عنوان ابزار پیوند و یـا انـزواي کشـورها بـا هبو نوظهوري دانست کهگذاراثرشـود. بـراي مثـال، مـی کار گرفتـه هبزرگ بهاي قدرتتوسط اقتصاد جهانی،
تحـت ،شـود میفرایند تحریم اقتصادي ایران تصویبزمینهکه در هایی طرحبـاره گذاري اقتصاد سیاسی نفت است. درثیر عوامل متنوعی ازجمله سیاستأت
هـاي راهبـردي ایـران توسـط آمریکـا، روند و چگونگی محدودسازي قابلیته شده است. ئرویکردهاي مختلفی ارا،اتحادیه اروپا و سایر کشورهاي صنعتی
هاي راهبردي آمریکا علیه کشـورهاي منطقـه و در چنین شرایطی، محدودیتده است. چنـین براساس نیازهاي اقتصاد جهانی تنظیم شالملل عموماًنظام بینگذاري اقتصاد سیاسی گیري سیاستهایی همواره عامل اصلی تصمیمضرورت
اي ازجمله ایران نفت از سوي کشورهاي صنعتی در برخورد با بازیگران منطقهاست.
تحقیقات کیفی توصیفی است که در آن زمرهشناسی دراین مقاله از نظر روشعنوان متغیر مسـتقل و نوسـانات قیمـت گذاري اقتصاد سیاسی نفت بهسیاست
ـهاي نفت و تحریم عنـوان متغیـر وابسـته هاقتصادي جمهوري اسلامی ایران بمورد بررسی قرار گرفته است.کـه مـذاکرات ژنـو، اسـت به این موضـوع ختنمحور اصلی این جستار، پردا
موسـوم بـه 5+1اي ایران و گروه نامه هستهاکرات وین و همچنین موافقتمذــامع « ــه ج ــام) برنام ــترك (برج ــدام مش ــوي »اق ــذاکره و الگ ــه م و هرگون
گذاري اقتصاد سیاسی کشورها در تابعی از سیاست،المللیجویانه بینهمکاري.استویژه اقتصاد نفت هو بالمللبیننظاماي، نامـه هسـته گذاري اقتصاد سیاسی، تحریم، موافقتسیاست:کلیديگانواژ
المللیمذاکرات بین
تاس
سییم
حرو ت
ت نف
سیسیا
اد تص
ي اقذار
گین
ي بها
انایر
ی ملل
ال
173
مقدمههـاي اي است که سیاسـت گونهالمللی بهگذاري اقتصاد سیاسی نفت در سطح بینسیاست
راهبردي و اقداماتی همانند تحـریم، موازنـه درآمـدهاي ناشـی از فـروش نفـت و رشـد ؛گیـرد مـی هاي نظام جهانی شکل ساس ضرورتاقتصادي کشورهاي صادرکننده نفت برا
هـاي اقتصـاد ها و نشـانه مثابه آن است که قیمت نفت براساس ضرورتیندي بهاچنین فرمفهوم است کـه نفـت در زمـره این ها به نشانهگونهاینوگیردجهانی مورد ارزیابی قرار
گـذاري دارد. سیاسـت کالاهاي راهبردي اقتصاد جهانی و همچنین بازار جهانی کالا قـرار گذارد.جا میهاي مختلف اقتصادي بهآثار خود را در حوزه،اقتصاد نفتی
گذاري اقتصادي نفت را باید براساس راهبردهـاي اقتصـاد محور اصلی سیاستکـه آمریکـا نیـروي د. ازآنجـا شـو محوریت آمریکا انجام میاد که بکرجهانی تحلیل
ــادل ــاد متع ــاي اقتص ــده نهاده ــراي کنن ــت لازم ب ــابراین از قابلی ــت، بن ــانی اس جهسازي موضـوعات مربـوط بـه نفـت، اقتصـاد، امنیـت و قـدرت راهبـردي هماهنگ
عبارت دیگر، کشورهایی که در کنترل اقتصاد اي برخوردار است. بهکشورهاي منطقههـاي راهبـردي ، هر اقدام خـود را براسـاس ضـرورت دارندعهدهبهجهانی نقشی را
معناي آن است کـه همـواره بـین اقتصـاد، امنیـت و یندي بهاند. چنین فرکنتنظیم میمستقیم و متقابل وجود دارد.ايالگوهاي کنش راهبردي کشورها رابطه
یندهایی مانند تحریم اقتصادي ایـران، اگذاري اقتصاد سیاسی نفت به فرسیاستقتصاد نفتی ارتبـاط قیمت بازار جهانی نفت و همچنین ورود تدریجی عراق به بازار ا
هـاي هـاي اقتصـاد جهـانی و ضـرورت دارد. با توجه به ارتباط ساختاري بین مؤلفهشود تا روندهاي تأثیرگذار بـر اقتصـاد نفتـی الملل، در این مقاله تلاش میامنیت بین
تواند آثار، نتایج و اهداف خاص خود را روندي که می؛ایران مورد تحلیل قرار گیرد
174
ی اس
سیوم
علمه
شناژوه
پ
ال س
همد
اره
شموم
س
ن ستا
تاب13
94
گـذاري اقتصـاد سیاسـی اي را باید بخشی از سیاسـت مذاکرات هستهمنعکس سازد. الملـل را نفت دانست. یکی از عواملی که زمینه ایجاد تغییرات سیاسی در روابط بین
وجود آورده، کاهش درآمدهاي نفتی ایران بوده است.بهالمللی مربوط به نفت، آثار خود را گذاري اقتصاد سیاسی و بینهرگونه سیاست
» کشش بازار جهـانی «یند، اگذارد. در این فرجا میالمللی بهاي و بینمحیط منطقهدرشـود هایی محسوب مـی در ارتباط با نفت و تأثیر آن بر امنیت جهانی در زمره مؤلفه
گـذاري که بر سیاست راهبردي آمریکا در برخورد با ایران تأثیر داشته است. سیاستیکـی از عوامـل مـرتبط بـا اقتصـاد و نرژي را بایدتحریم اقتصادي ایران در حوزه ا
نی امنیت جهانی در نگرش راهبردي آمریکا و سایر بـازیگران مـؤثر در اقتصـاد جهـا ).69: 1391نژاد، دانست (مصلی
کننـدگان انـرژي و ژاپن که در زمره مصـرف کشورهاي هند، کره جنوبی، چینعلیـه جمهـوري اسـلامی ایـران باشند، مخالفت خود را با تشدید الگوي تعارض می
گذاري اند. بنابراین موضوع اصلی این پژوهش را باید درك رابطه سیاستبیان داشتهاقتصاد سیاسی نفت با موضوعاتی ازجمله تحریم اقتصـادي و محـدودیت راهبـردي
گیـرد. این امر براساس معادله انرژي در اقتصاد جهانی انجـام مـی علیه ایران دانست.ژي همواره رابطه مستقیمی با سایر موضوعات مـرتبط بـا اقتصـاد سیاسـی معادله انر
ویژه اقتصاد سیاسی کشورهاي صادرکننده نفت دارد. رونـدهاي جدیـد المللی بهبینالملـل را در اقتصاد و سیاست جهانی ازجمله بحران اوکراین، نقش ایران در نظام بین
کننـده ت نفـت ایـران عامـل متعـادل یند، چنانچه صـادرا اارتقاء داده است. در این فرهـاي اقتصاد جهانی و بازار جهانی نفت باشد، در آن شرایط امکان گسـترش تحـریم
.یافتتوجهی کاهش خواهد اقتصادي ایران به میزان قابلگـذاري تحریم اقتصادي و محدودسـازي راهبـردي ایـران، بخشـی از سیاسـت المللـی اقتصاد سیاسی نفت و تابعی از نیازهاي راهبردي اقتصاد جهانی و امنیت بـین
گـذاري هاي بنیادین سیاسـت شود تا رابطه بین شاخصدر این مقاله تلاش میاست. د، مـورد شورهاي جهان غرب اقتصاد سیاسی نفت که منجر به مذاکرات ایران با کش
بررسی قرار گیرد.گـذاري تحـریم سیاسـت : «این مقاله در پی پاسخ به این پرسش اصلی است که
تاس
سییم
حرو ت
ت نف
سیسیا
اد تص
ي اقذار
گین
ي بها
انایر
ی ملل
ال
175
»هاي ساختاري و راهبردي انجام گرفته است؟اقتصادي ایران براساس چه ضرورت
ادبیات پژوهش. 1ي ي بـزرگ و نیازهـا هـا قـدرت هـاي امنیـت ملـی اقتصاد جهانی تابعی از ضرورت
پـردازان روابـط و امنیـت شـود. بسـیاري از نظریـه الملل محسـوب مـی سیاست بینتـا موضـوع مربـوط بـه راهبـرد امنیـت انـرژي را براسـاس کنندمیالملل تلاش بین
ــرورت ــین ض ــت ب ــاي سیاس ــت ه ــه از رهیاف ــن مقال ــد. در ای ــیم نماین ــل تنظ الملده اسـت. کـارل در اسـتفاده ش ـ لین کـارل تري» گذاري اقتصاد سیاسی نفتسیاست«
پردازان اقتصاد سیاسی نفت بوده و هرگونه بحران، تروریسم، شورشگري زمره نظریهاي را ناشی از ناکارآمدي دولت نفتی و نیاز نظام جهانی به اقتصـاد و منازعات منطقه
