JOAN BRETON CONNELLY

ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Μ Ε ΤΑΦΡΑ Σ Η

Κ ΑΤΕΡΙΝΑ ΣΕΡΒΗ

Π Ρ ΟΛΟΓ ΟΣ Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Ε Κ ΔΟΣ Η

ΑΓΓΕΛΟΣ Χ Α ΝΙΩΤΗΣ

Στη Λουίζ τον Τόμας και τον Πίτερ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος για την ελληνική έκδοση (από τον Άγγελο Χανιώτη) 11

Πρόλογος 17

1 Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ Το μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου 35

2 ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ Οι θεοί τα τέρατα και η τάξη του σύμπαντος 79

3 ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΚΛΕΟΣ Ο Παρθενώνας στην καλύτερη στιγμή του 112

4 Η ΥΠΕΡΤΑΤΗ ΘΥΣΙΑ Πατέρας μητέρα κόρες γενάρχες Αθηναίων 166

5 Η ΖΩΦΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ Το κλειδί για την κατανόηση του ναού 190

6 ΓΙΑΤΙ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ Πόλεμος θάνατος και μνήμη σε μορφή ιερού χώρου 255

7 ΤΑ ΠΑΝΑΘΗΝΑΙΑ Η τελετουργική έκφραση του ανήκειν και ο θάνατος της Παρθένου 294

8 H ΞΑΣΠΡΙΣΜΕΝH ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ Η πιο ειλικρινής κολακεία και τα όρια της επίκτητης ταυτότητας 344

Επίλογος 382

Ευχαριστίες 407

Σημειώσεις 411

Επιλεγμένη Βιβλιογραφία 503

Ευρετήριο 535

ΠΡΌΛΌΓΌΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΌΣΗ

Μνήμη και τελετουργία στη ζωφόρο του Παρθενώνα Νέες απαντήσεις σε παλιά ερωτήματα

από τον Άγγελο Χανιώτη Καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών

Institute for Advanced Study Princeton

ΕΠΙ ΔΥΟ ΚΑΙ ΠΛΕΟΝ ΑΙΩΝΕΣ όσοι έχουν ασχοληθεί λεπτομερώς με τη ζωφό-ρο του Παρθενώνα διαπιστώνουν ότι πολλές λεπτομέρειες της παράστα-

σης και ιδιαίτερα της κεντρικής σκηνής διαφέρουν από όσα γνωρίζουμε από τις γραμματειακές πηγές για τα Παναθήναια Κορύφωση της πανδήμου πα-ναθηναϊκής πομπής από το Δίπυλο προς τον Παρθενώνα ήταν η παράδοση από τις αρρηφόρους γόνους ευγενών οικογενειών της Αθήνας του νέου πέ-πλου για το άγαλμα της Αθηνάς Όμως στη σκηνή της υποτιθέμενης παράδο-σης του πέπλου αντί για την ιέρεια της Αθηνάς βλέπουμε έναν γενειοφόρο άνδρα και ένα ημίγυμνο νεαρό άτομο απροσδιορίστου φύλου Αντί για το πε-ζικό των Αθηναίων εικονίζονται επίλεκτοι ιππείς λείπουν οι κανηφόροι γόνοι καλών οικογενειών της Αθήνας και οι θαλλοφόροι σεβάσμιοι γέροντες Αυ-τές και άλλες διαφορές ανάμεσα στη ζωφόρο του Παρθενώνα και τις γραπτές πηγές έκαναν κατά καιρούς τους μελετητές είτε να αναζητήσουν εξηγήσεις είτε σπανιότερα να αμφισβητήσουν την κρατούσα άποψη ότι η ζωφόρος του Παρθενώνα απεικονίζει την παναθηναϊκή πομπή

Το γεγονός ότι κανένα αρχαίο κείμενο δεν αναφέρεται στη ζωφόρο και την παράστασή της αφήνει περιθώρια για λιγότερο ή περισσότερο βάσιμες εναλ-λακτικές ερμηνείες Για να αναφέρω μόνο δύο κατά μία άποψη η ζωφόρος εικονίζει τους πεσόντες της μάχης του Μαραθώνα και την άνοδό τους στον Όλυμπο κατά μία άλλη τον πρώτο εορτασμό των Παναθηναίων στο μακρινό

παρελθόν Την πρώτη ερμηνεία δεν μπόρεσε να τη σώσει ούτε το γεγονός ότι τη διατύπωσε ο laquoκοσμήτοραςraquo της βρετανικής αρχαιολογίας (και θερμός υπέρμαχος της παραμονής των γλυπτών του Παρθενώνα στο Βρετανικό Μου-σείο) John Boardman αφού εκτός από άλλες δυσκολίες ούτε καν ο αριθμός των μορφών στη ζωφόρο δεν αντιστοιχεί στον αριθμό των πεσόντων στον Μα-ραθώνα Η δεύτερη ερμηνεία δίνει μεν μια πειστική εξήγηση για την απου-σία στοιχείων που δεν αναφέρουν οι μεταγενέστερες πηγές αλλά προσκρούει στις ίδιες ουσιαστικές δυσκολίες στις οποίες προσκρούουν τελικά όλες οι προσπάθειες να συνδεθούν τα Παναθήναια με τη ζωφόρο του Παρθενώνα Ας αναφέρω μερικές από αυτές

Ο γλυπτός διάκοσμος ναών και άλλων κτιρίων θρησκευτικής σημασίας στην κλασική εποχή (αλλά και αργότερα) αντλεί τη θεματολογία του κυρίως από τον μύθο κατ᾿ εξαίρεση από την πιο πρόσφατη ιστορία σπανιότατα από τε-λετουργίες ποτέ από γιορτές Αν τα σπαράγματα της κεντρικής παράστα-σης της ζωφόρου του Παρθενώνα ανακαλύπτονταν σήμερα το ερώτημα που κάθε αρχαιολόγος και ιστορικός τέχνης θα έθετε δεν είναι ποια τελετουργία αλλά ποιο μύθο απεικονίζει Ο αντίλογος σε αυτή την ένσταση είναι ότι ο Παρ-θενώνας ως συνολικό έργο τέχνης έχει και καινοτόμα και μοναδικά στοιχεία

Πιο δύσκολο είναι να αντιμετωπιστεί μια άλλη δυσκολία Σύμφωνα με τις συμβάσεις της αρχαίας εικονογραφίας σε παραστάσεις στις οποίες οι λά-τρεις προσφέρουν κάτι σε μια θεότητα η θεότητα (ή το άγαλμά της) κοιτά-ζει τους πιστούς και την προσφορά τους υπαινισσόμενη έτσι την αποδοχή της Στη ραψωδία Ζ της Ιλιάδας όταν η Τρωαδίτισσα Θεανώ τοποθετεί στα γόνατα του αγάλματος της Αθηνάς έναν πολύτιμο πέπλο η θεά αποστρέφει το βλέμμα της (ἀνένευε) δηλώνοντας έτσι ότι απορρίπτει την ικεσία Γιατί λοιπόν στην κεντρική σκηνή της ζωφόρου απεικονίζονται οι θεοί με στραμμέ-να τα νώτα τους προς τα διαδραματιζόμενα Είναι δυνατόν ο Φειδίας να ήταν τόσο αδιάφορος στις συμβάσεις και τις θρησκευτικές ευαισθησίες των συ-μπολιτών του παρουσιάζοντας την Αθηνά και τους άλλους θεούς να αγνοούν τη σημαντικότερη προσφορά των Αθηναίων Ο αντίλογος σε αυτή την ένστα-ση είναι ότι ο γλύπτης αποδίδει έτσι την κυκλική διάταξη των θεών ως θεα-τών της σκηνής Όμως ο γλύπτης θα μπορούσε να το κάνει αυτό απεικονίζο-ντας τους θεούς με τα πρόσωπα στραμμένα προς τη σκηνή κι όχι να απο-στρέφουν σχεδόν επιδεικτικά το βλέμμα

Μια άλλη δυσκολία σχετίζεται με τη δυσερμήνευτη παρουσία ενός ημίγυ-μνου νεαρού ατόμου στην κεντρική σκηνή που είτε παραλαμβάνει ένα ύφα-σμα από έναν γενειοφόρο άνδρα είτε του το παραδίδει Οι αρχαίοι laquoιεροί νό-μοιraquo περιέχουν συχνά αυστηρές διατάξεις ως προς την ενδυμασία όσων συμ-

12 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

μετέχουν σε πράξεις λατρείας πχ ο νόμος των μυστηρίων των Μεγάλων Θεών στην Ανδανία (1ος αι μΧ) απαγορεύει στις γυναίκες να φορούν διαφανή ρούχα και ανάλογες ενδυματολογικές απαγορεύσεις και υποδείξεις μαρτυ-ρούνται από την κλασική εποχή Πώς εξηγείται επομένως ότι αυτό που αντι-κρίζει ο θεατής της κεντρικής σκηνής είναι ο ημίγυμνος γλουτός ενός νεαρού ατόμου Επέλεξε ο Φειδίας για αυτή τη σκηνή έναν δούλο ndashόπως μου έχει προτείνει κάποιος συνάδελφοςndash που στη σημαντικότερη ιεροπραξία τού γλί-στρησε ο χιτώνας ή μήπως κάποιο αγόρι που η μητέρα του λησμόνησε να το ντύσει κατάλληλα για την ιερότερη πράξη ndash για την οποία σημειωτέον οι αρχαίες πηγές δεν αναφέρουν ούτε αγόρια ούτε δούλους

Και πώς εξηγείται ότι στην παράδοση του πέπλου δε συμμετέχει η ιέρεια της Αθηνάς Στον στολισμό του αγάλματος της θεάς οι άντρες δεν έχουν κα-μία δουλειά Κάποιοι αρχαιολόγοι βρήκαν τη λύση και σε αυτό το πρόβλημα δεν εικονίζεται η παράδοση του νέου πέπλου αλλά η απομάκρυνση του πα-λιού ή δεν εικονίζεται η σκηνή της παράδοσης αλλά όσα ακολουθούν μετά Είναι περίπου σαν να ανέθεσαν στον Λεονάρντο ντα Βίντσι να ζωγραφίσει τον Μυστικό Δείπνο κι εκείνος να ζωγράφισε το πλύσιμο των πιάτων

Για αυτούς και συναφείς λόγους όταν το 1998 πραγματεύτηκα τα Πανα-θήναια σε παράδοσή μου για τις αρχαίες ελληνικές γιορτές στο Πανεπιστή-μιο της Χαϊδελβέργης μου ήταν αδύνατον να εμπλουτίσω το μάθημα με ει-κόνες από τη ζωφόρο Λίγο νωρίτερα η Joan Connelly πρώην συνάδελφός μου στο New York University είχε διατυπώσει για πρώτη φορά σε ένα σύντομο αλλά περιεκτικό άρθρο τη θεωρία ότι θέμα της κεντρικής σκηνής της ζωφό-ρου δεν είναι η παράδοση του πέπλου για το άγαλμα της Αθηνάς αλλά ένας από τους γνωστότερους και σημαντικότερους για την αθηναϊκή ταυτότητα και αυτογνωσία μύθους η προετοιμασία της θυσίας μιας από τις κόρες του βασιλιά της Αθήνας Ερεχθέα η οποία ακολουθώντας έναν χρησμό πρόσφερε οικειοθελώς τη ζωή της για να σώσει την πατρίδα της που απειλούνταν από Θράκες εισβολείς υπό τον Εύμολπο Στον θάνατο την ακολούθησαν και οι δύο αδελφές της Η σημαντικότερη πηγή μας για τον μύθο είναι η χαμένη σήμε-ρα τραγωδία του Ευριπίδη Ερεχθέας Γνωστή αρχικά κυρίως από ένα εκτε-νές απόσπασμα που παρέθεσε από μνήμης το 331 πΧ ο ρήτορας Λυκούργος η τραγωδία έγινε καλύτερα γνωστή το 1967 όταν δημοσιεύτηκαν πολυάριθ-μοι στίχοι που σώζονται σε έναν πάπυρο

Ως ιστορικός της αρχαίας ελληνικής θρησκείας βρήκα αμέσως τη θεωρία της Joan Connelly βάσιμη επειδή επιτέλους συνέδεε την παράσταση με έναν μύθο ndash και μάλιστα όχι με έναν οποιονδήποτε μύθο αλλά με έναν εξαιρετι-κά σημαντικό μύθο του οποίου η απουσία από την εικονογραφία του Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

13

νώνα θα ήταν παράδοξη Εξηγούμαι από την εποχή του πλατωνικού Μενέξε-νου ως τον Παναθηναϊκό του Αίλιου Αριστείδη δηλαδή επί πέντε αιώνες οι Αθηναίοι προέβαλλαν τρεις μυθολογικές παραδόσεις για να δείξουν τη συ-νεισφορά τους στη σωτηρία των Ελλήνων από τους βαρβάρους τη νίκη του Θησέα επί των Αμαζόνων τη νίκη επί του Εύμολπου και των Θρακών του και τη νίκη στον Μαραθώνα επί των Περσών Όταν ο Σύλλας πολιορκούσε την εξε-γερμένη Αθήνα το 87 πΧ οι Αθηναίοι έστειλαν πρεσβεία για να διαπραγμα-τευτούν την παράδοσή τους Όπως γράφει ο Πλούταρχος αντί να χρησιμο-ποιήσουν κάποια πολιτικά επιχειρήματα για τη σωτηρία τους μιλούσαν με περηφάνια για τον Θησέα τον Εύμολπο και τους Περσικούς Πολέμους Ο πραγματιστής Ρωμαίος στρατηγός τούς έδιωξε με την παρατήρηση ότι δεν είχε έρθει για να διδαχθεί ιστορία αλλά για να καθυποτάξει επαναστάτες Για τους Αθηναίους είχε γίνει πάγια συνήθεια να αναφέρουν αυτό το τρίπτυ-χο νίκη επί των Αμαζόνων επί του Εύμολπου και επί των Περσών Τα γλυ-πτά του Παρθενώνα παρουσιάζουν όλα τα μυθολογικά ορόσημα της τοπικής ιστορίας στα αετώματα τη γέννηση της Αθηνάς και τη διαμάχη της με τον Ποσειδώνα στις μετόπες την Αμαζονομαχία τη μάχη του Θησέα και των Λα-πιθών κατά των Κενταύρων και την άλωση της Τροίας (με συμμετοχή του Αθη-ναίου Μενεσθέα) Στον γειτονικό ναό της Αθηνάς Νίκης απεικονίζονταν γεγο-νότα της πρόσφατης ιστορίας τα Περσικά και μια μάχη μεταξύ Ελλήνων Θα ήταν παράδοξο να λείπει ο μύθος που οι Αθηναίοι δεν έπαυσαν να θυμίζουν σε ντόπιους και ξένους η απόκρουση του Εύμολπου

Σύμφωνα με την Connelly ακριβώς αυτό το συστατικό της συλλογικής μνή-μης των Αθηναίων είναι το θέμα της ζωφόρου του Παρθενώνα Το γενικό αυ-τό ερμηνευτικό πλαίσιο δίνει μια πειστική ερμηνεία για την κεντρική σκηνή To ημίγυμνο νεαρό άτομο δεν είναι τελικά ημίγυμνο αλλά μισοντυμένο είναι η κόρη του Ερεχθέα που ετοιμάζεται να αποβάλει τα παρθενικά της ρούχα για να ενδυθεί τον πέπλο της θυσίας της Τα άλλα πρόσωπα είναι το βασιλικό ζεύγος της Αθήνας και οι δύο αδελφές της που δε φέρουν σκαμνιά στο κεφά-λι τους ndashάλλος ένας από τους παραλογισμούς της παραδοσιακής ερμηνείαςndash αλλά τους πέπλους για τη δική τους θυσία Δεδομένου ότι δεν έχουμε οποια-δήποτε γραπτή πηγή για το θέμα της ζωφόρου ούτε γνωρίζουμε αν υπήρχαν παραλλαγές του μύθου που διαφέρουν σε ορισμένα σημεία από όσα αναφέ-ρει ο Ευριπίδης στην τραγωδία του εννοείται ότι παραμένουν και με αυτή την ερμηνεία κάποια σημεία σκοτεινά

Είκοσι χρόνια μετά την πρώτη παρουσία της νέας θεωρίας της με το ανά χείρας βιβλίο η Joan Connelly δεν παρουσιάζει απλώς λεπτομερέστερα την τεκμηρίωσή της χαρτογραφεί το τοπίο της Αττικής ως ένα τοπίο διαποτισμέ-

14 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

νο από μύθους και τελετουργίες τοποθετώντας τον Παρθενώνα μέσα σε αυ-τό το γενικότερο πλαίσιο των αθηναϊκών παραδόσεων Όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο το μη ειδικό αναγνωστικό κοινό το υποδέχτηκε θερμά οι New York Times το κατέταξαν ως ένα από τα 100 σημαντικότερα βιβλία του 2014 και το 2015 βραβεύτηκε από τη Phi Beta Kappa Society ndashτην αρχαιότερη αδελφότη-τα ακαδημαϊκής αριστείας στην Αμερική (1776)ndash με το βραβείο Ralph Waldo Emerson Award ως το καλύτερο σύγγραμμα του έτους στις ΗΠΑ στον το-μέα των ανθρωπιστικών επιστημών Αντίθετα πολλοί αρχαιολόγοι και ιστο-ρικοί τέχνης αντιμετώπισαν την ερμηνεία αυτή με την ίδια δυσπιστία και επι-φυλάξεις πολλές φορές ακόμη και με ανυπόκριτη εχθρότητα με την οποία υποδέχτηκαν και το 1996 την ερμηνεία της Joan Connelly Ωστόσο οι κριτικοί επισημαίνουν αδυναμίες σε επιμέρους σημεία πχ στην άποψη της συγγρα-φέως ότι ο Παρθενών οφείλει το όνομά του στην ταφή των τριών παρθένων που θυσιάστηκαν για τη σωτηρία της πόλης τους Ωστόσο ούτε έχουν παρουσιά-σει κάποια πειστική υπεράσπιση της παλιάς θεωρίας ούτε έχουν καταρρίψει τα επιχειρήματα της Connelly που στηρίζουν την άποψή της ότι η κεντρική σκηνή απεικονίζει την προετοιμασία της θυσίας της θυγατέρας του Ερεχθέα Είναι σαν να κρίνουμε τη στατικότητα ενός κτιρίου εξετάζοντας τους μεντε-σέδες στα παραθυρόφυλλα

Μια αιτία για την αντίδραση ορισμένων μελετητών είναι η άρνησή τους να αποδεχτούν ότι είναι δυνατόν να εικονίζεται ανθρωποθυσία στο εμβληματι-κότερο κτίριο του ελληνικού πολιτισμού Η στάση αυτή οφείλεται πολύ απλά σε μια θεμελιώδη παρερμηνεία της έννοιας της ανθρωποθυσίας στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία σημαντικό συστατι-κό του μύθου δεν έχει καμία σχέση με εκτέλεση πχ με την εκτέλεση Τρώων αιχμαλώτων κατά την ταφή του Πατρόκλου ή με την αρχαιολογικά τεκμηριω-μένη εκτέλεση αιχμαλώτων κατά την ταφή πολεμιστών στην Ελεύθερνα της Κρήτης Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία δεν έχει επίσης καμία απολύτως σχέση με τις τακτικά τελούμενες ανθρωποθυσίες σε άλλους πολιτισμούς πχ με τη θυσία βρεφών σε φοινικικές πόλεις Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία πρώτον πραγματοποιείται σπανίως και σε κρίσιμες στιγμές και δεύτερον ως θυσία είναι οικειοθελής προσφορά από ένα μέλος της κοινότητας της ζωής του Δεν είναι η θυσία ενός περιθωριακού ανθρώπου όπως σε κάποιες τελε-τουργίες φαρμακού δηλαδή αποδιοπομπαίου τράγου αλλά η αυτοθυσία ατό-μου με ανώτατη θέση Η ανθρωποθυσία είναι η υψηλότερη και αγνότερη προ-σφορά που μπορούν να κάνουν οι θνητοί στους θεούς

Πιστεύω όμως ότι ο βασικός λόγος για την εμμονή αρχαιολόγων και ιστο-ρικών της τέχνης να συνδέουν τη ζωφόρο του Παρθενώνα με τα Παναθήναια

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

15

και να προσπαθούν να βρουν πιθανά και απίθανα ερείσματα για να τη στη-ρίξουν οφείλεται στην ιδιαίτερη σημασία που έχουν τα γλυπτά του Παρθενώ-να στην κλασική αρχαιολογία και τη διδασκαλία της και στην επί δεκαετίες βαθιά ριζωμένη πεποίθηση ότι η ζωφόρος του απεικονίζει την παναθηναϊκή πομπή Η αμφισβήτηση αυτής της ερμηνείας για πολλούς αρχαιολόγους μοιά-ζει με την αμφισβήτηση των Ευαγγελίων για έναν χριστιανό Όταν έχουν γρα-φτεί εκατοντάδες βιβλία που στηρίζονται (χωρίς περαιτέρω συζήτηση) σε αυ-τή την υπόθεση όταν γενεές φοιτητών έχουν διδαχθεί να σκέφτονται τα Πα-ναθήναια και να ανακαλούν στη μνήμη τους τη ζωφόρο όταν εκατομμύρια επισκεπτών στο Βρετανικό Μουσείο και στο Μουσείο της Ακρόπολης το πα-λιό και το νέο έχουν διαβάσει επεξηγήσεις δει αναπαραστάσεις και αγορά-σει κάρτες που διαιωνίζουν αυτή τη θεωρία μια διαφορετική θεώρηση είναι φυσικό να αντιμετωπίζεται με δυσπιστία Η εμμονή μάλλον εξηγείται ψυχο-λογικά δε δικαιολογείται όμως επιστημονικά

Το βιβλίο της Joan Connelly απευθύνεται σε πολλαπλούς αποδέκτες Για το ευρύ κοινό είναι μια καλογραμμένη ανάλυση των μύθων και του τοπίου της Αττικής και των αξιών των κατοίκων της Για τους ειδικούς είναι μια πρό-σκληση βλέποντας τον Παρθενώνα και τα γλυπτά του από μια διαφορετική οπτική γωνία να συμβάλουν στην καλύτερη κατανόησή του Αλλά και για όσους επιλέξουν να επιμείνουν στην άποψη ότι η ζωφόρος του Παρθενώνα απεικονίζει την παναθηναϊκή πομπή είναι μια πρόκληση να υποστηρίξουν την άποψη αυτή με βάσιμα επιχειρήματα και όχι με θρησκευτική πίστη Τέλος κα-ταδεικνύοντας τη στενή σύνδεση μνημείου γλυπτών και τοπίου η συγγραφέας αρχαιολόγος με σημαντική προσφορά στην καταπολέμηση του παράνομου εμπορίου αρχαιοτήτων καταθέτει το ουσιαστικότερο επιχείρημα για την επα-νένωση των γλυπτών του Παρθενώνα στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης

16 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ΠΡΌΛΌΓΌΣ

ΠΟΤΕ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ στην ιστορία του ανθρώπου δεν έχει υπάρξει οικο-δόμημα τόσο γνώριμο σrsquo ολόκληρο τον κόσμο με τόση αίγλη που να rsquoχει

μελετηθεί τόσο πολύ εγκωμιαστεί τόσο πολύ και παράλληλα να κρατά τό-σο παράξενα απρόσιτο τον εσώτερο εαυτό του Μετά από αιώνες μελέτης και θαυμασμού ο Παρθενώνας παραμένει από πολλές πλευρές ένα αίνιγμα

Οι τρεις τελευταίες δεκαετίες αποτελούν ίσως την περίοδο της πιο εξονυ-χιστικής εξέτασης του Παρθενώνα από την εποχή που δημιουργήθηκε σχεδόν δυόμισι χιλιάδες χρόνια πριν (447-432 πΧ) Το μνημειακό έργο της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης σε θέματα αποκατάστασης και μελέτης του κτιρίου έχει φέρει στο φως πλειάδα νέων πληροφοριών σε σχέση με τον σχε-διασμό την τεχνολογία και την κατασκευή του Παρθενώνα Οι ερευνητές βρέ-θηκαν προ ευχάριστων εκπλήξεων όπως είναι τα ίχνη λαμπρών χρωμάτων ndashάγνωστων μέχρι σήμεραndash σε αρχιτεκτονικά διακοσμητικά στοιχεία ψηλά μέ-σα στη δυτική πρόσταση υπαινιγμούς για την αλλοτινή ολόλαμπρη διακόσμη-ση του ναού Παράλληλα ολόφρεσκα στοιχεία προερχόμενα από την αρχαία ελληνική γραμματεία από επιγραφές από την τέχνη και την αρχαιολογία συ-νέβαλαν στην πληρέστερη κατανόηση του κόσμου που έδωσε ζωή στον Παρθε-νώνα Οι μύθοι τα συστήματα πεποιθήσεων οι τελετουργικές και κοινωνικές πρακτικές οι γνωσιακές κατασκευές ακόμη και τα συναισθήματα των αρχαίων Αθηναίων βρίσκονται πλέον υπό ριζική αναθεώρηση Πολλά όμως απrsquo όσα ανακαλύφθηκαν τα τελευταία χρόνια δεν είναι συμβατά με την αίσθηση που είχαμε για τον Παρθενώνα τους τελευταίους δυόμισι αιώνες Γιατί άραγε

Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε σήμερα τον Παρθενώνα και ο συμβολι-σμός του κατασκευή της εποχής του Διαφωτισμού και εξής σχετίζονται από-λυτα με την εικόνα που είχαν για τον εαυτό τους οι άνθρωποι που τον μελέ-τησαν και τον ερμήνευσαν Υπάρχει μια φυσική τάση να βλέπει κανείς ομοιό-τητες με τον εαυτό του όταν προσεγγίζει έναν πολιτισμό τόσο μακρινό όσο ο

18 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

αρχαίος ελληνικός Πόσο μάλλον όταν εξετάζει ένα οικοδόμημα που μετατρά-πηκε σε πρότυπο της δυτικής τέχνης σύμβολο της ίδιας της δημοκρατίας Δίνοντας τέτοιους χαρακτηρισμούς στον Παρθενώνα προβάλλουμε επάνω του τα δικά μας ιδεώδη για το τι σημαίνει να είσαι πολιτισμένος Στη θέα του κτιρίου ο δυτικός πολιτισμός βλέπει αναπόφευκτα τον εαυτό του στην πραγ-ματικότητα διακρίνει μόνο ότι κολακεύει την εικόνα του εαυτού του ή την ερμηνεύει μέσα από τη σύνδεσή της με το λίκνο της δημοκρατίας

Η σύνδεση αυτή ενισχύθηκε ξανά και ξανά με την υιοθέτηση του παρθε-νώνιου στιλ στην αστική αρχιτεκτονική τάση η οποία ξεκίνησε με το κίνημα του νεοκλασικισμού και κορυφώθηκε με την Ελληνική Αναγέννηση Από τις αρχές του 19ου αιώνα και εξής οικονομικά και πολιτειακά ιδρύματα βιβλιο-θήκες μουσεία και πανεπιστήμια άρχισαν να αναπαράγουν κλασικιστικές αρ-χιτεκτονικές φόρμες προβάλλοντας έτσι μια σειρά από αξίες που τα ευθυ-γραμμίζουν σιωπηρά με τη δημοκρατική Αθήνα της εποχής της άνθησής της Αρκεί να δει κανείς τη Δεύτερη Τράπεζα των Ηνωμένων Πολιτειών στη Φιλα-δέλφεια (1811-1824) το Βρετανικό Μουσείο (1823-1852) το Τελωνείο των Ηνω-μένων Πολιτειών στη Γουόλ Στριτ (1842) (σελ 393) το Founderrsquos Hall στο Κο-λέγιο Girard της Φιλαδέλφειας (1847) το Θησαυροφυλάκιο των ΗΠΑ στην Ουάσινγκτον (1836-1839) το Καπιτώλιο της Πολιτείας του Οχάιο (1857) το Μου-σείο Τέχνης της Φιλαδέλφειας (1928) ή το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ (1935) για να αναγνωρίσει αναφορές στην εμβληματική μορφή του Παρθενώνα1 Η ει-ρωνεία είναι ότι οικοδομήματα σαφώς κοσμικά και αστικά έχουν οικειοποι-ηθεί μια κατrsquo ουσίαν θρησκευτική αρχιτεκτονική μορφή Με τα μάτια στραμ-μένα σε ζητήματα πολιτικής και αισθητικής συνηθίσαμε όλοι τα μάλα την κα-τασκευασμένη εμβληματική ταυτότητα του Παρθενώνα και παραβλέψαμε τον πρωταρχικό βαθιά ιερό χαρακτήρα του

Σήμερα απόψεις που παρεκκλίνουν από τις παγιωμένες σύγχρονες αντι-λήψεις για τον Παρθενώνα και τη συσχέτισή του με την πολιτική ζωή της δι-κής μας εποχής έχουν αφεθεί να ξεθωριάσουν όπως ακριβώς τα λαμπερά χρώ-ματα και οι περίτεχνες διακοσμητικές λεπτομέρειες που στόλιζαν κάποτε την επιφάνεια του ίδιου του ναού Η κριτική του συμβατικού δόγματος έχει εκλη-φθεί ως επίθεση σε ένα ολόκληρο σύστημα πεποιθήσεων Πράγματι η μακρό-χρονη συσχέτιση του Παρθενώνα με την πολιτική ιδεολογία της Δύσης έχει εγεί-ρει ισχυρές αντιστάσεις στις νέες ερμηνείες Ο Παρθενώνας όμως και οι άν-

[Οι υποσελίδιες σημειώσεις με αστερίσκο είναι της μεταφράστριας] Greek Revival αρχιτε-κτονικός ρυθμός που άνθησε κυρίως στη βόρεια Ευρώπη και στην Αμερική στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα Θεωρείται η τελευταία φάση της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

19

θρωποι που τον δημιούργησαν είναι πολλά παραπάνω από όσα μας κολακεύ-ουν και ταιριάζουν με την αίσθηση που έχουμε για τον εαυτό μας Για να τα ξαναβρούμε πρέπει να δούμε το μνημείο μέσα από τα μάτια του παρελθόντος

Η ταύτιση του Παρθενώνα με το δυτικό δημοκρατικό σύστημα διακυβέρ-νησης ξεκίνησε τον 18ο αιώνα όταν ο ιστορικός τέχνης Johann Winckelmann συνέδεσε για πρώτη φορά την ανάδειξη της ατομικής ελευθερίας με την ανά-πτυξη της ώριμης κλασικής τέχνης Στο κλασικό πια έργο του Geschichte der Kunst des Altertums (Ιστορία της τέχνης της αρχαιότητας) ο Winckelmann υποστήριξε ότι η ακμή και η παρακμή των διαφόρων περιόδων στην τέχνη ακολουθούσαν τις εξελίξεις στη σφαίρα της πολιτικής Η ακμή της ελληνικής τέχνης διακήρυξε συνέπεσε με τη δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης2 Εν-νέα χρόνια αργότερα ο μαθητής του Johann Hermann von Riedesel προχώρη-σε το μοντέλο αυτό ένα βήμα πιο πέρα και ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoυπέρ-τατο προϊόν της αθηναϊκής δημοκρατίαςraquo3

H αντίληψη αυτή βρήκε θερμή ανταπόκριση κατά την Ελληνική Επανάστα-ση (1821-1830) και την περίοδο που ακολούθησε αμέσως μετά Καθώς το νέο ελληνικό κράτος σχηματιζόταν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις οι οποίες συμμετεί-χαν στη διαδικασία κατασκεύασαν αφηγήσεις που τους επέτρεπαν να ανά-γουν την καταγωγή των δικών τους πολιτικών συστημάτων στην καρδιά της αθηναϊκής Ακρόπολης Στις 28 Αυγούστου του 1834 ο άρτι αφιχθείς βασιλιάς της Ελλάδας Όθωνας γιος του βασιλιά Λουδοβίκου της Βαυαρίας εγκαινία-σε επίσημα τις αναστηλωτικές εργασίες στον Παρθενώνα Σε μια προσεκτι-κά ενορχηστρωμένη γιορτή κατά τα πρότυπα των αθηναϊκών της εποχής του Περικλή ο βασιλιάς Όθωνας προηγούνταν έφιππος συνοδευόμενος από τους αντιβασιλείς την αυλή και τους σωματοφύλακές του ενώ στρατιώτες της εθνο-φυλακής οδηγούσαν μια πομπή από πρεσβύτερους δασκάλους εκπροσώπους συντεχνιών και άλλους επιφανείς πολίτες4 Εξήντα Αθηναίοι βάδιζαν κρατώ-ντας κλάδους ελιάς ενώ στην κορυφή της Ακρόπολης νεαρές Αθηναίες ντυ-μένες στα λευκά με στεφάνια μυρτιάς στα χέρια ξεδίπλωναν ένα λάβαρο που εικόνιζε την Αθηνά5 Όταν ο Όθωνας έφτασε στα Προπύλαια παρέλαβε τα κλειδιά της πόλης από τον αρχιτέκτονα του νεοκλασικού ρυθμού Leo von Klenze ο οποίος τον συνόδευσε μέχρι τον Παρθενώνα Εκεί αφού ο βασιλιάς κάθισε σrsquo έναν θρόνο στολισμένο με κλαδιά δάφνης ελιάς και μυρτιάς ο Klenze εκφώνησε έναν ενθουσιώδη πατριωτικό λόγο όπου υποστήριξε την ανάγκη να αναστηλωθεί ο Παρθενώνας και να καταστραφεί ολοκληρωτικά κάθε ίχνος οθωμανικού κτίσματος στην Ακρόπολη laquoΌλα τα κατάλοιπα της βαρβαρότη-τας πρέπει να απομακρυνθούνraquo διακήρυξε ο Klenze Έπειτα ζήτησε από τον βασιλιά να καθαγιάσει τον πρώτο μαρμάρινο σπόνδυλο κίονα που θα αναστη-

20 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λωνόταν στον laquoαναγεννημένο Παρθενώναraquo Ο βασιλιάς ανταποκρίθηκε χτυ-πώντας τρεις φορές το λευκό κομμάτι μαρμάρου που είχε τοποθετηθεί μπρο-στά του6 Το όραμα του Klenze για μια laquoαπελευθερωμένη από τη βαρβαρό-τηταraquo Ακρόπολη αποτυπώθηκε πλήρως στην laquoιδανική άποψηraquo της Ακρόπο-λης (κάτω) ζωγραφικό του έργο του 1846 το οποίο πέρασε στην κυριότητα του Λουδοβίκου Α πατέρα του Όθωνα έξι χρόνια αργότερα7

Τον επόμενο αιώνα η πρόοδος της αρχαιολογίας και η διαρκώς αυξανόμε-νη αναγνώριση της κλασικής Ελλάδας ως λίκνου του δυτικού πολιτισμού οδή-γησαν την κλασικιστική πολιτιστική παραγωγή σε ένα νέο υψηλότερο επίπε-δο8 Το 1826 άρχισαν οι εργασίες σε μια απομίμηση του Παρθενώνα στην κο-ρυφή του λόφου του Κάλτον στα ανατολικά του Εδιμβούργου Το επίδοξο αυ-τό εθνικό μνημείο της Σκοτίας θα αφιερωνόταν στους Σκοτσέζους στρατιώτες και ναύτες που είχαν χαθεί στους Ναπολεόντειους Πολέμους και θα μετατρε-πόταν όπως όλοι ήλπιζαν σε τελευταία κατοικία για πλήθος επιφανών Σκο-τσέζων Το κτίριο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ και στη μοναχική του πρόσοψη που στέκει όρθια μέχρι σήμερα διαβάζει κανείς την επιγραφή laquoΜνημείο για τους απελθόντες και κίνητρο για τους μελλοντικούς ήρωες της Σκοτίαςraquo9 Στο με-ταξύ πάνω ακριβώς από το Ρέγκενσμπουργκ της Βαυαρίας ο βασιλιάς Λου-δοβίκος Α΄ έχτισε τον δικό του Παρθενώνα (1830-1842) σε σχέδια του γνωστού μας από τα εγκαίνια της Ακρόπολης Leo von Klenze Ο βαυαρικός Παρθενώ-

Leo von Klenze Ιδανική άποψη της Ακρόπολης και του Αρείου Πάγου των Αθηνών 1846

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

21

νας ο επονομαζόμενος Βαλχάλα laquoο οίκος των νεκρώνraquo (πάνω) φιλοξένησε προτομές και πλάκες με εγχάρακτες επιγραφές που μνημονεύουν πάνω από εκατό επιφανείς προσωπικότητες 1800 χρόνων της γερμανικής ιστορίας Το 1897 οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούσαν πλέον να καυχηθούν πως είχαν κι αυ-τές τον δικό τους Παρθενώνα στο Νάσβιλ του Τεννεσσί ο οποίος χτίστηκε με αφορμή την Κρατική Έκθεση της Εκατονταετηρίδας του 1896-1897 H αρχική ξύλινη κατασκευή αντικαταστάθηκε από μια τσιμεντένια το 1920-1931 και πα-ραμένει μέχρι σήμερα δημοφιλές τοπόσημο της πόλης (σελίδα 22)10

Τον 20ό αιώνα ο Ernst Gombrich θα χαιρετήσει τη laquoμεγάλη αφύπνισηraquo της ελληνικής τέχνης ως προϊόν της αυγής της δημοκρατίας Κατrsquo αυτόν το γε-γονός ότι το laquoαπόγειο της ανάπτυξής τηςraquo τοποθετείται στην ώριμη κλασι-κή περίοδο αντικατοπτρίζει άμεσα τη laquoνέα ελευθερίαraquo που βίωναν οι καλλι-τέχνες δουλεύοντας στο πλαίσιο του νέου πολιτεύματος11 H θετικιστική αυ-τή κατασκευή βρήκε τη συνέχειά της σε μια εξαιρετικά επιτυχημένη έκθεση ελληνικής τέχνης η οποία περιόδευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1992 με αφορμή τον εορτασμό των 2500 χρόνων από τη γέννηση της δημοκρατίας Η έκθεση με τίτλο The Greek Miracle Classical Sculpture from the Dawn of Democracy (Το ελληνικό θαύμα Κλασική γλυπτική από την αυγή της δημοκρα-τίας) πρόσφερε σε επισκέπτες από την Ουάσινγκτον και τη Νέα Υόρκη την ευκαιρία να θαυμάσουν τα εκλεκτότερα έργα της αρχαίας ελληνικής τέχνης12

Ωστόσο δεν έχουν μόνο οι οπαδοί κάποιας συγκεκριμένης πολιτικής ιδεο-

Βαλχάλα Ρέγκενσμπουργκ Βαυαρία 1830-1842 Leo von Klenze αρχιτέκτονας

22 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λογίας την τάση να βλέπουν τον εαυτό τους στα αρχαία έργα τέχνης O Cecil Rhodes είδε τον Παρθενώνα ως έκφραση όχι της δημοκρατίας αλλά της ηγε-μονίας laquoΜέσω της τέχνης ο Περικλής έμαθε στους νωθρούς Αθηναίους να πιστεύουν στην ηγεμονίαraquo υποστήριξε13 Ο Καρλ Μαρξ θαυμαστής κι αυτός της αρχαίας ελληνικής τέχνης προτίμησε να δει τα κλασικά μνημεία ως προϊό-ντα μιας κοινωνίας που βρισκόταν όχι στην ακμή της αλλά στη νηπιακή της ηλικία laquoΗ γοητεία της [αρχαίας ελληνικής] τέχνηςraquo ισχυρίστηκε ο Μαρξ laquoυπήρξε άρρηκτα συνδεδεμένηraquo με laquoτην ανωριμότητα των κοινωνικών συν-θηκών μέσα στις οποίες αναπτύχθηκεraquo14 Το μεγαλείο της ώριμης κλασικής τέχνης γενικά και του Παρθενώνα ειδικότερα άσκησε ακατανίκητη έλξη και στη φασιστική Γερμανία του Χίτλερ η οποία δε δίστασε να το χρησιμοποιή-σει προς όφελος της ιδεολογικής πολιτιστικής και κοινωνικής της ατζέντας15

Η αντίδραση του Σίγκμουντ Φρόυντ στον Παρθενώνα ήταν τι άλλο Η ενο-χή Βασανιζόταν από το γεγονός πως η ζωή τού επιφύλαξε το προνόμιο να απολαύσει ένα αριστούργημα το οποίο ο πατέρας του ένας έμπορος μαλλιού με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες δε θα μπορούσε ποτέ να έχει δει ή να έχει εκτιμήσει Όντως ο Φρόυντ πλημμύριζε από τύψεις στη σκέψη ότι ο ίδιος είχε αυτή την τύχη ενώ ο πατέρας του όχι16

Το 1998 ο δημοσιογράφος Boris Johnson σημερινός δήμαρχος του Λονδί-νου δημοσίευσε στην Daily Telegraph συνέντευξη ενός υψηλόβαθμου επιμε-

Ο Παρθενώνας του Νάσβιλ Πάρκο Εκατονταετηρίδας Νάσβιλ Τεννεσσί 1920-1931

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

23

λητή του Βρετανικού Μουσείου Στο άρθρο ο Johnson παραθέτει την ακόλου-θη άποψη του επιμελητή τα laquoΕλγίνειαraquo είναι laquoμια εικονογραφημένη ανα- παράσταση της Αγγλίας ως ελεύθερης κοινωνίας απελευθερώτριας άλλων λαώνraquo17 Ο Παρθενώνας λοιπόν χρησιμοποιείται και ως μαγνήτης και ως κα-θρέπτης Μας ελκύει βλέπουμε μέσα του τον εαυτό μας και τον ιδιοποιού-μαστε με τους δικούς μας όρους Αναπόφευκτα μέσα από την παραπάνω διαδικασία το αρχικό του νόημα σε μεγάλο βαθμό επισκιάζεται

Πράγματι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον Παρθενώνα είναι τόσο στενά συνδεδεμένος με την ιστορία των αντιδράσεων που μας προκαλεί ώστε είναι δύσκολη αν όχι αδύνατη η διάκριση μεταξύ των δύο Όταν το αντικεί-μενο που μελετάμε θεωρείται ασύγκριτα όμορφο και εμβληματικό όταν εδώ και δυόμισι χιλιετίες λειτουργεί ως οθόνη προβολής νοημάτων τα εμπόδια για να ανακαλύψει κανείς ξανά την αρχική του έννοια είναι αντίστοιχα με-γάλα Το βέβαιο είναι ότι ο Παρθενώνας δεν περνά απαρατήρητος Έχει μια αύρα αέναη διαχρονική αισθητή σε όλους τους πολιτισμούς που γεννά το δέος τη λατρεία και τον υπέρτατο θαυμασμό Τυπική περίπτωση λάτρη του Παρθενώνα υπήρξε ο Ιρλανδός καλλιτέχνης και περιηγητής Edward Dodwell ο οποίος πέρασε την περίοδο 1801-1806 στην Ελλάδα ζωγραφίζοντας και γρά-φοντας Για τον Παρθενώνα δήλωσε laquoΠρόκειται για τον πιο ανυπέρβλητο θρίαμβο της τέχνης και της αρχιτεκτονικής που αντίκρισε ποτέ ο κόσμοςraquo18 Το ίδιο πάθος συνεπήρε τον λόρδο Έλγιν ο οποίος έρεπε περισσότερο στα έργα παρά στα λόγια Ουσιαστικά κατά τα πρώτα χρόνια της διαμονής του Dodwell στην Αθήνα ο λόρδος και η λαίδη Έλγιν με την ομάδα των βοηθών τους φρόντιζαν για τη διάλυση του ναού αποσπώντας πολλά από τα γλυπτά του και στέλνοντάς τα στο Λονδίνο όπου και παραμένουν μέχρι σήμερα

Ωστόσο ακόμη και η αφαίρεση των γλυπτών δεν κατάφερε να θαμπώσει τη γοητεία του μνημείου Το 1832 ο Γάλλος ποιητής Alphonse de Lamartine ο τελευταίος των Ρομαντικών ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoτο τελειότερο ποίημα που γράφτηκε ποτέ πάνω σε πέτρα στην επιφάνεια της γηςraquo19 Όχι πολύ αρ-γότερα ο αρχιτέκτονας του νεο-γοτθικού ρυθμού Eugegravene Emmanuel Viollet-le-Duc χαρακτήρισε τον καθεδρικό ναό της Αμιέν laquoΠαρθενώνα της γοτθικής αρχιτεκτονικήςraquo20 Ακόμη κι o μεγάλoς δάσκαλος του μοντερνισμού του 20ού αιώνα ο Charles-Eacutedouard Jeanneret γνωστός αργότερα ως Le Corbusier όταν αντίκρισε για πρώτη φορά τον Παρθενώνα διακήρυξε laquoότι εδώ βρίσκεται ο χρυσός κανόνας βάση κάθε καλλιτεχνικής μέτρησηςraquo21

Έτσι λοιπόν το υπέρμετρο γόητρο του Παρθενώνα άσκησε βαθιά επίδρα-ση στους τρόπους με τους οποίους μελετήθηκε στις ερωτήσεις που τέθηκαν γιrsquo αυτόν και το πιο ενδιαφέρον στις ερωτήσεις που έμειναν αναπάντητες

24 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Υπερβολικά σεβαστός για να μπει κάτω από το μικροσκόπιο ο Παρθενώνας υπέστη διαστρεβλώσεις όπως συχνά συμβαίνει στα laquoινδάλματαraquo Αρχαίες φωνές που να μας μαρτυρούν τι ακριβώς αντιπροσώπευε για τους Αθηναί-ους ο ιερότερος ναός τους δεν έχουν επιβιώσει πολλές κι αυτό απλώς διεύ-ρυνε το κενό το οποίο έσπευσαν να καταλάβουν οι ερμηνευτές που έζησαν μετά την αρχαιότητα

ΚΙ ΑΝ ΘΕΛΟΥΜΕ ΔΙΑΚΑΩΣ να αποκαλύψουμε το αρχικό του νόημα η ιστορία του Παρθενώνα δε βοηθά στην ύστερη αρχαιότητα καιρό μετά την εποχή που η Αθήνα έχασε την ανεξαρτησία της το κτίριο υπέστη μια σειρά από κα-ταστροφές Γύρω στο 195 πΧ τo μεγάλo ανατολικό διαμέρισμα του κυρίως ναού καταστράφηκε από πυρκαγιά Σε κάποια φάση του 3ου ή του 4ου αι μΧ την εποχή της Ρωμαιοκρατίας ξέσπασε μία ακόμη πιο καταστροφική πυρκαγιά Κάποιοι μελετητές θεώρησαν υπεύθυνη για την καταστροφή την επιδρομή του γερμανικού φύλου των Ερούλων το 267 μΧ ενώ άλλοι την απέ-δωσαν στην εισβολή των Βησιγότθων του Αλάριχου που λεηλάτησαν την Αθή-να το 396 μΧ22 Όποιος κι αν ήταν o λόγος η στέγη του Παρθενώνα κατέρ-ρευσε με αποτέλεσμα να καταστραφεί ο κυρίως ναός Η εσωτερική κιονο-στοιχία του σηκού η ανατολική θύρα η βάση του λατρευτικού αγάλματος και η στέγη έπρεπε να αντικατασταθούν εξ ολοκλήρου23

Οι μέρες του Παρθενώνα ως ναού της Αθηνάς ήταν πλέον μετρημένες Με-ταξύ 389 και 391 μΧ ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ εξέδωσε μια σειρά από διατάγματα με τα οποία έκλεισε τους ναούς και κατήργησε τα αγάλματα τις γιορτές και όλες τις τελετουργίες της πατροπαράδοτης ελλη-νικής πολυθεϊστικής θρησκείας (Ο αυτοκράτορας που νομιμοποίησε τον χρι-στιανισμό ήταν ο Κωνσταντίνος αλλά αυτός που τον απάλλαξε από τον αντα-γωνισμό και τον μετέτρεψε σε επίσημη θρησκεία του κράτους ήταν ο Θεοδό-σιος) Κατά τα τέλη του 6ου αι πιθανώς κι ακόμη νωρίτερα ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό αφιερωμένο στη Θεοτόκο Η μετατροπή αυ-τή απαιτούσε μια αλλαγή στον προσανατολισμό του έτσι ανοίχθηκε μια κύ-ρια είσοδος στη δυτική πλευρά του και προστέθηκε μια αψίδα στην ανατο-λική (σελίδα 389) Το δυτικό διαμέρισμα έγινε νάρθηκας ενώ το μεγάλο δια-μέρισμα στα ανατολικά κατέλαβε μια τρίκλιτη βασιλική Ένα βαπτιστήριο προστέθηκε στη νοτιοδυτική γωνία του κτιρίου24 Στον ύστερο 7ο αιώνα ο ναός λειτουργούσε ως μητρόπολη της Αθήνας με το όνομα Παναγία η Αθηνιώτισ-σα Το 1204 όταν εισέβαλαν οι φράγκικες δυνάμεις της Δ΄ Σταυροφορίας ο ορθόδοξος ναός μετατράπηκε σε καθολικό και μετονομάστηκε σε Νοτρ Νταμ των Αθηνών Ένα κωδωνοστάσιο υψώθηκε στη νοτιοδυτική του γωνία Με την

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

25

κατάληψη της Αθήνας από τους Οθωμανούς το 1458 ο Παρθενώνας αναδια-μορφώθηκε για άλλη μία φορά αυτή τη φορά για να μετατραπεί σε τζαμί οπότε και συμπληρώθηκε με ένα μιχράμπ ένα μινμπέρ (άμβωνα) κι έναν ψη-λόλιγνο μιναρέ στη θέση του κωδωνοστασίου

Για δύο χιλιάδες χρόνια ο Παρθενώνας επιβίωνε σχεδόν αναλλοίωτος στις 28 Σεπτεμβρίου 1687 όμως υπέστη ένα ολέθριο χτύπημα Μία εβδομάδα νω-ρίτερα ο Σουηδός κόμης Koenigsmark και ο στρατός του ο οποίος αριθμού-σε 10000 άνδρες είχαν αποβιβαστεί στην Ελευσίνα 14 μόλις χιλιόμετρα βο-ρειοδυτικά της πόλης Εκεί συνάντησαν τον Βενετό στρατηγό Francesco Mo-rosini και ξεκίνησαν για την πολιορκία της Αθήνας μία από τις πολυάριθμες επιχειρήσεις του Πολέμου του Μοριά ο οποίος είναι γνωστός ως Στ΄ Βενετο-τουρκικός Πόλεμος και κράτησε από το 1684 ως το 1699 Καθώς ο στρατός της Γαληνοτάτης προήλαυνε η οθωμανική φρουρά οχυρώθηκε στην Ακρόπο-λη Την εποχή εκείνη οι Τούρκοι είχαν ήδη κατεδαφίσει τον ναό της Αθηνάς Νίκης στη δυτική άκρη του ιερού βράχου και στη θέση του είχαν κατασκευά-σει μια πλατφόρμα για κανόνια Επιπλέον είχαν αποθηκεύσει πυρομαχικά μέσα στον ίδιο τον Παρθενώνα Μέσα σε έξι ημέρες οι Βενετοί έριξαν όπως υπολογίζεται 700 κανονιοβολισμούς στον Παρθενώνα από τον γειτονικό λό-φο των Μουσών Τελικά οι άνδρες του Koenigsmark χτύπησαν διάνα Ο Παρ-θενώνας εξερράγη Οι εσωτερικοί του τοίχοι δώδεκα περίπου κίονες από τη βόρεια και τη νότια πλευρά και πολλά από τα αρχιτεκτονικά του γλυπτά εκ-σφενδονίστηκαν βίαια στον αέρα προς όλες τις κατευθύνσεις Τριακόσιοι άν-θρωποι σκοτώθηκαν εκείνη την ημέρα στην Ακρόπολη Η μάχη εξακολούθη-σε να μαίνεται για άλλο ένα εικοσιτετράωρο ώσπου τελικά τα τουρκικά στρα-τεύματα παραδόθηκαν25

Έτσι ο ιερός χώρος της Ακρόπολης άλλαξε για πάντα κι απέκτησε μια νέα εμβληματική μορφή αυτή του laquoερειπιώναraquo26 Στις αρχές του 18ου αιώνα ένα μικρό τετράγωνο τζαμί ήταν χτισμένο ανάμεσα στα πεσμένα μάρμαρα στη θέση του αλλοτινού σηκού του Παρθενώνα Η θολωτή κατασκευή από πλίν-θους και λίθους σε δεύτερη χρήση (με ένα τρίκογχο προστώο που έβλεπε βο-ρειοδυτικά βλ σελίδα 391) έστεκε μέσα στο μισοκατεστραμμένο πλαίσιο της κιονοστοιχίας του Παρθενώνα μέχρι την Επανάσταση του 1821 τότε υπέστη φθορές και στη συνέχεια το 1843 απομακρύνθηκε οριστικά27

ΚΑΤΑ ΜΙΑ ΕΝΝΟΙΑ η τάση μας να ερμηνεύουμε τον Παρθενώνα με όρους πο-λιτικής μπορεί να αποδοθεί σε μια επιστημονική επιτυχία ξέρουμε το πολι-

Τον λόφο του Φιλοπάππου

26 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τικό περιβάλλον της Αθήνας του 5ου αι πΧ καλύτερα από κάθε άλλο Οι σχετικά άφθονες φιλολογικές πηγές και οι επιγραφές που προέρχονται από τους Αθηναίους των κλασικών χρόνων σχετίζονται μrsquo αυτούς ή αναφέρονται σrsquo αυτούς μάς δίνουν πρόσβαση στον κόσμο του Περικλή του στρατηγού και πολιτικού που έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της περιόδου που ονομάζουμε σήμερα laquoχρυσό αιώναraquo και είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με την άνθηση της δημοκρατίας Ο αθηναϊκός πολιτισμός όμως δεν είναι μόνο η δη-μοκρατία αλλά και η ίδια η ιδέα της δημοκρατίας αντιπροσωπεύει πολύ πε-ρισσότερα από όσα μπορεί να αντιληφθεί κανείς κοιτώντας τη μέσα από ένα σύγχρονο πρίσμα Καταρχάς για τους Αθηναίους η έννοια πολιτική υπερέ-βαινε κατά πολύ τη δική μας Η πολιτεία δύσκολα μεταφράζεται στα αγγλι-κά ουσιαστικά η λέξη εμπεριέχει όλες τις προϋποθέσεις για να είναι κανείς πολίτης στην πιο ευρεία του έννοια Η αρχαία πολιτεία ξεπερνούσε κατά πο-λύ τις παραμέτρους της σύγχρονης πολιτικής καθώς αγκάλιαζε τη θρησκεία τις τελετουργίες την ιδεολογία και τις αξίες Ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται πως το προβάδισμα του laquoκαλού του συνόλουraquo έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην πολιτεία όταν παρατηρεί πως laquoαναμφισβήτητα είναι ορθά τα πολιτεύ-ματα όπου αυτοί που κατέχουν την εξουσία είτε είναι ένας είτε λίγοι είτε πολλοί τη χρησιμοποιούν για να εξυπηρετήσουν το κοινό συμφέρονraquo28

Στον πυρήνα της αθηναϊκής πολιτείας φωλιάζουν οι θεμελιακές αντιλήψεις που είχε ο αθηναϊκός πολιτισμός για τον εαυτό του και την καταγωγή του για την κοσμολογία και την προϊστορία του ndash ένα σύνολο ιδεών που καθόρι-ζε τις αξίες της κοινότητας και από το οποίο πήγαζε ένα σύνθετο φάσμα ιε-ροτελεστιών που είχε εστία τον Παρθενώνα για μία χιλιετία περίπου Ο Παρ-θενώνας μέχρι σήμερα ελάχιστα έχει μελετηθεί από αυτή τη σκοπιά Κι όμως αν δεν την κατανοήσει κανείς είναι αδύνατον να εκφράσει ικανοποιητικά τι ακριβώς είναι ο Παρθενώνας πέρα από ένα εξαίρετο αρχιτεκτονικό επίτευγ-μα ή το σύμβολο ενός πολιτικού ιδεώδους όπως το αντιλήφθηκαν ουσιαστι-κά ξένοι πολιτισμοί στο μακρινό μέλλον Αν θέλουμε να ξαναβρούμε το πρω-τογενές το αυθεντικό νόημα του Παρθενώνα πρέπει να αποπειραθούμε να τον δούμε μέσα από τα μάτια αυτών που τον έχτισαν Πρέπει να γυρίσουμε πίσω στο παρελθόν εγχείρημα που εμπλέκει τόσο την αρχαιολογία της συ-νειδητότητας όσο και την αρχαιολογία του τόπου

Οι πρόσφατες αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στον Ιερό Βρά-χο καθώς και οι σύγχρονες ανθρωπολογικές προσεγγίσεις που διευρύνουν περισσότερο από ποτέ άλλοτε τις γνώσεις μας για το απώτερο παρελθόν συμ-βάλλουν στην ανακάλυψη της αρχαίας πραγματικότητας του Παρθενώνα Τεκμηριωμένες αρχαιολογικές ανακαλύψεις της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνη-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

27

μείων Ακρόπολης του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού κατά τη λεπτομερή αυτοψία του κτίσματος έφεραν στο φως νέα στοιχεία σχετικά με τα υλικά τα εργαλεία τις τεχνικές και την τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκαν στην κα-τασκευή του Παρθενώνα29 Τώρα πια ξέρουμε πως κατά τη διάρκεια της οι-κοδόμησης πραγματοποιήθηκαν πολλές μετατροπές ανάμεσά τους ίσως και η καθοριστική προσθήκη της μοναδικής και επιβλητικής ιωνικής ζωφόρου Έχει πλέον υποστηριχτεί πειστικά πως η ζωφόρος αυτή περιέτρεχε αρχικά ολόκληρη την ανατολική πρόσταση του ναού Δύο παράθυρα εκατέρωθεν της ανατολικής θύρας του Παρθενώνα αύξαναν το φως που έπεφτε στο χρυσε-λεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Στη βόρεια κιονοστοιχία ανακαλύφθηκαν ίχνη ενός μικρού ιερού με βωμό άγνωστου μέχρι πρότινος και προγενέστερου του Παρθενώνα30 Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει έναν νέο δρόμο για την κατανόηση του προπαρθενώνιου λατρευτικού τυπικού και θέτει ερωτήματα που αφο-ρούν τη συνέχεια της ιερότητας του χώρου από τα βάθη της αρχαιότητας μέ-χρι την εποχή του Περικλή

Οι τελευταίες δεκαετίες δεν αύξησαν απλώς με γεωμετρική πρόοδο τα νέα δεδομένα σε σχέση με τον σχεδιασμό και την εξέλιξη του Παρθενώνα ως κτι-ρίου Έφεραν επίσης σαρωτικές αλλαγές στον επιστημονικό τρόπο σκέψης αλλαγές οι οποίες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε την πιο άυλη διάσταση του Παρθενώνα Νέα ερωτήματα προκύπτουν σε σχέση με τα τεκμήρια της αρ-χαιότητας ενώ νέα ερευνητικά μοντέλα και μέθοδοι που αντλούν από τις κοι-νωνικές επιστήμες και την ιστορία της θρησκείας και του πολιτισμού καλού-νται να δώσουν τις απαντήσεις Όλα αυτά προώθησαν μια νέα προσέγγιση των μνημείων τα οποία εξετάζονται πλέον μέσα σrsquo ένα ολοκληρωμένο περι-βάλλον συντεθειμένο από μια ποικιλία αρχαίων συμφραζομένων31 Η μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και των τελετουργιών της γνωρίζει άνθηση τα τελευταία τριάντα χρόνια32 H ένταξη της θρησκείας σε κάθε σχεδόν όψη της ζωής στην αρχαία Ελλάδα αναγνωρίζεται πλήρως σήμερα Η υπό εξέλι-ξη μελέτη των αρχαίων συναισθημάτων όπως και της γνωστικής λειτουργίας αποκαλύπτει τις επιδράσεις της γλώσσας της συμπεριφοράς και της πολυ-αισθητηριακής εμπειρίας στο συναίσθημα και τη σκέψη των αρχαίων33 Σήμε-ρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε είμαστε σε θέση να τρυπώσουμε στο μυα-λό των ανθρώπων που έζησαν στη σκιά της Ακρόπολης κατά την αρχαιότητα

Οι συνεχείς μελέτες σε ζητήματα πρόσληψης προβολής και οικειοποίησης έχουν αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους αισθητικές ιδεολογικές και εθνικιστικές ατζέντες διαμόρφωσαν ερμηνευτικά πλαίσια τα τελευταία 250 χρόνια34 Η νοσταλγική ανάγκη της σύγχρονης Δύσης για έναν κρίκο με το κλασικό παρελθόν μια σύνδεση που θα επιβεβαιώνει τις δικές της πολιτικές

28 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

και πολιτιστικές φιλοδοξίες αναγνωρίζεται πλέον ως δύναμη η οποία ήλεγ-χε την κατασκευή των αφηγήσεων που εδώ και καιρό κυριαρχούν στον τρό-πο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα μνημεία Τώρα πια αναγνωρίζουμε πως υπάρχει μια laquoάλλη Ακρόποληraquo η οποία απαιτεί να την προσεγγίσουμε μέσα από μια διαχρονική και πολυαισθητηριακή αντίληψη για τον χώρο και τα οικοδομήματά του ανάμεσά τους και τον Παρθενώνα35 Και οι δύο αυτές δυνάμεις ndashη ανακάλυψη νέων στοιχείων και η ανάπτυξη νέων ερωτημάτων και μεθόδωνndash συμπράττουν για τη δημιουργία ενός νέου θεωρητικού πλαι- σίου για τον Παρθενώνα αυτού που προτείνεται σε αυτό εδώ το βιβλίο

Όσο πιο πολλά ανακαλύπτουμε για τον Παρθενώνα τόσο πιο αινιγματι-κός φαντάζει και τόσο πιο ανεπαρκή μοιάζουν τα απλουστευμένα νοήματα που του αποδόθηκαν από μεταγενέστερους πολιτισμούς Καθώς ένας εξαι-ρετικά περίπλοκος κόσμος τελετουργιών και πνευματικού βάθους αποκαλύ-πτεται το κτίριο αυτό το οποίο βρισκόταν στον πυρήνα τόσο παράξενων σκοτεινών πρακτικών εξακολουθεί να εγείρει το ερώτημα laquoΤι ακριβώς είναι ο Παρθενώναςraquo

Από όλα τα υλικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής η ανάγλυφη ζωφόρος του Παρθενώνα είναι η μεγαλύτερη και πιο λεπτομερής αποκάλυψη των αθη-ναϊκών αντιλήψεων που έχουμε στα χέρια μας Η θριαμβευτική αυτή σκηνή η δεξιοτεχνικά λαξεμένη επάνω στο μάρμαρο η κινούμενη πινακοθήκη προσώ-πων ευγενών βγαλμένων από το μακρινό παρελθόν η laquoλίθινη προσευχήraquo το εκτενέστερο και πιο περίτεχνο αφηγηματικό ταμπλό που μας κληροδότησαν οι Αθηναίοι μας προσφέρει ένα κρίσιμο και ουσιαστικό άνοιγμα στον κόσμο τους Τι ακριβώς αναπαριστούν οι περίπου τετρακόσιες μορφές που λαξεύ-τηκαν επάνω της Το ερώτημα είναι υψίστης σημασίας

Από τον 15ο αιώνα μΧ η ζωφόρος του Παρθενώνα ερμηνεύεται ως στιγ-μιότυπο της ζωής των Αθηναίων του 5ου αι πΧ ενώ από τον 17ο θεωρήθη-κε ότι απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων κομβική εκδήλωση της ετή-σιας γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς36 Η ερμηνεία αυτή ωστόσο εξαιρεί τη ζωφόρο από τη συμβατική διακόσμηση των αρχαίων ελληνικών ναών τα θέ-ματα της οποίας αντλούνταν κατά κανόνα όχι από τη σύγχρονή τους πραγ-ματικότητα αλλά από τους μύθους Κι έτσι το εκπληκτικό αυτό λίθινο ανά-γλυφο δαχτυλίδι είναι για μας ένα ακόμη αίνιγμα μέσα σrsquo αυτό του ίδιου του Παρθενώνα

Στις σελίδες που ακολουθούν προτείνω μια νέα ερμηνεία της ζωφόρου που έρχεται σε άκρα αντίθεση με την επικρατούσα37 Η ερμηνεία μου πηγάζει από τη θρησκεία και όχι από την πολιτική αξιοποιώντας την αναγνώριση προτύ-πων σε στοιχεία προερχόμενα από την εικονογραφία τις γραπτές πηγές και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

29

τις τελετουργίες προτείνω μια νέα ανάγνωση που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον Παρθενώνα όσο και τους ανθρώπους που τον κατασκεύασαν

Κατά τη γνώμη μου αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα που σχηματίζουν την ετήσια παναθηναϊκή πομπή τους αλλά μια σκη-νή από το μυθικό παρελθόν απόλυτα δηλωτική του τι σημαίνει να είσαι πο-λίτης αυτής της πόλης Μια τραγωδία εκτυλίσσεται κι αποκαλύπτει έναν βα-σιλιά και μια βασίλισσα που υπακούοντας στο δελφικό μαντείο αναγκάζο-νται να πάρουν μια αφόρητα επώδυνη απόφαση για να σώσουν την Αθήνα από την καταστροφή Και η απόφαση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την υπέρτατη θυσία Ο ιδρυτικός μύθος που αποκαλύ-πτεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα και βασίζεται στη ζωή του βασιλιά-γε-νάρχη της πόλης και της οικογένειάς του απαιτεί θεώρηση πολύ πιο σκοτει-νή και πρωτόγονη από αυτή που οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί και οι κλασι-κιστές ήταν προετοιμασμένοι να αντέξουν H δραματική αυτή ιστορία μάς επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε από μια ουρανόπεμπτη κλειδαρότρυπα στο εσωτερικό της αθηναϊκής θεώρησης των πραγμάτων θέτοντας σε άμεση αμ-φισβήτηση τις δικές μας ταυτίσεις με αυτή

Ο Παρθενώνας λοιπόν μας απομακρύνει από τα στερεότυπα της Αναγέν-νησης και του Διαφωτισμού από την κοινωνία φιλοσόφων και ρητόρων που συνηθίσαμε να φανταζόμαστε Στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι ήταν ένας λαός πολύ πιο ξένος απrsquo όσο οι περισσότεροι από εμάς σήμερα θα μπορού-σαμε να παραδεχτούμε Ο κόσμος τους ήταν ένας κόσμος κυριευμένος από πνεύματα ανήσυχος κυριαρχούμενος από μια εγωκεντρική αίσθηση του εαυ-τού τους και μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να τα έχουν καλά με τους θεούς Με-γάλο μέρος της ημέρας το περνούσαν ρωτώντας ευχαριστώντας και τιμώ-ντας τους θεούς επιδιώκοντας έτσι να διατηρούν την ισορροπία την αντα-ποδοτικότητα και την αρμονία με τα παντοδύναμα όντα που είχαν το ελεύ-θερο να παίζουν με την ανθρώπινη μοίρα Εξάλλου οι Αθηναίοι ένιωθαν διαρ-κώς από πάνω τους την απειλή του πολέμου της βίας και του θανάτου

Πνεύματα θεότητες και ήρωες από το μυθικό παρελθόν όλοι ήταν παρό-ντες πάντα και παντού σε κάθε γωνιά της αττικής γης Η ζωή ήταν εύθραυ-στη αβέβαιη περιστασιακά ευτυχισμένη και γεμάτη εκπλήξεις πέρα από τη βεβαιότητα του θανάτου που παραμόνευε διαρκώς38 Τα ημερολόγια κι ο ακρι-βής χρόνος διεξαγωγής τελετουργιών θρησκευτικών εορτών αθλητικών αγώ-νων και θεατρικών παραστάσεων ρυθμίζονταν από μακραίωνες παραδόσεις και από την παρατήρηση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον νυχτερι- νό ουρανό Η κοσμολογία το τοπίο και η παράδοση προσέδεναν τους Αθη-

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

Στη Λουίζ τον Τόμας και τον Πίτερ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος για την ελληνική έκδοση (από τον Άγγελο Χανιώτη) 11

Πρόλογος 17

1 Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ Το μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου 35

2 ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ Οι θεοί τα τέρατα και η τάξη του σύμπαντος 79

3 ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΚΛΕΟΣ Ο Παρθενώνας στην καλύτερη στιγμή του 112

4 Η ΥΠΕΡΤΑΤΗ ΘΥΣΙΑ Πατέρας μητέρα κόρες γενάρχες Αθηναίων 166

5 Η ΖΩΦΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ Το κλειδί για την κατανόηση του ναού 190

6 ΓΙΑΤΙ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ Πόλεμος θάνατος και μνήμη σε μορφή ιερού χώρου 255

7 ΤΑ ΠΑΝΑΘΗΝΑΙΑ Η τελετουργική έκφραση του ανήκειν και ο θάνατος της Παρθένου 294

8 H ΞΑΣΠΡΙΣΜΕΝH ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ Η πιο ειλικρινής κολακεία και τα όρια της επίκτητης ταυτότητας 344

Επίλογος 382

Ευχαριστίες 407

Σημειώσεις 411

Επιλεγμένη Βιβλιογραφία 503

Ευρετήριο 535

ΠΡΌΛΌΓΌΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΌΣΗ

Μνήμη και τελετουργία στη ζωφόρο του Παρθενώνα Νέες απαντήσεις σε παλιά ερωτήματα

από τον Άγγελο Χανιώτη Καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών

Institute for Advanced Study Princeton

ΕΠΙ ΔΥΟ ΚΑΙ ΠΛΕΟΝ ΑΙΩΝΕΣ όσοι έχουν ασχοληθεί λεπτομερώς με τη ζωφό-ρο του Παρθενώνα διαπιστώνουν ότι πολλές λεπτομέρειες της παράστα-

