çà óñòàíîâÿâàíå è ïîääúðæàíå íà åôåêòèâíà êîìóíèêàöèÿ îòíîñíî ñâúðçàíèÿ ñ ÅÌÏ çäðàâåí ðèñê.

Äåôèíèðàíå íà ðèñêà

Îïèòâàéêè ñå äà ðàçáåðåì ÷îâåøêîòî âúçïðèÿòèå íà ðèñêà, å âàæíî äà ïîñòàâèì ãðàíèöà ìåæäó çäðàâíà îïàñíîñò è çäðàâåí ðèñê. Îïàñíîñò ìîæå äà áúäå îáåêò èëè

ìðåæà îò ñèòóàöèè, êîèòî ìîãàò ïîòåíöèàëíî äà óâðåäÿò ÷îâåøêîòî çäðàâå. Ðèñê å âúçìîæíîñòòà èëè âåðîÿòíîñòòà ÷îâåê äà áúäå óâðåäåí Îò îïðåäåëåíà îïàñíîñò.

Îïàñíîñò è ðèñê

§ Øîôèðàíåòî íà ëåêà êîëà å ïîòåíöèàëíà îïàñíîñò çà çäðàâåòî. Áúðçîòî êàðàíå íà êîëà ïðåäñòàâëÿâà ðèñê. Êîëêîòî ïî-âèñîêà å ñêîðîñòòà, ïî- ãîëÿì å ðèñêúò, ñâúðçàí ñ øîôèðàíåòî.

§ Âñÿêà äåéíîñò å ñâúðçàíà ñ ðèñê. Ðèñêúò ìîæå äà áúäå íàìàëåí ÷ðåç èçáÿãâàíå íà ñïåöèôè÷íè äåéíîñòè, íî ðèñêúò íå ìîæå äà ñå ïðåìàõíå íàïúëíî. Â ðåàëíèÿ æèâîò, íå ñúùåñòâóâà òàêîâà ïîíÿòèå êàòî íóëåâ ðèñê.

Ìíîæåñòâî îïðåäåëåíèÿ çà ïðîáëåìà, Ñâúðçàí ñ ðèñêà îò ÅÌÏ

Ó÷åíèòå îöåíÿâàò çäðàâíèÿ ðèñê ÷ðåç ïðåòåãëÿíå è êðèòè÷íà îöåíêà íà âñè÷êè íàëè÷íè íàó÷íè äîêàçàòåëñòâà çà ðàçâèòèå íà ñîëèäíà îöåíêà

13

Êîìóíèêàöèÿ íà ðèñêà îò ÅÌÏ: ñâúðçàíà ñ âúçïðèÿòèÿòà íà îáùåñòâåíîñòòà íà ðèñêà (âèæ êàðåòî íà ñòð. 13). Îáùåñòâîòî ìîæå äà ïðåäñòàâè ñâîÿ îöåíêà íà ðèñêà ÷ðåç íàïúëíî ðàçëè÷åí ïðîöåñ, ÷åñòî íå îñíîâàí íà êîëè÷åñòâåíà èíôîðìàöèÿ. Íàêðàÿ, òîçè âúçïðèåò ðèñê ìîæå äà èìà òàêà âàæíî çíà÷åíèå, êàêòî è èçìåðÿåìèÿ ðèñê, ïðè îïðåäåëÿíåòî íà òúðãîâñêè èíâåñòèöèè è ïîëèòèêàòà íà äúðæàâàòà.

Îñíîâè íà îöåíêàòà íà ðèñêà

Îöåíêàòà íà ðèñêà å îðãàíèçèðàí ïðîöåñ, ïðèëàãàí çà îïèñâàíå è îöåíÿâàíå íà âðåäíèòå çäðàâíè åôåêòè îò âúçäåéñòâèåòî íà îïðåäåëåí ôàêòîð íà çàîáèêàëÿùàòà ñðåäà. ×åòèðèòå ñòúïêè â òîçè ïðîöåñ ñà:È ä å í ò è ô è ê à ö è ÿ í à î ï à ñ í î ñ ò ò à :

èäåíòèôèêàöèÿòà íà ïîòåíöèàëíî îïàñåí àãåíò èëè ñèòóàöèÿ íà âúçäåéñòâèå (íà îïðåäåëåíà ñóáñòàíöèÿ èëè íà èçòî÷íèê íà åíåðãèÿ)Îöåíêà íà çàâèñèìîñòòà “äîçà îòãîâîð”:

îöåíêàòà íà âðúçêàòà ìåæäó äîçàòà èëè âúçäåéñòâèåòî íà àãåíòà èëè ñèòóàöèÿòà, è ðåçóëòàòà è/èëè ñòåïåíòà íà äîêàçàíèÿ åôåêòÎöåíêà íà âúçäåéñòâèåòî/åêñïîçèöèÿòà:

îöåíêàòà íà êîëè÷åñòâîòî íà âúçäåéñòâèåòî èëè íà ïîòåíöèàëíîòî âúçäåéñòâèå ïðè äåéñòâèòåëíè ñèòóàöèèÕàðàêòåðèçèðàíå íà ðèñêà: ñèíòåç è îáîáùåíèå

íà èíôîðìàöèÿ îòíîñíî ïîòåíöèàëíî îïàñíà ñèòóàöèÿ âúâ ôîðìà, ïîëåçíà è ïîäõîäÿùà çà îðãàíèòå, âçèìàùè ðåøåíèÿ è çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè.

!

!

!

!

Ôàêòîðèòå, êîèòî ôîðìèðàò âúçïðèÿòèåòî íà ðèñêà îò îòäåëíèòå ëèöà âêëþ÷âàò îñíîâíè ñîöèàëíè è èíäèâèäóàëíè öåííîñòè (êàòî òðàäèöèè, íàâèöè), êàêòî è íàòðóïàí îïèò îò òåõíîëîãè÷íè ïðîåêòè (êàòî îò ÿçîâèðè, åëåêòðîöåíòðàëè). Òåçè ôàêòîðè ìîãàò äà îáÿñíÿò ëîêàëíè èíòåðåñè, âúçìîæíè ïðåäóáåæäåíèÿ, ñêðèòè ïëàíîâå èëè äîïóñêàíèÿ. Ãðèæëèâîòî âíèìàíèå êúì ñîöèàëíèòå èçìåðåíèÿ íà åäèí ïðîåêò ïîçâîëÿâà íà âçèìàùèòå ðåøåíèÿ è óïðàâëÿâàùèòå äà ðàçðàáîòÿò èíôîðìàöèîííè ðåøåíèÿ êàòî ÷àñò îò ïúëíè ïðîãðàìè ïî óïðàâëåíèå íà ðèñêà. Â êðàÿ íà êðàèùàòà, óïðàâëåíèåòî íà ðèñêà òðÿáâà äà âçåìå ïîä âíèìàíèå è äâåòå èçìåðåíèÿ è âúçïðèåìàíèÿ ðèñê, çà äà áúäå òî åôåêòèâíî (Ôèã. 3).

Èäåíòèôèêàöèÿòà íà ïðîáëåìèòå è íàó÷íî îáîñíîâàíàòà îöåíêà íà ðèñêà ñà êëþ÷îâè ñòúïêè çà äåôèíèðàíå íà óñïåøíà ïðîãðàìà çà óïðàâëåíèå íà ðèñêà. Çà äà ñå îòãîâîðè íà òàçè îöåíêà, òàêàâà ïðîãðàìà òðÿáâà äà îáåäèíÿâà äåéñòâèÿ è ñòðàòåãèè, êàòî îòêðèâàíå íà âúçìîæíîñòèòå, âçèìàíåòî íà ðåøåíèÿ, èçïúëíåíèåòî íà òåçè ðåøåíèÿ, è îöåíÿâàíåòî íà åôåêòèâíîñòòà íà ïðîöåñà.

14


Îáõâàò íà âúçìîæíîñòèòå çà óïðàâëåíèå íà ðèñêà

Ðåøåíèå äà ñå ïðåäïðèåìå íåôîðìàëíî äåéñòâèå

Êîìóíèêàöèîííè ïðîãðàìè

Íàó÷íèòå èçñëåäâàíèÿ

Ïðåäóïðåäèòåëíèòå ïîäõîäè

å ïîäõîäÿù îòãîâîð â ñëó÷àè, êúäåòî ðèñêúò ñå ñ÷èòà çà íåçíà÷èòåëåí, èëè äîêàçàòåëñòâàòà ñà íåäîñòàòú÷íè çà ïîääúðæàíå íà ôîðìàëíè äåéñòâèÿ. Òîçè îòãîâîð îáèêíîâåíî ñå êîìáèíèðà ñ áäèòåëíî èç÷àêâàíå, ò.å. ïðîñëåäÿâàíå íà íàó÷íèòå ðåçóëòàòè è íà èçìåðâàíèÿòà, à ðåøåíèÿòà ìîãàò äà áúäàò âçåòè îò ðàçðàáîòâàùèòå ñòàíäàðòè, óêàçàíèÿ è äð.

ìîãàò äà áúäàò èçïîëçâàíè ñ öåë äà ïîìîãíàò íà õîðàòà äà ðàçáèðàò âúïðîñèòå, äà áúäàò âêëþ÷åíè â ïðîöåñà çà âçèìàíå íà ðåøåíèå è äà íàïðàâÿò ñâîé èçáîð çà òîâà êàêâî äà ñå ïðàâè.

çàïúëâàò „äóïêè” â íàøåòî ïîçíàíèå, ïîìàãàò çà èäåíòèôèöèðàíå íà ïðîáëåìèòå è ïîçâîëÿâàò äà ñå äîñòèãíå ïî-äîáðà îöåíêà íà ðèñêà â áúäåùå.

ñà ñòðàòåãèè è äåéñòâèÿ, êîèòî åäèíè÷íè ëèöà, îðãàíèçàöèè èëè äúðæàâàòà ïðåäïðèåìà çà ìèíèìèçèðàíå èëè èçáÿãâàíå íà áúäåùè çäðàâíè ïðîáëåìè èëè òàêèâà íà îêîëíàòà ñðåäà. Òå ìîãàò äà âêëþ÷âàò

Íîðìàòèâíèòå äîêóìåíòè

Îãðàíè÷àâàíå íà âúçäåéñòâèåòî

Òåõíè÷åñêèòå âúçìîæíîñòè

Íàìàëÿâàíåòî

Êîìïåíñàöèÿòà

ñà îôèöèàëíè ñòúïêè, êîèòî ïðåäïðèåìà äúðæàâàòà çà îãðàíè÷àâàíå íà ïðîèçøåñòâèå è íà óñëîâèÿòà çà âúçíèêâàíå íà ïîòåíöèàëíè ðèñêîâè ñúáèòèÿ. Ìîãàò äà ñå íàëîæàò ãîëÿì áðîé ñòàíäàðòè ñ äåôèíèðàíè ïúòèùà çà äîñòèãàíå íà ñúîòâåòñòâèå èëè äà ñå ïîñòàâÿò öåëè, êîèòî òðÿáâà äà áúäàò äîñòèãíàòè, áåç óêàçâàíå íà íåîáõîäèìèòå äåéñòâèÿ.

èëè ñïèðàíå èçïîëçâàíåòî íà èçòî÷íèêà íà îáëú÷âàíå, âñè÷êè çàåäíî ñà âúçìîæíîñòè, êîèòî ìîãàò äà áúäàò èçïîëçâàíè, êîãàòî ñòåïåíòà íà âåðîÿòíîñò çà óâðåæäàíå å âèñîêà. Ñòåïåíòà íà âåðîÿòíîñò è ñèëàòà íà óâðåæäàíåòî ñà äâà âàæíè ôàêòîðà ïðè ðåøàâàíå íà òîâà êàêúâ òèï îò äåéñòâèÿ äà ñå âçèìàò.

ìîãàò äà áúäàò ïðèëàãàíè çà íàìàëÿâàíå íà ðèñêà (èëè âúçïðèåìàíèÿ ðèñê). Òå ìîãàò äà âêëþ÷âàò îáìèñëÿíå çà âãðàæäàíå â çåìÿòà íà åëåêòðîïðîâîäè; óâåëè÷àâàíå íà áðîÿ íà áàçîâèòå ñòàíöèè çà ìîáèëíà êîìóíèêàöèÿ, ñ öåë íàìàëÿâàíå íà èçëú÷âàíèòå ìîùíîñòè.

(íà âúçäåéñòâèåòî) âêëþ÷âà èçâúðøâàíåòî íà ôèçè÷åñêè ïðîìåíè â ñèñòåìàòà çà íàìàëÿâàíå íà âúçäåéñòâèåòî è, ðåñïåêòèâíî, íà ðèñê à . Íàìàëÿâàíåòî ìîæå äà îçíà÷àâà ðåêîíñòðóêöèÿ íà ñèñòåìàòà, èíñòàëèðàíå íà åêðàíè èëè âêëþ÷âàíåòî íà çàùèòíè ñúîðúæåíèÿ.

ïîíÿêîãà ñå ïðåäëàãà â îòãîâîð íà ïî-âèñîêè åêñïîçèöèè â ðàáîòíàòà èëè îêîëíàòà ñðåäà. Õîðàòà ìîæå áè èìàò æåëàíèå äà âúçïðèåìàò íÿêàêâà öåíà â çàìÿíà íà ïðèåìàíåòî íà ïî-âèñîêîòî

15

Êîìóíèêàöèÿ íà ðèñêà îò ÅÌÏ: ñâúðçàíà ñ âúçïðèÿòèÿòà íà îáùåñòâåíîñòòà Çà äà ñå îòãîâîðè íà òàçè îöåíêà, òàêàâà ïðîãðàìà òðÿáâà äà îáåäèíÿâà äåéñòâèÿ è ñòðàòåãèè, êàòî îòêðèâàíå íà âúçìîæíîñòèòå, âçèìàíåòî íà ðåøåíèÿ, èçïúëíåíèåòî íà òåçè ðåøåíèÿ, è îöåíÿâàíåòî íà åôåêòèâíîñòòà íà ïðîöåñà. Òåçè êîìïîíåíòè íå ñà íèòî íåçàâèñèìè, íèòî ñå ñëó÷âàò â îïðåäåëåí ðåä. Ïî-ñêîðî, âñåêè åëåìåíò ñå ïðåäèçâèêâà îò íåîòëîæíîñòòà è íåîáõîäèìîñòòà çà âçåìàíå íà ðåøåíèå, êàêòî è îò íàëè÷èåòî íà èíôîðìàöèÿ è ðåñóðñè. Äîêàòî ñúùåñòâóâà ðåä îò âúçìîæíîñòè çà óïðàâëåíèå íà ðèñêà (âæ. êàðåòî îò ñòð. 14), óäàðåíèåòî â òîâà ðúêîâîäñòâî å ïîñòàâåíî íà âòîðèÿ ïóíêò, íàðå÷åí êîìóíèêàöèîííè ïðîãðàìè.

Êàê ñå âúçïðèåìà ðèñêúò?

Ìíîãî ôàêòîðè âëèÿÿò íà ðåøåíèåòî íà ÷îâåêà äà ïðèåìå èëè äà îòõâúðëè îïðåäåëåí ðèñê. Õîðàòà âúçïðèåìàò ðèñêà êàòî íåçíà÷èòåëåí, ïðèåìëèâ, ïîíîñèì, èëè íåïðèåìëèâ, ïðè ñðàâíåíèå êúì âúçïðèåìàíèòå ïîëçè. Òåçè âúçïðèÿòèÿ çàâèñÿò îò èíäèâèäóàëíè ôàêòîðè, âúíøíè ôàêòîðè, êàêòî è îò ïðèðîäàòà íà ðèñêà. Èíäèâèäóàëíèòå ôàêòîðè âêëþ÷âàò âúçðàñò, ïîë, êóëòóðíî èëè îáðàçîâàòåëíî íèâî. Íÿêîè õîðà, êàòî ïðèìåð, íàìèðàò ðèñêîâåòå, ñâúðçàíè ñ

âçåìàíåòî íà íåëèöåíçèðàíè ëåêàðñòâà êàòî ïðèåìëèâÎò äðóãà ñòðàíà, ìíîãî õîðà ïðèåìàò îáðàòíîòî íà òîâà òâúðäåíèå. Ïî òîçè íà÷èí, ñâîéñòâåíàòà íà ÷îâåêà âúçïðèåì÷èâîñò êúì ðèñêà å îáóñëîâåíà îò ñïîñîáíîñòòà ìó äà êîíòðîëèðà ðèñêà.

Âúïðåêè òîâà, èìà ñèòóàöèè, êúäåòî ëèöàòà ìîãàò äà ÷óâñòâóâàò, ÷å íÿìàò êîíòðîë. Òîâà å ñïåöèàëíî âÿðíî, êîãàòî ñòàâà äóìà çà îáëú÷âàíå ñ ÅÌÏ, òúé êàòî òå ñà íåâèäèìè, ðèñêúò íå å ëåñíî èç÷èñëèì, à ñòåïåíòà íà îáëú÷âàíå å èçâúí íåïîñðåäñòâåíèÿ êîíòðîë. Òîâà å îùå ïî-ëîøî, êîãàòî õîðàòà íå óñåùàò ïðÿêà ïîëçà îò îáëú÷âàíåòî. Â òîçè êîíòåêñò, îòãîâîðúò íà íàñåëåíèåòî ùå çàâèñè îò âúçïðèÿòèåòî íà òîçè ðèñê, îñíîâàíî íà âúíøíè ôàêòîðè. Òîâà âêëþ÷âà íàëè÷íàòà íàó÷íà èíôîðìàöèÿ; ìåäèèòå è äðóãè ôîðìè çà ðàçïðîñòðàíåíèå íà èíôîðìàöèÿ, èêîíîìè÷åñêîòî ïîëîæåíèå íà ëèöåòî è íà îáùåñòâîòî, äâèæåíèÿòà íà ìíåíèÿ; ñòðóêòóðàòà íà ðåãóëàòîðíèÿ ïðîöåñ è ïîëèòè÷åñêèòå ðåøåíèÿ â îáùåñòâîòî. (Ôèã. 4)

17

Êîìóíèêàöèÿ íà ðèñêà îò ÅÌÏ: ñâúðçàíà ñ âúçïðèÿòèÿòà íà îáùåñòâåíîñòòà

Èçñëåäâàíèÿòà ñà óñòàíîâèëè, ÷å ñëåäíèòå äâîéêè õàðàêòåðèñòèêè íà ñèòóàöèÿòà îáùî îêàçâàò âëèÿíèå âúðõó âúçïðèÿòèåòî íà ðèñêà§ Ïîçíàòà èëè íåïîçíàòà òåõíîëîãèÿ

§ Ïåðñîíàëåí êîíòðîë èëè ëèïñà íà êîíòðîë íàä ñèòóàöèÿòà.

Ïîçíàíèåòî çà äàäåíà òåõíîëîãèÿ èëè ñèòóàöèÿ ïîìàãà äà ñå íàìàëè íèâîòî íà âúçïðèåòèÿ ðèñê. Âúçïðèåòèÿò ðèñê íàðàñòâà, êîãàòî òåõíîëîãèÿòà èëè ñèòóàöèÿòà, íàïðèìåð ñâúðçàíà ñ îáëú÷âàíå ñ ÅÌÏ, å íîâà, íåïîçíàòà è òðóäíà çà ñõâàùàíå. Âúçïðèåìàíåòî íà íèâîòî íà ðèñêà ìîæå çíà÷èòåëíî äà ñå ïîâèøè ïðè íåïúëíî íàó÷íî îáÿñíåíèå çà ïîòåíöèàëíèòå çäðàâíè åôåêòè îò äàäåíà ñèòóàöèÿ èëè òåõíîëîãèÿ.

Â ñëó÷àèòå, êîãàòî õîðàòà íå ìîãàò äà ïîâëèÿÿò íàïðèìåð íà èíñòàëèðàíåòî íà åëåêòðîïðîâîäè è áàçîâè ñòàíöèè çà ìîáèëíè òåëåôîíè, îñîáåíî â áëèçîñò äî òåõíèòå äîìîâå, ó÷èëèùà èëè èãðàëíè ïëîùàäêè, òå ñà ñêëîííè äà âúçïðèåìàò ðèñêà îò òàêèâà

èçòî÷íèöè íà ÅÌÏ êàòî âèñîê.

Õîðàòà ñå ÷óâñòâàò ìíîãî ïî-ìàëêî èçëîæåíè íà ðèñê, êîãàòî èçáîðúò å òåõåí. Ëèöàòà, êîèòî íåèçïîëçâàò ìîáèëíè òåëåôîíè, ìîãàò äà âúçïðèåìàò ðèñêà îò åìèòèðàíèòå îò áàçîâè ñòàíöèè çà ìîáèëíà êîìóíèêàöèÿ îòíîñèòåëíî íèñêè Ð× ïîëåòà êàòî âèñîê. Çà ðàçëèêà îò òÿõ, ïîòðåáèòåëèòå íà ìîáèëíè òåëåôîíè îáèêíîâåíî ïðèåìàò ðèñêà îò ìíîãî ïî-èíòåíçèâíèòå Ð× ïîëåòà îò òåõíèòå äîáðîâîëíî èçáðàíè òåëåôîííè àïàðàòè êàòî íèñúê.

Íÿêîè áîëåñòè è ñúñòîÿíèÿ íà çäðàâåòî, íàïðèìåð ðàê, èëè ïðîäúëæèòåëíè ñèëíè áîëêè è íåòðóäîñïîñîáíîñò, ïðåäèçâèêâàò ìíîãî ïîâå÷å ñòðàõ è áåçïîêîéñòâî, â ñðàâíåíèå ñ äðóãè. Òàêà ÷å äîðè ìàëêàòà âåðîÿòíîñò çà âúçíèêâàíå íà ðàê, îñîáåíî ó äåöà, îò ïîòåíöèàëíà îïàñíîñò, êàòî íàïðèìåð îò åêñïîçèöèÿ íà ÅÌÏ, å îáåêò íà çíà÷èòåëíî îáùåñòâåíî âíèìàíèå.

. Àêî õîðàòà ñà åêñïîíèðàíè íà Ð× ïîëåòà îò áàçîâè ñòàíöèè íà ìîáèëíè òåëåôîíè, íî íÿìàò ìîáèëåí òåëåôîí èëè àêî ñà åêñïîíèðàíè íà ÅÌÏ îò âèñîêîâîëòîâè

§ Äîáðîâîëíà èëè ïðèíóäèòåëíà åêñïîçèöèÿ.

§ Òðåâîæåù èëè íåòðåâîæåù èçõîä.

§ Ïðåêè èëè êîñâåíè ïîëçè

Ïðèðîäàòà íà ðèñêà ìîæå ñúùî äà âîäè äî ðàçëè÷íè âúçïðèÿòèÿ. Êîëêîòî ïî-ãîëÿì å áðîÿò íà ôàêòîðèòå, âëèÿåùè íà îáùåñòâåíîòî âúçïðèÿòèå íà ðèñêà, òîëêîâà ïî-ãîëÿìà å âåðîÿòíîñòòà çà çàãðèæåíîñò/èíòåðåñ.