ساختارمند بین اقتصاد، سیاست و ايلین کارل تلاش دارد تا رابطهداند. ترينفتی مید. روندهاي موجود اقتصاد جهانی معطوف به فراینـدي اسـت کننی ایجاد امنیت جها
ثیرگـذار أتواند بـر معادلـه بازارهـاي جهـانی ت اي میهر بحران منطقهکه براساس آن ).14: 1390باشد (کارل،
ر اقتصـاد و تحمیـل شـرایط بودجـه بـر سـایر بتبع آن دولت تسلط نقش نفت و به ـ مانند سیاستهاي اقتصادي اجزاي سیاست المللـی، تحـریم و نیهاي پـولی، بازارهـاي ب
بـا توجـه بـه میـزان نماید.میتسریعفشارهاي بیرونی، روند رشد مشکلات اقتصادي را نقش نفت و دولـت در واز این درآمدها، تسلطنامطلوبدرآمدهاي نفتی و برخورداري
ـ،در عصر حاضر اقتصاد.شودمیبسیار چشمگیرتر ،اقتصاد ه تولیـد ثـروت و قـدرت پایحتـی کشـورهایی کـه از نظـر قـدرت سیاسـی و نظـامی شـود. مـی ها محسـوب کشور
باشـند. ایـن امـر مـورد توجـه یابی در عرصه اقتصاد میدنبال قدرتبه،ندهستترضعیفهـاي ریـزي دستیابی به توسـعه اقتصـادي برنامـه برايجمهوري اسلامی ایران نیز بوده و
هاي اقتصادي مانعی سخت در برابـر دسـتیابی بـه اما همواره تحریم،فراوانی نموده استعلیـه و اتحادیـه اروپـا آمریکـا ی کـه از سـوي یهـا اند. همچنـین تحـریم این هدف بوده
ـ ،شداعمال جمهوري اسلامی ایران ثیر قـرار أبخش وسیعی از اقتصاد کشـور را تحـت تدر قالـب روابـط تجـاري و هـاي گذشـته کـه بـر محـدودیت عـلاوه اي کـه گونههب؛داد
وبـانکی و صـادرات نفـت درنظـر گرفتـه شـد ـهـایی در روابـط مـالی ایران، ممنوعیتهاي اقتصادي با ایجاد مانع بر سر راه صـادرات نفـت و ارتباطـات پـولی و مـالی تحریم
د.شمنجر به کندي روند توسعه اقتصادي ،کارآمدي داخلیایران و ناترین کالاي اقتصادي جهـان اسـت کـه حال سیاسیترین و درعینشک نفت مهمبی
تـوجهی را ایفـا کـرده هاي نفتی نقش قابلهمواره در تحولات سیاسی و اجتماعی دولتاسـی و طـورکلی نفـت علـت بسـیاري از نوسـانات سی هب.)181: 1389است (عسکري،
توسعه ناموزون و نامتعـادل بـوده اسـت. در هايمؤلفهترین اقتصادي ایران و یکی از مهماز نفـت و درآمـدهاي نفتـی کننده ایران،چند سال اخیر نیز شاهدیم که کشورهاي تحریم
اند.دهکرفشار بر اقتصاد ایران استفاده براي اعمالثر ؤاهرمی معنوان بهکه کشور از درآمـدهاي نفتـی بـادآورده و هنگامیاز سوي دیگر طی سالیان گذشته
ایجاد مدیریت منظم اقتصـادي انجـام براياقدامی است،فراوان و طولانی برخوردار بودهه دکـر نتـدوین پـذیر اي جامع براي استفاده مناسب از این منبع پایـان حتی برنامهه و ندادــد مقــادیري از ایــنبــود ــه،درآمــد. هرچن ــراي ســرمایهب گــذاري در صــورت مثبــت ب
گـذاري جـاي سـرمایه ولی مقداري از آن بهه است،هاي اقتصادي مصرف شدزیرساختکـه موجـب هشـد هایی صـرف در پروژه،بردن تنگناهاهاي ایجاد درآمد و یا ازبیندر راه
ورود ایـن جـه و درنتی)59: 1380اند (کـردزاده کرمـانی، ها و مصرف شدهافزایش هزینهبخش انـرژي در اقتصـاد ایـران از .همراه نیاورده استتوسعه واقعی بهسرمایه به کشور،
تـوجهی بـه فروشـی و کـم اما خـام ،فردي برخوردار استو منحصربهراهبرديموقعیت ، هـاي نفـت، گـاز و پتروشـیمی، تولیـد و صـادرات غیرنفتـی وردهاتولید و صادرات فـر
.)174: 1382رود (ملکی، شمار میپذیري اقتصاد ایران بهترین نقطه آسیبمهمکه درنهایت از ایجاد توسـعه استعواقبیمحور، داراي فرایند توسعه اقتصادي نفت
ایـران همـواره ده اسـت. جمهـوري اسـلامی کـر در ایـران جلـوگیري متـوازن اقتصادي سـازد مـی برطـرف را با تزریق درآمدهاي نفتی خود مشکلات روزمره و موانع اقتصادي
هـاي بلندمـدت برنامهکهاستاین وابستگی موجب شده.)2- 3: 1384(ناظمی اردکانی، ـها تعادل این برنامهکاهش قیمت نفت از مطلوبیت برخوردار نبوده و بـه هـم بزنـد؛ هرا ب
شوند.میدستخوش تعدیل و تخفیف ،هاي درازمدتاغلب برنامهدلیلهمین پایـه ساختار اقتصـادي ایـران براسـاس اقتصـاد نفـت کهداند ایالات متحده می
تاس
سییم
حرو ت
ت نف
سیسیا
اد تص
ي اقذار
گین
ي بها
انایر
ی ملل
ال
177
آمده از فروش نفت، ارز موردنیاز خود را به اقتصاد کشور دستهچرخد و با ارز بمیاتحادیه اروپا براي تغییر رفتار ایـران تا با کمککندمیرو تلاش ازاین؛کندیق میزرت
شریان اقتصادي کشور را مختـل ده و کرمنبع درآمد ایران را قطع ،ايدر برنامه هستهده و از کـر ایران را از بخش اعظم درآمد خـود محـروم نماید و با تحریم نفتی عملاً
ورود دلار به ایران جلوگیري کند.مین أدر ایران با کاهش درآمدهاي ناشی از تحریم نفت و مشکلات ناشـی از ت ـ
ربنـایی ماننـد صـنایع سیسـات تولیـدي و زی أاي، تارز براي منابع و کالاهاي سـرمایه بایـد اذعـان .)1390(غلامـی، خودروسازي، در معرض ورشکستگی قـرار گرفتنـد
تمـام ارکـان حیـات اقتصـادي، ،داشت که اگر نفت را از اقتصاد ملـی حـذف کنـیم ـگیرمـی ثیر قرارأشدت تحت تاجتماعی و حتی سیاسی ما به تزریـق سـرمایه بـه د.ن
نـوین هـاي فنـاوري مین و دسـتیابی بـه أت ـبخش صنعت، واردات کالاهاي اساسـی، عبـارت بـه .به درآمدهاي نفتی وابسته اسـت مین انرژي داخلیأصنعتی و نظامی و ت
امنیت و ثبـات ،امنیت اجتماعی و حتی از دیدگاهی فراترامنیت اقتصادي،،ترصریحو هرگونه نقصان و اختلالی ناشی از ثیر درآمدهاي نفتی استأسیاسی کشور تحت ت
ساخت سـاختار اقتصـاد باشد؛ سرانجام اینکه شالوده و زیرکارآمدي دولت نفتی میناهاي مهمی فراروي کشور قرار داده و خواهد داد. نفتـی کـه ایران، یعنی نفت، چالش
هاي مالی، فنی و مـدیریتی، ها و کاستیها، ضعفماندگیدر حال حاضر با همه عقبکـه بـه سـطح بلـوغ ه کرده است، درصـورتی بخشی از اقتصاد کشور را تغذیه و ادار
بلکـه بـه ،پذیري اقتصـاد کشـور نیسـت تنها عامل آسیبواقعی و پیشرفت برسد، نهالبته زمانی این امـر محقـق شود.عامل قدرت و توسعه و توانمندي کشور تبدیل می
قیدوبند سیاسی و نهاد دولت آزاد شود و در یک چارچوب اقتصـادي از شود که میی گام در مسیر استقلال مالی و شکوفایی فنی و مدیریتی بگذارد. تحقـق ایـن و منطق
کند.پذیري دور میز آسیباشرایط است که اقتصاد کشور و صنعت نفت را
گذاري اقتصاد سیاسی نفتهاي تاریخی تحول در سیاستزمینه.2گیـرد. میراهبردي مورد توجه قرار یعنوان موضوعگذاري اقتصاد سیاسی بهسیاست
متحـده در برنامـه هاي عمومی ایـالات ایران در روند اقتصاد جهانی در برابر سیاست
178
ی اس
سیوم
علمه
شناژوه
پ
ال س
همد
اره
شموم
س
ن ستا
تاب13
94
ده و شکل متفـاوتی کراي و اجتماعی مقاومت هاي منطقهاي، موشکی، سیاستهستهسـاختارمند بـین اینـدي، رابطـه سازد. در چنین فراز الگوهاي سیاسی را منعکس می
هاي مختلف جغرافیـایی هاي امنیتی آمریکا در حوزههاي اقتصاد سیاسی و الگومؤلفهعنـوان بـه متحـده هاي راهبـردي ایـالات شود. اقتصاد سیاسی و ضرورتمشاهده می
محوریت اقتصاد و امنیت جهانی تحت تـأثیر نیروهـاي اجتمـاعی، منـابع تولیـدي و : 1390اي قـرار گرفتـه اسـت (شـافریتز و بریـک، هاي منطقهالگوي مدیریت بحران