σης και ιδιαίτερα της κεντρικής σκηνής διαφέρουν από όσα γνωρίζουμε από τις γραμματειακές πηγές για τα Παναθήναια Κορύφωση της πανδήμου πα-ναθηναϊκής πομπής από το Δίπυλο προς τον Παρθενώνα ήταν η παράδοση από τις αρρηφόρους γόνους ευγενών οικογενειών της Αθήνας του νέου πέ-πλου για το άγαλμα της Αθηνάς Όμως στη σκηνή της υποτιθέμενης παράδο-σης του πέπλου αντί για την ιέρεια της Αθηνάς βλέπουμε έναν γενειοφόρο άνδρα και ένα ημίγυμνο νεαρό άτομο απροσδιορίστου φύλου Αντί για το πε-ζικό των Αθηναίων εικονίζονται επίλεκτοι ιππείς λείπουν οι κανηφόροι γόνοι καλών οικογενειών της Αθήνας και οι θαλλοφόροι σεβάσμιοι γέροντες Αυ-τές και άλλες διαφορές ανάμεσα στη ζωφόρο του Παρθενώνα και τις γραπτές πηγές έκαναν κατά καιρούς τους μελετητές είτε να αναζητήσουν εξηγήσεις είτε σπανιότερα να αμφισβητήσουν την κρατούσα άποψη ότι η ζωφόρος του Παρθενώνα απεικονίζει την παναθηναϊκή πομπή

Το γεγονός ότι κανένα αρχαίο κείμενο δεν αναφέρεται στη ζωφόρο και την παράστασή της αφήνει περιθώρια για λιγότερο ή περισσότερο βάσιμες εναλ-λακτικές ερμηνείες Για να αναφέρω μόνο δύο κατά μία άποψη η ζωφόρος εικονίζει τους πεσόντες της μάχης του Μαραθώνα και την άνοδό τους στον Όλυμπο κατά μία άλλη τον πρώτο εορτασμό των Παναθηναίων στο μακρινό

παρελθόν Την πρώτη ερμηνεία δεν μπόρεσε να τη σώσει ούτε το γεγονός ότι τη διατύπωσε ο laquoκοσμήτοραςraquo της βρετανικής αρχαιολογίας (και θερμός υπέρμαχος της παραμονής των γλυπτών του Παρθενώνα στο Βρετανικό Μου-σείο) John Boardman αφού εκτός από άλλες δυσκολίες ούτε καν ο αριθμός των μορφών στη ζωφόρο δεν αντιστοιχεί στον αριθμό των πεσόντων στον Μα-ραθώνα Η δεύτερη ερμηνεία δίνει μεν μια πειστική εξήγηση για την απου-σία στοιχείων που δεν αναφέρουν οι μεταγενέστερες πηγές αλλά προσκρούει στις ίδιες ουσιαστικές δυσκολίες στις οποίες προσκρούουν τελικά όλες οι προσπάθειες να συνδεθούν τα Παναθήναια με τη ζωφόρο του Παρθενώνα Ας αναφέρω μερικές από αυτές

Ο γλυπτός διάκοσμος ναών και άλλων κτιρίων θρησκευτικής σημασίας στην κλασική εποχή (αλλά και αργότερα) αντλεί τη θεματολογία του κυρίως από τον μύθο κατ᾿ εξαίρεση από την πιο πρόσφατη ιστορία σπανιότατα από τε-λετουργίες ποτέ από γιορτές Αν τα σπαράγματα της κεντρικής παράστα-σης της ζωφόρου του Παρθενώνα ανακαλύπτονταν σήμερα το ερώτημα που κάθε αρχαιολόγος και ιστορικός τέχνης θα έθετε δεν είναι ποια τελετουργία αλλά ποιο μύθο απεικονίζει Ο αντίλογος σε αυτή την ένσταση είναι ότι ο Παρ-θενώνας ως συνολικό έργο τέχνης έχει και καινοτόμα και μοναδικά στοιχεία

Πιο δύσκολο είναι να αντιμετωπιστεί μια άλλη δυσκολία Σύμφωνα με τις συμβάσεις της αρχαίας εικονογραφίας σε παραστάσεις στις οποίες οι λά-τρεις προσφέρουν κάτι σε μια θεότητα η θεότητα (ή το άγαλμά της) κοιτά-ζει τους πιστούς και την προσφορά τους υπαινισσόμενη έτσι την αποδοχή της Στη ραψωδία Ζ της Ιλιάδας όταν η Τρωαδίτισσα Θεανώ τοποθετεί στα γόνατα του αγάλματος της Αθηνάς έναν πολύτιμο πέπλο η θεά αποστρέφει το βλέμμα της (ἀνένευε) δηλώνοντας έτσι ότι απορρίπτει την ικεσία Γιατί λοιπόν στην κεντρική σκηνή της ζωφόρου απεικονίζονται οι θεοί με στραμμέ-να τα νώτα τους προς τα διαδραματιζόμενα Είναι δυνατόν ο Φειδίας να ήταν τόσο αδιάφορος στις συμβάσεις και τις θρησκευτικές ευαισθησίες των συ-μπολιτών του παρουσιάζοντας την Αθηνά και τους άλλους θεούς να αγνοούν τη σημαντικότερη προσφορά των Αθηναίων Ο αντίλογος σε αυτή την ένστα-ση είναι ότι ο γλύπτης αποδίδει έτσι την κυκλική διάταξη των θεών ως θεα-τών της σκηνής Όμως ο γλύπτης θα μπορούσε να το κάνει αυτό απεικονίζο-ντας τους θεούς με τα πρόσωπα στραμμένα προς τη σκηνή κι όχι να απο-στρέφουν σχεδόν επιδεικτικά το βλέμμα

Μια άλλη δυσκολία σχετίζεται με τη δυσερμήνευτη παρουσία ενός ημίγυ-μνου νεαρού ατόμου στην κεντρική σκηνή που είτε παραλαμβάνει ένα ύφα-σμα από έναν γενειοφόρο άνδρα είτε του το παραδίδει Οι αρχαίοι laquoιεροί νό-μοιraquo περιέχουν συχνά αυστηρές διατάξεις ως προς την ενδυμασία όσων συμ-

12 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

μετέχουν σε πράξεις λατρείας πχ ο νόμος των μυστηρίων των Μεγάλων Θεών στην Ανδανία (1ος αι μΧ) απαγορεύει στις γυναίκες να φορούν διαφανή ρούχα και ανάλογες ενδυματολογικές απαγορεύσεις και υποδείξεις μαρτυ-ρούνται από την κλασική εποχή Πώς εξηγείται επομένως ότι αυτό που αντι-κρίζει ο θεατής της κεντρικής σκηνής είναι ο ημίγυμνος γλουτός ενός νεαρού ατόμου Επέλεξε ο Φειδίας για αυτή τη σκηνή έναν δούλο ndashόπως μου έχει προτείνει κάποιος συνάδελφοςndash που στη σημαντικότερη ιεροπραξία τού γλί-στρησε ο χιτώνας ή μήπως κάποιο αγόρι που η μητέρα του λησμόνησε να το ντύσει κατάλληλα για την ιερότερη πράξη ndash για την οποία σημειωτέον οι αρχαίες πηγές δεν αναφέρουν ούτε αγόρια ούτε δούλους

Και πώς εξηγείται ότι στην παράδοση του πέπλου δε συμμετέχει η ιέρεια της Αθηνάς Στον στολισμό του αγάλματος της θεάς οι άντρες δεν έχουν κα-μία δουλειά Κάποιοι αρχαιολόγοι βρήκαν τη λύση και σε αυτό το πρόβλημα δεν εικονίζεται η παράδοση του νέου πέπλου αλλά η απομάκρυνση του πα-λιού ή δεν εικονίζεται η σκηνή της παράδοσης αλλά όσα ακολουθούν μετά Είναι περίπου σαν να ανέθεσαν στον Λεονάρντο ντα Βίντσι να ζωγραφίσει τον Μυστικό Δείπνο κι εκείνος να ζωγράφισε το πλύσιμο των πιάτων

Για αυτούς και συναφείς λόγους όταν το 1998 πραγματεύτηκα τα Πανα-θήναια σε παράδοσή μου για τις αρχαίες ελληνικές γιορτές στο Πανεπιστή-μιο της Χαϊδελβέργης μου ήταν αδύνατον να εμπλουτίσω το μάθημα με ει-κόνες από τη ζωφόρο Λίγο νωρίτερα η Joan Connelly πρώην συνάδελφός μου στο New York University είχε διατυπώσει για πρώτη φορά σε ένα σύντομο αλλά περιεκτικό άρθρο τη θεωρία ότι θέμα της κεντρικής σκηνής της ζωφό-ρου δεν είναι η παράδοση του πέπλου για το άγαλμα της Αθηνάς αλλά ένας από τους γνωστότερους και σημαντικότερους για την αθηναϊκή ταυτότητα και αυτογνωσία μύθους η προετοιμασία της θυσίας μιας από τις κόρες του βασιλιά της Αθήνας Ερεχθέα η οποία ακολουθώντας έναν χρησμό πρόσφερε οικειοθελώς τη ζωή της για να σώσει την πατρίδα της που απειλούνταν από Θράκες εισβολείς υπό τον Εύμολπο Στον θάνατο την ακολούθησαν και οι δύο αδελφές της Η σημαντικότερη πηγή μας για τον μύθο είναι η χαμένη σήμε-ρα τραγωδία του Ευριπίδη Ερεχθέας Γνωστή αρχικά κυρίως από ένα εκτε-νές απόσπασμα που παρέθεσε από μνήμης το 331 πΧ ο ρήτορας Λυκούργος η τραγωδία έγινε καλύτερα γνωστή το 1967 όταν δημοσιεύτηκαν πολυάριθ-μοι στίχοι που σώζονται σε έναν πάπυρο

Ως ιστορικός της αρχαίας ελληνικής θρησκείας βρήκα αμέσως τη θεωρία της Joan Connelly βάσιμη επειδή επιτέλους συνέδεε την παράσταση με έναν μύθο ndash και μάλιστα όχι με έναν οποιονδήποτε μύθο αλλά με έναν εξαιρετι-κά σημαντικό μύθο του οποίου η απουσία από την εικονογραφία του Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

13

νώνα θα ήταν παράδοξη Εξηγούμαι από την εποχή του πλατωνικού Μενέξε-νου ως τον Παναθηναϊκό του Αίλιου Αριστείδη δηλαδή επί πέντε αιώνες οι Αθηναίοι προέβαλλαν τρεις μυθολογικές παραδόσεις για να δείξουν τη συ-νεισφορά τους στη σωτηρία των Ελλήνων από τους βαρβάρους τη νίκη του Θησέα επί των Αμαζόνων τη νίκη επί του Εύμολπου και των Θρακών του και τη νίκη στον Μαραθώνα επί των Περσών Όταν ο Σύλλας πολιορκούσε την εξε-γερμένη Αθήνα το 87 πΧ οι Αθηναίοι έστειλαν πρεσβεία για να διαπραγμα-τευτούν την παράδοσή τους Όπως γράφει ο Πλούταρχος αντί να χρησιμο-ποιήσουν κάποια πολιτικά επιχειρήματα για τη σωτηρία τους μιλούσαν με περηφάνια για τον Θησέα τον Εύμολπο και τους Περσικούς Πολέμους Ο πραγματιστής Ρωμαίος στρατηγός τούς έδιωξε με την παρατήρηση ότι δεν είχε έρθει για να διδαχθεί ιστορία αλλά για να καθυποτάξει επαναστάτες Για τους Αθηναίους είχε γίνει πάγια συνήθεια να αναφέρουν αυτό το τρίπτυ-χο νίκη επί των Αμαζόνων επί του Εύμολπου και επί των Περσών Τα γλυ-πτά του Παρθενώνα παρουσιάζουν όλα τα μυθολογικά ορόσημα της τοπικής ιστορίας στα αετώματα τη γέννηση της Αθηνάς και τη διαμάχη της με τον Ποσειδώνα στις μετόπες την Αμαζονομαχία τη μάχη του Θησέα και των Λα-πιθών κατά των Κενταύρων και την άλωση της Τροίας (με συμμετοχή του Αθη-ναίου Μενεσθέα) Στον γειτονικό ναό της Αθηνάς Νίκης απεικονίζονταν γεγο-νότα της πρόσφατης ιστορίας τα Περσικά και μια μάχη μεταξύ Ελλήνων Θα ήταν παράδοξο να λείπει ο μύθος που οι Αθηναίοι δεν έπαυσαν να θυμίζουν σε ντόπιους και ξένους η απόκρουση του Εύμολπου

Σύμφωνα με την Connelly ακριβώς αυτό το συστατικό της συλλογικής μνή-μης των Αθηναίων είναι το θέμα της ζωφόρου του Παρθενώνα Το γενικό αυ-τό ερμηνευτικό πλαίσιο δίνει μια πειστική ερμηνεία για την κεντρική σκηνή To ημίγυμνο νεαρό άτομο δεν είναι τελικά ημίγυμνο αλλά μισοντυμένο είναι η κόρη του Ερεχθέα που ετοιμάζεται να αποβάλει τα παρθενικά της ρούχα για να ενδυθεί τον πέπλο της θυσίας της Τα άλλα πρόσωπα είναι το βασιλικό ζεύγος της Αθήνας και οι δύο αδελφές της που δε φέρουν σκαμνιά στο κεφά-λι τους ndashάλλος ένας από τους παραλογισμούς της παραδοσιακής ερμηνείαςndash αλλά τους πέπλους για τη δική τους θυσία Δεδομένου ότι δεν έχουμε οποια-δήποτε γραπτή πηγή για το θέμα της ζωφόρου ούτε γνωρίζουμε αν υπήρχαν παραλλαγές του μύθου που διαφέρουν σε ορισμένα σημεία από όσα αναφέ-ρει ο Ευριπίδης στην τραγωδία του εννοείται ότι παραμένουν και με αυτή την ερμηνεία κάποια σημεία σκοτεινά

Είκοσι χρόνια μετά την πρώτη παρουσία της νέας θεωρίας της με το ανά χείρας βιβλίο η Joan Connelly δεν παρουσιάζει απλώς λεπτομερέστερα την τεκμηρίωσή της χαρτογραφεί το τοπίο της Αττικής ως ένα τοπίο διαποτισμέ-

14 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

νο από μύθους και τελετουργίες τοποθετώντας τον Παρθενώνα μέσα σε αυ-τό το γενικότερο πλαίσιο των αθηναϊκών παραδόσεων Όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο το μη ειδικό αναγνωστικό κοινό το υποδέχτηκε θερμά οι New York Times το κατέταξαν ως ένα από τα 100 σημαντικότερα βιβλία του 2014 και το 2015 βραβεύτηκε από τη Phi Beta Kappa Society ndashτην αρχαιότερη αδελφότη-τα ακαδημαϊκής αριστείας στην Αμερική (1776)ndash με το βραβείο Ralph Waldo Emerson Award ως το καλύτερο σύγγραμμα του έτους στις ΗΠΑ στον το-μέα των ανθρωπιστικών επιστημών Αντίθετα πολλοί αρχαιολόγοι και ιστο-ρικοί τέχνης αντιμετώπισαν την ερμηνεία αυτή με την ίδια δυσπιστία και επι-φυλάξεις πολλές φορές ακόμη και με ανυπόκριτη εχθρότητα με την οποία υποδέχτηκαν και το 1996 την ερμηνεία της Joan Connelly Ωστόσο οι κριτικοί επισημαίνουν αδυναμίες σε επιμέρους σημεία πχ στην άποψη της συγγρα-φέως ότι ο Παρθενών οφείλει το όνομά του στην ταφή των τριών παρθένων που θυσιάστηκαν για τη σωτηρία της πόλης τους Ωστόσο ούτε έχουν παρουσιά-σει κάποια πειστική υπεράσπιση της παλιάς θεωρίας ούτε έχουν καταρρίψει τα επιχειρήματα της Connelly που στηρίζουν την άποψή της ότι η κεντρική σκηνή απεικονίζει την προετοιμασία της θυσίας της θυγατέρας του Ερεχθέα Είναι σαν να κρίνουμε τη στατικότητα ενός κτιρίου εξετάζοντας τους μεντε-σέδες στα παραθυρόφυλλα

Μια αιτία για την αντίδραση ορισμένων μελετητών είναι η άρνησή τους να αποδεχτούν ότι είναι δυνατόν να εικονίζεται ανθρωποθυσία στο εμβληματι-κότερο κτίριο του ελληνικού πολιτισμού Η στάση αυτή οφείλεται πολύ απλά σε μια θεμελιώδη παρερμηνεία της έννοιας της ανθρωποθυσίας στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία σημαντικό συστατι-κό του μύθου δεν έχει καμία σχέση με εκτέλεση πχ με την εκτέλεση Τρώων αιχμαλώτων κατά την ταφή του Πατρόκλου ή με την αρχαιολογικά τεκμηριω-μένη εκτέλεση αιχμαλώτων κατά την ταφή πολεμιστών στην Ελεύθερνα της Κρήτης Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία δεν έχει επίσης καμία απολύτως σχέση με τις τακτικά τελούμενες ανθρωποθυσίες σε άλλους πολιτισμούς πχ με τη θυσία βρεφών σε φοινικικές πόλεις Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία πρώτον πραγματοποιείται σπανίως και σε κρίσιμες στιγμές και δεύτερον ως θυσία είναι οικειοθελής προσφορά από ένα μέλος της κοινότητας της ζωής του Δεν είναι η θυσία ενός περιθωριακού ανθρώπου όπως σε κάποιες τελε-τουργίες φαρμακού δηλαδή αποδιοπομπαίου τράγου αλλά η αυτοθυσία ατό-μου με ανώτατη θέση Η ανθρωποθυσία είναι η υψηλότερη και αγνότερη προ-σφορά που μπορούν να κάνουν οι θνητοί στους θεούς

Πιστεύω όμως ότι ο βασικός λόγος για την εμμονή αρχαιολόγων και ιστο-ρικών της τέχνης να συνδέουν τη ζωφόρο του Παρθενώνα με τα Παναθήναια

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

15

και να προσπαθούν να βρουν πιθανά και απίθανα ερείσματα για να τη στη-ρίξουν οφείλεται στην ιδιαίτερη σημασία που έχουν τα γλυπτά του Παρθενώ-να στην κλασική αρχαιολογία και τη διδασκαλία της και στην επί δεκαετίες βαθιά ριζωμένη πεποίθηση ότι η ζωφόρος του απεικονίζει την παναθηναϊκή πομπή Η αμφισβήτηση αυτής της ερμηνείας για πολλούς αρχαιολόγους μοιά-ζει με την αμφισβήτηση των Ευαγγελίων για έναν χριστιανό Όταν έχουν γρα-φτεί εκατοντάδες βιβλία που στηρίζονται (χωρίς περαιτέρω συζήτηση) σε αυ-τή την υπόθεση όταν γενεές φοιτητών έχουν διδαχθεί να σκέφτονται τα Πα-ναθήναια και να ανακαλούν στη μνήμη τους τη ζωφόρο όταν εκατομμύρια επισκεπτών στο Βρετανικό Μουσείο και στο Μουσείο της Ακρόπολης το πα-λιό και το νέο έχουν διαβάσει επεξηγήσεις δει αναπαραστάσεις και αγορά-σει κάρτες που διαιωνίζουν αυτή τη θεωρία μια διαφορετική θεώρηση είναι φυσικό να αντιμετωπίζεται με δυσπιστία Η εμμονή μάλλον εξηγείται ψυχο-λογικά δε δικαιολογείται όμως επιστημονικά

Το βιβλίο της Joan Connelly απευθύνεται σε πολλαπλούς αποδέκτες Για το ευρύ κοινό είναι μια καλογραμμένη ανάλυση των μύθων και του τοπίου της Αττικής και των αξιών των κατοίκων της Για τους ειδικούς είναι μια πρό-σκληση βλέποντας τον Παρθενώνα και τα γλυπτά του από μια διαφορετική οπτική γωνία να συμβάλουν στην καλύτερη κατανόησή του Αλλά και για όσους επιλέξουν να επιμείνουν στην άποψη ότι η ζωφόρος του Παρθενώνα απεικονίζει την παναθηναϊκή πομπή είναι μια πρόκληση να υποστηρίξουν την άποψη αυτή με βάσιμα επιχειρήματα και όχι με θρησκευτική πίστη Τέλος κα-ταδεικνύοντας τη στενή σύνδεση μνημείου γλυπτών και τοπίου η συγγραφέας αρχαιολόγος με σημαντική προσφορά στην καταπολέμηση του παράνομου εμπορίου αρχαιοτήτων καταθέτει το ουσιαστικότερο επιχείρημα για την επα-νένωση των γλυπτών του Παρθενώνα στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης

16 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ΠΡΌΛΌΓΌΣ

ΠΟΤΕ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ στην ιστορία του ανθρώπου δεν έχει υπάρξει οικο-δόμημα τόσο γνώριμο σrsquo ολόκληρο τον κόσμο με τόση αίγλη που να rsquoχει

μελετηθεί τόσο πολύ εγκωμιαστεί τόσο πολύ και παράλληλα να κρατά τό-σο παράξενα απρόσιτο τον εσώτερο εαυτό του Μετά από αιώνες μελέτης και θαυμασμού ο Παρθενώνας παραμένει από πολλές πλευρές ένα αίνιγμα

Οι τρεις τελευταίες δεκαετίες αποτελούν ίσως την περίοδο της πιο εξονυ-χιστικής εξέτασης του Παρθενώνα από την εποχή που δημιουργήθηκε σχεδόν δυόμισι χιλιάδες χρόνια πριν (447-432 πΧ) Το μνημειακό έργο της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης σε θέματα αποκατάστασης και μελέτης του κτιρίου έχει φέρει στο φως πλειάδα νέων πληροφοριών σε σχέση με τον σχε-διασμό την τεχνολογία και την κατασκευή του Παρθενώνα Οι ερευνητές βρέ-θηκαν προ ευχάριστων εκπλήξεων όπως είναι τα ίχνη λαμπρών χρωμάτων ndashάγνωστων μέχρι σήμεραndash σε αρχιτεκτονικά διακοσμητικά στοιχεία ψηλά μέ-σα στη δυτική πρόσταση υπαινιγμούς για την αλλοτινή ολόλαμπρη διακόσμη-ση του ναού Παράλληλα ολόφρεσκα στοιχεία προερχόμενα από την αρχαία ελληνική γραμματεία από επιγραφές από την τέχνη και την αρχαιολογία συ-νέβαλαν στην πληρέστερη κατανόηση του κόσμου που έδωσε ζωή στον Παρθε-νώνα Οι μύθοι τα συστήματα πεποιθήσεων οι τελετουργικές και κοινωνικές πρακτικές οι γνωσιακές κατασκευές ακόμη και τα συναισθήματα των αρχαίων Αθηναίων βρίσκονται πλέον υπό ριζική αναθεώρηση Πολλά όμως απrsquo όσα ανακαλύφθηκαν τα τελευταία χρόνια δεν είναι συμβατά με την αίσθηση που είχαμε για τον Παρθενώνα τους τελευταίους δυόμισι αιώνες Γιατί άραγε

Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε σήμερα τον Παρθενώνα και ο συμβολι-σμός του κατασκευή της εποχής του Διαφωτισμού και εξής σχετίζονται από-λυτα με την εικόνα που είχαν για τον εαυτό τους οι άνθρωποι που τον μελέ-τησαν και τον ερμήνευσαν Υπάρχει μια φυσική τάση να βλέπει κανείς ομοιό-τητες με τον εαυτό του όταν προσεγγίζει έναν πολιτισμό τόσο μακρινό όσο ο

18 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

αρχαίος ελληνικός Πόσο μάλλον όταν εξετάζει ένα οικοδόμημα που μετατρά-πηκε σε πρότυπο της δυτικής τέχνης σύμβολο της ίδιας της δημοκρατίας Δίνοντας τέτοιους χαρακτηρισμούς στον Παρθενώνα προβάλλουμε επάνω του τα δικά μας ιδεώδη για το τι σημαίνει να είσαι πολιτισμένος Στη θέα του κτιρίου ο δυτικός πολιτισμός βλέπει αναπόφευκτα τον εαυτό του στην πραγ-ματικότητα διακρίνει μόνο ότι κολακεύει την εικόνα του εαυτού του ή την ερμηνεύει μέσα από τη σύνδεσή της με το λίκνο της δημοκρατίας

Η σύνδεση αυτή ενισχύθηκε ξανά και ξανά με την υιοθέτηση του παρθε-νώνιου στιλ στην αστική αρχιτεκτονική τάση η οποία ξεκίνησε με το κίνημα του νεοκλασικισμού και κορυφώθηκε με την Ελληνική Αναγέννηση Από τις αρχές του 19ου αιώνα και εξής οικονομικά και πολιτειακά ιδρύματα βιβλιο-θήκες μουσεία και πανεπιστήμια άρχισαν να αναπαράγουν κλασικιστικές αρ-χιτεκτονικές φόρμες προβάλλοντας έτσι μια σειρά από αξίες που τα ευθυ-γραμμίζουν σιωπηρά με τη δημοκρατική Αθήνα της εποχής της άνθησής της Αρκεί να δει κανείς τη Δεύτερη Τράπεζα των Ηνωμένων Πολιτειών στη Φιλα-δέλφεια (1811-1824) το Βρετανικό Μουσείο (1823-1852) το Τελωνείο των Ηνω-μένων Πολιτειών στη Γουόλ Στριτ (1842) (σελ 393) το Founderrsquos Hall στο Κο-λέγιο Girard της Φιλαδέλφειας (1847) το Θησαυροφυλάκιο των ΗΠΑ στην Ουάσινγκτον (1836-1839) το Καπιτώλιο της Πολιτείας του Οχάιο (1857) το Μου-σείο Τέχνης της Φιλαδέλφειας (1928) ή το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ (1935) για να αναγνωρίσει αναφορές στην εμβληματική μορφή του Παρθενώνα1 Η ει-ρωνεία είναι ότι οικοδομήματα σαφώς κοσμικά και αστικά έχουν οικειοποι-ηθεί μια κατrsquo ουσίαν θρησκευτική αρχιτεκτονική μορφή Με τα μάτια στραμ-μένα σε ζητήματα πολιτικής και αισθητικής συνηθίσαμε όλοι τα μάλα την κα-τασκευασμένη εμβληματική ταυτότητα του Παρθενώνα και παραβλέψαμε τον πρωταρχικό βαθιά ιερό χαρακτήρα του

Σήμερα απόψεις που παρεκκλίνουν από τις παγιωμένες σύγχρονες αντι-λήψεις για τον Παρθενώνα και τη συσχέτισή του με την πολιτική ζωή της δι-κής μας εποχής έχουν αφεθεί να ξεθωριάσουν όπως ακριβώς τα λαμπερά χρώ-ματα και οι περίτεχνες διακοσμητικές λεπτομέρειες που στόλιζαν κάποτε την επιφάνεια του ίδιου του ναού Η κριτική του συμβατικού δόγματος έχει εκλη-φθεί ως επίθεση σε ένα ολόκληρο σύστημα πεποιθήσεων Πράγματι η μακρό-χρονη συσχέτιση του Παρθενώνα με την πολιτική ιδεολογία της Δύσης έχει εγεί-ρει ισχυρές αντιστάσεις στις νέες ερμηνείες Ο Παρθενώνας όμως και οι άν-

[Οι υποσελίδιες σημειώσεις με αστερίσκο είναι της μεταφράστριας] Greek Revival αρχιτε-κτονικός ρυθμός που άνθησε κυρίως στη βόρεια Ευρώπη και στην Αμερική στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα Θεωρείται η τελευταία φάση της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

19

θρωποι που τον δημιούργησαν είναι πολλά παραπάνω από όσα μας κολακεύ-ουν και ταιριάζουν με την αίσθηση που έχουμε για τον εαυτό μας Για να τα ξαναβρούμε πρέπει να δούμε το μνημείο μέσα από τα μάτια του παρελθόντος

Η ταύτιση του Παρθενώνα με το δυτικό δημοκρατικό σύστημα διακυβέρ-νησης ξεκίνησε τον 18ο αιώνα όταν ο ιστορικός τέχνης Johann Winckelmann συνέδεσε για πρώτη φορά την ανάδειξη της ατομικής ελευθερίας με την ανά-πτυξη της ώριμης κλασικής τέχνης Στο κλασικό πια έργο του Geschichte der Kunst des Altertums (Ιστορία της τέχνης της αρχαιότητας) ο Winckelmann υποστήριξε ότι η ακμή και η παρακμή των διαφόρων περιόδων στην τέχνη ακολουθούσαν τις εξελίξεις στη σφαίρα της πολιτικής Η ακμή της ελληνικής τέχνης διακήρυξε συνέπεσε με τη δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης2 Εν-νέα χρόνια αργότερα ο μαθητής του Johann Hermann von Riedesel προχώρη-σε το μοντέλο αυτό ένα βήμα πιο πέρα και ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoυπέρ-τατο προϊόν της αθηναϊκής δημοκρατίαςraquo3

H αντίληψη αυτή βρήκε θερμή ανταπόκριση κατά την Ελληνική Επανάστα-ση (1821-1830) και την περίοδο που ακολούθησε αμέσως μετά Καθώς το νέο ελληνικό κράτος σχηματιζόταν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις οι οποίες συμμετεί-χαν στη διαδικασία κατασκεύασαν αφηγήσεις που τους επέτρεπαν να ανά-γουν την καταγωγή των δικών τους πολιτικών συστημάτων στην καρδιά της αθηναϊκής Ακρόπολης Στις 28 Αυγούστου του 1834 ο άρτι αφιχθείς βασιλιάς της Ελλάδας Όθωνας γιος του βασιλιά Λουδοβίκου της Βαυαρίας εγκαινία-σε επίσημα τις αναστηλωτικές εργασίες στον Παρθενώνα Σε μια προσεκτι-κά ενορχηστρωμένη γιορτή κατά τα πρότυπα των αθηναϊκών της εποχής του Περικλή ο βασιλιάς Όθωνας προηγούνταν έφιππος συνοδευόμενος από τους αντιβασιλείς την αυλή και τους σωματοφύλακές του ενώ στρατιώτες της εθνο-φυλακής οδηγούσαν μια πομπή από πρεσβύτερους δασκάλους εκπροσώπους συντεχνιών και άλλους επιφανείς πολίτες4 Εξήντα Αθηναίοι βάδιζαν κρατώ-ντας κλάδους ελιάς ενώ στην κορυφή της Ακρόπολης νεαρές Αθηναίες ντυ-μένες στα λευκά με στεφάνια μυρτιάς στα χέρια ξεδίπλωναν ένα λάβαρο που εικόνιζε την Αθηνά5 Όταν ο Όθωνας έφτασε στα Προπύλαια παρέλαβε τα κλειδιά της πόλης από τον αρχιτέκτονα του νεοκλασικού ρυθμού Leo von Klenze ο οποίος τον συνόδευσε μέχρι τον Παρθενώνα Εκεί αφού ο βασιλιάς κάθισε σrsquo έναν θρόνο στολισμένο με κλαδιά δάφνης ελιάς και μυρτιάς ο Klenze εκφώνησε έναν ενθουσιώδη πατριωτικό λόγο όπου υποστήριξε την ανάγκη να αναστηλωθεί ο Παρθενώνας και να καταστραφεί ολοκληρωτικά κάθε ίχνος οθωμανικού κτίσματος στην Ακρόπολη laquoΌλα τα κατάλοιπα της βαρβαρότη-τας πρέπει να απομακρυνθούνraquo διακήρυξε ο Klenze Έπειτα ζήτησε από τον βασιλιά να καθαγιάσει τον πρώτο μαρμάρινο σπόνδυλο κίονα που θα αναστη-

20 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λωνόταν στον laquoαναγεννημένο Παρθενώναraquo Ο βασιλιάς ανταποκρίθηκε χτυ-πώντας τρεις φορές το λευκό κομμάτι μαρμάρου που είχε τοποθετηθεί μπρο-στά του6 Το όραμα του Klenze για μια laquoαπελευθερωμένη από τη βαρβαρό-τηταraquo Ακρόπολη αποτυπώθηκε πλήρως στην laquoιδανική άποψηraquo της Ακρόπο-λης (κάτω) ζωγραφικό του έργο του 1846 το οποίο πέρασε στην κυριότητα του Λουδοβίκου Α πατέρα του Όθωνα έξι χρόνια αργότερα7

Τον επόμενο αιώνα η πρόοδος της αρχαιολογίας και η διαρκώς αυξανόμε-νη αναγνώριση της κλασικής Ελλάδας ως λίκνου του δυτικού πολιτισμού οδή-γησαν την κλασικιστική πολιτιστική παραγωγή σε ένα νέο υψηλότερο επίπε-δο8 Το 1826 άρχισαν οι εργασίες σε μια απομίμηση του Παρθενώνα στην κο-ρυφή του λόφου του Κάλτον στα ανατολικά του Εδιμβούργου Το επίδοξο αυ-τό εθνικό μνημείο της Σκοτίας θα αφιερωνόταν στους Σκοτσέζους στρατιώτες και ναύτες που είχαν χαθεί στους Ναπολεόντειους Πολέμους και θα μετατρε-πόταν όπως όλοι ήλπιζαν σε τελευταία κατοικία για πλήθος επιφανών Σκο-τσέζων Το κτίριο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ και στη μοναχική του πρόσοψη που στέκει όρθια μέχρι σήμερα διαβάζει κανείς την επιγραφή laquoΜνημείο για τους απελθόντες και κίνητρο για τους μελλοντικούς ήρωες της Σκοτίαςraquo9 Στο με-ταξύ πάνω ακριβώς από το Ρέγκενσμπουργκ της Βαυαρίας ο βασιλιάς Λου-δοβίκος Α΄ έχτισε τον δικό του Παρθενώνα (1830-1842) σε σχέδια του γνωστού μας από τα εγκαίνια της Ακρόπολης Leo von Klenze Ο βαυαρικός Παρθενώ-

Leo von Klenze Ιδανική άποψη της Ακρόπολης και του Αρείου Πάγου των Αθηνών 1846

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

21

νας ο επονομαζόμενος Βαλχάλα laquoο οίκος των νεκρώνraquo (πάνω) φιλοξένησε προτομές και πλάκες με εγχάρακτες επιγραφές που μνημονεύουν πάνω από εκατό επιφανείς προσωπικότητες 1800 χρόνων της γερμανικής ιστορίας Το 1897 οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούσαν πλέον να καυχηθούν πως είχαν κι αυ-τές τον δικό τους Παρθενώνα στο Νάσβιλ του Τεννεσσί ο οποίος χτίστηκε με αφορμή την Κρατική Έκθεση της Εκατονταετηρίδας του 1896-1897 H αρχική ξύλινη κατασκευή αντικαταστάθηκε από μια τσιμεντένια το 1920-1931 και πα-ραμένει μέχρι σήμερα δημοφιλές τοπόσημο της πόλης (σελίδα 22)10

Τον 20ό αιώνα ο Ernst Gombrich θα χαιρετήσει τη laquoμεγάλη αφύπνισηraquo της ελληνικής τέχνης ως προϊόν της αυγής της δημοκρατίας Κατrsquo αυτόν το γε-γονός ότι το laquoαπόγειο της ανάπτυξής τηςraquo τοποθετείται στην ώριμη κλασι-κή περίοδο αντικατοπτρίζει άμεσα τη laquoνέα ελευθερίαraquo που βίωναν οι καλλι-τέχνες δουλεύοντας στο πλαίσιο του νέου πολιτεύματος11 H θετικιστική αυ-τή κατασκευή βρήκε τη συνέχειά της σε μια εξαιρετικά επιτυχημένη έκθεση ελληνικής τέχνης η οποία περιόδευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1992 με αφορμή τον εορτασμό των 2500 χρόνων από τη γέννηση της δημοκρατίας Η έκθεση με τίτλο The Greek Miracle Classical Sculpture from the Dawn of Democracy (Το ελληνικό θαύμα Κλασική γλυπτική από την αυγή της δημοκρα-τίας) πρόσφερε σε επισκέπτες από την Ουάσινγκτον και τη Νέα Υόρκη την ευκαιρία να θαυμάσουν τα εκλεκτότερα έργα της αρχαίας ελληνικής τέχνης12

Ωστόσο δεν έχουν μόνο οι οπαδοί κάποιας συγκεκριμένης πολιτικής ιδεο-

Βαλχάλα Ρέγκενσμπουργκ Βαυαρία 1830-1842 Leo von Klenze αρχιτέκτονας

22 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λογίας την τάση να βλέπουν τον εαυτό τους στα αρχαία έργα τέχνης O Cecil Rhodes είδε τον Παρθενώνα ως έκφραση όχι της δημοκρατίας αλλά της ηγε-μονίας laquoΜέσω της τέχνης ο Περικλής έμαθε στους νωθρούς Αθηναίους να πιστεύουν στην ηγεμονίαraquo υποστήριξε13 Ο Καρλ Μαρξ θαυμαστής κι αυτός της αρχαίας ελληνικής τέχνης προτίμησε να δει τα κλασικά μνημεία ως προϊό-ντα μιας κοινωνίας που βρισκόταν όχι στην ακμή της αλλά στη νηπιακή της ηλικία laquoΗ γοητεία της [αρχαίας ελληνικής] τέχνηςraquo ισχυρίστηκε ο Μαρξ laquoυπήρξε άρρηκτα συνδεδεμένηraquo με laquoτην ανωριμότητα των κοινωνικών συν-θηκών μέσα στις οποίες αναπτύχθηκεraquo14 Το μεγαλείο της ώριμης κλασικής τέχνης γενικά και του Παρθενώνα ειδικότερα άσκησε ακατανίκητη έλξη και στη φασιστική Γερμανία του Χίτλερ η οποία δε δίστασε να το χρησιμοποιή-σει προς όφελος της ιδεολογικής πολιτιστικής και κοινωνικής της ατζέντας15

Η αντίδραση του Σίγκμουντ Φρόυντ στον Παρθενώνα ήταν τι άλλο Η ενο-χή Βασανιζόταν από το γεγονός πως η ζωή τού επιφύλαξε το προνόμιο να απολαύσει ένα αριστούργημα το οποίο ο πατέρας του ένας έμπορος μαλλιού με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες δε θα μπορούσε ποτέ να έχει δει ή να έχει εκτιμήσει Όντως ο Φρόυντ πλημμύριζε από τύψεις στη σκέψη ότι ο ίδιος είχε αυτή την τύχη ενώ ο πατέρας του όχι16

Το 1998 ο δημοσιογράφος Boris Johnson σημερινός δήμαρχος του Λονδί-νου δημοσίευσε στην Daily Telegraph συνέντευξη ενός υψηλόβαθμου επιμε-

Ο Παρθενώνας του Νάσβιλ Πάρκο Εκατονταετηρίδας Νάσβιλ Τεννεσσί 1920-1931

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

23

λητή του Βρετανικού Μουσείου Στο άρθρο ο Johnson παραθέτει την ακόλου-θη άποψη του επιμελητή τα laquoΕλγίνειαraquo είναι laquoμια εικονογραφημένη ανα- παράσταση της Αγγλίας ως ελεύθερης κοινωνίας απελευθερώτριας άλλων λαώνraquo17 Ο Παρθενώνας λοιπόν χρησιμοποιείται και ως μαγνήτης και ως κα-θρέπτης Μας ελκύει βλέπουμε μέσα του τον εαυτό μας και τον ιδιοποιού-μαστε με τους δικούς μας όρους Αναπόφευκτα μέσα από την παραπάνω διαδικασία το αρχικό του νόημα σε μεγάλο βαθμό επισκιάζεται

Πράγματι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον Παρθενώνα είναι τόσο στενά συνδεδεμένος με την ιστορία των αντιδράσεων που μας προκαλεί ώστε είναι δύσκολη αν όχι αδύνατη η διάκριση μεταξύ των δύο Όταν το αντικεί-μενο που μελετάμε θεωρείται ασύγκριτα όμορφο και εμβληματικό όταν εδώ και δυόμισι χιλιετίες λειτουργεί ως οθόνη προβολής νοημάτων τα εμπόδια για να ανακαλύψει κανείς ξανά την αρχική του έννοια είναι αντίστοιχα με-γάλα Το βέβαιο είναι ότι ο Παρθενώνας δεν περνά απαρατήρητος Έχει μια αύρα αέναη διαχρονική αισθητή σε όλους τους πολιτισμούς που γεννά το δέος τη λατρεία και τον υπέρτατο θαυμασμό Τυπική περίπτωση λάτρη του Παρθενώνα υπήρξε ο Ιρλανδός καλλιτέχνης και περιηγητής Edward Dodwell ο οποίος πέρασε την περίοδο 1801-1806 στην Ελλάδα ζωγραφίζοντας και γρά-φοντας Για τον Παρθενώνα δήλωσε laquoΠρόκειται για τον πιο ανυπέρβλητο θρίαμβο της τέχνης και της αρχιτεκτονικής που αντίκρισε ποτέ ο κόσμοςraquo18 Το ίδιο πάθος συνεπήρε τον λόρδο Έλγιν ο οποίος έρεπε περισσότερο στα έργα παρά στα λόγια Ουσιαστικά κατά τα πρώτα χρόνια της διαμονής του Dodwell στην Αθήνα ο λόρδος και η λαίδη Έλγιν με την ομάδα των βοηθών τους φρόντιζαν για τη διάλυση του ναού αποσπώντας πολλά από τα γλυπτά του και στέλνοντάς τα στο Λονδίνο όπου και παραμένουν μέχρι σήμερα

Ωστόσο ακόμη και η αφαίρεση των γλυπτών δεν κατάφερε να θαμπώσει τη γοητεία του μνημείου Το 1832 ο Γάλλος ποιητής Alphonse de Lamartine ο τελευταίος των Ρομαντικών ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoτο τελειότερο ποίημα που γράφτηκε ποτέ πάνω σε πέτρα στην επιφάνεια της γηςraquo19 Όχι πολύ αρ-γότερα ο αρχιτέκτονας του νεο-γοτθικού ρυθμού Eugegravene Emmanuel Viollet-le-Duc χαρακτήρισε τον καθεδρικό ναό της Αμιέν laquoΠαρθενώνα της γοτθικής αρχιτεκτονικήςraquo20 Ακόμη κι o μεγάλoς δάσκαλος του μοντερνισμού του 20ού αιώνα ο Charles-Eacutedouard Jeanneret γνωστός αργότερα ως Le Corbusier όταν αντίκρισε για πρώτη φορά τον Παρθενώνα διακήρυξε laquoότι εδώ βρίσκεται ο χρυσός κανόνας βάση κάθε καλλιτεχνικής μέτρησηςraquo21

Έτσι λοιπόν το υπέρμετρο γόητρο του Παρθενώνα άσκησε βαθιά επίδρα-ση στους τρόπους με τους οποίους μελετήθηκε στις ερωτήσεις που τέθηκαν γιrsquo αυτόν και το πιο ενδιαφέρον στις ερωτήσεις που έμειναν αναπάντητες

24 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Υπερβολικά σεβαστός για να μπει κάτω από το μικροσκόπιο ο Παρθενώνας υπέστη διαστρεβλώσεις όπως συχνά συμβαίνει στα laquoινδάλματαraquo Αρχαίες φωνές που να μας μαρτυρούν τι ακριβώς αντιπροσώπευε για τους Αθηναί-ους ο ιερότερος ναός τους δεν έχουν επιβιώσει πολλές κι αυτό απλώς διεύ-ρυνε το κενό το οποίο έσπευσαν να καταλάβουν οι ερμηνευτές που έζησαν μετά την αρχαιότητα

ΚΙ ΑΝ ΘΕΛΟΥΜΕ ΔΙΑΚΑΩΣ να αποκαλύψουμε το αρχικό του νόημα η ιστορία του Παρθενώνα δε βοηθά στην ύστερη αρχαιότητα καιρό μετά την εποχή που η Αθήνα έχασε την ανεξαρτησία της το κτίριο υπέστη μια σειρά από κα-ταστροφές Γύρω στο 195 πΧ τo μεγάλo ανατολικό διαμέρισμα του κυρίως ναού καταστράφηκε από πυρκαγιά Σε κάποια φάση του 3ου ή του 4ου αι μΧ την εποχή της Ρωμαιοκρατίας ξέσπασε μία ακόμη πιο καταστροφική πυρκαγιά Κάποιοι μελετητές θεώρησαν υπεύθυνη για την καταστροφή την επιδρομή του γερμανικού φύλου των Ερούλων το 267 μΧ ενώ άλλοι την απέ-δωσαν στην εισβολή των Βησιγότθων του Αλάριχου που λεηλάτησαν την Αθή-να το 396 μΧ22 Όποιος κι αν ήταν o λόγος η στέγη του Παρθενώνα κατέρ-ρευσε με αποτέλεσμα να καταστραφεί ο κυρίως ναός Η εσωτερική κιονο-στοιχία του σηκού η ανατολική θύρα η βάση του λατρευτικού αγάλματος και η στέγη έπρεπε να αντικατασταθούν εξ ολοκλήρου23

Οι μέρες του Παρθενώνα ως ναού της Αθηνάς ήταν πλέον μετρημένες Με-ταξύ 389 και 391 μΧ ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ εξέδωσε μια σειρά από διατάγματα με τα οποία έκλεισε τους ναούς και κατήργησε τα αγάλματα τις γιορτές και όλες τις τελετουργίες της πατροπαράδοτης ελλη-νικής πολυθεϊστικής θρησκείας (Ο αυτοκράτορας που νομιμοποίησε τον χρι-στιανισμό ήταν ο Κωνσταντίνος αλλά αυτός που τον απάλλαξε από τον αντα-γωνισμό και τον μετέτρεψε σε επίσημη θρησκεία του κράτους ήταν ο Θεοδό-σιος) Κατά τα τέλη του 6ου αι πιθανώς κι ακόμη νωρίτερα ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό αφιερωμένο στη Θεοτόκο Η μετατροπή αυ-τή απαιτούσε μια αλλαγή στον προσανατολισμό του έτσι ανοίχθηκε μια κύ-ρια είσοδος στη δυτική πλευρά του και προστέθηκε μια αψίδα στην ανατο-λική (σελίδα 389) Το δυτικό διαμέρισμα έγινε νάρθηκας ενώ το μεγάλο δια-μέρισμα στα ανατολικά κατέλαβε μια τρίκλιτη βασιλική Ένα βαπτιστήριο προστέθηκε στη νοτιοδυτική γωνία του κτιρίου24 Στον ύστερο 7ο αιώνα ο ναός λειτουργούσε ως μητρόπολη της Αθήνας με το όνομα Παναγία η Αθηνιώτισ-σα Το 1204 όταν εισέβαλαν οι φράγκικες δυνάμεις της Δ΄ Σταυροφορίας ο ορθόδοξος ναός μετατράπηκε σε καθολικό και μετονομάστηκε σε Νοτρ Νταμ των Αθηνών Ένα κωδωνοστάσιο υψώθηκε στη νοτιοδυτική του γωνία Με την

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

25

κατάληψη της Αθήνας από τους Οθωμανούς το 1458 ο Παρθενώνας αναδια-μορφώθηκε για άλλη μία φορά αυτή τη φορά για να μετατραπεί σε τζαμί οπότε και συμπληρώθηκε με ένα μιχράμπ ένα μινμπέρ (άμβωνα) κι έναν ψη-λόλιγνο μιναρέ στη θέση του κωδωνοστασίου

Για δύο χιλιάδες χρόνια ο Παρθενώνας επιβίωνε σχεδόν αναλλοίωτος στις 28 Σεπτεμβρίου 1687 όμως υπέστη ένα ολέθριο χτύπημα Μία εβδομάδα νω-ρίτερα ο Σουηδός κόμης Koenigsmark και ο στρατός του ο οποίος αριθμού-σε 10000 άνδρες είχαν αποβιβαστεί στην Ελευσίνα 14 μόλις χιλιόμετρα βο-ρειοδυτικά της πόλης Εκεί συνάντησαν τον Βενετό στρατηγό Francesco Mo-rosini και ξεκίνησαν για την πολιορκία της Αθήνας μία από τις πολυάριθμες επιχειρήσεις του Πολέμου του Μοριά ο οποίος είναι γνωστός ως Στ΄ Βενετο-τουρκικός Πόλεμος και κράτησε από το 1684 ως το 1699 Καθώς ο στρατός της Γαληνοτάτης προήλαυνε η οθωμανική φρουρά οχυρώθηκε στην Ακρόπο-λη Την εποχή εκείνη οι Τούρκοι είχαν ήδη κατεδαφίσει τον ναό της Αθηνάς Νίκης στη δυτική άκρη του ιερού βράχου και στη θέση του είχαν κατασκευά-σει μια πλατφόρμα για κανόνια Επιπλέον είχαν αποθηκεύσει πυρομαχικά μέσα στον ίδιο τον Παρθενώνα Μέσα σε έξι ημέρες οι Βενετοί έριξαν όπως υπολογίζεται 700 κανονιοβολισμούς στον Παρθενώνα από τον γειτονικό λό-φο των Μουσών Τελικά οι άνδρες του Koenigsmark χτύπησαν διάνα Ο Παρ-θενώνας εξερράγη Οι εσωτερικοί του τοίχοι δώδεκα περίπου κίονες από τη βόρεια και τη νότια πλευρά και πολλά από τα αρχιτεκτονικά του γλυπτά εκ-σφενδονίστηκαν βίαια στον αέρα προς όλες τις κατευθύνσεις Τριακόσιοι άν-θρωποι σκοτώθηκαν εκείνη την ημέρα στην Ακρόπολη Η μάχη εξακολούθη-σε να μαίνεται για άλλο ένα εικοσιτετράωρο ώσπου τελικά τα τουρκικά στρα-τεύματα παραδόθηκαν25

Έτσι ο ιερός χώρος της Ακρόπολης άλλαξε για πάντα κι απέκτησε μια νέα εμβληματική μορφή αυτή του laquoερειπιώναraquo26 Στις αρχές του 18ου αιώνα ένα μικρό τετράγωνο τζαμί ήταν χτισμένο ανάμεσα στα πεσμένα μάρμαρα στη θέση του αλλοτινού σηκού του Παρθενώνα Η θολωτή κατασκευή από πλίν-θους και λίθους σε δεύτερη χρήση (με ένα τρίκογχο προστώο που έβλεπε βο-ρειοδυτικά βλ σελίδα 391) έστεκε μέσα στο μισοκατεστραμμένο πλαίσιο της κιονοστοιχίας του Παρθενώνα μέχρι την Επανάσταση του 1821 τότε υπέστη φθορές και στη συνέχεια το 1843 απομακρύνθηκε οριστικά27

ΚΑΤΑ ΜΙΑ ΕΝΝΟΙΑ η τάση μας να ερμηνεύουμε τον Παρθενώνα με όρους πο-λιτικής μπορεί να αποδοθεί σε μια επιστημονική επιτυχία ξέρουμε το πολι-

Τον λόφο του Φιλοπάππου

26 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τικό περιβάλλον της Αθήνας του 5ου αι πΧ καλύτερα από κάθε άλλο Οι σχετικά άφθονες φιλολογικές πηγές και οι επιγραφές που προέρχονται από τους Αθηναίους των κλασικών χρόνων σχετίζονται μrsquo αυτούς ή αναφέρονται σrsquo αυτούς μάς δίνουν πρόσβαση στον κόσμο του Περικλή του στρατηγού και πολιτικού που έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της περιόδου που ονομάζουμε σήμερα laquoχρυσό αιώναraquo και είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με την άνθηση της δημοκρατίας Ο αθηναϊκός πολιτισμός όμως δεν είναι μόνο η δη-μοκρατία αλλά και η ίδια η ιδέα της δημοκρατίας αντιπροσωπεύει πολύ πε-ρισσότερα από όσα μπορεί να αντιληφθεί κανείς κοιτώντας τη μέσα από ένα σύγχρονο πρίσμα Καταρχάς για τους Αθηναίους η έννοια πολιτική υπερέ-βαινε κατά πολύ τη δική μας Η πολιτεία δύσκολα μεταφράζεται στα αγγλι-κά ουσιαστικά η λέξη εμπεριέχει όλες τις προϋποθέσεις για να είναι κανείς πολίτης στην πιο ευρεία του έννοια Η αρχαία πολιτεία ξεπερνούσε κατά πο-λύ τις παραμέτρους της σύγχρονης πολιτικής καθώς αγκάλιαζε τη θρησκεία τις τελετουργίες την ιδεολογία και τις αξίες Ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται πως το προβάδισμα του laquoκαλού του συνόλουraquo έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην πολιτεία όταν παρατηρεί πως laquoαναμφισβήτητα είναι ορθά τα πολιτεύ-ματα όπου αυτοί που κατέχουν την εξουσία είτε είναι ένας είτε λίγοι είτε πολλοί τη χρησιμοποιούν για να εξυπηρετήσουν το κοινό συμφέρονraquo28

Στον πυρήνα της αθηναϊκής πολιτείας φωλιάζουν οι θεμελιακές αντιλήψεις που είχε ο αθηναϊκός πολιτισμός για τον εαυτό του και την καταγωγή του για την κοσμολογία και την προϊστορία του ndash ένα σύνολο ιδεών που καθόρι-ζε τις αξίες της κοινότητας και από το οποίο πήγαζε ένα σύνθετο φάσμα ιε-ροτελεστιών που είχε εστία τον Παρθενώνα για μία χιλιετία περίπου Ο Παρ-θενώνας μέχρι σήμερα ελάχιστα έχει μελετηθεί από αυτή τη σκοπιά Κι όμως αν δεν την κατανοήσει κανείς είναι αδύνατον να εκφράσει ικανοποιητικά τι ακριβώς είναι ο Παρθενώνας πέρα από ένα εξαίρετο αρχιτεκτονικό επίτευγ-μα ή το σύμβολο ενός πολιτικού ιδεώδους όπως το αντιλήφθηκαν ουσιαστι-κά ξένοι πολιτισμοί στο μακρινό μέλλον Αν θέλουμε να ξαναβρούμε το πρω-τογενές το αυθεντικό νόημα του Παρθενώνα πρέπει να αποπειραθούμε να τον δούμε μέσα από τα μάτια αυτών που τον έχτισαν Πρέπει να γυρίσουμε πίσω στο παρελθόν εγχείρημα που εμπλέκει τόσο την αρχαιολογία της συ-νειδητότητας όσο και την αρχαιολογία του τόπου

Οι πρόσφατες αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στον Ιερό Βρά-χο καθώς και οι σύγχρονες ανθρωπολογικές προσεγγίσεις που διευρύνουν περισσότερο από ποτέ άλλοτε τις γνώσεις μας για το απώτερο παρελθόν συμ-βάλλουν στην ανακάλυψη της αρχαίας πραγματικότητας του Παρθενώνα Τεκμηριωμένες αρχαιολογικές ανακαλύψεις της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνη-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

27

μείων Ακρόπολης του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού κατά τη λεπτομερή αυτοψία του κτίσματος έφεραν στο φως νέα στοιχεία σχετικά με τα υλικά τα εργαλεία τις τεχνικές και την τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκαν στην κα-τασκευή του Παρθενώνα29 Τώρα πια ξέρουμε πως κατά τη διάρκεια της οι-κοδόμησης πραγματοποιήθηκαν πολλές μετατροπές ανάμεσά τους ίσως και η καθοριστική προσθήκη της μοναδικής και επιβλητικής ιωνικής ζωφόρου Έχει πλέον υποστηριχτεί πειστικά πως η ζωφόρος αυτή περιέτρεχε αρχικά ολόκληρη την ανατολική πρόσταση του ναού Δύο παράθυρα εκατέρωθεν της ανατολικής θύρας του Παρθενώνα αύξαναν το φως που έπεφτε στο χρυσε-λεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Στη βόρεια κιονοστοιχία ανακαλύφθηκαν ίχνη ενός μικρού ιερού με βωμό άγνωστου μέχρι πρότινος και προγενέστερου του Παρθενώνα30 Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει έναν νέο δρόμο για την κατανόηση του προπαρθενώνιου λατρευτικού τυπικού και θέτει ερωτήματα που αφο-ρούν τη συνέχεια της ιερότητας του χώρου από τα βάθη της αρχαιότητας μέ-χρι την εποχή του Περικλή

Οι τελευταίες δεκαετίες δεν αύξησαν απλώς με γεωμετρική πρόοδο τα νέα δεδομένα σε σχέση με τον σχεδιασμό και την εξέλιξη του Παρθενώνα ως κτι-ρίου Έφεραν επίσης σαρωτικές αλλαγές στον επιστημονικό τρόπο σκέψης αλλαγές οι οποίες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε την πιο άυλη διάσταση του Παρθενώνα Νέα ερωτήματα προκύπτουν σε σχέση με τα τεκμήρια της αρ-χαιότητας ενώ νέα ερευνητικά μοντέλα και μέθοδοι που αντλούν από τις κοι-νωνικές επιστήμες και την ιστορία της θρησκείας και του πολιτισμού καλού-νται να δώσουν τις απαντήσεις Όλα αυτά προώθησαν μια νέα προσέγγιση των μνημείων τα οποία εξετάζονται πλέον μέσα σrsquo ένα ολοκληρωμένο περι-βάλλον συντεθειμένο από μια ποικιλία αρχαίων συμφραζομένων31 Η μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και των τελετουργιών της γνωρίζει άνθηση τα τελευταία τριάντα χρόνια32 H ένταξη της θρησκείας σε κάθε σχεδόν όψη της ζωής στην αρχαία Ελλάδα αναγνωρίζεται πλήρως σήμερα Η υπό εξέλι-ξη μελέτη των αρχαίων συναισθημάτων όπως και της γνωστικής λειτουργίας αποκαλύπτει τις επιδράσεις της γλώσσας της συμπεριφοράς και της πολυ-αισθητηριακής εμπειρίας στο συναίσθημα και τη σκέψη των αρχαίων33 Σήμε-ρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε είμαστε σε θέση να τρυπώσουμε στο μυα-λό των ανθρώπων που έζησαν στη σκιά της Ακρόπολης κατά την αρχαιότητα

Οι συνεχείς μελέτες σε ζητήματα πρόσληψης προβολής και οικειοποίησης έχουν αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους αισθητικές ιδεολογικές και εθνικιστικές ατζέντες διαμόρφωσαν ερμηνευτικά πλαίσια τα τελευταία 250 χρόνια34 Η νοσταλγική ανάγκη της σύγχρονης Δύσης για έναν κρίκο με το κλασικό παρελθόν μια σύνδεση που θα επιβεβαιώνει τις δικές της πολιτικές

28 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

και πολιτιστικές φιλοδοξίες αναγνωρίζεται πλέον ως δύναμη η οποία ήλεγ-χε την κατασκευή των αφηγήσεων που εδώ και καιρό κυριαρχούν στον τρό-πο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα μνημεία Τώρα πια αναγνωρίζουμε πως υπάρχει μια laquoάλλη Ακρόποληraquo η οποία απαιτεί να την προσεγγίσουμε μέσα από μια διαχρονική και πολυαισθητηριακή αντίληψη για τον χώρο και τα οικοδομήματά του ανάμεσά τους και τον Παρθενώνα35 Και οι δύο αυτές δυνάμεις ndashη ανακάλυψη νέων στοιχείων και η ανάπτυξη νέων ερωτημάτων και μεθόδωνndash συμπράττουν για τη δημιουργία ενός νέου θεωρητικού πλαι- σίου για τον Παρθενώνα αυτού που προτείνεται σε αυτό εδώ το βιβλίο

Όσο πιο πολλά ανακαλύπτουμε για τον Παρθενώνα τόσο πιο αινιγματι-κός φαντάζει και τόσο πιο ανεπαρκή μοιάζουν τα απλουστευμένα νοήματα που του αποδόθηκαν από μεταγενέστερους πολιτισμούς Καθώς ένας εξαι-ρετικά περίπλοκος κόσμος τελετουργιών και πνευματικού βάθους αποκαλύ-πτεται το κτίριο αυτό το οποίο βρισκόταν στον πυρήνα τόσο παράξενων σκοτεινών πρακτικών εξακολουθεί να εγείρει το ερώτημα laquoΤι ακριβώς είναι ο Παρθενώναςraquo

Από όλα τα υλικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής η ανάγλυφη ζωφόρος του Παρθενώνα είναι η μεγαλύτερη και πιο λεπτομερής αποκάλυψη των αθη-ναϊκών αντιλήψεων που έχουμε στα χέρια μας Η θριαμβευτική αυτή σκηνή η δεξιοτεχνικά λαξεμένη επάνω στο μάρμαρο η κινούμενη πινακοθήκη προσώ-πων ευγενών βγαλμένων από το μακρινό παρελθόν η laquoλίθινη προσευχήraquo το εκτενέστερο και πιο περίτεχνο αφηγηματικό ταμπλό που μας κληροδότησαν οι Αθηναίοι μας προσφέρει ένα κρίσιμο και ουσιαστικό άνοιγμα στον κόσμο τους Τι ακριβώς αναπαριστούν οι περίπου τετρακόσιες μορφές που λαξεύ-τηκαν επάνω της Το ερώτημα είναι υψίστης σημασίας

Από τον 15ο αιώνα μΧ η ζωφόρος του Παρθενώνα ερμηνεύεται ως στιγ-μιότυπο της ζωής των Αθηναίων του 5ου αι πΧ ενώ από τον 17ο θεωρήθη-κε ότι απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων κομβική εκδήλωση της ετή-σιας γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς36 Η ερμηνεία αυτή ωστόσο εξαιρεί τη ζωφόρο από τη συμβατική διακόσμηση των αρχαίων ελληνικών ναών τα θέ-ματα της οποίας αντλούνταν κατά κανόνα όχι από τη σύγχρονή τους πραγ-ματικότητα αλλά από τους μύθους Κι έτσι το εκπληκτικό αυτό λίθινο ανά-γλυφο δαχτυλίδι είναι για μας ένα ακόμη αίνιγμα μέσα σrsquo αυτό του ίδιου του Παρθενώνα

Στις σελίδες που ακολουθούν προτείνω μια νέα ερμηνεία της ζωφόρου που έρχεται σε άκρα αντίθεση με την επικρατούσα37 Η ερμηνεία μου πηγάζει από τη θρησκεία και όχι από την πολιτική αξιοποιώντας την αναγνώριση προτύ-πων σε στοιχεία προερχόμενα από την εικονογραφία τις γραπτές πηγές και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

29

τις τελετουργίες προτείνω μια νέα ανάγνωση που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον Παρθενώνα όσο και τους ανθρώπους που τον κατασκεύασαν

Κατά τη γνώμη μου αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα που σχηματίζουν την ετήσια παναθηναϊκή πομπή τους αλλά μια σκη-νή από το μυθικό παρελθόν απόλυτα δηλωτική του τι σημαίνει να είσαι πο-λίτης αυτής της πόλης Μια τραγωδία εκτυλίσσεται κι αποκαλύπτει έναν βα-σιλιά και μια βασίλισσα που υπακούοντας στο δελφικό μαντείο αναγκάζο-νται να πάρουν μια αφόρητα επώδυνη απόφαση για να σώσουν την Αθήνα από την καταστροφή Και η απόφαση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την υπέρτατη θυσία Ο ιδρυτικός μύθος που αποκαλύ-πτεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα και βασίζεται στη ζωή του βασιλιά-γε-νάρχη της πόλης και της οικογένειάς του απαιτεί θεώρηση πολύ πιο σκοτει-νή και πρωτόγονη από αυτή που οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί και οι κλασι-κιστές ήταν προετοιμασμένοι να αντέξουν H δραματική αυτή ιστορία μάς επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε από μια ουρανόπεμπτη κλειδαρότρυπα στο εσωτερικό της αθηναϊκής θεώρησης των πραγμάτων θέτοντας σε άμεση αμ-φισβήτηση τις δικές μας ταυτίσεις με αυτή

Ο Παρθενώνας λοιπόν μας απομακρύνει από τα στερεότυπα της Αναγέν-νησης και του Διαφωτισμού από την κοινωνία φιλοσόφων και ρητόρων που συνηθίσαμε να φανταζόμαστε Στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι ήταν ένας λαός πολύ πιο ξένος απrsquo όσο οι περισσότεροι από εμάς σήμερα θα μπορού-σαμε να παραδεχτούμε Ο κόσμος τους ήταν ένας κόσμος κυριευμένος από πνεύματα ανήσυχος κυριαρχούμενος από μια εγωκεντρική αίσθηση του εαυ-τού τους και μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να τα έχουν καλά με τους θεούς Με-γάλο μέρος της ημέρας το περνούσαν ρωτώντας ευχαριστώντας και τιμώ-ντας τους θεούς επιδιώκοντας έτσι να διατηρούν την ισορροπία την αντα-ποδοτικότητα και την αρμονία με τα παντοδύναμα όντα που είχαν το ελεύ-θερο να παίζουν με την ανθρώπινη μοίρα Εξάλλου οι Αθηναίοι ένιωθαν διαρ-κώς από πάνω τους την απειλή του πολέμου της βίας και του θανάτου

Πνεύματα θεότητες και ήρωες από το μυθικό παρελθόν όλοι ήταν παρό-ντες πάντα και παντού σε κάθε γωνιά της αττικής γης Η ζωή ήταν εύθραυ-στη αβέβαιη περιστασιακά ευτυχισμένη και γεμάτη εκπλήξεις πέρα από τη βεβαιότητα του θανάτου που παραμόνευε διαρκώς38 Τα ημερολόγια κι ο ακρι-βής χρόνος διεξαγωγής τελετουργιών θρησκευτικών εορτών αθλητικών αγώ-νων και θεατρικών παραστάσεων ρυθμίζονταν από μακραίωνες παραδόσεις και από την παρατήρηση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον νυχτερι- νό ουρανό Η κοσμολογία το τοπίο και η παράδοση προσέδεναν τους Αθη-

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος για την ελληνική έκδοση (από τον Άγγελο Χανιώτη) 11

Πρόλογος 17

1 Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ Το μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου 35

2 ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ Οι θεοί τα τέρατα και η τάξη του σύμπαντος 79

3 ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΚΛΕΟΣ Ο Παρθενώνας στην καλύτερη στιγμή του 112

4 Η ΥΠΕΡΤΑΤΗ ΘΥΣΙΑ Πατέρας μητέρα κόρες γενάρχες Αθηναίων 166

5 Η ΖΩΦΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ Το κλειδί για την κατανόηση του ναού 190

6 ΓΙΑΤΙ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ Πόλεμος θάνατος και μνήμη σε μορφή ιερού χώρου 255

7 ΤΑ ΠΑΝΑΘΗΝΑΙΑ Η τελετουργική έκφραση του ανήκειν και ο θάνατος της Παρθένου 294

8 H ΞΑΣΠΡΙΣΜΕΝH ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ Η πιο ειλικρινής κολακεία και τα όρια της επίκτητης ταυτότητας 344

Επίλογος 382

Ευχαριστίες 407

Σημειώσεις 411

Επιλεγμένη Βιβλιογραφία 503

Ευρετήριο 535

ΠΡΌΛΌΓΌΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΌΣΗ

Μνήμη και τελετουργία στη ζωφόρο του Παρθενώνα Νέες απαντήσεις σε παλιά ερωτήματα

από τον Άγγελο Χανιώτη Καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών

Institute for Advanced Study Princeton

ΕΠΙ ΔΥΟ ΚΑΙ ΠΛΕΟΝ ΑΙΩΝΕΣ όσοι έχουν ασχοληθεί λεπτομερώς με τη ζωφό-ρο του Παρθενώνα διαπιστώνουν ότι πολλές λεπτομέρειες της παράστα-

σης και ιδιαίτερα της κεντρικής σκηνής διαφέρουν από όσα γνωρίζουμε από τις γραμματειακές πηγές για τα Παναθήναια Κορύφωση της πανδήμου πα-ναθηναϊκής πομπής από το Δίπυλο προς τον Παρθενώνα ήταν η παράδοση από τις αρρηφόρους γόνους ευγενών οικογενειών της Αθήνας του νέου πέ-πλου για το άγαλμα της Αθηνάς Όμως στη σκηνή της υποτιθέμενης παράδο-σης του πέπλου αντί για την ιέρεια της Αθηνάς βλέπουμε έναν γενειοφόρο άνδρα και ένα ημίγυμνο νεαρό άτομο απροσδιορίστου φύλου Αντί για το πε-ζικό των Αθηναίων εικονίζονται επίλεκτοι ιππείς λείπουν οι κανηφόροι γόνοι καλών οικογενειών της Αθήνας και οι θαλλοφόροι σεβάσμιοι γέροντες Αυ-τές και άλλες διαφορές ανάμεσα στη ζωφόρο του Παρθενώνα και τις γραπτές πηγές έκαναν κατά καιρούς τους μελετητές είτε να αναζητήσουν εξηγήσεις είτε σπανιότερα να αμφισβητήσουν την κρατούσα άποψη ότι η ζωφόρος του Παρθενώνα απεικονίζει την παναθηναϊκή πομπή

Το γεγονός ότι κανένα αρχαίο κείμενο δεν αναφέρεται στη ζωφόρο και την παράστασή της αφήνει περιθώρια για λιγότερο ή περισσότερο βάσιμες εναλ-λακτικές ερμηνείες Για να αναφέρω μόνο δύο κατά μία άποψη η ζωφόρος εικονίζει τους πεσόντες της μάχης του Μαραθώνα και την άνοδό τους στον Όλυμπο κατά μία άλλη τον πρώτο εορτασμό των Παναθηναίων στο μακρινό

παρελθόν Την πρώτη ερμηνεία δεν μπόρεσε να τη σώσει ούτε το γεγονός ότι τη διατύπωσε ο laquoκοσμήτοραςraquo της βρετανικής αρχαιολογίας (και θερμός υπέρμαχος της παραμονής των γλυπτών του Παρθενώνα στο Βρετανικό Μου-σείο) John Boardman αφού εκτός από άλλες δυσκολίες ούτε καν ο αριθμός των μορφών στη ζωφόρο δεν αντιστοιχεί στον αριθμό των πεσόντων στον Μα-ραθώνα Η δεύτερη ερμηνεία δίνει μεν μια πειστική εξήγηση για την απου-σία στοιχείων που δεν αναφέρουν οι μεταγενέστερες πηγές αλλά προσκρούει στις ίδιες ουσιαστικές δυσκολίες στις οποίες προσκρούουν τελικά όλες οι προσπάθειες να συνδεθούν τα Παναθήναια με τη ζωφόρο του Παρθενώνα Ας αναφέρω μερικές από αυτές

Ο γλυπτός διάκοσμος ναών και άλλων κτιρίων θρησκευτικής σημασίας στην κλασική εποχή (αλλά και αργότερα) αντλεί τη θεματολογία του κυρίως από τον μύθο κατ᾿ εξαίρεση από την πιο πρόσφατη ιστορία σπανιότατα από τε-λετουργίες ποτέ από γιορτές Αν τα σπαράγματα της κεντρικής παράστα-σης της ζωφόρου του Παρθενώνα ανακαλύπτονταν σήμερα το ερώτημα που κάθε αρχαιολόγος και ιστορικός τέχνης θα έθετε δεν είναι ποια τελετουργία αλλά ποιο μύθο απεικονίζει Ο αντίλογος σε αυτή την ένσταση είναι ότι ο Παρ-θενώνας ως συνολικό έργο τέχνης έχει και καινοτόμα και μοναδικά στοιχεία