19

Êîìóíèêàöèÿ íà ðèñêà îò ÅÌÏ: ñâúðçàíà ñ âúçïðèÿòèÿòà íà îáùåñòâåíîñòòà Åëåêòðîïðîâîäè,êîèòî íå äàâàò òîê çà òÿõíàòà îáùèíà, òå ìîæå è äà íå âèæäàò ïðÿêà ïîëçà îò ñúîðúæåíèåòî è å ìíîãî ïî-ìàëêî âåðîÿòíî äà ïðèåìàò ñâúðçàíèÿ ñ íåãî ðèñê.§ „

Ìîãàò äà áúäàò ïîâäèãíàòè âúïðîñè çà ñîöèàëíà ñïðàâåäëèâîñò ïîðàäè íå÷åñòíà åêñïîçèöèÿ íà ÅÌÏ. Íàïðèìåð, àêî ñúîðúæåíèÿòà ñà èçãðàäåíè â áåäíè îáùèíè ïîðàäè èêîíîìè÷åñêè ïðè÷èíè (íàïðèìåð ïî-åâòèíà çåìÿ), ìåñòíàòà îáùíîñò ùå ïîíàñÿ íåñïðàâåäëèâî ïîòåíöèàëíèòå ðèñêîâå.

×åñòíà” èëè „íå÷åñòíà” åêñïîçèöèÿ.

Íàìàëÿâàíåòî íà âúçïðèåòèÿ ðèñê âêëþ÷âà îñïîðâàíå íà ôàêòîðèòå, ñâúðçàíè ñ ïåðñîíàëíèÿ ðèñê. Îáùåñòâàòà ñìÿòàò, ÷å èìàò ïðàâî äà çíàÿò êàêâî ñå ïðåäëàãà è ïëàíèðà ïî îòíîøåíèå íà èçãðàæäàíå íà ñúîðúæåíèÿ èçòî÷íèöè íà ÅÌÏ, êîèòî ìîãàò äà ïîâëèÿÿò íà òÿõíîòî çäðàâå. Òå èñêàò äà èìàò èçâåñòåí êîíòðîë è äà áúäàò ÷àñò îò ïðîöåñà íà âçåìàíå íà ðåøåíèå. Àêî íå ñå ñúçäàäå åôåêòèâíà ñèñòåìà çà îáùåñòâåíî èíôîðìèðàíå è êîìóíèêàöèÿ ìåæäó ó÷åíè, ïðàâèòåëñòâà, ïðîìèøëåíîñòòà è îáùåñòâîòî,

íîâèòå òåõíîëîãèè ñ ÅÌÏ ùå áúäàò èçëîæåíè íà íåäîâåðèå è ñòðàõ.

Íåîáõîäèìîñòòà îò êîìóíèêàöèÿ íà ðèñêà

Â íàøè äíè, êîìóíèêàöèÿòà ñ îáùåñòâîòî ïî îòíîøåíèå íà ðèñêîâåòå îò îêîëíàòà ñðåäà, äúëæàùè ñå íà òåõíîëîãèèòå, èãðàå âàæíà ðîëÿ. Ñïîðåä Íàöèîíàëíèÿ ñúâåò ïî èçñëåäâàíèÿòà íà ÑÀÙ êîìóíèêàöèÿòà íà ðèñêà å “èíòåðàêòèâåí ïðîöåñ çà îáìåí íà èíôîðìàöèÿ è ìíåíèÿ ìåæäó èíäèâèäè, ãðóïè è èíñòèòóöèè. Òîçè ïðîöåñ âêëþ÷âà ìíîæåñòâî âúïðîñè çà ïðèðîäàòà íà ðèñêà è äðóãè ïîäîáíè, íå êîíêðåòíî ñâúðçàíè ñ ðèñêà, êîèòî èçðàçÿâàò çàãðèæåíîñò, ìíåíèÿ èëè ðåàêöèè êúì ñúîáùåíèÿòà çà ðèñê èëè êúì çàêîíîäàòåëíè èëè àäìèíèñòðàòèâíè ìåðîïðèÿòèÿ çà óïðàâëåíèå íà ðèñêà”. Ñëåäîâàòåëíî êîìóíèêàöèÿòà íà ðèñêà å íå ñàìî ïðåäñòàâÿíå íà íàó÷íî ïðåñìåòíàòàòà ñòîéíîñò íà ðèñêà, à è ôîðóì çà äèñêóñèÿ âúðõó ïî-øèðîêè ïðîáëåìè îò ìîðàëíî-åòè÷åí õàðàêòåð.Âúïðîñèòå íà îêîëíàòà ñðåäà, êîèòî âêëþ÷âàò íåîïðåäåëåíîñòèòå ïî îòíîøåíèå íà çäðàâíèòå ðèñêîâå, èçèñêâàò

21

Êîìóíèêàöèÿ íà ðèñêà îò ÅÌÏ: ñâúðçàíà ñ âúçïðèÿòèÿòà íà îáùåñòâåíîñòòà âñåñòðàííî ïðèåìëèâè ðåøåíèÿ. Çà òàçè öåë, ó÷åíèòå òðÿáâà äà êîìóíèêèðàò ñ ïîìîùòà íà íàó÷íî îáîñíîâàíè äîêàçàòåëñòâà; äúðæàâíèòå îðãàíèçàöè òðÿáâà äà èíôîðìèðàò õîðàòà çà íîðìèòå çà áåçîïàñíîñò è çà çàêîíîäàòåëíèòå

ìåðêè; çàèíòåðåñîâàíèòå ãðàæäàíè òðÿáâà äà ðåøàò ñàìè äî êàêâà ñòåïåí æåëàÿò äà ïðèåìàò òàêúâ ðèñê. Â òîçè ïðîöåñ å âàæíî êîìóíèêàöèÿòà ìåæäó çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè äà áúäå ÿñíà è åôåêòèâíà. (Ôèã. 5)

23

ÓÏÐÀÂËÅÍÈÅ ÍÀ ÊÎÌÓÍÈÊÀÖÈßÒÀ ÍÀ ÐÈÑÊÀ, ÑÂÚÐÇÀÍ Ñ ÂÚÇÄÅÉÑÒÂÈÅ ÍÀ ÅÌÏ

Ñðåä íàñåëåíèåòî âñå ïîâå÷å íàðàñòâà çàãðèæåíîñòòà ïî îòíîøåíèå çäðàâíèòå ïðîáëåìè, ñâúðçàíè ñ âúçäåéñòâèåòî íà îêîëíàòà ñðåäà, êîåòî âîäè äî ïàðàëåëíî íàìàëÿâàíå íà äîâåðèåòî êúì îôèöèàëíè ëèöà, òåõíè÷åñêè è íàó÷íè åêñïåðòè è óïðàâëÿâàùèòå èíäóñòðèÿòà, ïî-ñïåöèàëíî â ãîëåìèòå ÷àñòíè è îáùåñòâåíè ïðåäïðèÿòèÿ. Ñúùî òàêà, ìíîãî ÷àñòè îò îáùåñòâîòî âÿðâàò, ÷å òåìïúò íà íàó÷íèòå è òåõíîëîãè÷íè ïðîìåíè å ïðåêàëåíî áúðç, çà äà ìîãàò äúðæàâíèòå îðãàíè äà ðåàãèðàò àäåêâàòíî.

Îùå ïîâå÷å, â ïîëèòè÷åñêè îòâîðåíèòå îáùåñòâà õîðàòà ñà ãîòîâè äà äåéñòâàò è ìîãàò äà ñå àíãàæèðàò. Èíäèâèäèòå, îáùåñòâåíèòå îðãàíèçàöèè è íåïðàâèòåëñòâåíèòå îðãàíèçàöèè æåëàÿò äà ñå íàìåñÿò ñ äåéñòâèÿ çà âçèìàíå íà ðåøåíèÿ èëè äà ñòîïèðàò äåéíîñòè, àêî òå ñà èçêëþ÷åíè îò ïðîöåñà íà âçåìàíå íà ðåøåíèå. Òàêèâà ñîöèàëíè òåíäåíöèè ïîâèøàâàò íåîáõîäèìîñòòà îò åôåêòèâíà êîìóíèêàöèÿ ìåæäó âñè÷êè çàèíòåðåñîâàíè ñòðàíè.

Óñïåøíèÿò ïîäõîä êúì ïëàíèðàíåòî è îöåíêàòà íà êîìóíèêàöèÿòà íà ðèñêà òðÿáâà äà âçåìå ïðåä âèä âñè÷êè àñïåêòè è ó÷àñòâàùè ñòðàíè. Òîçè ðàçäåë ïðåäñòàâëÿâà âúâåäåíèå â êîìóíèêàöèÿ íà ðèñêà îò ÅÌÏ ÷ðåç ïðèëàãàíå íà ÷åòèðè åòàïà, îïèñàíè â ñëåäâàùèòå ñòðàíèöè.

24

ÊÎÃÀ ÄÀ ÑÅ ÊÎÌÓÍÈÊÈÐÀ?

ÊËÞ×ÎÂÈ ÂÚÏÐÎÑÈ

!Êîãà òðÿáâà äà çàïî÷íåòå äèàëîã?!Èìà ëè äîñòàòú÷íî âðåìå çà ïëàíèðàíå?!Ìîæåòå ëè áúðçî äà óñòàíîâèòå êîé è êàêâî âëèÿå âúðõó îáùåñòâåíîòî ìíåíèå?!Êîãà ùå âêëþ÷èòå çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè? Êîãà ïëàíèðàòå ïðîöåñà, îïðåäåëÿòå öåëèòå è î÷åðòàâàòå âúçìîæíîñòèòå? Êîãà ñå âçåìàò ðåøåíèÿòà?

×åñòî ñå íàáëþäàâà çíà÷èòåëíî îáùåñòâåíî áåçïîêîéñòâî çà îïðåäåëåíè èçòî÷íèöè íà ÅÌÏ, òàêèâà êàòî åëåêòðîïðîâîäè è áàçîâè ñòàíöèè çà ìîáèëíà òåëåôîíèÿ. Òîâà áåçïîêîéñòâî ìîæå äà äîâåäå äî ñåðèîçíè âúçðàæåíèÿ ïðè ðàçïîëàãàíåòî íà òàêèâà îáåêòè. Ïðè÷èíàòà çà èçãðàæäàíåòî íà îáùåñòâåíà îïîçèöèÿ ÷åñòî å ïîðàäè ôàêòà, ÷å ïðîöåñúò íà êîìóíèêàöèÿ íå å çàïî÷íàò äîñòàòú÷íî ðàíî, çà äà ñå îñèãóðè äîâåðèå è ðàçáèðàíå îò ñòðàíà íà îáùåñòâîòî.

Óñïåøíàòà êîìóíèêàöèÿ ïî äàäåí ïðîåêò èçèñêâà ïëàíèðàíå è óìåíèå. Âàæíî å äà ñå îñúçíàÿò èíôîðìàöèîííèòå ïîòðåáíîñòè: äà ñå çíàå êàêâî è êîãà äà ñå ïîäàâà èíôîðìàöèÿ.

Óñòàíîâÿâàíåòî íà äèàëîã âúçìîæíî íàé-ðàíî îñèãóðÿâà íÿêîëêî ïðåäèìñòâà. Ïúðâî, îáùåñòâîòî ùå âèäè êîìóíèêàòîðà êàòî äåéñòâàù ïî îòãîâîðåí íà÷èí è ïîêàçâàù çàãðèæåíîñò ïî ïðîáëåìà. Èçáÿãâàéêè çàáàâÿíåòî ïðè ïîäàâàíå íà èíôîðìàöèÿ è äèñêóòèðàíå, âîäè äî èçáÿãâàíå íà ïðîòèâîðå÷èÿòà è íàìàëÿâà âåðîÿòíîñòòà äà âè ñå íàëîæè äà ïîïðàâÿòå íåïðàâèëíà èíôîðìàöèÿ è íåäîðàçóìåíèÿ. Òðÿáâà äà ñå îïðåäåëÿò ïîòðåáíîñòè íà çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè è äà ñå èçïîëçâà êàêâîòî ñìå íàó÷èëè çà ïîäîáðÿâàíå íà ïëàíèðàíåòî è ïðîâåæäàíåòî íà êîìóíèêàöèèòå ñè. Çàïî÷âàíåòî íà êîìóíèêàöèÿòà íà ðèñêà äîêàçâà, ÷å ñå îïèòâàòå äà èçãðàäèòå îòíîøåíèÿ ñúñ çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè, à òîâà ñàìî

25


ïî ñåáå ñè ìîæå äà áúäå ïî÷òè òîëêîâà âàæíî, êîëêîòî è òîâà, êîåòî ñúîáùàâàòå.

Ïðîöåñúò íà êîìóíèêàöèÿ ìèíàâà ïðåç ðàçëè÷íè åòàïè. Â íà÷àëîòî íà äèàëîãà èìà íåîáõîäèìîñò îò îñèãóðÿâàíå íà èíôîðìàöèÿ è çíàíèÿ. Òîâà ùå ïîâèøè îñúçíàâàíåòî è ïîíÿêîãà è çàãðèæåíîñòòà îò ñòðàíà íà ðàçëè÷íèòå çàèíòåðåñîâàíè ñòðàíè. Íà òîçè åòàï ùå ñòàíå íåîáõîäèìî äà ñå ïðîäúëæè êîìóíèêàöèÿòà ÷ðåç îòâîðåí äèàëîã ñ âñè÷êè ñòðàíè, ïðåäè äà ñå îïðåäåëè ïîëèòèêàòà. Êîãàòî ñå ñòèãíå äî ïëàíèðàíå íà íîâ ïðîåêò, íàïðèìåð èçãðàæäàíå íà åëåêòðîïðîâîä èëè èíñòàëèðàíå íà áàçîâà ñòàíöèÿ çà ìîáèëíè òåëåôîíè, èíäóñòðèÿòà òðÿáâà äà çàïî÷íå íåçàáàâíà êîìóíèêàöèÿ ñ

ÓÏÐÀÂËßÂÀÍÅ ÍÀ ÏÐÎÁËÅÌ, ×ÓÂÑÒÂÈÒÅËÅÍ ÊÚÌ ÂÐÅÌÅÒÎ

Ïðîáëåìèòå íà îáùåñòâåíîòî çäðàâå è ïðîáëåìèòå “çäðàâå-îêîëíà ñðåäà” èìàò äèíàìè÷åí æèâîò; òå åâîëþèðàò ñ âðåìåòî. Æèçíåíèÿò öèêúë íà åäèí ïðîáëåì èëþñòðèðà êàê ñîöèàëíèÿò íàòèñê âúðõó âçåìàùèòå ðåøåíèÿ ñå ðàçâèâà âúâ âðåìåòî (Ôèãóðà 6). Ïðåç ðàííèòå åòàïè íà æèçíåíèÿ öèêúë, êîãàòî ïðîáëåìúò å â çàðîäèø èëè òîêó-ùî âúçíèêâàù, îáùåñòâåíèÿò íàòèñê å ìèíèìàëåí. Äîêàòî ïðîáëåìúò âñå îùå íå å â äíåâíèÿ ðåä íà íàóêàòà, âñå îùå èìà ñâîáîäíî âðåìå äà ñå èçñëåäâàò è àíàëèçèðàò ïîòåíöèàëíèòå ðèñêîâå. ïðîáëåìúò “èçáóõíå” â îáùåñòâåíîòî ñúçíàíèå, ÷åñòî èçâåäåí íàïðåä ÷ðåç îòêëþ÷âàùî ñúáèòèå (íàïðèìåð âíèìàíèåòî íà ìåäèèòå, îðãàíèçèðàíà èíòåðâåíöèÿ îò àêòèâèñòè, Èíòåðíåò, èçïóñíàòà äóìà), âàæíî å äà ñå

Ùîì

ðåãèîíàëíèòå è ìåñòíè âëàñòè, êàêòî è ñúñ çàèíòåðåñóâàíèòå ñòðàíè (ïðèòåæàòåëè íà çåìè, çàãðèæåíè ãðàæäàíè, íåôîðìàëíè ãðóïè ïî çàùèòà íà îêîëíàòà ñðåäà).

27


Äâèæåùè ñèëè íà æèçíåíèÿ öèêúë!Ëèïñà íà äîâåðèå!Âúçïðèåìàíåòî íà “çëîäåÿ” â äàäåíèÿ ïðîáëåì (èíäóñòðèÿòà)!Äåçèíôîðìàöèÿ!Âÿðàòà, ÷å áîëøèíñòâîòî ñå îòíàñÿ “íåñïðàâåäëèâî” êúì ìàëöèíñòâîòî!Èçíàñÿíå â ìåäèèòå!Íàìåñà íà ãðóïè àêòèâèñòè è äðóãè ñèëíî ìîòèâèðàíè ãðóïè ïî èíòåðåñè!Åìîöèîíàëíà äèíàìèêà â îáùåñòâîòî

ïðåäïðèåìàò äåéñòâèÿ ïîä ôîðìàòà íà êîìóíèêàöèÿ ñ îáùåñòâîòî. Êîãàòî ïðîáëåìúò äîñòèãíå êðèòè÷åí ðàçìåð (êðèçà), òðÿáâà äà ñå âçåìå ðåøåíèå, íî åäíî ïðèáúðçàíî äåéñòâèå ìîæå äà îñòàâè íåäîâîëíè âñè÷êè ñòðàíè. Êîãàòî ïðîáëåìúò çàïî÷íå äà íàìàëÿâà ïî âàæíîñò â ïðèîðèòåòèòå íà îáùåñòâîòî, òðÿáâà äà ñå îòäåëè âðåìå çà îöåíêà íà ïðîáëåìà è íà âçåòèòå ðåøåíèÿ. Ïðåõîäúò ìåæäó ðàçëè÷íèòå ôàçè â æèçíåíèÿ öèêúë íà åäèí ïðîáëåì çàâèñè îò íèâàòà íà çàãðèæåíîñò è íàòèñê îò ðàçëè÷íèòå çàèíòåðåñîâàíè ñòðàíè (Ôèãóðà 6).

Êîëêîòî ïî ðàíî ïðåäñòàâèòå áàëàíñèðàíà èíôîðìàöèÿ, òîëêîâà ïîâå÷å ùå ìîæåòå äà ïðåäîòâðàòèòå äîñòèãàíåòî äî êðèçèñåí åòàï íà ïðîáëåìà. Ìíîãî ïî-ëåñíî å äà ñå ïîìîãíå íà õîðàòà äà ñôîðìèðàò ìíåíèÿ, îòêîëêîòî äà ñå ïðîìåíÿò

òåõíè èçãðàäåíè ìíåíèÿ. Ïðè âåäíúæ âúçíèêíàëà êðèçà å èçâúíðåäíî òðóäíî äà ñå ïðîâåæäà åôåêòèâíà êîìóíèêàöèÿ íà ðèñêà è äà ñå äîñòèãíå äî óñïåøåí èçõîä îò ïðîöåñà íà âçåìàíå íà ðåøåíèå, òúé êàòî èìà ïî-ìàëêî âðåìå çà îñìèñëÿíå íà âúçìîæíîñòèòå è àíãàæèðàíå íà çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè â äèàëîãà. Ïîðàäè òîâà, ÷å ïî äèñêóòèðàíèòå âúïðîñè ìîãàò äà âúçíèêíàò ïðîòèâîðå÷èÿ, êîèòî ñà íàé-êðèòè÷íè â ïåðèîäè íà èçáîðè è äðóãè ïîëèòè÷åñêè ñúáèòèÿ, å ïðåïîðú÷èòåëíî äà ñå ïîäãîòâÿò ñòðàòåãèè è äà ñå ðàçðàáîòÿò àëòåðíàòèâíè ðåøåíèÿ, ãîòîâè çà äåéñòâèå.

28


ÀÄÀÏÒÈÐÀÍÅ ÊÚÌ ÄÈÍÀÌÈ×ÅÍ ÏÐÎÖÅÑ

Ïðåç öåëèÿ æèçíåí öèêúë íà ïðîáëåìà, êîìóíèêàöèîííàòà ñòðàòåãèÿ òðÿáâà äà áúäå íàñî÷åíà êúì ïîòðåáíîñòèòå íà íàé-çàñåãíàòèòå ãðóïè îò õîðà, è çà äà áúäå òÿ åôåêòèâíà, òðÿáâà äà ïðèåìà ðàçíîîáðàçíè ôîðìè. Ìåòîäèòå çà êîìóíèêàöèÿ è äåéñòâèÿòà òðÿáâà äà áúäàò ïîäõîäÿùî ìîäèôèöèðàíè ïðè ïîëó÷àâàíå íà íîâà èíôîðìàöèÿ. Íàâðåìåííîòî ïóáëèêóâàíå íà íàó÷íè ðåçóëòàòè çà ÅÌÏ äàâà åäíà âúçìîæíîñò çà ïîâëèÿâàíå íà æèçíåíèÿ öèêúë íà ðèñêà.Äîêàòî ìåæäóíàðîäíèòå íàó÷íè îðãàíèçàöèè òðÿáâà äà îòãîâàðÿò îáåêòèâíî è ñâîåâðåìåííî çà ðåçóëòàòèòå îò íàó÷íèòå èçñëåäâàíèÿ, òî âçèìàùèòå ðåøåíèÿ

òðÿáâà äà óáåäÿò çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè, ÷å òåõíèòå ïîòðåáíîñòè ñå ïðèåìàò ñåðèîçíî ÷ðåç ïðèåìàíå íà ïîäîáíè ñòðàòåãèè. Äåéñòâèòåëíî, íàáëþäåíèåòî íà ðèñêà å êëþ÷îâ êîìïîíåíò çà îñèãóðÿâàíå íà ïîäõîäÿùî óïðàâëåíèå íà ðèñêà, òàêà êàêòî ïîñòîÿííîòî èíôîðìèðàíå å ñúùåñòâåíî êàêòî çà ìîíèòîðèíãà, òàêà è çà îñèãóðÿâàíåòî íà îáðàòíà âðúçêà â ïðîöåñà íà óïðàâëåíèå íà ðèñêà.

29

Ñ ÊÎÃÎ ÄÀ ÑÅ ÊÎÌÓÍÈÊÈÐÀ?

Êëþ÷îâè âúïðîñè:

!Êîé å íàé-çàèíòåðåñóâàí îò òîçè ïðîáëåì?!Êàêâî ñå çíàå çà èíòåðåñèòå, ñòðàõîâåòå, ñúîáðàæåíèÿòà, îòíîøåíèåòî è ìîòèâàöèÿòà íà îñíîâíèòå çàèíòåðåñîâàíè ñòðàíè?!Êîè âëàñòè îòãîâàðÿò çà îïðåäåëÿíå è ïðîâåæäàíå íà ïîëèòèêàòà?!Èìà ëè îðãàíèçàöèè, ñ êîèòî äà ñå ôîðìèðà åôåêòèâíî ïàðòíüîðñòâî?!Êîé ìîæå äà îñèãóðè ñúâåò èëè íàó÷íà åêñïåðòèçà?

Ðàçâèâàíåòî íà åôåêòèâíà êîìóíèêàöèÿ íà ðèñêà çàâèñè îò èäåíòèôèöèðàíå íà îñíîâíèòå çàèíòåðåñîâàíè ñòðàíè, òåçè, êîèòî èìàò íàé-ãîëÿì èíòåðåñ èëè êîèòî ìîãàò äà èãðàÿò íàé-ãîëÿìàòà ðîëÿ â ïîñîêà íà ðàçáèðàòåëñòâî è êîíñåíñóñ ñðåä ñúîòâåòíàòà îáùíîñò.

Èäåíòèôèöèðàíåòî íà çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè è ðàçáèðàíåòî íà òÿõíàòà ðîëÿ ÷åñòî èçèñêâà âëàãàíåòî íà äîñòà âðåìå è åíåðãèÿ. Àêî îáà÷å òîâà íå ñå ïîëó÷è, åôåêòèâíîñòòà íà òîâà ïîñëàíèå ìîæå äà áúäå êîìïðîìåòèðàíà.

