Ийэ тыл күнэ

«Кустук өңнөөх,

Кымыс сыттаах

Сахам мандар саңата…»

Семен Данилов

Олунньу 13 күнэ –

Төрөөбүт тыл уонна

сурук-бичик күнэ

Олунньу 13 күнэ –

Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнэ

Семен Андреевич Новгородов –

саха норуотун улуу сырдатааччыта, сахалыы алфавиты

оҥорбут ученай-лингвист төрөөбүт күнэ

Саха бастакы президенэ М.Е.Николаев

1996 с. Ыйааҕынан

С.А. Новгородов төрөөбүт күнүн - олунньу 13 күнүн Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик Күнэ

диэн биллэрбитэ.

Ол сылтан бу кэрэ-бэлиэ күнү саха норуота киэҥ далааhыннаахтык бэлиэтиир.

саха норуотун улуу сырдатааччыта, саха маассабай

суругун-бичигин төрүттээччи

Семен Андреевич Новгородов Бүлүүгэ кэлэн

учууталлаабыта быйыл 100 сыла буолар.

Кини кимий?

Семен Андреевич Новгородов –

•Саха саарына

•Саха норуотун улуу сырдатааччыта

•Сахалыы алпабыыты айбыта

•Саха маассабай суругун-бичигин төрүттээччи

•Сахалыы бастакы букубаары таhаарбыта

•Талааннаах лингвист

•Общественнай деятель

•Төлөннөөх патриот

•Саха национальнай оскуолатын төрүттээччи

• С.А. Новгородов 1892 сыллаахха олунньу 13 күнүгэр уруккута Боотуруускай улууhун (Чурапчы) 2-с Хатылы нэhилиэгэр (билиҥҥинэн Чурапчы улууhун Болтоҥо нэhилиэгэр) Чуораайытта алааска төрөөбүтэ.

• Олунньу 13 күнэ – саха норуотун улуу сырдатааччыта, талааннаах лингвист С.А. Новгородов

төрөөбүт күнэ.

• Олунньу 13 кунэ – төрөөбүт тыл, сурук-бичик күнэ.

С.А. Новгородов

төрөппүттэрэ Андрей

Александрович уонна Анна

Николаевна Новгородовтар диэн

үөрэҕэ суох, сүөhү иитиитинэн

байбыт дьон этилэр.

Сэмэн, кыра оҕо сылдьан,

билии-көрүү бастакы уруоктарын

аҕатыттан ылбыта. Аҕата 11

саастаах уолу, үөрэниэн баҕарарын

иhин, салгыы политсыылынай И.Т.

Цыценко чааhынай оскуолатыгар

биэрбитэ. Кини, икки сыл устата

реальнай училище программатынан

бэлэмнэнэн, 13 саастааҕар

Дьокуускайга үөрэнэ киирбитэ.

1905-1912 сылга Дьокуускайга реальнай училищеҕа үөрэммитэ.

үөрэнэр кэмигэр төрөөбут норуотун историятын, культуратын,

фольклорун, тылын утумнаахтык үөрэппитэ.

«Саха саңата» диэн сахалыы тылынан бастакы

общественнай, политическай уонна литературнай уус-уран

сурунаал тахсарыгар улахан кыттыыны ылбыта. Төрөөбүт

норуотугар туhалаах киhи буолар туhунан маңнайгы оҕолуу

баҕата, улам күүhүрэн, бөҕөргөөн, кини кылгас гынан баран

чаҕылхай олоҕун бүттүүнүн соруга буола кубулуйбута.

Реальнай училищеҕа

Петербург куоракка

1913 сыллаахха Семен Андреевич Петербург университетын илиңңи тылларын факультетыгар үөрэнэ киирбитэ. Бэрт кыhамньылаахтык үөрэммитэ.

Тыл үөрэҕин уопсай теориятын, саха тылыгар уруулуу уонна чугас тюрк, монгол, тунгус-манчжур уонна да атын – барыта 25 омук тылын үөрэппитэ.