Πιο δύσκολο είναι να αντιμετωπιστεί μια άλλη δυσκολία Σύμφωνα με τις συμβάσεις της αρχαίας εικονογραφίας σε παραστάσεις στις οποίες οι λά-τρεις προσφέρουν κάτι σε μια θεότητα η θεότητα (ή το άγαλμά της) κοιτά-ζει τους πιστούς και την προσφορά τους υπαινισσόμενη έτσι την αποδοχή της Στη ραψωδία Ζ της Ιλιάδας όταν η Τρωαδίτισσα Θεανώ τοποθετεί στα γόνατα του αγάλματος της Αθηνάς έναν πολύτιμο πέπλο η θεά αποστρέφει το βλέμμα της (ἀνένευε) δηλώνοντας έτσι ότι απορρίπτει την ικεσία Γιατί λοιπόν στην κεντρική σκηνή της ζωφόρου απεικονίζονται οι θεοί με στραμμέ-να τα νώτα τους προς τα διαδραματιζόμενα Είναι δυνατόν ο Φειδίας να ήταν τόσο αδιάφορος στις συμβάσεις και τις θρησκευτικές ευαισθησίες των συ-μπολιτών του παρουσιάζοντας την Αθηνά και τους άλλους θεούς να αγνοούν τη σημαντικότερη προσφορά των Αθηναίων Ο αντίλογος σε αυτή την ένστα-ση είναι ότι ο γλύπτης αποδίδει έτσι την κυκλική διάταξη των θεών ως θεα-τών της σκηνής Όμως ο γλύπτης θα μπορούσε να το κάνει αυτό απεικονίζο-ντας τους θεούς με τα πρόσωπα στραμμένα προς τη σκηνή κι όχι να απο-στρέφουν σχεδόν επιδεικτικά το βλέμμα

Μια άλλη δυσκολία σχετίζεται με τη δυσερμήνευτη παρουσία ενός ημίγυ-μνου νεαρού ατόμου στην κεντρική σκηνή που είτε παραλαμβάνει ένα ύφα-σμα από έναν γενειοφόρο άνδρα είτε του το παραδίδει Οι αρχαίοι laquoιεροί νό-μοιraquo περιέχουν συχνά αυστηρές διατάξεις ως προς την ενδυμασία όσων συμ-

12 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

μετέχουν σε πράξεις λατρείας πχ ο νόμος των μυστηρίων των Μεγάλων Θεών στην Ανδανία (1ος αι μΧ) απαγορεύει στις γυναίκες να φορούν διαφανή ρούχα και ανάλογες ενδυματολογικές απαγορεύσεις και υποδείξεις μαρτυ-ρούνται από την κλασική εποχή Πώς εξηγείται επομένως ότι αυτό που αντι-κρίζει ο θεατής της κεντρικής σκηνής είναι ο ημίγυμνος γλουτός ενός νεαρού ατόμου Επέλεξε ο Φειδίας για αυτή τη σκηνή έναν δούλο ndashόπως μου έχει προτείνει κάποιος συνάδελφοςndash που στη σημαντικότερη ιεροπραξία τού γλί-στρησε ο χιτώνας ή μήπως κάποιο αγόρι που η μητέρα του λησμόνησε να το ντύσει κατάλληλα για την ιερότερη πράξη ndash για την οποία σημειωτέον οι αρχαίες πηγές δεν αναφέρουν ούτε αγόρια ούτε δούλους

Και πώς εξηγείται ότι στην παράδοση του πέπλου δε συμμετέχει η ιέρεια της Αθηνάς Στον στολισμό του αγάλματος της θεάς οι άντρες δεν έχουν κα-μία δουλειά Κάποιοι αρχαιολόγοι βρήκαν τη λύση και σε αυτό το πρόβλημα δεν εικονίζεται η παράδοση του νέου πέπλου αλλά η απομάκρυνση του πα-λιού ή δεν εικονίζεται η σκηνή της παράδοσης αλλά όσα ακολουθούν μετά Είναι περίπου σαν να ανέθεσαν στον Λεονάρντο ντα Βίντσι να ζωγραφίσει τον Μυστικό Δείπνο κι εκείνος να ζωγράφισε το πλύσιμο των πιάτων

Για αυτούς και συναφείς λόγους όταν το 1998 πραγματεύτηκα τα Πανα-θήναια σε παράδοσή μου για τις αρχαίες ελληνικές γιορτές στο Πανεπιστή-μιο της Χαϊδελβέργης μου ήταν αδύνατον να εμπλουτίσω το μάθημα με ει-κόνες από τη ζωφόρο Λίγο νωρίτερα η Joan Connelly πρώην συνάδελφός μου στο New York University είχε διατυπώσει για πρώτη φορά σε ένα σύντομο αλλά περιεκτικό άρθρο τη θεωρία ότι θέμα της κεντρικής σκηνής της ζωφό-ρου δεν είναι η παράδοση του πέπλου για το άγαλμα της Αθηνάς αλλά ένας από τους γνωστότερους και σημαντικότερους για την αθηναϊκή ταυτότητα και αυτογνωσία μύθους η προετοιμασία της θυσίας μιας από τις κόρες του βασιλιά της Αθήνας Ερεχθέα η οποία ακολουθώντας έναν χρησμό πρόσφερε οικειοθελώς τη ζωή της για να σώσει την πατρίδα της που απειλούνταν από Θράκες εισβολείς υπό τον Εύμολπο Στον θάνατο την ακολούθησαν και οι δύο αδελφές της Η σημαντικότερη πηγή μας για τον μύθο είναι η χαμένη σήμε-ρα τραγωδία του Ευριπίδη Ερεχθέας Γνωστή αρχικά κυρίως από ένα εκτε-νές απόσπασμα που παρέθεσε από μνήμης το 331 πΧ ο ρήτορας Λυκούργος η τραγωδία έγινε καλύτερα γνωστή το 1967 όταν δημοσιεύτηκαν πολυάριθ-μοι στίχοι που σώζονται σε έναν πάπυρο

Ως ιστορικός της αρχαίας ελληνικής θρησκείας βρήκα αμέσως τη θεωρία της Joan Connelly βάσιμη επειδή επιτέλους συνέδεε την παράσταση με έναν μύθο ndash και μάλιστα όχι με έναν οποιονδήποτε μύθο αλλά με έναν εξαιρετι-κά σημαντικό μύθο του οποίου η απουσία από την εικονογραφία του Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

13

νώνα θα ήταν παράδοξη Εξηγούμαι από την εποχή του πλατωνικού Μενέξε-νου ως τον Παναθηναϊκό του Αίλιου Αριστείδη δηλαδή επί πέντε αιώνες οι Αθηναίοι προέβαλλαν τρεις μυθολογικές παραδόσεις για να δείξουν τη συ-νεισφορά τους στη σωτηρία των Ελλήνων από τους βαρβάρους τη νίκη του Θησέα επί των Αμαζόνων τη νίκη επί του Εύμολπου και των Θρακών του και τη νίκη στον Μαραθώνα επί των Περσών Όταν ο Σύλλας πολιορκούσε την εξε-γερμένη Αθήνα το 87 πΧ οι Αθηναίοι έστειλαν πρεσβεία για να διαπραγμα-τευτούν την παράδοσή τους Όπως γράφει ο Πλούταρχος αντί να χρησιμο-ποιήσουν κάποια πολιτικά επιχειρήματα για τη σωτηρία τους μιλούσαν με περηφάνια για τον Θησέα τον Εύμολπο και τους Περσικούς Πολέμους Ο πραγματιστής Ρωμαίος στρατηγός τούς έδιωξε με την παρατήρηση ότι δεν είχε έρθει για να διδαχθεί ιστορία αλλά για να καθυποτάξει επαναστάτες Για τους Αθηναίους είχε γίνει πάγια συνήθεια να αναφέρουν αυτό το τρίπτυ-χο νίκη επί των Αμαζόνων επί του Εύμολπου και επί των Περσών Τα γλυ-πτά του Παρθενώνα παρουσιάζουν όλα τα μυθολογικά ορόσημα της τοπικής ιστορίας στα αετώματα τη γέννηση της Αθηνάς και τη διαμάχη της με τον Ποσειδώνα στις μετόπες την Αμαζονομαχία τη μάχη του Θησέα και των Λα-πιθών κατά των Κενταύρων και την άλωση της Τροίας (με συμμετοχή του Αθη-ναίου Μενεσθέα) Στον γειτονικό ναό της Αθηνάς Νίκης απεικονίζονταν γεγο-νότα της πρόσφατης ιστορίας τα Περσικά και μια μάχη μεταξύ Ελλήνων Θα ήταν παράδοξο να λείπει ο μύθος που οι Αθηναίοι δεν έπαυσαν να θυμίζουν σε ντόπιους και ξένους η απόκρουση του Εύμολπου

Σύμφωνα με την Connelly ακριβώς αυτό το συστατικό της συλλογικής μνή-μης των Αθηναίων είναι το θέμα της ζωφόρου του Παρθενώνα Το γενικό αυ-τό ερμηνευτικό πλαίσιο δίνει μια πειστική ερμηνεία για την κεντρική σκηνή To ημίγυμνο νεαρό άτομο δεν είναι τελικά ημίγυμνο αλλά μισοντυμένο είναι η κόρη του Ερεχθέα που ετοιμάζεται να αποβάλει τα παρθενικά της ρούχα για να ενδυθεί τον πέπλο της θυσίας της Τα άλλα πρόσωπα είναι το βασιλικό ζεύγος της Αθήνας και οι δύο αδελφές της που δε φέρουν σκαμνιά στο κεφά-λι τους ndashάλλος ένας από τους παραλογισμούς της παραδοσιακής ερμηνείαςndash αλλά τους πέπλους για τη δική τους θυσία Δεδομένου ότι δεν έχουμε οποια-δήποτε γραπτή πηγή για το θέμα της ζωφόρου ούτε γνωρίζουμε αν υπήρχαν παραλλαγές του μύθου που διαφέρουν σε ορισμένα σημεία από όσα αναφέ-ρει ο Ευριπίδης στην τραγωδία του εννοείται ότι παραμένουν και με αυτή την ερμηνεία κάποια σημεία σκοτεινά

Είκοσι χρόνια μετά την πρώτη παρουσία της νέας θεωρίας της με το ανά χείρας βιβλίο η Joan Connelly δεν παρουσιάζει απλώς λεπτομερέστερα την τεκμηρίωσή της χαρτογραφεί το τοπίο της Αττικής ως ένα τοπίο διαποτισμέ-

14 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

νο από μύθους και τελετουργίες τοποθετώντας τον Παρθενώνα μέσα σε αυ-τό το γενικότερο πλαίσιο των αθηναϊκών παραδόσεων Όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο το μη ειδικό αναγνωστικό κοινό το υποδέχτηκε θερμά οι New York Times το κατέταξαν ως ένα από τα 100 σημαντικότερα βιβλία του 2014 και το 2015 βραβεύτηκε από τη Phi Beta Kappa Society ndashτην αρχαιότερη αδελφότη-τα ακαδημαϊκής αριστείας στην Αμερική (1776)ndash με το βραβείο Ralph Waldo Emerson Award ως το καλύτερο σύγγραμμα του έτους στις ΗΠΑ στον το-μέα των ανθρωπιστικών επιστημών Αντίθετα πολλοί αρχαιολόγοι και ιστο-ρικοί τέχνης αντιμετώπισαν την ερμηνεία αυτή με την ίδια δυσπιστία και επι-φυλάξεις πολλές φορές ακόμη και με ανυπόκριτη εχθρότητα με την οποία υποδέχτηκαν και το 1996 την ερμηνεία της Joan Connelly Ωστόσο οι κριτικοί επισημαίνουν αδυναμίες σε επιμέρους σημεία πχ στην άποψη της συγγρα-φέως ότι ο Παρθενών οφείλει το όνομά του στην ταφή των τριών παρθένων που θυσιάστηκαν για τη σωτηρία της πόλης τους Ωστόσο ούτε έχουν παρουσιά-σει κάποια πειστική υπεράσπιση της παλιάς θεωρίας ούτε έχουν καταρρίψει τα επιχειρήματα της Connelly που στηρίζουν την άποψή της ότι η κεντρική σκηνή απεικονίζει την προετοιμασία της θυσίας της θυγατέρας του Ερεχθέα Είναι σαν να κρίνουμε τη στατικότητα ενός κτιρίου εξετάζοντας τους μεντε-σέδες στα παραθυρόφυλλα

Μια αιτία για την αντίδραση ορισμένων μελετητών είναι η άρνησή τους να αποδεχτούν ότι είναι δυνατόν να εικονίζεται ανθρωποθυσία στο εμβληματι-κότερο κτίριο του ελληνικού πολιτισμού Η στάση αυτή οφείλεται πολύ απλά σε μια θεμελιώδη παρερμηνεία της έννοιας της ανθρωποθυσίας στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία σημαντικό συστατι-κό του μύθου δεν έχει καμία σχέση με εκτέλεση πχ με την εκτέλεση Τρώων αιχμαλώτων κατά την ταφή του Πατρόκλου ή με την αρχαιολογικά τεκμηριω-μένη εκτέλεση αιχμαλώτων κατά την ταφή πολεμιστών στην Ελεύθερνα της Κρήτης Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία δεν έχει επίσης καμία απολύτως σχέση με τις τακτικά τελούμενες ανθρωποθυσίες σε άλλους πολιτισμούς πχ με τη θυσία βρεφών σε φοινικικές πόλεις Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία πρώτον πραγματοποιείται σπανίως και σε κρίσιμες στιγμές και δεύτερον ως θυσία είναι οικειοθελής προσφορά από ένα μέλος της κοινότητας της ζωής του Δεν είναι η θυσία ενός περιθωριακού ανθρώπου όπως σε κάποιες τελε-τουργίες φαρμακού δηλαδή αποδιοπομπαίου τράγου αλλά η αυτοθυσία ατό-μου με ανώτατη θέση Η ανθρωποθυσία είναι η υψηλότερη και αγνότερη προ-σφορά που μπορούν να κάνουν οι θνητοί στους θεούς

Πιστεύω όμως ότι ο βασικός λόγος για την εμμονή αρχαιολόγων και ιστο-ρικών της τέχνης να συνδέουν τη ζωφόρο του Παρθενώνα με τα Παναθήναια

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

15

και να προσπαθούν να βρουν πιθανά και απίθανα ερείσματα για να τη στη-ρίξουν οφείλεται στην ιδιαίτερη σημασία που έχουν τα γλυπτά του Παρθενώ-να στην κλασική αρχαιολογία και τη διδασκαλία της και στην επί δεκαετίες βαθιά ριζωμένη πεποίθηση ότι η ζωφόρος του απεικονίζει την παναθηναϊκή πομπή Η αμφισβήτηση αυτής της ερμηνείας για πολλούς αρχαιολόγους μοιά-ζει με την αμφισβήτηση των Ευαγγελίων για έναν χριστιανό Όταν έχουν γρα-φτεί εκατοντάδες βιβλία που στηρίζονται (χωρίς περαιτέρω συζήτηση) σε αυ-τή την υπόθεση όταν γενεές φοιτητών έχουν διδαχθεί να σκέφτονται τα Πα-ναθήναια και να ανακαλούν στη μνήμη τους τη ζωφόρο όταν εκατομμύρια επισκεπτών στο Βρετανικό Μουσείο και στο Μουσείο της Ακρόπολης το πα-λιό και το νέο έχουν διαβάσει επεξηγήσεις δει αναπαραστάσεις και αγορά-σει κάρτες που διαιωνίζουν αυτή τη θεωρία μια διαφορετική θεώρηση είναι φυσικό να αντιμετωπίζεται με δυσπιστία Η εμμονή μάλλον εξηγείται ψυχο-λογικά δε δικαιολογείται όμως επιστημονικά

Το βιβλίο της Joan Connelly απευθύνεται σε πολλαπλούς αποδέκτες Για το ευρύ κοινό είναι μια καλογραμμένη ανάλυση των μύθων και του τοπίου της Αττικής και των αξιών των κατοίκων της Για τους ειδικούς είναι μια πρό-σκληση βλέποντας τον Παρθενώνα και τα γλυπτά του από μια διαφορετική οπτική γωνία να συμβάλουν στην καλύτερη κατανόησή του Αλλά και για όσους επιλέξουν να επιμείνουν στην άποψη ότι η ζωφόρος του Παρθενώνα απεικονίζει την παναθηναϊκή πομπή είναι μια πρόκληση να υποστηρίξουν την άποψη αυτή με βάσιμα επιχειρήματα και όχι με θρησκευτική πίστη Τέλος κα-ταδεικνύοντας τη στενή σύνδεση μνημείου γλυπτών και τοπίου η συγγραφέας αρχαιολόγος με σημαντική προσφορά στην καταπολέμηση του παράνομου εμπορίου αρχαιοτήτων καταθέτει το ουσιαστικότερο επιχείρημα για την επα-νένωση των γλυπτών του Παρθενώνα στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης

16 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ΠΡΌΛΌΓΌΣ

ΠΟΤΕ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ στην ιστορία του ανθρώπου δεν έχει υπάρξει οικο-δόμημα τόσο γνώριμο σrsquo ολόκληρο τον κόσμο με τόση αίγλη που να rsquoχει

μελετηθεί τόσο πολύ εγκωμιαστεί τόσο πολύ και παράλληλα να κρατά τό-σο παράξενα απρόσιτο τον εσώτερο εαυτό του Μετά από αιώνες μελέτης και θαυμασμού ο Παρθενώνας παραμένει από πολλές πλευρές ένα αίνιγμα

Οι τρεις τελευταίες δεκαετίες αποτελούν ίσως την περίοδο της πιο εξονυ-χιστικής εξέτασης του Παρθενώνα από την εποχή που δημιουργήθηκε σχεδόν δυόμισι χιλιάδες χρόνια πριν (447-432 πΧ) Το μνημειακό έργο της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης σε θέματα αποκατάστασης και μελέτης του κτιρίου έχει φέρει στο φως πλειάδα νέων πληροφοριών σε σχέση με τον σχε-διασμό την τεχνολογία και την κατασκευή του Παρθενώνα Οι ερευνητές βρέ-θηκαν προ ευχάριστων εκπλήξεων όπως είναι τα ίχνη λαμπρών χρωμάτων ndashάγνωστων μέχρι σήμεραndash σε αρχιτεκτονικά διακοσμητικά στοιχεία ψηλά μέ-σα στη δυτική πρόσταση υπαινιγμούς για την αλλοτινή ολόλαμπρη διακόσμη-ση του ναού Παράλληλα ολόφρεσκα στοιχεία προερχόμενα από την αρχαία ελληνική γραμματεία από επιγραφές από την τέχνη και την αρχαιολογία συ-νέβαλαν στην πληρέστερη κατανόηση του κόσμου που έδωσε ζωή στον Παρθε-νώνα Οι μύθοι τα συστήματα πεποιθήσεων οι τελετουργικές και κοινωνικές πρακτικές οι γνωσιακές κατασκευές ακόμη και τα συναισθήματα των αρχαίων Αθηναίων βρίσκονται πλέον υπό ριζική αναθεώρηση Πολλά όμως απrsquo όσα ανακαλύφθηκαν τα τελευταία χρόνια δεν είναι συμβατά με την αίσθηση που είχαμε για τον Παρθενώνα τους τελευταίους δυόμισι αιώνες Γιατί άραγε

Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε σήμερα τον Παρθενώνα και ο συμβολι-σμός του κατασκευή της εποχής του Διαφωτισμού και εξής σχετίζονται από-λυτα με την εικόνα που είχαν για τον εαυτό τους οι άνθρωποι που τον μελέ-τησαν και τον ερμήνευσαν Υπάρχει μια φυσική τάση να βλέπει κανείς ομοιό-τητες με τον εαυτό του όταν προσεγγίζει έναν πολιτισμό τόσο μακρινό όσο ο

18 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

αρχαίος ελληνικός Πόσο μάλλον όταν εξετάζει ένα οικοδόμημα που μετατρά-πηκε σε πρότυπο της δυτικής τέχνης σύμβολο της ίδιας της δημοκρατίας Δίνοντας τέτοιους χαρακτηρισμούς στον Παρθενώνα προβάλλουμε επάνω του τα δικά μας ιδεώδη για το τι σημαίνει να είσαι πολιτισμένος Στη θέα του κτιρίου ο δυτικός πολιτισμός βλέπει αναπόφευκτα τον εαυτό του στην πραγ-ματικότητα διακρίνει μόνο ότι κολακεύει την εικόνα του εαυτού του ή την ερμηνεύει μέσα από τη σύνδεσή της με το λίκνο της δημοκρατίας

Η σύνδεση αυτή ενισχύθηκε ξανά και ξανά με την υιοθέτηση του παρθε-νώνιου στιλ στην αστική αρχιτεκτονική τάση η οποία ξεκίνησε με το κίνημα του νεοκλασικισμού και κορυφώθηκε με την Ελληνική Αναγέννηση Από τις αρχές του 19ου αιώνα και εξής οικονομικά και πολιτειακά ιδρύματα βιβλιο-θήκες μουσεία και πανεπιστήμια άρχισαν να αναπαράγουν κλασικιστικές αρ-χιτεκτονικές φόρμες προβάλλοντας έτσι μια σειρά από αξίες που τα ευθυ-γραμμίζουν σιωπηρά με τη δημοκρατική Αθήνα της εποχής της άνθησής της Αρκεί να δει κανείς τη Δεύτερη Τράπεζα των Ηνωμένων Πολιτειών στη Φιλα-δέλφεια (1811-1824) το Βρετανικό Μουσείο (1823-1852) το Τελωνείο των Ηνω-μένων Πολιτειών στη Γουόλ Στριτ (1842) (σελ 393) το Founderrsquos Hall στο Κο-λέγιο Girard της Φιλαδέλφειας (1847) το Θησαυροφυλάκιο των ΗΠΑ στην Ουάσινγκτον (1836-1839) το Καπιτώλιο της Πολιτείας του Οχάιο (1857) το Μου-σείο Τέχνης της Φιλαδέλφειας (1928) ή το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ (1935) για να αναγνωρίσει αναφορές στην εμβληματική μορφή του Παρθενώνα1 Η ει-ρωνεία είναι ότι οικοδομήματα σαφώς κοσμικά και αστικά έχουν οικειοποι-ηθεί μια κατrsquo ουσίαν θρησκευτική αρχιτεκτονική μορφή Με τα μάτια στραμ-μένα σε ζητήματα πολιτικής και αισθητικής συνηθίσαμε όλοι τα μάλα την κα-τασκευασμένη εμβληματική ταυτότητα του Παρθενώνα και παραβλέψαμε τον πρωταρχικό βαθιά ιερό χαρακτήρα του

Σήμερα απόψεις που παρεκκλίνουν από τις παγιωμένες σύγχρονες αντι-λήψεις για τον Παρθενώνα και τη συσχέτισή του με την πολιτική ζωή της δι-κής μας εποχής έχουν αφεθεί να ξεθωριάσουν όπως ακριβώς τα λαμπερά χρώ-ματα και οι περίτεχνες διακοσμητικές λεπτομέρειες που στόλιζαν κάποτε την επιφάνεια του ίδιου του ναού Η κριτική του συμβατικού δόγματος έχει εκλη-φθεί ως επίθεση σε ένα ολόκληρο σύστημα πεποιθήσεων Πράγματι η μακρό-χρονη συσχέτιση του Παρθενώνα με την πολιτική ιδεολογία της Δύσης έχει εγεί-ρει ισχυρές αντιστάσεις στις νέες ερμηνείες Ο Παρθενώνας όμως και οι άν-

[Οι υποσελίδιες σημειώσεις με αστερίσκο είναι της μεταφράστριας] Greek Revival αρχιτε-κτονικός ρυθμός που άνθησε κυρίως στη βόρεια Ευρώπη και στην Αμερική στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα Θεωρείται η τελευταία φάση της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

19

θρωποι που τον δημιούργησαν είναι πολλά παραπάνω από όσα μας κολακεύ-ουν και ταιριάζουν με την αίσθηση που έχουμε για τον εαυτό μας Για να τα ξαναβρούμε πρέπει να δούμε το μνημείο μέσα από τα μάτια του παρελθόντος

Η ταύτιση του Παρθενώνα με το δυτικό δημοκρατικό σύστημα διακυβέρ-νησης ξεκίνησε τον 18ο αιώνα όταν ο ιστορικός τέχνης Johann Winckelmann συνέδεσε για πρώτη φορά την ανάδειξη της ατομικής ελευθερίας με την ανά-πτυξη της ώριμης κλασικής τέχνης Στο κλασικό πια έργο του Geschichte der Kunst des Altertums (Ιστορία της τέχνης της αρχαιότητας) ο Winckelmann υποστήριξε ότι η ακμή και η παρακμή των διαφόρων περιόδων στην τέχνη ακολουθούσαν τις εξελίξεις στη σφαίρα της πολιτικής Η ακμή της ελληνικής τέχνης διακήρυξε συνέπεσε με τη δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης2 Εν-νέα χρόνια αργότερα ο μαθητής του Johann Hermann von Riedesel προχώρη-σε το μοντέλο αυτό ένα βήμα πιο πέρα και ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoυπέρ-τατο προϊόν της αθηναϊκής δημοκρατίαςraquo3

H αντίληψη αυτή βρήκε θερμή ανταπόκριση κατά την Ελληνική Επανάστα-ση (1821-1830) και την περίοδο που ακολούθησε αμέσως μετά Καθώς το νέο ελληνικό κράτος σχηματιζόταν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις οι οποίες συμμετεί-χαν στη διαδικασία κατασκεύασαν αφηγήσεις που τους επέτρεπαν να ανά-γουν την καταγωγή των δικών τους πολιτικών συστημάτων στην καρδιά της αθηναϊκής Ακρόπολης Στις 28 Αυγούστου του 1834 ο άρτι αφιχθείς βασιλιάς της Ελλάδας Όθωνας γιος του βασιλιά Λουδοβίκου της Βαυαρίας εγκαινία-σε επίσημα τις αναστηλωτικές εργασίες στον Παρθενώνα Σε μια προσεκτι-κά ενορχηστρωμένη γιορτή κατά τα πρότυπα των αθηναϊκών της εποχής του Περικλή ο βασιλιάς Όθωνας προηγούνταν έφιππος συνοδευόμενος από τους αντιβασιλείς την αυλή και τους σωματοφύλακές του ενώ στρατιώτες της εθνο-φυλακής οδηγούσαν μια πομπή από πρεσβύτερους δασκάλους εκπροσώπους συντεχνιών και άλλους επιφανείς πολίτες4 Εξήντα Αθηναίοι βάδιζαν κρατώ-ντας κλάδους ελιάς ενώ στην κορυφή της Ακρόπολης νεαρές Αθηναίες ντυ-μένες στα λευκά με στεφάνια μυρτιάς στα χέρια ξεδίπλωναν ένα λάβαρο που εικόνιζε την Αθηνά5 Όταν ο Όθωνας έφτασε στα Προπύλαια παρέλαβε τα κλειδιά της πόλης από τον αρχιτέκτονα του νεοκλασικού ρυθμού Leo von Klenze ο οποίος τον συνόδευσε μέχρι τον Παρθενώνα Εκεί αφού ο βασιλιάς κάθισε σrsquo έναν θρόνο στολισμένο με κλαδιά δάφνης ελιάς και μυρτιάς ο Klenze εκφώνησε έναν ενθουσιώδη πατριωτικό λόγο όπου υποστήριξε την ανάγκη να αναστηλωθεί ο Παρθενώνας και να καταστραφεί ολοκληρωτικά κάθε ίχνος οθωμανικού κτίσματος στην Ακρόπολη laquoΌλα τα κατάλοιπα της βαρβαρότη-τας πρέπει να απομακρυνθούνraquo διακήρυξε ο Klenze Έπειτα ζήτησε από τον βασιλιά να καθαγιάσει τον πρώτο μαρμάρινο σπόνδυλο κίονα που θα αναστη-

20 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λωνόταν στον laquoαναγεννημένο Παρθενώναraquo Ο βασιλιάς ανταποκρίθηκε χτυ-πώντας τρεις φορές το λευκό κομμάτι μαρμάρου που είχε τοποθετηθεί μπρο-στά του6 Το όραμα του Klenze για μια laquoαπελευθερωμένη από τη βαρβαρό-τηταraquo Ακρόπολη αποτυπώθηκε πλήρως στην laquoιδανική άποψηraquo της Ακρόπο-λης (κάτω) ζωγραφικό του έργο του 1846 το οποίο πέρασε στην κυριότητα του Λουδοβίκου Α πατέρα του Όθωνα έξι χρόνια αργότερα7

Τον επόμενο αιώνα η πρόοδος της αρχαιολογίας και η διαρκώς αυξανόμε-νη αναγνώριση της κλασικής Ελλάδας ως λίκνου του δυτικού πολιτισμού οδή-γησαν την κλασικιστική πολιτιστική παραγωγή σε ένα νέο υψηλότερο επίπε-δο8 Το 1826 άρχισαν οι εργασίες σε μια απομίμηση του Παρθενώνα στην κο-ρυφή του λόφου του Κάλτον στα ανατολικά του Εδιμβούργου Το επίδοξο αυ-τό εθνικό μνημείο της Σκοτίας θα αφιερωνόταν στους Σκοτσέζους στρατιώτες και ναύτες που είχαν χαθεί στους Ναπολεόντειους Πολέμους και θα μετατρε-πόταν όπως όλοι ήλπιζαν σε τελευταία κατοικία για πλήθος επιφανών Σκο-τσέζων Το κτίριο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ και στη μοναχική του πρόσοψη που στέκει όρθια μέχρι σήμερα διαβάζει κανείς την επιγραφή laquoΜνημείο για τους απελθόντες και κίνητρο για τους μελλοντικούς ήρωες της Σκοτίαςraquo9 Στο με-ταξύ πάνω ακριβώς από το Ρέγκενσμπουργκ της Βαυαρίας ο βασιλιάς Λου-δοβίκος Α΄ έχτισε τον δικό του Παρθενώνα (1830-1842) σε σχέδια του γνωστού μας από τα εγκαίνια της Ακρόπολης Leo von Klenze Ο βαυαρικός Παρθενώ-

Leo von Klenze Ιδανική άποψη της Ακρόπολης και του Αρείου Πάγου των Αθηνών 1846

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

21

νας ο επονομαζόμενος Βαλχάλα laquoο οίκος των νεκρώνraquo (πάνω) φιλοξένησε προτομές και πλάκες με εγχάρακτες επιγραφές που μνημονεύουν πάνω από εκατό επιφανείς προσωπικότητες 1800 χρόνων της γερμανικής ιστορίας Το 1897 οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούσαν πλέον να καυχηθούν πως είχαν κι αυ-τές τον δικό τους Παρθενώνα στο Νάσβιλ του Τεννεσσί ο οποίος χτίστηκε με αφορμή την Κρατική Έκθεση της Εκατονταετηρίδας του 1896-1897 H αρχική ξύλινη κατασκευή αντικαταστάθηκε από μια τσιμεντένια το 1920-1931 και πα-ραμένει μέχρι σήμερα δημοφιλές τοπόσημο της πόλης (σελίδα 22)10

Τον 20ό αιώνα ο Ernst Gombrich θα χαιρετήσει τη laquoμεγάλη αφύπνισηraquo της ελληνικής τέχνης ως προϊόν της αυγής της δημοκρατίας Κατrsquo αυτόν το γε-γονός ότι το laquoαπόγειο της ανάπτυξής τηςraquo τοποθετείται στην ώριμη κλασι-κή περίοδο αντικατοπτρίζει άμεσα τη laquoνέα ελευθερίαraquo που βίωναν οι καλλι-τέχνες δουλεύοντας στο πλαίσιο του νέου πολιτεύματος11 H θετικιστική αυ-τή κατασκευή βρήκε τη συνέχειά της σε μια εξαιρετικά επιτυχημένη έκθεση ελληνικής τέχνης η οποία περιόδευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1992 με αφορμή τον εορτασμό των 2500 χρόνων από τη γέννηση της δημοκρατίας Η έκθεση με τίτλο The Greek Miracle Classical Sculpture from the Dawn of Democracy (Το ελληνικό θαύμα Κλασική γλυπτική από την αυγή της δημοκρα-τίας) πρόσφερε σε επισκέπτες από την Ουάσινγκτον και τη Νέα Υόρκη την ευκαιρία να θαυμάσουν τα εκλεκτότερα έργα της αρχαίας ελληνικής τέχνης12

Ωστόσο δεν έχουν μόνο οι οπαδοί κάποιας συγκεκριμένης πολιτικής ιδεο-

Βαλχάλα Ρέγκενσμπουργκ Βαυαρία 1830-1842 Leo von Klenze αρχιτέκτονας

22 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λογίας την τάση να βλέπουν τον εαυτό τους στα αρχαία έργα τέχνης O Cecil Rhodes είδε τον Παρθενώνα ως έκφραση όχι της δημοκρατίας αλλά της ηγε-μονίας laquoΜέσω της τέχνης ο Περικλής έμαθε στους νωθρούς Αθηναίους να πιστεύουν στην ηγεμονίαraquo υποστήριξε13 Ο Καρλ Μαρξ θαυμαστής κι αυτός της αρχαίας ελληνικής τέχνης προτίμησε να δει τα κλασικά μνημεία ως προϊό-ντα μιας κοινωνίας που βρισκόταν όχι στην ακμή της αλλά στη νηπιακή της ηλικία laquoΗ γοητεία της [αρχαίας ελληνικής] τέχνηςraquo ισχυρίστηκε ο Μαρξ laquoυπήρξε άρρηκτα συνδεδεμένηraquo με laquoτην ανωριμότητα των κοινωνικών συν-θηκών μέσα στις οποίες αναπτύχθηκεraquo14 Το μεγαλείο της ώριμης κλασικής τέχνης γενικά και του Παρθενώνα ειδικότερα άσκησε ακατανίκητη έλξη και στη φασιστική Γερμανία του Χίτλερ η οποία δε δίστασε να το χρησιμοποιή-σει προς όφελος της ιδεολογικής πολιτιστικής και κοινωνικής της ατζέντας15

Η αντίδραση του Σίγκμουντ Φρόυντ στον Παρθενώνα ήταν τι άλλο Η ενο-χή Βασανιζόταν από το γεγονός πως η ζωή τού επιφύλαξε το προνόμιο να απολαύσει ένα αριστούργημα το οποίο ο πατέρας του ένας έμπορος μαλλιού με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες δε θα μπορούσε ποτέ να έχει δει ή να έχει εκτιμήσει Όντως ο Φρόυντ πλημμύριζε από τύψεις στη σκέψη ότι ο ίδιος είχε αυτή την τύχη ενώ ο πατέρας του όχι16

Το 1998 ο δημοσιογράφος Boris Johnson σημερινός δήμαρχος του Λονδί-νου δημοσίευσε στην Daily Telegraph συνέντευξη ενός υψηλόβαθμου επιμε-

Ο Παρθενώνας του Νάσβιλ Πάρκο Εκατονταετηρίδας Νάσβιλ Τεννεσσί 1920-1931

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

23

λητή του Βρετανικού Μουσείου Στο άρθρο ο Johnson παραθέτει την ακόλου-θη άποψη του επιμελητή τα laquoΕλγίνειαraquo είναι laquoμια εικονογραφημένη ανα- παράσταση της Αγγλίας ως ελεύθερης κοινωνίας απελευθερώτριας άλλων λαώνraquo17 Ο Παρθενώνας λοιπόν χρησιμοποιείται και ως μαγνήτης και ως κα-θρέπτης Μας ελκύει βλέπουμε μέσα του τον εαυτό μας και τον ιδιοποιού-μαστε με τους δικούς μας όρους Αναπόφευκτα μέσα από την παραπάνω διαδικασία το αρχικό του νόημα σε μεγάλο βαθμό επισκιάζεται

Πράγματι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον Παρθενώνα είναι τόσο στενά συνδεδεμένος με την ιστορία των αντιδράσεων που μας προκαλεί ώστε είναι δύσκολη αν όχι αδύνατη η διάκριση μεταξύ των δύο Όταν το αντικεί-μενο που μελετάμε θεωρείται ασύγκριτα όμορφο και εμβληματικό όταν εδώ και δυόμισι χιλιετίες λειτουργεί ως οθόνη προβολής νοημάτων τα εμπόδια για να ανακαλύψει κανείς ξανά την αρχική του έννοια είναι αντίστοιχα με-γάλα Το βέβαιο είναι ότι ο Παρθενώνας δεν περνά απαρατήρητος Έχει μια αύρα αέναη διαχρονική αισθητή σε όλους τους πολιτισμούς που γεννά το δέος τη λατρεία και τον υπέρτατο θαυμασμό Τυπική περίπτωση λάτρη του Παρθενώνα υπήρξε ο Ιρλανδός καλλιτέχνης και περιηγητής Edward Dodwell ο οποίος πέρασε την περίοδο 1801-1806 στην Ελλάδα ζωγραφίζοντας και γρά-φοντας Για τον Παρθενώνα δήλωσε laquoΠρόκειται για τον πιο ανυπέρβλητο θρίαμβο της τέχνης και της αρχιτεκτονικής που αντίκρισε ποτέ ο κόσμοςraquo18 Το ίδιο πάθος συνεπήρε τον λόρδο Έλγιν ο οποίος έρεπε περισσότερο στα έργα παρά στα λόγια Ουσιαστικά κατά τα πρώτα χρόνια της διαμονής του Dodwell στην Αθήνα ο λόρδος και η λαίδη Έλγιν με την ομάδα των βοηθών τους φρόντιζαν για τη διάλυση του ναού αποσπώντας πολλά από τα γλυπτά του και στέλνοντάς τα στο Λονδίνο όπου και παραμένουν μέχρι σήμερα

Ωστόσο ακόμη και η αφαίρεση των γλυπτών δεν κατάφερε να θαμπώσει τη γοητεία του μνημείου Το 1832 ο Γάλλος ποιητής Alphonse de Lamartine ο τελευταίος των Ρομαντικών ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoτο τελειότερο ποίημα που γράφτηκε ποτέ πάνω σε πέτρα στην επιφάνεια της γηςraquo19 Όχι πολύ αρ-γότερα ο αρχιτέκτονας του νεο-γοτθικού ρυθμού Eugegravene Emmanuel Viollet-le-Duc χαρακτήρισε τον καθεδρικό ναό της Αμιέν laquoΠαρθενώνα της γοτθικής αρχιτεκτονικήςraquo20 Ακόμη κι o μεγάλoς δάσκαλος του μοντερνισμού του 20ού αιώνα ο Charles-Eacutedouard Jeanneret γνωστός αργότερα ως Le Corbusier όταν αντίκρισε για πρώτη φορά τον Παρθενώνα διακήρυξε laquoότι εδώ βρίσκεται ο χρυσός κανόνας βάση κάθε καλλιτεχνικής μέτρησηςraquo21

Έτσι λοιπόν το υπέρμετρο γόητρο του Παρθενώνα άσκησε βαθιά επίδρα-ση στους τρόπους με τους οποίους μελετήθηκε στις ερωτήσεις που τέθηκαν γιrsquo αυτόν και το πιο ενδιαφέρον στις ερωτήσεις που έμειναν αναπάντητες

24 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Υπερβολικά σεβαστός για να μπει κάτω από το μικροσκόπιο ο Παρθενώνας υπέστη διαστρεβλώσεις όπως συχνά συμβαίνει στα laquoινδάλματαraquo Αρχαίες φωνές που να μας μαρτυρούν τι ακριβώς αντιπροσώπευε για τους Αθηναί-ους ο ιερότερος ναός τους δεν έχουν επιβιώσει πολλές κι αυτό απλώς διεύ-ρυνε το κενό το οποίο έσπευσαν να καταλάβουν οι ερμηνευτές που έζησαν μετά την αρχαιότητα

ΚΙ ΑΝ ΘΕΛΟΥΜΕ ΔΙΑΚΑΩΣ να αποκαλύψουμε το αρχικό του νόημα η ιστορία του Παρθενώνα δε βοηθά στην ύστερη αρχαιότητα καιρό μετά την εποχή που η Αθήνα έχασε την ανεξαρτησία της το κτίριο υπέστη μια σειρά από κα-ταστροφές Γύρω στο 195 πΧ τo μεγάλo ανατολικό διαμέρισμα του κυρίως ναού καταστράφηκε από πυρκαγιά Σε κάποια φάση του 3ου ή του 4ου αι μΧ την εποχή της Ρωμαιοκρατίας ξέσπασε μία ακόμη πιο καταστροφική πυρκαγιά Κάποιοι μελετητές θεώρησαν υπεύθυνη για την καταστροφή την επιδρομή του γερμανικού φύλου των Ερούλων το 267 μΧ ενώ άλλοι την απέ-δωσαν στην εισβολή των Βησιγότθων του Αλάριχου που λεηλάτησαν την Αθή-να το 396 μΧ22 Όποιος κι αν ήταν o λόγος η στέγη του Παρθενώνα κατέρ-ρευσε με αποτέλεσμα να καταστραφεί ο κυρίως ναός Η εσωτερική κιονο-στοιχία του σηκού η ανατολική θύρα η βάση του λατρευτικού αγάλματος και η στέγη έπρεπε να αντικατασταθούν εξ ολοκλήρου23

Οι μέρες του Παρθενώνα ως ναού της Αθηνάς ήταν πλέον μετρημένες Με-ταξύ 389 και 391 μΧ ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ εξέδωσε μια σειρά από διατάγματα με τα οποία έκλεισε τους ναούς και κατήργησε τα αγάλματα τις γιορτές και όλες τις τελετουργίες της πατροπαράδοτης ελλη-νικής πολυθεϊστικής θρησκείας (Ο αυτοκράτορας που νομιμοποίησε τον χρι-στιανισμό ήταν ο Κωνσταντίνος αλλά αυτός που τον απάλλαξε από τον αντα-γωνισμό και τον μετέτρεψε σε επίσημη θρησκεία του κράτους ήταν ο Θεοδό-σιος) Κατά τα τέλη του 6ου αι πιθανώς κι ακόμη νωρίτερα ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό αφιερωμένο στη Θεοτόκο Η μετατροπή αυ-τή απαιτούσε μια αλλαγή στον προσανατολισμό του έτσι ανοίχθηκε μια κύ-ρια είσοδος στη δυτική πλευρά του και προστέθηκε μια αψίδα στην ανατο-λική (σελίδα 389) Το δυτικό διαμέρισμα έγινε νάρθηκας ενώ το μεγάλο δια-μέρισμα στα ανατολικά κατέλαβε μια τρίκλιτη βασιλική Ένα βαπτιστήριο προστέθηκε στη νοτιοδυτική γωνία του κτιρίου24 Στον ύστερο 7ο αιώνα ο ναός λειτουργούσε ως μητρόπολη της Αθήνας με το όνομα Παναγία η Αθηνιώτισ-σα Το 1204 όταν εισέβαλαν οι φράγκικες δυνάμεις της Δ΄ Σταυροφορίας ο ορθόδοξος ναός μετατράπηκε σε καθολικό και μετονομάστηκε σε Νοτρ Νταμ των Αθηνών Ένα κωδωνοστάσιο υψώθηκε στη νοτιοδυτική του γωνία Με την

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

25

κατάληψη της Αθήνας από τους Οθωμανούς το 1458 ο Παρθενώνας αναδια-μορφώθηκε για άλλη μία φορά αυτή τη φορά για να μετατραπεί σε τζαμί οπότε και συμπληρώθηκε με ένα μιχράμπ ένα μινμπέρ (άμβωνα) κι έναν ψη-λόλιγνο μιναρέ στη θέση του κωδωνοστασίου

Για δύο χιλιάδες χρόνια ο Παρθενώνας επιβίωνε σχεδόν αναλλοίωτος στις 28 Σεπτεμβρίου 1687 όμως υπέστη ένα ολέθριο χτύπημα Μία εβδομάδα νω-ρίτερα ο Σουηδός κόμης Koenigsmark και ο στρατός του ο οποίος αριθμού-σε 10000 άνδρες είχαν αποβιβαστεί στην Ελευσίνα 14 μόλις χιλιόμετρα βο-ρειοδυτικά της πόλης Εκεί συνάντησαν τον Βενετό στρατηγό Francesco Mo-rosini και ξεκίνησαν για την πολιορκία της Αθήνας μία από τις πολυάριθμες επιχειρήσεις του Πολέμου του Μοριά ο οποίος είναι γνωστός ως Στ΄ Βενετο-τουρκικός Πόλεμος και κράτησε από το 1684 ως το 1699 Καθώς ο στρατός της Γαληνοτάτης προήλαυνε η οθωμανική φρουρά οχυρώθηκε στην Ακρόπο-λη Την εποχή εκείνη οι Τούρκοι είχαν ήδη κατεδαφίσει τον ναό της Αθηνάς Νίκης στη δυτική άκρη του ιερού βράχου και στη θέση του είχαν κατασκευά-σει μια πλατφόρμα για κανόνια Επιπλέον είχαν αποθηκεύσει πυρομαχικά μέσα στον ίδιο τον Παρθενώνα Μέσα σε έξι ημέρες οι Βενετοί έριξαν όπως υπολογίζεται 700 κανονιοβολισμούς στον Παρθενώνα από τον γειτονικό λό-φο των Μουσών Τελικά οι άνδρες του Koenigsmark χτύπησαν διάνα Ο Παρ-θενώνας εξερράγη Οι εσωτερικοί του τοίχοι δώδεκα περίπου κίονες από τη βόρεια και τη νότια πλευρά και πολλά από τα αρχιτεκτονικά του γλυπτά εκ-σφενδονίστηκαν βίαια στον αέρα προς όλες τις κατευθύνσεις Τριακόσιοι άν-θρωποι σκοτώθηκαν εκείνη την ημέρα στην Ακρόπολη Η μάχη εξακολούθη-σε να μαίνεται για άλλο ένα εικοσιτετράωρο ώσπου τελικά τα τουρκικά στρα-τεύματα παραδόθηκαν25

Έτσι ο ιερός χώρος της Ακρόπολης άλλαξε για πάντα κι απέκτησε μια νέα εμβληματική μορφή αυτή του laquoερειπιώναraquo26 Στις αρχές του 18ου αιώνα ένα μικρό τετράγωνο τζαμί ήταν χτισμένο ανάμεσα στα πεσμένα μάρμαρα στη θέση του αλλοτινού σηκού του Παρθενώνα Η θολωτή κατασκευή από πλίν-θους και λίθους σε δεύτερη χρήση (με ένα τρίκογχο προστώο που έβλεπε βο-ρειοδυτικά βλ σελίδα 391) έστεκε μέσα στο μισοκατεστραμμένο πλαίσιο της κιονοστοιχίας του Παρθενώνα μέχρι την Επανάσταση του 1821 τότε υπέστη φθορές και στη συνέχεια το 1843 απομακρύνθηκε οριστικά27

ΚΑΤΑ ΜΙΑ ΕΝΝΟΙΑ η τάση μας να ερμηνεύουμε τον Παρθενώνα με όρους πο-λιτικής μπορεί να αποδοθεί σε μια επιστημονική επιτυχία ξέρουμε το πολι-

Τον λόφο του Φιλοπάππου

26 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τικό περιβάλλον της Αθήνας του 5ου αι πΧ καλύτερα από κάθε άλλο Οι σχετικά άφθονες φιλολογικές πηγές και οι επιγραφές που προέρχονται από τους Αθηναίους των κλασικών χρόνων σχετίζονται μrsquo αυτούς ή αναφέρονται σrsquo αυτούς μάς δίνουν πρόσβαση στον κόσμο του Περικλή του στρατηγού και πολιτικού που έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της περιόδου που ονομάζουμε σήμερα laquoχρυσό αιώναraquo και είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με την άνθηση της δημοκρατίας Ο αθηναϊκός πολιτισμός όμως δεν είναι μόνο η δη-μοκρατία αλλά και η ίδια η ιδέα της δημοκρατίας αντιπροσωπεύει πολύ πε-ρισσότερα από όσα μπορεί να αντιληφθεί κανείς κοιτώντας τη μέσα από ένα σύγχρονο πρίσμα Καταρχάς για τους Αθηναίους η έννοια πολιτική υπερέ-βαινε κατά πολύ τη δική μας Η πολιτεία δύσκολα μεταφράζεται στα αγγλι-κά ουσιαστικά η λέξη εμπεριέχει όλες τις προϋποθέσεις για να είναι κανείς πολίτης στην πιο ευρεία του έννοια Η αρχαία πολιτεία ξεπερνούσε κατά πο-λύ τις παραμέτρους της σύγχρονης πολιτικής καθώς αγκάλιαζε τη θρησκεία τις τελετουργίες την ιδεολογία και τις αξίες Ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται πως το προβάδισμα του laquoκαλού του συνόλουraquo έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην πολιτεία όταν παρατηρεί πως laquoαναμφισβήτητα είναι ορθά τα πολιτεύ-ματα όπου αυτοί που κατέχουν την εξουσία είτε είναι ένας είτε λίγοι είτε πολλοί τη χρησιμοποιούν για να εξυπηρετήσουν το κοινό συμφέρονraquo28

Στον πυρήνα της αθηναϊκής πολιτείας φωλιάζουν οι θεμελιακές αντιλήψεις που είχε ο αθηναϊκός πολιτισμός για τον εαυτό του και την καταγωγή του για την κοσμολογία και την προϊστορία του ndash ένα σύνολο ιδεών που καθόρι-ζε τις αξίες της κοινότητας και από το οποίο πήγαζε ένα σύνθετο φάσμα ιε-ροτελεστιών που είχε εστία τον Παρθενώνα για μία χιλιετία περίπου Ο Παρ-θενώνας μέχρι σήμερα ελάχιστα έχει μελετηθεί από αυτή τη σκοπιά Κι όμως αν δεν την κατανοήσει κανείς είναι αδύνατον να εκφράσει ικανοποιητικά τι ακριβώς είναι ο Παρθενώνας πέρα από ένα εξαίρετο αρχιτεκτονικό επίτευγ-μα ή το σύμβολο ενός πολιτικού ιδεώδους όπως το αντιλήφθηκαν ουσιαστι-κά ξένοι πολιτισμοί στο μακρινό μέλλον Αν θέλουμε να ξαναβρούμε το πρω-τογενές το αυθεντικό νόημα του Παρθενώνα πρέπει να αποπειραθούμε να τον δούμε μέσα από τα μάτια αυτών που τον έχτισαν Πρέπει να γυρίσουμε πίσω στο παρελθόν εγχείρημα που εμπλέκει τόσο την αρχαιολογία της συ-νειδητότητας όσο και την αρχαιολογία του τόπου

Οι πρόσφατες αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στον Ιερό Βρά-χο καθώς και οι σύγχρονες ανθρωπολογικές προσεγγίσεις που διευρύνουν περισσότερο από ποτέ άλλοτε τις γνώσεις μας για το απώτερο παρελθόν συμ-βάλλουν στην ανακάλυψη της αρχαίας πραγματικότητας του Παρθενώνα Τεκμηριωμένες αρχαιολογικές ανακαλύψεις της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνη-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

27

μείων Ακρόπολης του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού κατά τη λεπτομερή αυτοψία του κτίσματος έφεραν στο φως νέα στοιχεία σχετικά με τα υλικά τα εργαλεία τις τεχνικές και την τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκαν στην κα-τασκευή του Παρθενώνα29 Τώρα πια ξέρουμε πως κατά τη διάρκεια της οι-κοδόμησης πραγματοποιήθηκαν πολλές μετατροπές ανάμεσά τους ίσως και η καθοριστική προσθήκη της μοναδικής και επιβλητικής ιωνικής ζωφόρου Έχει πλέον υποστηριχτεί πειστικά πως η ζωφόρος αυτή περιέτρεχε αρχικά ολόκληρη την ανατολική πρόσταση του ναού Δύο παράθυρα εκατέρωθεν της ανατολικής θύρας του Παρθενώνα αύξαναν το φως που έπεφτε στο χρυσε-λεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Στη βόρεια κιονοστοιχία ανακαλύφθηκαν ίχνη ενός μικρού ιερού με βωμό άγνωστου μέχρι πρότινος και προγενέστερου του Παρθενώνα30 Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει έναν νέο δρόμο για την κατανόηση του προπαρθενώνιου λατρευτικού τυπικού και θέτει ερωτήματα που αφο-ρούν τη συνέχεια της ιερότητας του χώρου από τα βάθη της αρχαιότητας μέ-χρι την εποχή του Περικλή

Οι τελευταίες δεκαετίες δεν αύξησαν απλώς με γεωμετρική πρόοδο τα νέα δεδομένα σε σχέση με τον σχεδιασμό και την εξέλιξη του Παρθενώνα ως κτι-ρίου Έφεραν επίσης σαρωτικές αλλαγές στον επιστημονικό τρόπο σκέψης αλλαγές οι οποίες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε την πιο άυλη διάσταση του Παρθενώνα Νέα ερωτήματα προκύπτουν σε σχέση με τα τεκμήρια της αρ-χαιότητας ενώ νέα ερευνητικά μοντέλα και μέθοδοι που αντλούν από τις κοι-νωνικές επιστήμες και την ιστορία της θρησκείας και του πολιτισμού καλού-νται να δώσουν τις απαντήσεις Όλα αυτά προώθησαν μια νέα προσέγγιση των μνημείων τα οποία εξετάζονται πλέον μέσα σrsquo ένα ολοκληρωμένο περι-βάλλον συντεθειμένο από μια ποικιλία αρχαίων συμφραζομένων31 Η μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και των τελετουργιών της γνωρίζει άνθηση τα τελευταία τριάντα χρόνια32 H ένταξη της θρησκείας σε κάθε σχεδόν όψη της ζωής στην αρχαία Ελλάδα αναγνωρίζεται πλήρως σήμερα Η υπό εξέλι-ξη μελέτη των αρχαίων συναισθημάτων όπως και της γνωστικής λειτουργίας αποκαλύπτει τις επιδράσεις της γλώσσας της συμπεριφοράς και της πολυ-αισθητηριακής εμπειρίας στο συναίσθημα και τη σκέψη των αρχαίων33 Σήμε-ρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε είμαστε σε θέση να τρυπώσουμε στο μυα-λό των ανθρώπων που έζησαν στη σκιά της Ακρόπολης κατά την αρχαιότητα

Οι συνεχείς μελέτες σε ζητήματα πρόσληψης προβολής και οικειοποίησης έχουν αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους αισθητικές ιδεολογικές και εθνικιστικές ατζέντες διαμόρφωσαν ερμηνευτικά πλαίσια τα τελευταία 250 χρόνια34 Η νοσταλγική ανάγκη της σύγχρονης Δύσης για έναν κρίκο με το κλασικό παρελθόν μια σύνδεση που θα επιβεβαιώνει τις δικές της πολιτικές

28 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

και πολιτιστικές φιλοδοξίες αναγνωρίζεται πλέον ως δύναμη η οποία ήλεγ-χε την κατασκευή των αφηγήσεων που εδώ και καιρό κυριαρχούν στον τρό-πο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα μνημεία Τώρα πια αναγνωρίζουμε πως υπάρχει μια laquoάλλη Ακρόποληraquo η οποία απαιτεί να την προσεγγίσουμε μέσα από μια διαχρονική και πολυαισθητηριακή αντίληψη για τον χώρο και τα οικοδομήματά του ανάμεσά τους και τον Παρθενώνα35 Και οι δύο αυτές δυνάμεις ndashη ανακάλυψη νέων στοιχείων και η ανάπτυξη νέων ερωτημάτων και μεθόδωνndash συμπράττουν για τη δημιουργία ενός νέου θεωρητικού πλαι- σίου για τον Παρθενώνα αυτού που προτείνεται σε αυτό εδώ το βιβλίο

Όσο πιο πολλά ανακαλύπτουμε για τον Παρθενώνα τόσο πιο αινιγματι-κός φαντάζει και τόσο πιο ανεπαρκή μοιάζουν τα απλουστευμένα νοήματα που του αποδόθηκαν από μεταγενέστερους πολιτισμούς Καθώς ένας εξαι-ρετικά περίπλοκος κόσμος τελετουργιών και πνευματικού βάθους αποκαλύ-πτεται το κτίριο αυτό το οποίο βρισκόταν στον πυρήνα τόσο παράξενων σκοτεινών πρακτικών εξακολουθεί να εγείρει το ερώτημα laquoΤι ακριβώς είναι ο Παρθενώναςraquo

Από όλα τα υλικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής η ανάγλυφη ζωφόρος του Παρθενώνα είναι η μεγαλύτερη και πιο λεπτομερής αποκάλυψη των αθη-ναϊκών αντιλήψεων που έχουμε στα χέρια μας Η θριαμβευτική αυτή σκηνή η δεξιοτεχνικά λαξεμένη επάνω στο μάρμαρο η κινούμενη πινακοθήκη προσώ-πων ευγενών βγαλμένων από το μακρινό παρελθόν η laquoλίθινη προσευχήraquo το εκτενέστερο και πιο περίτεχνο αφηγηματικό ταμπλό που μας κληροδότησαν οι Αθηναίοι μας προσφέρει ένα κρίσιμο και ουσιαστικό άνοιγμα στον κόσμο τους Τι ακριβώς αναπαριστούν οι περίπου τετρακόσιες μορφές που λαξεύ-τηκαν επάνω της Το ερώτημα είναι υψίστης σημασίας

Από τον 15ο αιώνα μΧ η ζωφόρος του Παρθενώνα ερμηνεύεται ως στιγ-μιότυπο της ζωής των Αθηναίων του 5ου αι πΧ ενώ από τον 17ο θεωρήθη-κε ότι απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων κομβική εκδήλωση της ετή-σιας γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς36 Η ερμηνεία αυτή ωστόσο εξαιρεί τη ζωφόρο από τη συμβατική διακόσμηση των αρχαίων ελληνικών ναών τα θέ-ματα της οποίας αντλούνταν κατά κανόνα όχι από τη σύγχρονή τους πραγ-ματικότητα αλλά από τους μύθους Κι έτσι το εκπληκτικό αυτό λίθινο ανά-γλυφο δαχτυλίδι είναι για μας ένα ακόμη αίνιγμα μέσα σrsquo αυτό του ίδιου του Παρθενώνα

Στις σελίδες που ακολουθούν προτείνω μια νέα ερμηνεία της ζωφόρου που έρχεται σε άκρα αντίθεση με την επικρατούσα37 Η ερμηνεία μου πηγάζει από τη θρησκεία και όχι από την πολιτική αξιοποιώντας την αναγνώριση προτύ-πων σε στοιχεία προερχόμενα από την εικονογραφία τις γραπτές πηγές και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

29

τις τελετουργίες προτείνω μια νέα ανάγνωση που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον Παρθενώνα όσο και τους ανθρώπους που τον κατασκεύασαν

Κατά τη γνώμη μου αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα που σχηματίζουν την ετήσια παναθηναϊκή πομπή τους αλλά μια σκη-νή από το μυθικό παρελθόν απόλυτα δηλωτική του τι σημαίνει να είσαι πο-λίτης αυτής της πόλης Μια τραγωδία εκτυλίσσεται κι αποκαλύπτει έναν βα-σιλιά και μια βασίλισσα που υπακούοντας στο δελφικό μαντείο αναγκάζο-νται να πάρουν μια αφόρητα επώδυνη απόφαση για να σώσουν την Αθήνα από την καταστροφή Και η απόφαση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την υπέρτατη θυσία Ο ιδρυτικός μύθος που αποκαλύ-πτεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα και βασίζεται στη ζωή του βασιλιά-γε-νάρχη της πόλης και της οικογένειάς του απαιτεί θεώρηση πολύ πιο σκοτει-νή και πρωτόγονη από αυτή που οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί και οι κλασι-κιστές ήταν προετοιμασμένοι να αντέξουν H δραματική αυτή ιστορία μάς επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε από μια ουρανόπεμπτη κλειδαρότρυπα στο εσωτερικό της αθηναϊκής θεώρησης των πραγμάτων θέτοντας σε άμεση αμ-φισβήτηση τις δικές μας ταυτίσεις με αυτή

Ο Παρθενώνας λοιπόν μας απομακρύνει από τα στερεότυπα της Αναγέν-νησης και του Διαφωτισμού από την κοινωνία φιλοσόφων και ρητόρων που συνηθίσαμε να φανταζόμαστε Στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι ήταν ένας λαός πολύ πιο ξένος απrsquo όσο οι περισσότεροι από εμάς σήμερα θα μπορού-σαμε να παραδεχτούμε Ο κόσμος τους ήταν ένας κόσμος κυριευμένος από πνεύματα ανήσυχος κυριαρχούμενος από μια εγωκεντρική αίσθηση του εαυ-τού τους και μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να τα έχουν καλά με τους θεούς Με-γάλο μέρος της ημέρας το περνούσαν ρωτώντας ευχαριστώντας και τιμώ-ντας τους θεούς επιδιώκοντας έτσι να διατηρούν την ισορροπία την αντα-ποδοτικότητα και την αρμονία με τα παντοδύναμα όντα που είχαν το ελεύ-θερο να παίζουν με την ανθρώπινη μοίρα Εξάλλου οι Αθηναίοι ένιωθαν διαρ-κώς από πάνω τους την απειλή του πολέμου της βίας και του θανάτου

Πνεύματα θεότητες και ήρωες από το μυθικό παρελθόν όλοι ήταν παρό-ντες πάντα και παντού σε κάθε γωνιά της αττικής γης Η ζωή ήταν εύθραυ-στη αβέβαιη περιστασιακά ευτυχισμένη και γεμάτη εκπλήξεις πέρα από τη βεβαιότητα του θανάτου που παραμόνευε διαρκώς38 Τα ημερολόγια κι ο ακρι-βής χρόνος διεξαγωγής τελετουργιών θρησκευτικών εορτών αθλητικών αγώ-νων και θεατρικών παραστάσεων ρυθμίζονταν από μακραίωνες παραδόσεις και από την παρατήρηση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον νυχτερι- νό ουρανό Η κοσμολογία το τοπίο και η παράδοση προσέδεναν τους Αθη-

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

ΠΡΌΛΌΓΌΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΌΣΗ

Μνήμη και τελετουργία στη ζωφόρο του Παρθενώνα Νέες απαντήσεις σε παλιά ερωτήματα

από τον Άγγελο Χανιώτη Καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών

Institute for Advanced Study Princeton

ΕΠΙ ΔΥΟ ΚΑΙ ΠΛΕΟΝ ΑΙΩΝΕΣ όσοι έχουν ασχοληθεί λεπτομερώς με τη ζωφό-ρο του Παρθενώνα διαπιστώνουν ότι πολλές λεπτομέρειες της παράστα-

σης και ιδιαίτερα της κεντρικής σκηνής διαφέρουν από όσα γνωρίζουμε από τις γραμματειακές πηγές για τα Παναθήναια Κορύφωση της πανδήμου πα-ναθηναϊκής πομπής από το Δίπυλο προς τον Παρθενώνα ήταν η παράδοση από τις αρρηφόρους γόνους ευγενών οικογενειών της Αθήνας του νέου πέ-πλου για το άγαλμα της Αθηνάς Όμως στη σκηνή της υποτιθέμενης παράδο-σης του πέπλου αντί για την ιέρεια της Αθηνάς βλέπουμε έναν γενειοφόρο άνδρα και ένα ημίγυμνο νεαρό άτομο απροσδιορίστου φύλου Αντί για το πε-ζικό των Αθηναίων εικονίζονται επίλεκτοι ιππείς λείπουν οι κανηφόροι γόνοι καλών οικογενειών της Αθήνας και οι θαλλοφόροι σεβάσμιοι γέροντες Αυ-τές και άλλες διαφορές ανάμεσα στη ζωφόρο του Παρθενώνα και τις γραπτές πηγές έκαναν κατά καιρούς τους μελετητές είτε να αναζητήσουν εξηγήσεις είτε σπανιότερα να αμφισβητήσουν την κρατούσα άποψη ότι η ζωφόρος του Παρθενώνα απεικονίζει την παναθηναϊκή πομπή

Το γεγονός ότι κανένα αρχαίο κείμενο δεν αναφέρεται στη ζωφόρο και την παράστασή της αφήνει περιθώρια για λιγότερο ή περισσότερο βάσιμες εναλ-λακτικές ερμηνείες Για να αναφέρω μόνο δύο κατά μία άποψη η ζωφόρος εικονίζει τους πεσόντες της μάχης του Μαραθώνα και την άνοδό τους στον Όλυμπο κατά μία άλλη τον πρώτο εορτασμό των Παναθηναίων στο μακρινό

παρελθόν Την πρώτη ερμηνεία δεν μπόρεσε να τη σώσει ούτε το γεγονός ότι τη διατύπωσε ο laquoκοσμήτοραςraquo της βρετανικής αρχαιολογίας (και θερμός υπέρμαχος της παραμονής των γλυπτών του Παρθενώνα στο Βρετανικό Μου-σείο) John Boardman αφού εκτός από άλλες δυσκολίες ούτε καν ο αριθμός των μορφών στη ζωφόρο δεν αντιστοιχεί στον αριθμό των πεσόντων στον Μα-ραθώνα Η δεύτερη ερμηνεία δίνει μεν μια πειστική εξήγηση για την απου-σία στοιχείων που δεν αναφέρουν οι μεταγενέστερες πηγές αλλά προσκρούει στις ίδιες ουσιαστικές δυσκολίες στις οποίες προσκρούουν τελικά όλες οι προσπάθειες να συνδεθούν τα Παναθήναια με τη ζωφόρο του Παρθενώνα Ας αναφέρω μερικές από αυτές

Ο γλυπτός διάκοσμος ναών και άλλων κτιρίων θρησκευτικής σημασίας στην κλασική εποχή (αλλά και αργότερα) αντλεί τη θεματολογία του κυρίως από τον μύθο κατ᾿ εξαίρεση από την πιο πρόσφατη ιστορία σπανιότατα από τε-λετουργίες ποτέ από γιορτές Αν τα σπαράγματα της κεντρικής παράστα-σης της ζωφόρου του Παρθενώνα ανακαλύπτονταν σήμερα το ερώτημα που κάθε αρχαιολόγος και ιστορικός τέχνης θα έθετε δεν είναι ποια τελετουργία αλλά ποιο μύθο απεικονίζει Ο αντίλογος σε αυτή την ένσταση είναι ότι ο Παρ-θενώνας ως συνολικό έργο τέχνης έχει και καινοτόμα και μοναδικά στοιχεία

Πιο δύσκολο είναι να αντιμετωπιστεί μια άλλη δυσκολία Σύμφωνα με τις συμβάσεις της αρχαίας εικονογραφίας σε παραστάσεις στις οποίες οι λά-τρεις προσφέρουν κάτι σε μια θεότητα η θεότητα (ή το άγαλμά της) κοιτά-ζει τους πιστούς και την προσφορά τους υπαινισσόμενη έτσι την αποδοχή της Στη ραψωδία Ζ της Ιλιάδας όταν η Τρωαδίτισσα Θεανώ τοποθετεί στα γόνατα του αγάλματος της Αθηνάς έναν πολύτιμο πέπλο η θεά αποστρέφει το βλέμμα της (ἀνένευε) δηλώνοντας έτσι ότι απορρίπτει την ικεσία Γιατί λοιπόν στην κεντρική σκηνή της ζωφόρου απεικονίζονται οι θεοί με στραμμέ-να τα νώτα τους προς τα διαδραματιζόμενα Είναι δυνατόν ο Φειδίας να ήταν τόσο αδιάφορος στις συμβάσεις και τις θρησκευτικές ευαισθησίες των συ-μπολιτών του παρουσιάζοντας την Αθηνά και τους άλλους θεούς να αγνοούν τη σημαντικότερη προσφορά των Αθηναίων Ο αντίλογος σε αυτή την ένστα-ση είναι ότι ο γλύπτης αποδίδει έτσι την κυκλική διάταξη των θεών ως θεα-τών της σκηνής Όμως ο γλύπτης θα μπορούσε να το κάνει αυτό απεικονίζο-ντας τους θεούς με τα πρόσωπα στραμμένα προς τη σκηνή κι όχι να απο-στρέφουν σχεδόν επιδεικτικά το βλέμμα

Μια άλλη δυσκολία σχετίζεται με τη δυσερμήνευτη παρουσία ενός ημίγυ-μνου νεαρού ατόμου στην κεντρική σκηνή που είτε παραλαμβάνει ένα ύφα-σμα από έναν γενειοφόρο άνδρα είτε του το παραδίδει Οι αρχαίοι laquoιεροί νό-μοιraquo περιέχουν συχνά αυστηρές διατάξεις ως προς την ενδυμασία όσων συμ-

12 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

μετέχουν σε πράξεις λατρείας πχ ο νόμος των μυστηρίων των Μεγάλων Θεών στην Ανδανία (1ος αι μΧ) απαγορεύει στις γυναίκες να φορούν διαφανή ρούχα και ανάλογες ενδυματολογικές απαγορεύσεις και υποδείξεις μαρτυ-ρούνται από την κλασική εποχή Πώς εξηγείται επομένως ότι αυτό που αντι-κρίζει ο θεατής της κεντρικής σκηνής είναι ο ημίγυμνος γλουτός ενός νεαρού ατόμου Επέλεξε ο Φειδίας για αυτή τη σκηνή έναν δούλο ndashόπως μου έχει προτείνει κάποιος συνάδελφοςndash που στη σημαντικότερη ιεροπραξία τού γλί-στρησε ο χιτώνας ή μήπως κάποιο αγόρι που η μητέρα του λησμόνησε να το ντύσει κατάλληλα για την ιερότερη πράξη ndash για την οποία σημειωτέον οι αρχαίες πηγές δεν αναφέρουν ούτε αγόρια ούτε δούλους

Και πώς εξηγείται ότι στην παράδοση του πέπλου δε συμμετέχει η ιέρεια της Αθηνάς Στον στολισμό του αγάλματος της θεάς οι άντρες δεν έχουν κα-μία δουλειά Κάποιοι αρχαιολόγοι βρήκαν τη λύση και σε αυτό το πρόβλημα δεν εικονίζεται η παράδοση του νέου πέπλου αλλά η απομάκρυνση του πα-λιού ή δεν εικονίζεται η σκηνή της παράδοσης αλλά όσα ακολουθούν μετά Είναι περίπου σαν να ανέθεσαν στον Λεονάρντο ντα Βίντσι να ζωγραφίσει τον Μυστικό Δείπνο κι εκείνος να ζωγράφισε το πλύσιμο των πιάτων