Èäåíòèôèöèðàíå íà çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè

Èçêëþ÷èòåëíî âàæíî å äà ñå îïðåäåëè ïðàâèëíî “èãðàëíîòî ïîëå” è ïî-ñïåöèàëíî íà êëþ÷îâèòå “èãðà÷è” (çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè) â ïðîáëåìà ñ ÅÌÏ. Â çàâèñèìîñò îò äàäåíàòà ñèòóàöèÿ, êîìóíèêàòîðúò ìîæå äà ñå íàëîæè äà èìàòå ïðåä âèä íÿêîëêî, àêî íå è âñè÷êè ãðóïè îò çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè (Ôèãóðà 7). Âñÿêà îò òåçè ãðóïè òðÿáâà äà áúäå âêëþ÷åíà â ïðîöåñà íà êîìóíèêàöèÿ è ùå ñòàíå íà ñâîé ðåä âîäà÷ èëè ðåöèïèåíò íà êîìóíèêàöèÿòà. Ïî-äîëó ñå îáñúæäàò ðîëèòå íà íÿêîè êëþ÷îâè èãðà÷è.Íàó÷íàòà îáùíîñò å âàæåí èãðà÷, òúé êàòî îñèãóðÿâà òåõíè÷åñêà èíôîðìàöèÿ è ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà ñå ïðèåìà çà íåçàâèñèìà è àïîëèòè÷íà. Ó÷åíèòå ìîãàò äà ïîìîãíàò íà îáùåñòâîòî äà ðàçáåðå ïîëçèòå è ðèñêîâåòå îò ÅÌÏ è äà ïîìîãíå íà ðåãóëàòîðíèòå îðãàíè äà îöåíÿò âúçìîæíîñòèòå çà óïðàâëåíèå íà ðèñêà è ïîñëåäèöèòå îò ðàçëè÷íè ðåøåíèÿ.

31


Òå èãðàÿò âàæíà ðîëÿ ïðè îáÿñíÿâàíå íà íàëè÷íàòà íàó÷íà èíôîðìàöèÿ ïî íà÷èí, ïîìàãàù íà õîðàòà äà ðàçáåðàò èçâåñòíèòå íåùà, êúäå å íåîáõîäèìà ïîâå÷å èíôîðìàöèÿ, êîè ñà ãëàâíèòå èçòî÷íèöè íà íåñèãóðíîñò è êîãà ùå ñå ïîëó÷àò ïî-äîáðè äàííè. Â òàçè ñè ðîëÿ, òå ìîãàò äà îïèòàò äà ïðåäâèäÿò è îãðàíè÷àò î÷àêâàíèÿòà çà áúäåùåòî.

Èíäóñòðèÿòà, êàòî íàïðèìåð åëåêòðè÷åñêèòå êîìïàíèè è òåëåêîìóíèêàöèîííèòå îïåðàòîðè è ïðîèçâîäèòåëè, å çàèíòåðåñîâàíà ñòðàíà è ÷åñòî ñå âèæäà êàòî ñúçäàâàùà ðèñê ñúùî òîëêîâà, êîëêîòî è îñèãóðÿâàùà óñëóãè. Ëèïñàòà íà ðåãóëèðàíå íà òåçè ïðîìèøëåíîñòè â ìíîãî ñòðàíè óâåëè÷è áðîÿ íà êîìïàíèèòå (è â íÿêîè ñëó÷àè è áðîÿ íà èçòî÷íèöèòå íà ÅÌÏ, òúé êàòî êîìïàíèèòå ñå êîíêóðèðàò çà ïîêðèòèå). Â ìíîãî äúðæàâè çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè îò ïðîìèøëåíîñòòà, ïî-ñïåöèàëíî â îáëàñòòà íà åíåðãåòèêàòà, ïðèåõà àêòèâåí è ïîëîæèòåëåí ïîäõîä êúì óïðàâëåíèåòî íà ðèñêîâåòå è íàáëåãíàõà íà îòêðèòà êîìóíèêàöèÿ ñ îáùåñòâîòî. Ìîòèâúò ïå÷àëáà, îáà÷å, .

åäíîçíà÷íî “îöâåòÿâà” îáùåñòâåíîòî âúçïðèåìàíå è ïîðàæäà ñúìíåíèå êúì òåõíèòå ïîñëàíèÿ

Ïðàâèòåëñòâåíèòå ñëóæèòåëè íà íàöèîíàëíî, ðåãèîíàëíî è ìåñòíî íèâî èìàò êàêòî ñîöèàëíè, òàêà è èêîíîìè÷åñêè îòãîâîðíîñòè. Òúé êàòî òå äåéñòâàò â ïîëèòè÷åñêà ñðåäà, îáùåñòâîòî íå âèíàãè èì ñå äîâåðÿâà. Ïî-ñïåöèàëíî, çàêîíîäàòåëèòå èìàò êðèòè÷íà ðîëÿ, òúé êàòî òå ðàçðàáîòâàò ñòàíäàðòè è ðúêîâîäñòâà. Òàêà ÷å òå ñå íóæäàÿò îò ïîäðîáíà è èç÷åðïàòåëíà èíôîðìàöèÿ îò îñíîâíèòå çàèíòåðåñîâàíè ñòðàíè, çà äà âçåìàò ðåøåíèÿ ïî ïîëèòèêàòà çà ðàçðàáîòâàíå íà ãðàíèöèòå/ïðàãîâå çà îáëú÷âàíå ñ ÅÌÏ. Òå òðÿáâà äà ñå ñúîáðàçÿâàò ñ âñè÷êè óáåäèòåëíè íàó÷íè äàííè, êîèòî ïðåäïîëàãàò íåîáõîäèìîñò îò ïðåðàçãëåæäàíå íà ñúùåñòâóâàùèòå ìåðêè, ñâúðçàíè ñ îáëú÷âàíåòî, îòãîâàðÿéêè íà èçèñêâàíèÿòà è îãðàíè÷åíèÿòà íà îáùåñòâîòî.

32


Íàñåëåíèåòî, ñåãà ïî-äîáðå îò âñÿêîãà îáðàçîâàíî è èíôîðìèðàíî ïî òåõíîëîãè÷íè ïðîáëåìè, ìîæå äà áúäå åäèíñòâåíàòà íàé-ãîëÿìà äåòåðìèíàíòà çà óñïåõà èëè ïðîâàëà íà ïðåäëîæåí òåõíîëîãè÷åí ïðîåêò. Òîâà å îñîáåíî âÿðíî çà äåìîêðàòè÷íè è âèñîêî èíäóñòðèàëèçèðàíè îáùåñòâà. Îáùåñòâåíîòî ÷óâñòâî ÷åñòî ñå èçÿâÿâà ÷ðåç ìíîãî øóìíè àñîöèàöèè èëè äðóãè ãðóïè ïî èíòåðåñè, êîèòî èìàò îáèêíîâåíî äîáúð äîñòúï äî ìåäèèòå.

Ìåäèèòå èãðàÿò îñíîâíà ðîëÿ â ìàñîâèòå êîìóíèêàöèè, ïîëèòèêàòà è âçåìàíåòî íà ðåøåíèÿ â ïîâå÷åòî äåìîêðàòè÷íè îáùåñòâà. Ìåäèéíîòî ïîêðèòèå - âåñòíèöè, ðàäèî, òåëåâèçèÿ è â íàñòîÿùèÿ ìîìåíò - Èíòåðíåò, èìà îñíîâíî âëèÿíèå âúðõó íà÷èíà, ïî êîéòî ñå âúçïðèåìà ðèñêà îò âúçäåéñòâèåòî íà îêîëíàòà ñðåäà è ñúîòâåòíî âúðõó óñïåõà íà ïðîöåñà íà âçåìàíå íà ðåøåíèå. Ìåäèèòå ìîãàò äà áúäàò åôåêòèâåí èíñòðóìåíò çà ïîâèøàâàíå íà îñúçíàâàíåòî íà ïðîáëåìà, çà

ðàçïðîñòðàíåíèå íà èíôîðìàöèÿ ÷ðåç ÿñíè ïîñëàíèÿ è çà óâåëè÷àâàíå íà ëè÷íîòî ó÷àñòèå. Îáà÷å, òå ìîãàò äà áúäàò ñúùî òîëêîâà åôåêòèâíè è ïðè ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà íåêîðåêòíà èíôîðìàöèÿ, íàìàëÿâàéêè ïî òîçè íà÷èí äîâåðèåòî è ïîäêðåïàòà íà ïðîöåñà íà âçåìàíå íà ðåøåíèÿ. Òîâà îñîáåíî âàæè çà èíôîðìàöèÿòà, ðàçïðîñòðàíÿâàíà ÷ðåç Èíòåðíåò, òúé êàòî òàì íÿìà êà÷åñòâåí êîíòðîë. Ïðîôåñèîíàëèçìúò ïðè ïðåäñòàâÿíåòî íå ñå îòðàçÿâà íåïðåìåííî â êà÷åñòâîòî íà ñúäúðæàíèåòî. Õîðàòà òðÿáâà äà èçãðàäÿò ñîáñòâåíà ïðåäñòàâà, äîêîëêî òå âÿðâàò íà êîíêðåòåí èçòî÷íèê, êîåòî íå å ëåñíî ðåøåíèå çà íåñïåöèàëèñòè.

33

ÊÀÊÂÎ ÄÀ ÑÅ ÊÎÌÓÍÈÊÈÐÀ?


!Èìàò ëè çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè äîñòúï äî äîñòàòú÷íà è áåçïðèñòðàñòíà èíôîðìàöèÿ çà òåõíîëîãèÿòà?!Ðàçáèðàåìî ëè å ïîñëàíèåòî èëè òî ñúäúðæà ãîëÿìî êîëè÷åñòâî ñëîæíà èíôîðìàöèÿ?!×óòè ëè ñà ïîñëàíèÿòà íà âñè÷êè çàèíòåðåñîâàíè ñòðàíè, ò. å, èìà ëè åôåêòèâíè ñðåäñòâà çà îáðàòíà âðúçêà?

Èäåíòèôèêàöèÿòà íà îáùåñòâåíèòå èíòåðåñè è ïîòåíöèàëíèòå ïðîáëåìè å âàæíà çà ñòðàòåãè÷åñêèòå è ïðîàêòèâíè ïîäõîäè. Ñëåä êàòî çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè óñåòÿò ïðîáëåì, òå ùå ïîâäèãíàò âúïðîñè âúç îñíîâà íà òåõíèòå âúçïðèÿòèÿ è îöåíêè íà ðèñêà. Ïî òàçè ïðè÷èíà ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà èíôîðìàöèÿòà òðÿáâà äà ñå ïðàâè ïî íà÷èí, ÷óâñòâèòåëåí êúì òåçè ïðåäâàðèòåëíè ïðåäñòàâè. Â ïðîòèâåí ñëó÷àé âçåìàùèòå ðåøåíèÿ ðèñêóâàò äà îáèäÿò è îò÷óæäÿò çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè.

Ñòðàòåãèÿòà è îñíîâíèòå ïðèíöèïè, êîèòî òðÿáâà äà ñëåäâàò, ùå çàâèñÿò îò àóäèòîðèÿòà. Àóäèòîðèÿòà ùå äèêòóâà ñúùî è êîè âúïðîñè ìîãàò äà ñå î÷àêâàò. Çà äà áúäå óáåäåíà àóäèòîðèÿòà, òðÿáâà äà ñå èçòúêâàò ïîäõîäÿùè è äîñòîâåðíè àðãóìåíòè, êîèòî îòïðàâÿò ïîñëàíèå íå ñàìî êúì ðàçóìà, íî è êúì ÷óâñòâàòà è ñîöèàëíèòå âðúçêè. Ðàçëè÷íè òèïîâå àðãóìåíòè ñà îïèñàíè íà ôèãóðà 8.

ÊÎÌÓÍÈÊÀÖÈß ÍÀ ÍÀÓ×ÍÈÒÅ ÄÀÍÍÈ

Ó÷åíèòå ñúîáùàâàò òåõíè÷åñêèòå ðåçóëòàòè, ïîëó÷åíè îò èçñëåäâàíèÿòà ÷ðåç ïóáëèêàöèè ñ ðàçëè÷íà íàó÷íà ñòîéíîñò (ñ íàé-âèñîêà ñòîéíîñò ñà ðåöåíçèðàíèòå ïóáëèêàöèè), åêñïåðòíè îáçîðè è îöåíêà íà ðèñêà. ×ðåç òîçè ïðîöåñ ðåçóëòàòèòå îò íàó÷íèòå èçñëåäâàíèÿ ìîãàò äà áúäàò âêëþ÷åíè â ðàçðàáîòâàíåòî è ïðèëîæåíèåòî/âúâåæäàíåòî íà ðúêîâîäñòâà è ñòàíäàðòè. Íåîáõîäèìî å ïîñòîÿííî íàáëþäåíèå è ïðåãëåä íà òåõíè÷åñêèòå îòêðèòèÿ, çà äà ñå ãàðàíòèðà

35


÷å âñè÷êè îñòàòú÷íè íåñèãóðíîñòè ñà ìèíèìèçèðàíè â ñðåäíîñðî÷åí è äúëãîñðî÷åí ïëàí è äà ñå âúðíå ñèãóðíîñòòà íà îáùåñòâîòî.Âúïðåêè, ÷å å äîêàçàíî, ÷å íàó÷íàòà èíôîðìàöèÿ å öåííà ïðè âçåìàíå íà ðåøåíèÿ çà îáùåñòâåíîòî çäðàâå, òÿ íå å áåçãðåøíà. Ïðèíîñèòå íà ó÷åíèòå ìîãàò äà ïðåòúðïÿò ïðîâàë ïî ðàçëè÷íè ïðè÷èíè. Íàïðèìåð, íàëè÷íàòà èíôîðìàöèÿ ìîæå äà áúäå ïðåäñòàâåíà ïî íà÷èí, áåçïîëåçåí çà âçåìàùèòå ðåøåíèÿ (èëè çàùîòî å ìíîãî îïðîñòåíà èëè ìíîãî ñëîæíà) è äà âîäè äî íåïðàâèëíè çàêëþ÷åíèÿ èëè ðåøåíèÿ (ìîæå áè ïîðàäè íåñèãóðíîñòòà â äàííèòå èëè ïðîáëåìè â êîìóíèêèðàíåòî), èëè èçöÿëî å ãðåøíà.

ÎÏÐÎÑÒßÂÀÍÅ ÍÀ ÏÎÑËÀÍÈÅÒÎ

Åêñïåðòèòå ñà èçïðàâåíè ïðåä ïðåäèçâèêàòåëñòâîòî äà ïðåäñòàâÿò èíôîðìàöèÿ, ðàçáèðàåìà îò ãîëÿìà ÷àñò îò íàñåëåíèåòî. Òîâà âîäè ñëåä ñåáå ñè íåîáõîäèìîñòòà îò îïðîñòÿâàíå íà ïîñëàíèåòî. Â ïðîòèâåí ñëó÷àé, ìåäèèòå ùå ïîåìàò òàçè çàäà÷à ñ îïàñíîñò çà íåïðàâèëíî ïðåäàâàíå íà èíôîðìàöèÿòà. Òîâà ñïåöèàëíî âàæè çà ÅÌÏ, òúé êàòî ïîâå÷åòî õîðà èìàò ìíîãî íåÿñíà ïðåäñòàâà çà åëåêòðîìàãíåòèçìà, âúçïðèåìàéêè òåçè íåâèäèìè è øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíè âúëíè êàòî ïîòåíöèàëíî âðåäíè.

ÎÁßÑÍßÂÀÍÅ ÍÀ ÍÅÑÈÃÓÐÍÎÑÒÒÀ ÍÀ ÍÀÓ×ÍÈÒÅ ÄÀÍÍÈ

Êîãàòî ñå ñòèãíå äî îöåíêà íà ðèñêà, íàëè÷íàòà èíôîðìàöèÿ çà âçåìàíå íà ðåøåíèå ñå îñíîâàâà íà íàóêàòà. Íàó÷íàòà îöåíêà íà áèîëîãè÷íèòå îòãîâîðè íà âúçäåéñòâèå îò îêîëíàòà ñðåäà, îáà÷å, ðÿäêî âîäè äî åäèíîäóøíè çàêëþ÷åíèÿ.

36


Åïèäåìèîëîãè÷íèòå ïðîó÷âàíèÿ ñà ñêëîííè êúì íååäíîçíà÷íîñò è ÷åñòî ìîæå äà áúäå ïîñòàâåíà ïîä âúïðîñ âàëèäíîñòòà íà åêñòðàïîëàöèÿòà îò èçñëåäâàíèÿ îò æèâîòíè êúì õîðà. „Òåæåñòòà íà äîêàçàòåëñòâàòà” îïðåäåëÿ ñòåïåíòà, äî êîÿòî íàëè÷íèòå ðåçóëòàòè ïîäêðåïÿò èëè îòõâúðëÿò äàäåíà õèïîòåçà. Çà îöåíêà íà ìàëêè ðèñêîâå â êîìïëåêñíè îáëàñòè íà íàóêàòà è îáùåñòâîòî, íå ñúùåñòâóâà åäèíè÷íî èçñëåäâàíå, êîåòî äà ìîæå äà äàäå îêîí÷àòåëåí îòãîâîð. Òðÿáâà äà ñå îöåíÿò ñèëíèòå è ñëàáèòå ñòðàíè íà âñÿêî èçñëåäâàíå è ðåçóëòàòèòå äà ñå èíòåðïðåòèðàò îò ãëåäíà òî÷êà íà òîâà êàê ïðîìåíÿò „òåæåñòòà íà äîêàçàòåëñòâàòà”. Òàêà ÷å íàó÷íàòà íåñèãóðíîñò å ïðèñúùà íà ïðîöåñà è òðÿáâà äà áúäå íåäåëèìà ÷àñò îò ïëàíèðàíåòî íà óïðàâëåíèå íà ðèñêà èëè íà êîìóíèêàöèîííà çàäà÷à. Âñúùíîñò, íåñèãóðíîñòòà â íàó÷íèòå ïîçíàíèÿ ïî îòíîøåíèå íà çäðàâíèòå åôåêòè îò äåéñòâèåòî íà ÅÌÏ â îáùèÿ ñëó÷àé ñå èíòåðïðåòèðàò îò îáùåñòâîòî êàòî äîêàçàòåëñòâî çà

ÏÐÅÄÑÒÀÂßÍÅ ÍÀ ÂÑÈ×ÊÈ ÍÀÓ×ÍÈ ÄÎÊÀÇÀÒÅËÑÒÂÀ

×åñòî îáùåñòâîòî îñíîâàâà ñâîèòå ñõâàùàíèÿ íà ïóáëèêóâàíè íàó÷íè ðåçóëòàòè, êîèòî ñà ïîêàçàëè âúçìîæíà âðúçêà ñúñ çäðàâåí åôåêò.

ÍßÊÎÈ ÎÑÍÎÂÍÈ (ÏÐÀÊÒÈ×ÅÑÊÈ) ÏÐÀÂÈËÀ ÇÀ ÏÎÏÓËßÐÈÇÈÐÀÍÅ ÍÀ ÒÅÕÍÈ×ÅÑÊÀ ÈÍÔÎÐÌÀÖÈß

!Îïðåäåëåòå è êëàñèôèöèðàéòå êëþ÷îâèòå ñúîáùåíèÿ, êîèòî èñêàòå äà ïðåäàäåòå, ò.å. îïðåäåëåòå âàøèòå èíôîðìàöèîííè öåëè;!Óáåäåòå ñå, ÷å ðàçáèðàòå èíôîðìàöèîííèòå ïîòðåáíîñòè íà âàøàòà àóäèòîðèÿ;!Îáÿñíåòå êîíöåïöèèòå ñè íà ïðîñò åçèê è àêî òðÿáâà èçÿñíåòå òåõíè÷åñêèÿ ðå÷íèê, èçïîëçâàí â ïðåñàòà îò åêñïåðòèòå, íàïðèìåð êëàñèôèêàöèÿòà íà IARC íà ïîòåíöèàëíèòå êàíöåðîãåíè â ðàçëè÷íè êàòåãîðèè â çàâèñèìîñò îò íàó÷íèòå äîêàçàòåëñòâà (“êàíöåðîãåíåí”, “âåðîÿòíî êàíöåðîãåíåí”, “âúçìîæíî êàíöåðîãåíåí”);!Èçáÿãâàéòå ñâðúõîïðîñòÿâàíå, òúé êàòî ìîæåòå äà ñúçäàäåòå âïå÷àòëåíèå èëè ÷å ñòå çëå èíôîðìèðàíè, èëè ÷å ñêðèâàòå èñòèíàòà. !Îáÿñíåòå, ÷å îïðîñòÿâàòå è äàéòå ïðåïðàòêè êúì ñúîòâåòíè äîêóìåíòè.

Ñúùåñòâóâàíåòî íà ðåàëíè ðèñêîâå.

37


Âàæíî å ó÷åíèòå ïðè ðàçïðîñòðàíåíèå íà íàó÷íà èíôîðìàöèÿ äà ïðåäñòàâÿò âñè÷êè íàëè÷íè íàó÷íè äîêàçàòåëñòâà, äîðè àêî ïðè èçñëåäâàíåòî ñà ïîëó÷åíè ïðîòèâîðå÷èâè ðåçóëòàòè. Ñàìî òîãàâà ó÷åíèòå ìîãàò äà áúäàò âúçïðèåìàíè êàòî íàèñòèíà íåçàâèñèìè. Íàó÷íèòå äîâîäè âèíàãè ìîãàò äà áúäàò èçïîëçâàíè çà îñïîðâàíå íà êîíêðåòíî çàêëþ÷åíèå.

ÐÀÇÁÈÐÀÍÅ ÎÒ ÑÒÐÀÍÀ ÍÀ ÀÓÄÈÒÎÐÈßÒÀ

Âàæíî å äà ñå îïðåäåëè êàêúâ âèä èíôîðìàöèÿ èñêà îáùåñòâåíîñòòà/àóäèòîðèÿòà è äà ñå îòãîâîðè íà òàçè ïîòðåáíîñò, ïðèçíàâàéêè, êîãàòî å íåîáõîäèìî, ÷å íàó÷íèòå çíàíèÿ ñà íåïúëíè. Îãðàíè÷àâàíåòî íà êîìóíèêàöèÿòà ñàìî äî òåçè ïðîáëåìè, çà êîèòî èìà íàó÷íà ñèãóðíîñò, ìîæå äà îñòàâè îáùåñòâîòî, à ïîíÿêîãà è ðàçðàáîòâàùèòå îïðåäåëåíèòå ïîëèòèêè ñ ÷óâñòâîòî,

÷å èíôîðìàöèîííèòå èì ïîòðåáíîñòè íå ñà óäîâëåòâîðåíè. Ðàçáèðàíåòî íà ìîòèâàöèèòå íà çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè ùå âè ïîìîãíå äà íàñòðîèòå ïîñëàíèåòî ñúãëàñíî ïîòðåáíîñòèòå. Íàïðèìåð, ÷îâåê èçïðàâåí ïðåä âúçìîæíîñòòà çà èçãðàæäàíå íà åëåêòðîïðîâîä â áëèçîñò äî íåãîâîòî æèëèùå, ìîæå äà ñå áåçïîêîè îò íåïðåäñêàçóåìè ìàòåðèàëíè çàãóáè, âëèÿíèå âúðõó ïåéçàæà èëè âðåäíî âúçäåéñòâèå âúðõó îêîëíàòà ñðåäà, äîêàòî åäèí ïîòåíöèàëåí êóïóâà÷ íà êúùà áëèçî äî åëåêòðîïðîâîäà ìîæå äà áúäå çàãðèæåí ãëàâíî çà âëèÿíèåòî âúðõó çäðàâåòî.