11 тылынан көңүл кэпсэтэр, быhаарсар, суруйар буолбута.

1913 сыл ахсынньытыгар 21 саастаах студент

Семен Новгородов учууталлар Бүтүн Россиятааҕы

1-кы съезтэрин секциятыгар оҥорбут дакылаатынан

съезд икки пууннаах резолюцияны ылары

ситиспитэ:

1) «саха оскуолатыгар үөрэнээччилэри төрөөбүт

тылларынан үөрэтиэххэ наада»;

2) «Кэлэр өттүгэр.. тюрк-татар омук

үөрэнээччилэригэр саамай табыгастааҕынан

көрөн, уратылаах научнай методтары уонна

холобурдары туттар саха национальнай

оскуолатын тиибин үөскэтэргэ дьулуһуохха

наада».

«Ноҕоруодап алфавита»

С.А. Новгородов – саха норуотун

улуу сырдатааччыта, саха суругун-

бичигин төрүттээччи.

Төрөөбүт норуотун хараҕын

арыйар баҕа, сайыннарар санаа

кини олоҕун эркээйитэ буолбута.

1917 сыллаахха, норуоттар икки

ардыларынааҕы фонетическай

транскрипцияҕа олоҕуран,

латынныы алфавит букваларын

туhанан, сахалыы саңа алфавиты

оңорбута.

С.А. Новгородов - бастакы букубаар автора

Бастакы букубаар,

«Сахалыы сурук-бичик» диэн

ааттанан, 1917 сыллаахха балаҕан

ыйын 4 кунугэр 4000 экземплярынан

тахсыбыта.

1922 сыллаахха Дьокуускайга

С.А. Новгородов салалтатынан

бастакы букубаары тупсаран

оңоhуллубут «Бастааңңы сурук-

бичик» диэн букубаар 3300

экземплярынан бэчээттэнэн

тахсыбыта, саха тылын үөрэтэргэ

туттуллубута.

1923 сыллаахха

Петроградка Семен Андреевич

сүүрэн-көтөн, типографияҕа

сахалыы алфавит шрибин

куттарар, ол түмүгэр «Ааҕар

кинигэ» 5000 экземплярынан

бэчээттэнэр.

Испиттэн эппэңнээн бардым,

Таспынан дьалкыйан бардым…

Этэр тылым

Эрэhэлээх иччитин,

Эгэлгэтин эриэнин

Иhиллээн туруң эрэ!

Yөскээбит кэскилим,

Төрөөбут соругум диэн

Саха эрэйдээххэ

Саргыны салайарга

Сананан сылдьабын,

Саңастарым барахсаттар!

Дьонум сордоохтору

Дьолго тиксэрэргэ

Дьоhуннанан сылдьабын,

Доҕотторум оҕолоро!

Ытык ырам

Ыттыйыа суоҕа,

Айыы санаам

Алдьаныа суоҕа,

Кэрэ санаам

Киэркэйэн биэриэ!

Төрөөбүт соругум

Саха урааңхай

Дьоло томтойуор,

Өрөгөйө үрдүөр,

Баайа барҕарыар,

Быйаңа дэлэйиэр,

Өйө-санаата уhуор,

Yөрэҕэ дириңиэр диэритин

Оңорбут оңоhуум

Ордук учугэй буолан иhиэ,

Тэрийбит тэрээhиним

Тэлгэнэн иhиэҕэ,

Санаабыт санаам

Сарсыарда аайы сайдан,

Күнүс аайы күүhүрэн,

Киэhэ аайы киэбирэн,

Түүн аайы түмүктэнэн иhиэҕэ,

Өйдөөбүт өйүм

Өҕүллүө суоҕа,

Эппит тылым

Экчи быhа

Мүччүрүйүө суоҕа!