Για αυτούς και συναφείς λόγους όταν το 1998 πραγματεύτηκα τα Πανα-θήναια σε παράδοσή μου για τις αρχαίες ελληνικές γιορτές στο Πανεπιστή-μιο της Χαϊδελβέργης μου ήταν αδύνατον να εμπλουτίσω το μάθημα με ει-κόνες από τη ζωφόρο Λίγο νωρίτερα η Joan Connelly πρώην συνάδελφός μου στο New York University είχε διατυπώσει για πρώτη φορά σε ένα σύντομο αλλά περιεκτικό άρθρο τη θεωρία ότι θέμα της κεντρικής σκηνής της ζωφό-ρου δεν είναι η παράδοση του πέπλου για το άγαλμα της Αθηνάς αλλά ένας από τους γνωστότερους και σημαντικότερους για την αθηναϊκή ταυτότητα και αυτογνωσία μύθους η προετοιμασία της θυσίας μιας από τις κόρες του βασιλιά της Αθήνας Ερεχθέα η οποία ακολουθώντας έναν χρησμό πρόσφερε οικειοθελώς τη ζωή της για να σώσει την πατρίδα της που απειλούνταν από Θράκες εισβολείς υπό τον Εύμολπο Στον θάνατο την ακολούθησαν και οι δύο αδελφές της Η σημαντικότερη πηγή μας για τον μύθο είναι η χαμένη σήμε-ρα τραγωδία του Ευριπίδη Ερεχθέας Γνωστή αρχικά κυρίως από ένα εκτε-νές απόσπασμα που παρέθεσε από μνήμης το 331 πΧ ο ρήτορας Λυκούργος η τραγωδία έγινε καλύτερα γνωστή το 1967 όταν δημοσιεύτηκαν πολυάριθ-μοι στίχοι που σώζονται σε έναν πάπυρο

Ως ιστορικός της αρχαίας ελληνικής θρησκείας βρήκα αμέσως τη θεωρία της Joan Connelly βάσιμη επειδή επιτέλους συνέδεε την παράσταση με έναν μύθο ndash και μάλιστα όχι με έναν οποιονδήποτε μύθο αλλά με έναν εξαιρετι-κά σημαντικό μύθο του οποίου η απουσία από την εικονογραφία του Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

13

νώνα θα ήταν παράδοξη Εξηγούμαι από την εποχή του πλατωνικού Μενέξε-νου ως τον Παναθηναϊκό του Αίλιου Αριστείδη δηλαδή επί πέντε αιώνες οι Αθηναίοι προέβαλλαν τρεις μυθολογικές παραδόσεις για να δείξουν τη συ-νεισφορά τους στη σωτηρία των Ελλήνων από τους βαρβάρους τη νίκη του Θησέα επί των Αμαζόνων τη νίκη επί του Εύμολπου και των Θρακών του και τη νίκη στον Μαραθώνα επί των Περσών Όταν ο Σύλλας πολιορκούσε την εξε-γερμένη Αθήνα το 87 πΧ οι Αθηναίοι έστειλαν πρεσβεία για να διαπραγμα-τευτούν την παράδοσή τους Όπως γράφει ο Πλούταρχος αντί να χρησιμο-ποιήσουν κάποια πολιτικά επιχειρήματα για τη σωτηρία τους μιλούσαν με περηφάνια για τον Θησέα τον Εύμολπο και τους Περσικούς Πολέμους Ο πραγματιστής Ρωμαίος στρατηγός τούς έδιωξε με την παρατήρηση ότι δεν είχε έρθει για να διδαχθεί ιστορία αλλά για να καθυποτάξει επαναστάτες Για τους Αθηναίους είχε γίνει πάγια συνήθεια να αναφέρουν αυτό το τρίπτυ-χο νίκη επί των Αμαζόνων επί του Εύμολπου και επί των Περσών Τα γλυ-πτά του Παρθενώνα παρουσιάζουν όλα τα μυθολογικά ορόσημα της τοπικής ιστορίας στα αετώματα τη γέννηση της Αθηνάς και τη διαμάχη της με τον Ποσειδώνα στις μετόπες την Αμαζονομαχία τη μάχη του Θησέα και των Λα-πιθών κατά των Κενταύρων και την άλωση της Τροίας (με συμμετοχή του Αθη-ναίου Μενεσθέα) Στον γειτονικό ναό της Αθηνάς Νίκης απεικονίζονταν γεγο-νότα της πρόσφατης ιστορίας τα Περσικά και μια μάχη μεταξύ Ελλήνων Θα ήταν παράδοξο να λείπει ο μύθος που οι Αθηναίοι δεν έπαυσαν να θυμίζουν σε ντόπιους και ξένους η απόκρουση του Εύμολπου

Σύμφωνα με την Connelly ακριβώς αυτό το συστατικό της συλλογικής μνή-μης των Αθηναίων είναι το θέμα της ζωφόρου του Παρθενώνα Το γενικό αυ-τό ερμηνευτικό πλαίσιο δίνει μια πειστική ερμηνεία για την κεντρική σκηνή To ημίγυμνο νεαρό άτομο δεν είναι τελικά ημίγυμνο αλλά μισοντυμένο είναι η κόρη του Ερεχθέα που ετοιμάζεται να αποβάλει τα παρθενικά της ρούχα για να ενδυθεί τον πέπλο της θυσίας της Τα άλλα πρόσωπα είναι το βασιλικό ζεύγος της Αθήνας και οι δύο αδελφές της που δε φέρουν σκαμνιά στο κεφά-λι τους ndashάλλος ένας από τους παραλογισμούς της παραδοσιακής ερμηνείαςndash αλλά τους πέπλους για τη δική τους θυσία Δεδομένου ότι δεν έχουμε οποια-δήποτε γραπτή πηγή για το θέμα της ζωφόρου ούτε γνωρίζουμε αν υπήρχαν παραλλαγές του μύθου που διαφέρουν σε ορισμένα σημεία από όσα αναφέ-ρει ο Ευριπίδης στην τραγωδία του εννοείται ότι παραμένουν και με αυτή την ερμηνεία κάποια σημεία σκοτεινά

Είκοσι χρόνια μετά την πρώτη παρουσία της νέας θεωρίας της με το ανά χείρας βιβλίο η Joan Connelly δεν παρουσιάζει απλώς λεπτομερέστερα την τεκμηρίωσή της χαρτογραφεί το τοπίο της Αττικής ως ένα τοπίο διαποτισμέ-

14 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

νο από μύθους και τελετουργίες τοποθετώντας τον Παρθενώνα μέσα σε αυ-τό το γενικότερο πλαίσιο των αθηναϊκών παραδόσεων Όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο το μη ειδικό αναγνωστικό κοινό το υποδέχτηκε θερμά οι New York Times το κατέταξαν ως ένα από τα 100 σημαντικότερα βιβλία του 2014 και το 2015 βραβεύτηκε από τη Phi Beta Kappa Society ndashτην αρχαιότερη αδελφότη-τα ακαδημαϊκής αριστείας στην Αμερική (1776)ndash με το βραβείο Ralph Waldo Emerson Award ως το καλύτερο σύγγραμμα του έτους στις ΗΠΑ στον το-μέα των ανθρωπιστικών επιστημών Αντίθετα πολλοί αρχαιολόγοι και ιστο-ρικοί τέχνης αντιμετώπισαν την ερμηνεία αυτή με την ίδια δυσπιστία και επι-φυλάξεις πολλές φορές ακόμη και με ανυπόκριτη εχθρότητα με την οποία υποδέχτηκαν και το 1996 την ερμηνεία της Joan Connelly Ωστόσο οι κριτικοί επισημαίνουν αδυναμίες σε επιμέρους σημεία πχ στην άποψη της συγγρα-φέως ότι ο Παρθενών οφείλει το όνομά του στην ταφή των τριών παρθένων που θυσιάστηκαν για τη σωτηρία της πόλης τους Ωστόσο ούτε έχουν παρουσιά-σει κάποια πειστική υπεράσπιση της παλιάς θεωρίας ούτε έχουν καταρρίψει τα επιχειρήματα της Connelly που στηρίζουν την άποψή της ότι η κεντρική σκηνή απεικονίζει την προετοιμασία της θυσίας της θυγατέρας του Ερεχθέα Είναι σαν να κρίνουμε τη στατικότητα ενός κτιρίου εξετάζοντας τους μεντε-σέδες στα παραθυρόφυλλα

Μια αιτία για την αντίδραση ορισμένων μελετητών είναι η άρνησή τους να αποδεχτούν ότι είναι δυνατόν να εικονίζεται ανθρωποθυσία στο εμβληματι-κότερο κτίριο του ελληνικού πολιτισμού Η στάση αυτή οφείλεται πολύ απλά σε μια θεμελιώδη παρερμηνεία της έννοιας της ανθρωποθυσίας στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία σημαντικό συστατι-κό του μύθου δεν έχει καμία σχέση με εκτέλεση πχ με την εκτέλεση Τρώων αιχμαλώτων κατά την ταφή του Πατρόκλου ή με την αρχαιολογικά τεκμηριω-μένη εκτέλεση αιχμαλώτων κατά την ταφή πολεμιστών στην Ελεύθερνα της Κρήτης Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία δεν έχει επίσης καμία απολύτως σχέση με τις τακτικά τελούμενες ανθρωποθυσίες σε άλλους πολιτισμούς πχ με τη θυσία βρεφών σε φοινικικές πόλεις Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία πρώτον πραγματοποιείται σπανίως και σε κρίσιμες στιγμές και δεύτερον ως θυσία είναι οικειοθελής προσφορά από ένα μέλος της κοινότητας της ζωής του Δεν είναι η θυσία ενός περιθωριακού ανθρώπου όπως σε κάποιες τελε-τουργίες φαρμακού δηλαδή αποδιοπομπαίου τράγου αλλά η αυτοθυσία ατό-μου με ανώτατη θέση Η ανθρωποθυσία είναι η υψηλότερη και αγνότερη προ-σφορά που μπορούν να κάνουν οι θνητοί στους θεούς

Πιστεύω όμως ότι ο βασικός λόγος για την εμμονή αρχαιολόγων και ιστο-ρικών της τέχνης να συνδέουν τη ζωφόρο του Παρθενώνα με τα Παναθήναια

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

15

και να προσπαθούν να βρουν πιθανά και απίθανα ερείσματα για να τη στη-ρίξουν οφείλεται στην ιδιαίτερη σημασία που έχουν τα γλυπτά του Παρθενώ-να στην κλασική αρχαιολογία και τη διδασκαλία της και στην επί δεκαετίες βαθιά ριζωμένη πεποίθηση ότι η ζωφόρος του απεικονίζει την παναθηναϊκή πομπή Η αμφισβήτηση αυτής της ερμηνείας για πολλούς αρχαιολόγους μοιά-ζει με την αμφισβήτηση των Ευαγγελίων για έναν χριστιανό Όταν έχουν γρα-φτεί εκατοντάδες βιβλία που στηρίζονται (χωρίς περαιτέρω συζήτηση) σε αυ-τή την υπόθεση όταν γενεές φοιτητών έχουν διδαχθεί να σκέφτονται τα Πα-ναθήναια και να ανακαλούν στη μνήμη τους τη ζωφόρο όταν εκατομμύρια επισκεπτών στο Βρετανικό Μουσείο και στο Μουσείο της Ακρόπολης το πα-λιό και το νέο έχουν διαβάσει επεξηγήσεις δει αναπαραστάσεις και αγορά-σει κάρτες που διαιωνίζουν αυτή τη θεωρία μια διαφορετική θεώρηση είναι φυσικό να αντιμετωπίζεται με δυσπιστία Η εμμονή μάλλον εξηγείται ψυχο-λογικά δε δικαιολογείται όμως επιστημονικά

Το βιβλίο της Joan Connelly απευθύνεται σε πολλαπλούς αποδέκτες Για το ευρύ κοινό είναι μια καλογραμμένη ανάλυση των μύθων και του τοπίου της Αττικής και των αξιών των κατοίκων της Για τους ειδικούς είναι μια πρό-σκληση βλέποντας τον Παρθενώνα και τα γλυπτά του από μια διαφορετική οπτική γωνία να συμβάλουν στην καλύτερη κατανόησή του Αλλά και για όσους επιλέξουν να επιμείνουν στην άποψη ότι η ζωφόρος του Παρθενώνα απεικονίζει την παναθηναϊκή πομπή είναι μια πρόκληση να υποστηρίξουν την άποψη αυτή με βάσιμα επιχειρήματα και όχι με θρησκευτική πίστη Τέλος κα-ταδεικνύοντας τη στενή σύνδεση μνημείου γλυπτών και τοπίου η συγγραφέας αρχαιολόγος με σημαντική προσφορά στην καταπολέμηση του παράνομου εμπορίου αρχαιοτήτων καταθέτει το ουσιαστικότερο επιχείρημα για την επα-νένωση των γλυπτών του Παρθενώνα στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης

16 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ΠΡΌΛΌΓΌΣ

ΠΟΤΕ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ στην ιστορία του ανθρώπου δεν έχει υπάρξει οικο-δόμημα τόσο γνώριμο σrsquo ολόκληρο τον κόσμο με τόση αίγλη που να rsquoχει

μελετηθεί τόσο πολύ εγκωμιαστεί τόσο πολύ και παράλληλα να κρατά τό-σο παράξενα απρόσιτο τον εσώτερο εαυτό του Μετά από αιώνες μελέτης και θαυμασμού ο Παρθενώνας παραμένει από πολλές πλευρές ένα αίνιγμα

Οι τρεις τελευταίες δεκαετίες αποτελούν ίσως την περίοδο της πιο εξονυ-χιστικής εξέτασης του Παρθενώνα από την εποχή που δημιουργήθηκε σχεδόν δυόμισι χιλιάδες χρόνια πριν (447-432 πΧ) Το μνημειακό έργο της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης σε θέματα αποκατάστασης και μελέτης του κτιρίου έχει φέρει στο φως πλειάδα νέων πληροφοριών σε σχέση με τον σχε-διασμό την τεχνολογία και την κατασκευή του Παρθενώνα Οι ερευνητές βρέ-θηκαν προ ευχάριστων εκπλήξεων όπως είναι τα ίχνη λαμπρών χρωμάτων ndashάγνωστων μέχρι σήμεραndash σε αρχιτεκτονικά διακοσμητικά στοιχεία ψηλά μέ-σα στη δυτική πρόσταση υπαινιγμούς για την αλλοτινή ολόλαμπρη διακόσμη-ση του ναού Παράλληλα ολόφρεσκα στοιχεία προερχόμενα από την αρχαία ελληνική γραμματεία από επιγραφές από την τέχνη και την αρχαιολογία συ-νέβαλαν στην πληρέστερη κατανόηση του κόσμου που έδωσε ζωή στον Παρθε-νώνα Οι μύθοι τα συστήματα πεποιθήσεων οι τελετουργικές και κοινωνικές πρακτικές οι γνωσιακές κατασκευές ακόμη και τα συναισθήματα των αρχαίων Αθηναίων βρίσκονται πλέον υπό ριζική αναθεώρηση Πολλά όμως απrsquo όσα ανακαλύφθηκαν τα τελευταία χρόνια δεν είναι συμβατά με την αίσθηση που είχαμε για τον Παρθενώνα τους τελευταίους δυόμισι αιώνες Γιατί άραγε

Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε σήμερα τον Παρθενώνα και ο συμβολι-σμός του κατασκευή της εποχής του Διαφωτισμού και εξής σχετίζονται από-λυτα με την εικόνα που είχαν για τον εαυτό τους οι άνθρωποι που τον μελέ-τησαν και τον ερμήνευσαν Υπάρχει μια φυσική τάση να βλέπει κανείς ομοιό-τητες με τον εαυτό του όταν προσεγγίζει έναν πολιτισμό τόσο μακρινό όσο ο

18 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

αρχαίος ελληνικός Πόσο μάλλον όταν εξετάζει ένα οικοδόμημα που μετατρά-πηκε σε πρότυπο της δυτικής τέχνης σύμβολο της ίδιας της δημοκρατίας Δίνοντας τέτοιους χαρακτηρισμούς στον Παρθενώνα προβάλλουμε επάνω του τα δικά μας ιδεώδη για το τι σημαίνει να είσαι πολιτισμένος Στη θέα του κτιρίου ο δυτικός πολιτισμός βλέπει αναπόφευκτα τον εαυτό του στην πραγ-ματικότητα διακρίνει μόνο ότι κολακεύει την εικόνα του εαυτού του ή την ερμηνεύει μέσα από τη σύνδεσή της με το λίκνο της δημοκρατίας

Η σύνδεση αυτή ενισχύθηκε ξανά και ξανά με την υιοθέτηση του παρθε-νώνιου στιλ στην αστική αρχιτεκτονική τάση η οποία ξεκίνησε με το κίνημα του νεοκλασικισμού και κορυφώθηκε με την Ελληνική Αναγέννηση Από τις αρχές του 19ου αιώνα και εξής οικονομικά και πολιτειακά ιδρύματα βιβλιο-θήκες μουσεία και πανεπιστήμια άρχισαν να αναπαράγουν κλασικιστικές αρ-χιτεκτονικές φόρμες προβάλλοντας έτσι μια σειρά από αξίες που τα ευθυ-γραμμίζουν σιωπηρά με τη δημοκρατική Αθήνα της εποχής της άνθησής της Αρκεί να δει κανείς τη Δεύτερη Τράπεζα των Ηνωμένων Πολιτειών στη Φιλα-δέλφεια (1811-1824) το Βρετανικό Μουσείο (1823-1852) το Τελωνείο των Ηνω-μένων Πολιτειών στη Γουόλ Στριτ (1842) (σελ 393) το Founderrsquos Hall στο Κο-λέγιο Girard της Φιλαδέλφειας (1847) το Θησαυροφυλάκιο των ΗΠΑ στην Ουάσινγκτον (1836-1839) το Καπιτώλιο της Πολιτείας του Οχάιο (1857) το Μου-σείο Τέχνης της Φιλαδέλφειας (1928) ή το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ (1935) για να αναγνωρίσει αναφορές στην εμβληματική μορφή του Παρθενώνα1 Η ει-ρωνεία είναι ότι οικοδομήματα σαφώς κοσμικά και αστικά έχουν οικειοποι-ηθεί μια κατrsquo ουσίαν θρησκευτική αρχιτεκτονική μορφή Με τα μάτια στραμ-μένα σε ζητήματα πολιτικής και αισθητικής συνηθίσαμε όλοι τα μάλα την κα-τασκευασμένη εμβληματική ταυτότητα του Παρθενώνα και παραβλέψαμε τον πρωταρχικό βαθιά ιερό χαρακτήρα του

Σήμερα απόψεις που παρεκκλίνουν από τις παγιωμένες σύγχρονες αντι-λήψεις για τον Παρθενώνα και τη συσχέτισή του με την πολιτική ζωή της δι-κής μας εποχής έχουν αφεθεί να ξεθωριάσουν όπως ακριβώς τα λαμπερά χρώ-ματα και οι περίτεχνες διακοσμητικές λεπτομέρειες που στόλιζαν κάποτε την επιφάνεια του ίδιου του ναού Η κριτική του συμβατικού δόγματος έχει εκλη-φθεί ως επίθεση σε ένα ολόκληρο σύστημα πεποιθήσεων Πράγματι η μακρό-χρονη συσχέτιση του Παρθενώνα με την πολιτική ιδεολογία της Δύσης έχει εγεί-ρει ισχυρές αντιστάσεις στις νέες ερμηνείες Ο Παρθενώνας όμως και οι άν-

[Οι υποσελίδιες σημειώσεις με αστερίσκο είναι της μεταφράστριας] Greek Revival αρχιτε-κτονικός ρυθμός που άνθησε κυρίως στη βόρεια Ευρώπη και στην Αμερική στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα Θεωρείται η τελευταία φάση της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

19

θρωποι που τον δημιούργησαν είναι πολλά παραπάνω από όσα μας κολακεύ-ουν και ταιριάζουν με την αίσθηση που έχουμε για τον εαυτό μας Για να τα ξαναβρούμε πρέπει να δούμε το μνημείο μέσα από τα μάτια του παρελθόντος

Η ταύτιση του Παρθενώνα με το δυτικό δημοκρατικό σύστημα διακυβέρ-νησης ξεκίνησε τον 18ο αιώνα όταν ο ιστορικός τέχνης Johann Winckelmann συνέδεσε για πρώτη φορά την ανάδειξη της ατομικής ελευθερίας με την ανά-πτυξη της ώριμης κλασικής τέχνης Στο κλασικό πια έργο του Geschichte der Kunst des Altertums (Ιστορία της τέχνης της αρχαιότητας) ο Winckelmann υποστήριξε ότι η ακμή και η παρακμή των διαφόρων περιόδων στην τέχνη ακολουθούσαν τις εξελίξεις στη σφαίρα της πολιτικής Η ακμή της ελληνικής τέχνης διακήρυξε συνέπεσε με τη δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης2 Εν-νέα χρόνια αργότερα ο μαθητής του Johann Hermann von Riedesel προχώρη-σε το μοντέλο αυτό ένα βήμα πιο πέρα και ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoυπέρ-τατο προϊόν της αθηναϊκής δημοκρατίαςraquo3

H αντίληψη αυτή βρήκε θερμή ανταπόκριση κατά την Ελληνική Επανάστα-ση (1821-1830) και την περίοδο που ακολούθησε αμέσως μετά Καθώς το νέο ελληνικό κράτος σχηματιζόταν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις οι οποίες συμμετεί-χαν στη διαδικασία κατασκεύασαν αφηγήσεις που τους επέτρεπαν να ανά-γουν την καταγωγή των δικών τους πολιτικών συστημάτων στην καρδιά της αθηναϊκής Ακρόπολης Στις 28 Αυγούστου του 1834 ο άρτι αφιχθείς βασιλιάς της Ελλάδας Όθωνας γιος του βασιλιά Λουδοβίκου της Βαυαρίας εγκαινία-σε επίσημα τις αναστηλωτικές εργασίες στον Παρθενώνα Σε μια προσεκτι-κά ενορχηστρωμένη γιορτή κατά τα πρότυπα των αθηναϊκών της εποχής του Περικλή ο βασιλιάς Όθωνας προηγούνταν έφιππος συνοδευόμενος από τους αντιβασιλείς την αυλή και τους σωματοφύλακές του ενώ στρατιώτες της εθνο-φυλακής οδηγούσαν μια πομπή από πρεσβύτερους δασκάλους εκπροσώπους συντεχνιών και άλλους επιφανείς πολίτες4 Εξήντα Αθηναίοι βάδιζαν κρατώ-ντας κλάδους ελιάς ενώ στην κορυφή της Ακρόπολης νεαρές Αθηναίες ντυ-μένες στα λευκά με στεφάνια μυρτιάς στα χέρια ξεδίπλωναν ένα λάβαρο που εικόνιζε την Αθηνά5 Όταν ο Όθωνας έφτασε στα Προπύλαια παρέλαβε τα κλειδιά της πόλης από τον αρχιτέκτονα του νεοκλασικού ρυθμού Leo von Klenze ο οποίος τον συνόδευσε μέχρι τον Παρθενώνα Εκεί αφού ο βασιλιάς κάθισε σrsquo έναν θρόνο στολισμένο με κλαδιά δάφνης ελιάς και μυρτιάς ο Klenze εκφώνησε έναν ενθουσιώδη πατριωτικό λόγο όπου υποστήριξε την ανάγκη να αναστηλωθεί ο Παρθενώνας και να καταστραφεί ολοκληρωτικά κάθε ίχνος οθωμανικού κτίσματος στην Ακρόπολη laquoΌλα τα κατάλοιπα της βαρβαρότη-τας πρέπει να απομακρυνθούνraquo διακήρυξε ο Klenze Έπειτα ζήτησε από τον βασιλιά να καθαγιάσει τον πρώτο μαρμάρινο σπόνδυλο κίονα που θα αναστη-

20 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λωνόταν στον laquoαναγεννημένο Παρθενώναraquo Ο βασιλιάς ανταποκρίθηκε χτυ-πώντας τρεις φορές το λευκό κομμάτι μαρμάρου που είχε τοποθετηθεί μπρο-στά του6 Το όραμα του Klenze για μια laquoαπελευθερωμένη από τη βαρβαρό-τηταraquo Ακρόπολη αποτυπώθηκε πλήρως στην laquoιδανική άποψηraquo της Ακρόπο-λης (κάτω) ζωγραφικό του έργο του 1846 το οποίο πέρασε στην κυριότητα του Λουδοβίκου Α πατέρα του Όθωνα έξι χρόνια αργότερα7

Τον επόμενο αιώνα η πρόοδος της αρχαιολογίας και η διαρκώς αυξανόμε-νη αναγνώριση της κλασικής Ελλάδας ως λίκνου του δυτικού πολιτισμού οδή-γησαν την κλασικιστική πολιτιστική παραγωγή σε ένα νέο υψηλότερο επίπε-δο8 Το 1826 άρχισαν οι εργασίες σε μια απομίμηση του Παρθενώνα στην κο-ρυφή του λόφου του Κάλτον στα ανατολικά του Εδιμβούργου Το επίδοξο αυ-τό εθνικό μνημείο της Σκοτίας θα αφιερωνόταν στους Σκοτσέζους στρατιώτες και ναύτες που είχαν χαθεί στους Ναπολεόντειους Πολέμους και θα μετατρε-πόταν όπως όλοι ήλπιζαν σε τελευταία κατοικία για πλήθος επιφανών Σκο-τσέζων Το κτίριο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ και στη μοναχική του πρόσοψη που στέκει όρθια μέχρι σήμερα διαβάζει κανείς την επιγραφή laquoΜνημείο για τους απελθόντες και κίνητρο για τους μελλοντικούς ήρωες της Σκοτίαςraquo9 Στο με-ταξύ πάνω ακριβώς από το Ρέγκενσμπουργκ της Βαυαρίας ο βασιλιάς Λου-δοβίκος Α΄ έχτισε τον δικό του Παρθενώνα (1830-1842) σε σχέδια του γνωστού μας από τα εγκαίνια της Ακρόπολης Leo von Klenze Ο βαυαρικός Παρθενώ-

Leo von Klenze Ιδανική άποψη της Ακρόπολης και του Αρείου Πάγου των Αθηνών 1846

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

21

νας ο επονομαζόμενος Βαλχάλα laquoο οίκος των νεκρώνraquo (πάνω) φιλοξένησε προτομές και πλάκες με εγχάρακτες επιγραφές που μνημονεύουν πάνω από εκατό επιφανείς προσωπικότητες 1800 χρόνων της γερμανικής ιστορίας Το 1897 οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούσαν πλέον να καυχηθούν πως είχαν κι αυ-τές τον δικό τους Παρθενώνα στο Νάσβιλ του Τεννεσσί ο οποίος χτίστηκε με αφορμή την Κρατική Έκθεση της Εκατονταετηρίδας του 1896-1897 H αρχική ξύλινη κατασκευή αντικαταστάθηκε από μια τσιμεντένια το 1920-1931 και πα-ραμένει μέχρι σήμερα δημοφιλές τοπόσημο της πόλης (σελίδα 22)10

Τον 20ό αιώνα ο Ernst Gombrich θα χαιρετήσει τη laquoμεγάλη αφύπνισηraquo της ελληνικής τέχνης ως προϊόν της αυγής της δημοκρατίας Κατrsquo αυτόν το γε-γονός ότι το laquoαπόγειο της ανάπτυξής τηςraquo τοποθετείται στην ώριμη κλασι-κή περίοδο αντικατοπτρίζει άμεσα τη laquoνέα ελευθερίαraquo που βίωναν οι καλλι-τέχνες δουλεύοντας στο πλαίσιο του νέου πολιτεύματος11 H θετικιστική αυ-τή κατασκευή βρήκε τη συνέχειά της σε μια εξαιρετικά επιτυχημένη έκθεση ελληνικής τέχνης η οποία περιόδευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1992 με αφορμή τον εορτασμό των 2500 χρόνων από τη γέννηση της δημοκρατίας Η έκθεση με τίτλο The Greek Miracle Classical Sculpture from the Dawn of Democracy (Το ελληνικό θαύμα Κλασική γλυπτική από την αυγή της δημοκρα-τίας) πρόσφερε σε επισκέπτες από την Ουάσινγκτον και τη Νέα Υόρκη την ευκαιρία να θαυμάσουν τα εκλεκτότερα έργα της αρχαίας ελληνικής τέχνης12

Ωστόσο δεν έχουν μόνο οι οπαδοί κάποιας συγκεκριμένης πολιτικής ιδεο-

Βαλχάλα Ρέγκενσμπουργκ Βαυαρία 1830-1842 Leo von Klenze αρχιτέκτονας

22 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λογίας την τάση να βλέπουν τον εαυτό τους στα αρχαία έργα τέχνης O Cecil Rhodes είδε τον Παρθενώνα ως έκφραση όχι της δημοκρατίας αλλά της ηγε-μονίας laquoΜέσω της τέχνης ο Περικλής έμαθε στους νωθρούς Αθηναίους να πιστεύουν στην ηγεμονίαraquo υποστήριξε13 Ο Καρλ Μαρξ θαυμαστής κι αυτός της αρχαίας ελληνικής τέχνης προτίμησε να δει τα κλασικά μνημεία ως προϊό-ντα μιας κοινωνίας που βρισκόταν όχι στην ακμή της αλλά στη νηπιακή της ηλικία laquoΗ γοητεία της [αρχαίας ελληνικής] τέχνηςraquo ισχυρίστηκε ο Μαρξ laquoυπήρξε άρρηκτα συνδεδεμένηraquo με laquoτην ανωριμότητα των κοινωνικών συν-θηκών μέσα στις οποίες αναπτύχθηκεraquo14 Το μεγαλείο της ώριμης κλασικής τέχνης γενικά και του Παρθενώνα ειδικότερα άσκησε ακατανίκητη έλξη και στη φασιστική Γερμανία του Χίτλερ η οποία δε δίστασε να το χρησιμοποιή-σει προς όφελος της ιδεολογικής πολιτιστικής και κοινωνικής της ατζέντας15

Η αντίδραση του Σίγκμουντ Φρόυντ στον Παρθενώνα ήταν τι άλλο Η ενο-χή Βασανιζόταν από το γεγονός πως η ζωή τού επιφύλαξε το προνόμιο να απολαύσει ένα αριστούργημα το οποίο ο πατέρας του ένας έμπορος μαλλιού με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες δε θα μπορούσε ποτέ να έχει δει ή να έχει εκτιμήσει Όντως ο Φρόυντ πλημμύριζε από τύψεις στη σκέψη ότι ο ίδιος είχε αυτή την τύχη ενώ ο πατέρας του όχι16

Το 1998 ο δημοσιογράφος Boris Johnson σημερινός δήμαρχος του Λονδί-νου δημοσίευσε στην Daily Telegraph συνέντευξη ενός υψηλόβαθμου επιμε-

Ο Παρθενώνας του Νάσβιλ Πάρκο Εκατονταετηρίδας Νάσβιλ Τεννεσσί 1920-1931

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

23

λητή του Βρετανικού Μουσείου Στο άρθρο ο Johnson παραθέτει την ακόλου-θη άποψη του επιμελητή τα laquoΕλγίνειαraquo είναι laquoμια εικονογραφημένη ανα- παράσταση της Αγγλίας ως ελεύθερης κοινωνίας απελευθερώτριας άλλων λαώνraquo17 Ο Παρθενώνας λοιπόν χρησιμοποιείται και ως μαγνήτης και ως κα-θρέπτης Μας ελκύει βλέπουμε μέσα του τον εαυτό μας και τον ιδιοποιού-μαστε με τους δικούς μας όρους Αναπόφευκτα μέσα από την παραπάνω διαδικασία το αρχικό του νόημα σε μεγάλο βαθμό επισκιάζεται

Πράγματι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον Παρθενώνα είναι τόσο στενά συνδεδεμένος με την ιστορία των αντιδράσεων που μας προκαλεί ώστε είναι δύσκολη αν όχι αδύνατη η διάκριση μεταξύ των δύο Όταν το αντικεί-μενο που μελετάμε θεωρείται ασύγκριτα όμορφο και εμβληματικό όταν εδώ και δυόμισι χιλιετίες λειτουργεί ως οθόνη προβολής νοημάτων τα εμπόδια για να ανακαλύψει κανείς ξανά την αρχική του έννοια είναι αντίστοιχα με-γάλα Το βέβαιο είναι ότι ο Παρθενώνας δεν περνά απαρατήρητος Έχει μια αύρα αέναη διαχρονική αισθητή σε όλους τους πολιτισμούς που γεννά το δέος τη λατρεία και τον υπέρτατο θαυμασμό Τυπική περίπτωση λάτρη του Παρθενώνα υπήρξε ο Ιρλανδός καλλιτέχνης και περιηγητής Edward Dodwell ο οποίος πέρασε την περίοδο 1801-1806 στην Ελλάδα ζωγραφίζοντας και γρά-φοντας Για τον Παρθενώνα δήλωσε laquoΠρόκειται για τον πιο ανυπέρβλητο θρίαμβο της τέχνης και της αρχιτεκτονικής που αντίκρισε ποτέ ο κόσμοςraquo18 Το ίδιο πάθος συνεπήρε τον λόρδο Έλγιν ο οποίος έρεπε περισσότερο στα έργα παρά στα λόγια Ουσιαστικά κατά τα πρώτα χρόνια της διαμονής του Dodwell στην Αθήνα ο λόρδος και η λαίδη Έλγιν με την ομάδα των βοηθών τους φρόντιζαν για τη διάλυση του ναού αποσπώντας πολλά από τα γλυπτά του και στέλνοντάς τα στο Λονδίνο όπου και παραμένουν μέχρι σήμερα

Ωστόσο ακόμη και η αφαίρεση των γλυπτών δεν κατάφερε να θαμπώσει τη γοητεία του μνημείου Το 1832 ο Γάλλος ποιητής Alphonse de Lamartine ο τελευταίος των Ρομαντικών ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoτο τελειότερο ποίημα που γράφτηκε ποτέ πάνω σε πέτρα στην επιφάνεια της γηςraquo19 Όχι πολύ αρ-γότερα ο αρχιτέκτονας του νεο-γοτθικού ρυθμού Eugegravene Emmanuel Viollet-le-Duc χαρακτήρισε τον καθεδρικό ναό της Αμιέν laquoΠαρθενώνα της γοτθικής αρχιτεκτονικήςraquo20 Ακόμη κι o μεγάλoς δάσκαλος του μοντερνισμού του 20ού αιώνα ο Charles-Eacutedouard Jeanneret γνωστός αργότερα ως Le Corbusier όταν αντίκρισε για πρώτη φορά τον Παρθενώνα διακήρυξε laquoότι εδώ βρίσκεται ο χρυσός κανόνας βάση κάθε καλλιτεχνικής μέτρησηςraquo21

Έτσι λοιπόν το υπέρμετρο γόητρο του Παρθενώνα άσκησε βαθιά επίδρα-ση στους τρόπους με τους οποίους μελετήθηκε στις ερωτήσεις που τέθηκαν γιrsquo αυτόν και το πιο ενδιαφέρον στις ερωτήσεις που έμειναν αναπάντητες

24 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Υπερβολικά σεβαστός για να μπει κάτω από το μικροσκόπιο ο Παρθενώνας υπέστη διαστρεβλώσεις όπως συχνά συμβαίνει στα laquoινδάλματαraquo Αρχαίες φωνές που να μας μαρτυρούν τι ακριβώς αντιπροσώπευε για τους Αθηναί-ους ο ιερότερος ναός τους δεν έχουν επιβιώσει πολλές κι αυτό απλώς διεύ-ρυνε το κενό το οποίο έσπευσαν να καταλάβουν οι ερμηνευτές που έζησαν μετά την αρχαιότητα

ΚΙ ΑΝ ΘΕΛΟΥΜΕ ΔΙΑΚΑΩΣ να αποκαλύψουμε το αρχικό του νόημα η ιστορία του Παρθενώνα δε βοηθά στην ύστερη αρχαιότητα καιρό μετά την εποχή που η Αθήνα έχασε την ανεξαρτησία της το κτίριο υπέστη μια σειρά από κα-ταστροφές Γύρω στο 195 πΧ τo μεγάλo ανατολικό διαμέρισμα του κυρίως ναού καταστράφηκε από πυρκαγιά Σε κάποια φάση του 3ου ή του 4ου αι μΧ την εποχή της Ρωμαιοκρατίας ξέσπασε μία ακόμη πιο καταστροφική πυρκαγιά Κάποιοι μελετητές θεώρησαν υπεύθυνη για την καταστροφή την επιδρομή του γερμανικού φύλου των Ερούλων το 267 μΧ ενώ άλλοι την απέ-δωσαν στην εισβολή των Βησιγότθων του Αλάριχου που λεηλάτησαν την Αθή-να το 396 μΧ22 Όποιος κι αν ήταν o λόγος η στέγη του Παρθενώνα κατέρ-ρευσε με αποτέλεσμα να καταστραφεί ο κυρίως ναός Η εσωτερική κιονο-στοιχία του σηκού η ανατολική θύρα η βάση του λατρευτικού αγάλματος και η στέγη έπρεπε να αντικατασταθούν εξ ολοκλήρου23

Οι μέρες του Παρθενώνα ως ναού της Αθηνάς ήταν πλέον μετρημένες Με-ταξύ 389 και 391 μΧ ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ εξέδωσε μια σειρά από διατάγματα με τα οποία έκλεισε τους ναούς και κατήργησε τα αγάλματα τις γιορτές και όλες τις τελετουργίες της πατροπαράδοτης ελλη-νικής πολυθεϊστικής θρησκείας (Ο αυτοκράτορας που νομιμοποίησε τον χρι-στιανισμό ήταν ο Κωνσταντίνος αλλά αυτός που τον απάλλαξε από τον αντα-γωνισμό και τον μετέτρεψε σε επίσημη θρησκεία του κράτους ήταν ο Θεοδό-σιος) Κατά τα τέλη του 6ου αι πιθανώς κι ακόμη νωρίτερα ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό αφιερωμένο στη Θεοτόκο Η μετατροπή αυ-τή απαιτούσε μια αλλαγή στον προσανατολισμό του έτσι ανοίχθηκε μια κύ-ρια είσοδος στη δυτική πλευρά του και προστέθηκε μια αψίδα στην ανατο-λική (σελίδα 389) Το δυτικό διαμέρισμα έγινε νάρθηκας ενώ το μεγάλο δια-μέρισμα στα ανατολικά κατέλαβε μια τρίκλιτη βασιλική Ένα βαπτιστήριο προστέθηκε στη νοτιοδυτική γωνία του κτιρίου24 Στον ύστερο 7ο αιώνα ο ναός λειτουργούσε ως μητρόπολη της Αθήνας με το όνομα Παναγία η Αθηνιώτισ-σα Το 1204 όταν εισέβαλαν οι φράγκικες δυνάμεις της Δ΄ Σταυροφορίας ο ορθόδοξος ναός μετατράπηκε σε καθολικό και μετονομάστηκε σε Νοτρ Νταμ των Αθηνών Ένα κωδωνοστάσιο υψώθηκε στη νοτιοδυτική του γωνία Με την

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

25

κατάληψη της Αθήνας από τους Οθωμανούς το 1458 ο Παρθενώνας αναδια-μορφώθηκε για άλλη μία φορά αυτή τη φορά για να μετατραπεί σε τζαμί οπότε και συμπληρώθηκε με ένα μιχράμπ ένα μινμπέρ (άμβωνα) κι έναν ψη-λόλιγνο μιναρέ στη θέση του κωδωνοστασίου

Για δύο χιλιάδες χρόνια ο Παρθενώνας επιβίωνε σχεδόν αναλλοίωτος στις 28 Σεπτεμβρίου 1687 όμως υπέστη ένα ολέθριο χτύπημα Μία εβδομάδα νω-ρίτερα ο Σουηδός κόμης Koenigsmark και ο στρατός του ο οποίος αριθμού-σε 10000 άνδρες είχαν αποβιβαστεί στην Ελευσίνα 14 μόλις χιλιόμετρα βο-ρειοδυτικά της πόλης Εκεί συνάντησαν τον Βενετό στρατηγό Francesco Mo-rosini και ξεκίνησαν για την πολιορκία της Αθήνας μία από τις πολυάριθμες επιχειρήσεις του Πολέμου του Μοριά ο οποίος είναι γνωστός ως Στ΄ Βενετο-τουρκικός Πόλεμος και κράτησε από το 1684 ως το 1699 Καθώς ο στρατός της Γαληνοτάτης προήλαυνε η οθωμανική φρουρά οχυρώθηκε στην Ακρόπο-λη Την εποχή εκείνη οι Τούρκοι είχαν ήδη κατεδαφίσει τον ναό της Αθηνάς Νίκης στη δυτική άκρη του ιερού βράχου και στη θέση του είχαν κατασκευά-σει μια πλατφόρμα για κανόνια Επιπλέον είχαν αποθηκεύσει πυρομαχικά μέσα στον ίδιο τον Παρθενώνα Μέσα σε έξι ημέρες οι Βενετοί έριξαν όπως υπολογίζεται 700 κανονιοβολισμούς στον Παρθενώνα από τον γειτονικό λό-φο των Μουσών Τελικά οι άνδρες του Koenigsmark χτύπησαν διάνα Ο Παρ-θενώνας εξερράγη Οι εσωτερικοί του τοίχοι δώδεκα περίπου κίονες από τη βόρεια και τη νότια πλευρά και πολλά από τα αρχιτεκτονικά του γλυπτά εκ-σφενδονίστηκαν βίαια στον αέρα προς όλες τις κατευθύνσεις Τριακόσιοι άν-θρωποι σκοτώθηκαν εκείνη την ημέρα στην Ακρόπολη Η μάχη εξακολούθη-σε να μαίνεται για άλλο ένα εικοσιτετράωρο ώσπου τελικά τα τουρκικά στρα-τεύματα παραδόθηκαν25

Έτσι ο ιερός χώρος της Ακρόπολης άλλαξε για πάντα κι απέκτησε μια νέα εμβληματική μορφή αυτή του laquoερειπιώναraquo26 Στις αρχές του 18ου αιώνα ένα μικρό τετράγωνο τζαμί ήταν χτισμένο ανάμεσα στα πεσμένα μάρμαρα στη θέση του αλλοτινού σηκού του Παρθενώνα Η θολωτή κατασκευή από πλίν-θους και λίθους σε δεύτερη χρήση (με ένα τρίκογχο προστώο που έβλεπε βο-ρειοδυτικά βλ σελίδα 391) έστεκε μέσα στο μισοκατεστραμμένο πλαίσιο της κιονοστοιχίας του Παρθενώνα μέχρι την Επανάσταση του 1821 τότε υπέστη φθορές και στη συνέχεια το 1843 απομακρύνθηκε οριστικά27

ΚΑΤΑ ΜΙΑ ΕΝΝΟΙΑ η τάση μας να ερμηνεύουμε τον Παρθενώνα με όρους πο-λιτικής μπορεί να αποδοθεί σε μια επιστημονική επιτυχία ξέρουμε το πολι-

Τον λόφο του Φιλοπάππου

26 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τικό περιβάλλον της Αθήνας του 5ου αι πΧ καλύτερα από κάθε άλλο Οι σχετικά άφθονες φιλολογικές πηγές και οι επιγραφές που προέρχονται από τους Αθηναίους των κλασικών χρόνων σχετίζονται μrsquo αυτούς ή αναφέρονται σrsquo αυτούς μάς δίνουν πρόσβαση στον κόσμο του Περικλή του στρατηγού και πολιτικού που έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της περιόδου που ονομάζουμε σήμερα laquoχρυσό αιώναraquo και είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με την άνθηση της δημοκρατίας Ο αθηναϊκός πολιτισμός όμως δεν είναι μόνο η δη-μοκρατία αλλά και η ίδια η ιδέα της δημοκρατίας αντιπροσωπεύει πολύ πε-ρισσότερα από όσα μπορεί να αντιληφθεί κανείς κοιτώντας τη μέσα από ένα σύγχρονο πρίσμα Καταρχάς για τους Αθηναίους η έννοια πολιτική υπερέ-βαινε κατά πολύ τη δική μας Η πολιτεία δύσκολα μεταφράζεται στα αγγλι-κά ουσιαστικά η λέξη εμπεριέχει όλες τις προϋποθέσεις για να είναι κανείς πολίτης στην πιο ευρεία του έννοια Η αρχαία πολιτεία ξεπερνούσε κατά πο-λύ τις παραμέτρους της σύγχρονης πολιτικής καθώς αγκάλιαζε τη θρησκεία τις τελετουργίες την ιδεολογία και τις αξίες Ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται πως το προβάδισμα του laquoκαλού του συνόλουraquo έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην πολιτεία όταν παρατηρεί πως laquoαναμφισβήτητα είναι ορθά τα πολιτεύ-ματα όπου αυτοί που κατέχουν την εξουσία είτε είναι ένας είτε λίγοι είτε πολλοί τη χρησιμοποιούν για να εξυπηρετήσουν το κοινό συμφέρονraquo28

Στον πυρήνα της αθηναϊκής πολιτείας φωλιάζουν οι θεμελιακές αντιλήψεις που είχε ο αθηναϊκός πολιτισμός για τον εαυτό του και την καταγωγή του για την κοσμολογία και την προϊστορία του ndash ένα σύνολο ιδεών που καθόρι-ζε τις αξίες της κοινότητας και από το οποίο πήγαζε ένα σύνθετο φάσμα ιε-ροτελεστιών που είχε εστία τον Παρθενώνα για μία χιλιετία περίπου Ο Παρ-θενώνας μέχρι σήμερα ελάχιστα έχει μελετηθεί από αυτή τη σκοπιά Κι όμως αν δεν την κατανοήσει κανείς είναι αδύνατον να εκφράσει ικανοποιητικά τι ακριβώς είναι ο Παρθενώνας πέρα από ένα εξαίρετο αρχιτεκτονικό επίτευγ-μα ή το σύμβολο ενός πολιτικού ιδεώδους όπως το αντιλήφθηκαν ουσιαστι-κά ξένοι πολιτισμοί στο μακρινό μέλλον Αν θέλουμε να ξαναβρούμε το πρω-τογενές το αυθεντικό νόημα του Παρθενώνα πρέπει να αποπειραθούμε να τον δούμε μέσα από τα μάτια αυτών που τον έχτισαν Πρέπει να γυρίσουμε πίσω στο παρελθόν εγχείρημα που εμπλέκει τόσο την αρχαιολογία της συ-νειδητότητας όσο και την αρχαιολογία του τόπου

Οι πρόσφατες αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στον Ιερό Βρά-χο καθώς και οι σύγχρονες ανθρωπολογικές προσεγγίσεις που διευρύνουν περισσότερο από ποτέ άλλοτε τις γνώσεις μας για το απώτερο παρελθόν συμ-βάλλουν στην ανακάλυψη της αρχαίας πραγματικότητας του Παρθενώνα Τεκμηριωμένες αρχαιολογικές ανακαλύψεις της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνη-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

27

μείων Ακρόπολης του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού κατά τη λεπτομερή αυτοψία του κτίσματος έφεραν στο φως νέα στοιχεία σχετικά με τα υλικά τα εργαλεία τις τεχνικές και την τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκαν στην κα-τασκευή του Παρθενώνα29 Τώρα πια ξέρουμε πως κατά τη διάρκεια της οι-κοδόμησης πραγματοποιήθηκαν πολλές μετατροπές ανάμεσά τους ίσως και η καθοριστική προσθήκη της μοναδικής και επιβλητικής ιωνικής ζωφόρου Έχει πλέον υποστηριχτεί πειστικά πως η ζωφόρος αυτή περιέτρεχε αρχικά ολόκληρη την ανατολική πρόσταση του ναού Δύο παράθυρα εκατέρωθεν της ανατολικής θύρας του Παρθενώνα αύξαναν το φως που έπεφτε στο χρυσε-λεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Στη βόρεια κιονοστοιχία ανακαλύφθηκαν ίχνη ενός μικρού ιερού με βωμό άγνωστου μέχρι πρότινος και προγενέστερου του Παρθενώνα30 Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει έναν νέο δρόμο για την κατανόηση του προπαρθενώνιου λατρευτικού τυπικού και θέτει ερωτήματα που αφο-ρούν τη συνέχεια της ιερότητας του χώρου από τα βάθη της αρχαιότητας μέ-χρι την εποχή του Περικλή

Οι τελευταίες δεκαετίες δεν αύξησαν απλώς με γεωμετρική πρόοδο τα νέα δεδομένα σε σχέση με τον σχεδιασμό και την εξέλιξη του Παρθενώνα ως κτι-ρίου Έφεραν επίσης σαρωτικές αλλαγές στον επιστημονικό τρόπο σκέψης αλλαγές οι οποίες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε την πιο άυλη διάσταση του Παρθενώνα Νέα ερωτήματα προκύπτουν σε σχέση με τα τεκμήρια της αρ-χαιότητας ενώ νέα ερευνητικά μοντέλα και μέθοδοι που αντλούν από τις κοι-νωνικές επιστήμες και την ιστορία της θρησκείας και του πολιτισμού καλού-νται να δώσουν τις απαντήσεις Όλα αυτά προώθησαν μια νέα προσέγγιση των μνημείων τα οποία εξετάζονται πλέον μέσα σrsquo ένα ολοκληρωμένο περι-βάλλον συντεθειμένο από μια ποικιλία αρχαίων συμφραζομένων31 Η μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και των τελετουργιών της γνωρίζει άνθηση τα τελευταία τριάντα χρόνια32 H ένταξη της θρησκείας σε κάθε σχεδόν όψη της ζωής στην αρχαία Ελλάδα αναγνωρίζεται πλήρως σήμερα Η υπό εξέλι-ξη μελέτη των αρχαίων συναισθημάτων όπως και της γνωστικής λειτουργίας αποκαλύπτει τις επιδράσεις της γλώσσας της συμπεριφοράς και της πολυ-αισθητηριακής εμπειρίας στο συναίσθημα και τη σκέψη των αρχαίων33 Σήμε-ρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε είμαστε σε θέση να τρυπώσουμε στο μυα-λό των ανθρώπων που έζησαν στη σκιά της Ακρόπολης κατά την αρχαιότητα

Οι συνεχείς μελέτες σε ζητήματα πρόσληψης προβολής και οικειοποίησης έχουν αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους αισθητικές ιδεολογικές και εθνικιστικές ατζέντες διαμόρφωσαν ερμηνευτικά πλαίσια τα τελευταία 250 χρόνια34 Η νοσταλγική ανάγκη της σύγχρονης Δύσης για έναν κρίκο με το κλασικό παρελθόν μια σύνδεση που θα επιβεβαιώνει τις δικές της πολιτικές

28 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

και πολιτιστικές φιλοδοξίες αναγνωρίζεται πλέον ως δύναμη η οποία ήλεγ-χε την κατασκευή των αφηγήσεων που εδώ και καιρό κυριαρχούν στον τρό-πο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα μνημεία Τώρα πια αναγνωρίζουμε πως υπάρχει μια laquoάλλη Ακρόποληraquo η οποία απαιτεί να την προσεγγίσουμε μέσα από μια διαχρονική και πολυαισθητηριακή αντίληψη για τον χώρο και τα οικοδομήματά του ανάμεσά τους και τον Παρθενώνα35 Και οι δύο αυτές δυνάμεις ndashη ανακάλυψη νέων στοιχείων και η ανάπτυξη νέων ερωτημάτων και μεθόδωνndash συμπράττουν για τη δημιουργία ενός νέου θεωρητικού πλαι- σίου για τον Παρθενώνα αυτού που προτείνεται σε αυτό εδώ το βιβλίο

Όσο πιο πολλά ανακαλύπτουμε για τον Παρθενώνα τόσο πιο αινιγματι-κός φαντάζει και τόσο πιο ανεπαρκή μοιάζουν τα απλουστευμένα νοήματα που του αποδόθηκαν από μεταγενέστερους πολιτισμούς Καθώς ένας εξαι-ρετικά περίπλοκος κόσμος τελετουργιών και πνευματικού βάθους αποκαλύ-πτεται το κτίριο αυτό το οποίο βρισκόταν στον πυρήνα τόσο παράξενων σκοτεινών πρακτικών εξακολουθεί να εγείρει το ερώτημα laquoΤι ακριβώς είναι ο Παρθενώναςraquo

Από όλα τα υλικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής η ανάγλυφη ζωφόρος του Παρθενώνα είναι η μεγαλύτερη και πιο λεπτομερής αποκάλυψη των αθη-ναϊκών αντιλήψεων που έχουμε στα χέρια μας Η θριαμβευτική αυτή σκηνή η δεξιοτεχνικά λαξεμένη επάνω στο μάρμαρο η κινούμενη πινακοθήκη προσώ-πων ευγενών βγαλμένων από το μακρινό παρελθόν η laquoλίθινη προσευχήraquo το εκτενέστερο και πιο περίτεχνο αφηγηματικό ταμπλό που μας κληροδότησαν οι Αθηναίοι μας προσφέρει ένα κρίσιμο και ουσιαστικό άνοιγμα στον κόσμο τους Τι ακριβώς αναπαριστούν οι περίπου τετρακόσιες μορφές που λαξεύ-τηκαν επάνω της Το ερώτημα είναι υψίστης σημασίας

Από τον 15ο αιώνα μΧ η ζωφόρος του Παρθενώνα ερμηνεύεται ως στιγ-μιότυπο της ζωής των Αθηναίων του 5ου αι πΧ ενώ από τον 17ο θεωρήθη-κε ότι απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων κομβική εκδήλωση της ετή-σιας γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς36 Η ερμηνεία αυτή ωστόσο εξαιρεί τη ζωφόρο από τη συμβατική διακόσμηση των αρχαίων ελληνικών ναών τα θέ-ματα της οποίας αντλούνταν κατά κανόνα όχι από τη σύγχρονή τους πραγ-ματικότητα αλλά από τους μύθους Κι έτσι το εκπληκτικό αυτό λίθινο ανά-γλυφο δαχτυλίδι είναι για μας ένα ακόμη αίνιγμα μέσα σrsquo αυτό του ίδιου του Παρθενώνα

Στις σελίδες που ακολουθούν προτείνω μια νέα ερμηνεία της ζωφόρου που έρχεται σε άκρα αντίθεση με την επικρατούσα37 Η ερμηνεία μου πηγάζει από τη θρησκεία και όχι από την πολιτική αξιοποιώντας την αναγνώριση προτύ-πων σε στοιχεία προερχόμενα από την εικονογραφία τις γραπτές πηγές και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

29

τις τελετουργίες προτείνω μια νέα ανάγνωση που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον Παρθενώνα όσο και τους ανθρώπους που τον κατασκεύασαν

Κατά τη γνώμη μου αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα που σχηματίζουν την ετήσια παναθηναϊκή πομπή τους αλλά μια σκη-νή από το μυθικό παρελθόν απόλυτα δηλωτική του τι σημαίνει να είσαι πο-λίτης αυτής της πόλης Μια τραγωδία εκτυλίσσεται κι αποκαλύπτει έναν βα-σιλιά και μια βασίλισσα που υπακούοντας στο δελφικό μαντείο αναγκάζο-νται να πάρουν μια αφόρητα επώδυνη απόφαση για να σώσουν την Αθήνα από την καταστροφή Και η απόφαση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την υπέρτατη θυσία Ο ιδρυτικός μύθος που αποκαλύ-πτεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα και βασίζεται στη ζωή του βασιλιά-γε-νάρχη της πόλης και της οικογένειάς του απαιτεί θεώρηση πολύ πιο σκοτει-νή και πρωτόγονη από αυτή που οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί και οι κλασι-κιστές ήταν προετοιμασμένοι να αντέξουν H δραματική αυτή ιστορία μάς επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε από μια ουρανόπεμπτη κλειδαρότρυπα στο εσωτερικό της αθηναϊκής θεώρησης των πραγμάτων θέτοντας σε άμεση αμ-φισβήτηση τις δικές μας ταυτίσεις με αυτή

Ο Παρθενώνας λοιπόν μας απομακρύνει από τα στερεότυπα της Αναγέν-νησης και του Διαφωτισμού από την κοινωνία φιλοσόφων και ρητόρων που συνηθίσαμε να φανταζόμαστε Στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι ήταν ένας λαός πολύ πιο ξένος απrsquo όσο οι περισσότεροι από εμάς σήμερα θα μπορού-σαμε να παραδεχτούμε Ο κόσμος τους ήταν ένας κόσμος κυριευμένος από πνεύματα ανήσυχος κυριαρχούμενος από μια εγωκεντρική αίσθηση του εαυ-τού τους και μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να τα έχουν καλά με τους θεούς Με-γάλο μέρος της ημέρας το περνούσαν ρωτώντας ευχαριστώντας και τιμώ-ντας τους θεούς επιδιώκοντας έτσι να διατηρούν την ισορροπία την αντα-ποδοτικότητα και την αρμονία με τα παντοδύναμα όντα που είχαν το ελεύ-θερο να παίζουν με την ανθρώπινη μοίρα Εξάλλου οι Αθηναίοι ένιωθαν διαρ-κώς από πάνω τους την απειλή του πολέμου της βίας και του θανάτου

Πνεύματα θεότητες και ήρωες από το μυθικό παρελθόν όλοι ήταν παρό-ντες πάντα και παντού σε κάθε γωνιά της αττικής γης Η ζωή ήταν εύθραυ-στη αβέβαιη περιστασιακά ευτυχισμένη και γεμάτη εκπλήξεις πέρα από τη βεβαιότητα του θανάτου που παραμόνευε διαρκώς38 Τα ημερολόγια κι ο ακρι-βής χρόνος διεξαγωγής τελετουργιών θρησκευτικών εορτών αθλητικών αγώ-νων και θεατρικών παραστάσεων ρυθμίζονταν από μακραίωνες παραδόσεις και από την παρατήρηση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον νυχτερι- νό ουρανό Η κοσμολογία το τοπίο και η παράδοση προσέδεναν τους Αθη-

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

παρελθόν Την πρώτη ερμηνεία δεν μπόρεσε να τη σώσει ούτε το γεγονός ότι τη διατύπωσε ο laquoκοσμήτοραςraquo της βρετανικής αρχαιολογίας (και θερμός υπέρμαχος της παραμονής των γλυπτών του Παρθενώνα στο Βρετανικό Μου-σείο) John Boardman αφού εκτός από άλλες δυσκολίες ούτε καν ο αριθμός των μορφών στη ζωφόρο δεν αντιστοιχεί στον αριθμό των πεσόντων στον Μα-ραθώνα Η δεύτερη ερμηνεία δίνει μεν μια πειστική εξήγηση για την απου-σία στοιχείων που δεν αναφέρουν οι μεταγενέστερες πηγές αλλά προσκρούει στις ίδιες ουσιαστικές δυσκολίες στις οποίες προσκρούουν τελικά όλες οι προσπάθειες να συνδεθούν τα Παναθήναια με τη ζωφόρο του Παρθενώνα Ας αναφέρω μερικές από αυτές

Ο γλυπτός διάκοσμος ναών και άλλων κτιρίων θρησκευτικής σημασίας στην κλασική εποχή (αλλά και αργότερα) αντλεί τη θεματολογία του κυρίως από τον μύθο κατ᾿ εξαίρεση από την πιο πρόσφατη ιστορία σπανιότατα από τε-λετουργίες ποτέ από γιορτές Αν τα σπαράγματα της κεντρικής παράστα-σης της ζωφόρου του Παρθενώνα ανακαλύπτονταν σήμερα το ερώτημα που κάθε αρχαιολόγος και ιστορικός τέχνης θα έθετε δεν είναι ποια τελετουργία αλλά ποιο μύθο απεικονίζει Ο αντίλογος σε αυτή την ένσταση είναι ότι ο Παρ-θενώνας ως συνολικό έργο τέχνης έχει και καινοτόμα και μοναδικά στοιχεία

Πιο δύσκολο είναι να αντιμετωπιστεί μια άλλη δυσκολία Σύμφωνα με τις συμβάσεις της αρχαίας εικονογραφίας σε παραστάσεις στις οποίες οι λά-τρεις προσφέρουν κάτι σε μια θεότητα η θεότητα (ή το άγαλμά της) κοιτά-ζει τους πιστούς και την προσφορά τους υπαινισσόμενη έτσι την αποδοχή της Στη ραψωδία Ζ της Ιλιάδας όταν η Τρωαδίτισσα Θεανώ τοποθετεί στα γόνατα του αγάλματος της Αθηνάς έναν πολύτιμο πέπλο η θεά αποστρέφει το βλέμμα της (ἀνένευε) δηλώνοντας έτσι ότι απορρίπτει την ικεσία Γιατί λοιπόν στην κεντρική σκηνή της ζωφόρου απεικονίζονται οι θεοί με στραμμέ-να τα νώτα τους προς τα διαδραματιζόμενα Είναι δυνατόν ο Φειδίας να ήταν τόσο αδιάφορος στις συμβάσεις και τις θρησκευτικές ευαισθησίες των συ-μπολιτών του παρουσιάζοντας την Αθηνά και τους άλλους θεούς να αγνοούν τη σημαντικότερη προσφορά των Αθηναίων Ο αντίλογος σε αυτή την ένστα-ση είναι ότι ο γλύπτης αποδίδει έτσι την κυκλική διάταξη των θεών ως θεα-τών της σκηνής Όμως ο γλύπτης θα μπορούσε να το κάνει αυτό απεικονίζο-ντας τους θεούς με τα πρόσωπα στραμμένα προς τη σκηνή κι όχι να απο-στρέφουν σχεδόν επιδεικτικά το βλέμμα

Μια άλλη δυσκολία σχετίζεται με τη δυσερμήνευτη παρουσία ενός ημίγυ-μνου νεαρού ατόμου στην κεντρική σκηνή που είτε παραλαμβάνει ένα ύφα-σμα από έναν γενειοφόρο άνδρα είτε του το παραδίδει Οι αρχαίοι laquoιεροί νό-μοιraquo περιέχουν συχνά αυστηρές διατάξεις ως προς την ενδυμασία όσων συμ-

12 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

μετέχουν σε πράξεις λατρείας πχ ο νόμος των μυστηρίων των Μεγάλων Θεών στην Ανδανία (1ος αι μΧ) απαγορεύει στις γυναίκες να φορούν διαφανή ρούχα και ανάλογες ενδυματολογικές απαγορεύσεις και υποδείξεις μαρτυ-ρούνται από την κλασική εποχή Πώς εξηγείται επομένως ότι αυτό που αντι-κρίζει ο θεατής της κεντρικής σκηνής είναι ο ημίγυμνος γλουτός ενός νεαρού ατόμου Επέλεξε ο Φειδίας για αυτή τη σκηνή έναν δούλο ndashόπως μου έχει προτείνει κάποιος συνάδελφοςndash που στη σημαντικότερη ιεροπραξία τού γλί-στρησε ο χιτώνας ή μήπως κάποιο αγόρι που η μητέρα του λησμόνησε να το ντύσει κατάλληλα για την ιερότερη πράξη ndash για την οποία σημειωτέον οι αρχαίες πηγές δεν αναφέρουν ούτε αγόρια ούτε δούλους

Και πώς εξηγείται ότι στην παράδοση του πέπλου δε συμμετέχει η ιέρεια της Αθηνάς Στον στολισμό του αγάλματος της θεάς οι άντρες δεν έχουν κα-μία δουλειά Κάποιοι αρχαιολόγοι βρήκαν τη λύση και σε αυτό το πρόβλημα δεν εικονίζεται η παράδοση του νέου πέπλου αλλά η απομάκρυνση του πα-λιού ή δεν εικονίζεται η σκηνή της παράδοσης αλλά όσα ακολουθούν μετά Είναι περίπου σαν να ανέθεσαν στον Λεονάρντο ντα Βίντσι να ζωγραφίσει τον Μυστικό Δείπνο κι εκείνος να ζωγράφισε το πλύσιμο των πιάτων

Για αυτούς και συναφείς λόγους όταν το 1998 πραγματεύτηκα τα Πανα-θήναια σε παράδοσή μου για τις αρχαίες ελληνικές γιορτές στο Πανεπιστή-μιο της Χαϊδελβέργης μου ήταν αδύνατον να εμπλουτίσω το μάθημα με ει-κόνες από τη ζωφόρο Λίγο νωρίτερα η Joan Connelly πρώην συνάδελφός μου στο New York University είχε διατυπώσει για πρώτη φορά σε ένα σύντομο αλλά περιεκτικό άρθρο τη θεωρία ότι θέμα της κεντρικής σκηνής της ζωφό-ρου δεν είναι η παράδοση του πέπλου για το άγαλμα της Αθηνάς αλλά ένας από τους γνωστότερους και σημαντικότερους για την αθηναϊκή ταυτότητα και αυτογνωσία μύθους η προετοιμασία της θυσίας μιας από τις κόρες του βασιλιά της Αθήνας Ερεχθέα η οποία ακολουθώντας έναν χρησμό πρόσφερε οικειοθελώς τη ζωή της για να σώσει την πατρίδα της που απειλούνταν από Θράκες εισβολείς υπό τον Εύμολπο Στον θάνατο την ακολούθησαν και οι δύο αδελφές της Η σημαντικότερη πηγή μας για τον μύθο είναι η χαμένη σήμε-ρα τραγωδία του Ευριπίδη Ερεχθέας Γνωστή αρχικά κυρίως από ένα εκτε-νές απόσπασμα που παρέθεσε από μνήμης το 331 πΧ ο ρήτορας Λυκούργος η τραγωδία έγινε καλύτερα γνωστή το 1967 όταν δημοσιεύτηκαν πολυάριθ-μοι στίχοι που σώζονται σε έναν πάπυρο

Ως ιστορικός της αρχαίας ελληνικής θρησκείας βρήκα αμέσως τη θεωρία της Joan Connelly βάσιμη επειδή επιτέλους συνέδεε την παράσταση με έναν μύθο ndash και μάλιστα όχι με έναν οποιονδήποτε μύθο αλλά με έναν εξαιρετι-κά σημαντικό μύθο του οποίου η απουσία από την εικονογραφία του Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

13

νώνα θα ήταν παράδοξη Εξηγούμαι από την εποχή του πλατωνικού Μενέξε-νου ως τον Παναθηναϊκό του Αίλιου Αριστείδη δηλαδή επί πέντε αιώνες οι Αθηναίοι προέβαλλαν τρεις μυθολογικές παραδόσεις για να δείξουν τη συ-νεισφορά τους στη σωτηρία των Ελλήνων από τους βαρβάρους τη νίκη του Θησέα επί των Αμαζόνων τη νίκη επί του Εύμολπου και των Θρακών του και τη νίκη στον Μαραθώνα επί των Περσών Όταν ο Σύλλας πολιορκούσε την εξε-γερμένη Αθήνα το 87 πΧ οι Αθηναίοι έστειλαν πρεσβεία για να διαπραγμα-τευτούν την παράδοσή τους Όπως γράφει ο Πλούταρχος αντί να χρησιμο-ποιήσουν κάποια πολιτικά επιχειρήματα για τη σωτηρία τους μιλούσαν με περηφάνια για τον Θησέα τον Εύμολπο και τους Περσικούς Πολέμους Ο πραγματιστής Ρωμαίος στρατηγός τούς έδιωξε με την παρατήρηση ότι δεν είχε έρθει για να διδαχθεί ιστορία αλλά για να καθυποτάξει επαναστάτες Για τους Αθηναίους είχε γίνει πάγια συνήθεια να αναφέρουν αυτό το τρίπτυ-χο νίκη επί των Αμαζόνων επί του Εύμολπου και επί των Περσών Τα γλυ-πτά του Παρθενώνα παρουσιάζουν όλα τα μυθολογικά ορόσημα της τοπικής ιστορίας στα αετώματα τη γέννηση της Αθηνάς και τη διαμάχη της με τον Ποσειδώνα στις μετόπες την Αμαζονομαχία τη μάχη του Θησέα και των Λα-πιθών κατά των Κενταύρων και την άλωση της Τροίας (με συμμετοχή του Αθη-ναίου Μενεσθέα) Στον γειτονικό ναό της Αθηνάς Νίκης απεικονίζονταν γεγο-νότα της πρόσφατης ιστορίας τα Περσικά και μια μάχη μεταξύ Ελλήνων Θα ήταν παράδοξο να λείπει ο μύθος που οι Αθηναίοι δεν έπαυσαν να θυμίζουν σε ντόπιους και ξένους η απόκρουση του Εύμολπου

Σύμφωνα με την Connelly ακριβώς αυτό το συστατικό της συλλογικής μνή-μης των Αθηναίων είναι το θέμα της ζωφόρου του Παρθενώνα Το γενικό αυ-τό ερμηνευτικό πλαίσιο δίνει μια πειστική ερμηνεία για την κεντρική σκηνή To ημίγυμνο νεαρό άτομο δεν είναι τελικά ημίγυμνο αλλά μισοντυμένο είναι η κόρη του Ερεχθέα που ετοιμάζεται να αποβάλει τα παρθενικά της ρούχα για να ενδυθεί τον πέπλο της θυσίας της Τα άλλα πρόσωπα είναι το βασιλικό ζεύγος της Αθήνας και οι δύο αδελφές της που δε φέρουν σκαμνιά στο κεφά-λι τους ndashάλλος ένας από τους παραλογισμούς της παραδοσιακής ερμηνείαςndash αλλά τους πέπλους για τη δική τους θυσία Δεδομένου ότι δεν έχουμε οποια-δήποτε γραπτή πηγή για το θέμα της ζωφόρου ούτε γνωρίζουμε αν υπήρχαν παραλλαγές του μύθου που διαφέρουν σε ορισμένα σημεία από όσα αναφέ-ρει ο Ευριπίδης στην τραγωδία του εννοείται ότι παραμένουν και με αυτή την ερμηνεία κάποια σημεία σκοτεινά

Είκοσι χρόνια μετά την πρώτη παρουσία της νέας θεωρίας της με το ανά χείρας βιβλίο η Joan Connelly δεν παρουσιάζει απλώς λεπτομερέστερα την τεκμηρίωσή της χαρτογραφεί το τοπίο της Αττικής ως ένα τοπίο διαποτισμέ-