ÈÇÊÐÈÂßÂÀÍÅ ÍÀ ÍÀÓ×ÍÀ ÈÍÔÎÐÌÀÖÈß

Íàóêàòà å ìîùåí èíñòðóìåíò è å ñïå÷åëèëà äîâåðèå ñ òîâà, ÷å ìîæå äà ïðîãíîçèðà. Íåéíàòà ïîëåçíîñò, îáà÷å, çàâèñè îò äîñòîâåðíîñòòà íà äàííèòå, ñâúðçàíè ñ êà÷åñòâîòî è íàäåæäíîñòòà íà ó÷åíèòå. Âàæíî å äà ñå ïîòâúðäè çíàíèåòî

38


è ÷åñòíîñòòà íà òàêà íàðå÷åíèòå „åêñïåðòè”, êîèòî ìîãàò äà èçãëåæäàò è äà çâó÷àò ìíîãî óáåäèòåëíî, íî äà èìàò íåòðàäèöèîííè âúçãëåäè, êîèòî ìåäèèòå ñå ÷óâñòâàò îïðàâäàíè äà ðàçïðîñòðàíÿâàò „â èíòåðåñ íà áàëàíñà” íà èíôîðìàöèÿòà. Â äåéñòâèòåëíîñò, äàâàíåòî íà òåæåñò íà òåçè íåòðàäèöèîííè âúçãëåäè, ìîæå äà ïîâëèÿå èçêðèâåíî íà îáùåñòâåíîòî ìíåíèå. ×åñòî çà îáùåñòâîòî íàé-äîáðèòå èçòî÷íèöè íà èíôîðìàöèÿ ñà ìàòåðèàëèòå íà íåçàâèñèìèòå åêñïåðòè, êîèòî ïåðèîäè÷åñêè îñèãóðÿâàò êðàòêè îáçîðè íà òåêóùîòî ñúñòîÿíèå íà çíàíèåòî.

ÏÅÐÑÏÅÊÒÈÂÀ ÍÀ ÐÈÑÊÀ, ÑÂÚÐÇÀÍ Ñ ÂÚÇÄÅÉÑÒÂÈÅÒÎ ÍÀ ÅÌÏ

Âúïðåêè ÷å íàó÷íèòå ïîçíàíèÿ â ìîìåíòà íå ïîêàçâàò, ÷å çäðàâíèòå ðèñêîâå îò ÅÌÏ ñà âèñîêè, îáùåñòâîòî îñòàâà çàãðèæåíî çà åôåêòà

ÑÚÂÅÒÈ ÇÀ ÈÇÃÐÀÆÄÀÍÅ ÍÀ ÅÔÅÊÒÈÂÍÀ ÑÒÐÀÒÅÃÈß ÇÀ ÊÎÌÓÍÈÊÀÖÈß ÍÀ ÐÈÑÊÀ

!Ïðîâåäåòå èçñëåäâàíèÿ, çà äà îòãîâîðèòå íà òåçè âúïðîñè:!Êîè ñà èçòî÷íèöèòå íà èíôîðìàöèÿ?!Êîè ñà êëþ÷îâèòå íàó÷íè ïóáëèêàöèè èëè ïå÷àòíè èçäàíèÿ?!Êîè ñà ñúîòâåòíèòå Èíòåðíåò ñòðàíèöè?!Ñúùåñòâóâàò ëè ïîäîáíè ïðîáëåìè, îò êîèòî ìîæåòå äà ñå ïîó÷èòå?!Êîé ìîæå äà îáÿñíè íàó÷íèòå èçñëåäâàíèÿ íà õîðàòà (íà íåñïåöèàëèñòèòå)?!Ó÷àñòâàéòå âúâ îôèöèàëíè è íåîôèöèàëíè ìåðîïðèÿòèÿ, çà äà ïîäîáðèòå êîìóíèêàöèÿòà. ×àñòíèòå ñðåùè ìîãàò äà ðàçðóøàò äîâåðèåòî, àêî äîñòúïúò íà âñè÷êè çàèíòåðåñîâàíè ñòðàíè íå å áàëàíñèðàí.!Ïðèçíàéòå íåñèãóðíîñòèòå, îáÿñíåòå çàùî ñúùåñòâóâàò è ãè ïîñòàâåòå â êîíòåêñòà íà âå÷å èçâåñòíè íåùà.!Ïðèçíàéòå, ÷å óìåíèÿòà çà êîìóíèêàöèÿ íà ðèñêà ñà âàæíè çà âñè÷êè íèâà íà îðãàíèçàöèÿòà çà âçåìàíå íà ðåøåíèÿ, îò íà÷àëîòî äî êðàÿ íà óïðàâëåíèåòî íà ïðîåêòà.!Èçáÿãâàéòå íåíóæåí êîíôëèêò, íî ðàçáåðåòå, ÷å ëè÷íîòî èëè ïîëèòè÷åñêî ðåøåíèå å ïî ïðèðîäà äâóïîñî÷íî, íàïðèìåð ÷îâåê ìîæå äà ðåøè äà êóïè èëè äà íå êóïè êúùà áëèçî äî åëåêòðîïðîâîä.!Ðàçáåðåòå, ÷å äîðè è äîáðå äà êîìóíèêèðàòå, ìîæå äà íå äîñòèãíåòå äî ñúãëàñèå.!Ïîìíåòå, ÷å â ïîâå÷åòî îáùåñòâà, äîðè è òîâà äà îòíåìå ìíîãî âðåìå, îáùíîñòèòå, à íå ïðàâèòåëñòâåíèòå îðãàíè èëè êîðïîðàöèèòå, ðåøàâàò åäíîçíà÷íî êàêâî å ïðèåìëèâ ðèñê.

39


îò ñúîðúæåíèÿòà, èçëú÷âàùè ÅÌÏ. Òîâà ðàçìèíàâàíå â ãëåäíèòå òî÷êè ñå îñíîâàâà ãëàâíî íà ðàçëè÷íèòå ïîäõîäè êúì ïðîáëåìèòå íà ðèñêà îò ñòðàíà íà åêñïåðòèòå è îáùåñòâîòî. Îò åäíà ñòðàíà åêñïåðòèòå òðÿáâà äà îöåíÿâàò íàó÷íèòå äîêàçàòåëñòâà çà ðèñêà (îöåíêà íà ðèñêà), èçïîëçâàéêè îáåêòèâíè è äîáðå äåôèíèðàíè êðèòåðèè. Òîãàâà òåõíèòå çàêëþ÷åíèÿ

ùå áúäàò èçïîëçâàíè, çà äà ïðåäëîæàò îòãîâîðè ïîä ôîðìàòà íà ðåøåíèÿ è äåéñòâèÿ â îáùåñòâåíàòà ïîëèòèêà. Îò äðóãà ñòðàíà, îáùåñòâîòî îöåíÿâà ðèñêà, îáóñëîâåí îò òåõíîëîãèèòå ñ ÅÌÏ íà èíäèâèäóàëíî íèâî (â ñìèñúëà íà âúçïðèÿòèåòî íà ðèñêà). Ðàçëèêèòå â ïîäõîäèòå ñà ïî-ïîäðîáíî ïîêàçàíè â êàðåòî ïî-äîëó. Äàâàíåòî íà êîëè÷åñòâåíè èçìåðåíèÿ íà ðèñêà å ìàëêî èçïîëçâàíî â êîìóíèêàöèÿòà ñ îáùåñòâîòî, êîåòî ìîæå äà íå ïðèòåæàâà ñúîòâåòíèòå òåõíè÷åñêè ïîçíàíèÿ.

ÐÀÇËÈÊÈ Â ÎÖÅÍÊÀÒÀ ÍÀ ÐÈÑÊÀ ÌÅÆÄÓ ÇÀÈÍÒÅÐÅÑÎÂÀÍÈÒÅ ËÈÖÀ

Åêñïåðòíà îöåíêà (îöåíêà íà ðèñêà) Îöåíêà íà íåñïåöèàëèñò

!Íàó÷åí ïîäõîä çà êîëè÷åñòâåíà îöåíêà íà ðèñêà!Èçïîëçâà âåðîÿòíîñòíè ïîäõîäè (ñðåäíè ñòîéíîñòè, ðàçïðåäåëåíèÿ,...)!Çàâèñè îò òåõíè÷åñêà èíôîðìàöèÿ, ïðåäàâàíà ïî ÿñíî îïðåäåëåíè êàíàëè (íàó÷íè èçñëåäâàíèÿ)!Ïðîäóêò íà íàó÷íè åêèïè!Îòäàâà ñå çíà÷åíèå íà îáåêòèâíèòå íàó÷íè ôàêòè!Ôîêóñèðàíà âúðõó ïîëçèòå ñïðÿìî öåíàòà íà ñúîòâåòíèòå òåõíîëîãèè!Òúðñè âàëèäèðàíå íà èíôîðìàöèÿòà

!Èíòóèòèâåí ïîäõîä êúì êîëè÷åñòâåíàòà îöåíêà íà ðèñêà!Èçïîëçâà ìåñòíè, ñïåöèôè÷íè çà ñèòóàöèÿòà èëè àíåêäîòè÷íè äîêàçàòåëñòâà!Çàâèñè îò èíôîðìàöèÿ îò ìíîæåñòâî êàíàëè (ìåäèè, îáùè ñúîáðàæåíèÿ èëè âïå÷àòëåíèÿ)!Èíäèâèäóàëåí ïðîöåñ!Âàæíîñò íà åìîöèèòå è ñóáåêòèâíèòå âúçïðèÿòèÿ!Ôîêóñèðàíà âúðõó áåçîïàñíîñòòà!Ðàáîòè ñ èíäèâèäóàëíè îáñòîÿòåëñòâà è ïðåäïî÷èòàíèÿ

40


ÑÐÀÂÍÅÍÈÅÒÎ- ÈÍÑÒÐÓÌÅÍÒ ÇÀ ÊÎÌÓÍÈÊÀÖÈß

Ñðàâíåíèåòî íà ðèñêà ìîæå äà ñå èçïîëçâà çà ïîâèøàâàíå íà èíôîðìèðàíîñòòà íà íàñåëåíèåòî è ïî íåóòðàëåí íà÷èí äà áúäå îáðàçîâàùî. Òî å ñëîæåí èíñòðóìåíò, èçèñêâàù ãðèæëèâà ïîäãîòîâêà è îïèò. Òúé êàòî ñðàâíåíèåòî íà ðàçëè÷íè âèäîâå ðèñê ïîñòàâÿ ôàêòèòå â ðàçáèðàåì êîíòåêñò, âíèìàâàéòå äà íå ãî èçïîëçâàòå ñ öåë ñïå÷åëâàíå íà ïðèåìàíå èëè äîâåðèå. Íåïðàâèëíàòà óïîòðåáà íà ñðàâíåíèåòî íà ðèñêîâå ìîæå äà íàìàëè åôåêòèâíîñòòà íà âàøàòà êîìóíèêàöèÿ è äîðè äà íàìàëè áúðçî ñòåïåíòà íà äîâåðèå âúâ âàñ.Çàáåëåæêà: Íèêîãà íå ñðàâíÿâàéòå äîáðîâîëíà åêñïîçèöèÿ (íàïðèìåð ïóøåíå èëè øîôèðàíå) ñ ïðèíóäèòåëíà åêñïîçèöèÿ. Çà ìàéêà ñ òðè äåöà, êîÿòî òðÿáâà äà æèâåå áëèçî äî áàçîâà ñòàíöèÿ íà ìîáèëíè òåëåôîíè ðèñêúò, êîéòî òÿ ïîåìà, íå å äîáðîâîëåí. Àêî ñðàâíèòå åêñïîçèöèÿòà é íà ÅÌÏ ñ íåéíèÿ èçáîð äà øîôèðà íà ìàãèñòðàëàòà ñúñ 140 êì/÷àñ, ìîæåòå äà ÿ îáèäèòå.

!Âçåìàéòå ïðåäâèä ñîöèàëíèòå è êóëòóðíè õàðàêòåðèñòèêè íà àóäèòîðèÿòà è ïðàâåòå ñðàâíåíèÿòà ñè ñïîðåä ïîçíàíèÿòà è.!Íå èçïîëçâàéòå ñðàâíåíèÿ, êîãàòî äîâåðèåòî å íèñêî.!Óáåäåòå ñå, ÷å âàøèòå ñðàâíåíèÿ íå îìàëîâàæàâàò ñòðàõîâåòå èëè âúïðîñèòå íà õîðàòà.!Íå èçïîëçâàéòå ñðàâíåíèå çà äà óáåäèòå íÿêîãî çà ïðàâèëíîñòòà íà äàäåíà ïîçèöèÿ.!Ïîìíåòå, ÷å ñðàâíåíèåòî íà äàííè çà îáëú÷âàíå å ïî-ìàëêî åìîöèîíàëíî, îòêîëêîòî ñðàâíåíèåòî íà äàííè çà ðèñê.!Èìàéòå ïðåäâèä, ÷å íà÷èíúò, ïî êîéòî ïðåäñòàâÿòå ðèñêîâåòå, ìîæå äà ïîâëèÿå íà íà÷èíà, ïî êîéòî âè âúçïðèåìàò.!Èçïîëçâàéòå ïðåäâàðèòåëíè òåñòîâå, çà äà ñå óáåäèòå, ÷å ñðàâíåíèÿòà, êîèòî ïëàíèðàòå äà èçïîëçâàòå, ùå ïðåäèçâèêà æåëàíàòà îò âàñ ðåàêöèÿ.!Ïðèçíàéòå, ÷å ñðàâíåíèåòî ñàìî ïî ñåáå ñè íå ïðåìàõâà ïðîáëåìà.!Ïîìíåòå, ÷å àêî ñðàâíåíèåòî âè ïðåäèçâèêâà ïîâå÷å âúïðîñè, îòêîëêîòî ñà òåçè, íà êîèòî îòãîâàðÿ, òðÿáâà äà íàìåðèòå äðóã ïðèìåð.!Áúäåòå ïîäãîòâåí, ÷å è äðóãè ùå èçïîëçâàò ñðàâíåíèÿ, çà äà ïðåäèçâèêâàò åìîöèè èëè äà äðàìàòèçèðàò íåùàòà.Ïðèìåð: Çà èëþñòðèðàíå íà íèâîòî íà ìîùíîñò íà èçòî÷íèê íà ÅÌÏ èçëú÷âàíå,!Ïîêàæåòå äàííè çà èçëú÷âàíèÿòà ïðåäè è ñëåä ïóñêàíå â åêñïëîàòàöèÿ íà ïîäîáíà èíñòàëàöèÿ; íàïðèìåð ïîêàæåòå, ïðîãíîçèðàíèòå ñòîéíîñòè ïðåäè ïóñêà!Ñðàâíåòå ñ ïðàãîâåòå íà îáëú÷âàíå â íîðìàòèâíèòå äîêóìåíòè, íî èìàéòå ïðåäâèä, ÷å çàãðèæåíîñòòà íà íàñåëåíèåòî ìîæå äà áúäå ñâúðçàíà ñ íèâà ìíîãî ïîä ïðàãîâèòå.

41


Êîãàòî ñå èçïîëçâà êîëè÷åñòâåíà èíôîðìàöèÿ, òÿ ìîæå äà áúäå íàé-ïîëåçíà, êîãàòî ñå ñðàâíÿâà ñ âå÷å ïîíÿòíè è ðàçáèðàåìè âåëè÷èíè. Òîçè ìåòîä å èçïîëçâàí åôåêòèâíî îò ñïåöèàëèñòèòå çà îáÿñíåíèå íà ðèñêà, ñâúðçàí ñ ãðàæäàíñêè ïîëåòè, â ñðàâíåíèå ñ ìíîãî ïî-ïîçíàòèòå äåéíîñòè êàòî øîôèðàíåòî; èëè äà ñå îáÿñíè ðèñêà îò îáëú÷âàíå ñ ðåíòãåíîâè ëú÷è îò äèàãíîñòè÷íè ðåíòãåíîâè àïàðàòè, â ñðàâíåíèå ñ îáëú÷âàíåòî îò åñòåñòâåíîòî ôîíîâî ëú÷åíèå. Òðÿáâà äà ñå äåéñòâà âíèìàòåëíî, îáà÷å, êîãàòî ñå èçïîëçâà êàêâîòî è äà å ñðàâíåíèå íà ðèñêîâå (âèæ êàðåòî íà ñòð.40). Äåéñòâèòåëíî å âàæíî äà ñå äàäå êîëè÷åñòâåíà îöåíêà íà ðàçëè÷íèòå ðèñêîâå çà çäðàâåòî â ñðàâíèòåëíà ðàìêà, îñîáåíî ïðè ñúçäàâàíå íà ïîëèòèêè è ïðèîðèòåòè çà èçñëåäâàíå.

ÎÁßÑÍßÂÀÍÅ ÍÀ ÏÎËÈÒÈ×ÅÑÊÈÒÅ ÌÅÐÊÈ

Âèäúò íà ìåðêèòå, ïðåäïðèåìàíè îò äúðæàâíèòå îðãàíè, å ñèëíî ïîñëàíèå çà òîâà êàêâî å îòíîøåíèåòî èì êúì ðèñêà, ñâúðçàí ñúñ çäðàâíèòå

ïðîáëåìè îò èçïîëçâàíåòî íà ÅÌÏ. Ðåãóëèðàùèòå îðãàíè íîñÿòîòãîâîðíîñòòà çà ïîäãîòâÿíå è ðàçïðîñòðàíåíèå íà èíôîðìàöèÿòà çà ïîëèòè÷åñêèòå ìåðêè, ïðèëîæåíè íà ìåñòíî è íàöèîíàëíî íèâî. Íà ìåñòíî íèâî å âàæíî âëàñòèòå äà èìàò ïîíå ìèíèìàëíî ïîçíàíèå çà ïðîáëåìà ñâúðçàí ñ ÅÌÏ, çà äà îòãîâàðÿò íà âúïðîñèòå íà îáùåñòâîòî èëè äà áúäàò ãîòîâè äà îòïðàâÿò èñêàíèÿ êúì ïîäõîäÿùèòå èçòî÷íèöè íà èíôîðìàöèÿ. Íà íàöèîíàëíî íèâî, ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà èíôîðìàöèÿòà, ñâúðçàíà ñ ïîëèòè÷åñêèòå ìåðêè, â íÿêîè ñòðàíè áåøå ïðîâåäåíà ÷ðåç ôàêòè÷åñêè ñòðàíèöè (fact sheets) íà ÑÇÎ, ïóáëèêóâàíè è â Èíòåðíåò.Ïðè îáñúæäàíå íà ïîëèòè÷åñêèòå ìåðêè ñ îáùåñòâîòî, òðÿáâà äà ìîæåòå äà îáÿñíèòå êàêâî îáõâàùàò íîðìàòèâíèòå äîêóìåíòè, îòíàñÿùè ñå äî ãðàíè÷íè ñòîéíîñòè /ïðàãîâåòå íà îáëú÷âàíå (÷åñòîòè, ôàêòîðè çà áåçîïàñíîñò è äð.) è äà çíàåòå êàê ñà óñòàíîâåíè, ò.å. êàêâè èçâåñòíè íàó÷íè ôàêòè ñà èçïîëçâàíè, êàêâè ïðåäïîëîæåíèÿ ñà íàïðàâåíè, êàêâè àäìèíèñòðàòèâíè ðåñóðñè ñà

42


íåîáõîäèìè çà âíåäðÿâàíåòî èì, êàêâè ìåõàíèçìè èìà çà ãàðàíòèðàíå íà òîâà, ÷å ïðîèçâîäèòåëèòå íà ïðîäóêòè (íàïð. Ìîáèëíè òåëåôîíè) èëè îïåðàòîðèòå íà ñúîðúæåíèÿòà (Åëåêòðè÷åñêè êîìïàíèè, òåëåêîìóíèêàöèîííè îïåðàòîðè) ãè ñïàçâàò.Çà îáùåñòâîòî ïðåäñòàâëÿâà èíòåðåñ äà çíàå äàëè èìà ìåõàíèçìè è ïëàíîâå

çà àêòóàëèçèðàíå íà íîðìàòèâíèòå äîêóìåíòè ñâúðçàíî ñ ïðîãðåñà íà íàó÷íèòå èçñëåäâàíèÿ. Íàèñòèíà, âçåìàùèòå ðåøåíèÿ ÷åñòî ðàç÷èòàò íà ïðåäâàðèòåëíè ðåçóëòàòè èëè íåäîñòàòú÷íè äàííè è òåõíèòå ðåøåíèÿ òðÿáâà äà ñå ïðåðàçãëåæäàò âåäíàãà ùîì çàâúðøè îöåíêàòà íà ðèñêà.

ÎÁßÑÍßÂÀÍÅ ÍÀ ÑÒÎÉÍÎÑÒÈÒÅ ÍÀ ÏÐÀÃÎÂÅÒÅ ÍÀ ÎÁËÚ×ÂÀÍÅ ÍÀ ÎÁÙÅÑÒÂÎÒÎ

Èçïîëçâàíåòî íà ñòîéíîñòèòå íà ïðàãîâåòå íà îáëú÷âàíå ñ ÅÌÏ êàòî îôèöèàëåí ïîëèòè÷åñêè àðãóìåíò èçèñêâà äîáðè íàó÷íè ïîçíàíèÿ îò ñòðàíà íà âçåìàùèÿ ðåøåíèå è êîìóíèêèðàùèÿ. Âàæíî å íà îáùåñòâîòî äà ñå ñúîáùè, ÷å:

!Îïðåäåëÿíåòî íà íèâàòà íà ïîëåòî â äàäåíî ìÿñòî å êëþ÷îâ åëåìåíò, êîéòî ùå îïðåäåëè äàëè èìà ðèñê èëè íå.Àêî å âúçìîæíî, ïîëåçíî å äà ñå ïðåäîñòàâÿò äàííè îò èçìåðâàíå íà åëåêòðîìàãíèòíîòî ïîëå íà èçáðàíè ìåñòà è äà ñå ñðàâíÿò ñ äàííè îò íàïðàâåíè èç÷èñëåíèÿ è ñ ïðèåòèòå ïðàãîâå íà îáëú÷âàíå.!Ñèëàòà/Èíòåíçèòåòà íà ïîëåòî çàâèñè îò ðàçñòîÿíèåòî äî èçòî÷íèêà íà ÅÌÏ è íàìàëÿâà áúðçî ñ óâåëè÷àâàíåòî ìó. Çà ãàðàíòèðàíå íà áåçîïàñíîñòòà íà õîðàòà ñå èçïîëçâàò îãðàäè, áàðèåðè èëè äðóãè çàùèòíè ñðåäñòâà îêîëî èíñòàëàöèèòå, çà äà ñå èçêëþ÷è íåîòîðèçèðàí äîñòúï äî çîíèòå, êúäåòî ïðàãîâåòå íà îáëú÷âàíå ìîãàò äà áúäàò íàäâèøåíè.!×åñòî íî íå âúâ âñè÷êè ñòàíäàðòè ïðàãîâåòå íà îáëú÷âàíå ñà ïî-íèñêè çà íàñåëåíèåòî â ñðàâíåíèå ñ òåçè çà ðàáîòåùèòå.