155.(گـذاري نفـت در اقتصـاد جهـانی گـذاري و سیاسـت هرگونه تحول در قیمـت
. این مقالـه تـأثیر و پیامـدهاي قیمـت اثرگذار باشدموضوعات راهبردي برتواند مینفت، بازار جهانی کالاهاي مصرفی و همچنین موضوعات دیگـري ازجملـه بحـران
ردي آمریکـا تحلیـل و بررسـی مالی اقتصاد آمریکا را بر نتایج حاصل از تحریم راهبانـد و تنیده شـده وابسته و درهمهمکند. امروزه اقتصادهاي ملی به میزان زیادي بهمی
ــا ضــرورت هــاي راهبــردي کشــورهاي مختلــف ازجملــه موضــوعات اقتصــادي ب).245: 1390نژاد، ده است (مصلیکري بزرگ، رابطه ارگانیک پیدا هاقدرت
هایی دانست که اقتصـاد عوامل و نشانهازباید گذاري اقتصادي نفت راسیاستاي و اقتصاد سیاسی کشورها را تحـت تـأثیر قـرار داده اسـت. هرچـه جهانی، منطقه
تنیدگی و وابستگی اقتصادها به یکـدیگر بیشـتر باشـد، بـه همـان نسـبت نیـز درهمتنیـدگی اقتصـادها در ،دیگـر عبارتبه؛شان از یکدیگر بیشتر خواهد شدتأثیرپذیري
مستقیم دارد. در چنـین شـرایطی، اگـر تأثیرگـذاري شان رابطۀیکدیگر با تأثیرپذیريهایی از اثربخشی اقتصـاد جهـانی اقتصادي در حوزه کالاهایی مانند نفت باشد، نشانه
سـازد. بنـابراین کـاربرد الگوهـاي امنیتـی در موضوعات راهبـردي را مـنعکس مـی بازیگران مؤثر در سیاست جهانی را باید براساس تأثیر هر اقـدام ي بزرگ و هاقدرت
گذاري اقتصاد سیاسی نفت در نظـام جهـانی تحلیـل نظامی و جایگاه آن در سیاست. (Amuzegar, 1983: 33)نمود
گذاري اقتصـاد سیاسـی محسـوب یند سیاستاثر در فرؤیکی از کالاهاي منفتشود. هرگاه یکی از موضوعات بنیادین در اقتصاد جهانی ارتباط مستقیم و مؤثري می
گـذاري اقتصـاد سیاسـی اي پیدا کنـد، سیاسـت با نیازهاي راهبردي کشورهاي منطقه
تاس
سییم
حرو ت
ت نف
سیسیا
اد تص
ي اقذار
گین
ي بها
انایر
ی ملل
ال
179
گیـرد. بـروز بحـران مـالی در اقتصـاد هاي اقتصاد جهانی قرار مـی تحت تأثیر مؤلفهسبب شد که آثار بحران مـالی اقتصـاد آمریکـا بـه 2007-2009ي هاسالریکا در آم
گذاري اقتصـاد سیاسـی آمریکـا در د و سیاستشوهاي جغرافیایی منتقل سایر حوزهاین دوران معطوف به مدیریت بحران شد.
بعد تهدیدهاي نظامی آمریکا علیه ایران کاهش یافـت، تحـریم به2009از سال متحده به کشورهاي اروپـایی علیـه ایـران گسـترش یافـت و رونـد لاتاقتصادي ایا
هاي اجتماعی و کارگزاران راهبـردي قـرار سیاست تغییر در آمریکا مورد توجه گروهتـوان در اقتصـاد سیاسـی نفـت مشـاهده کـرد. ینـدي را مـی اگرفت. آثار چنـین فر
ا تحـت تـأثیر بحـران کشورهاي اروپایی متناسب با میزان پیوند خود با اقتصاد آمریکگذاري امنیتی و راهبـردي آمریکـا مالی قرار گرفتند و بازتاب بحران مالی در سیاست
مشاهده است.قابلگذاري اقتصاد سیاسی نفت در الگوهاي راهبردي ایـالات هاي سیاستضرورت
کرد که قراردادهاي نظامی و امنیتی آمریکا با عراق تصـویب شـود. متحده ایجاب میتدریجی خاك عراق را ترك کردند. اگرچـه صورتمتحده بهاي نظامی ایالاتنیروه
تري از نیروهاي نظامی جدید د تا طیف گستردهکرتلاش 2010باراك اوباما در سال بـر د، امـا چنـین اقـدامی آثـار خـود را کنرا براي مدیریت بحران به افغانستان اعزام
زگشت نفـت عـراق بـه اقتصـاد سیاسـی جا گذاشت. بااقتصاد کشورهاي اروپایی بههـاي اقتصـادي علیـه ایـران را هـاي افـزایش تحـریم زمینه2009المللی در سال بینوجود آورد.به
اي هــایی از کنتــرل نظــام مــالی جهــانی، موازنــه صــادرات نفــت منطقــهنشــانههاي فارس و توازن در میزان تولید، صادرات، واردات و مصرف نفت، شاخصخلیج
هــایی کــه بــر د. یکــی دیگــر از مؤلفــهنــدهسیاســی آمریکــا را شــکل مــیاقتصــادمتحـده در گذاري اقتصاد سیاسی نفت مؤثر بود را باید بحران مـالی ایـالات سیاست
گرایـی در هایی منجر بـه تعـدیل الگوهـاي مداخلـه دانست. چنین نشانه2007سال ده است.شگذاري اقتصاد نفتی سیاست
گذاري اقتصاد سیاسی نفت بیـانگر نی در روند سیاستهاي اقتصاد جهاواقعیتتوانـد بـه سـایر آن است که هرگونه بحران امنیتی و یا رکود در بازارهاي جهانی می
180
ی اس
سیوم
علمه
شناژوه
پ
ال س
همد
اره
شموم
س
ن ستا
تاب13
94
ي بـزرگ هـا قدرتهاي اقتصاد ملی، اقتصاد جهانی و الگوهاي کنش راهبردي حوزهتواند یگري میهاي اقتصاد سیاسی نفت بیانگر آن است که هر بازانتقال یابد. واقعیت
بعد که به2007آفرین باشد. روندهاي تاریخی المللی نقشدر سازوکارهاي کنش بینهـاي تغییـر در تأثیر رکود اقتصاد آمریکا و اقتصاد جهانی قـرار گرفتـه، زمینـه تحت
.(Attiga, 1981b: 15)وجود آورده استگذاري اقتصاد سیاسی نفت را بهسیاستکه داراي اقتصـاد سیاسـی نفتـی هسـتند مشـروط بـه افزایش نقش کشورهایی
گـذاري اقتصـاد سیاسـی . سیاستالمللی استهاي اقتصادسیاسی در سطح بینموازنهگیـرد کـه هریـک از سـطوح المللی انجام میاي و بیننفت در سه سطح ملی، منطقه
بنـدي اقتصـاد سیاسـی دیگـري یادشده با یکدیگر ارتباط ارگانیک داشته و بر شـکل گذاري اقتصاد نفتی در این قالـب درباره سیاست،لین کارل. مدل ترياستأثیرگذار ت
تنظیم شده است که:هـاي نفتـی بیـانگر شـکل افراطـی اقتصاد کشورهاي صادرکننده نفت و دولت«
در وابستگی بسـیار ویژهبهگري . این افراطیاستاقتصادهاي وابسته به منابع طبیعی کنـد. معمـاي نـام درآمـد نفـت بازتـاب پیـدا مـی ع واحد بهبالاي اقتصاد به یک منب
باعث نخستدهد ثروت منابع طبیعی در مرحله اي است که نشان میپدیده،فراوانییابد. کشورهاي نفتـی یند در درازمدت کاهش میاولی این فر؛شودرشد اقتصادي میورهاي فاقد منـابع شوند که رشد اقتصادي آنها بالاتر از میانگین کشمعدودي پیدا می
).12: 1390(کارل، » طبیعی در اقتصاد جهانی استداري و هـاي نظـام سـرمایه گذاري اقتصاد سیاسی نفت تـابعی از ضـرورت سیاست
اي گونـه اقتصاد جهانی اسـت. چنـین واقعیتـی در کشـورهاي تولیدکننـده نفـت نیـز بـه دهـد. تأثیر قرار مـی تحتدهی شده است که ساختار اقتصادي و اجتماعی آنان را سازمان
تـأثیر ساختار فرهنگی، اجتماعی و راهبـردي کشـورهاي مختلـف را تحـت ،اقتصاد نفتیگذاري اقتصـاد سیاسـی در کشـورهاي تولیدکننـده نفـت تـابعی از دهد. سیاستقرار می
به همین دلیل اسـت کـه سـاختار اجتمـاعی و ؛درآمد ناشی از فروش منابع طبیعی است).172: 1383شود (وحید، رو میشورهایی با دگرگونی روبهاقتصادي چنین ک
هـاي دولـت که واقعیتاستدرك گذاري اقتصاد نفتی در شرایطی قابلسیاستنفتی شناخته شود. کارل بر این اعتقاد است که نهادهـاي ضـعیف و بخـش عمـومی
تاس
سییم
حرو ت
ت نف
سیسیا
اد تص
ي اقذار
گین
ي بها
انایر
ی ملل
ال
181
هـاي سیاسـی و چنین کشـورهایی اسـت. واقعیـت هايترین ویژگیناکارآمد، اصلیآسـاي دهد که اقتصـاد نفتـی بـا ورود سـیل اهبردي کشورهاي خاورمیانه نشان میر