14 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

νο από μύθους και τελετουργίες τοποθετώντας τον Παρθενώνα μέσα σε αυ-τό το γενικότερο πλαίσιο των αθηναϊκών παραδόσεων Όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο το μη ειδικό αναγνωστικό κοινό το υποδέχτηκε θερμά οι New York Times το κατέταξαν ως ένα από τα 100 σημαντικότερα βιβλία του 2014 και το 2015 βραβεύτηκε από τη Phi Beta Kappa Society ndashτην αρχαιότερη αδελφότη-τα ακαδημαϊκής αριστείας στην Αμερική (1776)ndash με το βραβείο Ralph Waldo Emerson Award ως το καλύτερο σύγγραμμα του έτους στις ΗΠΑ στον το-μέα των ανθρωπιστικών επιστημών Αντίθετα πολλοί αρχαιολόγοι και ιστο-ρικοί τέχνης αντιμετώπισαν την ερμηνεία αυτή με την ίδια δυσπιστία και επι-φυλάξεις πολλές φορές ακόμη και με ανυπόκριτη εχθρότητα με την οποία υποδέχτηκαν και το 1996 την ερμηνεία της Joan Connelly Ωστόσο οι κριτικοί επισημαίνουν αδυναμίες σε επιμέρους σημεία πχ στην άποψη της συγγρα-φέως ότι ο Παρθενών οφείλει το όνομά του στην ταφή των τριών παρθένων που θυσιάστηκαν για τη σωτηρία της πόλης τους Ωστόσο ούτε έχουν παρουσιά-σει κάποια πειστική υπεράσπιση της παλιάς θεωρίας ούτε έχουν καταρρίψει τα επιχειρήματα της Connelly που στηρίζουν την άποψή της ότι η κεντρική σκηνή απεικονίζει την προετοιμασία της θυσίας της θυγατέρας του Ερεχθέα Είναι σαν να κρίνουμε τη στατικότητα ενός κτιρίου εξετάζοντας τους μεντε-σέδες στα παραθυρόφυλλα

Μια αιτία για την αντίδραση ορισμένων μελετητών είναι η άρνησή τους να αποδεχτούν ότι είναι δυνατόν να εικονίζεται ανθρωποθυσία στο εμβληματι-κότερο κτίριο του ελληνικού πολιτισμού Η στάση αυτή οφείλεται πολύ απλά σε μια θεμελιώδη παρερμηνεία της έννοιας της ανθρωποθυσίας στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία σημαντικό συστατι-κό του μύθου δεν έχει καμία σχέση με εκτέλεση πχ με την εκτέλεση Τρώων αιχμαλώτων κατά την ταφή του Πατρόκλου ή με την αρχαιολογικά τεκμηριω-μένη εκτέλεση αιχμαλώτων κατά την ταφή πολεμιστών στην Ελεύθερνα της Κρήτης Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία δεν έχει επίσης καμία απολύτως σχέση με τις τακτικά τελούμενες ανθρωποθυσίες σε άλλους πολιτισμούς πχ με τη θυσία βρεφών σε φοινικικές πόλεις Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία πρώτον πραγματοποιείται σπανίως και σε κρίσιμες στιγμές και δεύτερον ως θυσία είναι οικειοθελής προσφορά από ένα μέλος της κοινότητας της ζωής του Δεν είναι η θυσία ενός περιθωριακού ανθρώπου όπως σε κάποιες τελε-τουργίες φαρμακού δηλαδή αποδιοπομπαίου τράγου αλλά η αυτοθυσία ατό-μου με ανώτατη θέση Η ανθρωποθυσία είναι η υψηλότερη και αγνότερη προ-σφορά που μπορούν να κάνουν οι θνητοί στους θεούς

Πιστεύω όμως ότι ο βασικός λόγος για την εμμονή αρχαιολόγων και ιστο-ρικών της τέχνης να συνδέουν τη ζωφόρο του Παρθενώνα με τα Παναθήναια

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

15

και να προσπαθούν να βρουν πιθανά και απίθανα ερείσματα για να τη στη-ρίξουν οφείλεται στην ιδιαίτερη σημασία που έχουν τα γλυπτά του Παρθενώ-να στην κλασική αρχαιολογία και τη διδασκαλία της και στην επί δεκαετίες βαθιά ριζωμένη πεποίθηση ότι η ζωφόρος του απεικονίζει την παναθηναϊκή πομπή Η αμφισβήτηση αυτής της ερμηνείας για πολλούς αρχαιολόγους μοιά-ζει με την αμφισβήτηση των Ευαγγελίων για έναν χριστιανό Όταν έχουν γρα-φτεί εκατοντάδες βιβλία που στηρίζονται (χωρίς περαιτέρω συζήτηση) σε αυ-τή την υπόθεση όταν γενεές φοιτητών έχουν διδαχθεί να σκέφτονται τα Πα-ναθήναια και να ανακαλούν στη μνήμη τους τη ζωφόρο όταν εκατομμύρια επισκεπτών στο Βρετανικό Μουσείο και στο Μουσείο της Ακρόπολης το πα-λιό και το νέο έχουν διαβάσει επεξηγήσεις δει αναπαραστάσεις και αγορά-σει κάρτες που διαιωνίζουν αυτή τη θεωρία μια διαφορετική θεώρηση είναι φυσικό να αντιμετωπίζεται με δυσπιστία Η εμμονή μάλλον εξηγείται ψυχο-λογικά δε δικαιολογείται όμως επιστημονικά

Το βιβλίο της Joan Connelly απευθύνεται σε πολλαπλούς αποδέκτες Για το ευρύ κοινό είναι μια καλογραμμένη ανάλυση των μύθων και του τοπίου της Αττικής και των αξιών των κατοίκων της Για τους ειδικούς είναι μια πρό-σκληση βλέποντας τον Παρθενώνα και τα γλυπτά του από μια διαφορετική οπτική γωνία να συμβάλουν στην καλύτερη κατανόησή του Αλλά και για όσους επιλέξουν να επιμείνουν στην άποψη ότι η ζωφόρος του Παρθενώνα απεικονίζει την παναθηναϊκή πομπή είναι μια πρόκληση να υποστηρίξουν την άποψη αυτή με βάσιμα επιχειρήματα και όχι με θρησκευτική πίστη Τέλος κα-ταδεικνύοντας τη στενή σύνδεση μνημείου γλυπτών και τοπίου η συγγραφέας αρχαιολόγος με σημαντική προσφορά στην καταπολέμηση του παράνομου εμπορίου αρχαιοτήτων καταθέτει το ουσιαστικότερο επιχείρημα για την επα-νένωση των γλυπτών του Παρθενώνα στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης

16 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ΠΡΌΛΌΓΌΣ

ΠΟΤΕ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ στην ιστορία του ανθρώπου δεν έχει υπάρξει οικο-δόμημα τόσο γνώριμο σrsquo ολόκληρο τον κόσμο με τόση αίγλη που να rsquoχει

μελετηθεί τόσο πολύ εγκωμιαστεί τόσο πολύ και παράλληλα να κρατά τό-σο παράξενα απρόσιτο τον εσώτερο εαυτό του Μετά από αιώνες μελέτης και θαυμασμού ο Παρθενώνας παραμένει από πολλές πλευρές ένα αίνιγμα

Οι τρεις τελευταίες δεκαετίες αποτελούν ίσως την περίοδο της πιο εξονυ-χιστικής εξέτασης του Παρθενώνα από την εποχή που δημιουργήθηκε σχεδόν δυόμισι χιλιάδες χρόνια πριν (447-432 πΧ) Το μνημειακό έργο της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης σε θέματα αποκατάστασης και μελέτης του κτιρίου έχει φέρει στο φως πλειάδα νέων πληροφοριών σε σχέση με τον σχε-διασμό την τεχνολογία και την κατασκευή του Παρθενώνα Οι ερευνητές βρέ-θηκαν προ ευχάριστων εκπλήξεων όπως είναι τα ίχνη λαμπρών χρωμάτων ndashάγνωστων μέχρι σήμεραndash σε αρχιτεκτονικά διακοσμητικά στοιχεία ψηλά μέ-σα στη δυτική πρόσταση υπαινιγμούς για την αλλοτινή ολόλαμπρη διακόσμη-ση του ναού Παράλληλα ολόφρεσκα στοιχεία προερχόμενα από την αρχαία ελληνική γραμματεία από επιγραφές από την τέχνη και την αρχαιολογία συ-νέβαλαν στην πληρέστερη κατανόηση του κόσμου που έδωσε ζωή στον Παρθε-νώνα Οι μύθοι τα συστήματα πεποιθήσεων οι τελετουργικές και κοινωνικές πρακτικές οι γνωσιακές κατασκευές ακόμη και τα συναισθήματα των αρχαίων Αθηναίων βρίσκονται πλέον υπό ριζική αναθεώρηση Πολλά όμως απrsquo όσα ανακαλύφθηκαν τα τελευταία χρόνια δεν είναι συμβατά με την αίσθηση που είχαμε για τον Παρθενώνα τους τελευταίους δυόμισι αιώνες Γιατί άραγε

Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε σήμερα τον Παρθενώνα και ο συμβολι-σμός του κατασκευή της εποχής του Διαφωτισμού και εξής σχετίζονται από-λυτα με την εικόνα που είχαν για τον εαυτό τους οι άνθρωποι που τον μελέ-τησαν και τον ερμήνευσαν Υπάρχει μια φυσική τάση να βλέπει κανείς ομοιό-τητες με τον εαυτό του όταν προσεγγίζει έναν πολιτισμό τόσο μακρινό όσο ο

18 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

αρχαίος ελληνικός Πόσο μάλλον όταν εξετάζει ένα οικοδόμημα που μετατρά-πηκε σε πρότυπο της δυτικής τέχνης σύμβολο της ίδιας της δημοκρατίας Δίνοντας τέτοιους χαρακτηρισμούς στον Παρθενώνα προβάλλουμε επάνω του τα δικά μας ιδεώδη για το τι σημαίνει να είσαι πολιτισμένος Στη θέα του κτιρίου ο δυτικός πολιτισμός βλέπει αναπόφευκτα τον εαυτό του στην πραγ-ματικότητα διακρίνει μόνο ότι κολακεύει την εικόνα του εαυτού του ή την ερμηνεύει μέσα από τη σύνδεσή της με το λίκνο της δημοκρατίας

Η σύνδεση αυτή ενισχύθηκε ξανά και ξανά με την υιοθέτηση του παρθε-νώνιου στιλ στην αστική αρχιτεκτονική τάση η οποία ξεκίνησε με το κίνημα του νεοκλασικισμού και κορυφώθηκε με την Ελληνική Αναγέννηση Από τις αρχές του 19ου αιώνα και εξής οικονομικά και πολιτειακά ιδρύματα βιβλιο-θήκες μουσεία και πανεπιστήμια άρχισαν να αναπαράγουν κλασικιστικές αρ-χιτεκτονικές φόρμες προβάλλοντας έτσι μια σειρά από αξίες που τα ευθυ-γραμμίζουν σιωπηρά με τη δημοκρατική Αθήνα της εποχής της άνθησής της Αρκεί να δει κανείς τη Δεύτερη Τράπεζα των Ηνωμένων Πολιτειών στη Φιλα-δέλφεια (1811-1824) το Βρετανικό Μουσείο (1823-1852) το Τελωνείο των Ηνω-μένων Πολιτειών στη Γουόλ Στριτ (1842) (σελ 393) το Founderrsquos Hall στο Κο-λέγιο Girard της Φιλαδέλφειας (1847) το Θησαυροφυλάκιο των ΗΠΑ στην Ουάσινγκτον (1836-1839) το Καπιτώλιο της Πολιτείας του Οχάιο (1857) το Μου-σείο Τέχνης της Φιλαδέλφειας (1928) ή το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ (1935) για να αναγνωρίσει αναφορές στην εμβληματική μορφή του Παρθενώνα1 Η ει-ρωνεία είναι ότι οικοδομήματα σαφώς κοσμικά και αστικά έχουν οικειοποι-ηθεί μια κατrsquo ουσίαν θρησκευτική αρχιτεκτονική μορφή Με τα μάτια στραμ-μένα σε ζητήματα πολιτικής και αισθητικής συνηθίσαμε όλοι τα μάλα την κα-τασκευασμένη εμβληματική ταυτότητα του Παρθενώνα και παραβλέψαμε τον πρωταρχικό βαθιά ιερό χαρακτήρα του

Σήμερα απόψεις που παρεκκλίνουν από τις παγιωμένες σύγχρονες αντι-λήψεις για τον Παρθενώνα και τη συσχέτισή του με την πολιτική ζωή της δι-κής μας εποχής έχουν αφεθεί να ξεθωριάσουν όπως ακριβώς τα λαμπερά χρώ-ματα και οι περίτεχνες διακοσμητικές λεπτομέρειες που στόλιζαν κάποτε την επιφάνεια του ίδιου του ναού Η κριτική του συμβατικού δόγματος έχει εκλη-φθεί ως επίθεση σε ένα ολόκληρο σύστημα πεποιθήσεων Πράγματι η μακρό-χρονη συσχέτιση του Παρθενώνα με την πολιτική ιδεολογία της Δύσης έχει εγεί-ρει ισχυρές αντιστάσεις στις νέες ερμηνείες Ο Παρθενώνας όμως και οι άν-

[Οι υποσελίδιες σημειώσεις με αστερίσκο είναι της μεταφράστριας] Greek Revival αρχιτε-κτονικός ρυθμός που άνθησε κυρίως στη βόρεια Ευρώπη και στην Αμερική στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα Θεωρείται η τελευταία φάση της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

19

θρωποι που τον δημιούργησαν είναι πολλά παραπάνω από όσα μας κολακεύ-ουν και ταιριάζουν με την αίσθηση που έχουμε για τον εαυτό μας Για να τα ξαναβρούμε πρέπει να δούμε το μνημείο μέσα από τα μάτια του παρελθόντος

Η ταύτιση του Παρθενώνα με το δυτικό δημοκρατικό σύστημα διακυβέρ-νησης ξεκίνησε τον 18ο αιώνα όταν ο ιστορικός τέχνης Johann Winckelmann συνέδεσε για πρώτη φορά την ανάδειξη της ατομικής ελευθερίας με την ανά-πτυξη της ώριμης κλασικής τέχνης Στο κλασικό πια έργο του Geschichte der Kunst des Altertums (Ιστορία της τέχνης της αρχαιότητας) ο Winckelmann υποστήριξε ότι η ακμή και η παρακμή των διαφόρων περιόδων στην τέχνη ακολουθούσαν τις εξελίξεις στη σφαίρα της πολιτικής Η ακμή της ελληνικής τέχνης διακήρυξε συνέπεσε με τη δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης2 Εν-νέα χρόνια αργότερα ο μαθητής του Johann Hermann von Riedesel προχώρη-σε το μοντέλο αυτό ένα βήμα πιο πέρα και ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoυπέρ-τατο προϊόν της αθηναϊκής δημοκρατίαςraquo3

H αντίληψη αυτή βρήκε θερμή ανταπόκριση κατά την Ελληνική Επανάστα-ση (1821-1830) και την περίοδο που ακολούθησε αμέσως μετά Καθώς το νέο ελληνικό κράτος σχηματιζόταν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις οι οποίες συμμετεί-χαν στη διαδικασία κατασκεύασαν αφηγήσεις που τους επέτρεπαν να ανά-γουν την καταγωγή των δικών τους πολιτικών συστημάτων στην καρδιά της αθηναϊκής Ακρόπολης Στις 28 Αυγούστου του 1834 ο άρτι αφιχθείς βασιλιάς της Ελλάδας Όθωνας γιος του βασιλιά Λουδοβίκου της Βαυαρίας εγκαινία-σε επίσημα τις αναστηλωτικές εργασίες στον Παρθενώνα Σε μια προσεκτι-κά ενορχηστρωμένη γιορτή κατά τα πρότυπα των αθηναϊκών της εποχής του Περικλή ο βασιλιάς Όθωνας προηγούνταν έφιππος συνοδευόμενος από τους αντιβασιλείς την αυλή και τους σωματοφύλακές του ενώ στρατιώτες της εθνο-φυλακής οδηγούσαν μια πομπή από πρεσβύτερους δασκάλους εκπροσώπους συντεχνιών και άλλους επιφανείς πολίτες4 Εξήντα Αθηναίοι βάδιζαν κρατώ-ντας κλάδους ελιάς ενώ στην κορυφή της Ακρόπολης νεαρές Αθηναίες ντυ-μένες στα λευκά με στεφάνια μυρτιάς στα χέρια ξεδίπλωναν ένα λάβαρο που εικόνιζε την Αθηνά5 Όταν ο Όθωνας έφτασε στα Προπύλαια παρέλαβε τα κλειδιά της πόλης από τον αρχιτέκτονα του νεοκλασικού ρυθμού Leo von Klenze ο οποίος τον συνόδευσε μέχρι τον Παρθενώνα Εκεί αφού ο βασιλιάς κάθισε σrsquo έναν θρόνο στολισμένο με κλαδιά δάφνης ελιάς και μυρτιάς ο Klenze εκφώνησε έναν ενθουσιώδη πατριωτικό λόγο όπου υποστήριξε την ανάγκη να αναστηλωθεί ο Παρθενώνας και να καταστραφεί ολοκληρωτικά κάθε ίχνος οθωμανικού κτίσματος στην Ακρόπολη laquoΌλα τα κατάλοιπα της βαρβαρότη-τας πρέπει να απομακρυνθούνraquo διακήρυξε ο Klenze Έπειτα ζήτησε από τον βασιλιά να καθαγιάσει τον πρώτο μαρμάρινο σπόνδυλο κίονα που θα αναστη-

20 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λωνόταν στον laquoαναγεννημένο Παρθενώναraquo Ο βασιλιάς ανταποκρίθηκε χτυ-πώντας τρεις φορές το λευκό κομμάτι μαρμάρου που είχε τοποθετηθεί μπρο-στά του6 Το όραμα του Klenze για μια laquoαπελευθερωμένη από τη βαρβαρό-τηταraquo Ακρόπολη αποτυπώθηκε πλήρως στην laquoιδανική άποψηraquo της Ακρόπο-λης (κάτω) ζωγραφικό του έργο του 1846 το οποίο πέρασε στην κυριότητα του Λουδοβίκου Α πατέρα του Όθωνα έξι χρόνια αργότερα7

Τον επόμενο αιώνα η πρόοδος της αρχαιολογίας και η διαρκώς αυξανόμε-νη αναγνώριση της κλασικής Ελλάδας ως λίκνου του δυτικού πολιτισμού οδή-γησαν την κλασικιστική πολιτιστική παραγωγή σε ένα νέο υψηλότερο επίπε-δο8 Το 1826 άρχισαν οι εργασίες σε μια απομίμηση του Παρθενώνα στην κο-ρυφή του λόφου του Κάλτον στα ανατολικά του Εδιμβούργου Το επίδοξο αυ-τό εθνικό μνημείο της Σκοτίας θα αφιερωνόταν στους Σκοτσέζους στρατιώτες και ναύτες που είχαν χαθεί στους Ναπολεόντειους Πολέμους και θα μετατρε-πόταν όπως όλοι ήλπιζαν σε τελευταία κατοικία για πλήθος επιφανών Σκο-τσέζων Το κτίριο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ και στη μοναχική του πρόσοψη που στέκει όρθια μέχρι σήμερα διαβάζει κανείς την επιγραφή laquoΜνημείο για τους απελθόντες και κίνητρο για τους μελλοντικούς ήρωες της Σκοτίαςraquo9 Στο με-ταξύ πάνω ακριβώς από το Ρέγκενσμπουργκ της Βαυαρίας ο βασιλιάς Λου-δοβίκος Α΄ έχτισε τον δικό του Παρθενώνα (1830-1842) σε σχέδια του γνωστού μας από τα εγκαίνια της Ακρόπολης Leo von Klenze Ο βαυαρικός Παρθενώ-

Leo von Klenze Ιδανική άποψη της Ακρόπολης και του Αρείου Πάγου των Αθηνών 1846

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

21

νας ο επονομαζόμενος Βαλχάλα laquoο οίκος των νεκρώνraquo (πάνω) φιλοξένησε προτομές και πλάκες με εγχάρακτες επιγραφές που μνημονεύουν πάνω από εκατό επιφανείς προσωπικότητες 1800 χρόνων της γερμανικής ιστορίας Το 1897 οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούσαν πλέον να καυχηθούν πως είχαν κι αυ-τές τον δικό τους Παρθενώνα στο Νάσβιλ του Τεννεσσί ο οποίος χτίστηκε με αφορμή την Κρατική Έκθεση της Εκατονταετηρίδας του 1896-1897 H αρχική ξύλινη κατασκευή αντικαταστάθηκε από μια τσιμεντένια το 1920-1931 και πα-ραμένει μέχρι σήμερα δημοφιλές τοπόσημο της πόλης (σελίδα 22)10

Τον 20ό αιώνα ο Ernst Gombrich θα χαιρετήσει τη laquoμεγάλη αφύπνισηraquo της ελληνικής τέχνης ως προϊόν της αυγής της δημοκρατίας Κατrsquo αυτόν το γε-γονός ότι το laquoαπόγειο της ανάπτυξής τηςraquo τοποθετείται στην ώριμη κλασι-κή περίοδο αντικατοπτρίζει άμεσα τη laquoνέα ελευθερίαraquo που βίωναν οι καλλι-τέχνες δουλεύοντας στο πλαίσιο του νέου πολιτεύματος11 H θετικιστική αυ-τή κατασκευή βρήκε τη συνέχειά της σε μια εξαιρετικά επιτυχημένη έκθεση ελληνικής τέχνης η οποία περιόδευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1992 με αφορμή τον εορτασμό των 2500 χρόνων από τη γέννηση της δημοκρατίας Η έκθεση με τίτλο The Greek Miracle Classical Sculpture from the Dawn of Democracy (Το ελληνικό θαύμα Κλασική γλυπτική από την αυγή της δημοκρα-τίας) πρόσφερε σε επισκέπτες από την Ουάσινγκτον και τη Νέα Υόρκη την ευκαιρία να θαυμάσουν τα εκλεκτότερα έργα της αρχαίας ελληνικής τέχνης12

Ωστόσο δεν έχουν μόνο οι οπαδοί κάποιας συγκεκριμένης πολιτικής ιδεο-

Βαλχάλα Ρέγκενσμπουργκ Βαυαρία 1830-1842 Leo von Klenze αρχιτέκτονας

22 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λογίας την τάση να βλέπουν τον εαυτό τους στα αρχαία έργα τέχνης O Cecil Rhodes είδε τον Παρθενώνα ως έκφραση όχι της δημοκρατίας αλλά της ηγε-μονίας laquoΜέσω της τέχνης ο Περικλής έμαθε στους νωθρούς Αθηναίους να πιστεύουν στην ηγεμονίαraquo υποστήριξε13 Ο Καρλ Μαρξ θαυμαστής κι αυτός της αρχαίας ελληνικής τέχνης προτίμησε να δει τα κλασικά μνημεία ως προϊό-ντα μιας κοινωνίας που βρισκόταν όχι στην ακμή της αλλά στη νηπιακή της ηλικία laquoΗ γοητεία της [αρχαίας ελληνικής] τέχνηςraquo ισχυρίστηκε ο Μαρξ laquoυπήρξε άρρηκτα συνδεδεμένηraquo με laquoτην ανωριμότητα των κοινωνικών συν-θηκών μέσα στις οποίες αναπτύχθηκεraquo14 Το μεγαλείο της ώριμης κλασικής τέχνης γενικά και του Παρθενώνα ειδικότερα άσκησε ακατανίκητη έλξη και στη φασιστική Γερμανία του Χίτλερ η οποία δε δίστασε να το χρησιμοποιή-σει προς όφελος της ιδεολογικής πολιτιστικής και κοινωνικής της ατζέντας15

Η αντίδραση του Σίγκμουντ Φρόυντ στον Παρθενώνα ήταν τι άλλο Η ενο-χή Βασανιζόταν από το γεγονός πως η ζωή τού επιφύλαξε το προνόμιο να απολαύσει ένα αριστούργημα το οποίο ο πατέρας του ένας έμπορος μαλλιού με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες δε θα μπορούσε ποτέ να έχει δει ή να έχει εκτιμήσει Όντως ο Φρόυντ πλημμύριζε από τύψεις στη σκέψη ότι ο ίδιος είχε αυτή την τύχη ενώ ο πατέρας του όχι16

Το 1998 ο δημοσιογράφος Boris Johnson σημερινός δήμαρχος του Λονδί-νου δημοσίευσε στην Daily Telegraph συνέντευξη ενός υψηλόβαθμου επιμε-

Ο Παρθενώνας του Νάσβιλ Πάρκο Εκατονταετηρίδας Νάσβιλ Τεννεσσί 1920-1931

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

23

λητή του Βρετανικού Μουσείου Στο άρθρο ο Johnson παραθέτει την ακόλου-θη άποψη του επιμελητή τα laquoΕλγίνειαraquo είναι laquoμια εικονογραφημένη ανα- παράσταση της Αγγλίας ως ελεύθερης κοινωνίας απελευθερώτριας άλλων λαώνraquo17 Ο Παρθενώνας λοιπόν χρησιμοποιείται και ως μαγνήτης και ως κα-θρέπτης Μας ελκύει βλέπουμε μέσα του τον εαυτό μας και τον ιδιοποιού-μαστε με τους δικούς μας όρους Αναπόφευκτα μέσα από την παραπάνω διαδικασία το αρχικό του νόημα σε μεγάλο βαθμό επισκιάζεται

Πράγματι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον Παρθενώνα είναι τόσο στενά συνδεδεμένος με την ιστορία των αντιδράσεων που μας προκαλεί ώστε είναι δύσκολη αν όχι αδύνατη η διάκριση μεταξύ των δύο Όταν το αντικεί-μενο που μελετάμε θεωρείται ασύγκριτα όμορφο και εμβληματικό όταν εδώ και δυόμισι χιλιετίες λειτουργεί ως οθόνη προβολής νοημάτων τα εμπόδια για να ανακαλύψει κανείς ξανά την αρχική του έννοια είναι αντίστοιχα με-γάλα Το βέβαιο είναι ότι ο Παρθενώνας δεν περνά απαρατήρητος Έχει μια αύρα αέναη διαχρονική αισθητή σε όλους τους πολιτισμούς που γεννά το δέος τη λατρεία και τον υπέρτατο θαυμασμό Τυπική περίπτωση λάτρη του Παρθενώνα υπήρξε ο Ιρλανδός καλλιτέχνης και περιηγητής Edward Dodwell ο οποίος πέρασε την περίοδο 1801-1806 στην Ελλάδα ζωγραφίζοντας και γρά-φοντας Για τον Παρθενώνα δήλωσε laquoΠρόκειται για τον πιο ανυπέρβλητο θρίαμβο της τέχνης και της αρχιτεκτονικής που αντίκρισε ποτέ ο κόσμοςraquo18 Το ίδιο πάθος συνεπήρε τον λόρδο Έλγιν ο οποίος έρεπε περισσότερο στα έργα παρά στα λόγια Ουσιαστικά κατά τα πρώτα χρόνια της διαμονής του Dodwell στην Αθήνα ο λόρδος και η λαίδη Έλγιν με την ομάδα των βοηθών τους φρόντιζαν για τη διάλυση του ναού αποσπώντας πολλά από τα γλυπτά του και στέλνοντάς τα στο Λονδίνο όπου και παραμένουν μέχρι σήμερα

Ωστόσο ακόμη και η αφαίρεση των γλυπτών δεν κατάφερε να θαμπώσει τη γοητεία του μνημείου Το 1832 ο Γάλλος ποιητής Alphonse de Lamartine ο τελευταίος των Ρομαντικών ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoτο τελειότερο ποίημα που γράφτηκε ποτέ πάνω σε πέτρα στην επιφάνεια της γηςraquo19 Όχι πολύ αρ-γότερα ο αρχιτέκτονας του νεο-γοτθικού ρυθμού Eugegravene Emmanuel Viollet-le-Duc χαρακτήρισε τον καθεδρικό ναό της Αμιέν laquoΠαρθενώνα της γοτθικής αρχιτεκτονικήςraquo20 Ακόμη κι o μεγάλoς δάσκαλος του μοντερνισμού του 20ού αιώνα ο Charles-Eacutedouard Jeanneret γνωστός αργότερα ως Le Corbusier όταν αντίκρισε για πρώτη φορά τον Παρθενώνα διακήρυξε laquoότι εδώ βρίσκεται ο χρυσός κανόνας βάση κάθε καλλιτεχνικής μέτρησηςraquo21

Έτσι λοιπόν το υπέρμετρο γόητρο του Παρθενώνα άσκησε βαθιά επίδρα-ση στους τρόπους με τους οποίους μελετήθηκε στις ερωτήσεις που τέθηκαν γιrsquo αυτόν και το πιο ενδιαφέρον στις ερωτήσεις που έμειναν αναπάντητες

24 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Υπερβολικά σεβαστός για να μπει κάτω από το μικροσκόπιο ο Παρθενώνας υπέστη διαστρεβλώσεις όπως συχνά συμβαίνει στα laquoινδάλματαraquo Αρχαίες φωνές που να μας μαρτυρούν τι ακριβώς αντιπροσώπευε για τους Αθηναί-ους ο ιερότερος ναός τους δεν έχουν επιβιώσει πολλές κι αυτό απλώς διεύ-ρυνε το κενό το οποίο έσπευσαν να καταλάβουν οι ερμηνευτές που έζησαν μετά την αρχαιότητα

ΚΙ ΑΝ ΘΕΛΟΥΜΕ ΔΙΑΚΑΩΣ να αποκαλύψουμε το αρχικό του νόημα η ιστορία του Παρθενώνα δε βοηθά στην ύστερη αρχαιότητα καιρό μετά την εποχή που η Αθήνα έχασε την ανεξαρτησία της το κτίριο υπέστη μια σειρά από κα-ταστροφές Γύρω στο 195 πΧ τo μεγάλo ανατολικό διαμέρισμα του κυρίως ναού καταστράφηκε από πυρκαγιά Σε κάποια φάση του 3ου ή του 4ου αι μΧ την εποχή της Ρωμαιοκρατίας ξέσπασε μία ακόμη πιο καταστροφική πυρκαγιά Κάποιοι μελετητές θεώρησαν υπεύθυνη για την καταστροφή την επιδρομή του γερμανικού φύλου των Ερούλων το 267 μΧ ενώ άλλοι την απέ-δωσαν στην εισβολή των Βησιγότθων του Αλάριχου που λεηλάτησαν την Αθή-να το 396 μΧ22 Όποιος κι αν ήταν o λόγος η στέγη του Παρθενώνα κατέρ-ρευσε με αποτέλεσμα να καταστραφεί ο κυρίως ναός Η εσωτερική κιονο-στοιχία του σηκού η ανατολική θύρα η βάση του λατρευτικού αγάλματος και η στέγη έπρεπε να αντικατασταθούν εξ ολοκλήρου23

Οι μέρες του Παρθενώνα ως ναού της Αθηνάς ήταν πλέον μετρημένες Με-ταξύ 389 και 391 μΧ ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ εξέδωσε μια σειρά από διατάγματα με τα οποία έκλεισε τους ναούς και κατήργησε τα αγάλματα τις γιορτές και όλες τις τελετουργίες της πατροπαράδοτης ελλη-νικής πολυθεϊστικής θρησκείας (Ο αυτοκράτορας που νομιμοποίησε τον χρι-στιανισμό ήταν ο Κωνσταντίνος αλλά αυτός που τον απάλλαξε από τον αντα-γωνισμό και τον μετέτρεψε σε επίσημη θρησκεία του κράτους ήταν ο Θεοδό-σιος) Κατά τα τέλη του 6ου αι πιθανώς κι ακόμη νωρίτερα ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό αφιερωμένο στη Θεοτόκο Η μετατροπή αυ-τή απαιτούσε μια αλλαγή στον προσανατολισμό του έτσι ανοίχθηκε μια κύ-ρια είσοδος στη δυτική πλευρά του και προστέθηκε μια αψίδα στην ανατο-λική (σελίδα 389) Το δυτικό διαμέρισμα έγινε νάρθηκας ενώ το μεγάλο δια-μέρισμα στα ανατολικά κατέλαβε μια τρίκλιτη βασιλική Ένα βαπτιστήριο προστέθηκε στη νοτιοδυτική γωνία του κτιρίου24 Στον ύστερο 7ο αιώνα ο ναός λειτουργούσε ως μητρόπολη της Αθήνας με το όνομα Παναγία η Αθηνιώτισ-σα Το 1204 όταν εισέβαλαν οι φράγκικες δυνάμεις της Δ΄ Σταυροφορίας ο ορθόδοξος ναός μετατράπηκε σε καθολικό και μετονομάστηκε σε Νοτρ Νταμ των Αθηνών Ένα κωδωνοστάσιο υψώθηκε στη νοτιοδυτική του γωνία Με την

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

25

κατάληψη της Αθήνας από τους Οθωμανούς το 1458 ο Παρθενώνας αναδια-μορφώθηκε για άλλη μία φορά αυτή τη φορά για να μετατραπεί σε τζαμί οπότε και συμπληρώθηκε με ένα μιχράμπ ένα μινμπέρ (άμβωνα) κι έναν ψη-λόλιγνο μιναρέ στη θέση του κωδωνοστασίου

Για δύο χιλιάδες χρόνια ο Παρθενώνας επιβίωνε σχεδόν αναλλοίωτος στις 28 Σεπτεμβρίου 1687 όμως υπέστη ένα ολέθριο χτύπημα Μία εβδομάδα νω-ρίτερα ο Σουηδός κόμης Koenigsmark και ο στρατός του ο οποίος αριθμού-σε 10000 άνδρες είχαν αποβιβαστεί στην Ελευσίνα 14 μόλις χιλιόμετρα βο-ρειοδυτικά της πόλης Εκεί συνάντησαν τον Βενετό στρατηγό Francesco Mo-rosini και ξεκίνησαν για την πολιορκία της Αθήνας μία από τις πολυάριθμες επιχειρήσεις του Πολέμου του Μοριά ο οποίος είναι γνωστός ως Στ΄ Βενετο-τουρκικός Πόλεμος και κράτησε από το 1684 ως το 1699 Καθώς ο στρατός της Γαληνοτάτης προήλαυνε η οθωμανική φρουρά οχυρώθηκε στην Ακρόπο-λη Την εποχή εκείνη οι Τούρκοι είχαν ήδη κατεδαφίσει τον ναό της Αθηνάς Νίκης στη δυτική άκρη του ιερού βράχου και στη θέση του είχαν κατασκευά-σει μια πλατφόρμα για κανόνια Επιπλέον είχαν αποθηκεύσει πυρομαχικά μέσα στον ίδιο τον Παρθενώνα Μέσα σε έξι ημέρες οι Βενετοί έριξαν όπως υπολογίζεται 700 κανονιοβολισμούς στον Παρθενώνα από τον γειτονικό λό-φο των Μουσών Τελικά οι άνδρες του Koenigsmark χτύπησαν διάνα Ο Παρ-θενώνας εξερράγη Οι εσωτερικοί του τοίχοι δώδεκα περίπου κίονες από τη βόρεια και τη νότια πλευρά και πολλά από τα αρχιτεκτονικά του γλυπτά εκ-σφενδονίστηκαν βίαια στον αέρα προς όλες τις κατευθύνσεις Τριακόσιοι άν-θρωποι σκοτώθηκαν εκείνη την ημέρα στην Ακρόπολη Η μάχη εξακολούθη-σε να μαίνεται για άλλο ένα εικοσιτετράωρο ώσπου τελικά τα τουρκικά στρα-τεύματα παραδόθηκαν25

Έτσι ο ιερός χώρος της Ακρόπολης άλλαξε για πάντα κι απέκτησε μια νέα εμβληματική μορφή αυτή του laquoερειπιώναraquo26 Στις αρχές του 18ου αιώνα ένα μικρό τετράγωνο τζαμί ήταν χτισμένο ανάμεσα στα πεσμένα μάρμαρα στη θέση του αλλοτινού σηκού του Παρθενώνα Η θολωτή κατασκευή από πλίν-θους και λίθους σε δεύτερη χρήση (με ένα τρίκογχο προστώο που έβλεπε βο-ρειοδυτικά βλ σελίδα 391) έστεκε μέσα στο μισοκατεστραμμένο πλαίσιο της κιονοστοιχίας του Παρθενώνα μέχρι την Επανάσταση του 1821 τότε υπέστη φθορές και στη συνέχεια το 1843 απομακρύνθηκε οριστικά27

ΚΑΤΑ ΜΙΑ ΕΝΝΟΙΑ η τάση μας να ερμηνεύουμε τον Παρθενώνα με όρους πο-λιτικής μπορεί να αποδοθεί σε μια επιστημονική επιτυχία ξέρουμε το πολι-

Τον λόφο του Φιλοπάππου

26 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τικό περιβάλλον της Αθήνας του 5ου αι πΧ καλύτερα από κάθε άλλο Οι σχετικά άφθονες φιλολογικές πηγές και οι επιγραφές που προέρχονται από τους Αθηναίους των κλασικών χρόνων σχετίζονται μrsquo αυτούς ή αναφέρονται σrsquo αυτούς μάς δίνουν πρόσβαση στον κόσμο του Περικλή του στρατηγού και πολιτικού που έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της περιόδου που ονομάζουμε σήμερα laquoχρυσό αιώναraquo και είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με την άνθηση της δημοκρατίας Ο αθηναϊκός πολιτισμός όμως δεν είναι μόνο η δη-μοκρατία αλλά και η ίδια η ιδέα της δημοκρατίας αντιπροσωπεύει πολύ πε-ρισσότερα από όσα μπορεί να αντιληφθεί κανείς κοιτώντας τη μέσα από ένα σύγχρονο πρίσμα Καταρχάς για τους Αθηναίους η έννοια πολιτική υπερέ-βαινε κατά πολύ τη δική μας Η πολιτεία δύσκολα μεταφράζεται στα αγγλι-κά ουσιαστικά η λέξη εμπεριέχει όλες τις προϋποθέσεις για να είναι κανείς πολίτης στην πιο ευρεία του έννοια Η αρχαία πολιτεία ξεπερνούσε κατά πο-λύ τις παραμέτρους της σύγχρονης πολιτικής καθώς αγκάλιαζε τη θρησκεία τις τελετουργίες την ιδεολογία και τις αξίες Ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται πως το προβάδισμα του laquoκαλού του συνόλουraquo έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην πολιτεία όταν παρατηρεί πως laquoαναμφισβήτητα είναι ορθά τα πολιτεύ-ματα όπου αυτοί που κατέχουν την εξουσία είτε είναι ένας είτε λίγοι είτε πολλοί τη χρησιμοποιούν για να εξυπηρετήσουν το κοινό συμφέρονraquo28

Στον πυρήνα της αθηναϊκής πολιτείας φωλιάζουν οι θεμελιακές αντιλήψεις που είχε ο αθηναϊκός πολιτισμός για τον εαυτό του και την καταγωγή του για την κοσμολογία και την προϊστορία του ndash ένα σύνολο ιδεών που καθόρι-ζε τις αξίες της κοινότητας και από το οποίο πήγαζε ένα σύνθετο φάσμα ιε-ροτελεστιών που είχε εστία τον Παρθενώνα για μία χιλιετία περίπου Ο Παρ-θενώνας μέχρι σήμερα ελάχιστα έχει μελετηθεί από αυτή τη σκοπιά Κι όμως αν δεν την κατανοήσει κανείς είναι αδύνατον να εκφράσει ικανοποιητικά τι ακριβώς είναι ο Παρθενώνας πέρα από ένα εξαίρετο αρχιτεκτονικό επίτευγ-μα ή το σύμβολο ενός πολιτικού ιδεώδους όπως το αντιλήφθηκαν ουσιαστι-κά ξένοι πολιτισμοί στο μακρινό μέλλον Αν θέλουμε να ξαναβρούμε το πρω-τογενές το αυθεντικό νόημα του Παρθενώνα πρέπει να αποπειραθούμε να τον δούμε μέσα από τα μάτια αυτών που τον έχτισαν Πρέπει να γυρίσουμε πίσω στο παρελθόν εγχείρημα που εμπλέκει τόσο την αρχαιολογία της συ-νειδητότητας όσο και την αρχαιολογία του τόπου

Οι πρόσφατες αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στον Ιερό Βρά-χο καθώς και οι σύγχρονες ανθρωπολογικές προσεγγίσεις που διευρύνουν περισσότερο από ποτέ άλλοτε τις γνώσεις μας για το απώτερο παρελθόν συμ-βάλλουν στην ανακάλυψη της αρχαίας πραγματικότητας του Παρθενώνα Τεκμηριωμένες αρχαιολογικές ανακαλύψεις της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνη-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

27

μείων Ακρόπολης του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού κατά τη λεπτομερή αυτοψία του κτίσματος έφεραν στο φως νέα στοιχεία σχετικά με τα υλικά τα εργαλεία τις τεχνικές και την τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκαν στην κα-τασκευή του Παρθενώνα29 Τώρα πια ξέρουμε πως κατά τη διάρκεια της οι-κοδόμησης πραγματοποιήθηκαν πολλές μετατροπές ανάμεσά τους ίσως και η καθοριστική προσθήκη της μοναδικής και επιβλητικής ιωνικής ζωφόρου Έχει πλέον υποστηριχτεί πειστικά πως η ζωφόρος αυτή περιέτρεχε αρχικά ολόκληρη την ανατολική πρόσταση του ναού Δύο παράθυρα εκατέρωθεν της ανατολικής θύρας του Παρθενώνα αύξαναν το φως που έπεφτε στο χρυσε-λεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Στη βόρεια κιονοστοιχία ανακαλύφθηκαν ίχνη ενός μικρού ιερού με βωμό άγνωστου μέχρι πρότινος και προγενέστερου του Παρθενώνα30 Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει έναν νέο δρόμο για την κατανόηση του προπαρθενώνιου λατρευτικού τυπικού και θέτει ερωτήματα που αφο-ρούν τη συνέχεια της ιερότητας του χώρου από τα βάθη της αρχαιότητας μέ-χρι την εποχή του Περικλή

Οι τελευταίες δεκαετίες δεν αύξησαν απλώς με γεωμετρική πρόοδο τα νέα δεδομένα σε σχέση με τον σχεδιασμό και την εξέλιξη του Παρθενώνα ως κτι-ρίου Έφεραν επίσης σαρωτικές αλλαγές στον επιστημονικό τρόπο σκέψης αλλαγές οι οποίες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε την πιο άυλη διάσταση του Παρθενώνα Νέα ερωτήματα προκύπτουν σε σχέση με τα τεκμήρια της αρ-χαιότητας ενώ νέα ερευνητικά μοντέλα και μέθοδοι που αντλούν από τις κοι-νωνικές επιστήμες και την ιστορία της θρησκείας και του πολιτισμού καλού-νται να δώσουν τις απαντήσεις Όλα αυτά προώθησαν μια νέα προσέγγιση των μνημείων τα οποία εξετάζονται πλέον μέσα σrsquo ένα ολοκληρωμένο περι-βάλλον συντεθειμένο από μια ποικιλία αρχαίων συμφραζομένων31 Η μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και των τελετουργιών της γνωρίζει άνθηση τα τελευταία τριάντα χρόνια32 H ένταξη της θρησκείας σε κάθε σχεδόν όψη της ζωής στην αρχαία Ελλάδα αναγνωρίζεται πλήρως σήμερα Η υπό εξέλι-ξη μελέτη των αρχαίων συναισθημάτων όπως και της γνωστικής λειτουργίας αποκαλύπτει τις επιδράσεις της γλώσσας της συμπεριφοράς και της πολυ-αισθητηριακής εμπειρίας στο συναίσθημα και τη σκέψη των αρχαίων33 Σήμε-ρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε είμαστε σε θέση να τρυπώσουμε στο μυα-λό των ανθρώπων που έζησαν στη σκιά της Ακρόπολης κατά την αρχαιότητα

Οι συνεχείς μελέτες σε ζητήματα πρόσληψης προβολής και οικειοποίησης έχουν αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους αισθητικές ιδεολογικές και εθνικιστικές ατζέντες διαμόρφωσαν ερμηνευτικά πλαίσια τα τελευταία 250 χρόνια34 Η νοσταλγική ανάγκη της σύγχρονης Δύσης για έναν κρίκο με το κλασικό παρελθόν μια σύνδεση που θα επιβεβαιώνει τις δικές της πολιτικές

28 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

και πολιτιστικές φιλοδοξίες αναγνωρίζεται πλέον ως δύναμη η οποία ήλεγ-χε την κατασκευή των αφηγήσεων που εδώ και καιρό κυριαρχούν στον τρό-πο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα μνημεία Τώρα πια αναγνωρίζουμε πως υπάρχει μια laquoάλλη Ακρόποληraquo η οποία απαιτεί να την προσεγγίσουμε μέσα από μια διαχρονική και πολυαισθητηριακή αντίληψη για τον χώρο και τα οικοδομήματά του ανάμεσά τους και τον Παρθενώνα35 Και οι δύο αυτές δυνάμεις ndashη ανακάλυψη νέων στοιχείων και η ανάπτυξη νέων ερωτημάτων και μεθόδωνndash συμπράττουν για τη δημιουργία ενός νέου θεωρητικού πλαι- σίου για τον Παρθενώνα αυτού που προτείνεται σε αυτό εδώ το βιβλίο

Όσο πιο πολλά ανακαλύπτουμε για τον Παρθενώνα τόσο πιο αινιγματι-κός φαντάζει και τόσο πιο ανεπαρκή μοιάζουν τα απλουστευμένα νοήματα που του αποδόθηκαν από μεταγενέστερους πολιτισμούς Καθώς ένας εξαι-ρετικά περίπλοκος κόσμος τελετουργιών και πνευματικού βάθους αποκαλύ-πτεται το κτίριο αυτό το οποίο βρισκόταν στον πυρήνα τόσο παράξενων σκοτεινών πρακτικών εξακολουθεί να εγείρει το ερώτημα laquoΤι ακριβώς είναι ο Παρθενώναςraquo

Από όλα τα υλικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής η ανάγλυφη ζωφόρος του Παρθενώνα είναι η μεγαλύτερη και πιο λεπτομερής αποκάλυψη των αθη-ναϊκών αντιλήψεων που έχουμε στα χέρια μας Η θριαμβευτική αυτή σκηνή η δεξιοτεχνικά λαξεμένη επάνω στο μάρμαρο η κινούμενη πινακοθήκη προσώ-πων ευγενών βγαλμένων από το μακρινό παρελθόν η laquoλίθινη προσευχήraquo το εκτενέστερο και πιο περίτεχνο αφηγηματικό ταμπλό που μας κληροδότησαν οι Αθηναίοι μας προσφέρει ένα κρίσιμο και ουσιαστικό άνοιγμα στον κόσμο τους Τι ακριβώς αναπαριστούν οι περίπου τετρακόσιες μορφές που λαξεύ-τηκαν επάνω της Το ερώτημα είναι υψίστης σημασίας

Από τον 15ο αιώνα μΧ η ζωφόρος του Παρθενώνα ερμηνεύεται ως στιγ-μιότυπο της ζωής των Αθηναίων του 5ου αι πΧ ενώ από τον 17ο θεωρήθη-κε ότι απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων κομβική εκδήλωση της ετή-σιας γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς36 Η ερμηνεία αυτή ωστόσο εξαιρεί τη ζωφόρο από τη συμβατική διακόσμηση των αρχαίων ελληνικών ναών τα θέ-ματα της οποίας αντλούνταν κατά κανόνα όχι από τη σύγχρονή τους πραγ-ματικότητα αλλά από τους μύθους Κι έτσι το εκπληκτικό αυτό λίθινο ανά-γλυφο δαχτυλίδι είναι για μας ένα ακόμη αίνιγμα μέσα σrsquo αυτό του ίδιου του Παρθενώνα

Στις σελίδες που ακολουθούν προτείνω μια νέα ερμηνεία της ζωφόρου που έρχεται σε άκρα αντίθεση με την επικρατούσα37 Η ερμηνεία μου πηγάζει από τη θρησκεία και όχι από την πολιτική αξιοποιώντας την αναγνώριση προτύ-πων σε στοιχεία προερχόμενα από την εικονογραφία τις γραπτές πηγές και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

29

τις τελετουργίες προτείνω μια νέα ανάγνωση που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον Παρθενώνα όσο και τους ανθρώπους που τον κατασκεύασαν

Κατά τη γνώμη μου αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα που σχηματίζουν την ετήσια παναθηναϊκή πομπή τους αλλά μια σκη-νή από το μυθικό παρελθόν απόλυτα δηλωτική του τι σημαίνει να είσαι πο-λίτης αυτής της πόλης Μια τραγωδία εκτυλίσσεται κι αποκαλύπτει έναν βα-σιλιά και μια βασίλισσα που υπακούοντας στο δελφικό μαντείο αναγκάζο-νται να πάρουν μια αφόρητα επώδυνη απόφαση για να σώσουν την Αθήνα από την καταστροφή Και η απόφαση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την υπέρτατη θυσία Ο ιδρυτικός μύθος που αποκαλύ-πτεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα και βασίζεται στη ζωή του βασιλιά-γε-νάρχη της πόλης και της οικογένειάς του απαιτεί θεώρηση πολύ πιο σκοτει-νή και πρωτόγονη από αυτή που οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί και οι κλασι-κιστές ήταν προετοιμασμένοι να αντέξουν H δραματική αυτή ιστορία μάς επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε από μια ουρανόπεμπτη κλειδαρότρυπα στο εσωτερικό της αθηναϊκής θεώρησης των πραγμάτων θέτοντας σε άμεση αμ-φισβήτηση τις δικές μας ταυτίσεις με αυτή

Ο Παρθενώνας λοιπόν μας απομακρύνει από τα στερεότυπα της Αναγέν-νησης και του Διαφωτισμού από την κοινωνία φιλοσόφων και ρητόρων που συνηθίσαμε να φανταζόμαστε Στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι ήταν ένας λαός πολύ πιο ξένος απrsquo όσο οι περισσότεροι από εμάς σήμερα θα μπορού-σαμε να παραδεχτούμε Ο κόσμος τους ήταν ένας κόσμος κυριευμένος από πνεύματα ανήσυχος κυριαρχούμενος από μια εγωκεντρική αίσθηση του εαυ-τού τους και μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να τα έχουν καλά με τους θεούς Με-γάλο μέρος της ημέρας το περνούσαν ρωτώντας ευχαριστώντας και τιμώ-ντας τους θεούς επιδιώκοντας έτσι να διατηρούν την ισορροπία την αντα-ποδοτικότητα και την αρμονία με τα παντοδύναμα όντα που είχαν το ελεύ-θερο να παίζουν με την ανθρώπινη μοίρα Εξάλλου οι Αθηναίοι ένιωθαν διαρ-κώς από πάνω τους την απειλή του πολέμου της βίας και του θανάτου

Πνεύματα θεότητες και ήρωες από το μυθικό παρελθόν όλοι ήταν παρό-ντες πάντα και παντού σε κάθε γωνιά της αττικής γης Η ζωή ήταν εύθραυ-στη αβέβαιη περιστασιακά ευτυχισμένη και γεμάτη εκπλήξεις πέρα από τη βεβαιότητα του θανάτου που παραμόνευε διαρκώς38 Τα ημερολόγια κι ο ακρι-βής χρόνος διεξαγωγής τελετουργιών θρησκευτικών εορτών αθλητικών αγώ-νων και θεατρικών παραστάσεων ρυθμίζονταν από μακραίωνες παραδόσεις και από την παρατήρηση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον νυχτερι- νό ουρανό Η κοσμολογία το τοπίο και η παράδοση προσέδεναν τους Αθη-

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

μετέχουν σε πράξεις λατρείας πχ ο νόμος των μυστηρίων των Μεγάλων Θεών στην Ανδανία (1ος αι μΧ) απαγορεύει στις γυναίκες να φορούν διαφανή ρούχα και ανάλογες ενδυματολογικές απαγορεύσεις και υποδείξεις μαρτυ-ρούνται από την κλασική εποχή Πώς εξηγείται επομένως ότι αυτό που αντι-κρίζει ο θεατής της κεντρικής σκηνής είναι ο ημίγυμνος γλουτός ενός νεαρού ατόμου Επέλεξε ο Φειδίας για αυτή τη σκηνή έναν δούλο ndashόπως μου έχει προτείνει κάποιος συνάδελφοςndash που στη σημαντικότερη ιεροπραξία τού γλί-στρησε ο χιτώνας ή μήπως κάποιο αγόρι που η μητέρα του λησμόνησε να το ντύσει κατάλληλα για την ιερότερη πράξη ndash για την οποία σημειωτέον οι αρχαίες πηγές δεν αναφέρουν ούτε αγόρια ούτε δούλους

Και πώς εξηγείται ότι στην παράδοση του πέπλου δε συμμετέχει η ιέρεια της Αθηνάς Στον στολισμό του αγάλματος της θεάς οι άντρες δεν έχουν κα-μία δουλειά Κάποιοι αρχαιολόγοι βρήκαν τη λύση και σε αυτό το πρόβλημα δεν εικονίζεται η παράδοση του νέου πέπλου αλλά η απομάκρυνση του πα-λιού ή δεν εικονίζεται η σκηνή της παράδοσης αλλά όσα ακολουθούν μετά Είναι περίπου σαν να ανέθεσαν στον Λεονάρντο ντα Βίντσι να ζωγραφίσει τον Μυστικό Δείπνο κι εκείνος να ζωγράφισε το πλύσιμο των πιάτων

Για αυτούς και συναφείς λόγους όταν το 1998 πραγματεύτηκα τα Πανα-θήναια σε παράδοσή μου για τις αρχαίες ελληνικές γιορτές στο Πανεπιστή-μιο της Χαϊδελβέργης μου ήταν αδύνατον να εμπλουτίσω το μάθημα με ει-κόνες από τη ζωφόρο Λίγο νωρίτερα η Joan Connelly πρώην συνάδελφός μου στο New York University είχε διατυπώσει για πρώτη φορά σε ένα σύντομο αλλά περιεκτικό άρθρο τη θεωρία ότι θέμα της κεντρικής σκηνής της ζωφό-ρου δεν είναι η παράδοση του πέπλου για το άγαλμα της Αθηνάς αλλά ένας από τους γνωστότερους και σημαντικότερους για την αθηναϊκή ταυτότητα και αυτογνωσία μύθους η προετοιμασία της θυσίας μιας από τις κόρες του βασιλιά της Αθήνας Ερεχθέα η οποία ακολουθώντας έναν χρησμό πρόσφερε οικειοθελώς τη ζωή της για να σώσει την πατρίδα της που απειλούνταν από Θράκες εισβολείς υπό τον Εύμολπο Στον θάνατο την ακολούθησαν και οι δύο αδελφές της Η σημαντικότερη πηγή μας για τον μύθο είναι η χαμένη σήμε-ρα τραγωδία του Ευριπίδη Ερεχθέας Γνωστή αρχικά κυρίως από ένα εκτε-νές απόσπασμα που παρέθεσε από μνήμης το 331 πΧ ο ρήτορας Λυκούργος η τραγωδία έγινε καλύτερα γνωστή το 1967 όταν δημοσιεύτηκαν πολυάριθ-μοι στίχοι που σώζονται σε έναν πάπυρο

Ως ιστορικός της αρχαίας ελληνικής θρησκείας βρήκα αμέσως τη θεωρία της Joan Connelly βάσιμη επειδή επιτέλους συνέδεε την παράσταση με έναν μύθο ndash και μάλιστα όχι με έναν οποιονδήποτε μύθο αλλά με έναν εξαιρετι-κά σημαντικό μύθο του οποίου η απουσία από την εικονογραφία του Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

13

νώνα θα ήταν παράδοξη Εξηγούμαι από την εποχή του πλατωνικού Μενέξε-νου ως τον Παναθηναϊκό του Αίλιου Αριστείδη δηλαδή επί πέντε αιώνες οι Αθηναίοι προέβαλλαν τρεις μυθολογικές παραδόσεις για να δείξουν τη συ-νεισφορά τους στη σωτηρία των Ελλήνων από τους βαρβάρους τη νίκη του Θησέα επί των Αμαζόνων τη νίκη επί του Εύμολπου και των Θρακών του και τη νίκη στον Μαραθώνα επί των Περσών Όταν ο Σύλλας πολιορκούσε την εξε-γερμένη Αθήνα το 87 πΧ οι Αθηναίοι έστειλαν πρεσβεία για να διαπραγμα-τευτούν την παράδοσή τους Όπως γράφει ο Πλούταρχος αντί να χρησιμο-ποιήσουν κάποια πολιτικά επιχειρήματα για τη σωτηρία τους μιλούσαν με περηφάνια για τον Θησέα τον Εύμολπο και τους Περσικούς Πολέμους Ο πραγματιστής Ρωμαίος στρατηγός τούς έδιωξε με την παρατήρηση ότι δεν είχε έρθει για να διδαχθεί ιστορία αλλά για να καθυποτάξει επαναστάτες Για τους Αθηναίους είχε γίνει πάγια συνήθεια να αναφέρουν αυτό το τρίπτυ-χο νίκη επί των Αμαζόνων επί του Εύμολπου και επί των Περσών Τα γλυ-πτά του Παρθενώνα παρουσιάζουν όλα τα μυθολογικά ορόσημα της τοπικής ιστορίας στα αετώματα τη γέννηση της Αθηνάς και τη διαμάχη της με τον Ποσειδώνα στις μετόπες την Αμαζονομαχία τη μάχη του Θησέα και των Λα-πιθών κατά των Κενταύρων και την άλωση της Τροίας (με συμμετοχή του Αθη-ναίου Μενεσθέα) Στον γειτονικό ναό της Αθηνάς Νίκης απεικονίζονταν γεγο-νότα της πρόσφατης ιστορίας τα Περσικά και μια μάχη μεταξύ Ελλήνων Θα ήταν παράδοξο να λείπει ο μύθος που οι Αθηναίοι δεν έπαυσαν να θυμίζουν σε ντόπιους και ξένους η απόκρουση του Εύμολπου

Σύμφωνα με την Connelly ακριβώς αυτό το συστατικό της συλλογικής μνή-μης των Αθηναίων είναι το θέμα της ζωφόρου του Παρθενώνα Το γενικό αυ-τό ερμηνευτικό πλαίσιο δίνει μια πειστική ερμηνεία για την κεντρική σκηνή To ημίγυμνο νεαρό άτομο δεν είναι τελικά ημίγυμνο αλλά μισοντυμένο είναι η κόρη του Ερεχθέα που ετοιμάζεται να αποβάλει τα παρθενικά της ρούχα για να ενδυθεί τον πέπλο της θυσίας της Τα άλλα πρόσωπα είναι το βασιλικό ζεύγος της Αθήνας και οι δύο αδελφές της που δε φέρουν σκαμνιά στο κεφά-λι τους ndashάλλος ένας από τους παραλογισμούς της παραδοσιακής ερμηνείαςndash αλλά τους πέπλους για τη δική τους θυσία Δεδομένου ότι δεν έχουμε οποια-δήποτε γραπτή πηγή για το θέμα της ζωφόρου ούτε γνωρίζουμε αν υπήρχαν παραλλαγές του μύθου που διαφέρουν σε ορισμένα σημεία από όσα αναφέ-ρει ο Ευριπίδης στην τραγωδία του εννοείται ότι παραμένουν και με αυτή την ερμηνεία κάποια σημεία σκοτεινά

Είκοσι χρόνια μετά την πρώτη παρουσία της νέας θεωρίας της με το ανά χείρας βιβλίο η Joan Connelly δεν παρουσιάζει απλώς λεπτομερέστερα την τεκμηρίωσή της χαρτογραφεί το τοπίο της Αττικής ως ένα τοπίο διαποτισμέ-

14 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

νο από μύθους και τελετουργίες τοποθετώντας τον Παρθενώνα μέσα σε αυ-τό το γενικότερο πλαίσιο των αθηναϊκών παραδόσεων Όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο το μη ειδικό αναγνωστικό κοινό το υποδέχτηκε θερμά οι New York Times το κατέταξαν ως ένα από τα 100 σημαντικότερα βιβλία του 2014 και το 2015 βραβεύτηκε από τη Phi Beta Kappa Society ndashτην αρχαιότερη αδελφότη-τα ακαδημαϊκής αριστείας στην Αμερική (1776)ndash με το βραβείο Ralph Waldo Emerson Award ως το καλύτερο σύγγραμμα του έτους στις ΗΠΑ στον το-μέα των ανθρωπιστικών επιστημών Αντίθετα πολλοί αρχαιολόγοι και ιστο-ρικοί τέχνης αντιμετώπισαν την ερμηνεία αυτή με την ίδια δυσπιστία και επι-φυλάξεις πολλές φορές ακόμη και με ανυπόκριτη εχθρότητα με την οποία υποδέχτηκαν και το 1996 την ερμηνεία της Joan Connelly Ωστόσο οι κριτικοί επισημαίνουν αδυναμίες σε επιμέρους σημεία πχ στην άποψη της συγγρα-φέως ότι ο Παρθενών οφείλει το όνομά του στην ταφή των τριών παρθένων που θυσιάστηκαν για τη σωτηρία της πόλης τους Ωστόσο ούτε έχουν παρουσιά-σει κάποια πειστική υπεράσπιση της παλιάς θεωρίας ούτε έχουν καταρρίψει τα επιχειρήματα της Connelly που στηρίζουν την άποψή της ότι η κεντρική σκηνή απεικονίζει την προετοιμασία της θυσίας της θυγατέρας του Ερεχθέα Είναι σαν να κρίνουμε τη στατικότητα ενός κτιρίου εξετάζοντας τους μεντε-σέδες στα παραθυρόφυλλα

Μια αιτία για την αντίδραση ορισμένων μελετητών είναι η άρνησή τους να αποδεχτούν ότι είναι δυνατόν να εικονίζεται ανθρωποθυσία στο εμβληματι-κότερο κτίριο του ελληνικού πολιτισμού Η στάση αυτή οφείλεται πολύ απλά σε μια θεμελιώδη παρερμηνεία της έννοιας της ανθρωποθυσίας στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία σημαντικό συστατι-κό του μύθου δεν έχει καμία σχέση με εκτέλεση πχ με την εκτέλεση Τρώων αιχμαλώτων κατά την ταφή του Πατρόκλου ή με την αρχαιολογικά τεκμηριω-μένη εκτέλεση αιχμαλώτων κατά την ταφή πολεμιστών στην Ελεύθερνα της Κρήτης Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία δεν έχει επίσης καμία απολύτως σχέση με τις τακτικά τελούμενες ανθρωποθυσίες σε άλλους πολιτισμούς πχ με τη θυσία βρεφών σε φοινικικές πόλεις Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία πρώτον πραγματοποιείται σπανίως και σε κρίσιμες στιγμές και δεύτερον ως θυσία είναι οικειοθελής προσφορά από ένα μέλος της κοινότητας της ζωής του Δεν είναι η θυσία ενός περιθωριακού ανθρώπου όπως σε κάποιες τελε-τουργίες φαρμακού δηλαδή αποδιοπομπαίου τράγου αλλά η αυτοθυσία ατό-μου με ανώτατη θέση Η ανθρωποθυσία είναι η υψηλότερη και αγνότερη προ-σφορά που μπορούν να κάνουν οι θνητοί στους θεούς

Πιστεύω όμως ότι ο βασικός λόγος για την εμμονή αρχαιολόγων και ιστο-ρικών της τέχνης να συνδέουν τη ζωφόρο του Παρθενώνα με τα Παναθήναια

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

15

και να προσπαθούν να βρουν πιθανά και απίθανα ερείσματα για να τη στη-ρίξουν οφείλεται στην ιδιαίτερη σημασία που έχουν τα γλυπτά του Παρθενώ-να στην κλασική αρχαιολογία και τη διδασκαλία της και στην επί δεκαετίες βαθιά ριζωμένη πεποίθηση ότι η ζωφόρος του απεικονίζει την παναθηναϊκή πομπή Η αμφισβήτηση αυτής της ερμηνείας για πολλούς αρχαιολόγους μοιά-ζει με την αμφισβήτηση των Ευαγγελίων για έναν χριστιανό Όταν έχουν γρα-φτεί εκατοντάδες βιβλία που στηρίζονται (χωρίς περαιτέρω συζήτηση) σε αυ-τή την υπόθεση όταν γενεές φοιτητών έχουν διδαχθεί να σκέφτονται τα Πα-ναθήναια και να ανακαλούν στη μνήμη τους τη ζωφόρο όταν εκατομμύρια επισκεπτών στο Βρετανικό Μουσείο και στο Μουσείο της Ακρόπολης το πα-λιό και το νέο έχουν διαβάσει επεξηγήσεις δει αναπαραστάσεις και αγορά-σει κάρτες που διαιωνίζουν αυτή τη θεωρία μια διαφορετική θεώρηση είναι φυσικό να αντιμετωπίζεται με δυσπιστία Η εμμονή μάλλον εξηγείται ψυχο-λογικά δε δικαιολογείται όμως επιστημονικά

Το βιβλίο της Joan Connelly απευθύνεται σε πολλαπλούς αποδέκτες Για το ευρύ κοινό είναι μια καλογραμμένη ανάλυση των μύθων και του τοπίου της Αττικής και των αξιών των κατοίκων της Για τους ειδικούς είναι μια πρό-σκληση βλέποντας τον Παρθενώνα και τα γλυπτά του από μια διαφορετική οπτική γωνία να συμβάλουν στην καλύτερη κατανόησή του Αλλά και για όσους επιλέξουν να επιμείνουν στην άποψη ότι η ζωφόρος του Παρθενώνα απεικονίζει την παναθηναϊκή πομπή είναι μια πρόκληση να υποστηρίξουν την άποψη αυτή με βάσιμα επιχειρήματα και όχι με θρησκευτική πίστη Τέλος κα-ταδεικνύοντας τη στενή σύνδεση μνημείου γλυπτών και τοπίου η συγγραφέας αρχαιολόγος με σημαντική προσφορά στην καταπολέμηση του παράνομου εμπορίου αρχαιοτήτων καταθέτει το ουσιαστικότερο επιχείρημα για την επα-νένωση των γλυπτών του Παρθενώνα στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης

16 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ΠΡΌΛΌΓΌΣ

ΠΟΤΕ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ στην ιστορία του ανθρώπου δεν έχει υπάρξει οικο-δόμημα τόσο γνώριμο σrsquo ολόκληρο τον κόσμο με τόση αίγλη που να rsquoχει

μελετηθεί τόσο πολύ εγκωμιαστεί τόσο πολύ και παράλληλα να κρατά τό-σο παράξενα απρόσιτο τον εσώτερο εαυτό του Μετά από αιώνες μελέτης και θαυμασμού ο Παρθενώνας παραμένει από πολλές πλευρές ένα αίνιγμα

Οι τρεις τελευταίες δεκαετίες αποτελούν ίσως την περίοδο της πιο εξονυ-χιστικής εξέτασης του Παρθενώνα από την εποχή που δημιουργήθηκε σχεδόν δυόμισι χιλιάδες χρόνια πριν (447-432 πΧ) Το μνημειακό έργο της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης σε θέματα αποκατάστασης και μελέτης του κτιρίου έχει φέρει στο φως πλειάδα νέων πληροφοριών σε σχέση με τον σχε-διασμό την τεχνολογία και την κατασκευή του Παρθενώνα Οι ερευνητές βρέ-θηκαν προ ευχάριστων εκπλήξεων όπως είναι τα ίχνη λαμπρών χρωμάτων ndashάγνωστων μέχρι σήμεραndash σε αρχιτεκτονικά διακοσμητικά στοιχεία ψηλά μέ-σα στη δυτική πρόσταση υπαινιγμούς για την αλλοτινή ολόλαμπρη διακόσμη-ση του ναού Παράλληλα ολόφρεσκα στοιχεία προερχόμενα από την αρχαία ελληνική γραμματεία από επιγραφές από την τέχνη και την αρχαιολογία συ-νέβαλαν στην πληρέστερη κατανόηση του κόσμου που έδωσε ζωή στον Παρθε-νώνα Οι μύθοι τα συστήματα πεποιθήσεων οι τελετουργικές και κοινωνικές πρακτικές οι γνωσιακές κατασκευές ακόμη και τα συναισθήματα των αρχαίων Αθηναίων βρίσκονται πλέον υπό ριζική αναθεώρηση Πολλά όμως απrsquo όσα ανακαλύφθηκαν τα τελευταία χρόνια δεν είναι συμβατά με την αίσθηση που είχαμε για τον Παρθενώνα τους τελευταίους δυόμισι αιώνες Γιατί άραγε

Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε σήμερα τον Παρθενώνα και ο συμβολι-σμός του κατασκευή της εποχής του Διαφωτισμού και εξής σχετίζονται από-λυτα με την εικόνα που είχαν για τον εαυτό τους οι άνθρωποι που τον μελέ-τησαν και τον ερμήνευσαν Υπάρχει μια φυσική τάση να βλέπει κανείς ομοιό-τητες με τον εαυτό του όταν προσεγγίζει έναν πολιτισμό τόσο μακρινό όσο ο

18 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

αρχαίος ελληνικός Πόσο μάλλον όταν εξετάζει ένα οικοδόμημα που μετατρά-πηκε σε πρότυπο της δυτικής τέχνης σύμβολο της ίδιας της δημοκρατίας Δίνοντας τέτοιους χαρακτηρισμούς στον Παρθενώνα προβάλλουμε επάνω του τα δικά μας ιδεώδη για το τι σημαίνει να είσαι πολιτισμένος Στη θέα του κτιρίου ο δυτικός πολιτισμός βλέπει αναπόφευκτα τον εαυτό του στην πραγ-ματικότητα διακρίνει μόνο ότι κολακεύει την εικόνα του εαυτού του ή την ερμηνεύει μέσα από τη σύνδεσή της με το λίκνο της δημοκρατίας