43

ÊÀÊ ÄÀ ÑÅ ÊÎÌÓÍÈÊÈÐÀ?


!Êàê ïðåäïîëàãàòå äà âúâëå÷åòå àóäèòîðèÿòà â äèñêóñèÿòà?!Êúäå, êîãà è ïðè êàêâè îáñòîÿòåëñòâà ñå ïðîâåæäà äèñêóñèÿòà?!Êàêúâ å ïðåîáëàäàâàùèÿò òîí?!Êàê ôîðìàëíî ñå óïðàâëÿâà ñèòóàöèÿòà?

Åôåêòèâíàòà êîìóíèêàöèÿ íà ðèñêà ðàç÷èòà íå ñàìî íà ñúäúðæàíèåòî íà ïîñëàíèåòî, íî è íà êîíòåêñòà ìó. Ñ äðóãè äóìè, âàæíî å íå ñàìî êàêâî ñå ñúäúðæà â ïîñëàíèåòî, íî è êàê òî ùå áúäå ïîäíåñåíî. Çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè ùå ïîëó÷àò èíôîðìàöèÿ íà ðàçëè÷íèòå åòàïè íà ïðîöåñà, îò øèðîê äèàïàçîí ðàçëè÷íè èçòî÷íèöè ñ ðàçëè÷íè ãëåäíè òî÷êè. Òîâà ðàçíîîáðàçèå âëèÿå âúðõó âúçïðèÿòèåòî íà ðèñêà íà çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè, êàêòî è âúðõó òîâà êàêâî òå áèõà æåëàëè äà âèäÿò, ÷å íåùî ñå èçâúðøâà â ïîñîêà íà òåõíèòå èíòåðåñè.

ÎÏÐÅÄÅËßÍÅ ÍÀ ÒÎÍÀ (ÑÒÈË ÍÀ ÎÁÙÓÂÀÍÅ)

Êîãàòî ñå çàíèìàâàòå ñ åìîöèîíàëåí ïðîáëåì, òàêúâ êàòî ïîòåíöèàëíèÿò ðèñê çà çäðàâåòî îò äåéñòâèåòî íà ÅÌÏ, åäíî îò íàé-âàæíèòå êîìóíèêàöèîííè óìåíèÿ å ñïîñîáíîñòòà äà èçãðàäèòå è ïîääúðæàòå îòíîøåíèÿ íà äîâåðèå ñ äðóãèòå ñòðàíè, ó÷àñòâàùè â ïðîöåñà. Òðÿáâà äà ñúçäàäåòå ìèðîëþáèâà àòìîñôåðà è äà ïîñòèãíåòå òîí çà äðóæåëþáåí, îòêðèò, óâàæèòåëåí è ïîäêðåïÿù ïîäõîä êúì ðåøàâàíåòî íà ïðîáëåìèòå. Òàêîâà ïîâåäåíèå òðÿáâà äà áúäå ïðèåòî îòëè÷íî îò âñè÷êè çàèíòåðåñîâàíè ñòðàíè.

ÊÀÊ ÄÀ ÑÅ ÐÀÁÎÒÈ ÏÐÈ ÍÅÄÎÂÅÐÈÅÄî ãîëÿìà ñòåïåí îáùåñòâàòà, çàãðèæåíè çà íåäîáðîâîëíîòî îáëú÷âàíå ñ ÅÌÏ, ñà ñêëîííè äà íå ñå äîâåðÿâàò íà îôèöèàëíèòå ãëåäíè òî÷êè è èçòî÷íèöè íà èíôîðìàöèÿ. Ìîæå äà å íåîáõîäèìî çíà÷èìî óñèëèå çà íàñúð÷àâàíå íà çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè, çà äà ïîòèñíàò òîâà íåäîâåðèå.

44


Êàêòî å ïîòâúðäåíî îò îò÷åòà íà Ôèëèïñ çà ïðàâèòåëñòâîòî íà Âåëèêîáðèòàíèÿ îòíîñíî êðèçàòà, ñâúðçàíà ñúñ ñèíäðîìà „ëóäà êðàâà”

(Bovine Spongiform Encephalopathy -BSE), „çà äà ñå óñòàíîâè ïðàâäîïîäîáíîñò, å íåîáõîäèìî äà ñå ñúçäàäå àòìîñôåðà íà äîâåðèå - äîâåðèåòî ìîæå äà áúäå ñúçäàäåíî ñàìî ñ îòêðîâåíîñò - îòêðîâåíîñòòà èçèñêâà ïðèçíàâàíå íà íåñèãóðíîñòòà â íàóêàòà, êîãàòî òÿ ñúùåñòâóâà.”Âçåìàùèòå ðåøåíèÿ òðÿáâà äà ãàðàíòèðàò ÷å âñè÷êè ëèöà, êîèòî ñà âêëþ÷åíè â ïðîöåñà íà êîìóíèêàöèÿ ñ îáùåñòâåíîñòòà, ñà â êðàê ñúñ ñúâðåìåííèòå ðàçðàáîòêè (ïî ïðåäìåòà íà ñïîðà), è ñà ïîäãîòâåíè ïî-ñêîðî äà äèñêóòèðàò, à íå äà îòõâúðëÿò ñòðàõîâåòå íà îáùåñòâîòî.Íÿêîè îò íåîáõîäèìèòå êîìïîíåíòè çà êîìóíèêàöèÿ â óñëîâèÿ íà íåäîâåðèå ñà:!Ïðèçíàéòå ëèïñàòà íà äîâåðèå!Ïðèçíàéòå íåñèãóðíîñòòà, êîãàòî òÿ ñúùåñòâóâà

ÈÇÃÐÀÆÄÀÍÅ ÍÀ ÅÔÅÊÒÈÂÍÈ ÊÎÌÓÍÈÊÀÖÈÎÍÍÈ ÓÌÅÍÈßÂÍÓØÀÂÀÉÒÅ ÄÎÂÅÐÈÅ

ÁÚÄÅÒÅ ÊÎÌÏÅÒÅÍÒÍÈ!Áúäåòå ñïîêîéíè è ó÷òèâè!Áúäåòå ÷åñòíè è îòêðèòè!Ïîêàæåòå ÷îâåøêàòà ñè ñòðàíà è èíäèâèäóàëíîñò!Èçïîëçâàéòå ÿñåí åçèê è âíèìàâàéòå äà íå çâó÷èòå èëè äà íå áúäåòå ñíèçõîäèòåëíè!Îáÿñíåòå ïîñëåäñòâèÿòà íà íàïðàâåíèòå ïðåäïîëîæåíèÿ!Ïîêàæåòå ñîáñòâåíèòå ñè öåííîñòè

ÁÚÄÅÒÅ ÂÍÈÌÀÒÅËÍÈ!Ïîäáèðàéòå ãðèæëèâî äóìèòå ñè!Íàáëþäàâàéòå Åìîöèèòå - âàøèòe è íà âàøàòà àóäèòîðèÿ!Áúäåòå âíèìàòåëåí ñëóøàòåë!Áúäåòå âíèìàòåëåí çà åçèêà íà òÿëîòî

ÏÎÄÄÚÐÆÀÉÒÅ ÎÒÊÐÈÒ ÄÈÀËÎÃ!Ñòðåìåòå ñå äà âúâëå÷åòå â äèàëîã âñè÷êè ó÷àñòíèöè!Ñïîäåëÿéòå èíôîðìàöèÿòà!Îñèãóðåòå ñðåäñòâà çà ÷åñòà êîìóíèêàöèÿ, íàïðèìåð ïóáëèêóâàíå íà ðåçóëòàòèòå â Èíòåðíåò ñ âúçìîæíîñò çà êîìåíòàð.

45


!Èçòúêíåòå ïðèîðèòåòíèòå äåéñòâèÿ â ìîìåíòà (íàïðèìåð, ðàçêðèâàíå íà èíôîðìàöèÿ, ïî-ðàííî ó÷àñòèå íà çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè, ÿñíè öåëè è ïðàâèëà è äð.)!Ïèòàéòå êàêâî áè ïîìîãíàëî äà ñå îòñòðàíè íåäîâåðèåòî!Áúäåòå òúðïåëèâè çà äà ñïå÷åëèòå äîâåðèå òðÿáâà âðåìå!Íèêîãà íå ïðîâåæäàéòå çàêðèòè ñúâåùàíèÿ!Ïðèçíàéòå ñè ÷åñòíî, àêî íå çíàåòå îòãîâîðà íà âúïðîñà!Áúäåòå ãîòîâè äà îò÷åòåòå äàííè, äîñòîâåðíè çà çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè

ÏÎÄÁÎÐ ÍÀ ÌÅÒÎÄÈÒÅ È ÑÐÅÄÑÒÂÀÒÀ

×ëåíîâåòå íà îáùåñòâåíîñòòà â ðàéîíà, êúäåòî ùå ñå êîíñòðóèðà íîâî ñúîðúæåíèå, ùå èñêàò äà áúäàò ÷àñò îò ïðîöåñà íà âçèìàíå íà ðåøåíèå. Ñëåäîâàòåëíî, âàæíî å äà ñå îðãàíèçèðà ïðîöåñ, êîéòî âêëþ÷âà

çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè ïî çíà÷èì íà÷èí è äà ñå òúðñè è óëåñíÿâà òÿõíîòî ó÷àñòèå ïðè ðàçãëåæäàíåòî íà ðåøåíèåòî. Ïðîöåñúò îáèêíîâåíî ïðîòè÷à íà òðè åòàïà - ïëàíèðàíå, èçïúëíåíèå (ðåàëèçàöèÿ) è îöåíêà (êîíòðîë).

Ïúðâèÿò åòàï å îñíîâåí, òúé êàòî ñòèìóëèðàíåòî íà îáùåñòâåíèÿ èíòåðåñ è ó÷àñòèå ìîæå äà èìà îáðàòåí åôåêò ïî îòíîøåíèå íà ðåçóëòàòèòå, àêî êîìóíèêàòîðúò íå å ïîäãîòâåí íàïúëíî çà ó÷àñòèåòî íà îáùåñòâåíîñòòà - çà âúïðîñèòå è ñúîáðàæåíèÿòà é. Íà âòîðèÿ åòàï, êîãàòî å âðåìå äà ñå àíãàæèðà îáùåñòâîòî, òðÿáâà äà èçáåðåòå íà÷èíà è ìÿñòîòî çà îáñúæäàíå íà ïðîáëåìà. Èçáîðúò ùå çàâèñè îò âèäà, áðîÿ è èíòåðåñà íà çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè. Íà ïîñëåäíèÿ åòàï å âàæíî äà ñå îöåíè èçõîäà îò ïðîöåñà, äà ñå ïðåäïðèåìàò ñëåäâàùè äåéñòâèÿ, äà ñå îôîðìè äîêóìåíòàöèÿòà íà êàçàíîòî è äî êàêâè äîãîâîðåíîñòè å äîñòèãíàòî, êàêòî è äà ñå ïðåäîñòàâÿò ïèñìåíèòå ìàòåðèàëè íà ó÷àñòíèöèòå.

46


Ìîãàò äà ñå ïðîâåäàò èíäèâèäóàëíè âúïðîñíèöè (àíêåòè) íà ìÿñòî, íàïðèìåð ïî òåëåôîí èëè ÷ðåç åëåêòðîííà ïîùà. Êîìóíèêàöèÿòà ñ ãðóïè çàèíòåðåñîâàíè ëèöà èçèñêâà ïîâå÷å ïëàíèðàíå. Çà ìàëêà ãðóïà îò çàèíòåðåñîâàíè ëèöà ìîæå äà å ïî-ïîäõîäÿùî êîìóíèêàöèÿòà äà áúäå â ñåñèè, ïîñâåòåíè íà ïðîìÿíà íà íåæåëàíèòå àñïåêòè íà ïðîåêòà. Ìîæåòå äà íàñúð÷èòå òâîð÷åñòâîòî, íî âèíàãè áúäåòå íàùðåê çà ãðàíèöèòå çà ïðîìÿíà è êàê ïðåäëîæåíèÿòà ùå ñå èçïîëçâàò çà ïîâëèÿâàíå íà îêîí÷àòåëíîòî ðåøåíèå. Òàêà êîìóíèêàòîðèòå ùå èìàò ÿñåí ïîãëåä âúðõó ñòåïåíòà, äî êîÿòî ìîãàò òå äà ìàíåâðèðàò.

Ìîæå äà å ïîëåçíî äà ñå íàåìàò õîðà îò ìåñòíè îáùåñòâåíè îðãàíèçàöèè, çà äà ñå èçïîëçâàò ïðåäèìñòâàòà íà ñúùåñòâóâàùèòå ìðåæè è äà ñå îñèãóðè äîâåðèåòî. Ïðè òîâà, îáà÷å, ñå óáåäåòå, ÷å íàåòîòî ëèöå å êâàëèôèöèðàíî, îïðåäåëåòå ðîëÿòà ìó, îòãîâîðíîñòèòå è îãðàíè÷åíèÿòà îò ñàìîòî íà÷àëî.

Âàæíî å äà ñå èäåíòèôèöèðà ãðóïàòà çàèíòåðåñîâàíè ëèöà, êîèòî ïðåäñòàâëÿâàò îïîçèöèÿòà è äà ñå îïðåäåëÿò òåõíèòå èíòåðåñè. Ïî îñíîâíè âúïðîñè ìîæå äà èìà âúçìîæíîñò äà ñå èçïîëçâàò êîíñóëòàòèâíè êîìèòåòè çà èçãðàæäàíå íà êîíñåíñóñ ïî äàäåíè ðåøåíèÿ íà ïðîåêòà, äà ñå íàñúð÷è êîìïðîìèñà, äà ñå îñèãóðè ñòðóêòóðà è äà ñå ñúñðåäîòî÷è âíèìàíèåòî âúðõó ðåøàâàíåòî íà èçëîæåíèòå ïðîáëåìè. Òåõíèêèòå çà èçãðàæäàíå íà êîíñåíñóñ âêëþ÷âàò ïðîöåñà Äåëôè, ïðîöåñà íà íîìèíàëíàòà ãðóïà è îöåíêà íà îáùåñòâåíèòå ñòîéíîñòè.

47


ÊËÞ×ÎÂÈ ÅÒÀÏÈ ÇÀ ÏÐÈÂËÈ×ÀÍÅ ÍÀ ÇÀÈÍÒÅÐÅÑÎÂÀÍÈÒÅ ÑÒÐÀÍÈ

1. ÏËÀÍÈÐÀÍÅ

!Ðàçðàáîòåòå ïðîãðàìàòà: Äåôèíèðàéòå èëè îöåíåòå ðîëÿòà íà îáùåñòâîòî è äðóãèòå çàèíòåðåñîâàíè ãðóïè è ïðèãîäåòå ïðîãðàìàòà, çà äà ðàçøèðèòå ó÷àñòèåòî èì.!Ïîòúðñåòå êîìåíòàðè ïî ïëàíà íà ïðîãðàìàòà: Òåñòâàéòå ïðåäëîæåíàòà ïðîãðàìà ñ âúòðåøíè è âúíøíè ó÷àñòíèöè, çà äà ñå óáåäèòå, ÷å ùå ðàáîòè, êàêòî ñòå ÿ ïëàíèðàëè.!Ïîäãîòâåòå ñå çà ðåàëèçàöèÿ: Íàìåðåòå íåîáõîäèìèòå ðåñóðñè, èçáåðåòå è îáó÷åòå ïåðñîíàëà ñè, îáìèñëåòå èçâúíðåäíè ïîëîæåíèÿ, îöåíåòå ñèëíèòå è ñëàáèòå ñè ñòðàíè, îáÿñíåòå ïðîãðàìàòà ñ êîëåãèòå ñè, íàìåðåòå è ðàáîòåòå ñ ïîäõîäÿùèòå ïàðòíüîðè îò îáùíîñòòà, ðàçðàáîòåòå ïëàí çà êîìóíèêàöèè è ïîäãîòâåòå íàé-êðèòè÷íèòå ìàòåðèàëè.!Áúäåòå ïîäãîòâåí äà ñå ñïðàâÿòå ñ èñêàíèÿ çà èíôîðìàöèÿ è èìàéòå ãîòîâíîñò ïðè ïîÿâàòà èì.!Êîîðäèíèðàéòå ïðîöåñà â ðàìêèòå íà âàøàòà îðãàíèçàöèÿ: Äîðè ìàëêèòå ðàçíîãëàñèÿ ñúçäàâàò âïå÷àòëåíèå çà âúòðåøíè ïðîòèâîðå÷èÿ è íåêîìïåòåíòíîñò. Öåëòà å äà ñå èçáåãíå ïîäàâàíå íà ñìåñåíè ïîñëàíèÿ. Íàïðàâåòå âñè÷êî, çà äà çàïàçèòå ñúùèÿ ïåðñîíàë ïðåç öåëèÿ ïðîöåñ. Òå ñòàâàò ïî-óìåëè è ïå÷åëÿò äîâåðèåòî íà îáùåñòâîòî ñ òå÷åíèå íà âðåìåòî.!!!!!

!Ïðèëîæåòå ïðîãðàìàòà çà âúâëè÷àíå íà çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè: Äåéñòâàéòå ïî ïëàíà ñè. Èçïîëçâàéòå ìåòîäèòå è ñðåäñòâàòà, ïîäõîäÿùè çà ñúîòâåòíàòà îáùíîñò è ïðîáëåì.

!Îñèãóðåòå èíôîðìàöèÿ, êîÿòî îòãîâàðÿ íà íóæäèòå íà çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè: Îïðåäåëåòå êàêâî èñêàò äà çíàÿò è ïðåöåíåòå êàêâî òå ùå òðÿáâà äà çíàÿò â áúäåùå. Ðàçðàáîòåòå ñïèñúê íà ïðîáëåìè, âúïðîñè è ïîòðåáíîñòè, ñúñ ñúîòâåòíèòå îòãîâîðè. Àäðåñèðàéòå, êúäåòî å âúçìîæíî, ñïåöèôè÷íèòå ñúîáðàæåíèÿ íà ðàçëè÷íè èíäèâèäè èëè ãðóïè.!Ñúòðóäíè÷åñòâî ñ äðóãè îðãàíèçàöèè: Êîîðäèíèðàéòå ïîñëàíèÿòà, êàòî îòêðèòî çàÿâÿâàòå êàêâèòî è äà å ðàçëèêè. Ðàçíîãëàñèÿòà â ïîñëàíèÿòà ñúçäàâàò îáúðêâàíå è íåäîâåðèå.!Îñèãóðåòå ñè ïîääðúæêàòà íà äðóãè ëèöà, êîèòî ñå ïîëçâàò ñ äîâåðèåòî íà ìåñòíàòà îáùåñòâåíîñò: Ìåñòíèòå ãðóïè èëè ïîñòîÿííî æèâååùèòå (ìåñòíè íàó÷íè ðàáîòíèöè, ëåêàðè è äð.), êîèòî ñå ïîëçâàò ñ äîâåðèå, ìîãàò äà áúäàò ïîëåçíè íà „âúíøíèÿ” ÷îâåê, íî òå íå ìîãàò äà çàìåíÿò ïðåêèÿ ïîäõîä è øèðîêîòî âêëþ÷âàíå íà îáùåñòâåíîñòòà.

3. ÎÖÅÍÊÀ

!Èçïîëçâàéòå îáðàòíà âðúçêà ñúñ çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè ñ öåë ïîñòîÿííà îöåíêà íà åôåêòèâíîñòòà íà ïðîãðàìàòà: Ïî âðåìå íà ðåàëèçèðàíåòî íà ïðîãðàìàòà âíèìàòåëíî ñëóøàéòå êàêâî âè êàçâàò äðóãèòå è ñúîáðàçåòå âàøèòå äåéñòâèÿ.!Îöåíåòå óñïåøíîñòòà íà ïðîãðàìàòà: Àêî çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè íå âè êàçâàò íåîôèöèàëíî êàê ðàáîòè ïðîöåñúò âè è êàêâî áè ãî ïîäîáðèëî, ïîèñêàéòå îôèöèàëíî òåõíèÿ ñúâåò ñ âúïðîñíèê èëè äðóã ìåòîä. Ïðè ïðèêëþ÷âàíå íà ïðîãðàìàòà, îòíîâî ïîèñêàéòå òåõíèÿ ñúâåò, òàêà ÷å èäåèòå èì äà âè ïîìîãíàò äà ïðîåêòèðàòå è íàïðàâèòå ñëåäâàùèòå ñòúïêè.

2. ÈÇÏÚËÍÅÍÈÅ

48


Çà ãîëÿìà ãðóïà çàèíòåðåñîâàíè ìîæåòå äà ñå ðàçïðîñòðàí âúïðîñíèöè (àíêåòè), çà äà ñúáåðåòå èíôîðìàöèÿ çà îáùåñòâåíèòå ïîòðåáíîñòè è ïðåäïî÷èòàíèÿ. Ìîæå äà å ïîëåçíî è äà íàïðàâèòå

èòå ñîöèîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ, àíêåòè è äîïèòâàíèÿ ïî ïîùàòà è Èíòåðíåò, çà äà ïðîó÷èòå îòíîøåíèåòî íà íàñåëåíèåòî êúì ðàçëè÷íè àñïåêòè îò ïðîåêòà.