درآمدهاي نفتی به اقتصاد کشورهاي صادرکننده نفـت انجـام گرفتـه اسـت. در ایـن یابد. وابستگی بـه نفـت، هاي نفتی کاهش مییند، اقتدار نهادهاي قانونی در دولتافر
به قدرت سیاسی، نظـام اداري آشـفته سمت تمرکزگرایی شدید هاي نفتی را بهدولت).13: 1390کند (کارل، و نامنسجم هدایت می
المللــی بــا هــدف تحــریم ایــران از ســوي نهادهــاي سیاســی و اقتصــادي بــینهـایی سازي براي کاهش درآمدهاي اقتصاد نفتی انجام پذیرفت. چنین شـاخص زمینه
گـذارد. در جـا مـی بـه گیري سیاسی، ثبات و امنیـت راهبـردي ر جهتبآثار خود را ل سیاسـی و اقتصـادي ئبرخی از کـارگزاران اجرایـی و مسـا 1389-1391ي هاسال
دلیل تعامل انـدك آن بـا دیگـر اقتصـادها ایران بر این باور بودند که اقتصاد ایران، بهپـذیري ویژه اقتصاد کشورهاي صنعتی غرب در شرایط بحران اقتصادي بـا آسـیب به
د. براساس چنـین رویکـردي ضـریب اثربخشـی موضـوعات شورو میکمتري روبه. (Attiga, 1981a: 34)امنیتی بر اقتصاد ایران در شرایط بحرانی نیز محدود خواهد بود
کـاملاً نظـر گران، اقتصاددانان و کـارگزاران اجرایـی کشـور گروه دیگري از تحلیلحکومتی بر ایـن اعتقـاد بودنـد . این گروه از کارگزاران اجرایی و مقامات داشتندمتفاوتی
هـاي راهبـردي و شده علیه ایران آثار فراگیـري بـر مؤلفـه هاي اقتصادي اعمالکه تحریمــه ــی، هرگون ــین نگرش ــاس چن ــت. براس ــد داش ــلامی خواه ــوري اس ــادي جمه اقتص
توانـد پیامـدهاي بسـیار هـاي اقتصـادي مـی گذاري اقتصاد نفتی در قالب تحریمسیاست. آمریکا و اتحادیه اروپـا در دوران بحـران داشته باشداقتصاد ایران برايشدید و شکننده
جزیره کریمه در قالب منازعات روسیه و اوکراین از راهبـرد تحـریم اقتصـادي بهـره شبهراهبـردي کـه مشـابه الگـوي رفتـاري آنـان در برخـورد بـا ایـران بـوده اسـت. ؛گرفتند
تنها بحـران اقتصـاد بیانگر آن است که نهگذاري اقتصاد سیاسی نفتی هاي سیاستواقعیتتوانـد جهانی داراي آثار و پیامدهایی بر اقتصاد سیاسی ایران است، بلکه این موضوع مـی
گذاري اقتصـاد سیاسـی یند سیاستاثیرگذار باشد. در فرأهاي امنیتی ایران نیز تبر شاخصاي کـه در ایـن گونـه بهکند.نفت، موضوعات اقتصادي از قانون ظروف مرتبطه پیروي می
هـاي بنـدي هـاي جغرافیـایی و شـکل حـوزه بـر رویکرد هرگونه تغییر در معادلۀ قدرت،
182
ی اس
سیوم
علمه
شناژوه
پ
ال س
همد
اره
شموم
س
ن ستا
تاب13
94
,Joffe)تأثیر خواهد داشت اقتصاد سیاسی سایر کشورها 2007: 9).هـاي بنـدي شـکل بـر براساس چنین نگرشی، هرگونه تحول در اقتصاد جهانی،
. در چنـین ، اثرگـذار خواهـد بـود سیاسی کشورهایی که داراي اقتصاد نفتی هسـتند هـاي حـوزه با افزایش فشارهاي اقتصادي علیه جمهوري اسـلامی ایـران در ینديافر
هاي اقتصاد ایران نیـز افـزایش خواهـد یافـت. اعمـال پذیريسیاست جهانی، آسیبرتباط با موضوعات راهبردي و امنیتـی مـؤثر اسـت، تنها در اهاي اقتصادي نهتحریم
موضوعات مرتبط با صادرات غیرنفتی، تولیدات پتروشیمی، صـادرات موردبلکه در ).125: 1388معدنی و خشکبار نیز اثربخش خواهد بود (دین،
هـاي بـر شـاخص اگر راهبرد امنیتـی کشـورهاي صـنعتی جهـان غـرب مبتنـی ی باشد، در آن شرایط هرگونه محدودیت راهبردي گذاري اقتصاد سیاسی نفتسیاستهـاي دیگـري ازجملـه موازات پدیـده هاي اقتصادي و تحریم نفتی بهتحریمازجمله
بحــران مــالی جهــانی، درآمــدهاي مالیــاتی دولــت کشــورهاي صــنعتی و همچنــین دهد. آثار چنـین تأثیر قرار میهاي نفتی مانند ایران را تحت درآمدهاي عمومی دولت
یندي بر اقتصاد سیاسی کشورهاي خاورمیانه از محل فروش نفت خام و نیز سود ارفکه ایـن نیـز یابدمیدرصد سالیانه کاهش 4سهام شرکت ملی نفت، هریک به میزان
انجامد.به کاهش کل درآمدهاي دولت می
اقتصاد سیاسی نفت در نگرش راهبردي آمریکا.3کـر راهبـردي آمریکـا براسـاس رویکـرد گذاري اقتصاد سیاسی نفـت در تف سیاست
ها براي تشریح توسـعه و اسـتفاده از گیرد. تحلیل سیستمتحلیل سیستمیک انجام میین پرسشـی نخستشود. سازي استفاده میمثابه کمکی براي تصمیمهاي ریاضی بهمدل
شود میمطرحگذاري اقتصاد سیاسی نفت ها و در قالب سیاستکه در تحلیل سیستمهـا گیـرد؟ سیسـتم در چه سطحی مورد بررسی قـرار مـی یست که هر موضوعاین ا
ند و بـازیگران مختلفـی در هـر سیسـتم بـه هستشکلی پویا و دائمی درحال تغییربهگذاري اقتصاد سیاسـی نفـت نیـز تـابعی از . بنابراین، سیاستپردازندمیایفاي نقش
).129: 1390، د (شافریتز و بریکشوهاي نگرش سیستمیک تلقی میشاخصدهنـده اقتصـاد سیاسـی انـرژي بیـانگر آن اسـت کـه همـواره هاي تشکیلشاخص
تاس
سییم
حرو ت
ت نف
سیسیا
اد تص
ي اقذار
گین
ي بها
انایر
ی ملل
ال
183
اي و ملـی تلقـی عوامل تأثیرگـذار بـر اقتصـاد جهـانی، منطقـه ازموضوع نفت و انرژي الملـل محسـوب هاي اصلی اقتصاد و سیاست بینشود. امنیت انرژي یکی از شاخصمیاي شکل گرفتـه اسـت گونهبازیگران مسلط در نظام جهانی بهریزي یند برنامهاشود. فرمی
امنیت انرژي از قابلیت لازم براي اثربخشـی بـر نحـوه رفتـار سیاسـی و ،موجب آنکه بهي بـزرگ برخـوردار اسـت. آنچـه در قالـب تحـریم هـا قدرتویژه اقتصادي کشورها به
رش سیستمیک بـه اقتصـاد عنوان بخشی از نگتوان بهشود را میاقتصادي ایران مطرح میکند که چنین بـازیگرانی بتواننـد از سیاسی نفت دانست. ضرورت کنترل منابع ایجاب می
.(Ebinger, 2007: 2)ندکنالملل استفاده و امنیت بینابزار انرژي براي کنترل سیاست
گذاري اقتصاد سیاسی نفت در نگرش سیستمیک منجر به ارتقـاء نقـش سیاستتـوان اذعـان کـرد کـه انـرژي، زیرسـاخت طورکلی مید. بهشومیي بزرگ هاقدرت
،عبـارت دیگـر . بـه اسـت ي بـزرگ هاقدرتتحرك اقتصادي و راهبردي کشورها و هاي اقتصاد سیاسی تابعی از موضوع انرژي خواهـد بـود و آثـار بنديتغییر در شکل
بـزرگ ي هـا قـدرت تـوان بـر الگـوي رفتـاري هرگونه تغییر در قیمت انرژي را میهاي آمریکـا را بایـد اثرگـذاري بـر اقتصـاد و سیاسـت د. یکی از ویژگیکرمشاهده
.(Pennrose, 1988: 45)ویژه انرژي فسیلی دانستجهانی از طریق کنترل منابع انرژي بهنظـر چالش تأمین انرژي براي تأمین نیازهاي اقتصادي و راهبردي کشـورها از ایـن
تواند تضمین لازم براي تحویل مطمئن نفـت وارداتـی را اهمیت دارد که این موضوع میینـد نیـاز کشـورهایی هماننـد ایـالات افراهم سـازد. در ایـن فر ها براي بسیاري از دولت
یابـد. افـزایش انتظـارات راهبـردي اي فزاینده افزایش میگونهمتحده براي تأمین انرژي بهثري ایفـا ؤگیري اقتصادي دربارة نفت نقـش م ـ هرگونه تصمیمهاي چندملیتی درشرکت
چهـارم یـک د. در شرایط موجود مراکز صنعتی و خدماتی آمریکـا، هـر روز تقریبـاً کنمیکنند. این رونـد میلیون تن نفت را مصرف می4/6عرضه کل انرژي موجود جهان، معادل
,BP)دهد ه میاي افزایش پیدا کرده و به رشد خود ادامگونۀ مرحلهبه 2006: 40).گذاري اقتصـادي نفـت، یند سیاستاویژه در فرالمللی بهایران در اقتصاد سیاسی بین