Η σύνδεση αυτή ενισχύθηκε ξανά και ξανά με την υιοθέτηση του παρθε-νώνιου στιλ στην αστική αρχιτεκτονική τάση η οποία ξεκίνησε με το κίνημα του νεοκλασικισμού και κορυφώθηκε με την Ελληνική Αναγέννηση Από τις αρχές του 19ου αιώνα και εξής οικονομικά και πολιτειακά ιδρύματα βιβλιο-θήκες μουσεία και πανεπιστήμια άρχισαν να αναπαράγουν κλασικιστικές αρ-χιτεκτονικές φόρμες προβάλλοντας έτσι μια σειρά από αξίες που τα ευθυ-γραμμίζουν σιωπηρά με τη δημοκρατική Αθήνα της εποχής της άνθησής της Αρκεί να δει κανείς τη Δεύτερη Τράπεζα των Ηνωμένων Πολιτειών στη Φιλα-δέλφεια (1811-1824) το Βρετανικό Μουσείο (1823-1852) το Τελωνείο των Ηνω-μένων Πολιτειών στη Γουόλ Στριτ (1842) (σελ 393) το Founderrsquos Hall στο Κο-λέγιο Girard της Φιλαδέλφειας (1847) το Θησαυροφυλάκιο των ΗΠΑ στην Ουάσινγκτον (1836-1839) το Καπιτώλιο της Πολιτείας του Οχάιο (1857) το Μου-σείο Τέχνης της Φιλαδέλφειας (1928) ή το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ (1935) για να αναγνωρίσει αναφορές στην εμβληματική μορφή του Παρθενώνα1 Η ει-ρωνεία είναι ότι οικοδομήματα σαφώς κοσμικά και αστικά έχουν οικειοποι-ηθεί μια κατrsquo ουσίαν θρησκευτική αρχιτεκτονική μορφή Με τα μάτια στραμ-μένα σε ζητήματα πολιτικής και αισθητικής συνηθίσαμε όλοι τα μάλα την κα-τασκευασμένη εμβληματική ταυτότητα του Παρθενώνα και παραβλέψαμε τον πρωταρχικό βαθιά ιερό χαρακτήρα του

Σήμερα απόψεις που παρεκκλίνουν από τις παγιωμένες σύγχρονες αντι-λήψεις για τον Παρθενώνα και τη συσχέτισή του με την πολιτική ζωή της δι-κής μας εποχής έχουν αφεθεί να ξεθωριάσουν όπως ακριβώς τα λαμπερά χρώ-ματα και οι περίτεχνες διακοσμητικές λεπτομέρειες που στόλιζαν κάποτε την επιφάνεια του ίδιου του ναού Η κριτική του συμβατικού δόγματος έχει εκλη-φθεί ως επίθεση σε ένα ολόκληρο σύστημα πεποιθήσεων Πράγματι η μακρό-χρονη συσχέτιση του Παρθενώνα με την πολιτική ιδεολογία της Δύσης έχει εγεί-ρει ισχυρές αντιστάσεις στις νέες ερμηνείες Ο Παρθενώνας όμως και οι άν-

[Οι υποσελίδιες σημειώσεις με αστερίσκο είναι της μεταφράστριας] Greek Revival αρχιτε-κτονικός ρυθμός που άνθησε κυρίως στη βόρεια Ευρώπη και στην Αμερική στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα Θεωρείται η τελευταία φάση της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

19

θρωποι που τον δημιούργησαν είναι πολλά παραπάνω από όσα μας κολακεύ-ουν και ταιριάζουν με την αίσθηση που έχουμε για τον εαυτό μας Για να τα ξαναβρούμε πρέπει να δούμε το μνημείο μέσα από τα μάτια του παρελθόντος

Η ταύτιση του Παρθενώνα με το δυτικό δημοκρατικό σύστημα διακυβέρ-νησης ξεκίνησε τον 18ο αιώνα όταν ο ιστορικός τέχνης Johann Winckelmann συνέδεσε για πρώτη φορά την ανάδειξη της ατομικής ελευθερίας με την ανά-πτυξη της ώριμης κλασικής τέχνης Στο κλασικό πια έργο του Geschichte der Kunst des Altertums (Ιστορία της τέχνης της αρχαιότητας) ο Winckelmann υποστήριξε ότι η ακμή και η παρακμή των διαφόρων περιόδων στην τέχνη ακολουθούσαν τις εξελίξεις στη σφαίρα της πολιτικής Η ακμή της ελληνικής τέχνης διακήρυξε συνέπεσε με τη δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης2 Εν-νέα χρόνια αργότερα ο μαθητής του Johann Hermann von Riedesel προχώρη-σε το μοντέλο αυτό ένα βήμα πιο πέρα και ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoυπέρ-τατο προϊόν της αθηναϊκής δημοκρατίαςraquo3

H αντίληψη αυτή βρήκε θερμή ανταπόκριση κατά την Ελληνική Επανάστα-ση (1821-1830) και την περίοδο που ακολούθησε αμέσως μετά Καθώς το νέο ελληνικό κράτος σχηματιζόταν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις οι οποίες συμμετεί-χαν στη διαδικασία κατασκεύασαν αφηγήσεις που τους επέτρεπαν να ανά-γουν την καταγωγή των δικών τους πολιτικών συστημάτων στην καρδιά της αθηναϊκής Ακρόπολης Στις 28 Αυγούστου του 1834 ο άρτι αφιχθείς βασιλιάς της Ελλάδας Όθωνας γιος του βασιλιά Λουδοβίκου της Βαυαρίας εγκαινία-σε επίσημα τις αναστηλωτικές εργασίες στον Παρθενώνα Σε μια προσεκτι-κά ενορχηστρωμένη γιορτή κατά τα πρότυπα των αθηναϊκών της εποχής του Περικλή ο βασιλιάς Όθωνας προηγούνταν έφιππος συνοδευόμενος από τους αντιβασιλείς την αυλή και τους σωματοφύλακές του ενώ στρατιώτες της εθνο-φυλακής οδηγούσαν μια πομπή από πρεσβύτερους δασκάλους εκπροσώπους συντεχνιών και άλλους επιφανείς πολίτες4 Εξήντα Αθηναίοι βάδιζαν κρατώ-ντας κλάδους ελιάς ενώ στην κορυφή της Ακρόπολης νεαρές Αθηναίες ντυ-μένες στα λευκά με στεφάνια μυρτιάς στα χέρια ξεδίπλωναν ένα λάβαρο που εικόνιζε την Αθηνά5 Όταν ο Όθωνας έφτασε στα Προπύλαια παρέλαβε τα κλειδιά της πόλης από τον αρχιτέκτονα του νεοκλασικού ρυθμού Leo von Klenze ο οποίος τον συνόδευσε μέχρι τον Παρθενώνα Εκεί αφού ο βασιλιάς κάθισε σrsquo έναν θρόνο στολισμένο με κλαδιά δάφνης ελιάς και μυρτιάς ο Klenze εκφώνησε έναν ενθουσιώδη πατριωτικό λόγο όπου υποστήριξε την ανάγκη να αναστηλωθεί ο Παρθενώνας και να καταστραφεί ολοκληρωτικά κάθε ίχνος οθωμανικού κτίσματος στην Ακρόπολη laquoΌλα τα κατάλοιπα της βαρβαρότη-τας πρέπει να απομακρυνθούνraquo διακήρυξε ο Klenze Έπειτα ζήτησε από τον βασιλιά να καθαγιάσει τον πρώτο μαρμάρινο σπόνδυλο κίονα που θα αναστη-

20 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λωνόταν στον laquoαναγεννημένο Παρθενώναraquo Ο βασιλιάς ανταποκρίθηκε χτυ-πώντας τρεις φορές το λευκό κομμάτι μαρμάρου που είχε τοποθετηθεί μπρο-στά του6 Το όραμα του Klenze για μια laquoαπελευθερωμένη από τη βαρβαρό-τηταraquo Ακρόπολη αποτυπώθηκε πλήρως στην laquoιδανική άποψηraquo της Ακρόπο-λης (κάτω) ζωγραφικό του έργο του 1846 το οποίο πέρασε στην κυριότητα του Λουδοβίκου Α πατέρα του Όθωνα έξι χρόνια αργότερα7

Τον επόμενο αιώνα η πρόοδος της αρχαιολογίας και η διαρκώς αυξανόμε-νη αναγνώριση της κλασικής Ελλάδας ως λίκνου του δυτικού πολιτισμού οδή-γησαν την κλασικιστική πολιτιστική παραγωγή σε ένα νέο υψηλότερο επίπε-δο8 Το 1826 άρχισαν οι εργασίες σε μια απομίμηση του Παρθενώνα στην κο-ρυφή του λόφου του Κάλτον στα ανατολικά του Εδιμβούργου Το επίδοξο αυ-τό εθνικό μνημείο της Σκοτίας θα αφιερωνόταν στους Σκοτσέζους στρατιώτες και ναύτες που είχαν χαθεί στους Ναπολεόντειους Πολέμους και θα μετατρε-πόταν όπως όλοι ήλπιζαν σε τελευταία κατοικία για πλήθος επιφανών Σκο-τσέζων Το κτίριο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ και στη μοναχική του πρόσοψη που στέκει όρθια μέχρι σήμερα διαβάζει κανείς την επιγραφή laquoΜνημείο για τους απελθόντες και κίνητρο για τους μελλοντικούς ήρωες της Σκοτίαςraquo9 Στο με-ταξύ πάνω ακριβώς από το Ρέγκενσμπουργκ της Βαυαρίας ο βασιλιάς Λου-δοβίκος Α΄ έχτισε τον δικό του Παρθενώνα (1830-1842) σε σχέδια του γνωστού μας από τα εγκαίνια της Ακρόπολης Leo von Klenze Ο βαυαρικός Παρθενώ-

Leo von Klenze Ιδανική άποψη της Ακρόπολης και του Αρείου Πάγου των Αθηνών 1846

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

21

νας ο επονομαζόμενος Βαλχάλα laquoο οίκος των νεκρώνraquo (πάνω) φιλοξένησε προτομές και πλάκες με εγχάρακτες επιγραφές που μνημονεύουν πάνω από εκατό επιφανείς προσωπικότητες 1800 χρόνων της γερμανικής ιστορίας Το 1897 οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούσαν πλέον να καυχηθούν πως είχαν κι αυ-τές τον δικό τους Παρθενώνα στο Νάσβιλ του Τεννεσσί ο οποίος χτίστηκε με αφορμή την Κρατική Έκθεση της Εκατονταετηρίδας του 1896-1897 H αρχική ξύλινη κατασκευή αντικαταστάθηκε από μια τσιμεντένια το 1920-1931 και πα-ραμένει μέχρι σήμερα δημοφιλές τοπόσημο της πόλης (σελίδα 22)10

Τον 20ό αιώνα ο Ernst Gombrich θα χαιρετήσει τη laquoμεγάλη αφύπνισηraquo της ελληνικής τέχνης ως προϊόν της αυγής της δημοκρατίας Κατrsquo αυτόν το γε-γονός ότι το laquoαπόγειο της ανάπτυξής τηςraquo τοποθετείται στην ώριμη κλασι-κή περίοδο αντικατοπτρίζει άμεσα τη laquoνέα ελευθερίαraquo που βίωναν οι καλλι-τέχνες δουλεύοντας στο πλαίσιο του νέου πολιτεύματος11 H θετικιστική αυ-τή κατασκευή βρήκε τη συνέχειά της σε μια εξαιρετικά επιτυχημένη έκθεση ελληνικής τέχνης η οποία περιόδευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1992 με αφορμή τον εορτασμό των 2500 χρόνων από τη γέννηση της δημοκρατίας Η έκθεση με τίτλο The Greek Miracle Classical Sculpture from the Dawn of Democracy (Το ελληνικό θαύμα Κλασική γλυπτική από την αυγή της δημοκρα-τίας) πρόσφερε σε επισκέπτες από την Ουάσινγκτον και τη Νέα Υόρκη την ευκαιρία να θαυμάσουν τα εκλεκτότερα έργα της αρχαίας ελληνικής τέχνης12

Ωστόσο δεν έχουν μόνο οι οπαδοί κάποιας συγκεκριμένης πολιτικής ιδεο-

Βαλχάλα Ρέγκενσμπουργκ Βαυαρία 1830-1842 Leo von Klenze αρχιτέκτονας

22 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λογίας την τάση να βλέπουν τον εαυτό τους στα αρχαία έργα τέχνης O Cecil Rhodes είδε τον Παρθενώνα ως έκφραση όχι της δημοκρατίας αλλά της ηγε-μονίας laquoΜέσω της τέχνης ο Περικλής έμαθε στους νωθρούς Αθηναίους να πιστεύουν στην ηγεμονίαraquo υποστήριξε13 Ο Καρλ Μαρξ θαυμαστής κι αυτός της αρχαίας ελληνικής τέχνης προτίμησε να δει τα κλασικά μνημεία ως προϊό-ντα μιας κοινωνίας που βρισκόταν όχι στην ακμή της αλλά στη νηπιακή της ηλικία laquoΗ γοητεία της [αρχαίας ελληνικής] τέχνηςraquo ισχυρίστηκε ο Μαρξ laquoυπήρξε άρρηκτα συνδεδεμένηraquo με laquoτην ανωριμότητα των κοινωνικών συν-θηκών μέσα στις οποίες αναπτύχθηκεraquo14 Το μεγαλείο της ώριμης κλασικής τέχνης γενικά και του Παρθενώνα ειδικότερα άσκησε ακατανίκητη έλξη και στη φασιστική Γερμανία του Χίτλερ η οποία δε δίστασε να το χρησιμοποιή-σει προς όφελος της ιδεολογικής πολιτιστικής και κοινωνικής της ατζέντας15

Η αντίδραση του Σίγκμουντ Φρόυντ στον Παρθενώνα ήταν τι άλλο Η ενο-χή Βασανιζόταν από το γεγονός πως η ζωή τού επιφύλαξε το προνόμιο να απολαύσει ένα αριστούργημα το οποίο ο πατέρας του ένας έμπορος μαλλιού με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες δε θα μπορούσε ποτέ να έχει δει ή να έχει εκτιμήσει Όντως ο Φρόυντ πλημμύριζε από τύψεις στη σκέψη ότι ο ίδιος είχε αυτή την τύχη ενώ ο πατέρας του όχι16

Το 1998 ο δημοσιογράφος Boris Johnson σημερινός δήμαρχος του Λονδί-νου δημοσίευσε στην Daily Telegraph συνέντευξη ενός υψηλόβαθμου επιμε-

Ο Παρθενώνας του Νάσβιλ Πάρκο Εκατονταετηρίδας Νάσβιλ Τεννεσσί 1920-1931

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

23

λητή του Βρετανικού Μουσείου Στο άρθρο ο Johnson παραθέτει την ακόλου-θη άποψη του επιμελητή τα laquoΕλγίνειαraquo είναι laquoμια εικονογραφημένη ανα- παράσταση της Αγγλίας ως ελεύθερης κοινωνίας απελευθερώτριας άλλων λαώνraquo17 Ο Παρθενώνας λοιπόν χρησιμοποιείται και ως μαγνήτης και ως κα-θρέπτης Μας ελκύει βλέπουμε μέσα του τον εαυτό μας και τον ιδιοποιού-μαστε με τους δικούς μας όρους Αναπόφευκτα μέσα από την παραπάνω διαδικασία το αρχικό του νόημα σε μεγάλο βαθμό επισκιάζεται

Πράγματι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον Παρθενώνα είναι τόσο στενά συνδεδεμένος με την ιστορία των αντιδράσεων που μας προκαλεί ώστε είναι δύσκολη αν όχι αδύνατη η διάκριση μεταξύ των δύο Όταν το αντικεί-μενο που μελετάμε θεωρείται ασύγκριτα όμορφο και εμβληματικό όταν εδώ και δυόμισι χιλιετίες λειτουργεί ως οθόνη προβολής νοημάτων τα εμπόδια για να ανακαλύψει κανείς ξανά την αρχική του έννοια είναι αντίστοιχα με-γάλα Το βέβαιο είναι ότι ο Παρθενώνας δεν περνά απαρατήρητος Έχει μια αύρα αέναη διαχρονική αισθητή σε όλους τους πολιτισμούς που γεννά το δέος τη λατρεία και τον υπέρτατο θαυμασμό Τυπική περίπτωση λάτρη του Παρθενώνα υπήρξε ο Ιρλανδός καλλιτέχνης και περιηγητής Edward Dodwell ο οποίος πέρασε την περίοδο 1801-1806 στην Ελλάδα ζωγραφίζοντας και γρά-φοντας Για τον Παρθενώνα δήλωσε laquoΠρόκειται για τον πιο ανυπέρβλητο θρίαμβο της τέχνης και της αρχιτεκτονικής που αντίκρισε ποτέ ο κόσμοςraquo18 Το ίδιο πάθος συνεπήρε τον λόρδο Έλγιν ο οποίος έρεπε περισσότερο στα έργα παρά στα λόγια Ουσιαστικά κατά τα πρώτα χρόνια της διαμονής του Dodwell στην Αθήνα ο λόρδος και η λαίδη Έλγιν με την ομάδα των βοηθών τους φρόντιζαν για τη διάλυση του ναού αποσπώντας πολλά από τα γλυπτά του και στέλνοντάς τα στο Λονδίνο όπου και παραμένουν μέχρι σήμερα

Ωστόσο ακόμη και η αφαίρεση των γλυπτών δεν κατάφερε να θαμπώσει τη γοητεία του μνημείου Το 1832 ο Γάλλος ποιητής Alphonse de Lamartine ο τελευταίος των Ρομαντικών ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoτο τελειότερο ποίημα που γράφτηκε ποτέ πάνω σε πέτρα στην επιφάνεια της γηςraquo19 Όχι πολύ αρ-γότερα ο αρχιτέκτονας του νεο-γοτθικού ρυθμού Eugegravene Emmanuel Viollet-le-Duc χαρακτήρισε τον καθεδρικό ναό της Αμιέν laquoΠαρθενώνα της γοτθικής αρχιτεκτονικήςraquo20 Ακόμη κι o μεγάλoς δάσκαλος του μοντερνισμού του 20ού αιώνα ο Charles-Eacutedouard Jeanneret γνωστός αργότερα ως Le Corbusier όταν αντίκρισε για πρώτη φορά τον Παρθενώνα διακήρυξε laquoότι εδώ βρίσκεται ο χρυσός κανόνας βάση κάθε καλλιτεχνικής μέτρησηςraquo21

Έτσι λοιπόν το υπέρμετρο γόητρο του Παρθενώνα άσκησε βαθιά επίδρα-ση στους τρόπους με τους οποίους μελετήθηκε στις ερωτήσεις που τέθηκαν γιrsquo αυτόν και το πιο ενδιαφέρον στις ερωτήσεις που έμειναν αναπάντητες

24 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Υπερβολικά σεβαστός για να μπει κάτω από το μικροσκόπιο ο Παρθενώνας υπέστη διαστρεβλώσεις όπως συχνά συμβαίνει στα laquoινδάλματαraquo Αρχαίες φωνές που να μας μαρτυρούν τι ακριβώς αντιπροσώπευε για τους Αθηναί-ους ο ιερότερος ναός τους δεν έχουν επιβιώσει πολλές κι αυτό απλώς διεύ-ρυνε το κενό το οποίο έσπευσαν να καταλάβουν οι ερμηνευτές που έζησαν μετά την αρχαιότητα

ΚΙ ΑΝ ΘΕΛΟΥΜΕ ΔΙΑΚΑΩΣ να αποκαλύψουμε το αρχικό του νόημα η ιστορία του Παρθενώνα δε βοηθά στην ύστερη αρχαιότητα καιρό μετά την εποχή που η Αθήνα έχασε την ανεξαρτησία της το κτίριο υπέστη μια σειρά από κα-ταστροφές Γύρω στο 195 πΧ τo μεγάλo ανατολικό διαμέρισμα του κυρίως ναού καταστράφηκε από πυρκαγιά Σε κάποια φάση του 3ου ή του 4ου αι μΧ την εποχή της Ρωμαιοκρατίας ξέσπασε μία ακόμη πιο καταστροφική πυρκαγιά Κάποιοι μελετητές θεώρησαν υπεύθυνη για την καταστροφή την επιδρομή του γερμανικού φύλου των Ερούλων το 267 μΧ ενώ άλλοι την απέ-δωσαν στην εισβολή των Βησιγότθων του Αλάριχου που λεηλάτησαν την Αθή-να το 396 μΧ22 Όποιος κι αν ήταν o λόγος η στέγη του Παρθενώνα κατέρ-ρευσε με αποτέλεσμα να καταστραφεί ο κυρίως ναός Η εσωτερική κιονο-στοιχία του σηκού η ανατολική θύρα η βάση του λατρευτικού αγάλματος και η στέγη έπρεπε να αντικατασταθούν εξ ολοκλήρου23

Οι μέρες του Παρθενώνα ως ναού της Αθηνάς ήταν πλέον μετρημένες Με-ταξύ 389 και 391 μΧ ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ εξέδωσε μια σειρά από διατάγματα με τα οποία έκλεισε τους ναούς και κατήργησε τα αγάλματα τις γιορτές και όλες τις τελετουργίες της πατροπαράδοτης ελλη-νικής πολυθεϊστικής θρησκείας (Ο αυτοκράτορας που νομιμοποίησε τον χρι-στιανισμό ήταν ο Κωνσταντίνος αλλά αυτός που τον απάλλαξε από τον αντα-γωνισμό και τον μετέτρεψε σε επίσημη θρησκεία του κράτους ήταν ο Θεοδό-σιος) Κατά τα τέλη του 6ου αι πιθανώς κι ακόμη νωρίτερα ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό αφιερωμένο στη Θεοτόκο Η μετατροπή αυ-τή απαιτούσε μια αλλαγή στον προσανατολισμό του έτσι ανοίχθηκε μια κύ-ρια είσοδος στη δυτική πλευρά του και προστέθηκε μια αψίδα στην ανατο-λική (σελίδα 389) Το δυτικό διαμέρισμα έγινε νάρθηκας ενώ το μεγάλο δια-μέρισμα στα ανατολικά κατέλαβε μια τρίκλιτη βασιλική Ένα βαπτιστήριο προστέθηκε στη νοτιοδυτική γωνία του κτιρίου24 Στον ύστερο 7ο αιώνα ο ναός λειτουργούσε ως μητρόπολη της Αθήνας με το όνομα Παναγία η Αθηνιώτισ-σα Το 1204 όταν εισέβαλαν οι φράγκικες δυνάμεις της Δ΄ Σταυροφορίας ο ορθόδοξος ναός μετατράπηκε σε καθολικό και μετονομάστηκε σε Νοτρ Νταμ των Αθηνών Ένα κωδωνοστάσιο υψώθηκε στη νοτιοδυτική του γωνία Με την

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

25

κατάληψη της Αθήνας από τους Οθωμανούς το 1458 ο Παρθενώνας αναδια-μορφώθηκε για άλλη μία φορά αυτή τη φορά για να μετατραπεί σε τζαμί οπότε και συμπληρώθηκε με ένα μιχράμπ ένα μινμπέρ (άμβωνα) κι έναν ψη-λόλιγνο μιναρέ στη θέση του κωδωνοστασίου

Για δύο χιλιάδες χρόνια ο Παρθενώνας επιβίωνε σχεδόν αναλλοίωτος στις 28 Σεπτεμβρίου 1687 όμως υπέστη ένα ολέθριο χτύπημα Μία εβδομάδα νω-ρίτερα ο Σουηδός κόμης Koenigsmark και ο στρατός του ο οποίος αριθμού-σε 10000 άνδρες είχαν αποβιβαστεί στην Ελευσίνα 14 μόλις χιλιόμετρα βο-ρειοδυτικά της πόλης Εκεί συνάντησαν τον Βενετό στρατηγό Francesco Mo-rosini και ξεκίνησαν για την πολιορκία της Αθήνας μία από τις πολυάριθμες επιχειρήσεις του Πολέμου του Μοριά ο οποίος είναι γνωστός ως Στ΄ Βενετο-τουρκικός Πόλεμος και κράτησε από το 1684 ως το 1699 Καθώς ο στρατός της Γαληνοτάτης προήλαυνε η οθωμανική φρουρά οχυρώθηκε στην Ακρόπο-λη Την εποχή εκείνη οι Τούρκοι είχαν ήδη κατεδαφίσει τον ναό της Αθηνάς Νίκης στη δυτική άκρη του ιερού βράχου και στη θέση του είχαν κατασκευά-σει μια πλατφόρμα για κανόνια Επιπλέον είχαν αποθηκεύσει πυρομαχικά μέσα στον ίδιο τον Παρθενώνα Μέσα σε έξι ημέρες οι Βενετοί έριξαν όπως υπολογίζεται 700 κανονιοβολισμούς στον Παρθενώνα από τον γειτονικό λό-φο των Μουσών Τελικά οι άνδρες του Koenigsmark χτύπησαν διάνα Ο Παρ-θενώνας εξερράγη Οι εσωτερικοί του τοίχοι δώδεκα περίπου κίονες από τη βόρεια και τη νότια πλευρά και πολλά από τα αρχιτεκτονικά του γλυπτά εκ-σφενδονίστηκαν βίαια στον αέρα προς όλες τις κατευθύνσεις Τριακόσιοι άν-θρωποι σκοτώθηκαν εκείνη την ημέρα στην Ακρόπολη Η μάχη εξακολούθη-σε να μαίνεται για άλλο ένα εικοσιτετράωρο ώσπου τελικά τα τουρκικά στρα-τεύματα παραδόθηκαν25

Έτσι ο ιερός χώρος της Ακρόπολης άλλαξε για πάντα κι απέκτησε μια νέα εμβληματική μορφή αυτή του laquoερειπιώναraquo26 Στις αρχές του 18ου αιώνα ένα μικρό τετράγωνο τζαμί ήταν χτισμένο ανάμεσα στα πεσμένα μάρμαρα στη θέση του αλλοτινού σηκού του Παρθενώνα Η θολωτή κατασκευή από πλίν-θους και λίθους σε δεύτερη χρήση (με ένα τρίκογχο προστώο που έβλεπε βο-ρειοδυτικά βλ σελίδα 391) έστεκε μέσα στο μισοκατεστραμμένο πλαίσιο της κιονοστοιχίας του Παρθενώνα μέχρι την Επανάσταση του 1821 τότε υπέστη φθορές και στη συνέχεια το 1843 απομακρύνθηκε οριστικά27

ΚΑΤΑ ΜΙΑ ΕΝΝΟΙΑ η τάση μας να ερμηνεύουμε τον Παρθενώνα με όρους πο-λιτικής μπορεί να αποδοθεί σε μια επιστημονική επιτυχία ξέρουμε το πολι-

Τον λόφο του Φιλοπάππου

26 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τικό περιβάλλον της Αθήνας του 5ου αι πΧ καλύτερα από κάθε άλλο Οι σχετικά άφθονες φιλολογικές πηγές και οι επιγραφές που προέρχονται από τους Αθηναίους των κλασικών χρόνων σχετίζονται μrsquo αυτούς ή αναφέρονται σrsquo αυτούς μάς δίνουν πρόσβαση στον κόσμο του Περικλή του στρατηγού και πολιτικού που έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της περιόδου που ονομάζουμε σήμερα laquoχρυσό αιώναraquo και είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με την άνθηση της δημοκρατίας Ο αθηναϊκός πολιτισμός όμως δεν είναι μόνο η δη-μοκρατία αλλά και η ίδια η ιδέα της δημοκρατίας αντιπροσωπεύει πολύ πε-ρισσότερα από όσα μπορεί να αντιληφθεί κανείς κοιτώντας τη μέσα από ένα σύγχρονο πρίσμα Καταρχάς για τους Αθηναίους η έννοια πολιτική υπερέ-βαινε κατά πολύ τη δική μας Η πολιτεία δύσκολα μεταφράζεται στα αγγλι-κά ουσιαστικά η λέξη εμπεριέχει όλες τις προϋποθέσεις για να είναι κανείς πολίτης στην πιο ευρεία του έννοια Η αρχαία πολιτεία ξεπερνούσε κατά πο-λύ τις παραμέτρους της σύγχρονης πολιτικής καθώς αγκάλιαζε τη θρησκεία τις τελετουργίες την ιδεολογία και τις αξίες Ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται πως το προβάδισμα του laquoκαλού του συνόλουraquo έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην πολιτεία όταν παρατηρεί πως laquoαναμφισβήτητα είναι ορθά τα πολιτεύ-ματα όπου αυτοί που κατέχουν την εξουσία είτε είναι ένας είτε λίγοι είτε πολλοί τη χρησιμοποιούν για να εξυπηρετήσουν το κοινό συμφέρονraquo28

Στον πυρήνα της αθηναϊκής πολιτείας φωλιάζουν οι θεμελιακές αντιλήψεις που είχε ο αθηναϊκός πολιτισμός για τον εαυτό του και την καταγωγή του για την κοσμολογία και την προϊστορία του ndash ένα σύνολο ιδεών που καθόρι-ζε τις αξίες της κοινότητας και από το οποίο πήγαζε ένα σύνθετο φάσμα ιε-ροτελεστιών που είχε εστία τον Παρθενώνα για μία χιλιετία περίπου Ο Παρ-θενώνας μέχρι σήμερα ελάχιστα έχει μελετηθεί από αυτή τη σκοπιά Κι όμως αν δεν την κατανοήσει κανείς είναι αδύνατον να εκφράσει ικανοποιητικά τι ακριβώς είναι ο Παρθενώνας πέρα από ένα εξαίρετο αρχιτεκτονικό επίτευγ-μα ή το σύμβολο ενός πολιτικού ιδεώδους όπως το αντιλήφθηκαν ουσιαστι-κά ξένοι πολιτισμοί στο μακρινό μέλλον Αν θέλουμε να ξαναβρούμε το πρω-τογενές το αυθεντικό νόημα του Παρθενώνα πρέπει να αποπειραθούμε να τον δούμε μέσα από τα μάτια αυτών που τον έχτισαν Πρέπει να γυρίσουμε πίσω στο παρελθόν εγχείρημα που εμπλέκει τόσο την αρχαιολογία της συ-νειδητότητας όσο και την αρχαιολογία του τόπου

Οι πρόσφατες αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στον Ιερό Βρά-χο καθώς και οι σύγχρονες ανθρωπολογικές προσεγγίσεις που διευρύνουν περισσότερο από ποτέ άλλοτε τις γνώσεις μας για το απώτερο παρελθόν συμ-βάλλουν στην ανακάλυψη της αρχαίας πραγματικότητας του Παρθενώνα Τεκμηριωμένες αρχαιολογικές ανακαλύψεις της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνη-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

27

μείων Ακρόπολης του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού κατά τη λεπτομερή αυτοψία του κτίσματος έφεραν στο φως νέα στοιχεία σχετικά με τα υλικά τα εργαλεία τις τεχνικές και την τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκαν στην κα-τασκευή του Παρθενώνα29 Τώρα πια ξέρουμε πως κατά τη διάρκεια της οι-κοδόμησης πραγματοποιήθηκαν πολλές μετατροπές ανάμεσά τους ίσως και η καθοριστική προσθήκη της μοναδικής και επιβλητικής ιωνικής ζωφόρου Έχει πλέον υποστηριχτεί πειστικά πως η ζωφόρος αυτή περιέτρεχε αρχικά ολόκληρη την ανατολική πρόσταση του ναού Δύο παράθυρα εκατέρωθεν της ανατολικής θύρας του Παρθενώνα αύξαναν το φως που έπεφτε στο χρυσε-λεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Στη βόρεια κιονοστοιχία ανακαλύφθηκαν ίχνη ενός μικρού ιερού με βωμό άγνωστου μέχρι πρότινος και προγενέστερου του Παρθενώνα30 Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει έναν νέο δρόμο για την κατανόηση του προπαρθενώνιου λατρευτικού τυπικού και θέτει ερωτήματα που αφο-ρούν τη συνέχεια της ιερότητας του χώρου από τα βάθη της αρχαιότητας μέ-χρι την εποχή του Περικλή

Οι τελευταίες δεκαετίες δεν αύξησαν απλώς με γεωμετρική πρόοδο τα νέα δεδομένα σε σχέση με τον σχεδιασμό και την εξέλιξη του Παρθενώνα ως κτι-ρίου Έφεραν επίσης σαρωτικές αλλαγές στον επιστημονικό τρόπο σκέψης αλλαγές οι οποίες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε την πιο άυλη διάσταση του Παρθενώνα Νέα ερωτήματα προκύπτουν σε σχέση με τα τεκμήρια της αρ-χαιότητας ενώ νέα ερευνητικά μοντέλα και μέθοδοι που αντλούν από τις κοι-νωνικές επιστήμες και την ιστορία της θρησκείας και του πολιτισμού καλού-νται να δώσουν τις απαντήσεις Όλα αυτά προώθησαν μια νέα προσέγγιση των μνημείων τα οποία εξετάζονται πλέον μέσα σrsquo ένα ολοκληρωμένο περι-βάλλον συντεθειμένο από μια ποικιλία αρχαίων συμφραζομένων31 Η μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και των τελετουργιών της γνωρίζει άνθηση τα τελευταία τριάντα χρόνια32 H ένταξη της θρησκείας σε κάθε σχεδόν όψη της ζωής στην αρχαία Ελλάδα αναγνωρίζεται πλήρως σήμερα Η υπό εξέλι-ξη μελέτη των αρχαίων συναισθημάτων όπως και της γνωστικής λειτουργίας αποκαλύπτει τις επιδράσεις της γλώσσας της συμπεριφοράς και της πολυ-αισθητηριακής εμπειρίας στο συναίσθημα και τη σκέψη των αρχαίων33 Σήμε-ρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε είμαστε σε θέση να τρυπώσουμε στο μυα-λό των ανθρώπων που έζησαν στη σκιά της Ακρόπολης κατά την αρχαιότητα

Οι συνεχείς μελέτες σε ζητήματα πρόσληψης προβολής και οικειοποίησης έχουν αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους αισθητικές ιδεολογικές και εθνικιστικές ατζέντες διαμόρφωσαν ερμηνευτικά πλαίσια τα τελευταία 250 χρόνια34 Η νοσταλγική ανάγκη της σύγχρονης Δύσης για έναν κρίκο με το κλασικό παρελθόν μια σύνδεση που θα επιβεβαιώνει τις δικές της πολιτικές

28 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

και πολιτιστικές φιλοδοξίες αναγνωρίζεται πλέον ως δύναμη η οποία ήλεγ-χε την κατασκευή των αφηγήσεων που εδώ και καιρό κυριαρχούν στον τρό-πο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα μνημεία Τώρα πια αναγνωρίζουμε πως υπάρχει μια laquoάλλη Ακρόποληraquo η οποία απαιτεί να την προσεγγίσουμε μέσα από μια διαχρονική και πολυαισθητηριακή αντίληψη για τον χώρο και τα οικοδομήματά του ανάμεσά τους και τον Παρθενώνα35 Και οι δύο αυτές δυνάμεις ndashη ανακάλυψη νέων στοιχείων και η ανάπτυξη νέων ερωτημάτων και μεθόδωνndash συμπράττουν για τη δημιουργία ενός νέου θεωρητικού πλαι- σίου για τον Παρθενώνα αυτού που προτείνεται σε αυτό εδώ το βιβλίο

Όσο πιο πολλά ανακαλύπτουμε για τον Παρθενώνα τόσο πιο αινιγματι-κός φαντάζει και τόσο πιο ανεπαρκή μοιάζουν τα απλουστευμένα νοήματα που του αποδόθηκαν από μεταγενέστερους πολιτισμούς Καθώς ένας εξαι-ρετικά περίπλοκος κόσμος τελετουργιών και πνευματικού βάθους αποκαλύ-πτεται το κτίριο αυτό το οποίο βρισκόταν στον πυρήνα τόσο παράξενων σκοτεινών πρακτικών εξακολουθεί να εγείρει το ερώτημα laquoΤι ακριβώς είναι ο Παρθενώναςraquo

Από όλα τα υλικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής η ανάγλυφη ζωφόρος του Παρθενώνα είναι η μεγαλύτερη και πιο λεπτομερής αποκάλυψη των αθη-ναϊκών αντιλήψεων που έχουμε στα χέρια μας Η θριαμβευτική αυτή σκηνή η δεξιοτεχνικά λαξεμένη επάνω στο μάρμαρο η κινούμενη πινακοθήκη προσώ-πων ευγενών βγαλμένων από το μακρινό παρελθόν η laquoλίθινη προσευχήraquo το εκτενέστερο και πιο περίτεχνο αφηγηματικό ταμπλό που μας κληροδότησαν οι Αθηναίοι μας προσφέρει ένα κρίσιμο και ουσιαστικό άνοιγμα στον κόσμο τους Τι ακριβώς αναπαριστούν οι περίπου τετρακόσιες μορφές που λαξεύ-τηκαν επάνω της Το ερώτημα είναι υψίστης σημασίας

Από τον 15ο αιώνα μΧ η ζωφόρος του Παρθενώνα ερμηνεύεται ως στιγ-μιότυπο της ζωής των Αθηναίων του 5ου αι πΧ ενώ από τον 17ο θεωρήθη-κε ότι απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων κομβική εκδήλωση της ετή-σιας γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς36 Η ερμηνεία αυτή ωστόσο εξαιρεί τη ζωφόρο από τη συμβατική διακόσμηση των αρχαίων ελληνικών ναών τα θέ-ματα της οποίας αντλούνταν κατά κανόνα όχι από τη σύγχρονή τους πραγ-ματικότητα αλλά από τους μύθους Κι έτσι το εκπληκτικό αυτό λίθινο ανά-γλυφο δαχτυλίδι είναι για μας ένα ακόμη αίνιγμα μέσα σrsquo αυτό του ίδιου του Παρθενώνα

Στις σελίδες που ακολουθούν προτείνω μια νέα ερμηνεία της ζωφόρου που έρχεται σε άκρα αντίθεση με την επικρατούσα37 Η ερμηνεία μου πηγάζει από τη θρησκεία και όχι από την πολιτική αξιοποιώντας την αναγνώριση προτύ-πων σε στοιχεία προερχόμενα από την εικονογραφία τις γραπτές πηγές και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

29

τις τελετουργίες προτείνω μια νέα ανάγνωση που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον Παρθενώνα όσο και τους ανθρώπους που τον κατασκεύασαν

Κατά τη γνώμη μου αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα που σχηματίζουν την ετήσια παναθηναϊκή πομπή τους αλλά μια σκη-νή από το μυθικό παρελθόν απόλυτα δηλωτική του τι σημαίνει να είσαι πο-λίτης αυτής της πόλης Μια τραγωδία εκτυλίσσεται κι αποκαλύπτει έναν βα-σιλιά και μια βασίλισσα που υπακούοντας στο δελφικό μαντείο αναγκάζο-νται να πάρουν μια αφόρητα επώδυνη απόφαση για να σώσουν την Αθήνα από την καταστροφή Και η απόφαση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την υπέρτατη θυσία Ο ιδρυτικός μύθος που αποκαλύ-πτεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα και βασίζεται στη ζωή του βασιλιά-γε-νάρχη της πόλης και της οικογένειάς του απαιτεί θεώρηση πολύ πιο σκοτει-νή και πρωτόγονη από αυτή που οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί και οι κλασι-κιστές ήταν προετοιμασμένοι να αντέξουν H δραματική αυτή ιστορία μάς επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε από μια ουρανόπεμπτη κλειδαρότρυπα στο εσωτερικό της αθηναϊκής θεώρησης των πραγμάτων θέτοντας σε άμεση αμ-φισβήτηση τις δικές μας ταυτίσεις με αυτή

Ο Παρθενώνας λοιπόν μας απομακρύνει από τα στερεότυπα της Αναγέν-νησης και του Διαφωτισμού από την κοινωνία φιλοσόφων και ρητόρων που συνηθίσαμε να φανταζόμαστε Στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι ήταν ένας λαός πολύ πιο ξένος απrsquo όσο οι περισσότεροι από εμάς σήμερα θα μπορού-σαμε να παραδεχτούμε Ο κόσμος τους ήταν ένας κόσμος κυριευμένος από πνεύματα ανήσυχος κυριαρχούμενος από μια εγωκεντρική αίσθηση του εαυ-τού τους και μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να τα έχουν καλά με τους θεούς Με-γάλο μέρος της ημέρας το περνούσαν ρωτώντας ευχαριστώντας και τιμώ-ντας τους θεούς επιδιώκοντας έτσι να διατηρούν την ισορροπία την αντα-ποδοτικότητα και την αρμονία με τα παντοδύναμα όντα που είχαν το ελεύ-θερο να παίζουν με την ανθρώπινη μοίρα Εξάλλου οι Αθηναίοι ένιωθαν διαρ-κώς από πάνω τους την απειλή του πολέμου της βίας και του θανάτου

Πνεύματα θεότητες και ήρωες από το μυθικό παρελθόν όλοι ήταν παρό-ντες πάντα και παντού σε κάθε γωνιά της αττικής γης Η ζωή ήταν εύθραυ-στη αβέβαιη περιστασιακά ευτυχισμένη και γεμάτη εκπλήξεις πέρα από τη βεβαιότητα του θανάτου που παραμόνευε διαρκώς38 Τα ημερολόγια κι ο ακρι-βής χρόνος διεξαγωγής τελετουργιών θρησκευτικών εορτών αθλητικών αγώ-νων και θεατρικών παραστάσεων ρυθμίζονταν από μακραίωνες παραδόσεις και από την παρατήρηση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον νυχτερι- νό ουρανό Η κοσμολογία το τοπίο και η παράδοση προσέδεναν τους Αθη-

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

νώνα θα ήταν παράδοξη Εξηγούμαι από την εποχή του πλατωνικού Μενέξε-νου ως τον Παναθηναϊκό του Αίλιου Αριστείδη δηλαδή επί πέντε αιώνες οι Αθηναίοι προέβαλλαν τρεις μυθολογικές παραδόσεις για να δείξουν τη συ-νεισφορά τους στη σωτηρία των Ελλήνων από τους βαρβάρους τη νίκη του Θησέα επί των Αμαζόνων τη νίκη επί του Εύμολπου και των Θρακών του και τη νίκη στον Μαραθώνα επί των Περσών Όταν ο Σύλλας πολιορκούσε την εξε-γερμένη Αθήνα το 87 πΧ οι Αθηναίοι έστειλαν πρεσβεία για να διαπραγμα-τευτούν την παράδοσή τους Όπως γράφει ο Πλούταρχος αντί να χρησιμο-ποιήσουν κάποια πολιτικά επιχειρήματα για τη σωτηρία τους μιλούσαν με περηφάνια για τον Θησέα τον Εύμολπο και τους Περσικούς Πολέμους Ο πραγματιστής Ρωμαίος στρατηγός τούς έδιωξε με την παρατήρηση ότι δεν είχε έρθει για να διδαχθεί ιστορία αλλά για να καθυποτάξει επαναστάτες Για τους Αθηναίους είχε γίνει πάγια συνήθεια να αναφέρουν αυτό το τρίπτυ-χο νίκη επί των Αμαζόνων επί του Εύμολπου και επί των Περσών Τα γλυ-πτά του Παρθενώνα παρουσιάζουν όλα τα μυθολογικά ορόσημα της τοπικής ιστορίας στα αετώματα τη γέννηση της Αθηνάς και τη διαμάχη της με τον Ποσειδώνα στις μετόπες την Αμαζονομαχία τη μάχη του Θησέα και των Λα-πιθών κατά των Κενταύρων και την άλωση της Τροίας (με συμμετοχή του Αθη-ναίου Μενεσθέα) Στον γειτονικό ναό της Αθηνάς Νίκης απεικονίζονταν γεγο-νότα της πρόσφατης ιστορίας τα Περσικά και μια μάχη μεταξύ Ελλήνων Θα ήταν παράδοξο να λείπει ο μύθος που οι Αθηναίοι δεν έπαυσαν να θυμίζουν σε ντόπιους και ξένους η απόκρουση του Εύμολπου

Σύμφωνα με την Connelly ακριβώς αυτό το συστατικό της συλλογικής μνή-μης των Αθηναίων είναι το θέμα της ζωφόρου του Παρθενώνα Το γενικό αυ-τό ερμηνευτικό πλαίσιο δίνει μια πειστική ερμηνεία για την κεντρική σκηνή To ημίγυμνο νεαρό άτομο δεν είναι τελικά ημίγυμνο αλλά μισοντυμένο είναι η κόρη του Ερεχθέα που ετοιμάζεται να αποβάλει τα παρθενικά της ρούχα για να ενδυθεί τον πέπλο της θυσίας της Τα άλλα πρόσωπα είναι το βασιλικό ζεύγος της Αθήνας και οι δύο αδελφές της που δε φέρουν σκαμνιά στο κεφά-λι τους ndashάλλος ένας από τους παραλογισμούς της παραδοσιακής ερμηνείαςndash αλλά τους πέπλους για τη δική τους θυσία Δεδομένου ότι δεν έχουμε οποια-δήποτε γραπτή πηγή για το θέμα της ζωφόρου ούτε γνωρίζουμε αν υπήρχαν παραλλαγές του μύθου που διαφέρουν σε ορισμένα σημεία από όσα αναφέ-ρει ο Ευριπίδης στην τραγωδία του εννοείται ότι παραμένουν και με αυτή την ερμηνεία κάποια σημεία σκοτεινά

Είκοσι χρόνια μετά την πρώτη παρουσία της νέας θεωρίας της με το ανά χείρας βιβλίο η Joan Connelly δεν παρουσιάζει απλώς λεπτομερέστερα την τεκμηρίωσή της χαρτογραφεί το τοπίο της Αττικής ως ένα τοπίο διαποτισμέ-

14 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

νο από μύθους και τελετουργίες τοποθετώντας τον Παρθενώνα μέσα σε αυ-τό το γενικότερο πλαίσιο των αθηναϊκών παραδόσεων Όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο το μη ειδικό αναγνωστικό κοινό το υποδέχτηκε θερμά οι New York Times το κατέταξαν ως ένα από τα 100 σημαντικότερα βιβλία του 2014 και το 2015 βραβεύτηκε από τη Phi Beta Kappa Society ndashτην αρχαιότερη αδελφότη-τα ακαδημαϊκής αριστείας στην Αμερική (1776)ndash με το βραβείο Ralph Waldo Emerson Award ως το καλύτερο σύγγραμμα του έτους στις ΗΠΑ στον το-μέα των ανθρωπιστικών επιστημών Αντίθετα πολλοί αρχαιολόγοι και ιστο-ρικοί τέχνης αντιμετώπισαν την ερμηνεία αυτή με την ίδια δυσπιστία και επι-φυλάξεις πολλές φορές ακόμη και με ανυπόκριτη εχθρότητα με την οποία υποδέχτηκαν και το 1996 την ερμηνεία της Joan Connelly Ωστόσο οι κριτικοί επισημαίνουν αδυναμίες σε επιμέρους σημεία πχ στην άποψη της συγγρα-φέως ότι ο Παρθενών οφείλει το όνομά του στην ταφή των τριών παρθένων που θυσιάστηκαν για τη σωτηρία της πόλης τους Ωστόσο ούτε έχουν παρουσιά-σει κάποια πειστική υπεράσπιση της παλιάς θεωρίας ούτε έχουν καταρρίψει τα επιχειρήματα της Connelly που στηρίζουν την άποψή της ότι η κεντρική σκηνή απεικονίζει την προετοιμασία της θυσίας της θυγατέρας του Ερεχθέα Είναι σαν να κρίνουμε τη στατικότητα ενός κτιρίου εξετάζοντας τους μεντε-σέδες στα παραθυρόφυλλα

Μια αιτία για την αντίδραση ορισμένων μελετητών είναι η άρνησή τους να αποδεχτούν ότι είναι δυνατόν να εικονίζεται ανθρωποθυσία στο εμβληματι-κότερο κτίριο του ελληνικού πολιτισμού Η στάση αυτή οφείλεται πολύ απλά σε μια θεμελιώδη παρερμηνεία της έννοιας της ανθρωποθυσίας στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία σημαντικό συστατι-κό του μύθου δεν έχει καμία σχέση με εκτέλεση πχ με την εκτέλεση Τρώων αιχμαλώτων κατά την ταφή του Πατρόκλου ή με την αρχαιολογικά τεκμηριω-μένη εκτέλεση αιχμαλώτων κατά την ταφή πολεμιστών στην Ελεύθερνα της Κρήτης Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία δεν έχει επίσης καμία απολύτως σχέση με τις τακτικά τελούμενες ανθρωποθυσίες σε άλλους πολιτισμούς πχ με τη θυσία βρεφών σε φοινικικές πόλεις Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία πρώτον πραγματοποιείται σπανίως και σε κρίσιμες στιγμές και δεύτερον ως θυσία είναι οικειοθελής προσφορά από ένα μέλος της κοινότητας της ζωής του Δεν είναι η θυσία ενός περιθωριακού ανθρώπου όπως σε κάποιες τελε-τουργίες φαρμακού δηλαδή αποδιοπομπαίου τράγου αλλά η αυτοθυσία ατό-μου με ανώτατη θέση Η ανθρωποθυσία είναι η υψηλότερη και αγνότερη προ-σφορά που μπορούν να κάνουν οι θνητοί στους θεούς

Πιστεύω όμως ότι ο βασικός λόγος για την εμμονή αρχαιολόγων και ιστο-ρικών της τέχνης να συνδέουν τη ζωφόρο του Παρθενώνα με τα Παναθήναια

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

15

και να προσπαθούν να βρουν πιθανά και απίθανα ερείσματα για να τη στη-ρίξουν οφείλεται στην ιδιαίτερη σημασία που έχουν τα γλυπτά του Παρθενώ-να στην κλασική αρχαιολογία και τη διδασκαλία της και στην επί δεκαετίες βαθιά ριζωμένη πεποίθηση ότι η ζωφόρος του απεικονίζει την παναθηναϊκή πομπή Η αμφισβήτηση αυτής της ερμηνείας για πολλούς αρχαιολόγους μοιά-ζει με την αμφισβήτηση των Ευαγγελίων για έναν χριστιανό Όταν έχουν γρα-φτεί εκατοντάδες βιβλία που στηρίζονται (χωρίς περαιτέρω συζήτηση) σε αυ-τή την υπόθεση όταν γενεές φοιτητών έχουν διδαχθεί να σκέφτονται τα Πα-ναθήναια και να ανακαλούν στη μνήμη τους τη ζωφόρο όταν εκατομμύρια επισκεπτών στο Βρετανικό Μουσείο και στο Μουσείο της Ακρόπολης το πα-λιό και το νέο έχουν διαβάσει επεξηγήσεις δει αναπαραστάσεις και αγορά-σει κάρτες που διαιωνίζουν αυτή τη θεωρία μια διαφορετική θεώρηση είναι φυσικό να αντιμετωπίζεται με δυσπιστία Η εμμονή μάλλον εξηγείται ψυχο-λογικά δε δικαιολογείται όμως επιστημονικά

Το βιβλίο της Joan Connelly απευθύνεται σε πολλαπλούς αποδέκτες Για το ευρύ κοινό είναι μια καλογραμμένη ανάλυση των μύθων και του τοπίου της Αττικής και των αξιών των κατοίκων της Για τους ειδικούς είναι μια πρό-σκληση βλέποντας τον Παρθενώνα και τα γλυπτά του από μια διαφορετική οπτική γωνία να συμβάλουν στην καλύτερη κατανόησή του Αλλά και για όσους επιλέξουν να επιμείνουν στην άποψη ότι η ζωφόρος του Παρθενώνα απεικονίζει την παναθηναϊκή πομπή είναι μια πρόκληση να υποστηρίξουν την άποψη αυτή με βάσιμα επιχειρήματα και όχι με θρησκευτική πίστη Τέλος κα-ταδεικνύοντας τη στενή σύνδεση μνημείου γλυπτών και τοπίου η συγγραφέας αρχαιολόγος με σημαντική προσφορά στην καταπολέμηση του παράνομου εμπορίου αρχαιοτήτων καταθέτει το ουσιαστικότερο επιχείρημα για την επα-νένωση των γλυπτών του Παρθενώνα στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης

16 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ΠΡΌΛΌΓΌΣ

ΠΟΤΕ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ στην ιστορία του ανθρώπου δεν έχει υπάρξει οικο-δόμημα τόσο γνώριμο σrsquo ολόκληρο τον κόσμο με τόση αίγλη που να rsquoχει

μελετηθεί τόσο πολύ εγκωμιαστεί τόσο πολύ και παράλληλα να κρατά τό-σο παράξενα απρόσιτο τον εσώτερο εαυτό του Μετά από αιώνες μελέτης και θαυμασμού ο Παρθενώνας παραμένει από πολλές πλευρές ένα αίνιγμα

Οι τρεις τελευταίες δεκαετίες αποτελούν ίσως την περίοδο της πιο εξονυ-χιστικής εξέτασης του Παρθενώνα από την εποχή που δημιουργήθηκε σχεδόν δυόμισι χιλιάδες χρόνια πριν (447-432 πΧ) Το μνημειακό έργο της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης σε θέματα αποκατάστασης και μελέτης του κτιρίου έχει φέρει στο φως πλειάδα νέων πληροφοριών σε σχέση με τον σχε-διασμό την τεχνολογία και την κατασκευή του Παρθενώνα Οι ερευνητές βρέ-θηκαν προ ευχάριστων εκπλήξεων όπως είναι τα ίχνη λαμπρών χρωμάτων ndashάγνωστων μέχρι σήμεραndash σε αρχιτεκτονικά διακοσμητικά στοιχεία ψηλά μέ-σα στη δυτική πρόσταση υπαινιγμούς για την αλλοτινή ολόλαμπρη διακόσμη-ση του ναού Παράλληλα ολόφρεσκα στοιχεία προερχόμενα από την αρχαία ελληνική γραμματεία από επιγραφές από την τέχνη και την αρχαιολογία συ-νέβαλαν στην πληρέστερη κατανόηση του κόσμου που έδωσε ζωή στον Παρθε-νώνα Οι μύθοι τα συστήματα πεποιθήσεων οι τελετουργικές και κοινωνικές πρακτικές οι γνωσιακές κατασκευές ακόμη και τα συναισθήματα των αρχαίων Αθηναίων βρίσκονται πλέον υπό ριζική αναθεώρηση Πολλά όμως απrsquo όσα ανακαλύφθηκαν τα τελευταία χρόνια δεν είναι συμβατά με την αίσθηση που είχαμε για τον Παρθενώνα τους τελευταίους δυόμισι αιώνες Γιατί άραγε

Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε σήμερα τον Παρθενώνα και ο συμβολι-σμός του κατασκευή της εποχής του Διαφωτισμού και εξής σχετίζονται από-λυτα με την εικόνα που είχαν για τον εαυτό τους οι άνθρωποι που τον μελέ-τησαν και τον ερμήνευσαν Υπάρχει μια φυσική τάση να βλέπει κανείς ομοιό-τητες με τον εαυτό του όταν προσεγγίζει έναν πολιτισμό τόσο μακρινό όσο ο

18 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

αρχαίος ελληνικός Πόσο μάλλον όταν εξετάζει ένα οικοδόμημα που μετατρά-πηκε σε πρότυπο της δυτικής τέχνης σύμβολο της ίδιας της δημοκρατίας Δίνοντας τέτοιους χαρακτηρισμούς στον Παρθενώνα προβάλλουμε επάνω του τα δικά μας ιδεώδη για το τι σημαίνει να είσαι πολιτισμένος Στη θέα του κτιρίου ο δυτικός πολιτισμός βλέπει αναπόφευκτα τον εαυτό του στην πραγ-ματικότητα διακρίνει μόνο ότι κολακεύει την εικόνα του εαυτού του ή την ερμηνεύει μέσα από τη σύνδεσή της με το λίκνο της δημοκρατίας

Η σύνδεση αυτή ενισχύθηκε ξανά και ξανά με την υιοθέτηση του παρθε-νώνιου στιλ στην αστική αρχιτεκτονική τάση η οποία ξεκίνησε με το κίνημα του νεοκλασικισμού και κορυφώθηκε με την Ελληνική Αναγέννηση Από τις αρχές του 19ου αιώνα και εξής οικονομικά και πολιτειακά ιδρύματα βιβλιο-θήκες μουσεία και πανεπιστήμια άρχισαν να αναπαράγουν κλασικιστικές αρ-χιτεκτονικές φόρμες προβάλλοντας έτσι μια σειρά από αξίες που τα ευθυ-γραμμίζουν σιωπηρά με τη δημοκρατική Αθήνα της εποχής της άνθησής της Αρκεί να δει κανείς τη Δεύτερη Τράπεζα των Ηνωμένων Πολιτειών στη Φιλα-δέλφεια (1811-1824) το Βρετανικό Μουσείο (1823-1852) το Τελωνείο των Ηνω-μένων Πολιτειών στη Γουόλ Στριτ (1842) (σελ 393) το Founderrsquos Hall στο Κο-λέγιο Girard της Φιλαδέλφειας (1847) το Θησαυροφυλάκιο των ΗΠΑ στην Ουάσινγκτον (1836-1839) το Καπιτώλιο της Πολιτείας του Οχάιο (1857) το Μου-σείο Τέχνης της Φιλαδέλφειας (1928) ή το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ (1935) για να αναγνωρίσει αναφορές στην εμβληματική μορφή του Παρθενώνα1 Η ει-ρωνεία είναι ότι οικοδομήματα σαφώς κοσμικά και αστικά έχουν οικειοποι-ηθεί μια κατrsquo ουσίαν θρησκευτική αρχιτεκτονική μορφή Με τα μάτια στραμ-μένα σε ζητήματα πολιτικής και αισθητικής συνηθίσαμε όλοι τα μάλα την κα-τασκευασμένη εμβληματική ταυτότητα του Παρθενώνα και παραβλέψαμε τον πρωταρχικό βαθιά ιερό χαρακτήρα του

Σήμερα απόψεις που παρεκκλίνουν από τις παγιωμένες σύγχρονες αντι-λήψεις για τον Παρθενώνα και τη συσχέτισή του με την πολιτική ζωή της δι-κής μας εποχής έχουν αφεθεί να ξεθωριάσουν όπως ακριβώς τα λαμπερά χρώ-ματα και οι περίτεχνες διακοσμητικές λεπτομέρειες που στόλιζαν κάποτε την επιφάνεια του ίδιου του ναού Η κριτική του συμβατικού δόγματος έχει εκλη-φθεί ως επίθεση σε ένα ολόκληρο σύστημα πεποιθήσεων Πράγματι η μακρό-χρονη συσχέτιση του Παρθενώνα με την πολιτική ιδεολογία της Δύσης έχει εγεί-ρει ισχυρές αντιστάσεις στις νέες ερμηνείες Ο Παρθενώνας όμως και οι άν-

[Οι υποσελίδιες σημειώσεις με αστερίσκο είναι της μεταφράστριας] Greek Revival αρχιτε-κτονικός ρυθμός που άνθησε κυρίως στη βόρεια Ευρώπη και στην Αμερική στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα Θεωρείται η τελευταία φάση της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

19

θρωποι που τον δημιούργησαν είναι πολλά παραπάνω από όσα μας κολακεύ-ουν και ταιριάζουν με την αίσθηση που έχουμε για τον εαυτό μας Για να τα ξαναβρούμε πρέπει να δούμε το μνημείο μέσα από τα μάτια του παρελθόντος

Η ταύτιση του Παρθενώνα με το δυτικό δημοκρατικό σύστημα διακυβέρ-νησης ξεκίνησε τον 18ο αιώνα όταν ο ιστορικός τέχνης Johann Winckelmann συνέδεσε για πρώτη φορά την ανάδειξη της ατομικής ελευθερίας με την ανά-πτυξη της ώριμης κλασικής τέχνης Στο κλασικό πια έργο του Geschichte der Kunst des Altertums (Ιστορία της τέχνης της αρχαιότητας) ο Winckelmann υποστήριξε ότι η ακμή και η παρακμή των διαφόρων περιόδων στην τέχνη ακολουθούσαν τις εξελίξεις στη σφαίρα της πολιτικής Η ακμή της ελληνικής τέχνης διακήρυξε συνέπεσε με τη δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης2 Εν-νέα χρόνια αργότερα ο μαθητής του Johann Hermann von Riedesel προχώρη-σε το μοντέλο αυτό ένα βήμα πιο πέρα και ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoυπέρ-τατο προϊόν της αθηναϊκής δημοκρατίαςraquo3

H αντίληψη αυτή βρήκε θερμή ανταπόκριση κατά την Ελληνική Επανάστα-ση (1821-1830) και την περίοδο που ακολούθησε αμέσως μετά Καθώς το νέο ελληνικό κράτος σχηματιζόταν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις οι οποίες συμμετεί-χαν στη διαδικασία κατασκεύασαν αφηγήσεις που τους επέτρεπαν να ανά-γουν την καταγωγή των δικών τους πολιτικών συστημάτων στην καρδιά της αθηναϊκής Ακρόπολης Στις 28 Αυγούστου του 1834 ο άρτι αφιχθείς βασιλιάς της Ελλάδας Όθωνας γιος του βασιλιά Λουδοβίκου της Βαυαρίας εγκαινία-σε επίσημα τις αναστηλωτικές εργασίες στον Παρθενώνα Σε μια προσεκτι-κά ενορχηστρωμένη γιορτή κατά τα πρότυπα των αθηναϊκών της εποχής του Περικλή ο βασιλιάς Όθωνας προηγούνταν έφιππος συνοδευόμενος από τους αντιβασιλείς την αυλή και τους σωματοφύλακές του ενώ στρατιώτες της εθνο-φυλακής οδηγούσαν μια πομπή από πρεσβύτερους δασκάλους εκπροσώπους συντεχνιών και άλλους επιφανείς πολίτες4 Εξήντα Αθηναίοι βάδιζαν κρατώ-ντας κλάδους ελιάς ενώ στην κορυφή της Ακρόπολης νεαρές Αθηναίες ντυ-μένες στα λευκά με στεφάνια μυρτιάς στα χέρια ξεδίπλωναν ένα λάβαρο που εικόνιζε την Αθηνά5 Όταν ο Όθωνας έφτασε στα Προπύλαια παρέλαβε τα κλειδιά της πόλης από τον αρχιτέκτονα του νεοκλασικού ρυθμού Leo von Klenze ο οποίος τον συνόδευσε μέχρι τον Παρθενώνα Εκεί αφού ο βασιλιάς κάθισε σrsquo έναν θρόνο στολισμένο με κλαδιά δάφνης ελιάς και μυρτιάς ο Klenze εκφώνησε έναν ενθουσιώδη πατριωτικό λόγο όπου υποστήριξε την ανάγκη να αναστηλωθεί ο Παρθενώνας και να καταστραφεί ολοκληρωτικά κάθε ίχνος οθωμανικού κτίσματος στην Ακρόπολη laquoΌλα τα κατάλοιπα της βαρβαρότη-τας πρέπει να απομακρυνθούνraquo διακήρυξε ο Klenze Έπειτα ζήτησε από τον βασιλιά να καθαγιάσει τον πρώτο μαρμάρινο σπόνδυλο κίονα που θα αναστη-

20 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λωνόταν στον laquoαναγεννημένο Παρθενώναraquo Ο βασιλιάς ανταποκρίθηκε χτυ-πώντας τρεις φορές το λευκό κομμάτι μαρμάρου που είχε τοποθετηθεί μπρο-στά του6 Το όραμα του Klenze για μια laquoαπελευθερωμένη από τη βαρβαρό-τηταraquo Ακρόπολη αποτυπώθηκε πλήρως στην laquoιδανική άποψηraquo της Ακρόπο-λης (κάτω) ζωγραφικό του έργο του 1846 το οποίο πέρασε στην κυριότητα του Λουδοβίκου Α πατέρα του Όθωνα έξι χρόνια αργότερα7

Τον επόμενο αιώνα η πρόοδος της αρχαιολογίας και η διαρκώς αυξανόμε-νη αναγνώριση της κλασικής Ελλάδας ως λίκνου του δυτικού πολιτισμού οδή-γησαν την κλασικιστική πολιτιστική παραγωγή σε ένα νέο υψηλότερο επίπε-δο8 Το 1826 άρχισαν οι εργασίες σε μια απομίμηση του Παρθενώνα στην κο-ρυφή του λόφου του Κάλτον στα ανατολικά του Εδιμβούργου Το επίδοξο αυ-τό εθνικό μνημείο της Σκοτίας θα αφιερωνόταν στους Σκοτσέζους στρατιώτες και ναύτες που είχαν χαθεί στους Ναπολεόντειους Πολέμους και θα μετατρε-πόταν όπως όλοι ήλπιζαν σε τελευταία κατοικία για πλήθος επιφανών Σκο-τσέζων Το κτίριο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ και στη μοναχική του πρόσοψη που στέκει όρθια μέχρι σήμερα διαβάζει κανείς την επιγραφή laquoΜνημείο για τους απελθόντες και κίνητρο για τους μελλοντικούς ήρωες της Σκοτίαςraquo9 Στο με-ταξύ πάνω ακριβώς από το Ρέγκενσμπουργκ της Βαυαρίας ο βασιλιάς Λου-δοβίκος Α΄ έχτισε τον δικό του Παρθενώνα (1830-1842) σε σχέδια του γνωστού μας από τα εγκαίνια της Ακρόπολης Leo von Klenze Ο βαυαρικός Παρθενώ-

Leo von Klenze Ιδανική άποψη της Ακρόπολης και του Αρείου Πάγου των Αθηνών 1846

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

21

νας ο επονομαζόμενος Βαλχάλα laquoο οίκος των νεκρώνraquo (πάνω) φιλοξένησε προτομές και πλάκες με εγχάρακτες επιγραφές που μνημονεύουν πάνω από εκατό επιφανείς προσωπικότητες 1800 χρόνων της γερμανικής ιστορίας Το 1897 οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούσαν πλέον να καυχηθούν πως είχαν κι αυ-τές τον δικό τους Παρθενώνα στο Νάσβιλ του Τεννεσσί ο οποίος χτίστηκε με αφορμή την Κρατική Έκθεση της Εκατονταετηρίδας του 1896-1897 H αρχική ξύλινη κατασκευή αντικαταστάθηκε από μια τσιμεντένια το 1920-1931 και πα-ραμένει μέχρι σήμερα δημοφιλές τοπόσημο της πόλης (σελίδα 22)10

Τον 20ό αιώνα ο Ernst Gombrich θα χαιρετήσει τη laquoμεγάλη αφύπνισηraquo της ελληνικής τέχνης ως προϊόν της αυγής της δημοκρατίας Κατrsquo αυτόν το γε-γονός ότι το laquoαπόγειο της ανάπτυξής τηςraquo τοποθετείται στην ώριμη κλασι-κή περίοδο αντικατοπτρίζει άμεσα τη laquoνέα ελευθερίαraquo που βίωναν οι καλλι-τέχνες δουλεύοντας στο πλαίσιο του νέου πολιτεύματος11 H θετικιστική αυ-τή κατασκευή βρήκε τη συνέχειά της σε μια εξαιρετικά επιτυχημένη έκθεση ελληνικής τέχνης η οποία περιόδευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1992 με αφορμή τον εορτασμό των 2500 χρόνων από τη γέννηση της δημοκρατίας Η έκθεση με τίτλο The Greek Miracle Classical Sculpture from the Dawn of Democracy (Το ελληνικό θαύμα Κλασική γλυπτική από την αυγή της δημοκρα-τίας) πρόσφερε σε επισκέπτες από την Ουάσινγκτον και τη Νέα Υόρκη την ευκαιρία να θαυμάσουν τα εκλεκτότερα έργα της αρχαίας ελληνικής τέχνης12

Ωστόσο δεν έχουν μόνο οι οπαδοί κάποιας συγκεκριμένης πολιτικής ιδεο-

Βαλχάλα Ρέγκενσμπουργκ Βαυαρία 1830-1842 Leo von Klenze αρχιτέκτονας

22 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λογίας την τάση να βλέπουν τον εαυτό τους στα αρχαία έργα τέχνης O Cecil Rhodes είδε τον Παρθενώνα ως έκφραση όχι της δημοκρατίας αλλά της ηγε-μονίας laquoΜέσω της τέχνης ο Περικλής έμαθε στους νωθρούς Αθηναίους να πιστεύουν στην ηγεμονίαraquo υποστήριξε13 Ο Καρλ Μαρξ θαυμαστής κι αυτός της αρχαίας ελληνικής τέχνης προτίμησε να δει τα κλασικά μνημεία ως προϊό-ντα μιας κοινωνίας που βρισκόταν όχι στην ακμή της αλλά στη νηπιακή της ηλικία laquoΗ γοητεία της [αρχαίας ελληνικής] τέχνηςraquo ισχυρίστηκε ο Μαρξ laquoυπήρξε άρρηκτα συνδεδεμένηraquo με laquoτην ανωριμότητα των κοινωνικών συν-θηκών μέσα στις οποίες αναπτύχθηκεraquo14 Το μεγαλείο της ώριμης κλασικής τέχνης γενικά και του Παρθενώνα ειδικότερα άσκησε ακατανίκητη έλξη και στη φασιστική Γερμανία του Χίτλερ η οποία δε δίστασε να το χρησιμοποιή-σει προς όφελος της ιδεολογικής πολιτιστικής και κοινωνικής της ατζέντας15

Η αντίδραση του Σίγκμουντ Φρόυντ στον Παρθενώνα ήταν τι άλλο Η ενο-χή Βασανιζόταν από το γεγονός πως η ζωή τού επιφύλαξε το προνόμιο να απολαύσει ένα αριστούργημα το οποίο ο πατέρας του ένας έμπορος μαλλιού με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες δε θα μπορούσε ποτέ να έχει δει ή να έχει εκτιμήσει Όντως ο Φρόυντ πλημμύριζε από τύψεις στη σκέψη ότι ο ίδιος είχε αυτή την τύχη ενώ ο πατέρας του όχι16

Το 1998 ο δημοσιογράφος Boris Johnson σημερινός δήμαρχος του Λονδί-νου δημοσίευσε στην Daily Telegraph συνέντευξη ενός υψηλόβαθμου επιμε-

Ο Παρθενώνας του Νάσβιλ Πάρκο Εκατονταετηρίδας Νάσβιλ Τεννεσσί 1920-1931

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

23

λητή του Βρετανικού Μουσείου Στο άρθρο ο Johnson παραθέτει την ακόλου-θη άποψη του επιμελητή τα laquoΕλγίνειαraquo είναι laquoμια εικονογραφημένη ανα- παράσταση της Αγγλίας ως ελεύθερης κοινωνίας απελευθερώτριας άλλων λαώνraquo17 Ο Παρθενώνας λοιπόν χρησιμοποιείται και ως μαγνήτης και ως κα-θρέπτης Μας ελκύει βλέπουμε μέσα του τον εαυτό μας και τον ιδιοποιού-μαστε με τους δικούς μας όρους Αναπόφευκτα μέσα από την παραπάνω διαδικασία το αρχικό του νόημα σε μεγάλο βαθμό επισκιάζεται