ÏÐÈÌÅÐÈ ÇÀ ÀËÒÅÐÍÀÒÈÂÈ

ÏÀÑÈÂÍÈ ÌÅÒÎÄÈ ÇÀ ÀÍÃÀÆÈÐÀÍÅ!Ïå÷àòíè ìàòåðèàëè (ôàêòè÷åñêè ñòðàíèöè, áðîøóðè, äîêëàäè è äð.)!Èíôîðìàöèÿ â Èíòåðíåò!Ðåêëàìè, îáÿâè è ñòàòèè â ïðåñàòà!Ïðåññúîáùåíèÿ!Ðàäèî è òåëåâèçèîííè ðåïîðòåðñêè èíòåðâþòà

ÀÊÒÈÂÍÈ ÌÅÒÎÄÈ ÍÀ ÀÍÃÀÆÈÐÀÍÅ!Îáùóâàéòå ñ õîðàòà çà ïðîöåñà

- ïîääúðæàéòå èçëîæáè, íàãëåäíè ìàòåðèàëè (ïîñòåðè è äð.)- óñòðîéâàéòå äèàëîã „ãîðåùà ëèíèÿ” ïî ðàäèîòî è òåëåâèçèÿòà- èçïîëçâàéòå âñåñòðàíåí äèàëîã (ïðîâåæäàéòå ïðåñêîíôåðåíöèè ïî âðåìå íà ñðåùèòå

íà îáùåñòâåíèòå ãðóïè)- îñèãóðåòå äåéñòâàùà ãîðåùà ëèíèÿ ñúñ ñúîòâåòåí ïåðñîíàë èëè ïðèåìíà- îðãàíèçèðàéòå òóðîâå ïî ïîäîáíè óñïåøíè ïðîåêòè- ñïîíñîðèðàéòå ñîöèîëîãè÷íè ïðîó÷âàíèÿ ïî òåëåôîí, ïîùà, Èíòåðíåò- îòãîâàðÿéòå íà ëè÷íè çàïèòâàíèÿ

!Ïðîâåæäàéòå „ìàëêè” ñðåùè- ñðåùè íà çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè- ôîêóñ ãðóïè- ãðàæäàíñêè êîíñóëòàòèâíè êîìèòåòè

!Ïðîâåæäàíå íà „ãîëåìè” ñðåùè- ïóáëè÷íè èçñëóøâàíèÿ

- îáùåñòâåíè îáñúæäàíèÿ ïðîôåñèîíàëíî âîäåíè îò ñïåöèàëèñò

49


Îòáåëåæåòå, ÷å ïðîó÷âàíèÿòà è äîïèòâàíèÿòà ïî Èíòåðíåò ùå äàäàò ïîëåçíà èíôîðìàöèÿ, íî ìîæå äà íå ïðåäñòàâëÿâàò ïðåäñòàâèòåëíà èçâàäêà è ùå áúäàò ïîëó÷åíè ñàìî îò òàçè ÷àñò íà îáùåñòâîòî, êîÿòî èçïîëçâà Èíòåðíåò. Ïî-åôåêòèâåí íà÷èí çà ïðîâåæäàíå íà äîïèòâàíèÿ, ìàêàð è çíà÷èòåëíî ïî-ñêúï, å ïðîâåæäàíåòî èì îò îáó÷åíè ñïåöèàëèñòè èëè ñïåöèàëèçèðàíà îðãàíèçàöèÿ çà ñîöèîëîãè÷íè ïðîó÷âàíèÿ.Èìà ìíîãî íà÷èíè çà îñèãóðÿâàíå íà îáìåí íà èíôîðìàöèÿ. Çà ðàçëè÷íèòå çàèíòåðåñîâàíè ñòðàíè â ðàçëè÷íèòå ìîìåíòè ùå ñà ïîäõîäÿùè ðàçëè÷íè ìåòîäè. Àêî òå ñà àíãàæèðàíè îò ðàíî â ïðîöåñà, ìîæå áè ïðàâèëíèÿò íà÷èí â íà÷àëîòî å ïðèëàãàíåòî íà ïî-ïàñèâíèòå (åäíîïîñî÷íè) ìåòîäè. Àêî ñòå â êðèçèñåí åòàï,

àêòèâíàòà ôîðìà íà äèàëîãà, êîÿòî áúðçî ùå îïðåäåëè è ùå ïîìîãíå äà ñå ðåøàò âúçïðèåìàíèòå ïðîáëåìè, å ïî-äîáðèÿò èçáîð. Ïîìíåòå, ÷å çàèíòåðåñîâàíèòå ñòðàíè ñå âêëþ÷âàò â ïðîöåñà â ðàçëè÷íà ñòåïåí. Íÿêîè ïàñèâíî ïðèñúñòâàò ïî âðåìå íà ñðåùàòà, äðóãè ìîãàò äà áúäàò äîñòà àêòèâíè. Íÿêîè ìîãàò äà äîéäàò ñàìî íà åäíà ñðåùà, à äðóãè äà íå ïðîïóñíàò íèòî åäíà. Íÿêîè ìîãàò äà ïðåäïî÷åòàò ïèñìåíàòà ôîðìà èëè ÷ðåç èíôîðìàöèÿ, ïóáëèêóâàíà â Èíòåðíåò. Âñè÷êè íèâà íà ó÷àñòèå ñà öåííè è âñÿêî îò òÿõ èçèñêâà ïîäõîäÿù îòãîâîð.

3ÍÎÐÌÈ È ÐÚÊÎÂÎÄÑÒÂÀ ÇÀ ÎÃÐÀÍÈ×ÀÂÀÍÅ ÍÀ ÂÚÇÄÅÉÑÒÂÈÅÒÎ ÍÀ ÅÌÏÑÈÒÓÀÖÈßÒÀ Â ÍÀÑÒÎßÙÈß ÌÎÌÅÍÒ

51

ÊÎÉ ÂÇÅÌÀ ÐÅØÅÍÈß ÇÀ ÍÎÐÌÈÒÅ?

Ñòðàíèòå óñòàíîâÿâàò ñâîè ñîáñòâåíè íàöèîíàëíè ñòàíäàðòè çà îáëú÷âàíå ñ åëåêòðîìàãíèòíè ïîëåòà. Áîëøèíñòâîòî îò íàöèîíàëíèòå ñòðàíäàðòè, îáà÷å, ñå îñíîâàâàò íà ðúêîâîäñòâàòà, âúâåäåíè îò Ìåæäóíàðîäíàòà êîìèñèÿ ïî çàùèòà îò íåéîíèçèðàùè ëú÷åíèÿ (ICNIRP). Òàçè íåïðàâèòåëñòâåíà îðãàíèçàöèÿ å â îôèöèàëíè îòíîøåíèÿ ñúñ ÑÇÎ è îöåíÿâà íàó÷íèòå ðåçóëòàòè, ïîëó÷åíè îò èçñëåäâàíèÿòà â ñâåòà. ICNIRP ñúçäàâà ðúêîâîäñòâà, ïðåïîðú÷âàùè ïðàãîâå çà îáëú÷âàíå, êîèòî ñå ïðåðàçãëåæäàò ïåðèîäè÷íî è ñå óñúâúðøåíñòâàò, êîãàòî òîâà å íåîáõîäèìî.

ÍÀ ÊÀÊÂÎ ÑÅ ÎÑÍÎÂÀÂÀÒ ÐÚÊÎÂÎÄÑÒÂÀÒÀ ÍÀ ICNIRP?

Ðúêîâîäñòâàòà, ðàçðàáîòåíè îò ICNIRP çà îáëú÷âàíå ñ ÅÌÏ, îáõâàùàò ÷åñòîòè íà íåéîíèçèðàùè ëú÷åíèÿ îò 0 Hz äî 300 GHz

Òå ñå îñíîâàâàò íà çàäúëáî÷åí îáçîð íà öÿëàòà ïóáëèêóâàíà ðåöåíçèðàíà ëèòåðàòóðà. Ãðàíèöèòå íà îáëú÷âàíå ñå îñíîâàâàò íà çäðàâíè åôåêòè, ñâúðçàíè ïî-ñêîðî ñ êðàòêîòðàéíè îñòðè îáëú÷âàíèÿ, îòêîëêîòî ñ äúëãîòðàéíà åêñïîçèöèÿ. Òîâà å òàêà, ïîíåæå íàëè÷íàòà íàó÷íà èíôîðìàöèÿ çà åôåêòè îò äúëãîòðàéíà íèñêîèíòåíçèâíà åêñïîçèöèÿ ñ ÅÌÏ ñå ñ÷èòà çà íåäîñòàòú÷íà çà óñòàíîâÿâàíå íà êîëè÷åñòâåíè ãðàíèöè.

Îñíîâàâàéêè ñå íà äàííè çà êðàòêîòðàéíè îñòðè åôåêòè, ìåæäóíàðîäíèòå ðúêîâîäñòâà íà ICNIRP èçïîëçâàò ïðèáëèçèòåëíîòî íèâî íà åêñïîçèöèÿ, èëè ïðàãîâîòî íèâî, êîåòî ïîòåíöèàëíî âîäè äî âðåäíè áèîëîãè÷íè åôåêòè.

ÍÎÐÌÈ È ÐÚÊÎÂÎÄÑÒÂÀ ÇÀ ÎÃÐÀÍÈ×ÀÂÀÍÅ ÍÀ ÂÚÇÄÅÉÑÒÂÈÅÒÎ ÍÀ ÅÌÏ ÑÈÒÓÀÖÈßÒÀ Â ÍÀÑÒÎßÙÈß ÌÎÌÅÍÒ

53

Çà äà ñå îò÷åòàò íåñèãóðíîñòèòå â íàóêàòà, òîâà íàé-íèñêî ïðàãîâî íèâî ñå íàìàëÿâà ñ “ôàêòîð íà áåçîïàñíîñòòà” (êîåôèöèåíò íà õèãèåíåí çàïàñ), çà äà ñå ïîëó÷àò ãðàíè÷íè ñòîéíîñòè çà ÷îâåøêà åêñïîçèöèÿ. Íàïðèìåð, ICNIRP âêëþ÷âà êîåôèöèåíò íà õèãèåíåí çàïàñ 10 çà ïîëó÷àâàíå íà ãðàíèöà çà îáëú÷âàíå â ðàáîòíà ñðåäà è ôàêòîð 50 çà ãðàíèöè íà åêñïîçèöèÿ çà íàñåëåíèåòî. Îñíîâíèòå îãðàíè÷åíèÿ âàðèðàò ñïîðåä ÷åñòîòàòà è ñëåäîâàòåëíî ñà ðàçëè÷íè çà íèñêî÷åñòîòíè ïîëåòà (íàïðèìåð åëåêòðîïðîâîäè) è âèñîêî÷åñòîòíè ïîëåòà (íàïðèìåð ìîáèëíè òåëåôîíè). (Ôèãóðà 9)

ÇÀÙÎ ÑÅ ÏÐÈËÀÃÀ ÏÎ-ÂÈÑÎÊ ÊÎÅÔÈÖÈÅÍÒ ÍÀ ÕÈÃÈÅÍÅÍ ÇÀÏÀÑ ÇÀ ÏÐÀÃÎÂÅÒÅ ÍÀ ÎÁËÚ×ÂÀÍÅ ÍÀ ÍÀÑÅËÅÍÈÅÒÎ?

Ïðîôåñèîíàëíî åêñïîíèðàíàòà ïîïóëàöèÿ ñå ñúñòîè îò âúçðàñòíè ðàáîòíèöè, êîèòî â îáùèÿ ñëó÷àé ñà çàïîçíàòè ñ ðàáîòàòà â óñëîâèÿ íà åëåêòðîìàãíèòíè ïîëåòà è ñ åôåêòèòå îò âúçäåéñòâèåòî èì. Ðàáîòíèöèòå ñà îáó÷åíè äà âíèìàâàò çà ïîòåíöèàëåí ðèñê è äà âçåìàò ïîäõîäÿùè ïðåäïàçíè ìåðêè. Îáðàòíî, íàñåëåíèåòî ñå ñúñòîè îò èíäèâèäè îò âñÿêàêâè âúçðàñòè è ðàçëè÷íî çäðàâíî ñúñòîÿíèå,

êîèòî â ìíîãî ñëó÷àè íå îñúçíàâàò, ÷å ñà èçëîæåíè íà ÅÌÏ. Â äîïúëíåíèå, ðàáîòíèöèòå îáè÷àéíî ñà ïîäëîæåíè íà îáëú÷âàíå ñàìî â òå÷åíèå íà ðàáîòíèÿ äåí (îáèêíîâåíî 8 ÷àñà íà äåí), äîêàòî íàñåëåíèåòî ìîæå äà áúäå èçëîæåíî íà âúçäåéñòâèå äî 24 ÷àñà â äåíîíîùèåòî. Òåçè ñà îïðåäåëÿùèòå ñúîáðàæåíèÿ, êîèòî âîäÿò äî ïî-ñòðîãè îãðàíè÷åíèÿ íà åêñïîçèöèÿòà íà íàñåëåíèåòî, îòêîëêîòî çà ïðîôåñèîíàëíî åêñïîíèðàíàòà ïîïóëàöèÿ. (Ôèãóðà 9)

ÑÚÂÐÅÌÅÍÍÈ ÐÚÊÎÂÎÄÑÒÂÀ ÇÀ ÎÁËÚ×ÂÀÍÅ

!Íàé-îáùî, ñòàíäàðòèòå çà íèñêî÷åñòîòíè ÅÌÏ ñà óñòàíîâåíè òàêà, ÷å äà ñå èçáåãíàò âðåäíè åôåêòè âúðõó çäðàâåòî, äúëæàùè ñå íà èíäóêòèðàíè åëåêòðè÷åñêè òîêîâå â òÿëîòî, äîêàòî ñòàíäàðòèòå çà ðàäèî÷åñòîòíè ïîëåòà ïðåäîòâðàòÿâàò çäðàâíè åôåêòè, ïðè÷èíåíè îò ëîêàëíî èëè îáùî çàãðÿâàíå íà òÿëîòî.!Ìàêñèìàëíèòå íèâà íà åêñïîçèöèÿ â åæåäíåâèåòî îáè÷àéíî ñà ïîä óñòàíîâåíèòå ãðàíèöè â ðúêîâîäñòâàòà.!Ðúêîâîäñòâàòà çà îáëú÷âàíå íå ñà ïðåäíàçíà÷åíè äà çàùèòàâàò îò åëåêòðîìàãíèòíà èíòåðôåðåíöèÿ ñ åëåêòðîìåäèöèíñêè óðåäè. Ñúçäàâàò ñå íîâè ñòàíäàðòè â èíäóñòðèÿòà çà èçáÿãâàíå íà ïîäîáíà èëè òàêàâà èíòåðôåðåíöèÿ.

55

ÏÐÅÄÓÏÐÅÄÈÒÅËÍÈ ÏÎÄÕÎÄÈ È ÏÐÅÄÓÏÐÅÄÈÒÅËÅÍ ÏÐÈÍÖÈÏ

Â öåëèÿ ñâÿò ðàñòå äâèæåíèåòî âúòðå è èçâúí ïðàâèòåëñòâåíèòå îðãàíèçàöèè çà ïðèåìàíå íà “ïðåäóïðåäèòåëíèòå ïîäõîäè” çà óïðàâëåíèå íà çäðàâíèÿ ðèñê ïðè íàó÷íà íåñèãóðíîñò. Îáõâàòúò íà ïðåäïðèåòèòå äåéñòâèÿ çàâèñè îò òåæåñòòà íà âðåäàòà è îò ñòåïåíòà íà íåñèãóðíîñò ïî ïðîáëåìà. Êîãàòî âðåäàòà, ñâúðçàíà ñ äàäåí ðèñê, å ìàëêà è ïîÿâàòà é å íåñèãóðíà, èìà ñìèñúë äà ñå íàïðàâè íåùî ìàëêî, àêî âúîáùå ñå ïðåäïðèåìàò äåéñòâèÿ. Îáðàòíî, êîãàòî ïîòåíöèàëíàòà âðåäà å ãîëÿìà è èìà ìàëêà íåñèãóðíîñò, ÷å ùå âúçíèêíå, ñå òúðñè çíà÷èìî äåéñòâèå, êàêâîòî å çàáðàíàòà, íàïðèìåð (Ôèãóðà 10.).

“Ïðåäóïðåäèòåëíèÿò ïðèíöèï” îáèêíîâåíî ñå ïðèëàãà, êîãàòî èìà âèñîêà ñòåïåí íà íàó÷íà íåñèãóðíîñò è òðÿáâà äà ñå ïðåäïðèåìàò äåéñòâèÿ ïî ïîòåíöèàëíî ñåðèîçåí ðèñê, áåç äà ñå èç÷àêâàò ðåçóëòàòèòå îò ïîâå÷å íàó÷íè èçñëåäâàíèÿ.

Â Äîãîâîðà îò Ìààñòðèõò (Õîëàíäèÿ) òîé å äåôèíèðàí êàòî “ïðåäïðèåìàíå íà ðàçóìíè äåéñòâèÿ, êîãàòî èìà äîñòàòú÷íî íàó÷íè äîêàçàòåëñòâà (íî íå íåïðåìåííî àáñîëþòíî äîêàçàíè), ÷å áåçäåéñòâèåòî áè ìîãëî äà äîâåäå äî âðåäà, à òàêà ñúùî è â ñëó÷àÿ, êîãàòî äåéñòâèåòî ìîæå äà áúäå îïðàâäàíî ñ ðàçóìíè îöåíêè íà “öåíà-åôåêòèâíîñò”. Ïðèíöèïúò íà ïðåäóïðåæäåíèåòî èìà ìíîãî èíòåðïðåòàöèè è ïðèëîæåíèÿ. Ïðåç 2000 ã. Åâðîïåéñêàòà Êîìèñèÿ îïðåäåëè íÿêîëêî ïðàâèëà çà ïðèëîæåíèåòî ìó (âæ. Êàðåòî íà ñòð. 56), âêëþ÷âàùè àíàëèç „öåíà-ïîëçà”.

ÍÀÓ×ÍÎÎÁÎÑÍÎÂÀÍÈ ÏÐÅÄÓÏÐÅÄÈÒÅËÍÈ ÏÎÄÕÎÄÈ ÊÚÌ ÅÌÏ

Íàó÷íîîáîñíîâàíèòå îöåíêè íà ïîòåíöèàëíèòå îïàñíîñòè îò îáëú÷âàíå ñ ÅÌÏ ôîðìèðàò îñíîâàòà çà îöåíêàòà íà ðèñêà, à ñúùî òàêà ñå ÿâÿâàò ñúùåñòâåíà ÷àñò ïðè îïðåäåëÿíå íà îáùåñòâåíàòà ïîëèòèêà. Ïðåïîðúêèòå â ðúêîâîäñòâàòà íà ICNIRP ñà ðàçðàáîòåíè íà îñíîâàòà íà åêñïåðòíè íàó÷íè îáçîðè



56

íà ñúîòâåòíèòå ïóáëèêóâàíè íàó÷íè ñòàòèè, âêëþ÷èòåëíî òåçè â îáëàñòòà íà ìåäèöèíàòà, åïèäåìèîëîãèÿòà, áèîëîãèÿòà è äîçèìåòðèÿòà. Íà òàçè îñíîâà ñà ðàçðàáîòåíè íàó÷íî îáîñíîâàíè äîêàçàòåëñòâà çà íèâà íà îáëú÷âàíå, êîèòî äà ïðåäîòâðàòÿò îïðåäåëåíè âðåäíè åôåêòè âúðõó çäðàâåòî. Òóê âíèìàíèåòî å íàñî÷åíî êàêòî êúì ãîëåìèíàòà íà êîåôèöèåíòà íà õèãèåíåí çàïàñ (îñíîâàí

íà íåñèãóðíîñòèòå íà íàó÷íèòå äàííè è âúçìîæíèòå ðàçëè÷èÿ â ÷óâñòâèòåëíîñòòà íà îòäåëíèòå ãðóïè), òàêà è íà êîíñåðâàòèâíè ïðåäïîëîæåíèÿ çà åôåêòèâíîñòòà íà âçàèìîäåéñòâèå íà ÅÌÏ ñ ÷îâåêà.

Ïðåäóïðåäèòåëíèòå ïîäõîäè, êàêòî è ïðåäóïðåäèòåëíèÿò ïðèíöèï îò÷èòàò äîïúëíèòåëíèòå íåñèãóðíîñòè â íàóêàòà êàòî âúçìîæíè, íî íåäîêàçàíè âðåäíè åôåêòè âúðõó çäðàâåòî íà ÷îâåêà. Òàêàâà ïîëèòèêà çà óïðàâëåíèå íà ðèñêà äàâà âúçìîæíîñò çà ïðåäïðèåìàíå íà ïîñòåïåííè äåéñòâèÿ ïî îòíîøåíèå íà âúçíèêâàùèòå ïðîáëåìè (íàïðèìåð, ïîÿâà íà õèìè÷åñêè àãåíò â îêîëíàòà ñðåäà, íîâè òåõíîëîãèè). Òå òðÿáâà äà âêëþ÷âàò àíàëèç íà çàâèñèìîñòòà „öåíà-ïîëçà” è òðÿáâà äà áúäàò ðàçãëåæäàíè êàòî äîïúëíåíèå, à íå êàòî çàìåñòèòåë íà íàó÷íîîáîñíîâàíè ïîäõîäè ïðè ïîäïîìàãàíå íà âçèìàùèòå ðåøåíèÿ çà ðàçðàáîòâàíå íà ïîëèòèêàòà.

Â êîíòåêñòà, ñâúðçàí ñ ïðîáëåìà çà âúçäåéñòâèåòî íà ÅÌÏ, íÿêîè íàöèîíàëíè è ìåñòíè îðãàíè ñà ïðèåëè êàòî ñâîÿ ïîëèòèêà ïðèíöèïà íà „áëàãîðàçóìíîòî èçáÿãâàíå”, êîéòî ñå ÿâÿâà ìîäèôèêàöèÿ íà ïðåäóïðåäèòåëíèÿ ïðèíöèï.

ÏÐÅÄÓÏÐÅÄÈÒÅËÅÍ ÏÐÈÍÖÈÏÅÂÐÎÏÅÉÑÊÀ ÊÎÌÈÑÈß (2000)

Êîãàòî ñå ñ÷èòà, ÷å å íåîáõîäèìî äà ñå ïðåäïðèåìå äåéñòâèå, òî ìåðêèòå, îñíîâàíè íà ïðåäóïðåäèòåëíèÿ ïðèíöèï, òðÿáâà äà ñà: !Ïðîïîðöèîíàëíè íà èçáðàíîòî íèâî íà çàùèòà,!Ðàâíîïðàâíè ïðè òÿõíîòî ïðèëàãàíå,!Ñúãëàñóâàíè ñ ïîäîáíè âå÷å ïðåäïðèåòè ìåðêè,!Îñíîâàíè íà ïðîó÷âàíå çà ïîòåíöèàëíèòå ïîëçè è öåíè îò äåéñòâèå èëè áåçäåéñòâèå (äà ñå âêëþ÷è ïðè íåîáõîäèìîñò, êúäåòî å ïîäõîäÿùî è îñúùåñòâèìî, èêîíîìè÷åñêè àíàëèç öåíà-ïîëçà),!Ïðåäìåò íà ïðåîöåíêà, â ñâåòëèíàòà íà íîâèòå íàó÷íè äàííè,!Ñïîñîáíè äà ïðèïèñâàò îòãîâîðíîñòè çà ïðåäñòàâÿíå íà íàó÷íè äîêàçàòåëñòâà, íåîáõîäèìè çà ïî-çàäúëáî÷åíà îöåíêà íà ðèñêà.

57

Ïúðâîíà÷àëíî òîé áåøå èçïîëçâàí çà ÑÍ× ïîëåòà è å îïèñàí êàòî èçïîëçâàù ïðîñòè, ëåñíî ïîñòèæèìè ìåðêè ñ íèñêè äî óìåðåíè (ðàçóìíè) ðàçõîäè çà íàìàëÿâàíå íà èíäèâèäóàëíàòà èëè îáùàòà åêñïîçèöèÿ íà ÅÌÏ, äîðè ïðè ëèïñà íà ñèãóðíîñò, ÷å ìåðêèòå ùå íàìàëÿò ðèñêà.

Êëþ÷îâ åëåìåíò íà ïðåäóïðåäèòåëíèòå ïîäõîäè ñå ÿâÿâà ïðèçíàâàíåòî íà ôàêòà, ÷å ðèñêúò ìîæå äà íå ñúùåñòâóâà. Êîãàòî íàó÷íîòî îáùåñòâî äîñòèãíå äî çàêëþ÷åíèå, ÷å íå ñúùåñòâóâà ðèñê îò âúçäåéñòâèåòî ñ ÅÌÏ èëè âúçìîæíîñòòà çà òàêúâ ðèñê å òâúðäå ñïåêóëàòèâíà, òîãàâà ïîäõîäÿùèÿò îòãîâîð íà îáùåñòâåíèÿ èíòåðåñ ùå áúäàò åôåêòèâíè ïðîãðàìè çà îáó÷åíèå. Àêî ñå óñòàíîâè â áúäåùå, ÷å ñúùåñòâóâà òàêúâ ðèñê îò âúçäåéñòâèå ñ ÅÌÏ âúðõó ÷îâåêà, òîãàâà ùå áúäå ïîäõîäÿùî äà ñå äîâåðèì íà íàó÷íàòà îáùíîñò, êîÿòî äà ïðåïîðú÷à ñïåöèôè÷íè ìåðêè çà çàùèòà, èçïîëçâàéêè îöåíêàòà íà óñòàíîâåíèÿ çäðàâåí ðèñê/êðèòåðèèòå çà óïðàâëåíèå íà ðèñêà. Àêî ïðè òîâà ïîëîæåíèå îñòàíàò íàó÷íè íåñèãóðíîñòè, ùå å íåîáõîäèìî äà ñå ïðîâåäàò ïîâå÷å èçñëåäâàíèÿ.