یـابی ایـران در نظـام جهـانی تـابعی از کنـد. جایگـاه نقش مؤثري در نظام جهانی ایفا میهاي ژئوپلیتیکی و اقتصـاد سیاسـی نفـت اسـت. اگـر کشـورهاي خاورمیانـه از موقعیت
المللی بـه مفهـوم شـرایطی گیرد. امنیت انرژي در اقتصاد سیاسی بینراهبردي شکل نمیگونه محدودیتی براي تولید، انتقال و مبادلۀ انـرژي در اقتصـاد سیاسـی است که اولاً، هیچ
ینـد معطـوف بـه قـدرت در ادبیـات راهبـردي ارگونـه فر المللی ایجاد نشود. ثانیـاً ه بینکند.الملل ایجاد میکشورهاي صنعتی رابطۀ مستقیمی با اقتصاد و سیاست بین
بـر اقتصـاد سیاسـی 1999تـأثیر افـزایش قیمـت نفـت از سـال یند،ادر این فرثبـاتی مشاهده است. افزایش قیمت نفـت بـا تهدیـدهاي امنیتـی، بـی خاورمیانه قابل
فـارس و خاورمیانـه رابطـۀ سیاسی و نوسان در سرنوشت کشـورهاي منطقـه خلـیج هـاي مـدیریت عرضـه . اگرچه افزایش قیمت نفت، بخشی از سیاستداردیمستقیم
شود، اما تأثیر چنین موضوعی را باید در مقیـاس اقتصـاد جهـانی اوپک محسوب میارتباط تنگاتنگی با موضـوع د. اقتصاد جهانی از طریق کنترل منابع انرژي، کرمشاهده
.(Moghtader, 1980: 62)کندالملل پیدا میسیاست بینده اسـت. ش ـرو اي روبـه با بحران مرحلـه 2000- 2001ي هاسالاقتصاد جهانی در
هاي سیکلی در اقتصاد و سیاسـت جهـانی دانسـت. چنین بحرانی را باید در زمرة بحران ـ نظریه تولیـد کالاهـاي فنـاوري د کـه تحـول دائمـی در پردازان اقتصادي بر ایـن اعتقادن
سـازي اي بحـران، رونـق و عـادي هاي مرحلـه خدماتی و مصرفی، منجر به ایجاد سیکلد، نیازمنـد کن ـهاي بحران را کنترل د. کشوري که بتواند سیکلشویندهاي اقتصادي میافر
سازي تولید و مصرف انرژي در مقیاس جهانی خواهد بود.متعادلثابـت 2001نفت در مقیاس زمانی اواسـط سـال چنین نگرشی، اگر قیمتبراساس
درصد بالاتر از قیمت نفـت خـام 5ماند، نرخ رشد تولید ناخالص داخلی جهان، باقی میتوانـد اي مـی د. این امر به مفهوم آن است که هرگونه بحران منطقهشمی2004در مارس
درصـدي، 5جا گذارد. بنابراین افزایش هاي اقتصادي و راهبردي بهآثار خود را در حوزهدهد. براساس چنـین رویکـردي میدلار در هر بشکه افزایش10میزان قیمت نفت را به
را نیـز مـورد توجـه 2007توان موضوعات مربوط به بحران اقتصادي آمریکا در سال می.)56: 1384طوسی و موسوي، قرار داد (رئیس
هاي آمریکایی به این موضوع پرداختند کـه اشـغال نظـامی عـراق از سایتبسیاريصرفاً پیامدهاي امنیتی نداشته است، بلکه باید آثار آن را در ارتبـاط بـا قیمـت نفـت نیـز
بـه بعـد را بایـد 2004سـال ازمورد توجه قرار داد. یکی از دلایل افزایش قیمـت نفـت
تاس
سییم
حرو ت
ت نف
سیسیا
اد تص
ي اقذار
گین
ي بها
انایر
ی ملل
ال
185
اقتصاد جهـانی برمحدودي تأثیرمدت در کوتاهجنگ آمریکا در عراق دانست. این جنگ توانـد آثـار هاي سیاسی و امنیتی مـی بنديعبارت دیگر، هرگونه تحول در شکل. بهداشت
پردازان اعتقاد دارند که اشـغال جا گذارد. برخی از نظریهخود را در اقتصاد جهانی نفت بهع آن اقتصاد جهـانی وارد کـرده تبمتحده آمریکا و بهنظامی عراق، ضربه سختی بر ایالات
:Bivens, 2006)و بیش از پیش نرخ برابري دلار را با نوسان مواجه ساخته است 1).گذاري اقتصاد سیاسی نفت در سیاست تحریم اقتصادي ایران بخشی از سیاست
جهانی و الگوهاي رفتاري آمریکا اسـت. رابطـۀ متقابـل اقتصـاد جهـانی و سیاسـت عنوان بخشی از نیازهاي راهبردي نخبگان و نهادهـایی دانسـت کـه جهانی را باید به
هاي لازم براي مهندسـی قیمـت نفـت و یـا مهندسـی سیاسـت تلاش دارند تا زمینههاي اقتصادي با سیاست جهانی بیـانگر ند. پیوند مؤلفهکناي را ایجاد جهانی و منطقه
است که تحولات سیاسی بـدون توجـه يتر از حدثباتشرایط بازار بیآن است که :Elfeituri, 1987).به آثار و عواقب اقتصادي آن انجام پذیرد 18)
شود کـه موضـوع قـدرت و امنیـت در در چنین شرایطی این پرسش مطرح میگـذاري اقتصـاد سیاسـی نفـت هـاي سیاسـت ضـرورت توجه بـه سیاست جهانی با تـوان در یندي را میااقعی از چنین فرگیرد؟ تحلیل واي شکل میبراساس چه معادله
شـود کـه میـزان تولیـد مشاهده کرد. در این نمودار مشخص مـی )1شماره (نمودار گـذاري بنابراین هرگونه سیاسـت ؛انرژي آمریکا در اقتصاد جهانی کاهش یافته است
شود.راهبردي در قالب موضوعات انرژي تنظیم مینفت امریکا در مقیاس جهانی). روند کاهش تولید 1نمودار شماره (
المللی انرژي از تولید نفت آمریکا)بینی آژانس بین(پیش
186
ی اس
سیوم
علمه
شناژوه
پ
ال س
همد
اره
شموم
س
ن ستا
تاب13
94
تصاد سیاسی نفت پیوند یافتـه اسـت. یندي است که با اقابیانگر فر)1شماره (نمودار نقـش کنـد کـه ایـن کشـور بتوانـد نقش آمریکا در رهبري اقتصاد جهانی ایجاب می
.ایفـا کنـد در کنترل و موازنـۀ تولیـد، مصـرف، واردات و صـادرات انـرژي مؤثريینـدي اسـت کـه نیازمنـد منـابع خـام ااقتصاد صنعتی آمریکا معطوف بـه فر عملکرد
ـ تاباشد بیشتري می د. کن ـمین أنیازهاي مربـوط بـه صـنایع خـدماتی آن کشـور را تنفـت صـرفاً کـالایی در «ت گف ـ2005سناتور ایالت ایندیانا در نوامبر ،ریچارد لوگار
کنار سایر کالاها نیست، بلکه در اقتصاد و سبک زندگی آمریکایی جایگـاهی مهـم و چنین نگرشی در بین برخی دیگر از کـارگزاران اجرایـی و نماینـدگان .مانند داردبی
.)325: 1390(ویلیامز، » کنگرة آمریکا نیز وجود دارددهد که نیـاز ایـالات متحـده بـه شان میارزیابی روندهاي اقتصادي در آمریکا ن
تـوجهی درحـال افـزایش اسـت. نمـودار گونه قابـل خام بهویژه نفتمنابع انرژي بهگونـه مشـهودي درحـال بیانگر آن است که تولید منابع انرژي آمریکا بـه )1(شماره پردازان بر این اعتقادند که اگرچه تولیـد انـرژي آمریکـا . برخی از نظریهاستکاهش میلیون بشـکه در روز بـوده اسـت، چنـین رونـدي 8حدود 1980هاي دهه در سال
میلیـون بشـکه در روز 4بـه حـدود 21ماهیت نزولی داشته و در دهـه سـوم قـرن ي آینده نیاز آمریکـا بـه نفـت خاورمیانـه افـزایش پیـدا کـرده و هاسالرسد. در می
جمهوري اسلامی ایران تابعی هرگونه سیاست راهبردي ایالات متحده در برخورد با شود.هاي اقتصاد جهانی تلقی میاز ضرورت
هـاي گذاري در اقتصاد سیاسی نفت تابعی از ضرورتازآنجاکه هرگونه سیاستهـایی را بایـد زیربنـاي اقتصـاد جهـانی المللی اسـت، چنـین نشـانه راهبردي و بین
متحـده، زمینـه بـراي موازات کاهش تولیـدات نفـت ایـالات داري دانست. بهسرمایهوجود آمده است. درآمـد نفتـی ایـران از افزایش قیمت نفت در مقیاس جهانی نیز به
اسـت. بسـیاري از پژوهشـگران در مطالعـات داشتهبعد رشد افزایشی به2004سال انـد کـه درآمـد دولـت ایـران از صـادرات نفـت طـی بندي رسیدهخود به این جمع
رآمد اقتصادي ایران در طول تاریخ صـادرات نفتـی بیشتر از د2005-2012هاي سال.(BP, 2006: 9)بوده است