Πράγματι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον Παρθενώνα είναι τόσο στενά συνδεδεμένος με την ιστορία των αντιδράσεων που μας προκαλεί ώστε είναι δύσκολη αν όχι αδύνατη η διάκριση μεταξύ των δύο Όταν το αντικεί-μενο που μελετάμε θεωρείται ασύγκριτα όμορφο και εμβληματικό όταν εδώ και δυόμισι χιλιετίες λειτουργεί ως οθόνη προβολής νοημάτων τα εμπόδια για να ανακαλύψει κανείς ξανά την αρχική του έννοια είναι αντίστοιχα με-γάλα Το βέβαιο είναι ότι ο Παρθενώνας δεν περνά απαρατήρητος Έχει μια αύρα αέναη διαχρονική αισθητή σε όλους τους πολιτισμούς που γεννά το δέος τη λατρεία και τον υπέρτατο θαυμασμό Τυπική περίπτωση λάτρη του Παρθενώνα υπήρξε ο Ιρλανδός καλλιτέχνης και περιηγητής Edward Dodwell ο οποίος πέρασε την περίοδο 1801-1806 στην Ελλάδα ζωγραφίζοντας και γρά-φοντας Για τον Παρθενώνα δήλωσε laquoΠρόκειται για τον πιο ανυπέρβλητο θρίαμβο της τέχνης και της αρχιτεκτονικής που αντίκρισε ποτέ ο κόσμοςraquo18 Το ίδιο πάθος συνεπήρε τον λόρδο Έλγιν ο οποίος έρεπε περισσότερο στα έργα παρά στα λόγια Ουσιαστικά κατά τα πρώτα χρόνια της διαμονής του Dodwell στην Αθήνα ο λόρδος και η λαίδη Έλγιν με την ομάδα των βοηθών τους φρόντιζαν για τη διάλυση του ναού αποσπώντας πολλά από τα γλυπτά του και στέλνοντάς τα στο Λονδίνο όπου και παραμένουν μέχρι σήμερα

Ωστόσο ακόμη και η αφαίρεση των γλυπτών δεν κατάφερε να θαμπώσει τη γοητεία του μνημείου Το 1832 ο Γάλλος ποιητής Alphonse de Lamartine ο τελευταίος των Ρομαντικών ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoτο τελειότερο ποίημα που γράφτηκε ποτέ πάνω σε πέτρα στην επιφάνεια της γηςraquo19 Όχι πολύ αρ-γότερα ο αρχιτέκτονας του νεο-γοτθικού ρυθμού Eugegravene Emmanuel Viollet-le-Duc χαρακτήρισε τον καθεδρικό ναό της Αμιέν laquoΠαρθενώνα της γοτθικής αρχιτεκτονικήςraquo20 Ακόμη κι o μεγάλoς δάσκαλος του μοντερνισμού του 20ού αιώνα ο Charles-Eacutedouard Jeanneret γνωστός αργότερα ως Le Corbusier όταν αντίκρισε για πρώτη φορά τον Παρθενώνα διακήρυξε laquoότι εδώ βρίσκεται ο χρυσός κανόνας βάση κάθε καλλιτεχνικής μέτρησηςraquo21

Έτσι λοιπόν το υπέρμετρο γόητρο του Παρθενώνα άσκησε βαθιά επίδρα-ση στους τρόπους με τους οποίους μελετήθηκε στις ερωτήσεις που τέθηκαν γιrsquo αυτόν και το πιο ενδιαφέρον στις ερωτήσεις που έμειναν αναπάντητες

24 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Υπερβολικά σεβαστός για να μπει κάτω από το μικροσκόπιο ο Παρθενώνας υπέστη διαστρεβλώσεις όπως συχνά συμβαίνει στα laquoινδάλματαraquo Αρχαίες φωνές που να μας μαρτυρούν τι ακριβώς αντιπροσώπευε για τους Αθηναί-ους ο ιερότερος ναός τους δεν έχουν επιβιώσει πολλές κι αυτό απλώς διεύ-ρυνε το κενό το οποίο έσπευσαν να καταλάβουν οι ερμηνευτές που έζησαν μετά την αρχαιότητα

ΚΙ ΑΝ ΘΕΛΟΥΜΕ ΔΙΑΚΑΩΣ να αποκαλύψουμε το αρχικό του νόημα η ιστορία του Παρθενώνα δε βοηθά στην ύστερη αρχαιότητα καιρό μετά την εποχή που η Αθήνα έχασε την ανεξαρτησία της το κτίριο υπέστη μια σειρά από κα-ταστροφές Γύρω στο 195 πΧ τo μεγάλo ανατολικό διαμέρισμα του κυρίως ναού καταστράφηκε από πυρκαγιά Σε κάποια φάση του 3ου ή του 4ου αι μΧ την εποχή της Ρωμαιοκρατίας ξέσπασε μία ακόμη πιο καταστροφική πυρκαγιά Κάποιοι μελετητές θεώρησαν υπεύθυνη για την καταστροφή την επιδρομή του γερμανικού φύλου των Ερούλων το 267 μΧ ενώ άλλοι την απέ-δωσαν στην εισβολή των Βησιγότθων του Αλάριχου που λεηλάτησαν την Αθή-να το 396 μΧ22 Όποιος κι αν ήταν o λόγος η στέγη του Παρθενώνα κατέρ-ρευσε με αποτέλεσμα να καταστραφεί ο κυρίως ναός Η εσωτερική κιονο-στοιχία του σηκού η ανατολική θύρα η βάση του λατρευτικού αγάλματος και η στέγη έπρεπε να αντικατασταθούν εξ ολοκλήρου23

Οι μέρες του Παρθενώνα ως ναού της Αθηνάς ήταν πλέον μετρημένες Με-ταξύ 389 και 391 μΧ ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ εξέδωσε μια σειρά από διατάγματα με τα οποία έκλεισε τους ναούς και κατήργησε τα αγάλματα τις γιορτές και όλες τις τελετουργίες της πατροπαράδοτης ελλη-νικής πολυθεϊστικής θρησκείας (Ο αυτοκράτορας που νομιμοποίησε τον χρι-στιανισμό ήταν ο Κωνσταντίνος αλλά αυτός που τον απάλλαξε από τον αντα-γωνισμό και τον μετέτρεψε σε επίσημη θρησκεία του κράτους ήταν ο Θεοδό-σιος) Κατά τα τέλη του 6ου αι πιθανώς κι ακόμη νωρίτερα ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό αφιερωμένο στη Θεοτόκο Η μετατροπή αυ-τή απαιτούσε μια αλλαγή στον προσανατολισμό του έτσι ανοίχθηκε μια κύ-ρια είσοδος στη δυτική πλευρά του και προστέθηκε μια αψίδα στην ανατο-λική (σελίδα 389) Το δυτικό διαμέρισμα έγινε νάρθηκας ενώ το μεγάλο δια-μέρισμα στα ανατολικά κατέλαβε μια τρίκλιτη βασιλική Ένα βαπτιστήριο προστέθηκε στη νοτιοδυτική γωνία του κτιρίου24 Στον ύστερο 7ο αιώνα ο ναός λειτουργούσε ως μητρόπολη της Αθήνας με το όνομα Παναγία η Αθηνιώτισ-σα Το 1204 όταν εισέβαλαν οι φράγκικες δυνάμεις της Δ΄ Σταυροφορίας ο ορθόδοξος ναός μετατράπηκε σε καθολικό και μετονομάστηκε σε Νοτρ Νταμ των Αθηνών Ένα κωδωνοστάσιο υψώθηκε στη νοτιοδυτική του γωνία Με την

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

25

κατάληψη της Αθήνας από τους Οθωμανούς το 1458 ο Παρθενώνας αναδια-μορφώθηκε για άλλη μία φορά αυτή τη φορά για να μετατραπεί σε τζαμί οπότε και συμπληρώθηκε με ένα μιχράμπ ένα μινμπέρ (άμβωνα) κι έναν ψη-λόλιγνο μιναρέ στη θέση του κωδωνοστασίου

Για δύο χιλιάδες χρόνια ο Παρθενώνας επιβίωνε σχεδόν αναλλοίωτος στις 28 Σεπτεμβρίου 1687 όμως υπέστη ένα ολέθριο χτύπημα Μία εβδομάδα νω-ρίτερα ο Σουηδός κόμης Koenigsmark και ο στρατός του ο οποίος αριθμού-σε 10000 άνδρες είχαν αποβιβαστεί στην Ελευσίνα 14 μόλις χιλιόμετρα βο-ρειοδυτικά της πόλης Εκεί συνάντησαν τον Βενετό στρατηγό Francesco Mo-rosini και ξεκίνησαν για την πολιορκία της Αθήνας μία από τις πολυάριθμες επιχειρήσεις του Πολέμου του Μοριά ο οποίος είναι γνωστός ως Στ΄ Βενετο-τουρκικός Πόλεμος και κράτησε από το 1684 ως το 1699 Καθώς ο στρατός της Γαληνοτάτης προήλαυνε η οθωμανική φρουρά οχυρώθηκε στην Ακρόπο-λη Την εποχή εκείνη οι Τούρκοι είχαν ήδη κατεδαφίσει τον ναό της Αθηνάς Νίκης στη δυτική άκρη του ιερού βράχου και στη θέση του είχαν κατασκευά-σει μια πλατφόρμα για κανόνια Επιπλέον είχαν αποθηκεύσει πυρομαχικά μέσα στον ίδιο τον Παρθενώνα Μέσα σε έξι ημέρες οι Βενετοί έριξαν όπως υπολογίζεται 700 κανονιοβολισμούς στον Παρθενώνα από τον γειτονικό λό-φο των Μουσών Τελικά οι άνδρες του Koenigsmark χτύπησαν διάνα Ο Παρ-θενώνας εξερράγη Οι εσωτερικοί του τοίχοι δώδεκα περίπου κίονες από τη βόρεια και τη νότια πλευρά και πολλά από τα αρχιτεκτονικά του γλυπτά εκ-σφενδονίστηκαν βίαια στον αέρα προς όλες τις κατευθύνσεις Τριακόσιοι άν-θρωποι σκοτώθηκαν εκείνη την ημέρα στην Ακρόπολη Η μάχη εξακολούθη-σε να μαίνεται για άλλο ένα εικοσιτετράωρο ώσπου τελικά τα τουρκικά στρα-τεύματα παραδόθηκαν25

Έτσι ο ιερός χώρος της Ακρόπολης άλλαξε για πάντα κι απέκτησε μια νέα εμβληματική μορφή αυτή του laquoερειπιώναraquo26 Στις αρχές του 18ου αιώνα ένα μικρό τετράγωνο τζαμί ήταν χτισμένο ανάμεσα στα πεσμένα μάρμαρα στη θέση του αλλοτινού σηκού του Παρθενώνα Η θολωτή κατασκευή από πλίν-θους και λίθους σε δεύτερη χρήση (με ένα τρίκογχο προστώο που έβλεπε βο-ρειοδυτικά βλ σελίδα 391) έστεκε μέσα στο μισοκατεστραμμένο πλαίσιο της κιονοστοιχίας του Παρθενώνα μέχρι την Επανάσταση του 1821 τότε υπέστη φθορές και στη συνέχεια το 1843 απομακρύνθηκε οριστικά27

ΚΑΤΑ ΜΙΑ ΕΝΝΟΙΑ η τάση μας να ερμηνεύουμε τον Παρθενώνα με όρους πο-λιτικής μπορεί να αποδοθεί σε μια επιστημονική επιτυχία ξέρουμε το πολι-

Τον λόφο του Φιλοπάππου

26 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τικό περιβάλλον της Αθήνας του 5ου αι πΧ καλύτερα από κάθε άλλο Οι σχετικά άφθονες φιλολογικές πηγές και οι επιγραφές που προέρχονται από τους Αθηναίους των κλασικών χρόνων σχετίζονται μrsquo αυτούς ή αναφέρονται σrsquo αυτούς μάς δίνουν πρόσβαση στον κόσμο του Περικλή του στρατηγού και πολιτικού που έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της περιόδου που ονομάζουμε σήμερα laquoχρυσό αιώναraquo και είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με την άνθηση της δημοκρατίας Ο αθηναϊκός πολιτισμός όμως δεν είναι μόνο η δη-μοκρατία αλλά και η ίδια η ιδέα της δημοκρατίας αντιπροσωπεύει πολύ πε-ρισσότερα από όσα μπορεί να αντιληφθεί κανείς κοιτώντας τη μέσα από ένα σύγχρονο πρίσμα Καταρχάς για τους Αθηναίους η έννοια πολιτική υπερέ-βαινε κατά πολύ τη δική μας Η πολιτεία δύσκολα μεταφράζεται στα αγγλι-κά ουσιαστικά η λέξη εμπεριέχει όλες τις προϋποθέσεις για να είναι κανείς πολίτης στην πιο ευρεία του έννοια Η αρχαία πολιτεία ξεπερνούσε κατά πο-λύ τις παραμέτρους της σύγχρονης πολιτικής καθώς αγκάλιαζε τη θρησκεία τις τελετουργίες την ιδεολογία και τις αξίες Ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται πως το προβάδισμα του laquoκαλού του συνόλουraquo έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην πολιτεία όταν παρατηρεί πως laquoαναμφισβήτητα είναι ορθά τα πολιτεύ-ματα όπου αυτοί που κατέχουν την εξουσία είτε είναι ένας είτε λίγοι είτε πολλοί τη χρησιμοποιούν για να εξυπηρετήσουν το κοινό συμφέρονraquo28

Στον πυρήνα της αθηναϊκής πολιτείας φωλιάζουν οι θεμελιακές αντιλήψεις που είχε ο αθηναϊκός πολιτισμός για τον εαυτό του και την καταγωγή του για την κοσμολογία και την προϊστορία του ndash ένα σύνολο ιδεών που καθόρι-ζε τις αξίες της κοινότητας και από το οποίο πήγαζε ένα σύνθετο φάσμα ιε-ροτελεστιών που είχε εστία τον Παρθενώνα για μία χιλιετία περίπου Ο Παρ-θενώνας μέχρι σήμερα ελάχιστα έχει μελετηθεί από αυτή τη σκοπιά Κι όμως αν δεν την κατανοήσει κανείς είναι αδύνατον να εκφράσει ικανοποιητικά τι ακριβώς είναι ο Παρθενώνας πέρα από ένα εξαίρετο αρχιτεκτονικό επίτευγ-μα ή το σύμβολο ενός πολιτικού ιδεώδους όπως το αντιλήφθηκαν ουσιαστι-κά ξένοι πολιτισμοί στο μακρινό μέλλον Αν θέλουμε να ξαναβρούμε το πρω-τογενές το αυθεντικό νόημα του Παρθενώνα πρέπει να αποπειραθούμε να τον δούμε μέσα από τα μάτια αυτών που τον έχτισαν Πρέπει να γυρίσουμε πίσω στο παρελθόν εγχείρημα που εμπλέκει τόσο την αρχαιολογία της συ-νειδητότητας όσο και την αρχαιολογία του τόπου

Οι πρόσφατες αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στον Ιερό Βρά-χο καθώς και οι σύγχρονες ανθρωπολογικές προσεγγίσεις που διευρύνουν περισσότερο από ποτέ άλλοτε τις γνώσεις μας για το απώτερο παρελθόν συμ-βάλλουν στην ανακάλυψη της αρχαίας πραγματικότητας του Παρθενώνα Τεκμηριωμένες αρχαιολογικές ανακαλύψεις της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνη-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

27

μείων Ακρόπολης του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού κατά τη λεπτομερή αυτοψία του κτίσματος έφεραν στο φως νέα στοιχεία σχετικά με τα υλικά τα εργαλεία τις τεχνικές και την τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκαν στην κα-τασκευή του Παρθενώνα29 Τώρα πια ξέρουμε πως κατά τη διάρκεια της οι-κοδόμησης πραγματοποιήθηκαν πολλές μετατροπές ανάμεσά τους ίσως και η καθοριστική προσθήκη της μοναδικής και επιβλητικής ιωνικής ζωφόρου Έχει πλέον υποστηριχτεί πειστικά πως η ζωφόρος αυτή περιέτρεχε αρχικά ολόκληρη την ανατολική πρόσταση του ναού Δύο παράθυρα εκατέρωθεν της ανατολικής θύρας του Παρθενώνα αύξαναν το φως που έπεφτε στο χρυσε-λεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Στη βόρεια κιονοστοιχία ανακαλύφθηκαν ίχνη ενός μικρού ιερού με βωμό άγνωστου μέχρι πρότινος και προγενέστερου του Παρθενώνα30 Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει έναν νέο δρόμο για την κατανόηση του προπαρθενώνιου λατρευτικού τυπικού και θέτει ερωτήματα που αφο-ρούν τη συνέχεια της ιερότητας του χώρου από τα βάθη της αρχαιότητας μέ-χρι την εποχή του Περικλή

Οι τελευταίες δεκαετίες δεν αύξησαν απλώς με γεωμετρική πρόοδο τα νέα δεδομένα σε σχέση με τον σχεδιασμό και την εξέλιξη του Παρθενώνα ως κτι-ρίου Έφεραν επίσης σαρωτικές αλλαγές στον επιστημονικό τρόπο σκέψης αλλαγές οι οποίες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε την πιο άυλη διάσταση του Παρθενώνα Νέα ερωτήματα προκύπτουν σε σχέση με τα τεκμήρια της αρ-χαιότητας ενώ νέα ερευνητικά μοντέλα και μέθοδοι που αντλούν από τις κοι-νωνικές επιστήμες και την ιστορία της θρησκείας και του πολιτισμού καλού-νται να δώσουν τις απαντήσεις Όλα αυτά προώθησαν μια νέα προσέγγιση των μνημείων τα οποία εξετάζονται πλέον μέσα σrsquo ένα ολοκληρωμένο περι-βάλλον συντεθειμένο από μια ποικιλία αρχαίων συμφραζομένων31 Η μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και των τελετουργιών της γνωρίζει άνθηση τα τελευταία τριάντα χρόνια32 H ένταξη της θρησκείας σε κάθε σχεδόν όψη της ζωής στην αρχαία Ελλάδα αναγνωρίζεται πλήρως σήμερα Η υπό εξέλι-ξη μελέτη των αρχαίων συναισθημάτων όπως και της γνωστικής λειτουργίας αποκαλύπτει τις επιδράσεις της γλώσσας της συμπεριφοράς και της πολυ-αισθητηριακής εμπειρίας στο συναίσθημα και τη σκέψη των αρχαίων33 Σήμε-ρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε είμαστε σε θέση να τρυπώσουμε στο μυα-λό των ανθρώπων που έζησαν στη σκιά της Ακρόπολης κατά την αρχαιότητα

Οι συνεχείς μελέτες σε ζητήματα πρόσληψης προβολής και οικειοποίησης έχουν αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους αισθητικές ιδεολογικές και εθνικιστικές ατζέντες διαμόρφωσαν ερμηνευτικά πλαίσια τα τελευταία 250 χρόνια34 Η νοσταλγική ανάγκη της σύγχρονης Δύσης για έναν κρίκο με το κλασικό παρελθόν μια σύνδεση που θα επιβεβαιώνει τις δικές της πολιτικές

28 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

και πολιτιστικές φιλοδοξίες αναγνωρίζεται πλέον ως δύναμη η οποία ήλεγ-χε την κατασκευή των αφηγήσεων που εδώ και καιρό κυριαρχούν στον τρό-πο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα μνημεία Τώρα πια αναγνωρίζουμε πως υπάρχει μια laquoάλλη Ακρόποληraquo η οποία απαιτεί να την προσεγγίσουμε μέσα από μια διαχρονική και πολυαισθητηριακή αντίληψη για τον χώρο και τα οικοδομήματά του ανάμεσά τους και τον Παρθενώνα35 Και οι δύο αυτές δυνάμεις ndashη ανακάλυψη νέων στοιχείων και η ανάπτυξη νέων ερωτημάτων και μεθόδωνndash συμπράττουν για τη δημιουργία ενός νέου θεωρητικού πλαι- σίου για τον Παρθενώνα αυτού που προτείνεται σε αυτό εδώ το βιβλίο

Όσο πιο πολλά ανακαλύπτουμε για τον Παρθενώνα τόσο πιο αινιγματι-κός φαντάζει και τόσο πιο ανεπαρκή μοιάζουν τα απλουστευμένα νοήματα που του αποδόθηκαν από μεταγενέστερους πολιτισμούς Καθώς ένας εξαι-ρετικά περίπλοκος κόσμος τελετουργιών και πνευματικού βάθους αποκαλύ-πτεται το κτίριο αυτό το οποίο βρισκόταν στον πυρήνα τόσο παράξενων σκοτεινών πρακτικών εξακολουθεί να εγείρει το ερώτημα laquoΤι ακριβώς είναι ο Παρθενώναςraquo

Από όλα τα υλικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής η ανάγλυφη ζωφόρος του Παρθενώνα είναι η μεγαλύτερη και πιο λεπτομερής αποκάλυψη των αθη-ναϊκών αντιλήψεων που έχουμε στα χέρια μας Η θριαμβευτική αυτή σκηνή η δεξιοτεχνικά λαξεμένη επάνω στο μάρμαρο η κινούμενη πινακοθήκη προσώ-πων ευγενών βγαλμένων από το μακρινό παρελθόν η laquoλίθινη προσευχήraquo το εκτενέστερο και πιο περίτεχνο αφηγηματικό ταμπλό που μας κληροδότησαν οι Αθηναίοι μας προσφέρει ένα κρίσιμο και ουσιαστικό άνοιγμα στον κόσμο τους Τι ακριβώς αναπαριστούν οι περίπου τετρακόσιες μορφές που λαξεύ-τηκαν επάνω της Το ερώτημα είναι υψίστης σημασίας

Από τον 15ο αιώνα μΧ η ζωφόρος του Παρθενώνα ερμηνεύεται ως στιγ-μιότυπο της ζωής των Αθηναίων του 5ου αι πΧ ενώ από τον 17ο θεωρήθη-κε ότι απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων κομβική εκδήλωση της ετή-σιας γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς36 Η ερμηνεία αυτή ωστόσο εξαιρεί τη ζωφόρο από τη συμβατική διακόσμηση των αρχαίων ελληνικών ναών τα θέ-ματα της οποίας αντλούνταν κατά κανόνα όχι από τη σύγχρονή τους πραγ-ματικότητα αλλά από τους μύθους Κι έτσι το εκπληκτικό αυτό λίθινο ανά-γλυφο δαχτυλίδι είναι για μας ένα ακόμη αίνιγμα μέσα σrsquo αυτό του ίδιου του Παρθενώνα

Στις σελίδες που ακολουθούν προτείνω μια νέα ερμηνεία της ζωφόρου που έρχεται σε άκρα αντίθεση με την επικρατούσα37 Η ερμηνεία μου πηγάζει από τη θρησκεία και όχι από την πολιτική αξιοποιώντας την αναγνώριση προτύ-πων σε στοιχεία προερχόμενα από την εικονογραφία τις γραπτές πηγές και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

29

τις τελετουργίες προτείνω μια νέα ανάγνωση που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον Παρθενώνα όσο και τους ανθρώπους που τον κατασκεύασαν

Κατά τη γνώμη μου αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα που σχηματίζουν την ετήσια παναθηναϊκή πομπή τους αλλά μια σκη-νή από το μυθικό παρελθόν απόλυτα δηλωτική του τι σημαίνει να είσαι πο-λίτης αυτής της πόλης Μια τραγωδία εκτυλίσσεται κι αποκαλύπτει έναν βα-σιλιά και μια βασίλισσα που υπακούοντας στο δελφικό μαντείο αναγκάζο-νται να πάρουν μια αφόρητα επώδυνη απόφαση για να σώσουν την Αθήνα από την καταστροφή Και η απόφαση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την υπέρτατη θυσία Ο ιδρυτικός μύθος που αποκαλύ-πτεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα και βασίζεται στη ζωή του βασιλιά-γε-νάρχη της πόλης και της οικογένειάς του απαιτεί θεώρηση πολύ πιο σκοτει-νή και πρωτόγονη από αυτή που οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί και οι κλασι-κιστές ήταν προετοιμασμένοι να αντέξουν H δραματική αυτή ιστορία μάς επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε από μια ουρανόπεμπτη κλειδαρότρυπα στο εσωτερικό της αθηναϊκής θεώρησης των πραγμάτων θέτοντας σε άμεση αμ-φισβήτηση τις δικές μας ταυτίσεις με αυτή

Ο Παρθενώνας λοιπόν μας απομακρύνει από τα στερεότυπα της Αναγέν-νησης και του Διαφωτισμού από την κοινωνία φιλοσόφων και ρητόρων που συνηθίσαμε να φανταζόμαστε Στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι ήταν ένας λαός πολύ πιο ξένος απrsquo όσο οι περισσότεροι από εμάς σήμερα θα μπορού-σαμε να παραδεχτούμε Ο κόσμος τους ήταν ένας κόσμος κυριευμένος από πνεύματα ανήσυχος κυριαρχούμενος από μια εγωκεντρική αίσθηση του εαυ-τού τους και μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να τα έχουν καλά με τους θεούς Με-γάλο μέρος της ημέρας το περνούσαν ρωτώντας ευχαριστώντας και τιμώ-ντας τους θεούς επιδιώκοντας έτσι να διατηρούν την ισορροπία την αντα-ποδοτικότητα και την αρμονία με τα παντοδύναμα όντα που είχαν το ελεύ-θερο να παίζουν με την ανθρώπινη μοίρα Εξάλλου οι Αθηναίοι ένιωθαν διαρ-κώς από πάνω τους την απειλή του πολέμου της βίας και του θανάτου

Πνεύματα θεότητες και ήρωες από το μυθικό παρελθόν όλοι ήταν παρό-ντες πάντα και παντού σε κάθε γωνιά της αττικής γης Η ζωή ήταν εύθραυ-στη αβέβαιη περιστασιακά ευτυχισμένη και γεμάτη εκπλήξεις πέρα από τη βεβαιότητα του θανάτου που παραμόνευε διαρκώς38 Τα ημερολόγια κι ο ακρι-βής χρόνος διεξαγωγής τελετουργιών θρησκευτικών εορτών αθλητικών αγώ-νων και θεατρικών παραστάσεων ρυθμίζονταν από μακραίωνες παραδόσεις και από την παρατήρηση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον νυχτερι- νό ουρανό Η κοσμολογία το τοπίο και η παράδοση προσέδεναν τους Αθη-

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

νο από μύθους και τελετουργίες τοποθετώντας τον Παρθενώνα μέσα σε αυ-τό το γενικότερο πλαίσιο των αθηναϊκών παραδόσεων Όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο το μη ειδικό αναγνωστικό κοινό το υποδέχτηκε θερμά οι New York Times το κατέταξαν ως ένα από τα 100 σημαντικότερα βιβλία του 2014 και το 2015 βραβεύτηκε από τη Phi Beta Kappa Society ndashτην αρχαιότερη αδελφότη-τα ακαδημαϊκής αριστείας στην Αμερική (1776)ndash με το βραβείο Ralph Waldo Emerson Award ως το καλύτερο σύγγραμμα του έτους στις ΗΠΑ στον το-μέα των ανθρωπιστικών επιστημών Αντίθετα πολλοί αρχαιολόγοι και ιστο-ρικοί τέχνης αντιμετώπισαν την ερμηνεία αυτή με την ίδια δυσπιστία και επι-φυλάξεις πολλές φορές ακόμη και με ανυπόκριτη εχθρότητα με την οποία υποδέχτηκαν και το 1996 την ερμηνεία της Joan Connelly Ωστόσο οι κριτικοί επισημαίνουν αδυναμίες σε επιμέρους σημεία πχ στην άποψη της συγγρα-φέως ότι ο Παρθενών οφείλει το όνομά του στην ταφή των τριών παρθένων που θυσιάστηκαν για τη σωτηρία της πόλης τους Ωστόσο ούτε έχουν παρουσιά-σει κάποια πειστική υπεράσπιση της παλιάς θεωρίας ούτε έχουν καταρρίψει τα επιχειρήματα της Connelly που στηρίζουν την άποψή της ότι η κεντρική σκηνή απεικονίζει την προετοιμασία της θυσίας της θυγατέρας του Ερεχθέα Είναι σαν να κρίνουμε τη στατικότητα ενός κτιρίου εξετάζοντας τους μεντε-σέδες στα παραθυρόφυλλα

Μια αιτία για την αντίδραση ορισμένων μελετητών είναι η άρνησή τους να αποδεχτούν ότι είναι δυνατόν να εικονίζεται ανθρωποθυσία στο εμβληματι-κότερο κτίριο του ελληνικού πολιτισμού Η στάση αυτή οφείλεται πολύ απλά σε μια θεμελιώδη παρερμηνεία της έννοιας της ανθρωποθυσίας στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία σημαντικό συστατι-κό του μύθου δεν έχει καμία σχέση με εκτέλεση πχ με την εκτέλεση Τρώων αιχμαλώτων κατά την ταφή του Πατρόκλου ή με την αρχαιολογικά τεκμηριω-μένη εκτέλεση αιχμαλώτων κατά την ταφή πολεμιστών στην Ελεύθερνα της Κρήτης Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία δεν έχει επίσης καμία απολύτως σχέση με τις τακτικά τελούμενες ανθρωποθυσίες σε άλλους πολιτισμούς πχ με τη θυσία βρεφών σε φοινικικές πόλεις Η αρχαία ελληνική ανθρωποθυσία πρώτον πραγματοποιείται σπανίως και σε κρίσιμες στιγμές και δεύτερον ως θυσία είναι οικειοθελής προσφορά από ένα μέλος της κοινότητας της ζωής του Δεν είναι η θυσία ενός περιθωριακού ανθρώπου όπως σε κάποιες τελε-τουργίες φαρμακού δηλαδή αποδιοπομπαίου τράγου αλλά η αυτοθυσία ατό-μου με ανώτατη θέση Η ανθρωποθυσία είναι η υψηλότερη και αγνότερη προ-σφορά που μπορούν να κάνουν οι θνητοί στους θεούς

Πιστεύω όμως ότι ο βασικός λόγος για την εμμονή αρχαιολόγων και ιστο-ρικών της τέχνης να συνδέουν τη ζωφόρο του Παρθενώνα με τα Παναθήναια

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

15

και να προσπαθούν να βρουν πιθανά και απίθανα ερείσματα για να τη στη-ρίξουν οφείλεται στην ιδιαίτερη σημασία που έχουν τα γλυπτά του Παρθενώ-να στην κλασική αρχαιολογία και τη διδασκαλία της και στην επί δεκαετίες βαθιά ριζωμένη πεποίθηση ότι η ζωφόρος του απεικονίζει την παναθηναϊκή πομπή Η αμφισβήτηση αυτής της ερμηνείας για πολλούς αρχαιολόγους μοιά-ζει με την αμφισβήτηση των Ευαγγελίων για έναν χριστιανό Όταν έχουν γρα-φτεί εκατοντάδες βιβλία που στηρίζονται (χωρίς περαιτέρω συζήτηση) σε αυ-τή την υπόθεση όταν γενεές φοιτητών έχουν διδαχθεί να σκέφτονται τα Πα-ναθήναια και να ανακαλούν στη μνήμη τους τη ζωφόρο όταν εκατομμύρια επισκεπτών στο Βρετανικό Μουσείο και στο Μουσείο της Ακρόπολης το πα-λιό και το νέο έχουν διαβάσει επεξηγήσεις δει αναπαραστάσεις και αγορά-σει κάρτες που διαιωνίζουν αυτή τη θεωρία μια διαφορετική θεώρηση είναι φυσικό να αντιμετωπίζεται με δυσπιστία Η εμμονή μάλλον εξηγείται ψυχο-λογικά δε δικαιολογείται όμως επιστημονικά

Το βιβλίο της Joan Connelly απευθύνεται σε πολλαπλούς αποδέκτες Για το ευρύ κοινό είναι μια καλογραμμένη ανάλυση των μύθων και του τοπίου της Αττικής και των αξιών των κατοίκων της Για τους ειδικούς είναι μια πρό-σκληση βλέποντας τον Παρθενώνα και τα γλυπτά του από μια διαφορετική οπτική γωνία να συμβάλουν στην καλύτερη κατανόησή του Αλλά και για όσους επιλέξουν να επιμείνουν στην άποψη ότι η ζωφόρος του Παρθενώνα απεικονίζει την παναθηναϊκή πομπή είναι μια πρόκληση να υποστηρίξουν την άποψη αυτή με βάσιμα επιχειρήματα και όχι με θρησκευτική πίστη Τέλος κα-ταδεικνύοντας τη στενή σύνδεση μνημείου γλυπτών και τοπίου η συγγραφέας αρχαιολόγος με σημαντική προσφορά στην καταπολέμηση του παράνομου εμπορίου αρχαιοτήτων καταθέτει το ουσιαστικότερο επιχείρημα για την επα-νένωση των γλυπτών του Παρθενώνα στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης

16 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ΠΡΌΛΌΓΌΣ

ΠΟΤΕ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ στην ιστορία του ανθρώπου δεν έχει υπάρξει οικο-δόμημα τόσο γνώριμο σrsquo ολόκληρο τον κόσμο με τόση αίγλη που να rsquoχει

μελετηθεί τόσο πολύ εγκωμιαστεί τόσο πολύ και παράλληλα να κρατά τό-σο παράξενα απρόσιτο τον εσώτερο εαυτό του Μετά από αιώνες μελέτης και θαυμασμού ο Παρθενώνας παραμένει από πολλές πλευρές ένα αίνιγμα

Οι τρεις τελευταίες δεκαετίες αποτελούν ίσως την περίοδο της πιο εξονυ-χιστικής εξέτασης του Παρθενώνα από την εποχή που δημιουργήθηκε σχεδόν δυόμισι χιλιάδες χρόνια πριν (447-432 πΧ) Το μνημειακό έργο της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης σε θέματα αποκατάστασης και μελέτης του κτιρίου έχει φέρει στο φως πλειάδα νέων πληροφοριών σε σχέση με τον σχε-διασμό την τεχνολογία και την κατασκευή του Παρθενώνα Οι ερευνητές βρέ-θηκαν προ ευχάριστων εκπλήξεων όπως είναι τα ίχνη λαμπρών χρωμάτων ndashάγνωστων μέχρι σήμεραndash σε αρχιτεκτονικά διακοσμητικά στοιχεία ψηλά μέ-σα στη δυτική πρόσταση υπαινιγμούς για την αλλοτινή ολόλαμπρη διακόσμη-ση του ναού Παράλληλα ολόφρεσκα στοιχεία προερχόμενα από την αρχαία ελληνική γραμματεία από επιγραφές από την τέχνη και την αρχαιολογία συ-νέβαλαν στην πληρέστερη κατανόηση του κόσμου που έδωσε ζωή στον Παρθε-νώνα Οι μύθοι τα συστήματα πεποιθήσεων οι τελετουργικές και κοινωνικές πρακτικές οι γνωσιακές κατασκευές ακόμη και τα συναισθήματα των αρχαίων Αθηναίων βρίσκονται πλέον υπό ριζική αναθεώρηση Πολλά όμως απrsquo όσα ανακαλύφθηκαν τα τελευταία χρόνια δεν είναι συμβατά με την αίσθηση που είχαμε για τον Παρθενώνα τους τελευταίους δυόμισι αιώνες Γιατί άραγε

Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε σήμερα τον Παρθενώνα και ο συμβολι-σμός του κατασκευή της εποχής του Διαφωτισμού και εξής σχετίζονται από-λυτα με την εικόνα που είχαν για τον εαυτό τους οι άνθρωποι που τον μελέ-τησαν και τον ερμήνευσαν Υπάρχει μια φυσική τάση να βλέπει κανείς ομοιό-τητες με τον εαυτό του όταν προσεγγίζει έναν πολιτισμό τόσο μακρινό όσο ο

18 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

αρχαίος ελληνικός Πόσο μάλλον όταν εξετάζει ένα οικοδόμημα που μετατρά-πηκε σε πρότυπο της δυτικής τέχνης σύμβολο της ίδιας της δημοκρατίας Δίνοντας τέτοιους χαρακτηρισμούς στον Παρθενώνα προβάλλουμε επάνω του τα δικά μας ιδεώδη για το τι σημαίνει να είσαι πολιτισμένος Στη θέα του κτιρίου ο δυτικός πολιτισμός βλέπει αναπόφευκτα τον εαυτό του στην πραγ-ματικότητα διακρίνει μόνο ότι κολακεύει την εικόνα του εαυτού του ή την ερμηνεύει μέσα από τη σύνδεσή της με το λίκνο της δημοκρατίας

Η σύνδεση αυτή ενισχύθηκε ξανά και ξανά με την υιοθέτηση του παρθε-νώνιου στιλ στην αστική αρχιτεκτονική τάση η οποία ξεκίνησε με το κίνημα του νεοκλασικισμού και κορυφώθηκε με την Ελληνική Αναγέννηση Από τις αρχές του 19ου αιώνα και εξής οικονομικά και πολιτειακά ιδρύματα βιβλιο-θήκες μουσεία και πανεπιστήμια άρχισαν να αναπαράγουν κλασικιστικές αρ-χιτεκτονικές φόρμες προβάλλοντας έτσι μια σειρά από αξίες που τα ευθυ-γραμμίζουν σιωπηρά με τη δημοκρατική Αθήνα της εποχής της άνθησής της Αρκεί να δει κανείς τη Δεύτερη Τράπεζα των Ηνωμένων Πολιτειών στη Φιλα-δέλφεια (1811-1824) το Βρετανικό Μουσείο (1823-1852) το Τελωνείο των Ηνω-μένων Πολιτειών στη Γουόλ Στριτ (1842) (σελ 393) το Founderrsquos Hall στο Κο-λέγιο Girard της Φιλαδέλφειας (1847) το Θησαυροφυλάκιο των ΗΠΑ στην Ουάσινγκτον (1836-1839) το Καπιτώλιο της Πολιτείας του Οχάιο (1857) το Μου-σείο Τέχνης της Φιλαδέλφειας (1928) ή το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ (1935) για να αναγνωρίσει αναφορές στην εμβληματική μορφή του Παρθενώνα1 Η ει-ρωνεία είναι ότι οικοδομήματα σαφώς κοσμικά και αστικά έχουν οικειοποι-ηθεί μια κατrsquo ουσίαν θρησκευτική αρχιτεκτονική μορφή Με τα μάτια στραμ-μένα σε ζητήματα πολιτικής και αισθητικής συνηθίσαμε όλοι τα μάλα την κα-τασκευασμένη εμβληματική ταυτότητα του Παρθενώνα και παραβλέψαμε τον πρωταρχικό βαθιά ιερό χαρακτήρα του

Σήμερα απόψεις που παρεκκλίνουν από τις παγιωμένες σύγχρονες αντι-λήψεις για τον Παρθενώνα και τη συσχέτισή του με την πολιτική ζωή της δι-κής μας εποχής έχουν αφεθεί να ξεθωριάσουν όπως ακριβώς τα λαμπερά χρώ-ματα και οι περίτεχνες διακοσμητικές λεπτομέρειες που στόλιζαν κάποτε την επιφάνεια του ίδιου του ναού Η κριτική του συμβατικού δόγματος έχει εκλη-φθεί ως επίθεση σε ένα ολόκληρο σύστημα πεποιθήσεων Πράγματι η μακρό-χρονη συσχέτιση του Παρθενώνα με την πολιτική ιδεολογία της Δύσης έχει εγεί-ρει ισχυρές αντιστάσεις στις νέες ερμηνείες Ο Παρθενώνας όμως και οι άν-

[Οι υποσελίδιες σημειώσεις με αστερίσκο είναι της μεταφράστριας] Greek Revival αρχιτε-κτονικός ρυθμός που άνθησε κυρίως στη βόρεια Ευρώπη και στην Αμερική στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα Θεωρείται η τελευταία φάση της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

19

θρωποι που τον δημιούργησαν είναι πολλά παραπάνω από όσα μας κολακεύ-ουν και ταιριάζουν με την αίσθηση που έχουμε για τον εαυτό μας Για να τα ξαναβρούμε πρέπει να δούμε το μνημείο μέσα από τα μάτια του παρελθόντος

Η ταύτιση του Παρθενώνα με το δυτικό δημοκρατικό σύστημα διακυβέρ-νησης ξεκίνησε τον 18ο αιώνα όταν ο ιστορικός τέχνης Johann Winckelmann συνέδεσε για πρώτη φορά την ανάδειξη της ατομικής ελευθερίας με την ανά-πτυξη της ώριμης κλασικής τέχνης Στο κλασικό πια έργο του Geschichte der Kunst des Altertums (Ιστορία της τέχνης της αρχαιότητας) ο Winckelmann υποστήριξε ότι η ακμή και η παρακμή των διαφόρων περιόδων στην τέχνη ακολουθούσαν τις εξελίξεις στη σφαίρα της πολιτικής Η ακμή της ελληνικής τέχνης διακήρυξε συνέπεσε με τη δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης2 Εν-νέα χρόνια αργότερα ο μαθητής του Johann Hermann von Riedesel προχώρη-σε το μοντέλο αυτό ένα βήμα πιο πέρα και ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoυπέρ-τατο προϊόν της αθηναϊκής δημοκρατίαςraquo3

H αντίληψη αυτή βρήκε θερμή ανταπόκριση κατά την Ελληνική Επανάστα-ση (1821-1830) και την περίοδο που ακολούθησε αμέσως μετά Καθώς το νέο ελληνικό κράτος σχηματιζόταν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις οι οποίες συμμετεί-χαν στη διαδικασία κατασκεύασαν αφηγήσεις που τους επέτρεπαν να ανά-γουν την καταγωγή των δικών τους πολιτικών συστημάτων στην καρδιά της αθηναϊκής Ακρόπολης Στις 28 Αυγούστου του 1834 ο άρτι αφιχθείς βασιλιάς της Ελλάδας Όθωνας γιος του βασιλιά Λουδοβίκου της Βαυαρίας εγκαινία-σε επίσημα τις αναστηλωτικές εργασίες στον Παρθενώνα Σε μια προσεκτι-κά ενορχηστρωμένη γιορτή κατά τα πρότυπα των αθηναϊκών της εποχής του Περικλή ο βασιλιάς Όθωνας προηγούνταν έφιππος συνοδευόμενος από τους αντιβασιλείς την αυλή και τους σωματοφύλακές του ενώ στρατιώτες της εθνο-φυλακής οδηγούσαν μια πομπή από πρεσβύτερους δασκάλους εκπροσώπους συντεχνιών και άλλους επιφανείς πολίτες4 Εξήντα Αθηναίοι βάδιζαν κρατώ-ντας κλάδους ελιάς ενώ στην κορυφή της Ακρόπολης νεαρές Αθηναίες ντυ-μένες στα λευκά με στεφάνια μυρτιάς στα χέρια ξεδίπλωναν ένα λάβαρο που εικόνιζε την Αθηνά5 Όταν ο Όθωνας έφτασε στα Προπύλαια παρέλαβε τα κλειδιά της πόλης από τον αρχιτέκτονα του νεοκλασικού ρυθμού Leo von Klenze ο οποίος τον συνόδευσε μέχρι τον Παρθενώνα Εκεί αφού ο βασιλιάς κάθισε σrsquo έναν θρόνο στολισμένο με κλαδιά δάφνης ελιάς και μυρτιάς ο Klenze εκφώνησε έναν ενθουσιώδη πατριωτικό λόγο όπου υποστήριξε την ανάγκη να αναστηλωθεί ο Παρθενώνας και να καταστραφεί ολοκληρωτικά κάθε ίχνος οθωμανικού κτίσματος στην Ακρόπολη laquoΌλα τα κατάλοιπα της βαρβαρότη-τας πρέπει να απομακρυνθούνraquo διακήρυξε ο Klenze Έπειτα ζήτησε από τον βασιλιά να καθαγιάσει τον πρώτο μαρμάρινο σπόνδυλο κίονα που θα αναστη-

20 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λωνόταν στον laquoαναγεννημένο Παρθενώναraquo Ο βασιλιάς ανταποκρίθηκε χτυ-πώντας τρεις φορές το λευκό κομμάτι μαρμάρου που είχε τοποθετηθεί μπρο-στά του6 Το όραμα του Klenze για μια laquoαπελευθερωμένη από τη βαρβαρό-τηταraquo Ακρόπολη αποτυπώθηκε πλήρως στην laquoιδανική άποψηraquo της Ακρόπο-λης (κάτω) ζωγραφικό του έργο του 1846 το οποίο πέρασε στην κυριότητα του Λουδοβίκου Α πατέρα του Όθωνα έξι χρόνια αργότερα7

Τον επόμενο αιώνα η πρόοδος της αρχαιολογίας και η διαρκώς αυξανόμε-νη αναγνώριση της κλασικής Ελλάδας ως λίκνου του δυτικού πολιτισμού οδή-γησαν την κλασικιστική πολιτιστική παραγωγή σε ένα νέο υψηλότερο επίπε-δο8 Το 1826 άρχισαν οι εργασίες σε μια απομίμηση του Παρθενώνα στην κο-ρυφή του λόφου του Κάλτον στα ανατολικά του Εδιμβούργου Το επίδοξο αυ-τό εθνικό μνημείο της Σκοτίας θα αφιερωνόταν στους Σκοτσέζους στρατιώτες και ναύτες που είχαν χαθεί στους Ναπολεόντειους Πολέμους και θα μετατρε-πόταν όπως όλοι ήλπιζαν σε τελευταία κατοικία για πλήθος επιφανών Σκο-τσέζων Το κτίριο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ και στη μοναχική του πρόσοψη που στέκει όρθια μέχρι σήμερα διαβάζει κανείς την επιγραφή laquoΜνημείο για τους απελθόντες και κίνητρο για τους μελλοντικούς ήρωες της Σκοτίαςraquo9 Στο με-ταξύ πάνω ακριβώς από το Ρέγκενσμπουργκ της Βαυαρίας ο βασιλιάς Λου-δοβίκος Α΄ έχτισε τον δικό του Παρθενώνα (1830-1842) σε σχέδια του γνωστού μας από τα εγκαίνια της Ακρόπολης Leo von Klenze Ο βαυαρικός Παρθενώ-

Leo von Klenze Ιδανική άποψη της Ακρόπολης και του Αρείου Πάγου των Αθηνών 1846

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

21

νας ο επονομαζόμενος Βαλχάλα laquoο οίκος των νεκρώνraquo (πάνω) φιλοξένησε προτομές και πλάκες με εγχάρακτες επιγραφές που μνημονεύουν πάνω από εκατό επιφανείς προσωπικότητες 1800 χρόνων της γερμανικής ιστορίας Το 1897 οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούσαν πλέον να καυχηθούν πως είχαν κι αυ-τές τον δικό τους Παρθενώνα στο Νάσβιλ του Τεννεσσί ο οποίος χτίστηκε με αφορμή την Κρατική Έκθεση της Εκατονταετηρίδας του 1896-1897 H αρχική ξύλινη κατασκευή αντικαταστάθηκε από μια τσιμεντένια το 1920-1931 και πα-ραμένει μέχρι σήμερα δημοφιλές τοπόσημο της πόλης (σελίδα 22)10

Τον 20ό αιώνα ο Ernst Gombrich θα χαιρετήσει τη laquoμεγάλη αφύπνισηraquo της ελληνικής τέχνης ως προϊόν της αυγής της δημοκρατίας Κατrsquo αυτόν το γε-γονός ότι το laquoαπόγειο της ανάπτυξής τηςraquo τοποθετείται στην ώριμη κλασι-κή περίοδο αντικατοπτρίζει άμεσα τη laquoνέα ελευθερίαraquo που βίωναν οι καλλι-τέχνες δουλεύοντας στο πλαίσιο του νέου πολιτεύματος11 H θετικιστική αυ-τή κατασκευή βρήκε τη συνέχειά της σε μια εξαιρετικά επιτυχημένη έκθεση ελληνικής τέχνης η οποία περιόδευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1992 με αφορμή τον εορτασμό των 2500 χρόνων από τη γέννηση της δημοκρατίας Η έκθεση με τίτλο The Greek Miracle Classical Sculpture from the Dawn of Democracy (Το ελληνικό θαύμα Κλασική γλυπτική από την αυγή της δημοκρα-τίας) πρόσφερε σε επισκέπτες από την Ουάσινγκτον και τη Νέα Υόρκη την ευκαιρία να θαυμάσουν τα εκλεκτότερα έργα της αρχαίας ελληνικής τέχνης12

Ωστόσο δεν έχουν μόνο οι οπαδοί κάποιας συγκεκριμένης πολιτικής ιδεο-

Βαλχάλα Ρέγκενσμπουργκ Βαυαρία 1830-1842 Leo von Klenze αρχιτέκτονας

22 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λογίας την τάση να βλέπουν τον εαυτό τους στα αρχαία έργα τέχνης O Cecil Rhodes είδε τον Παρθενώνα ως έκφραση όχι της δημοκρατίας αλλά της ηγε-μονίας laquoΜέσω της τέχνης ο Περικλής έμαθε στους νωθρούς Αθηναίους να πιστεύουν στην ηγεμονίαraquo υποστήριξε13 Ο Καρλ Μαρξ θαυμαστής κι αυτός της αρχαίας ελληνικής τέχνης προτίμησε να δει τα κλασικά μνημεία ως προϊό-ντα μιας κοινωνίας που βρισκόταν όχι στην ακμή της αλλά στη νηπιακή της ηλικία laquoΗ γοητεία της [αρχαίας ελληνικής] τέχνηςraquo ισχυρίστηκε ο Μαρξ laquoυπήρξε άρρηκτα συνδεδεμένηraquo με laquoτην ανωριμότητα των κοινωνικών συν-θηκών μέσα στις οποίες αναπτύχθηκεraquo14 Το μεγαλείο της ώριμης κλασικής τέχνης γενικά και του Παρθενώνα ειδικότερα άσκησε ακατανίκητη έλξη και στη φασιστική Γερμανία του Χίτλερ η οποία δε δίστασε να το χρησιμοποιή-σει προς όφελος της ιδεολογικής πολιτιστικής και κοινωνικής της ατζέντας15

Η αντίδραση του Σίγκμουντ Φρόυντ στον Παρθενώνα ήταν τι άλλο Η ενο-χή Βασανιζόταν από το γεγονός πως η ζωή τού επιφύλαξε το προνόμιο να απολαύσει ένα αριστούργημα το οποίο ο πατέρας του ένας έμπορος μαλλιού με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες δε θα μπορούσε ποτέ να έχει δει ή να έχει εκτιμήσει Όντως ο Φρόυντ πλημμύριζε από τύψεις στη σκέψη ότι ο ίδιος είχε αυτή την τύχη ενώ ο πατέρας του όχι16

Το 1998 ο δημοσιογράφος Boris Johnson σημερινός δήμαρχος του Λονδί-νου δημοσίευσε στην Daily Telegraph συνέντευξη ενός υψηλόβαθμου επιμε-

Ο Παρθενώνας του Νάσβιλ Πάρκο Εκατονταετηρίδας Νάσβιλ Τεννεσσί 1920-1931

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

23

λητή του Βρετανικού Μουσείου Στο άρθρο ο Johnson παραθέτει την ακόλου-θη άποψη του επιμελητή τα laquoΕλγίνειαraquo είναι laquoμια εικονογραφημένη ανα- παράσταση της Αγγλίας ως ελεύθερης κοινωνίας απελευθερώτριας άλλων λαώνraquo17 Ο Παρθενώνας λοιπόν χρησιμοποιείται και ως μαγνήτης και ως κα-θρέπτης Μας ελκύει βλέπουμε μέσα του τον εαυτό μας και τον ιδιοποιού-μαστε με τους δικούς μας όρους Αναπόφευκτα μέσα από την παραπάνω διαδικασία το αρχικό του νόημα σε μεγάλο βαθμό επισκιάζεται

Πράγματι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον Παρθενώνα είναι τόσο στενά συνδεδεμένος με την ιστορία των αντιδράσεων που μας προκαλεί ώστε είναι δύσκολη αν όχι αδύνατη η διάκριση μεταξύ των δύο Όταν το αντικεί-μενο που μελετάμε θεωρείται ασύγκριτα όμορφο και εμβληματικό όταν εδώ και δυόμισι χιλιετίες λειτουργεί ως οθόνη προβολής νοημάτων τα εμπόδια για να ανακαλύψει κανείς ξανά την αρχική του έννοια είναι αντίστοιχα με-γάλα Το βέβαιο είναι ότι ο Παρθενώνας δεν περνά απαρατήρητος Έχει μια αύρα αέναη διαχρονική αισθητή σε όλους τους πολιτισμούς που γεννά το δέος τη λατρεία και τον υπέρτατο θαυμασμό Τυπική περίπτωση λάτρη του Παρθενώνα υπήρξε ο Ιρλανδός καλλιτέχνης και περιηγητής Edward Dodwell ο οποίος πέρασε την περίοδο 1801-1806 στην Ελλάδα ζωγραφίζοντας και γρά-φοντας Για τον Παρθενώνα δήλωσε laquoΠρόκειται για τον πιο ανυπέρβλητο θρίαμβο της τέχνης και της αρχιτεκτονικής που αντίκρισε ποτέ ο κόσμοςraquo18 Το ίδιο πάθος συνεπήρε τον λόρδο Έλγιν ο οποίος έρεπε περισσότερο στα έργα παρά στα λόγια Ουσιαστικά κατά τα πρώτα χρόνια της διαμονής του Dodwell στην Αθήνα ο λόρδος και η λαίδη Έλγιν με την ομάδα των βοηθών τους φρόντιζαν για τη διάλυση του ναού αποσπώντας πολλά από τα γλυπτά του και στέλνοντάς τα στο Λονδίνο όπου και παραμένουν μέχρι σήμερα

Ωστόσο ακόμη και η αφαίρεση των γλυπτών δεν κατάφερε να θαμπώσει τη γοητεία του μνημείου Το 1832 ο Γάλλος ποιητής Alphonse de Lamartine ο τελευταίος των Ρομαντικών ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoτο τελειότερο ποίημα που γράφτηκε ποτέ πάνω σε πέτρα στην επιφάνεια της γηςraquo19 Όχι πολύ αρ-γότερα ο αρχιτέκτονας του νεο-γοτθικού ρυθμού Eugegravene Emmanuel Viollet-le-Duc χαρακτήρισε τον καθεδρικό ναό της Αμιέν laquoΠαρθενώνα της γοτθικής αρχιτεκτονικήςraquo20 Ακόμη κι o μεγάλoς δάσκαλος του μοντερνισμού του 20ού αιώνα ο Charles-Eacutedouard Jeanneret γνωστός αργότερα ως Le Corbusier όταν αντίκρισε για πρώτη φορά τον Παρθενώνα διακήρυξε laquoότι εδώ βρίσκεται ο χρυσός κανόνας βάση κάθε καλλιτεχνικής μέτρησηςraquo21

Έτσι λοιπόν το υπέρμετρο γόητρο του Παρθενώνα άσκησε βαθιά επίδρα-ση στους τρόπους με τους οποίους μελετήθηκε στις ερωτήσεις που τέθηκαν γιrsquo αυτόν και το πιο ενδιαφέρον στις ερωτήσεις που έμειναν αναπάντητες

24 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Υπερβολικά σεβαστός για να μπει κάτω από το μικροσκόπιο ο Παρθενώνας υπέστη διαστρεβλώσεις όπως συχνά συμβαίνει στα laquoινδάλματαraquo Αρχαίες φωνές που να μας μαρτυρούν τι ακριβώς αντιπροσώπευε για τους Αθηναί-ους ο ιερότερος ναός τους δεν έχουν επιβιώσει πολλές κι αυτό απλώς διεύ-ρυνε το κενό το οποίο έσπευσαν να καταλάβουν οι ερμηνευτές που έζησαν μετά την αρχαιότητα

ΚΙ ΑΝ ΘΕΛΟΥΜΕ ΔΙΑΚΑΩΣ να αποκαλύψουμε το αρχικό του νόημα η ιστορία του Παρθενώνα δε βοηθά στην ύστερη αρχαιότητα καιρό μετά την εποχή που η Αθήνα έχασε την ανεξαρτησία της το κτίριο υπέστη μια σειρά από κα-ταστροφές Γύρω στο 195 πΧ τo μεγάλo ανατολικό διαμέρισμα του κυρίως ναού καταστράφηκε από πυρκαγιά Σε κάποια φάση του 3ου ή του 4ου αι μΧ την εποχή της Ρωμαιοκρατίας ξέσπασε μία ακόμη πιο καταστροφική πυρκαγιά Κάποιοι μελετητές θεώρησαν υπεύθυνη για την καταστροφή την επιδρομή του γερμανικού φύλου των Ερούλων το 267 μΧ ενώ άλλοι την απέ-δωσαν στην εισβολή των Βησιγότθων του Αλάριχου που λεηλάτησαν την Αθή-να το 396 μΧ22 Όποιος κι αν ήταν o λόγος η στέγη του Παρθενώνα κατέρ-ρευσε με αποτέλεσμα να καταστραφεί ο κυρίως ναός Η εσωτερική κιονο-στοιχία του σηκού η ανατολική θύρα η βάση του λατρευτικού αγάλματος και η στέγη έπρεπε να αντικατασταθούν εξ ολοκλήρου23

Οι μέρες του Παρθενώνα ως ναού της Αθηνάς ήταν πλέον μετρημένες Με-ταξύ 389 και 391 μΧ ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ εξέδωσε μια σειρά από διατάγματα με τα οποία έκλεισε τους ναούς και κατήργησε τα αγάλματα τις γιορτές και όλες τις τελετουργίες της πατροπαράδοτης ελλη-νικής πολυθεϊστικής θρησκείας (Ο αυτοκράτορας που νομιμοποίησε τον χρι-στιανισμό ήταν ο Κωνσταντίνος αλλά αυτός που τον απάλλαξε από τον αντα-γωνισμό και τον μετέτρεψε σε επίσημη θρησκεία του κράτους ήταν ο Θεοδό-σιος) Κατά τα τέλη του 6ου αι πιθανώς κι ακόμη νωρίτερα ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό αφιερωμένο στη Θεοτόκο Η μετατροπή αυ-τή απαιτούσε μια αλλαγή στον προσανατολισμό του έτσι ανοίχθηκε μια κύ-ρια είσοδος στη δυτική πλευρά του και προστέθηκε μια αψίδα στην ανατο-λική (σελίδα 389) Το δυτικό διαμέρισμα έγινε νάρθηκας ενώ το μεγάλο δια-μέρισμα στα ανατολικά κατέλαβε μια τρίκλιτη βασιλική Ένα βαπτιστήριο προστέθηκε στη νοτιοδυτική γωνία του κτιρίου24 Στον ύστερο 7ο αιώνα ο ναός λειτουργούσε ως μητρόπολη της Αθήνας με το όνομα Παναγία η Αθηνιώτισ-σα Το 1204 όταν εισέβαλαν οι φράγκικες δυνάμεις της Δ΄ Σταυροφορίας ο ορθόδοξος ναός μετατράπηκε σε καθολικό και μετονομάστηκε σε Νοτρ Νταμ των Αθηνών Ένα κωδωνοστάσιο υψώθηκε στη νοτιοδυτική του γωνία Με την

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

25

κατάληψη της Αθήνας από τους Οθωμανούς το 1458 ο Παρθενώνας αναδια-μορφώθηκε για άλλη μία φορά αυτή τη φορά για να μετατραπεί σε τζαμί οπότε και συμπληρώθηκε με ένα μιχράμπ ένα μινμπέρ (άμβωνα) κι έναν ψη-λόλιγνο μιναρέ στη θέση του κωδωνοστασίου

Για δύο χιλιάδες χρόνια ο Παρθενώνας επιβίωνε σχεδόν αναλλοίωτος στις 28 Σεπτεμβρίου 1687 όμως υπέστη ένα ολέθριο χτύπημα Μία εβδομάδα νω-ρίτερα ο Σουηδός κόμης Koenigsmark και ο στρατός του ο οποίος αριθμού-σε 10000 άνδρες είχαν αποβιβαστεί στην Ελευσίνα 14 μόλις χιλιόμετρα βο-ρειοδυτικά της πόλης Εκεί συνάντησαν τον Βενετό στρατηγό Francesco Mo-rosini και ξεκίνησαν για την πολιορκία της Αθήνας μία από τις πολυάριθμες επιχειρήσεις του Πολέμου του Μοριά ο οποίος είναι γνωστός ως Στ΄ Βενετο-τουρκικός Πόλεμος και κράτησε από το 1684 ως το 1699 Καθώς ο στρατός της Γαληνοτάτης προήλαυνε η οθωμανική φρουρά οχυρώθηκε στην Ακρόπο-λη Την εποχή εκείνη οι Τούρκοι είχαν ήδη κατεδαφίσει τον ναό της Αθηνάς Νίκης στη δυτική άκρη του ιερού βράχου και στη θέση του είχαν κατασκευά-σει μια πλατφόρμα για κανόνια Επιπλέον είχαν αποθηκεύσει πυρομαχικά μέσα στον ίδιο τον Παρθενώνα Μέσα σε έξι ημέρες οι Βενετοί έριξαν όπως υπολογίζεται 700 κανονιοβολισμούς στον Παρθενώνα από τον γειτονικό λό-φο των Μουσών Τελικά οι άνδρες του Koenigsmark χτύπησαν διάνα Ο Παρ-θενώνας εξερράγη Οι εσωτερικοί του τοίχοι δώδεκα περίπου κίονες από τη βόρεια και τη νότια πλευρά και πολλά από τα αρχιτεκτονικά του γλυπτά εκ-σφενδονίστηκαν βίαια στον αέρα προς όλες τις κατευθύνσεις Τριακόσιοι άν-θρωποι σκοτώθηκαν εκείνη την ημέρα στην Ακρόπολη Η μάχη εξακολούθη-σε να μαίνεται για άλλο ένα εικοσιτετράωρο ώσπου τελικά τα τουρκικά στρα-τεύματα παραδόθηκαν25

Έτσι ο ιερός χώρος της Ακρόπολης άλλαξε για πάντα κι απέκτησε μια νέα εμβληματική μορφή αυτή του laquoερειπιώναraquo26 Στις αρχές του 18ου αιώνα ένα μικρό τετράγωνο τζαμί ήταν χτισμένο ανάμεσα στα πεσμένα μάρμαρα στη θέση του αλλοτινού σηκού του Παρθενώνα Η θολωτή κατασκευή από πλίν-θους και λίθους σε δεύτερη χρήση (με ένα τρίκογχο προστώο που έβλεπε βο-ρειοδυτικά βλ σελίδα 391) έστεκε μέσα στο μισοκατεστραμμένο πλαίσιο της κιονοστοιχίας του Παρθενώνα μέχρι την Επανάσταση του 1821 τότε υπέστη φθορές και στη συνέχεια το 1843 απομακρύνθηκε οριστικά27

ΚΑΤΑ ΜΙΑ ΕΝΝΟΙΑ η τάση μας να ερμηνεύουμε τον Παρθενώνα με όρους πο-λιτικής μπορεί να αποδοθεί σε μια επιστημονική επιτυχία ξέρουμε το πολι-

Τον λόφο του Φιλοπάππου

26 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τικό περιβάλλον της Αθήνας του 5ου αι πΧ καλύτερα από κάθε άλλο Οι σχετικά άφθονες φιλολογικές πηγές και οι επιγραφές που προέρχονται από τους Αθηναίους των κλασικών χρόνων σχετίζονται μrsquo αυτούς ή αναφέρονται σrsquo αυτούς μάς δίνουν πρόσβαση στον κόσμο του Περικλή του στρατηγού και πολιτικού που έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της περιόδου που ονομάζουμε σήμερα laquoχρυσό αιώναraquo και είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με την άνθηση της δημοκρατίας Ο αθηναϊκός πολιτισμός όμως δεν είναι μόνο η δη-μοκρατία αλλά και η ίδια η ιδέα της δημοκρατίας αντιπροσωπεύει πολύ πε-ρισσότερα από όσα μπορεί να αντιληφθεί κανείς κοιτώντας τη μέσα από ένα σύγχρονο πρίσμα Καταρχάς για τους Αθηναίους η έννοια πολιτική υπερέ-βαινε κατά πολύ τη δική μας Η πολιτεία δύσκολα μεταφράζεται στα αγγλι-κά ουσιαστικά η λέξη εμπεριέχει όλες τις προϋποθέσεις για να είναι κανείς πολίτης στην πιο ευρεία του έννοια Η αρχαία πολιτεία ξεπερνούσε κατά πο-λύ τις παραμέτρους της σύγχρονης πολιτικής καθώς αγκάλιαζε τη θρησκεία τις τελετουργίες την ιδεολογία και τις αξίες Ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται πως το προβάδισμα του laquoκαλού του συνόλουraquo έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην πολιτεία όταν παρατηρεί πως laquoαναμφισβήτητα είναι ορθά τα πολιτεύ-ματα όπου αυτοί που κατέχουν την εξουσία είτε είναι ένας είτε λίγοι είτε πολλοί τη χρησιμοποιούν για να εξυπηρετήσουν το κοινό συμφέρονraquo28

Στον πυρήνα της αθηναϊκής πολιτείας φωλιάζουν οι θεμελιακές αντιλήψεις που είχε ο αθηναϊκός πολιτισμός για τον εαυτό του και την καταγωγή του για την κοσμολογία και την προϊστορία του ndash ένα σύνολο ιδεών που καθόρι-ζε τις αξίες της κοινότητας και από το οποίο πήγαζε ένα σύνθετο φάσμα ιε-ροτελεστιών που είχε εστία τον Παρθενώνα για μία χιλιετία περίπου Ο Παρ-θενώνας μέχρι σήμερα ελάχιστα έχει μελετηθεί από αυτή τη σκοπιά Κι όμως αν δεν την κατανοήσει κανείς είναι αδύνατον να εκφράσει ικανοποιητικά τι ακριβώς είναι ο Παρθενώνας πέρα από ένα εξαίρετο αρχιτεκτονικό επίτευγ-μα ή το σύμβολο ενός πολιτικού ιδεώδους όπως το αντιλήφθηκαν ουσιαστι-κά ξένοι πολιτισμοί στο μακρινό μέλλον Αν θέλουμε να ξαναβρούμε το πρω-τογενές το αυθεντικό νόημα του Παρθενώνα πρέπει να αποπειραθούμε να τον δούμε μέσα από τα μάτια αυτών που τον έχτισαν Πρέπει να γυρίσουμε πίσω στο παρελθόν εγχείρημα που εμπλέκει τόσο την αρχαιολογία της συ-νειδητότητας όσο και την αρχαιολογία του τόπου

Οι πρόσφατες αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στον Ιερό Βρά-χο καθώς και οι σύγχρονες ανθρωπολογικές προσεγγίσεις που διευρύνουν περισσότερο από ποτέ άλλοτε τις γνώσεις μας για το απώτερο παρελθόν συμ-βάλλουν στην ανακάλυψη της αρχαίας πραγματικότητας του Παρθενώνα Τεκμηριωμένες αρχαιολογικές ανακαλύψεις της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνη-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

27

μείων Ακρόπολης του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού κατά τη λεπτομερή αυτοψία του κτίσματος έφεραν στο φως νέα στοιχεία σχετικά με τα υλικά τα εργαλεία τις τεχνικές και την τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκαν στην κα-τασκευή του Παρθενώνα29 Τώρα πια ξέρουμε πως κατά τη διάρκεια της οι-κοδόμησης πραγματοποιήθηκαν πολλές μετατροπές ανάμεσά τους ίσως και η καθοριστική προσθήκη της μοναδικής και επιβλητικής ιωνικής ζωφόρου Έχει πλέον υποστηριχτεί πειστικά πως η ζωφόρος αυτή περιέτρεχε αρχικά ολόκληρη την ανατολική πρόσταση του ναού Δύο παράθυρα εκατέρωθεν της ανατολικής θύρας του Παρθενώνα αύξαναν το φως που έπεφτε στο χρυσε-λεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Στη βόρεια κιονοστοιχία ανακαλύφθηκαν ίχνη ενός μικρού ιερού με βωμό άγνωστου μέχρι πρότινος και προγενέστερου του Παρθενώνα30 Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει έναν νέο δρόμο για την κατανόηση του προπαρθενώνιου λατρευτικού τυπικού και θέτει ερωτήματα που αφο-ρούν τη συνέχεια της ιερότητας του χώρου από τα βάθη της αρχαιότητας μέ-χρι την εποχή του Περικλή

Οι τελευταίες δεκαετίες δεν αύξησαν απλώς με γεωμετρική πρόοδο τα νέα δεδομένα σε σχέση με τον σχεδιασμό και την εξέλιξη του Παρθενώνα ως κτι-ρίου Έφεραν επίσης σαρωτικές αλλαγές στον επιστημονικό τρόπο σκέψης αλλαγές οι οποίες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε την πιο άυλη διάσταση του Παρθενώνα Νέα ερωτήματα προκύπτουν σε σχέση με τα τεκμήρια της αρ-χαιότητας ενώ νέα ερευνητικά μοντέλα και μέθοδοι που αντλούν από τις κοι-νωνικές επιστήμες και την ιστορία της θρησκείας και του πολιτισμού καλού-νται να δώσουν τις απαντήσεις Όλα αυτά προώθησαν μια νέα προσέγγιση των μνημείων τα οποία εξετάζονται πλέον μέσα σrsquo ένα ολοκληρωμένο περι-βάλλον συντεθειμένο από μια ποικιλία αρχαίων συμφραζομένων31 Η μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και των τελετουργιών της γνωρίζει άνθηση τα τελευταία τριάντα χρόνια32 H ένταξη της θρησκείας σε κάθε σχεδόν όψη της ζωής στην αρχαία Ελλάδα αναγνωρίζεται πλήρως σήμερα Η υπό εξέλι-ξη μελέτη των αρχαίων συναισθημάτων όπως και της γνωστικής λειτουργίας αποκαλύπτει τις επιδράσεις της γλώσσας της συμπεριφοράς και της πολυ-αισθητηριακής εμπειρίας στο συναίσθημα και τη σκέψη των αρχαίων33 Σήμε-ρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε είμαστε σε θέση να τρυπώσουμε στο μυα-λό των ανθρώπων που έζησαν στη σκιά της Ακρόπολης κατά την αρχαιότητα