Àêî ðåãóëèðàùèòå îðãàíè ðåàãèðàò íà îáùåñòâåíèÿ íàòèñê ÷ðåç âúâåæäàíå íà ïðåäóïðåäèòåëíè ïðàãîâå, â äîïúëíåíèå êúì âå÷å ñúùåñòâóâàùèòå íàó÷íîîáîñíîâàíè ãðàíèöè, òå òðÿáâà äà ðàçáåðàò, ÷å òîâà äåéñòâèå ïîäðîíâà äîâåðèåòî â íàóêàòà è â ïðàãîâåòå íà îáëú÷âàíå.

ÊÀÊÂÎ ÏÐÀÂÈ ÑÇÎ ÏÎ ÎÒÍÎØÅÍÈÅ ÍÀ ÏÐÎÁËÅÌÈÒÅ Ñ ÅÌÏ?

Â îòãîâîð íà ðàñòÿùàòà îáùåñòâåíà çàãðèæåíîñò çà âúçìîæíè íåáëàãîïðèÿòíè åôåêòè çà ÷îâåøêîòî çäðàâå îò åêñïîçèöèÿ íà óâåëè÷àâàùèòå ñå áðîé è ðàçíîîáðàçèå íà èçòî÷íèöè íà ÅÌÏ, ïðåç 1996 ã. ÑÇÎ ñòàðòèðà Ìåæäóíàðîäíèÿ ÅÌÏ ïðîåêò. Âñè÷êè îöåíêè íà ðèñêà çà çäðàâåòî ñå ïëàíèðà äà ïðèêëþ÷àò äî 2006 ã.

Ìåæäóíàðîäíèÿò ÅÌÏ ïðîåêò ñúáèðà íàñòîÿùèòå ïîçíàíèÿ è íàëè÷íèòå ðåñóðñè çà îöåíka íà åôåêòèòå âúðõó çäðàâåòî è îêîëíàòà ñðåäà îò îáëú÷âàíå ñúñ ñòàòè÷íè è ïðîìåíëèâè åëåêòðè÷åñêè è ìàãíèòíè ïîëåòà, â ÷åñòîòíèÿ îáõâàò îò 0 äî 300 Ghz.


ÊËÞ×ÎÂÈ ÖÅËÈÍÀ ÌÅÆÄÓÍÀÐÎÄÅÍ ÏÐÎÅÊÒ ÏÎ ÈÇÑËÅÄÂÀÍÅ ÍÀ ÁÈÎËÎÃÈ×ÍÈÒÅ

ÅÔÅÊÒÈ ÍÀ ÅËÅÊÒÐÎÌÀÃÍÈÒÍÈ ÏÎËÅÒÀ ÊÚÌ ÑÇÎ

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Îñèãóðÿâà êîîðäèíèðàí ìåæäóíàðîäåí îòãîâîð íà èíòåðåñèòå çà âúçìîæíèòå åôåêòè âúðõó çäðàâåòî îò îáëú÷âàíå ñ åëåêòðîìàãíèòíè ïîëåòà,

Îöåíÿâà íàó÷íàòà ëèòåðàòóðà è èçãîòâÿ äîêëàäè çà ñúñòîÿíèåòî çà åôåêòèòå çà çäðàâåòî,

Èäåíòèôèöèðà ïðàçíîòèòå â ïîçíàíèåòî, çà êîèòî ñà íåîáõîäèìè ïî-íàòàòúøíè èçñëåäâàíèÿ, çà äà ñå íàïðàâÿò ïî-äîáðè îöåíêè íà ðèñêà,

Íàñúð÷àâà íàñî÷åíè, âèñîêîêà÷åñòâåíè èçñëåäîâàòåëñêè ïðîãðàìè,

Âêëþ÷âà ðåçóëòàòè îò èçñëåäâàíèÿ â ìîíîãðàôèè íà ÑÇÎ ïî çäðàâå è îêîëíà ñðåäà, êúäåòî ùå áúäàò íàïðàâåíè îôèöèàëíè îöåíêè íà ðèñêà îò îáëú÷âàíå ñ ÅÌÏ,

Óëåñíÿâà ñúçäàâàíåòî íà ìåæäóíàðîäíî ïðèåìëèâè ñòàíäàðòè çà îáëú÷âàíå ñ ÅÌÏ,

Îñèãóðÿâà èíôîðìàöèÿ çà óïðàâëåíèåòî íà ïðîãðàìè ïî çàùèòà îò ÅÌÏ çà íàöèîíàëíè è äðóãè îðãàíè íà âëàñòòà/àâòîðèòåòè, âêëþ÷èòåëíî ìîíîãðàôèè ïî âúçïðèÿòèå, êîìóíèêàöèÿ è óïðàâëåíèå íà ðèñêà, è

Îñèãóðÿâà ñúâåòè íà íàöèîíàëíèòå îðãàíè íà âëàñòòà /àâòîðèòåòè è äðóãè çà åôåêòèòå íà ÅÌÏ âúðõó çäðàâåòî è îêîëíàòà ñðåäà è íåîáõîäèìèòå çàùèòíè ñðåäñòâà è äåéñòâèÿ (ìåðîïðèÿòèÿ).

59

Ïðîåêòúò å ðàçðàáîòåí ñ öåë óñúâúðøåíñòâàíå îöåíêàòà íà ðèñêà çà çäðàâåòî íà ÷îâåêà è óñòàíîâÿâàíå íà åôåêòèòå îò âúçäåéñòâèåòî íà ÅÌÏ âúðõó îêîëíàòà ñðåäà.

Ïðîåêòúò ñå óïðàâëÿâà îò Ñâåòîâíàòà çäðàâíà îðãàíèçàöèÿ, ñúñ ñåäàëèùå â Æåíåâà, òúé êàòî ÑÇÎ å åäèíñòâåíàòà îðãàíèçàöèÿ, óïúëíîìîùåíà îò ÎÎÍ, äà èçñëåäâà âðåäíèòå åôåêòè çà çäðàâåòî îò îáëú÷âàíåòî íà ÷îâåêà ñ íåéîíèçèðàùè ëú÷åíèÿ. ÑÇÎ ñúòðóäíè÷è ñ 8 ìåæäóíàðîäíè îðãàíèçàöèè, ñ ïîâå÷å îò 50 íàöèîíàëíè îðãàíè è îðãàíèçàöèè è

ñúñ 7 êîëàáîðèðàùè öåíòðîâå ïî çàùèòà îò íåéîíèçèðàùè ëú÷åíèÿ îò îñíîâíè íàöèîíàëíè äúðæàâíè àãåíöèè.

Äîïúëíèòåëíà èíôîðìàöèÿ çà Ìåæäóíàðîäíèÿ ïðîåêò ÅÌÏ è çà ïîñòèãíàòèòå ðåçóëòàòè ïî ïðîåêòà ìîæåòå äà ïîëó÷èòå íà ñòðàíèöàòà â Èíòeðíåò:

http://www.who.int/peh-emf/


60

ÎÑÍÎÂÍÈ ÒÅÐÌÈÍÈ

ALARA Ïðèíöèï íà ïðåäïàçâàíå. „As Low As Reasonably Achievable” („Òîëêîâà ïî-íèñêî, êîëêîòî å ðàçóìíî ïîñòèæèìî”) - èçïîëçâà ñå çà ìèíèìèçèðàíå íà ðèñêîâåòå, êàòî ñå âçèìàò ïðåäâèä ðàçëè÷íè ôàêòîðè, êàòî öåíà, ïîëçè èëè ôàêòîðè íà öåëåñúîáðàçíîñò. Òîé ñå ïðèëàãà ñàìî êîãàòî ñòàâà äóìà çà ñòîõàñòè÷íè åôåêòè ñâúðçàíè ñ áåçïðàãîâ ðèñê. Ïîíà÷àëî ñå ïðèëàãà çà éîíèçèðàùèòå ëú÷åíèÿ.

ÀÍÀËÈÇ ÖÅÍÀ ÏÎËÇÀ Ìåòîä â èêîíîìèêàòà çà îöåíêà íà ñúîòíîøåíèåòî ìåæäó öåíèòå è ïîëçèòå îò ïðèëàãàíåòî íà àëòåðíàòèâíè ñòàíäàðòè ñ ðàçëè÷íè íèâà íà çàùèòà íà çäðàâåòî.

ÀÑÎÖÈÀÖÈß â åïèäåìèîëîãèÿòà. Âðúçêà, óñòàíîâåíà íà îñíîâàòà íà ñòàòèñòè÷åñêè èç÷èñëåíèÿ, â ñìèñúë íà òîâà, ÷å ïðè ãðóïà èíäèâèäè ñ îïðåäåëåíà êëèíè÷íà êàðòèíà íÿêîè ôàêòîðè íà ñðåäàòà ñå ñðåùàò ïî-÷åñòî, îòêîëêîòî ïðè ëèöà áåç òàçè êàðòèíà. Ñúùåñòâóâàíåòî íà àñîöèàöèÿ íå å äîêàçàòåëñòâî çà íàëè÷èåòî íà ïðè÷èííî-ñëåäñòâåíà âðúçêà, íî äàâà îñíîâàíèå çà ïðîäúëæàâàíå íà èçñëåäâàíèÿòà.

ÁÀÇÎÂÀ ÑÒÀÍÖÈß (çà ìîáèëíà êîìóíèêàöèÿ). Áàçîâàòà ñòàíöèÿ ñå ñúñòîè îò àíòåíà (-è) èçëú÷âàùè åëåêòðîìàãíèòíî ëú÷åíèå â ðàäèî÷åñòîòíèÿ îáõâàò, ïîääúðæàùè êîíñòðóêöèè, êàáèíà ñ îáîðóäâàíå è êàáåëè.

ÁËÀÃÎÐÀÇÓÌÍÎ ÈÇÁßÃÂÀÍÅ Ïðåâàíòèâíè ìåðêè, êîèòî ìîãàò äà áúäàò âçåòè ñ öåë íàìàëÿâàíå íà îáëú÷âàíåòî íà íàñåëåíèåòî ïðè íèñêà èëè óìåðåíî íèñêà öåíà, ò.å. „áëàãîðàçóìíî” ñå îòíàñÿ äî íàïðàâåíèòå ðàçõîäè.

ÂÚÇÄÅÉÑÒÂÈÅ Êîíöåíòðàöèÿ, êîëè÷åñòâî èëè èíòåíçèòåò íà äàäåí àãåíò, äîñòèãàù áèîëîãè÷íàòà ìèøåíà.

ÂÚÇÏÐÈßÒÈÅ ÍÀ ÐÈÑÊÀ Ïúòÿò ïî êîéòî èíäèâèäúò èëè ãðóïàòà âúçïðèåìàò è îöåíÿâàò îïðåäåëåí ðèñê. Ñúîòâåòíèÿ ðèñê èëè îïàñíîñò ìîãàò äà èìàò ðàçëè÷íî çíà÷åíèå çàâèñåùî îò îòäåëíîòî âúçïðèÿòèå èëè êîíòåêñòà â êîéòî å èçïîëçâàíî òîâà ïîíÿòèå.

ÃÐÀÍÈ×ÍÀ ÑÒÎÉÍÎÑÒ Ñòîéíîñòè íà ñïåöèôè÷íè ïàðàìåòðè, ñâúðçàíè ñ èíòåíçèòåòà íà åëåêòðîìàãíèòíîòî ïîëå, íà êîåòî õîðàòà ìîãàò äà áúäàò ìàêñèìàëíî ïîäëîæåíè (åêñïîíñèðàíè). Ïðàâè ñå ðàçëèêà ìåæäó îñíîâíè îãðàíè÷åíèÿ è ðåôåðåíòíè íèâà (äîïóñòèìè ñòîéíîñòè).

ÄÎÇÈÌÅÒÐÈß Ìåòîäîëîãèÿ çà îïðåäåëÿíå íà êîëè÷åñòâîòî íà ïîãúëíàòàòà îò òÿëîòî èëè îò áèîëîãè÷íèòå òúêàíè åëåêòðîìàãíèòíà åíåðãèÿ

ÅËÅÊÒÐÈ×ÅÑÊÎ ÏÎËÅ Îáëàñò ñâúðçàíà ñ ðàçïðåäåëåíèå íà åëåêòðè÷åñêè ñèëè, äåéñòâàùè âúðõó åëåêòðè÷åñêè çàðÿäè.


61

ÅËÅÊÒÐÎÌÀÃÍÈÒÍÀ ÑÚÂÌÅÑÒÈÌÎÑÒ (ÅÌÑ) Ñâîéñòâî íà åëåêòðè÷åñêè èëè åëåêòðîíåí àïàðàò äà ôóíêöèîíèðà óäîâëåòâîðèòåëíî â åëåêòðîìàãíèòíà ñðåäà, áåç ïîÿâà íà èíòåðôåðåíöèîííè ñìóùàâàùè ñèãíàëè îò òàçè ñðåäà.

ÅÌÈÑÈß Íàé-îáùî, åìèñèèòå ñà âåùåñòâà/àãåíòè, âúâ âúçäóõà; â òîâà ðúêîâîäñòâî åìèñèèòå ñà åëåêòðîìàãíèòíè âúëíè, èçëú÷âàíè îò èçòî÷íèê (åëåêòðîïðîâîä èëè àíòåíà).

èçïóñêàíè

ÅÌÏ Àáðåâèàòóðà (ñúêðàùåíèå) çà åëåêòðè÷åñêè è ìàãíèòíè; èëè çà åëåêòðîìàãíèòíè ïîëåòà

ÅÏÈÄÅÌÈÎËÎÃÈß Èçñëåäâàíå íà çàáîëÿâàíèÿòà è çäðàâåòî íà ÷îâåøêè ïîïóëàöèè è ôàêòîðèòå, êîèòî èì âëèÿÿò.

ÅÔÅÊÒ Ïðîìÿíà â ñúñòîÿíèåòî èëè äèíàìèêàòà íà ñèñòåìà, ïðè÷èíåíà îò äåéñòâèåòî íà àãåíò

ÆÈÇÍÅÍ ÖÈÊÚË ÏÎ ÎÒÍÎØÅÍÈÅ ÍÀ ÂÚÇÏÐÈßÒÈÅÒÎ ÍÀ ÐÈÑÊÀ Ïðîñëåäÿâàíå íà îáùåñòâåíèÿ èíòåðåñ/çàãðèæåíîñò âúâ âñè÷êè åòàïè íà ðàçâèòèå è åâîëþöèÿ íà ïðîáëåìà

ÇÀÂÈÑÈÌÎÑÒ “ÄÎÇÀ ÎÒÃÎÂÎÐ” Âðúçêà ìåæäó âúçäåéñòâèå, õàðàêòåðèçèðàùî ñå ñ íèâî è ïðîäúëæèòåëíîñò, è áðîé è/èëè òåæåñò íà íåáëàãîïðèÿòíèòå åôåêòè

ÇÀÈÍÒÅÐÅÑÎÂÀÍÀ ÑÒÐÀÍÀ Ëè÷íîñò èëè ãðóïà êîèòî èìàò èíòåðåñ îò êðàéíèÿ ïðîäóêò êàòî ïîëèòè÷åñêè ðåøåíèÿ íîðìàòèâíè àêòîâå èëè ñúâåòè ïî îòíîøåíèå íà ðèñêà îò èçïîëçâàíåòî íà ÅÌÏ è ñúùî òàêà çàèíòåðåñîâàíàòà ñòðàíà òúðñè è èçèñêâà ïðèëîæåíèåòî íà òåçè ðåøåíèÿ.

ÇÄÐÀÂÅ Ñúñòîÿíèå íà ïúëíî ôèçè÷åñêî, ìåíòàëíî è ñîöèàëíî áëàãîïîëó÷èå, à íå ñàìî ëèïñàòà íà áîëåñò èëè íåäúã.

ÊÀÍÖÅÐÎÃÅÍÅÍ Âåùåñòâî èëè àãåíò, ïðåäèçâèêâàù ðàê.

ÊÎÌÓÍÈÊÀÖÈß ÍÀ ÐÈÑÊÀ Èíòåðàêòèâåí ïðîöåñ íà îáìåí íà èíôîðìàöèÿ è ìíåíèÿ ìåæäó èíäèâèäèòå, îòäåëíèòå ãðóïè èëè èíñòèòóöèèòå. Âêëþ÷âà ìíîæåñòâî ñúîáùåíèÿ îòíîñíî ïðèðîäàòà íà ðèñêà è äðóãè ñúîáùåíèÿ èìàùè îáùî íå ñàìî ñúñ ñúùåñòâóâàùèÿ ðèñê íî è ñ ïðàâíè è èíñòèòóöèîíàëíè ïðåñòðóêòóðèðàíèÿ îòíàñÿùè ñå êúì óïðàâëåíèåòî íà ðèñêà.

ÊÐÀÒÊÎÂÐÅÌÅÍÍÈ ÅÔÅÊÒÈ Áèîëîãè÷íè åôåêòè êîèòî ñå íàáëþäàâàò â êðàòúê ïåðèîä ñëåä ïðåêðàòÿàíå íà îáëú÷âàíåòî ñ ÅÌÏ

ÊÐÈÇÀ Êðèòè÷íàòà èëè ðåøàâàùàòà òî÷êà, ïðè êîÿòî êîíôëèêòúò äîñòèãà ìàêñèìàëíîòî ñè íèâî íà íàïðåæåíèå; ãðàíè÷íà òî÷êà. Â êíèãàòà „Âúïðîñè íà æèçíåíèÿ öèêúë” êðèçèñíàòà ñèòóàöèÿ å òàçè, ïðè êîÿòî ó÷àñòíèöèòå èçèñêâàò ìîìåíòàëíî äåéñòâèå, ò.å. êîãàòî äèàëîãúò ñïèðà è óñòàíîâåíèÿò ïðîöåñ âå÷å íå äåéñòâà.

ÊÚÑÅÍ ÅÔÅÊÒ ÎÒ ÂÚÇÄÅÉÑÒÂÈÅÒÎ (LONG-TERM EFFECT) Áèîëîãè÷åí åôåêò, êîéòî ñå ïðîÿâÿâà ïðîäúëæèòåëíî âðåìå ñëåä îáëú÷âàíå

ÌÀÃÍÈÒÍÎ ÏÎËÅ Îáëàñò, ñâúðçàíà ñ âúçäåéñòâèåòî íà ñèëè âúðõó ôåðîìàãíèòíè ÷àñòèöè èëè äâèæåùè ñå åëåêòðè÷åñêè çàðÿäè.

ÌÅÆÄÈÍÍÈ ×ÅÑÒÎÒÈ (IF)

ÌÅÆÄÓÍÀÐÎÄÍÀ ÀÃÅÍÖÈß ÏÎ ÈÇÑËÅÄÂÀÍÅ ÍÀ ÐÀÊÀ (INTERNATIONAL AGENCY FOR RESEARCH ON CANCER IARC)

Åëåêòðîìàãíèòíè ïîëåòà â ÷åñòîòíèÿ îáõâàò îò 300 Hz äî 10 Mhz

IARC å ñïåöèàëèçèðàíà àãåíöèÿ êúì Ñâåòîâíàòà çäðàâíà îðãàíèçàöèÿ. Íåéíàòà ìèñèÿ å äà êîîðäèíèðà è ïîäïîìàãà èçñëåäâàíèÿòà îòíîñíî ïðè÷èíèòå çà âúçíèêâàíå íà ðàê ïðè ÷îâåêà, ìåõàíèçìèòå íà êàíöåðîãåíåçàòà, è ðàçâèòèå íà íàó÷íè ñòðàòåãèè ïî îòíîøåíèå íà êîíòðîëà íà ðàêîâèòå çàáîëÿâàíèÿ.

62

ÓÑÒÀÍÎÂßÂÀÍÅ ÍÀ ÄÈÀËÎÃ ÇÀ ÐÈÑÊÀ ÎÒ ÅÌÏ

ÌÅÆÄÓÍÀÐÎÄÍÀ ÊÎÌÈÑÈß ÏÎ ÇÀÙÈÒÀ ÎÒ ÍÅÉÎÍÈÇÈÐÀÙÈ ËÚ×ÅÍÈß (INTERNATIONAL COMMISSION FOR NON-IONIZING RADIATION PROTECTION ICNIRP) ICNIRP å íåçàâèñèìà ìåæäóíàðîäíà íàó÷íà îðãàíèçàöèÿ, ÷èèòî öåëè ñà îñèãóðÿâàíåòî íà ðúêîâîäñòâà è ïðåïîðúêè ïî îòíîøåíèå íà îïàñíîñòèòå çà çäðàâåòî, ïðåäèçâèêàíè îò îáëú÷âàíå ñ íåéîíèçèðàùè ëú÷åíèÿ. Òÿ å â îôèöèàëíè îòíîøåíèÿ ñúñ Ñâåòîâíàòà çäðàâíà îðãàíèçàöèÿ, Ìåæäóíàðîäíàòà îðãàíèçàöèÿ ïî òðóäà (ILO) è Êîìèñèÿ íà Åâðîïåéñêàòà îáùíîñò êîìèñèÿ (CEC).

ÌÅÒÎÄ „ÄÅËÔÈ” Ìåòîä çà äîñòèãàíå íà êîíñåíñóñ â äâà âàðèàíòà. Ïúðâèÿò âàðèàíò âêëþ÷âà ñëåäíèòå ñòúïêè: îïðåäåëÿíå íà ëèöà, êîèòî èìàò íàé-ãîëåìè ïîçíàíèÿ ïî ïðîáëåìà ñ ìîëáà äà îïðåäåëÿò äðóãè åêñïåðòè; ïîâòàðÿíå íà ïðîöåñà, äîêàòî íå ñå ñôîðìèðà ãðóïà îò åêñïåðòè; ñúñòàâÿíå íà ïðîãíîçà îò òåçè åêñïåðòè; çàïîçíàâàíå ñ îòãîâîðèòå è ñëåä òîâà ïèòàéòå åêñïåðòèòå äàëè æåëàÿò äà ïðîìåíÿò ïåðñîíàëíèòå ñè ïðîãíîçè; íàêðàÿ, ïîâòàðÿíå íà ïðîöåñà äîêàòî ÷ëåíîâåòå íà åêñïåðòíàòà ãðóïà èçáåðàò ðåøåíèÿ, êîèòî íå æåëàÿò ïîâå÷å äà ïðîìåíÿò. Âòîðèÿò âàðèàíò âêëþ÷âà ñëåäíèòå ñòúïêè: ñôîðìèðàíåòî íà åêñïåðòíà ãðóïà, ñëåä íàçîâàâàíå íà åêñïåðòèòå îò çàèíòåðåñîâàíèòå ëèöà, íà êîèòî òå èìàò íàé-ãîëÿìî äîâåðèå; äà ñå ïîìîëÿò çàèíòåðåñîâàíèòå ëèöà äà îòãîâîðÿò íà âúïðîñíèöè ïî ïðîáëåìà; äà ïðåäñòàâÿò ñâîèòå îòãîâîðè íà åêñïåðòèòå; è äà ñå ïîâòîðè ïðîöåñúò, äîêàòî åêñïåðòèòå íå ïîëó÷àò äîñòàòú÷íî äîêàçàòåëñòâà äà âçåìàò ðåøåíèÿ èëè äà íàïðàâÿò ïðåäëîæåíèÿ, êîèòî òå ñ÷èòàò, ÷å îáùåñòâîòî ùå ïðèåìå.