. یافتاي تدریجی افزایش گونههاي اقتصادي دولت بهدر چنین شرایطی، هزینه
تاس
سییم
حرو ت
ت نف
سیسیا
اد تص
ي اقذار
گین
ي بها
انایر
ی ملل
ال
187
هاي صادرکننده هاي امور عمومی دولتدهد که هرگاه هزینهتجربه تاریخی نشان میبـا مخـاطرات ناشـی از رکـود و نفت همانند ایران افزایش یابـد، در مرحلـه بعـدي
هاي شود. یکی از دلایل اثربخشی تحریمرو میهافزایش وابستگی به فروش نفت روبهـاي عمـومی دولـت در ایـران دانسـت. چنـین توان افـزایش هزینـه اقتصادي را می
بـر ،لین کارل ارائه شده است. کارل معتقد اسـت بار از سوي تريیننخسترویکردي وجـود دارد. وابسـتگی بـه منـافع یر مسیرهاي توسعه، موانع بلندمدتسر راه تغییر د
است که ایجادکنندة اینرسی بـوده پرمخاطرهنظرناشی از اقتصاد سیاسی نفت از این ).40: 1390دهد (کارل، کاري قرار میها را در وضعیت محافظهو دولت
تصـاد سیاسـی گـذاري اق تغییر در قیمت جهانی انرژي را باید بخشی از سیاستتوان رونـد تـاریخی نوسـانات قیمـت ) می2د. در نمودار شماره (کرنفت محسوب
ساختار اقتصاد سیاسی کشورهایی هماننـد ایـران ،نفت را مشاهده کرد. در این روندشـود. بنـابراین، نوسـانات قیمـت هاي اقتصاد جهانی تعریف میبنديبراساس شکل
ري براي بازگرداندن ایران به بـازار جهـانی را گیانرژي در سطح جهانی زمینۀ تصمیمد.کنفراهم می
). فرایند تغییرات قیمت انرژي در مقیاس جهانی2نمودار شماره (هاي جهانی نفت)المللی انرژي از قیمتهاي آژانس بین(تخمین
شـود. ) روند افزایش قیمت نفت در اقتصاد جهانی مشاهده مـی 3در نمودار شمارة (
188
ی اس
سیوم
علمه
شناژوه
پ
ال س
همد
اره
شموم
س
ن ستا
تاب13
94
کـه در اقتصـاد سیاسـی نفـت کـرد هـایی را ملاحظـه توان نشـانه یند، میادر این فریندي تولید نفت در ایالات متحده با کاهش جـدي (از ا. در چنین فرهستندتأثیرگذار
) مواجه 1996میلیون بشکه در سال 1/6به 1970میلیون بشکه در روز در سال 6/9درصـد تولیـد 20، حدود 1970دهد که آمریکا در سال شده است. این امر نشان می
نفت جهان را دراختیار داشته است.). روند افزایش قیمت نفت خام سبک و سنگین در مقیاس جهانی3نمودار شماره (
خـود اختصـاص داده درصد تولید جهانی نفت را به10آمریکا صرفاً 1996در سال گـذاري تابعی از سیاسـت ،است. هرگونه نوسان در تولید و توزیع کالاهاي اقتصادي
دهـد کـه المللی نشان مـی هاي اقتصاد سیاسی بین. واقعیتاستاقتصاد سیاسی نفت . تولیـد نفـت گـذارد تأثیر میگذاري یند قیمتافربرهرگونه تغییر در مصرف انرژي
میلیون بشکه کـاهش پیـدا کـرده کـه ایـن امـر بیـانگر 8/5به 2001آمریکا در سال در چنین ،و با کاهش تولید نفتاستآمریکا به واردات نفت درصدي 60وابستگی
تـوجهی افـزایش گونـه قابـل این محصول استراتژیک بهایندي وابستگی آمریکا بهفردرصـد از واردات نفتـی آمریکـا از طریـق کانـادا، مکزیـک، 60اسـت. تقریبـاً یافته
س تـأمین درصد از عربستان سعودي و کشـورهاي حـوزه خلـیج فـار 20ونزوئلا و ).221: 1387(کوهن، » شودمی
گذاري اقتصاد سیاسـی نفـت مـورد بررسـی قـرار مؤلفۀ دیگري که در سیاست
تاس
سییم
حرو ت
ت نف
سیسیا
اد تص
ي اقذار
گین
ي بها
انایر
ی ملل
ال
189
توان موضوع تورم جهانی دانست. کشورهاي صنعتی غرب نسـبت بـه گیرد را میمیهـاي باشند. آنان تمایل چندانی بـه درك ضـرورت حساس میتشدبهمقیاس تورم
هـاي اقتصـاد جهـانی ندارنـد. بنـدي سیاست امنیتی آمریکـا بـدون توجـه بـه شـکل هـایی از تهدیـد اقتصـادي هاي مختلف تاریخی با نشانهکشورهاي اروپایی در دوران
انـد. رو بـوده با ریشۀ امنیتی همانند بحران اقتصادي اسپانیا، پرتغـال و اتـریش روبـه مخالفت کشورهاي اروپایی با حملۀ نظامی علیه ایران تحت تأثیر پیامدهاي اقتصادي
گذاري اقتصاد سیاسی نفـت . هرگونه سیاستبوده استفارس ناامنی در منطقۀ خلیجد.کرهایی تبیین را باید براساس چنین نشانه
د سیاسی نفتگذاري اقتصاهاي راهبردي آمریکا در سیاستتأثیر مؤلفه.3ینـد مربـوط بـه اهـاي اقتصـادي ایـران و همچنـین فر در این مقاله، موضوع تحـریم
بررسـی گذاري اقتصاد سیاسی نفت هایی از سیاستاي براساس نشانهمذاکرات هستهدارنـد. ايکننـده آیند، نقش محـوري و تعیـین اهاي راهبردي در این ف. مؤلفهشودمی
روي ایـران قـرار داده اسـت. تصـادي را پـیش جغرافیاي انـرژي فرصـت مناسـب اق اي بـراي توسـعۀ لحاظ جغرافیاي سیاسی از جایگاه ویژهتنها بهکشوري مانند ایران نه
هایی براي اکتشاف، اسـتخراج و اي برخوردار است، بلکه از قابلیتقارهارتباطات بینفت خـام جهـان و شده ندرصد ذخایر اثبات3/10گیرد. ایران ال نفت نیز بهره میقانتشده گاز طبیعی جهان را دراختیار دارد. تهدید امنیتی علیـه درصد ذخایر اثبات8/15
توان بدون توجه به معادلۀ انـرژي در اقتصـاد جهـانی جمهوري اسلامی ایران را نمی,BP)درنظر گرفت 2010: 6).
ینـدهاي ااهمیت منابع نفتی در فرافزایشپیوستگی اقتصاد جهانی منجر به همبهخیـز گسـترش یابـد هرگاه بحـران در منـاطق نفـت .شودمیرشد و رکود اقتصادي
الملـل گذارد و پیامدهایی را در محیط بـین میثیرأبلافاصله بر قیمت جهانی انرژي تاهمیت استریزي اقتصادي داراي در برنامهنظرکند. موضوع امنیت از این میایجاد
المللی خواهد بـود. ایـن امـر واسط معادلۀ امنیت و اقتصاد سیاسی بینکه انرژي حداز سـوي و اسـت در منطقه خاورمیانـه ویژهناشی از ابهامات ژئوپلیتیکی بهسوازیکگیرد. نوسانات قیمت نفت بازارهاي پرتقاضا مورد توجه قرار میدلیل وجودبهدیگر
190
ی اس
سیوم
علمه
شناژوه
پ
ال س
همد
اره
شموم
س
ن ستا
تاب13
94
.)215: 1388(فریدمن، استتابعی از موضوع امنیت اینـد اکتشـاف و اسـتخراج گذاري اقتصاد سیاسی نفت، چگـونگی و فر سیاست
شـود، رونـد مشـاهده مـی )4(که در نمودار شماره گونهد. همانکنکنترل مینفت راتـوجهی گونه قابـل به21هاي قرن کشف منابع و ذخایر هیدروکربنیک جهان در سال
ندي را مورد ملاحظه قرار داد که نیاز یاتوان فرعبارت دیگر، میاست. بهیافتهکاهش در کشورهاي صنعتی غرب به منابع اقتصادي موجود جهان افزایش پیدا کنـد. صـرفاً
چنین شرایطی است که سازوکارهاي جدیدي از کنش راهبردي با اهـداف اقتصـادي دهی خواهد شد.سازمان
س بازار تقاضا و مصرف جهانی). فرایند نزولی کشف منابع نفتی جدید در مقیا4شماره (نمودار
Source: www.aspo-ireland.org. IMF.AMP Capital
انـد بندي رسـیده ریزان دفاعی و راهبردي آمریکا در مطالعات خود به این جمعبرنامهفارس توجه ویژه هرگونه تحول اقتصادي به موضوع امنیتی خلیجانجام که باید براي
د. اگر قیمـت نفـت شنیز مطرح 2013شود. این موضوع در اجلاسیه داووس فوریه تـوان هاي امنیتی افزایش پیدا کند، در آن شـرایط مـی تحت تأثیر موضوعات و مؤلفه
. قیمت بالاتر نفـت دمشاهده کرهاي جدیدي از بحران در اقتصاد جهانی را نیز زمینهمعنی سطوح بالاتر بیکاري و مشکل کسر بودجه در بسـیاري از کشـورهاي عضـو به