C.А.Новгородов

Новгородов алфавитынан «Кыым» хаhыат,

бастакы литературнай сурунаал «Чолбон»,

нэhилиэнньэни үөрэхтээhиҤҤэ улуу

суолталаммыт туох баар үөрэх бастакы

кинигэлэрэ, букубаардар, учебниктар, пособиелар

– барыта 30-ча кинигэ уонна 200-тэн тахса

ааҕар кинигэ бэчээттэммитэ.

Уонунан тыhыынча үөрэҕэ суох саха дьоно

төрөөбүт тылларынан ааҕа-суруйа

үөрэммиттэрэ, бар дьон киэн туттар чаҕылхай

дьоммут уунэн тахсыбыттара.

Маҥнайгы чинчийээччилэр саха тылын туhунан

этиилэрэ

«Саха тыла муора курдук муҥура суох баай…»

Эдуард Карлович Пекарскай - «Саха тылын тылдьыта»

үлэ автора

«Сказочный якутский язык отличается

какой-то особой нарядностью, яркостью,

щеголеватостью, полный приставок и

завитушек.» В.Л. Серошевский – автор монографии «Якуты»

Саха тыла – аан дойду үрдүнэн

тарҕаммыт отучча ахсааннаах түүр

тылларыттан биир саамай

былыргылара…

Ю.И.Васильев – Дьаргыстай

Тыл туhунан өс хоhоонноро:

•Тыл – норуот тыына.

•Тыл – олох муудараhа.

•Тыл – киhи ис дууhатын кэрэhитэ.

•Сиэрдээх тылы утарар кытаанах.

•Киhи тыла - уот.

•Киhи тыла уоттааҕар абытай.

•Тыл сүрэ уот буолар.

Тыл туhунан өс хоhоонноро:

Киhи тыла - ох.

Киhи тыла охтооҕор сытыы.

Ох тыл уотунан салыыр.

Бар дьон тыла- ох, санаата- батас.

Киhи тыла- батыйа.

Сүгэ-балта тыл.

Тыл - эрдии, киhи – оңочо.

Тыл туhунан өс хоhоонноро:

•Тыл уңуоҕа суох.

•Киhи тыла сүүс көhү саба сүүрэр.

•Киhи тыла сэттээх, киhи тыла сүлүhүннээх.

•Киhи тыла иччилээх.

•Куhаҕан тылтан бэл от- мас хагдарыйар.

•Эппит тыллааҕар эппэтэх тыл ордук.

•Уус тыл уу күүhэ күүстээх.

•Алгыс баhа сыалаах, кырыыс баhа хааннаах.

Алгыска оннооҕор абааhы ахсыыр.

Сахалыы саІа,

Саха үөрэҕэ

Салааланан сайдан

Сандааран таҕыстын!

А.И. Софронов – Алампа

Cаха омук тыла үрүйэ уутун курдук сэргэх, сир

симэҕин курдук сиэдэрэй

Амма Аччыгыйа

Өс хоhооно

Үлэ

Хайа да омук сайдарыгар,

үрдээн -үүнэн тахсарыгар ханна

даҕаны кирилиэhин маңнайгы

үктэлэ буолара - норуот ырыата,

норуот олоҥхото.

Ырыаҕа – олоҥхоҕо саамай

сыаналааҕа диэн баар – тылын күүhэ,

дьүhүнүн күүhэ, этиитин күүhэ…

Саха тыла cайдыан баҕарабын,

сайдыа диэн эрэнэбин.

П.А.Ойуунускай

Биhиги ийэ тылбыт - дууhаны

долгутар, өйү үлүhүтэр күүстээх-

кыахтаах, имэІнээх- илбистээх кэрэ-

дьикти тыл!

Күннүк Уурастыырап

Киhи өйө, иэйиитэ, уйулҕата уонна

сэрэйэр дьоҕура (интуицията)

муІутуурдук үлэлиир, толкуйа тобуллар, айар

кыаҕа уhуктар усулуобуйата - төрөөбүт

тылыгар.

Г.Г.Филиппов, филологическай наука доктора,

профессор