ÌÈÊÐÎÂÚËÍÈ (Îáÿñíåíèåòî å îïðîñòåíî ñ öåë ïî-ëåñíî ðàçáèðàíå) Åëåêòðîìàãíèòíè ïîëåòà ñúñ çíà÷èòåëíî êúñà äúëæèíà íà âúëíàòà, êîèòî ñå ïðèëàãàò ÷ðåç èçïîëçâàíå íà âúëíîâîäè è ñâúðçàíè ñ òÿõ òåõíè÷åñêè ïîñîáèÿ çà èçëú÷âàíå, ïðåíàñÿíå è ïðèåìàíå. Òîçè òåðìèí ñå ïðèëàãà çà ÷åñòîòíèÿ îáõâàò 300 MHz äî 300 GHz.

ÌÎÁÈËÍÀ ÒÅËÅÔÎÍÈß Èìà çíà÷åíèå êàòî òåëåêîìóíèêàöèÿ, ïðè êîÿòî íàé-ìàëêî åäèí îò ïîòðåáèòåëèòå èçïîëçâà ìîáèëåí òåëåôîí, çà äà ñå ñâúðçâà ïîñðåäñòâîì áàçîâè ñòàíöèè ñúñ ñòàöèîíàðíè èëè äðóãè ìîáèëíè ïîòðåáèòåëè.

ÍÅÉÎÍÈÇÈÐÀÙÀ ÐÀÄÈÀÖÈß (ËÚ×ÅÍÈß) Íåéîíèçèðàùèòå ëú÷åíèÿ (ÍÉË) ñà åëåêòðîìàãíèòíè âúëíè, ÷èÿòî åíåðãèÿ íà ôîòîíà å òâúðäå ñëàáà, çà äà ïðåäèçâèêâà ðàçêúñâàíå íà êîâàëåíòíè õèìè÷íè âðúçêè.

ÍÅÒÎ×ÍÎÑÒ Íåäîáðî çíàíèå îòíîñíî ñúñòîÿíèåòî íà îáñúæäàíàòà ñèñòåìà.

ÍÎÐÌÀÒÈÂÍÈ ÄÎÊÓÌÅÍÒÈ Ñèñòåìà îò çàêîíîäàòåëíè ïðàâèëà, îáèêíîâåííî èçäàâàíè îò çàêîíîäàòåëíèòå îðãàíè (ïàðëàìåíòà).

ÎÁËÚ×ÂÀÍÅ Â ÐÀÁÎÒÍÀ ÑÐÅÄÀ Âñÿêî îáëú÷âàíå ñ ÅÌÏ, íà êîåòî ñà ïîäëîæåíè èíäèâèäè ïî âðåìå íà èçâúðøâàíå íà ðàáîòà.

ÎÁËÚ×ÂÀÍÅ ÍÀ ÍÀÑÅËÅÍÈÅÒÎ Âñè÷êè îáëúâàíèÿ ñ ÅÌÏ íà êîèòî ñà ïîäëîæåíè ÷ëåíîâåòå íà íàñåëåíèåòî, ñ èçêëþ÷åíèå íà îáëú÷âàíåòî íà ðàáîòíîòî ìÿñòî è îáëú÷âàíåòî ïî âðåìå íà ìåäèöèíñêè ïðîöåäóðè.

ÎÁÙÅÑÒÂÅÍÎ ÇÄÐÀÂÅÎÏÀÇÂÀÍÅ Íàóêàòà è ïðàêòèêàòà íàñî÷åíè êúì çàùèòàòà è ïîäîáðÿâàíåòî íà çäðàâåòî íà îáùåñòâîòî, ïîñðåäñòâîì ïðèëàãàíåòî íà ïðåâàíðèâíè ìåäèöèíñêè ìåðêè, çäðàâíà ïðîñâåòà, êîíòðîë íà çàðàçíèòå áîëåñòè, ïðèëîæåíèå íà ñàíèòàðíè ìåðêè, è ìîíèòîðèíã íà îïàñíîñòèòå íà â îêîëíàòà ñðåäà.

ÎÏÀÑÍÎÑÒ Èçòî÷íèê íà âúçìîæíî óâðåæäàíå èëè íàðàíÿâàíå.


63

ÎÑÍÎÂÍÈ ÎÃÐÀÍÈ×ÅÍÈß Íàó÷íî îáîñíîâàíè ãðàíè÷íè ñòîéíîñòè, êîèòî ñå îòíàñÿò äî äîêàçàíè åëåêòðîìàãíèòíè åôåêòè è ÷èåòî ïðåâèøåíèå ìîæå äà äîâåäå äî íåáëàãîïðèÿòíè ïîñëåäèöè âúðõó ÷îâåøêîòî çäðàâå. Çà ïîñòîÿííè ïîëåòà òåçè ãðàíè÷íè ñòîéíîñòè ñà èíòåíçèòåòèòå íà åëåêòðè÷åñêîòî è ìàãíèòíîòî ïîëåòà; çà ïðîìåíëèâè ïîëåòà ñ ÷åñòîòè äî 10 MHz, å åëåêòðè÷åñêèÿò òîê èíäóêòèðàí â ÷îâåøêîòî òÿëî; à çà ÷åñòîòè íàä îêîëî 100 kHz òå ïðåäñòàâëÿâàò ïðåâúðíàòàòà â òîïëèíà åëåêòðîìàãíèòíà åíåðãèÿ, ïîãúëíàòà â ÷îâåøêîòî òÿëî. Ìåæäó 100 kHz è 10 MHz ñà âàæíè êàêòî èíäóêòèðàíèòå åëåêòðè÷åñêè òîêîâå â îðãàíèçìà, òàêà è ãåíåðèðàíàòà â òÿëîòî òîïëèííà åíåðãèÿ.

ÎÑÒÐÎ ÂÚÇÄÅÉÑÒÂÈÅ Êðàòêîòðàéíî âúçäåéñòâèå ñ íåïîñðåäñòâåíè ïîñëåäñòâèÿ

ÎÖÅÍÊÀ ÍÀ ÎÁÙÅÑÒÂÅÍÈÒÅ ÖÅÍÍÎÑÒÈ (ÖÅÍÍÎÑÒÍÀ ÑÈÑÒÅÌÀ ÍÀ ÎÁÙÅÑÒÂÎÒÎ) Ðàçáèðàíå çà òîâà êàê îáùåñòâîòî îöåíÿâà íåùî.

ÎÖÅÍÊÀ ÍÀ ÐÈÑÊÀ Îôèöèàëåí ïðîöåñ öåëÿù äà îïèøå âåðîÿòíèÿ åôåêò âúðõó çäðàâåòî â ñëåäñòâèå íà äåéñòâèåòî íà äàäåí ôàêòîð íà îêîëíàòà ñðåäà

ÏÎÃËÚÙÀÍÅ ïðè ðàçïðîñòðàíåíèå íà ðàäèîâúëíèòå. Îòñëàáâàíå íà ðàäèîâúëíèòå â ðåçóëòàò íà ðàçñåéâàíå íà òÿõíàòà åíåðãèÿ, ò.å. ÷ðåç ïðåâðúùàíå íà åíåðãèÿòà èì â äðóãà, êàòî íàïðèìåð, â òîïëèííà.

ÏÐÀÃÎÂÈ ÍÈÂÀ Ìèíèìàëíèòå ñòîéíîñòè íà ïàðàìåòðèòå íà îáëú÷âàíå ñ ÅÌÏ íåîáõîäèìè çà äà áúäå ïðîÿâåí áèîëîãè÷íèÿ åôåêò

ÏÐÅÄÓÏÐÅÄÈÒÅËÅÍ ÏÎÄÕÎÄ Ïðåäóïðåäèòåëíèòå ïîäõîäè ñå ïðèëàãàò çà óïðàâëåíèå íà çäðàâíèÿ ðèñê â ñëó÷àèòå, êîãàòî èìà íåñèãóðíîñò â íàó÷íèòå ðåçóëòàòè, âèñîê ïîòåíöèàëåí ðèñê è ïîëåìèêà ñðåä íàñåëåíèåòî. Â îòãîâîð íà áåçïîêîéñòâîòî ñðåä îáùåñòâîòî, êàêòî è ïî îòíîøåíèå íà çäðàâíèòå åôåêòè ïðè ðàáîòåùèòå è íàñåëåíèåòî, ñà ðàçðàáîòåíè íÿêîëêî ðàçëè÷íè ïîëèòèêè, ñïîñîáñòâàùè ïðåäóïðåæäåíèåòî.

ÏÐÈÍÖÈÏ ÍÀ ÏÐÅÄÓÏÐÅÆÄÅÍÈÅÒÎ Òîâà å ïðèíöèïúò çà âçèìàíå íà ìåðêè çà îãðàíè÷àâàíå íà äàäåíà äåéíîñò èëè îáëú÷âàíå, äîðè êîãàòî òî íå å íàïúëíî óñòàíîâåíî, ïî îòíîøåíèå íà òîâà äàëè ñúîòâåòíàòà äåéíîñò èëè îáëú÷âàíå ñúçäàâàò îïàñíîñò çà çäðàâåòî.

ÏÐÎÏÎÐÖÈÎÍÀËÍÎÑÒ (Â ÄÅÉÑÒÂÈßÒÀ) Òîâà å ïîñëåäîâàòåëíîñò îò íàïðàâåíè äåéñòâèÿ ñðåùó ñúùåñòâóâàù ðèñê èëè íàëè÷èå íà äàäåí àãåíò èëè îáñòîÿòåëñòâà àíàëîãè÷íè ñ òåçè êîèòî ñà íàïðàâåíè ïðè ñõîäíè îáñòîÿòåëñòâà è çíà÷åíèå (âàæíîñò).

ÏÐÎÖÅÑ ÍÀ ÍÎÌÈÍÀËÍÀÒÀ ÃÐÓÏÀ Äèíàìè÷åí ìåòîä ñ ïðèâëè÷àíå íà ãðóïà åêñïåðòè ñ íàëè÷èå íà ìîäåðàòîð; ìåòîäúò å ïîëåçåí çà óñòàíîâÿâàíå íà çàäà÷àòà è îïðåäåëÿíå íà êðúãà ïðîáëåìè. Ãðóïàòà îòãîâàðÿ íà âàæåí èëè ñïîðåí âúïðîñ, çàïèñâàéêè âñè÷êè èíäèâèäóàëíè îòãîâîðè âúâ ôîðìàòà íà ñïèñúê; âñåêè ó÷àñòíèê ïðî÷èòà ïî åäèí îòãîâîð (âêëþ÷èòåëíî è äóáëèðàùèòå ñå îòãîâîðè, îòáåëÿçàíè ïðè ïðîâåðêàòà), äîêàòî âñè÷êè îòãîâîðè áúäàò ÿñíî îãëàñåíè. Ñëåäâà äèñêóñèÿ çà èçÿñíÿâàíå è ïî-íàòàòúøíî çàäúëáî÷àâàíå. Àêî öåëòà å ñúçäàâàíåòî íà ñïèñúê îò ïðèîðèòåòíè çàäà÷è, ìîäåðàòîðúò èçèñêâà îò âñè÷êè èíäèâèäóàëíî è áåç îáñúæäàíå äà êëàñèðàò ïúðâèòå òðè ïðîáëåìà îò ñïèñúêà (èëè äðóã áðîé îïðåäåëåí ñúñ ñúãëàñèå); ïîâòàðÿ ñå ïðîöåñúò íà çàïèñâàíå íà îòãîâîðèòå; ïî-íàòàòúê ìîäåðàòîðúò ïðîâåæäà äèñêóñèÿ â ãðóïàòà, ïðè êîÿòî ñå ôîðìèðà ñïèñúê îò ïðèîðèòåòíè çàäà÷è è å âúçìîæíî äà ñå èçãîòâè ïëàí çà äåéñòâèå çà ðåàëèçàöèÿòà èì.

ÐÀÄÈÎ×ÅÑÒÎÒÈ (RF) Âñÿêà ÷åñòîòà, ïðè êîÿòî åëåêòðîìàãíèòíîòî ëú÷åíèå ìîæå äà ñå èçïîëçâà çà òåëåêîìóíèêàöèÿ. Ðàäèî÷åñòîòèòå ïðèíàäëåæàò êúì ÷åñòîòíèÿ äèàïàçîí íà åëåêòðîìàãíèòíèÿ ñïåêòúð îò 10 MHz äî 300 Ghz.

64


ÐÅÄÓÊÖÈÎÍÅÍ ÔÀÊÒÎÐ (ÔÀÊÒÎÐ ÍÀ Í À Ì À Ë ß Â À Í Å - Ê Î Å Ô È Ö È Å Í Ò Í À ÕÈÃÈÅÍÅÍ ÇÀÏÀÑ) Ãîëåìèíàòà íà ðåäóêöèÿòà èëè „ôàêòîðà íà áåçîïàñíîñò” íà ïðàãà íà îáëú÷âàíå, êîéòî âêëþ÷âà íåòî÷íîñòèòå â äàííèòå.

ÐÅÔÅÐÅÍÒÍÈ ÍÈÂÀ

ÐÅÖÅÍÇÈß (ÎÁÑÒÎÅÍ ÏÐÅÃËÅÄ)

Ñòîéíîñòè íà ñèëàòà (èíòåíçèòåòà) íà õîìîãåííè (íåñìóòåíè) åëåêòðè÷íè è ìàãíèòíè ïîëåòà èçïîëçâàíè çà ñðàâíåíèå, êîèòî ñà ñâúðçàíè ñ îñíîâíè îãðàíè÷åíèÿ è êîèòî ñëóæàò çà óñòàíîâÿâàíå íà íîðìàòèâíàòà áàçà. Ðåôåðåíòíèòå íèâà ñëóæàò çà ïîêàçàòåë çà óäîâëåòâîðèòåëíîñòòà èëè íåóäîâëåòâîðèòåëíîñòòà íà îñíîâíèòå îãðàíè÷åíèÿ. Èçìåðâàíèÿòà íà ñòîéíîñòèòå êîèòî ëåæàò â îñíîâàòà íà îãðàíè÷åíèÿòà íå å ëåñíî; äîêàòî ñèëàòà (èíòåíçèòåòà) íà åëåêòðè÷íèòå è ìàãíèòíè ïîëåòà å ëåñíî èçìåðèì

Îöåíêà íà òî÷íîñòòà è âàëèäíîñòòà íà òåõíè÷åñêèòå äàííè, îáñëåäâàíè è èíòåðïðåòèðàíè îò êâàëèôèöèðàíè åêñïåðòè.

ÐÈÑÊ

ÑÂÅÒÎÂÍÀ ÇÄÐÀÂÍÀ ÎÐÃÀÍÈÇÀÖÈß-ÑÇÎ (WHO)

Âåðîÿòíîñòòà çà ñïåöèôè÷åí èçõîä, êàòî íàé-îáùî ñ íåáëàãîïðèÿòíè ïîñëåäñòâèÿ, â ñëåäñòâèå íà îïðåäåëåíà ïîñëåäîâàòåëíîñò îò îáñòîÿòåëñòâà.

ÑÇÎ å àãåíöèÿ íà Îðãàíèçàöèÿòà íà Îáåäèíåíèòå íàöèè (ÎÎÍ) ñ ìàíäàò äà äåéñòâà, äà óïðàâëÿâà è äà êîîðäèíèðà âëàñòà ïî îòíîøåíèå íà ðàáîòàòà âúðõó ìåæäóíàðîäíîòî çäðåâåîïàçâàíå, êàòî ñúäåéñòâà íà ïðàâèòåëñòâàòà íà îòäåëíèòå äúðæàâè ñ íåîáõîäèìàòà òåõíèêà è ñðåäñòâà çà ïîäïîìàãàíå íà òåõíèòå çäðàâåîïàçâàùè èíñòèòóöèè. Ñúùî òàêà ÑÇÎ ðàáîòè ïî ïðåâåíöèÿòà íà ðåäèöà ñîöèàëíî çíà÷èìè çàáîëÿâàíèÿ è êîíòðîëà íà åïèäåìèè, åíäèìè÷íè è äðóãè çàáîëÿâàíèÿ

ÑÂÐÚÕÍÈÑÊÈ ×ÅÑÒÎÒÈ (ÑÍ×)

ÑÏÅÖÈÔÈ×ÍÀ ÀÁÑÎÐ ÄÎÇÀ (SPECIFIC ABSORPTION RATE-SAR)

ÑÒÀÒÈ×ÍÈ ÏÎËÅÒÀ

ÒÅÆÅÑÒ ÍÀ ÄÎÊÀÇÀÒÅËÑÒÂÀÒÀ

ÒÅÐÌÈ×ÍÈ ÅÔÅÊÒÈ

×åñòîòè îò 0 Hz äî 300 Hz

Äîçàòà

íà ïîãúëíàòà åíåðãèÿ íà ÅÌÏ îò òúêàíèòå íà òÿëîòî èçðàçåíà âúâ Âàò/êèëîãðàì (W/kg); SAR- å äîçèìåòðè÷íà ìÿðêà êîÿòî å øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíà è ïðèåòà â äîçèìåòðè÷íèòå èçìåðâàíèÿ ïðè ÷åñòîòè íà ÅÌÏ íàä 100 kHz.

Åëåêòðè÷íè èëè ìàãíèòíè ïîëåòà êîèòî íå ïðèòåæàâàò âàðèàöèè âúâ âðåìåòî, ò.å. íÿìàò ÷åñòîòà- 0 Hz.

Îáñúæäàíèÿ âêëþ÷âàùè äîñòúïà è èíòåðïðåòèðàíåòî íà ïóáëèêóâàíà íàó÷íà èíôîðìàöèÿ. Òå âêëþ÷âàò êà÷åñòâîòî íà ìåòîäèòå , ñïîñîáíîñòòà çà èçñëåäîâàòåëñêà äåéíîñò è îòêðèâàíåòî íà ïðîòèâîðå÷åâè åôåêòè, ñúñòîÿòåëíîñò íà ïîëó÷åíèòå ðåçóëòàòè, è ïðàâäîïîäîáíîñòòà íà áèîëîãè÷íèòå åôåêòè è ïðè÷èííî-ñëåäñòâåíàòà âðúçêà.

Áèîëîãè÷íè åôåêòè ïðè÷èíåíè îò âíàñÿíå íà òîïëèíà âúâ ñèñòåìàòà, (èëè çàãðÿâàíå).

ÁÈÐÀÍÀ

Ïðîöåñúò íà èäåíòèôèêàöèÿ îöåíÿâàíå, èçáèðàíå è îñúùåñòâÿâàíå íà äåéñòâèÿ çà ðåäóöèðàíå íà ðèñêà çà ÷îâåøêîòî çäðàâå è åêîñèñòåìàòà êàòî öÿëî.

Áðîé íà âúëíèòå èëè öèêëèòå/êîëåáàíèÿòà çà åäíà ñåêóíäà, ïðåìèíàâàùè çà åäíà ñåêóíäà. Åäèíèöàòà å Õåðö Hz (1 Hz = 1 öèêúë çà ñåêóíäà).×åòèðèòå îñíîâíè ñòúïêè ïî îöåíêà íà ðèñêà ñà êàêòî ñëåäâà: Èäåíòèôèöèðàíå íà îïàñíîñòòà, îöåíêà íà äîçàòà è îòãîâîðà, îöåíêà íà åêñïîçèöèÿòà, è õàðàêòåðèçèðàíå íà ðèñêà.

ÓÏÐÀÂËÅÍÈÅ ÍÀ ÐÈÑÊÀ

×ÅÑÒÎÒÀ

66

ÄÎÏÚËÍÈÒÅËÍÀ ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ

Flynn,J.(Ed.) (2001):Risk,media and stigma:understanding public challenges to modern science and technology.London:Earthscan.Gutteling, J.M., Wiegman,O. (1996): Exploring risk communication. Dordrecht: Kluwer.International Agency for Research on Cancer (2002): Non-Ionizing Radiation,Part 1: Static and Extremely Low-Frequency (ELF)Electric and Magnetic Fields.Monograph Volume 80, Lyon, FranceKammen,D.M., Hassenzahl,D.M. (1999): Should we risk it? Princeton, NJ: Princeton University Press.Lundgren,R.E., McMakin,A.H. (1998): Risk communication: A handbook for communicating environmental, safety & healthrisks. Battelle Press.National Research Council (1989): Improving risk communication.Washington,DC: National Academy Press.National Research Council (1994):Science and judgment in risk assessment.Washington,DC: National Academy Press.Phillips Report for the UK Government on the BSE crisis (2000),Volume 1, Findings & Conclusions, Chapter 14,

Presidential/Congressional Commission on Risk Assessment and Risk Management (1997): Final report,Vol. 1: Framework forenvironmental health risk assessment.Washington,DC.Presidential/Congressional Commission on Risk Assessment and Risk Management (1997): Final report,Vol.2: Risk assessmentand risk management in regulatory decision-making.Washington,DC.Rodericks, J.V. (1992): Calculated risks. Cambridge,MA:Cambridge University Press.

http://www.bse.org.uk/pdf/index.htm

ÄÎÏÚËÍÈÒÅËÍÀ ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ

67

US EPA (1989): Risk Assessment Guidance for Superfund (RAGS).Volume 1, Human Health Evaluation Manual,Part A.

US EPA (1989): Risk Assessment Guidance for Superfund (RAGS).Volume 1, Human Health Evaluation Manual,Part C.

US EPA (2000):Social Aspects of Siting Hazardous Waste

Wilkins,L.(Ed.) (1991):Risky business:communicating issues of science,risk,and public policy.New York,NY:Greenwood Press.Windahl, S., Signitzer, B., and Olson, J.T.2000.Using Communication Theory: An Introduction to Planned Communication.SAGE,London.Yosie,T.F.,Herbst,T.D.(1998):Using Stakeholder Processes in Environmental Decision making.

http://www.epa.gov/superfund/programs/risk/ragsa/index.htm

http://www.epa.gov/superfund/programs/risk/ragsc/index.htm

http://www.epa.gov/epaoswer/hazwaste/tsds/site/k00005.pdf

http://www.riskworld.com/Nreports/1998/STAKEHOLD/HTML/nr98aa01.htm

The World Health Organization International EMF Project

The International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection (ICNIRP)

The National Radiological Protection Board (NRPB) of the United Kingdom

The NIEHS special RAPID program on electromagnetic fields

http://www.who.int/emf

http://www.icnirp.org

http://www.nrpb.org

http://www.niehs.nih.gov/emfrapid

The annotated bibliography on risk communication of the National Cancer Institute of the United States

The Department of Health of the United Kingdom on:Communicating About Risks to Health:Pointers to Good Practice

The annotated guide on literature about risk assessment, risk management and risk communication of the Research CenterJüelich/Germany

http://dccps.nci.nih.gov/DECC/riskcommbib/

http://www.doh.gov.uk/pointers.htm

Http://www.fz-juelich.de/mut/rc/inhalt.html


68

The US Environmental Protection Agency on risk assessment and policy optionshttp://www.epa.gov/ORD/spcA description of current national guidelines can be found on the WHO web page athttp://www.who.int/docstore/peh-emf/EMFStandards/who-0102/Worldmap5.htm

Date post:	03-Jun-2020
Category:	Documents
Upload:	others
View:	4 times
Download:	0 times

Ôîíäàöèÿ “Ôàðàäåé” Áúëãàðèÿ Faraday foundation Bulgaria · Establishing...

Documents