OECD.)1(و سایر کشورهاي واردکننده نفت است1
، هرگونـه 2المللـی انـرژي شده توسـط آژانـس بـین هاي انجامطبق نتایج بررسی
1. Organization of Economic Co-operation and Development.
2. International Energy Agency (IEA).
تاس
سییم
حرو ت
ت نف
سیسیا
اد تص
ي اقذار
گین
ي بها
انایر
ی ملل
ال
191
هبـردي متنـوعی را نتایج اقتصادي و را،یندهاي پرمخاطرة امنیتیاتحول سیاسی و فرالمللی انرژي که بـا همکـاري دپارتمـان برخی از مطالعات آژانس بینکند.ایجاد می
نشـان شـده اسـت، انجـام OECDیافتۀ صنعتی موسوم به اقتصادي کشورهاي توسعههاي امنیتـی تبیـین دهد که روندهاي تغییر در اقتصاد جهانی بدون توجه به مؤلفهمی
المللی پـول، در مطالعـات ، دپارتمان پژوهشی صندوق بینموردنخواهد شد. در این دلاري قیمت هـر بشـکه نفـت 10بندي رسید که افزایش راهبردي خود به این جمع
OECDدرصدي رشد تولید ناخالص داخلـی کشـورهاي عضـو 2خام باعث کاهش
خواهد شد.ن است کـه بـه الملل به مفهوم آشده از سوي نهادهاي اقتصاد بینهئآمارهاي ارا
در شـاهد بـروز نوسـاناتی رو شـود، هر میزان قیمت نفت با نوسانات بیشتري روبـه . به همـین دلیـل اسـت کـه کشـورهاي خواهیم بودمعادله اقتصاد و سیاست جهانی
یافته صنعتی اروپایی و همچنین بسیاري از واحدهاي سیاسی عضو کشورهاي توسعههایی از د. چنین نشانهنباشریکا به ایران می، مخالف حملۀ نظامی آمOECDموسوم به
زمینـۀ ایجـاد تهدیـدهاي ،هـاي امنیتـی المللی بـا شـاخص پیوند اقتصاد سیاسی بینراهبردي علیه آمریکا براي انجام اقدامات نظامی در برخـورد بـا جمهـوري اسـلامی
.(BP , 2010: 12)آوردوجود میایران را بهاز اشـغال عـراق نشـان پسردي و امنیتی آمریکا تجربه نهادهاي اقتصادي، راهب
دهد که در سال اول و دوم پس از اشغال نظامی، میزان افزایش قیمت نفت نسـبتاً میتنهـا است که هرگونه اقدام نظامی نهبه این معنییندي، امحدود بوده است. چنین فر
اشـد، بلکـه بقیمت نفت در اقتصادي جهانی مـی مورداي سریع در داراي آثار مرحله. مشـاهده کـرد فضاي کلی اقتصـاد سیاسـت جهـانی نیـز برتوان پیامدهاي آن را می
افزایش تـورم در اقتصـاد ملـی آمریکـا و وجبم2003اشغال نظامی عراق در سال بعـد بـه 1990هاي دهه ده است. در سالشهمچنین اقتصاد کشورهاي صنعتی غرب
هـاي انـرژي در اقتصـاد جهـانی زینهاي و سایر گشاهد افزایش مصرف انرژي هسته).54: 1391(مهدیان و فخري، باشیممی
گذاري اقتصاد سیاسی نفت مربوط میزان مصرف سایر بخش دیگري از سیاستدرصد از 79یندي بیش از ارغم چنین فربههاي انرژي در اقتصاد جهانی است. حامل
192
ی اس
سیوم
علمه
شناژوه
پ
ال س
همد
اره
شموم
س
ن ستا
تاب13
94
سـنگ غالزمصرف جهانی انرژي، مربوط به ذخایر هیدروکربنیک مانند نفت، گاز و دهـد میـزان که نشان میکردشاهدهتوان روندي را م) می5. در نمودار شماره (است
سنگ، گاز طبیعـی و همچنـین کالاهـاي حاصـل از پـالایش غالزمصرف نفت خام، نــین شــرایطی اســت کــه تــوجهی افــزایش یافتــه اســت. در چگونــۀ قابــلنفــت بــه
گذاري اقتصاد سیاسی نفت باید معطوف به حفـظ حـداقلی بازارهـاي نفتـی سیاستباشد.
هاي مختلف انرژي در اقتصاد جهانی). مصرف بخش5نمودار شماره (
Source: EIA, International Energy Agency Outlook 2011
هـا و مراکـز از رسـانه تـوجهی بخش قابـل توسط سیاست نظامی و راهبردي آمریکا از اشغال عراق، مورد انتقادهاي گونـاگونی پسمطالعاتی در ایالات متحده در دوران
هاي منتقد بر این اعتقاد بودند که اقدامات نظامی آثـار خـود را در قرار گرفتند. گروهگذارد. نتایج حاصل از جنگ آمریکـا در جا میفضاي اجتماعی و اقتصادي آمریکا به
مشـاهده کـرد. رونـد ایجادشـده نشـان 2007توان در بحران اقتصـادي ا میعراق رهایی از انتقاد گسترده اجتماعی همراه هاي راهبردي با نشانهدهد که افزایش هزینهمی
اسـتریت بوده است. بحران در محیط اجتماعی آمریکا نیز در قالب جنبش اشغال والشکل گرفته است.
اعتقاد بودند که اشـغال نظـامی عـراق بـدون توجـه بـه هاي منتقد بر این گروههاي اقتصاد جهانی ازجمله قیمت انرژي انجام گرفته است. در روند اشـغال ضرورت
مـوازات آن و بـه رشـد کـرده درصـد 5نظامی عراق، تورم ایالات متحده بـه میـزان
تاس
سییم
حرو ت
ت نف
سیسیا
اد تص
ي اقذار
گین
ي بها
انایر
ی ملل
ال
193
را بایـد بعدبه2005سال ازروند افزایش قیمت نفت بیکاري نیز افزایش یافته است.هاي جدید اقتصاد و امنیت آمریکا دانسـت. در ایـن مقطـع زمـانی تابعی از ضرورت
میلیـارد دلار بـه واردات نفـت 260مبلغی برابـر بـا OECDکشورهاي عضو سازمان مصـادف بـا دوران ،2001سال مقدار درصد بیش از 20اند. این مبلغ اختصاص داده
هاي اقتصادي آمریکا را باید ناشی از تفـاوت ه. تفاوت در هزیناستاشغال افغانستان ,Joffe)جایگاه عراق و افغانستان در بازار انرژي جهانی دانست 2007: 25) .
. کشـورهاي مشـاهده کـرد اتحادیه اروپا نیـز موردتوان در چنین روندي را میق به نفت وابسته هستند، در روند اشغال نظامی عراتربیشبسیارحوزه پولی یورو که
اند. آنان مخالفت خـود را بـا ضرر بیشتري را در اثر افزایش قیمت نفت متحمل شدهــه عــراق اعــلام ــداقــدام نظــامی آمریکــا علی ــالات متحــده از الگــوي کردن ــا ای ، ام
گرایی براي تحقق اهداف راهبردي خود بهره گرفتـه اسـت. اشـغال عـراق جانبهیکبراي اقتصاد اروپا مخاطرات بیشتري را در مقایسه با رکود تـورمی آمریکـا در سـال
است.در پی داشته2007کشور عضو اتحادیـه اروپـایی در 27براساس گزارش آژانس اطلاعات انرژي،
ایـن عمـده بخـش کنند که ا مصرف میدرصد کل انرژي مصرفی جهان ر17حدود شود. نیاز اتحادیه اروپایی به انـرژي وارداتـی مین میأانرژي مصرفی از راه واردات ت
درصـد از کـل انـرژي مصـرفی ایـن قـاره بـوده اسـت و 50، حدود 2009در سال محدود، این رقم براي کشـورهاي عضـو ایـن بسیارجز تغییرات شود بهبینی میپیش
:Beklin , 2008)برسد2030درصد در سال 65اتحادیه به 1-2).اي گونـه متحـده بـه در مقایسه با ایـالات OECDپذیري کشورهاي منطقه آسیب
ینـد، کـاهش تولیـد ناخـالص ااي برخوردار است. در این فرتدریجی از رشد فزاینده ـ درصد بوده است. اگر در بحران3داخلی کشورهاي اروپایی راي هاي آینده زمینـه ب
گیري شرایط مشابهی از اقدامات نظامی علیه ایران ایجـاد شـود، در آن شـرایط شکل ـ 2007اقتصاد کشورهاي اروپایی بیش از سـال شـود. رو مـی هبـا رکـود تـورمی روب
عبارت دیگر، رکود تورمی انعکاس افزایش قیمت کالاهایی است که منجر به تغییر بهدهـد خریـد برخـی از کالاهـا را کـاهش مـی ده و امکانشدر موازنه اقتصادي بازار
(Belkin, 2008: 10).
194
ی اس
سیوم
علمه
شناژوه
پ
ال س
همد
اره
شموم
س
ن ستا
تاب13
94
پذیري کشورهاي صنعتی جهان غرب را بایـد ناشـی یکی از دلایل اصلی آسیبهاي جایگزین دانسـت. ایـن در استفاده از انرژيهاي تکنولوژیک آناناز محدودیت
فـت یـا هـاي جـایگزین ن کشورها عموماً برنامه مشخصـی بـراي اسـتفاده از انـرژي سـازي انـرژي بـراي مواقـع بحرانـی جویی و یا ذخیرههاي خاصی براي صرفهبرنامه
طور متوسط این کشورها براي تولید یک کالاي مشابه، دوبرابر یک کشـور ندارند. بههـاي مـالی کنند. چنین کشورهایی کمتر قادرند بحرانانرژي مصرف میOECDعضو
و تحمل کننـد (رئـیس طوسـی و موسـوي، ناشی از افزایش قیمت نفت را مدیریت 1384:57(.
ــر کشــورهاي صــنعتی جهــان غــرب، بخــش دیگــري از کشــورهاي عــلاوه بازجمله که کنندمیتوسعه جهان نیز با اقدام نظامی آمریکا علیه ایران مخالفت درحال
توان به کشورهایی چون هند و برزیل اشاره داشت. هریک از کشورهاي یادشـده میجانبه آمریکا علیـه ایـران، حجـم مبـادلات هاي یکي بعد از اعمال تحریمهاسالدر
انـد. در اقتصادي خود با جمهوري اسلامی را به میزان بسیار محـدودي کـاهش داده درصد تولیـد ناخـالص 3میلیارد (برابر با 15به میزان 2003، هند در سال مورداین درصد بیشتر از قیمت واردات 16این رقم لی این کشور) نفت وارد کرده است.داخ
بوده است.2001نفت سال یگیري بحران انرژي، مخـاطرات روندهاي تغییرپذیري اقتصادي در شرایط شکل
بعد در وضعیت به2014است که موقعیت ایران در ساختار اقتصاد جهانی را از سال تنهـایی ایـران بـه ،دهد. در میـان کشـورهاي خاورمیانـه سازي قرار میارتقاء و بهینه
منطقـه را درصد منابع نفت خـام ایـن 20درصد منابع گازي و حدود 40نزدیک به تـرین شـرکاي انـرژي اتحادیـه رود از اصلیطور طبیعی انتظار میدراختیار دارد و به
اروپا باشد. حضور ایران در کنـار اعـراب در طـرح نـابوکو (انتقـال گـاز از ایـران و مهم است. منابع گـازي ایـران و اقتصـادي بـودن مسـیر هاییگرجستان) براي اروپا
گـذاري هـاي سیاسـت ي اروپا اهمیت خاصی دارد. شاخصانتقال انرژي از ایران براتـوان در قالـب اي را مـی اقتصاد سیاسی نفت و آثار آن در ارتباط با مذاکرات هسـته
د:کرتبیین زیرهاي گزارهشود که چـرا گذاري اقتصاد سیاسی نفت به این موضوع اشاره میدر سیاست. 1
خـود را طـی جریـان توسـعه کشورهاي نفتی الگوهاي متفـاوت انباشـت و توزیـع اند.نمایش گذاشتهبه
وسـیله آنهـا نوبـه خـود بـه دهند و بهاقتصادها، نهادهاي سیاسی را شکل می. 2وجه تنهـا بیـانی بـراي هیچاي بین اقتصاد و سیاست بهگیرند. ارتباط بودجهشکل می
نشـان داده پیتـر اوانـس گذارند. دراختیار فعالان اقتصادي میايشدهرفتاري پذیرفتهگیرنـد. قـرار مـی » یـی گراتوسعه«تا » گراییرانت«ها در پیوستاري از است که دولت
هـایی از هاي نفتی برنامۀ توسعۀ خود را براسـاس نشـانه است که دولتاینواقعیت ند.کنگذاري اقتصاد سیاسی تنظیم میسیاستدولـت بـراي بـه گذاري اقتصاد سیاسی نفت، پویایی تولید در روند سیاست. 3
رهاي انتخـاب هاي بنیادین با هدف صادرات کمک خواهد کـرد. سـاختا ایجاد روشهـاي طـولانی د که تا مدتنآوروجود میبهرا هاي نامتوازن و نواقصی معین، ظرفیت
. در چنــین فضــایی اســت کــه هســتندلمللــی اهــاي اقتصــاد سیاســی بــینواقعیــتگیرد.گذاري اقتصاد سیاسی نفت شکل میسیاست
تاس
سییم
حرو ت
ت نف
سیسیا
اد تص
ي اقذار
گین
ي بها
انایر
ی ملل
ال
197
گذاري اقتصاد سیاسی نفت براساس سازوکارهاي حقـوقی، نهـادي، سیاست. 4خاطرنشان کـرده اسـت کـه داگلاس نورثگیرد. المللی انجام میبوروکراتیک و بین
اي ، یافتـه »نسبی اقتصادها هستندحل حیاتی براي موفقیت راه،هاي نهاديچارچوب«تکرار شـده اسـت. اگـر یـک درس روشـن از تجربـه ویدکه از زمان ماکس وبر تا
هـاي ویژگـی اي بـه این است که نتایج توسعه،صادرکنندگان نفت وجود داشته باشدنظـارت و گـاهی بـد خـوب گـاهی نهادهاي دولتی بسـتگی دارد. اگرچـه بازارهـا
نـد دسـتاورد نظـارت نتواباشند. نتایجی که میحت نظارت میشوند، اما همیشه تمیگو و منسجم بودن.خوب بر نهادهاي عمومی باشد عبارتند از: تنوع درآمدي، پاسخ
سـاختارمند ايبرد کشورهاي صنعتی، رابطههمواره بین سیاست انرژي و راه. 5یافتـه صـنعتی وجود داشته است. انرژي یکی از نیازهاي بنیادین کشـورهاي توسـعه
بر ایـن اعتقادنـد کـه هـر جفري هارتپردازانی مانند شود. نظریهغرب محسوب میی، نقش ـبگیـرد کشوري که بتواند کنترل خطوط و مسیرهاي انتقال انرژي را دراختیار
گذاري اقتصـاد سیاسـی محوري در اقتصاد و سیاست جهانی خواهد داشت. سیاستزي و مصرف نظارت دارد. قیمت نفت نیز تـابعی سایندهاي تولید، ذخیرهانفت بر فر
.استالمللی هاي مربوط به اقتصاد سیاسی بیناز ضرورتیابی ایالات متحده در سیاست و اقتصـاد جهـانی یکی از دلایل اصلی جایگاه. 6
هاي ارتباطی و قابلیت هدایت مسیرهاي انرژي دانست. الگوي را باید ناشی از مؤلفهکنترل انرژي جهـانی معطـوف بـه ایجـاد کنسرسـیومی برايده اقتصادي ایالات متح
د.کنالملل را تنظیم که رابطه متوازن بین اقتصاد، سیاست و امنیت بیناستمـدت و تغییرپـذیر کوتـاه ايگزینهتوانسیاست تحریم اقتصادي ایران را می. 7
ادشده بـراي هاي اقتصادي ایجدلیل محدودیتدانست. کشورهاي اتحادیه اروپا نیز به. بخشـی از بحـران انـد شدهرو ههاي خود روببازپرداخت هزینهدرایران با مشکلاتی
یونان، ایتالیا، اسپانیا و پرتغال را باید ناشـی از سیاسـت اقتصـادي اتحادیـه اروپـا در دهد که افـزایش قیمـت نفـت تحریم ایران دانست. روندهاي موجود نشان میمورد
شود که سیاست تحریم ایـران را تحـت تـأثیر قـرار وب میهایی محسمؤلفهازجملهثري برخوردار اسـت و توسـعه ؤخواهد داد. ایران در بازار انرژي جهانی از جایگاه م
در بازار جهانی انـرژي خواهـد آننقش يارتقاوجبصنعت نفت و گاز در ایران م
198
ی اس
سیوم
علمه
شناژوه
پ
ال س
همد
اره
شموم
س
ن ستا
تاب13
94
شد.گذاري اقتصـاد سیاسـی نفـت، هـدف ایـالات هاي سیاستبا توجه به شاخص
ها را باید تغییر در سیاست امنیتی و راهبردي ایـران دانسـت. متحده از اعمال تحریمهـاي ، دغدغـه حسن روحـانی تغییر در الگوهاي رفتار سیاسی ایران در دوران دولت اي گونـه ی است که ایـران بـه راهبردي آمریکا را کاهش خواهد داد. در چنین شرایط
تـوجهی از تدریجی، بار دیگر وارد بازار انرژي جهـانی خواهـد شـد و بخـش قابـل ، درمعرض ترمیم استهاي اقتصادي ایران که مربوط به انرژي و فروش نفت تحریم