Οι συνεχείς μελέτες σε ζητήματα πρόσληψης προβολής και οικειοποίησης έχουν αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους αισθητικές ιδεολογικές και εθνικιστικές ατζέντες διαμόρφωσαν ερμηνευτικά πλαίσια τα τελευταία 250 χρόνια34 Η νοσταλγική ανάγκη της σύγχρονης Δύσης για έναν κρίκο με το κλασικό παρελθόν μια σύνδεση που θα επιβεβαιώνει τις δικές της πολιτικές

28 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

και πολιτιστικές φιλοδοξίες αναγνωρίζεται πλέον ως δύναμη η οποία ήλεγ-χε την κατασκευή των αφηγήσεων που εδώ και καιρό κυριαρχούν στον τρό-πο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα μνημεία Τώρα πια αναγνωρίζουμε πως υπάρχει μια laquoάλλη Ακρόποληraquo η οποία απαιτεί να την προσεγγίσουμε μέσα από μια διαχρονική και πολυαισθητηριακή αντίληψη για τον χώρο και τα οικοδομήματά του ανάμεσά τους και τον Παρθενώνα35 Και οι δύο αυτές δυνάμεις ndashη ανακάλυψη νέων στοιχείων και η ανάπτυξη νέων ερωτημάτων και μεθόδωνndash συμπράττουν για τη δημιουργία ενός νέου θεωρητικού πλαι- σίου για τον Παρθενώνα αυτού που προτείνεται σε αυτό εδώ το βιβλίο

Όσο πιο πολλά ανακαλύπτουμε για τον Παρθενώνα τόσο πιο αινιγματι-κός φαντάζει και τόσο πιο ανεπαρκή μοιάζουν τα απλουστευμένα νοήματα που του αποδόθηκαν από μεταγενέστερους πολιτισμούς Καθώς ένας εξαι-ρετικά περίπλοκος κόσμος τελετουργιών και πνευματικού βάθους αποκαλύ-πτεται το κτίριο αυτό το οποίο βρισκόταν στον πυρήνα τόσο παράξενων σκοτεινών πρακτικών εξακολουθεί να εγείρει το ερώτημα laquoΤι ακριβώς είναι ο Παρθενώναςraquo

Από όλα τα υλικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής η ανάγλυφη ζωφόρος του Παρθενώνα είναι η μεγαλύτερη και πιο λεπτομερής αποκάλυψη των αθη-ναϊκών αντιλήψεων που έχουμε στα χέρια μας Η θριαμβευτική αυτή σκηνή η δεξιοτεχνικά λαξεμένη επάνω στο μάρμαρο η κινούμενη πινακοθήκη προσώ-πων ευγενών βγαλμένων από το μακρινό παρελθόν η laquoλίθινη προσευχήraquo το εκτενέστερο και πιο περίτεχνο αφηγηματικό ταμπλό που μας κληροδότησαν οι Αθηναίοι μας προσφέρει ένα κρίσιμο και ουσιαστικό άνοιγμα στον κόσμο τους Τι ακριβώς αναπαριστούν οι περίπου τετρακόσιες μορφές που λαξεύ-τηκαν επάνω της Το ερώτημα είναι υψίστης σημασίας

Από τον 15ο αιώνα μΧ η ζωφόρος του Παρθενώνα ερμηνεύεται ως στιγ-μιότυπο της ζωής των Αθηναίων του 5ου αι πΧ ενώ από τον 17ο θεωρήθη-κε ότι απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων κομβική εκδήλωση της ετή-σιας γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς36 Η ερμηνεία αυτή ωστόσο εξαιρεί τη ζωφόρο από τη συμβατική διακόσμηση των αρχαίων ελληνικών ναών τα θέ-ματα της οποίας αντλούνταν κατά κανόνα όχι από τη σύγχρονή τους πραγ-ματικότητα αλλά από τους μύθους Κι έτσι το εκπληκτικό αυτό λίθινο ανά-γλυφο δαχτυλίδι είναι για μας ένα ακόμη αίνιγμα μέσα σrsquo αυτό του ίδιου του Παρθενώνα

Στις σελίδες που ακολουθούν προτείνω μια νέα ερμηνεία της ζωφόρου που έρχεται σε άκρα αντίθεση με την επικρατούσα37 Η ερμηνεία μου πηγάζει από τη θρησκεία και όχι από την πολιτική αξιοποιώντας την αναγνώριση προτύ-πων σε στοιχεία προερχόμενα από την εικονογραφία τις γραπτές πηγές και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

29

τις τελετουργίες προτείνω μια νέα ανάγνωση που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον Παρθενώνα όσο και τους ανθρώπους που τον κατασκεύασαν

Κατά τη γνώμη μου αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα που σχηματίζουν την ετήσια παναθηναϊκή πομπή τους αλλά μια σκη-νή από το μυθικό παρελθόν απόλυτα δηλωτική του τι σημαίνει να είσαι πο-λίτης αυτής της πόλης Μια τραγωδία εκτυλίσσεται κι αποκαλύπτει έναν βα-σιλιά και μια βασίλισσα που υπακούοντας στο δελφικό μαντείο αναγκάζο-νται να πάρουν μια αφόρητα επώδυνη απόφαση για να σώσουν την Αθήνα από την καταστροφή Και η απόφαση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την υπέρτατη θυσία Ο ιδρυτικός μύθος που αποκαλύ-πτεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα και βασίζεται στη ζωή του βασιλιά-γε-νάρχη της πόλης και της οικογένειάς του απαιτεί θεώρηση πολύ πιο σκοτει-νή και πρωτόγονη από αυτή που οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί και οι κλασι-κιστές ήταν προετοιμασμένοι να αντέξουν H δραματική αυτή ιστορία μάς επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε από μια ουρανόπεμπτη κλειδαρότρυπα στο εσωτερικό της αθηναϊκής θεώρησης των πραγμάτων θέτοντας σε άμεση αμ-φισβήτηση τις δικές μας ταυτίσεις με αυτή

Ο Παρθενώνας λοιπόν μας απομακρύνει από τα στερεότυπα της Αναγέν-νησης και του Διαφωτισμού από την κοινωνία φιλοσόφων και ρητόρων που συνηθίσαμε να φανταζόμαστε Στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι ήταν ένας λαός πολύ πιο ξένος απrsquo όσο οι περισσότεροι από εμάς σήμερα θα μπορού-σαμε να παραδεχτούμε Ο κόσμος τους ήταν ένας κόσμος κυριευμένος από πνεύματα ανήσυχος κυριαρχούμενος από μια εγωκεντρική αίσθηση του εαυ-τού τους και μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να τα έχουν καλά με τους θεούς Με-γάλο μέρος της ημέρας το περνούσαν ρωτώντας ευχαριστώντας και τιμώ-ντας τους θεούς επιδιώκοντας έτσι να διατηρούν την ισορροπία την αντα-ποδοτικότητα και την αρμονία με τα παντοδύναμα όντα που είχαν το ελεύ-θερο να παίζουν με την ανθρώπινη μοίρα Εξάλλου οι Αθηναίοι ένιωθαν διαρ-κώς από πάνω τους την απειλή του πολέμου της βίας και του θανάτου

Πνεύματα θεότητες και ήρωες από το μυθικό παρελθόν όλοι ήταν παρό-ντες πάντα και παντού σε κάθε γωνιά της αττικής γης Η ζωή ήταν εύθραυ-στη αβέβαιη περιστασιακά ευτυχισμένη και γεμάτη εκπλήξεις πέρα από τη βεβαιότητα του θανάτου που παραμόνευε διαρκώς38 Τα ημερολόγια κι ο ακρι-βής χρόνος διεξαγωγής τελετουργιών θρησκευτικών εορτών αθλητικών αγώ-νων και θεατρικών παραστάσεων ρυθμίζονταν από μακραίωνες παραδόσεις και από την παρατήρηση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον νυχτερι- νό ουρανό Η κοσμολογία το τοπίο και η παράδοση προσέδεναν τους Αθη-

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

και να προσπαθούν να βρουν πιθανά και απίθανα ερείσματα για να τη στη-ρίξουν οφείλεται στην ιδιαίτερη σημασία που έχουν τα γλυπτά του Παρθενώ-να στην κλασική αρχαιολογία και τη διδασκαλία της και στην επί δεκαετίες βαθιά ριζωμένη πεποίθηση ότι η ζωφόρος του απεικονίζει την παναθηναϊκή πομπή Η αμφισβήτηση αυτής της ερμηνείας για πολλούς αρχαιολόγους μοιά-ζει με την αμφισβήτηση των Ευαγγελίων για έναν χριστιανό Όταν έχουν γρα-φτεί εκατοντάδες βιβλία που στηρίζονται (χωρίς περαιτέρω συζήτηση) σε αυ-τή την υπόθεση όταν γενεές φοιτητών έχουν διδαχθεί να σκέφτονται τα Πα-ναθήναια και να ανακαλούν στη μνήμη τους τη ζωφόρο όταν εκατομμύρια επισκεπτών στο Βρετανικό Μουσείο και στο Μουσείο της Ακρόπολης το πα-λιό και το νέο έχουν διαβάσει επεξηγήσεις δει αναπαραστάσεις και αγορά-σει κάρτες που διαιωνίζουν αυτή τη θεωρία μια διαφορετική θεώρηση είναι φυσικό να αντιμετωπίζεται με δυσπιστία Η εμμονή μάλλον εξηγείται ψυχο-λογικά δε δικαιολογείται όμως επιστημονικά

Το βιβλίο της Joan Connelly απευθύνεται σε πολλαπλούς αποδέκτες Για το ευρύ κοινό είναι μια καλογραμμένη ανάλυση των μύθων και του τοπίου της Αττικής και των αξιών των κατοίκων της Για τους ειδικούς είναι μια πρό-σκληση βλέποντας τον Παρθενώνα και τα γλυπτά του από μια διαφορετική οπτική γωνία να συμβάλουν στην καλύτερη κατανόησή του Αλλά και για όσους επιλέξουν να επιμείνουν στην άποψη ότι η ζωφόρος του Παρθενώνα απεικονίζει την παναθηναϊκή πομπή είναι μια πρόκληση να υποστηρίξουν την άποψη αυτή με βάσιμα επιχειρήματα και όχι με θρησκευτική πίστη Τέλος κα-ταδεικνύοντας τη στενή σύνδεση μνημείου γλυπτών και τοπίου η συγγραφέας αρχαιολόγος με σημαντική προσφορά στην καταπολέμηση του παράνομου εμπορίου αρχαιοτήτων καταθέτει το ουσιαστικότερο επιχείρημα για την επα-νένωση των γλυπτών του Παρθενώνα στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης

16 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ΠΡΌΛΌΓΌΣ

ΠΟΤΕ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ στην ιστορία του ανθρώπου δεν έχει υπάρξει οικο-δόμημα τόσο γνώριμο σrsquo ολόκληρο τον κόσμο με τόση αίγλη που να rsquoχει

μελετηθεί τόσο πολύ εγκωμιαστεί τόσο πολύ και παράλληλα να κρατά τό-σο παράξενα απρόσιτο τον εσώτερο εαυτό του Μετά από αιώνες μελέτης και θαυμασμού ο Παρθενώνας παραμένει από πολλές πλευρές ένα αίνιγμα

Οι τρεις τελευταίες δεκαετίες αποτελούν ίσως την περίοδο της πιο εξονυ-χιστικής εξέτασης του Παρθενώνα από την εποχή που δημιουργήθηκε σχεδόν δυόμισι χιλιάδες χρόνια πριν (447-432 πΧ) Το μνημειακό έργο της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης σε θέματα αποκατάστασης και μελέτης του κτιρίου έχει φέρει στο φως πλειάδα νέων πληροφοριών σε σχέση με τον σχε-διασμό την τεχνολογία και την κατασκευή του Παρθενώνα Οι ερευνητές βρέ-θηκαν προ ευχάριστων εκπλήξεων όπως είναι τα ίχνη λαμπρών χρωμάτων ndashάγνωστων μέχρι σήμεραndash σε αρχιτεκτονικά διακοσμητικά στοιχεία ψηλά μέ-σα στη δυτική πρόσταση υπαινιγμούς για την αλλοτινή ολόλαμπρη διακόσμη-ση του ναού Παράλληλα ολόφρεσκα στοιχεία προερχόμενα από την αρχαία ελληνική γραμματεία από επιγραφές από την τέχνη και την αρχαιολογία συ-νέβαλαν στην πληρέστερη κατανόηση του κόσμου που έδωσε ζωή στον Παρθε-νώνα Οι μύθοι τα συστήματα πεποιθήσεων οι τελετουργικές και κοινωνικές πρακτικές οι γνωσιακές κατασκευές ακόμη και τα συναισθήματα των αρχαίων Αθηναίων βρίσκονται πλέον υπό ριζική αναθεώρηση Πολλά όμως απrsquo όσα ανακαλύφθηκαν τα τελευταία χρόνια δεν είναι συμβατά με την αίσθηση που είχαμε για τον Παρθενώνα τους τελευταίους δυόμισι αιώνες Γιατί άραγε

Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε σήμερα τον Παρθενώνα και ο συμβολι-σμός του κατασκευή της εποχής του Διαφωτισμού και εξής σχετίζονται από-λυτα με την εικόνα που είχαν για τον εαυτό τους οι άνθρωποι που τον μελέ-τησαν και τον ερμήνευσαν Υπάρχει μια φυσική τάση να βλέπει κανείς ομοιό-τητες με τον εαυτό του όταν προσεγγίζει έναν πολιτισμό τόσο μακρινό όσο ο

18 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

αρχαίος ελληνικός Πόσο μάλλον όταν εξετάζει ένα οικοδόμημα που μετατρά-πηκε σε πρότυπο της δυτικής τέχνης σύμβολο της ίδιας της δημοκρατίας Δίνοντας τέτοιους χαρακτηρισμούς στον Παρθενώνα προβάλλουμε επάνω του τα δικά μας ιδεώδη για το τι σημαίνει να είσαι πολιτισμένος Στη θέα του κτιρίου ο δυτικός πολιτισμός βλέπει αναπόφευκτα τον εαυτό του στην πραγ-ματικότητα διακρίνει μόνο ότι κολακεύει την εικόνα του εαυτού του ή την ερμηνεύει μέσα από τη σύνδεσή της με το λίκνο της δημοκρατίας

Η σύνδεση αυτή ενισχύθηκε ξανά και ξανά με την υιοθέτηση του παρθε-νώνιου στιλ στην αστική αρχιτεκτονική τάση η οποία ξεκίνησε με το κίνημα του νεοκλασικισμού και κορυφώθηκε με την Ελληνική Αναγέννηση Από τις αρχές του 19ου αιώνα και εξής οικονομικά και πολιτειακά ιδρύματα βιβλιο-θήκες μουσεία και πανεπιστήμια άρχισαν να αναπαράγουν κλασικιστικές αρ-χιτεκτονικές φόρμες προβάλλοντας έτσι μια σειρά από αξίες που τα ευθυ-γραμμίζουν σιωπηρά με τη δημοκρατική Αθήνα της εποχής της άνθησής της Αρκεί να δει κανείς τη Δεύτερη Τράπεζα των Ηνωμένων Πολιτειών στη Φιλα-δέλφεια (1811-1824) το Βρετανικό Μουσείο (1823-1852) το Τελωνείο των Ηνω-μένων Πολιτειών στη Γουόλ Στριτ (1842) (σελ 393) το Founderrsquos Hall στο Κο-λέγιο Girard της Φιλαδέλφειας (1847) το Θησαυροφυλάκιο των ΗΠΑ στην Ουάσινγκτον (1836-1839) το Καπιτώλιο της Πολιτείας του Οχάιο (1857) το Μου-σείο Τέχνης της Φιλαδέλφειας (1928) ή το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ (1935) για να αναγνωρίσει αναφορές στην εμβληματική μορφή του Παρθενώνα1 Η ει-ρωνεία είναι ότι οικοδομήματα σαφώς κοσμικά και αστικά έχουν οικειοποι-ηθεί μια κατrsquo ουσίαν θρησκευτική αρχιτεκτονική μορφή Με τα μάτια στραμ-μένα σε ζητήματα πολιτικής και αισθητικής συνηθίσαμε όλοι τα μάλα την κα-τασκευασμένη εμβληματική ταυτότητα του Παρθενώνα και παραβλέψαμε τον πρωταρχικό βαθιά ιερό χαρακτήρα του

Σήμερα απόψεις που παρεκκλίνουν από τις παγιωμένες σύγχρονες αντι-λήψεις για τον Παρθενώνα και τη συσχέτισή του με την πολιτική ζωή της δι-κής μας εποχής έχουν αφεθεί να ξεθωριάσουν όπως ακριβώς τα λαμπερά χρώ-ματα και οι περίτεχνες διακοσμητικές λεπτομέρειες που στόλιζαν κάποτε την επιφάνεια του ίδιου του ναού Η κριτική του συμβατικού δόγματος έχει εκλη-φθεί ως επίθεση σε ένα ολόκληρο σύστημα πεποιθήσεων Πράγματι η μακρό-χρονη συσχέτιση του Παρθενώνα με την πολιτική ιδεολογία της Δύσης έχει εγεί-ρει ισχυρές αντιστάσεις στις νέες ερμηνείες Ο Παρθενώνας όμως και οι άν-

[Οι υποσελίδιες σημειώσεις με αστερίσκο είναι της μεταφράστριας] Greek Revival αρχιτε-κτονικός ρυθμός που άνθησε κυρίως στη βόρεια Ευρώπη και στην Αμερική στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα Θεωρείται η τελευταία φάση της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

19

θρωποι που τον δημιούργησαν είναι πολλά παραπάνω από όσα μας κολακεύ-ουν και ταιριάζουν με την αίσθηση που έχουμε για τον εαυτό μας Για να τα ξαναβρούμε πρέπει να δούμε το μνημείο μέσα από τα μάτια του παρελθόντος

Η ταύτιση του Παρθενώνα με το δυτικό δημοκρατικό σύστημα διακυβέρ-νησης ξεκίνησε τον 18ο αιώνα όταν ο ιστορικός τέχνης Johann Winckelmann συνέδεσε για πρώτη φορά την ανάδειξη της ατομικής ελευθερίας με την ανά-πτυξη της ώριμης κλασικής τέχνης Στο κλασικό πια έργο του Geschichte der Kunst des Altertums (Ιστορία της τέχνης της αρχαιότητας) ο Winckelmann υποστήριξε ότι η ακμή και η παρακμή των διαφόρων περιόδων στην τέχνη ακολουθούσαν τις εξελίξεις στη σφαίρα της πολιτικής Η ακμή της ελληνικής τέχνης διακήρυξε συνέπεσε με τη δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης2 Εν-νέα χρόνια αργότερα ο μαθητής του Johann Hermann von Riedesel προχώρη-σε το μοντέλο αυτό ένα βήμα πιο πέρα και ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoυπέρ-τατο προϊόν της αθηναϊκής δημοκρατίαςraquo3

H αντίληψη αυτή βρήκε θερμή ανταπόκριση κατά την Ελληνική Επανάστα-ση (1821-1830) και την περίοδο που ακολούθησε αμέσως μετά Καθώς το νέο ελληνικό κράτος σχηματιζόταν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις οι οποίες συμμετεί-χαν στη διαδικασία κατασκεύασαν αφηγήσεις που τους επέτρεπαν να ανά-γουν την καταγωγή των δικών τους πολιτικών συστημάτων στην καρδιά της αθηναϊκής Ακρόπολης Στις 28 Αυγούστου του 1834 ο άρτι αφιχθείς βασιλιάς της Ελλάδας Όθωνας γιος του βασιλιά Λουδοβίκου της Βαυαρίας εγκαινία-σε επίσημα τις αναστηλωτικές εργασίες στον Παρθενώνα Σε μια προσεκτι-κά ενορχηστρωμένη γιορτή κατά τα πρότυπα των αθηναϊκών της εποχής του Περικλή ο βασιλιάς Όθωνας προηγούνταν έφιππος συνοδευόμενος από τους αντιβασιλείς την αυλή και τους σωματοφύλακές του ενώ στρατιώτες της εθνο-φυλακής οδηγούσαν μια πομπή από πρεσβύτερους δασκάλους εκπροσώπους συντεχνιών και άλλους επιφανείς πολίτες4 Εξήντα Αθηναίοι βάδιζαν κρατώ-ντας κλάδους ελιάς ενώ στην κορυφή της Ακρόπολης νεαρές Αθηναίες ντυ-μένες στα λευκά με στεφάνια μυρτιάς στα χέρια ξεδίπλωναν ένα λάβαρο που εικόνιζε την Αθηνά5 Όταν ο Όθωνας έφτασε στα Προπύλαια παρέλαβε τα κλειδιά της πόλης από τον αρχιτέκτονα του νεοκλασικού ρυθμού Leo von Klenze ο οποίος τον συνόδευσε μέχρι τον Παρθενώνα Εκεί αφού ο βασιλιάς κάθισε σrsquo έναν θρόνο στολισμένο με κλαδιά δάφνης ελιάς και μυρτιάς ο Klenze εκφώνησε έναν ενθουσιώδη πατριωτικό λόγο όπου υποστήριξε την ανάγκη να αναστηλωθεί ο Παρθενώνας και να καταστραφεί ολοκληρωτικά κάθε ίχνος οθωμανικού κτίσματος στην Ακρόπολη laquoΌλα τα κατάλοιπα της βαρβαρότη-τας πρέπει να απομακρυνθούνraquo διακήρυξε ο Klenze Έπειτα ζήτησε από τον βασιλιά να καθαγιάσει τον πρώτο μαρμάρινο σπόνδυλο κίονα που θα αναστη-

20 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λωνόταν στον laquoαναγεννημένο Παρθενώναraquo Ο βασιλιάς ανταποκρίθηκε χτυ-πώντας τρεις φορές το λευκό κομμάτι μαρμάρου που είχε τοποθετηθεί μπρο-στά του6 Το όραμα του Klenze για μια laquoαπελευθερωμένη από τη βαρβαρό-τηταraquo Ακρόπολη αποτυπώθηκε πλήρως στην laquoιδανική άποψηraquo της Ακρόπο-λης (κάτω) ζωγραφικό του έργο του 1846 το οποίο πέρασε στην κυριότητα του Λουδοβίκου Α πατέρα του Όθωνα έξι χρόνια αργότερα7

Τον επόμενο αιώνα η πρόοδος της αρχαιολογίας και η διαρκώς αυξανόμε-νη αναγνώριση της κλασικής Ελλάδας ως λίκνου του δυτικού πολιτισμού οδή-γησαν την κλασικιστική πολιτιστική παραγωγή σε ένα νέο υψηλότερο επίπε-δο8 Το 1826 άρχισαν οι εργασίες σε μια απομίμηση του Παρθενώνα στην κο-ρυφή του λόφου του Κάλτον στα ανατολικά του Εδιμβούργου Το επίδοξο αυ-τό εθνικό μνημείο της Σκοτίας θα αφιερωνόταν στους Σκοτσέζους στρατιώτες και ναύτες που είχαν χαθεί στους Ναπολεόντειους Πολέμους και θα μετατρε-πόταν όπως όλοι ήλπιζαν σε τελευταία κατοικία για πλήθος επιφανών Σκο-τσέζων Το κτίριο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ και στη μοναχική του πρόσοψη που στέκει όρθια μέχρι σήμερα διαβάζει κανείς την επιγραφή laquoΜνημείο για τους απελθόντες και κίνητρο για τους μελλοντικούς ήρωες της Σκοτίαςraquo9 Στο με-ταξύ πάνω ακριβώς από το Ρέγκενσμπουργκ της Βαυαρίας ο βασιλιάς Λου-δοβίκος Α΄ έχτισε τον δικό του Παρθενώνα (1830-1842) σε σχέδια του γνωστού μας από τα εγκαίνια της Ακρόπολης Leo von Klenze Ο βαυαρικός Παρθενώ-

Leo von Klenze Ιδανική άποψη της Ακρόπολης και του Αρείου Πάγου των Αθηνών 1846

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

21

νας ο επονομαζόμενος Βαλχάλα laquoο οίκος των νεκρώνraquo (πάνω) φιλοξένησε προτομές και πλάκες με εγχάρακτες επιγραφές που μνημονεύουν πάνω από εκατό επιφανείς προσωπικότητες 1800 χρόνων της γερμανικής ιστορίας Το 1897 οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούσαν πλέον να καυχηθούν πως είχαν κι αυ-τές τον δικό τους Παρθενώνα στο Νάσβιλ του Τεννεσσί ο οποίος χτίστηκε με αφορμή την Κρατική Έκθεση της Εκατονταετηρίδας του 1896-1897 H αρχική ξύλινη κατασκευή αντικαταστάθηκε από μια τσιμεντένια το 1920-1931 και πα-ραμένει μέχρι σήμερα δημοφιλές τοπόσημο της πόλης (σελίδα 22)10

Τον 20ό αιώνα ο Ernst Gombrich θα χαιρετήσει τη laquoμεγάλη αφύπνισηraquo της ελληνικής τέχνης ως προϊόν της αυγής της δημοκρατίας Κατrsquo αυτόν το γε-γονός ότι το laquoαπόγειο της ανάπτυξής τηςraquo τοποθετείται στην ώριμη κλασι-κή περίοδο αντικατοπτρίζει άμεσα τη laquoνέα ελευθερίαraquo που βίωναν οι καλλι-τέχνες δουλεύοντας στο πλαίσιο του νέου πολιτεύματος11 H θετικιστική αυ-τή κατασκευή βρήκε τη συνέχειά της σε μια εξαιρετικά επιτυχημένη έκθεση ελληνικής τέχνης η οποία περιόδευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1992 με αφορμή τον εορτασμό των 2500 χρόνων από τη γέννηση της δημοκρατίας Η έκθεση με τίτλο The Greek Miracle Classical Sculpture from the Dawn of Democracy (Το ελληνικό θαύμα Κλασική γλυπτική από την αυγή της δημοκρα-τίας) πρόσφερε σε επισκέπτες από την Ουάσινγκτον και τη Νέα Υόρκη την ευκαιρία να θαυμάσουν τα εκλεκτότερα έργα της αρχαίας ελληνικής τέχνης12

Ωστόσο δεν έχουν μόνο οι οπαδοί κάποιας συγκεκριμένης πολιτικής ιδεο-

Βαλχάλα Ρέγκενσμπουργκ Βαυαρία 1830-1842 Leo von Klenze αρχιτέκτονας

22 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λογίας την τάση να βλέπουν τον εαυτό τους στα αρχαία έργα τέχνης O Cecil Rhodes είδε τον Παρθενώνα ως έκφραση όχι της δημοκρατίας αλλά της ηγε-μονίας laquoΜέσω της τέχνης ο Περικλής έμαθε στους νωθρούς Αθηναίους να πιστεύουν στην ηγεμονίαraquo υποστήριξε13 Ο Καρλ Μαρξ θαυμαστής κι αυτός της αρχαίας ελληνικής τέχνης προτίμησε να δει τα κλασικά μνημεία ως προϊό-ντα μιας κοινωνίας που βρισκόταν όχι στην ακμή της αλλά στη νηπιακή της ηλικία laquoΗ γοητεία της [αρχαίας ελληνικής] τέχνηςraquo ισχυρίστηκε ο Μαρξ laquoυπήρξε άρρηκτα συνδεδεμένηraquo με laquoτην ανωριμότητα των κοινωνικών συν-θηκών μέσα στις οποίες αναπτύχθηκεraquo14 Το μεγαλείο της ώριμης κλασικής τέχνης γενικά και του Παρθενώνα ειδικότερα άσκησε ακατανίκητη έλξη και στη φασιστική Γερμανία του Χίτλερ η οποία δε δίστασε να το χρησιμοποιή-σει προς όφελος της ιδεολογικής πολιτιστικής και κοινωνικής της ατζέντας15

Η αντίδραση του Σίγκμουντ Φρόυντ στον Παρθενώνα ήταν τι άλλο Η ενο-χή Βασανιζόταν από το γεγονός πως η ζωή τού επιφύλαξε το προνόμιο να απολαύσει ένα αριστούργημα το οποίο ο πατέρας του ένας έμπορος μαλλιού με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες δε θα μπορούσε ποτέ να έχει δει ή να έχει εκτιμήσει Όντως ο Φρόυντ πλημμύριζε από τύψεις στη σκέψη ότι ο ίδιος είχε αυτή την τύχη ενώ ο πατέρας του όχι16

Το 1998 ο δημοσιογράφος Boris Johnson σημερινός δήμαρχος του Λονδί-νου δημοσίευσε στην Daily Telegraph συνέντευξη ενός υψηλόβαθμου επιμε-

Ο Παρθενώνας του Νάσβιλ Πάρκο Εκατονταετηρίδας Νάσβιλ Τεννεσσί 1920-1931

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

23

λητή του Βρετανικού Μουσείου Στο άρθρο ο Johnson παραθέτει την ακόλου-θη άποψη του επιμελητή τα laquoΕλγίνειαraquo είναι laquoμια εικονογραφημένη ανα- παράσταση της Αγγλίας ως ελεύθερης κοινωνίας απελευθερώτριας άλλων λαώνraquo17 Ο Παρθενώνας λοιπόν χρησιμοποιείται και ως μαγνήτης και ως κα-θρέπτης Μας ελκύει βλέπουμε μέσα του τον εαυτό μας και τον ιδιοποιού-μαστε με τους δικούς μας όρους Αναπόφευκτα μέσα από την παραπάνω διαδικασία το αρχικό του νόημα σε μεγάλο βαθμό επισκιάζεται

Πράγματι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον Παρθενώνα είναι τόσο στενά συνδεδεμένος με την ιστορία των αντιδράσεων που μας προκαλεί ώστε είναι δύσκολη αν όχι αδύνατη η διάκριση μεταξύ των δύο Όταν το αντικεί-μενο που μελετάμε θεωρείται ασύγκριτα όμορφο και εμβληματικό όταν εδώ και δυόμισι χιλιετίες λειτουργεί ως οθόνη προβολής νοημάτων τα εμπόδια για να ανακαλύψει κανείς ξανά την αρχική του έννοια είναι αντίστοιχα με-γάλα Το βέβαιο είναι ότι ο Παρθενώνας δεν περνά απαρατήρητος Έχει μια αύρα αέναη διαχρονική αισθητή σε όλους τους πολιτισμούς που γεννά το δέος τη λατρεία και τον υπέρτατο θαυμασμό Τυπική περίπτωση λάτρη του Παρθενώνα υπήρξε ο Ιρλανδός καλλιτέχνης και περιηγητής Edward Dodwell ο οποίος πέρασε την περίοδο 1801-1806 στην Ελλάδα ζωγραφίζοντας και γρά-φοντας Για τον Παρθενώνα δήλωσε laquoΠρόκειται για τον πιο ανυπέρβλητο θρίαμβο της τέχνης και της αρχιτεκτονικής που αντίκρισε ποτέ ο κόσμοςraquo18 Το ίδιο πάθος συνεπήρε τον λόρδο Έλγιν ο οποίος έρεπε περισσότερο στα έργα παρά στα λόγια Ουσιαστικά κατά τα πρώτα χρόνια της διαμονής του Dodwell στην Αθήνα ο λόρδος και η λαίδη Έλγιν με την ομάδα των βοηθών τους φρόντιζαν για τη διάλυση του ναού αποσπώντας πολλά από τα γλυπτά του και στέλνοντάς τα στο Λονδίνο όπου και παραμένουν μέχρι σήμερα

Ωστόσο ακόμη και η αφαίρεση των γλυπτών δεν κατάφερε να θαμπώσει τη γοητεία του μνημείου Το 1832 ο Γάλλος ποιητής Alphonse de Lamartine ο τελευταίος των Ρομαντικών ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoτο τελειότερο ποίημα που γράφτηκε ποτέ πάνω σε πέτρα στην επιφάνεια της γηςraquo19 Όχι πολύ αρ-γότερα ο αρχιτέκτονας του νεο-γοτθικού ρυθμού Eugegravene Emmanuel Viollet-le-Duc χαρακτήρισε τον καθεδρικό ναό της Αμιέν laquoΠαρθενώνα της γοτθικής αρχιτεκτονικήςraquo20 Ακόμη κι o μεγάλoς δάσκαλος του μοντερνισμού του 20ού αιώνα ο Charles-Eacutedouard Jeanneret γνωστός αργότερα ως Le Corbusier όταν αντίκρισε για πρώτη φορά τον Παρθενώνα διακήρυξε laquoότι εδώ βρίσκεται ο χρυσός κανόνας βάση κάθε καλλιτεχνικής μέτρησηςraquo21

Έτσι λοιπόν το υπέρμετρο γόητρο του Παρθενώνα άσκησε βαθιά επίδρα-ση στους τρόπους με τους οποίους μελετήθηκε στις ερωτήσεις που τέθηκαν γιrsquo αυτόν και το πιο ενδιαφέρον στις ερωτήσεις που έμειναν αναπάντητες

24 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Υπερβολικά σεβαστός για να μπει κάτω από το μικροσκόπιο ο Παρθενώνας υπέστη διαστρεβλώσεις όπως συχνά συμβαίνει στα laquoινδάλματαraquo Αρχαίες φωνές που να μας μαρτυρούν τι ακριβώς αντιπροσώπευε για τους Αθηναί-ους ο ιερότερος ναός τους δεν έχουν επιβιώσει πολλές κι αυτό απλώς διεύ-ρυνε το κενό το οποίο έσπευσαν να καταλάβουν οι ερμηνευτές που έζησαν μετά την αρχαιότητα

ΚΙ ΑΝ ΘΕΛΟΥΜΕ ΔΙΑΚΑΩΣ να αποκαλύψουμε το αρχικό του νόημα η ιστορία του Παρθενώνα δε βοηθά στην ύστερη αρχαιότητα καιρό μετά την εποχή που η Αθήνα έχασε την ανεξαρτησία της το κτίριο υπέστη μια σειρά από κα-ταστροφές Γύρω στο 195 πΧ τo μεγάλo ανατολικό διαμέρισμα του κυρίως ναού καταστράφηκε από πυρκαγιά Σε κάποια φάση του 3ου ή του 4ου αι μΧ την εποχή της Ρωμαιοκρατίας ξέσπασε μία ακόμη πιο καταστροφική πυρκαγιά Κάποιοι μελετητές θεώρησαν υπεύθυνη για την καταστροφή την επιδρομή του γερμανικού φύλου των Ερούλων το 267 μΧ ενώ άλλοι την απέ-δωσαν στην εισβολή των Βησιγότθων του Αλάριχου που λεηλάτησαν την Αθή-να το 396 μΧ22 Όποιος κι αν ήταν o λόγος η στέγη του Παρθενώνα κατέρ-ρευσε με αποτέλεσμα να καταστραφεί ο κυρίως ναός Η εσωτερική κιονο-στοιχία του σηκού η ανατολική θύρα η βάση του λατρευτικού αγάλματος και η στέγη έπρεπε να αντικατασταθούν εξ ολοκλήρου23

Οι μέρες του Παρθενώνα ως ναού της Αθηνάς ήταν πλέον μετρημένες Με-ταξύ 389 και 391 μΧ ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ εξέδωσε μια σειρά από διατάγματα με τα οποία έκλεισε τους ναούς και κατήργησε τα αγάλματα τις γιορτές και όλες τις τελετουργίες της πατροπαράδοτης ελλη-νικής πολυθεϊστικής θρησκείας (Ο αυτοκράτορας που νομιμοποίησε τον χρι-στιανισμό ήταν ο Κωνσταντίνος αλλά αυτός που τον απάλλαξε από τον αντα-γωνισμό και τον μετέτρεψε σε επίσημη θρησκεία του κράτους ήταν ο Θεοδό-σιος) Κατά τα τέλη του 6ου αι πιθανώς κι ακόμη νωρίτερα ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό αφιερωμένο στη Θεοτόκο Η μετατροπή αυ-τή απαιτούσε μια αλλαγή στον προσανατολισμό του έτσι ανοίχθηκε μια κύ-ρια είσοδος στη δυτική πλευρά του και προστέθηκε μια αψίδα στην ανατο-λική (σελίδα 389) Το δυτικό διαμέρισμα έγινε νάρθηκας ενώ το μεγάλο δια-μέρισμα στα ανατολικά κατέλαβε μια τρίκλιτη βασιλική Ένα βαπτιστήριο προστέθηκε στη νοτιοδυτική γωνία του κτιρίου24 Στον ύστερο 7ο αιώνα ο ναός λειτουργούσε ως μητρόπολη της Αθήνας με το όνομα Παναγία η Αθηνιώτισ-σα Το 1204 όταν εισέβαλαν οι φράγκικες δυνάμεις της Δ΄ Σταυροφορίας ο ορθόδοξος ναός μετατράπηκε σε καθολικό και μετονομάστηκε σε Νοτρ Νταμ των Αθηνών Ένα κωδωνοστάσιο υψώθηκε στη νοτιοδυτική του γωνία Με την

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

25

κατάληψη της Αθήνας από τους Οθωμανούς το 1458 ο Παρθενώνας αναδια-μορφώθηκε για άλλη μία φορά αυτή τη φορά για να μετατραπεί σε τζαμί οπότε και συμπληρώθηκε με ένα μιχράμπ ένα μινμπέρ (άμβωνα) κι έναν ψη-λόλιγνο μιναρέ στη θέση του κωδωνοστασίου

Για δύο χιλιάδες χρόνια ο Παρθενώνας επιβίωνε σχεδόν αναλλοίωτος στις 28 Σεπτεμβρίου 1687 όμως υπέστη ένα ολέθριο χτύπημα Μία εβδομάδα νω-ρίτερα ο Σουηδός κόμης Koenigsmark και ο στρατός του ο οποίος αριθμού-σε 10000 άνδρες είχαν αποβιβαστεί στην Ελευσίνα 14 μόλις χιλιόμετρα βο-ρειοδυτικά της πόλης Εκεί συνάντησαν τον Βενετό στρατηγό Francesco Mo-rosini και ξεκίνησαν για την πολιορκία της Αθήνας μία από τις πολυάριθμες επιχειρήσεις του Πολέμου του Μοριά ο οποίος είναι γνωστός ως Στ΄ Βενετο-τουρκικός Πόλεμος και κράτησε από το 1684 ως το 1699 Καθώς ο στρατός της Γαληνοτάτης προήλαυνε η οθωμανική φρουρά οχυρώθηκε στην Ακρόπο-λη Την εποχή εκείνη οι Τούρκοι είχαν ήδη κατεδαφίσει τον ναό της Αθηνάς Νίκης στη δυτική άκρη του ιερού βράχου και στη θέση του είχαν κατασκευά-σει μια πλατφόρμα για κανόνια Επιπλέον είχαν αποθηκεύσει πυρομαχικά μέσα στον ίδιο τον Παρθενώνα Μέσα σε έξι ημέρες οι Βενετοί έριξαν όπως υπολογίζεται 700 κανονιοβολισμούς στον Παρθενώνα από τον γειτονικό λό-φο των Μουσών Τελικά οι άνδρες του Koenigsmark χτύπησαν διάνα Ο Παρ-θενώνας εξερράγη Οι εσωτερικοί του τοίχοι δώδεκα περίπου κίονες από τη βόρεια και τη νότια πλευρά και πολλά από τα αρχιτεκτονικά του γλυπτά εκ-σφενδονίστηκαν βίαια στον αέρα προς όλες τις κατευθύνσεις Τριακόσιοι άν-θρωποι σκοτώθηκαν εκείνη την ημέρα στην Ακρόπολη Η μάχη εξακολούθη-σε να μαίνεται για άλλο ένα εικοσιτετράωρο ώσπου τελικά τα τουρκικά στρα-τεύματα παραδόθηκαν25

Έτσι ο ιερός χώρος της Ακρόπολης άλλαξε για πάντα κι απέκτησε μια νέα εμβληματική μορφή αυτή του laquoερειπιώναraquo26 Στις αρχές του 18ου αιώνα ένα μικρό τετράγωνο τζαμί ήταν χτισμένο ανάμεσα στα πεσμένα μάρμαρα στη θέση του αλλοτινού σηκού του Παρθενώνα Η θολωτή κατασκευή από πλίν-θους και λίθους σε δεύτερη χρήση (με ένα τρίκογχο προστώο που έβλεπε βο-ρειοδυτικά βλ σελίδα 391) έστεκε μέσα στο μισοκατεστραμμένο πλαίσιο της κιονοστοιχίας του Παρθενώνα μέχρι την Επανάσταση του 1821 τότε υπέστη φθορές και στη συνέχεια το 1843 απομακρύνθηκε οριστικά27

ΚΑΤΑ ΜΙΑ ΕΝΝΟΙΑ η τάση μας να ερμηνεύουμε τον Παρθενώνα με όρους πο-λιτικής μπορεί να αποδοθεί σε μια επιστημονική επιτυχία ξέρουμε το πολι-

Τον λόφο του Φιλοπάππου

26 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τικό περιβάλλον της Αθήνας του 5ου αι πΧ καλύτερα από κάθε άλλο Οι σχετικά άφθονες φιλολογικές πηγές και οι επιγραφές που προέρχονται από τους Αθηναίους των κλασικών χρόνων σχετίζονται μrsquo αυτούς ή αναφέρονται σrsquo αυτούς μάς δίνουν πρόσβαση στον κόσμο του Περικλή του στρατηγού και πολιτικού που έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της περιόδου που ονομάζουμε σήμερα laquoχρυσό αιώναraquo και είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με την άνθηση της δημοκρατίας Ο αθηναϊκός πολιτισμός όμως δεν είναι μόνο η δη-μοκρατία αλλά και η ίδια η ιδέα της δημοκρατίας αντιπροσωπεύει πολύ πε-ρισσότερα από όσα μπορεί να αντιληφθεί κανείς κοιτώντας τη μέσα από ένα σύγχρονο πρίσμα Καταρχάς για τους Αθηναίους η έννοια πολιτική υπερέ-βαινε κατά πολύ τη δική μας Η πολιτεία δύσκολα μεταφράζεται στα αγγλι-κά ουσιαστικά η λέξη εμπεριέχει όλες τις προϋποθέσεις για να είναι κανείς πολίτης στην πιο ευρεία του έννοια Η αρχαία πολιτεία ξεπερνούσε κατά πο-λύ τις παραμέτρους της σύγχρονης πολιτικής καθώς αγκάλιαζε τη θρησκεία τις τελετουργίες την ιδεολογία και τις αξίες Ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται πως το προβάδισμα του laquoκαλού του συνόλουraquo έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην πολιτεία όταν παρατηρεί πως laquoαναμφισβήτητα είναι ορθά τα πολιτεύ-ματα όπου αυτοί που κατέχουν την εξουσία είτε είναι ένας είτε λίγοι είτε πολλοί τη χρησιμοποιούν για να εξυπηρετήσουν το κοινό συμφέρονraquo28

Στον πυρήνα της αθηναϊκής πολιτείας φωλιάζουν οι θεμελιακές αντιλήψεις που είχε ο αθηναϊκός πολιτισμός για τον εαυτό του και την καταγωγή του για την κοσμολογία και την προϊστορία του ndash ένα σύνολο ιδεών που καθόρι-ζε τις αξίες της κοινότητας και από το οποίο πήγαζε ένα σύνθετο φάσμα ιε-ροτελεστιών που είχε εστία τον Παρθενώνα για μία χιλιετία περίπου Ο Παρ-θενώνας μέχρι σήμερα ελάχιστα έχει μελετηθεί από αυτή τη σκοπιά Κι όμως αν δεν την κατανοήσει κανείς είναι αδύνατον να εκφράσει ικανοποιητικά τι ακριβώς είναι ο Παρθενώνας πέρα από ένα εξαίρετο αρχιτεκτονικό επίτευγ-μα ή το σύμβολο ενός πολιτικού ιδεώδους όπως το αντιλήφθηκαν ουσιαστι-κά ξένοι πολιτισμοί στο μακρινό μέλλον Αν θέλουμε να ξαναβρούμε το πρω-τογενές το αυθεντικό νόημα του Παρθενώνα πρέπει να αποπειραθούμε να τον δούμε μέσα από τα μάτια αυτών που τον έχτισαν Πρέπει να γυρίσουμε πίσω στο παρελθόν εγχείρημα που εμπλέκει τόσο την αρχαιολογία της συ-νειδητότητας όσο και την αρχαιολογία του τόπου

Οι πρόσφατες αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στον Ιερό Βρά-χο καθώς και οι σύγχρονες ανθρωπολογικές προσεγγίσεις που διευρύνουν περισσότερο από ποτέ άλλοτε τις γνώσεις μας για το απώτερο παρελθόν συμ-βάλλουν στην ανακάλυψη της αρχαίας πραγματικότητας του Παρθενώνα Τεκμηριωμένες αρχαιολογικές ανακαλύψεις της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνη-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

27

μείων Ακρόπολης του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού κατά τη λεπτομερή αυτοψία του κτίσματος έφεραν στο φως νέα στοιχεία σχετικά με τα υλικά τα εργαλεία τις τεχνικές και την τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκαν στην κα-τασκευή του Παρθενώνα29 Τώρα πια ξέρουμε πως κατά τη διάρκεια της οι-κοδόμησης πραγματοποιήθηκαν πολλές μετατροπές ανάμεσά τους ίσως και η καθοριστική προσθήκη της μοναδικής και επιβλητικής ιωνικής ζωφόρου Έχει πλέον υποστηριχτεί πειστικά πως η ζωφόρος αυτή περιέτρεχε αρχικά ολόκληρη την ανατολική πρόσταση του ναού Δύο παράθυρα εκατέρωθεν της ανατολικής θύρας του Παρθενώνα αύξαναν το φως που έπεφτε στο χρυσε-λεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Στη βόρεια κιονοστοιχία ανακαλύφθηκαν ίχνη ενός μικρού ιερού με βωμό άγνωστου μέχρι πρότινος και προγενέστερου του Παρθενώνα30 Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει έναν νέο δρόμο για την κατανόηση του προπαρθενώνιου λατρευτικού τυπικού και θέτει ερωτήματα που αφο-ρούν τη συνέχεια της ιερότητας του χώρου από τα βάθη της αρχαιότητας μέ-χρι την εποχή του Περικλή

Οι τελευταίες δεκαετίες δεν αύξησαν απλώς με γεωμετρική πρόοδο τα νέα δεδομένα σε σχέση με τον σχεδιασμό και την εξέλιξη του Παρθενώνα ως κτι-ρίου Έφεραν επίσης σαρωτικές αλλαγές στον επιστημονικό τρόπο σκέψης αλλαγές οι οποίες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε την πιο άυλη διάσταση του Παρθενώνα Νέα ερωτήματα προκύπτουν σε σχέση με τα τεκμήρια της αρ-χαιότητας ενώ νέα ερευνητικά μοντέλα και μέθοδοι που αντλούν από τις κοι-νωνικές επιστήμες και την ιστορία της θρησκείας και του πολιτισμού καλού-νται να δώσουν τις απαντήσεις Όλα αυτά προώθησαν μια νέα προσέγγιση των μνημείων τα οποία εξετάζονται πλέον μέσα σrsquo ένα ολοκληρωμένο περι-βάλλον συντεθειμένο από μια ποικιλία αρχαίων συμφραζομένων31 Η μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και των τελετουργιών της γνωρίζει άνθηση τα τελευταία τριάντα χρόνια32 H ένταξη της θρησκείας σε κάθε σχεδόν όψη της ζωής στην αρχαία Ελλάδα αναγνωρίζεται πλήρως σήμερα Η υπό εξέλι-ξη μελέτη των αρχαίων συναισθημάτων όπως και της γνωστικής λειτουργίας αποκαλύπτει τις επιδράσεις της γλώσσας της συμπεριφοράς και της πολυ-αισθητηριακής εμπειρίας στο συναίσθημα και τη σκέψη των αρχαίων33 Σήμε-ρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε είμαστε σε θέση να τρυπώσουμε στο μυα-λό των ανθρώπων που έζησαν στη σκιά της Ακρόπολης κατά την αρχαιότητα

Οι συνεχείς μελέτες σε ζητήματα πρόσληψης προβολής και οικειοποίησης έχουν αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους αισθητικές ιδεολογικές και εθνικιστικές ατζέντες διαμόρφωσαν ερμηνευτικά πλαίσια τα τελευταία 250 χρόνια34 Η νοσταλγική ανάγκη της σύγχρονης Δύσης για έναν κρίκο με το κλασικό παρελθόν μια σύνδεση που θα επιβεβαιώνει τις δικές της πολιτικές

28 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

και πολιτιστικές φιλοδοξίες αναγνωρίζεται πλέον ως δύναμη η οποία ήλεγ-χε την κατασκευή των αφηγήσεων που εδώ και καιρό κυριαρχούν στον τρό-πο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα μνημεία Τώρα πια αναγνωρίζουμε πως υπάρχει μια laquoάλλη Ακρόποληraquo η οποία απαιτεί να την προσεγγίσουμε μέσα από μια διαχρονική και πολυαισθητηριακή αντίληψη για τον χώρο και τα οικοδομήματά του ανάμεσά τους και τον Παρθενώνα35 Και οι δύο αυτές δυνάμεις ndashη ανακάλυψη νέων στοιχείων και η ανάπτυξη νέων ερωτημάτων και μεθόδωνndash συμπράττουν για τη δημιουργία ενός νέου θεωρητικού πλαι- σίου για τον Παρθενώνα αυτού που προτείνεται σε αυτό εδώ το βιβλίο

Όσο πιο πολλά ανακαλύπτουμε για τον Παρθενώνα τόσο πιο αινιγματι-κός φαντάζει και τόσο πιο ανεπαρκή μοιάζουν τα απλουστευμένα νοήματα που του αποδόθηκαν από μεταγενέστερους πολιτισμούς Καθώς ένας εξαι-ρετικά περίπλοκος κόσμος τελετουργιών και πνευματικού βάθους αποκαλύ-πτεται το κτίριο αυτό το οποίο βρισκόταν στον πυρήνα τόσο παράξενων σκοτεινών πρακτικών εξακολουθεί να εγείρει το ερώτημα laquoΤι ακριβώς είναι ο Παρθενώναςraquo

Από όλα τα υλικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής η ανάγλυφη ζωφόρος του Παρθενώνα είναι η μεγαλύτερη και πιο λεπτομερής αποκάλυψη των αθη-ναϊκών αντιλήψεων που έχουμε στα χέρια μας Η θριαμβευτική αυτή σκηνή η δεξιοτεχνικά λαξεμένη επάνω στο μάρμαρο η κινούμενη πινακοθήκη προσώ-πων ευγενών βγαλμένων από το μακρινό παρελθόν η laquoλίθινη προσευχήraquo το εκτενέστερο και πιο περίτεχνο αφηγηματικό ταμπλό που μας κληροδότησαν οι Αθηναίοι μας προσφέρει ένα κρίσιμο και ουσιαστικό άνοιγμα στον κόσμο τους Τι ακριβώς αναπαριστούν οι περίπου τετρακόσιες μορφές που λαξεύ-τηκαν επάνω της Το ερώτημα είναι υψίστης σημασίας

Από τον 15ο αιώνα μΧ η ζωφόρος του Παρθενώνα ερμηνεύεται ως στιγ-μιότυπο της ζωής των Αθηναίων του 5ου αι πΧ ενώ από τον 17ο θεωρήθη-κε ότι απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων κομβική εκδήλωση της ετή-σιας γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς36 Η ερμηνεία αυτή ωστόσο εξαιρεί τη ζωφόρο από τη συμβατική διακόσμηση των αρχαίων ελληνικών ναών τα θέ-ματα της οποίας αντλούνταν κατά κανόνα όχι από τη σύγχρονή τους πραγ-ματικότητα αλλά από τους μύθους Κι έτσι το εκπληκτικό αυτό λίθινο ανά-γλυφο δαχτυλίδι είναι για μας ένα ακόμη αίνιγμα μέσα σrsquo αυτό του ίδιου του Παρθενώνα

Στις σελίδες που ακολουθούν προτείνω μια νέα ερμηνεία της ζωφόρου που έρχεται σε άκρα αντίθεση με την επικρατούσα37 Η ερμηνεία μου πηγάζει από τη θρησκεία και όχι από την πολιτική αξιοποιώντας την αναγνώριση προτύ-πων σε στοιχεία προερχόμενα από την εικονογραφία τις γραπτές πηγές και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

29

τις τελετουργίες προτείνω μια νέα ανάγνωση που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον Παρθενώνα όσο και τους ανθρώπους που τον κατασκεύασαν

Κατά τη γνώμη μου αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα που σχηματίζουν την ετήσια παναθηναϊκή πομπή τους αλλά μια σκη-νή από το μυθικό παρελθόν απόλυτα δηλωτική του τι σημαίνει να είσαι πο-λίτης αυτής της πόλης Μια τραγωδία εκτυλίσσεται κι αποκαλύπτει έναν βα-σιλιά και μια βασίλισσα που υπακούοντας στο δελφικό μαντείο αναγκάζο-νται να πάρουν μια αφόρητα επώδυνη απόφαση για να σώσουν την Αθήνα από την καταστροφή Και η απόφαση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την υπέρτατη θυσία Ο ιδρυτικός μύθος που αποκαλύ-πτεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα και βασίζεται στη ζωή του βασιλιά-γε-νάρχη της πόλης και της οικογένειάς του απαιτεί θεώρηση πολύ πιο σκοτει-νή και πρωτόγονη από αυτή που οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί και οι κλασι-κιστές ήταν προετοιμασμένοι να αντέξουν H δραματική αυτή ιστορία μάς επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε από μια ουρανόπεμπτη κλειδαρότρυπα στο εσωτερικό της αθηναϊκής θεώρησης των πραγμάτων θέτοντας σε άμεση αμ-φισβήτηση τις δικές μας ταυτίσεις με αυτή

Ο Παρθενώνας λοιπόν μας απομακρύνει από τα στερεότυπα της Αναγέν-νησης και του Διαφωτισμού από την κοινωνία φιλοσόφων και ρητόρων που συνηθίσαμε να φανταζόμαστε Στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι ήταν ένας λαός πολύ πιο ξένος απrsquo όσο οι περισσότεροι από εμάς σήμερα θα μπορού-σαμε να παραδεχτούμε Ο κόσμος τους ήταν ένας κόσμος κυριευμένος από πνεύματα ανήσυχος κυριαρχούμενος από μια εγωκεντρική αίσθηση του εαυ-τού τους και μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να τα έχουν καλά με τους θεούς Με-γάλο μέρος της ημέρας το περνούσαν ρωτώντας ευχαριστώντας και τιμώ-ντας τους θεούς επιδιώκοντας έτσι να διατηρούν την ισορροπία την αντα-ποδοτικότητα και την αρμονία με τα παντοδύναμα όντα που είχαν το ελεύ-θερο να παίζουν με την ανθρώπινη μοίρα Εξάλλου οι Αθηναίοι ένιωθαν διαρ-κώς από πάνω τους την απειλή του πολέμου της βίας και του θανάτου

Πνεύματα θεότητες και ήρωες από το μυθικό παρελθόν όλοι ήταν παρό-ντες πάντα και παντού σε κάθε γωνιά της αττικής γης Η ζωή ήταν εύθραυ-στη αβέβαιη περιστασιακά ευτυχισμένη και γεμάτη εκπλήξεις πέρα από τη βεβαιότητα του θανάτου που παραμόνευε διαρκώς38 Τα ημερολόγια κι ο ακρι-βής χρόνος διεξαγωγής τελετουργιών θρησκευτικών εορτών αθλητικών αγώ-νων και θεατρικών παραστάσεων ρυθμίζονταν από μακραίωνες παραδόσεις και από την παρατήρηση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον νυχτερι- νό ουρανό Η κοσμολογία το τοπίο και η παράδοση προσέδεναν τους Αθη-

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

ΠΡΌΛΌΓΌΣ

ΠΟΤΕ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ στην ιστορία του ανθρώπου δεν έχει υπάρξει οικο-δόμημα τόσο γνώριμο σrsquo ολόκληρο τον κόσμο με τόση αίγλη που να rsquoχει

μελετηθεί τόσο πολύ εγκωμιαστεί τόσο πολύ και παράλληλα να κρατά τό-σο παράξενα απρόσιτο τον εσώτερο εαυτό του Μετά από αιώνες μελέτης και θαυμασμού ο Παρθενώνας παραμένει από πολλές πλευρές ένα αίνιγμα

Οι τρεις τελευταίες δεκαετίες αποτελούν ίσως την περίοδο της πιο εξονυ-χιστικής εξέτασης του Παρθενώνα από την εποχή που δημιουργήθηκε σχεδόν δυόμισι χιλιάδες χρόνια πριν (447-432 πΧ) Το μνημειακό έργο της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης σε θέματα αποκατάστασης και μελέτης του κτιρίου έχει φέρει στο φως πλειάδα νέων πληροφοριών σε σχέση με τον σχε-διασμό την τεχνολογία και την κατασκευή του Παρθενώνα Οι ερευνητές βρέ-θηκαν προ ευχάριστων εκπλήξεων όπως είναι τα ίχνη λαμπρών χρωμάτων ndashάγνωστων μέχρι σήμεραndash σε αρχιτεκτονικά διακοσμητικά στοιχεία ψηλά μέ-σα στη δυτική πρόσταση υπαινιγμούς για την αλλοτινή ολόλαμπρη διακόσμη-ση του ναού Παράλληλα ολόφρεσκα στοιχεία προερχόμενα από την αρχαία ελληνική γραμματεία από επιγραφές από την τέχνη και την αρχαιολογία συ-νέβαλαν στην πληρέστερη κατανόηση του κόσμου που έδωσε ζωή στον Παρθε-νώνα Οι μύθοι τα συστήματα πεποιθήσεων οι τελετουργικές και κοινωνικές πρακτικές οι γνωσιακές κατασκευές ακόμη και τα συναισθήματα των αρχαίων Αθηναίων βρίσκονται πλέον υπό ριζική αναθεώρηση Πολλά όμως απrsquo όσα ανακαλύφθηκαν τα τελευταία χρόνια δεν είναι συμβατά με την αίσθηση που είχαμε για τον Παρθενώνα τους τελευταίους δυόμισι αιώνες Γιατί άραγε

Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε σήμερα τον Παρθενώνα και ο συμβολι-σμός του κατασκευή της εποχής του Διαφωτισμού και εξής σχετίζονται από-λυτα με την εικόνα που είχαν για τον εαυτό τους οι άνθρωποι που τον μελέ-τησαν και τον ερμήνευσαν Υπάρχει μια φυσική τάση να βλέπει κανείς ομοιό-τητες με τον εαυτό του όταν προσεγγίζει έναν πολιτισμό τόσο μακρινό όσο ο

18 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

αρχαίος ελληνικός Πόσο μάλλον όταν εξετάζει ένα οικοδόμημα που μετατρά-πηκε σε πρότυπο της δυτικής τέχνης σύμβολο της ίδιας της δημοκρατίας Δίνοντας τέτοιους χαρακτηρισμούς στον Παρθενώνα προβάλλουμε επάνω του τα δικά μας ιδεώδη για το τι σημαίνει να είσαι πολιτισμένος Στη θέα του κτιρίου ο δυτικός πολιτισμός βλέπει αναπόφευκτα τον εαυτό του στην πραγ-ματικότητα διακρίνει μόνο ότι κολακεύει την εικόνα του εαυτού του ή την ερμηνεύει μέσα από τη σύνδεσή της με το λίκνο της δημοκρατίας

Η σύνδεση αυτή ενισχύθηκε ξανά και ξανά με την υιοθέτηση του παρθε-νώνιου στιλ στην αστική αρχιτεκτονική τάση η οποία ξεκίνησε με το κίνημα του νεοκλασικισμού και κορυφώθηκε με την Ελληνική Αναγέννηση Από τις αρχές του 19ου αιώνα και εξής οικονομικά και πολιτειακά ιδρύματα βιβλιο-θήκες μουσεία και πανεπιστήμια άρχισαν να αναπαράγουν κλασικιστικές αρ-χιτεκτονικές φόρμες προβάλλοντας έτσι μια σειρά από αξίες που τα ευθυ-γραμμίζουν σιωπηρά με τη δημοκρατική Αθήνα της εποχής της άνθησής της Αρκεί να δει κανείς τη Δεύτερη Τράπεζα των Ηνωμένων Πολιτειών στη Φιλα-δέλφεια (1811-1824) το Βρετανικό Μουσείο (1823-1852) το Τελωνείο των Ηνω-μένων Πολιτειών στη Γουόλ Στριτ (1842) (σελ 393) το Founderrsquos Hall στο Κο-λέγιο Girard της Φιλαδέλφειας (1847) το Θησαυροφυλάκιο των ΗΠΑ στην Ουάσινγκτον (1836-1839) το Καπιτώλιο της Πολιτείας του Οχάιο (1857) το Μου-σείο Τέχνης της Φιλαδέλφειας (1928) ή το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ (1935) για να αναγνωρίσει αναφορές στην εμβληματική μορφή του Παρθενώνα1 Η ει-ρωνεία είναι ότι οικοδομήματα σαφώς κοσμικά και αστικά έχουν οικειοποι-ηθεί μια κατrsquo ουσίαν θρησκευτική αρχιτεκτονική μορφή Με τα μάτια στραμ-μένα σε ζητήματα πολιτικής και αισθητικής συνηθίσαμε όλοι τα μάλα την κα-τασκευασμένη εμβληματική ταυτότητα του Παρθενώνα και παραβλέψαμε τον πρωταρχικό βαθιά ιερό χαρακτήρα του

Σήμερα απόψεις που παρεκκλίνουν από τις παγιωμένες σύγχρονες αντι-λήψεις για τον Παρθενώνα και τη συσχέτισή του με την πολιτική ζωή της δι-κής μας εποχής έχουν αφεθεί να ξεθωριάσουν όπως ακριβώς τα λαμπερά χρώ-ματα και οι περίτεχνες διακοσμητικές λεπτομέρειες που στόλιζαν κάποτε την επιφάνεια του ίδιου του ναού Η κριτική του συμβατικού δόγματος έχει εκλη-φθεί ως επίθεση σε ένα ολόκληρο σύστημα πεποιθήσεων Πράγματι η μακρό-χρονη συσχέτιση του Παρθενώνα με την πολιτική ιδεολογία της Δύσης έχει εγεί-ρει ισχυρές αντιστάσεις στις νέες ερμηνείες Ο Παρθενώνας όμως και οι άν-

[Οι υποσελίδιες σημειώσεις με αστερίσκο είναι της μεταφράστριας] Greek Revival αρχιτε-κτονικός ρυθμός που άνθησε κυρίως στη βόρεια Ευρώπη και στην Αμερική στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα Θεωρείται η τελευταία φάση της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

19

θρωποι που τον δημιούργησαν είναι πολλά παραπάνω από όσα μας κολακεύ-ουν και ταιριάζουν με την αίσθηση που έχουμε για τον εαυτό μας Για να τα ξαναβρούμε πρέπει να δούμε το μνημείο μέσα από τα μάτια του παρελθόντος

Η ταύτιση του Παρθενώνα με το δυτικό δημοκρατικό σύστημα διακυβέρ-νησης ξεκίνησε τον 18ο αιώνα όταν ο ιστορικός τέχνης Johann Winckelmann συνέδεσε για πρώτη φορά την ανάδειξη της ατομικής ελευθερίας με την ανά-πτυξη της ώριμης κλασικής τέχνης Στο κλασικό πια έργο του Geschichte der Kunst des Altertums (Ιστορία της τέχνης της αρχαιότητας) ο Winckelmann υποστήριξε ότι η ακμή και η παρακμή των διαφόρων περιόδων στην τέχνη ακολουθούσαν τις εξελίξεις στη σφαίρα της πολιτικής Η ακμή της ελληνικής τέχνης διακήρυξε συνέπεσε με τη δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης2 Εν-νέα χρόνια αργότερα ο μαθητής του Johann Hermann von Riedesel προχώρη-σε το μοντέλο αυτό ένα βήμα πιο πέρα και ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoυπέρ-τατο προϊόν της αθηναϊκής δημοκρατίαςraquo3

H αντίληψη αυτή βρήκε θερμή ανταπόκριση κατά την Ελληνική Επανάστα-ση (1821-1830) και την περίοδο που ακολούθησε αμέσως μετά Καθώς το νέο ελληνικό κράτος σχηματιζόταν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις οι οποίες συμμετεί-χαν στη διαδικασία κατασκεύασαν αφηγήσεις που τους επέτρεπαν να ανά-γουν την καταγωγή των δικών τους πολιτικών συστημάτων στην καρδιά της αθηναϊκής Ακρόπολης Στις 28 Αυγούστου του 1834 ο άρτι αφιχθείς βασιλιάς της Ελλάδας Όθωνας γιος του βασιλιά Λουδοβίκου της Βαυαρίας εγκαινία-σε επίσημα τις αναστηλωτικές εργασίες στον Παρθενώνα Σε μια προσεκτι-κά ενορχηστρωμένη γιορτή κατά τα πρότυπα των αθηναϊκών της εποχής του Περικλή ο βασιλιάς Όθωνας προηγούνταν έφιππος συνοδευόμενος από τους αντιβασιλείς την αυλή και τους σωματοφύλακές του ενώ στρατιώτες της εθνο-φυλακής οδηγούσαν μια πομπή από πρεσβύτερους δασκάλους εκπροσώπους συντεχνιών και άλλους επιφανείς πολίτες4 Εξήντα Αθηναίοι βάδιζαν κρατώ-ντας κλάδους ελιάς ενώ στην κορυφή της Ακρόπολης νεαρές Αθηναίες ντυ-μένες στα λευκά με στεφάνια μυρτιάς στα χέρια ξεδίπλωναν ένα λάβαρο που εικόνιζε την Αθηνά5 Όταν ο Όθωνας έφτασε στα Προπύλαια παρέλαβε τα κλειδιά της πόλης από τον αρχιτέκτονα του νεοκλασικού ρυθμού Leo von Klenze ο οποίος τον συνόδευσε μέχρι τον Παρθενώνα Εκεί αφού ο βασιλιάς κάθισε σrsquo έναν θρόνο στολισμένο με κλαδιά δάφνης ελιάς και μυρτιάς ο Klenze εκφώνησε έναν ενθουσιώδη πατριωτικό λόγο όπου υποστήριξε την ανάγκη να αναστηλωθεί ο Παρθενώνας και να καταστραφεί ολοκληρωτικά κάθε ίχνος οθωμανικού κτίσματος στην Ακρόπολη laquoΌλα τα κατάλοιπα της βαρβαρότη-τας πρέπει να απομακρυνθούνraquo διακήρυξε ο Klenze Έπειτα ζήτησε από τον βασιλιά να καθαγιάσει τον πρώτο μαρμάρινο σπόνδυλο κίονα που θα αναστη-

20 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λωνόταν στον laquoαναγεννημένο Παρθενώναraquo Ο βασιλιάς ανταποκρίθηκε χτυ-πώντας τρεις φορές το λευκό κομμάτι μαρμάρου που είχε τοποθετηθεί μπρο-στά του6 Το όραμα του Klenze για μια laquoαπελευθερωμένη από τη βαρβαρό-τηταraquo Ακρόπολη αποτυπώθηκε πλήρως στην laquoιδανική άποψηraquo της Ακρόπο-λης (κάτω) ζωγραφικό του έργο του 1846 το οποίο πέρασε στην κυριότητα του Λουδοβίκου Α πατέρα του Όθωνα έξι χρόνια αργότερα7

Τον επόμενο αιώνα η πρόοδος της αρχαιολογίας και η διαρκώς αυξανόμε-νη αναγνώριση της κλασικής Ελλάδας ως λίκνου του δυτικού πολιτισμού οδή-γησαν την κλασικιστική πολιτιστική παραγωγή σε ένα νέο υψηλότερο επίπε-δο8 Το 1826 άρχισαν οι εργασίες σε μια απομίμηση του Παρθενώνα στην κο-ρυφή του λόφου του Κάλτον στα ανατολικά του Εδιμβούργου Το επίδοξο αυ-τό εθνικό μνημείο της Σκοτίας θα αφιερωνόταν στους Σκοτσέζους στρατιώτες και ναύτες που είχαν χαθεί στους Ναπολεόντειους Πολέμους και θα μετατρε-πόταν όπως όλοι ήλπιζαν σε τελευταία κατοικία για πλήθος επιφανών Σκο-τσέζων Το κτίριο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ και στη μοναχική του πρόσοψη που στέκει όρθια μέχρι σήμερα διαβάζει κανείς την επιγραφή laquoΜνημείο για τους απελθόντες και κίνητρο για τους μελλοντικούς ήρωες της Σκοτίαςraquo9 Στο με-ταξύ πάνω ακριβώς από το Ρέγκενσμπουργκ της Βαυαρίας ο βασιλιάς Λου-δοβίκος Α΄ έχτισε τον δικό του Παρθενώνα (1830-1842) σε σχέδια του γνωστού μας από τα εγκαίνια της Ακρόπολης Leo von Klenze Ο βαυαρικός Παρθενώ-

Leo von Klenze Ιδανική άποψη της Ακρόπολης και του Αρείου Πάγου των Αθηνών 1846

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

21

νας ο επονομαζόμενος Βαλχάλα laquoο οίκος των νεκρώνraquo (πάνω) φιλοξένησε προτομές και πλάκες με εγχάρακτες επιγραφές που μνημονεύουν πάνω από εκατό επιφανείς προσωπικότητες 1800 χρόνων της γερμανικής ιστορίας Το 1897 οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούσαν πλέον να καυχηθούν πως είχαν κι αυ-τές τον δικό τους Παρθενώνα στο Νάσβιλ του Τεννεσσί ο οποίος χτίστηκε με αφορμή την Κρατική Έκθεση της Εκατονταετηρίδας του 1896-1897 H αρχική ξύλινη κατασκευή αντικαταστάθηκε από μια τσιμεντένια το 1920-1931 και πα-ραμένει μέχρι σήμερα δημοφιλές τοπόσημο της πόλης (σελίδα 22)10

Τον 20ό αιώνα ο Ernst Gombrich θα χαιρετήσει τη laquoμεγάλη αφύπνισηraquo της ελληνικής τέχνης ως προϊόν της αυγής της δημοκρατίας Κατrsquo αυτόν το γε-γονός ότι το laquoαπόγειο της ανάπτυξής τηςraquo τοποθετείται στην ώριμη κλασι-κή περίοδο αντικατοπτρίζει άμεσα τη laquoνέα ελευθερίαraquo που βίωναν οι καλλι-τέχνες δουλεύοντας στο πλαίσιο του νέου πολιτεύματος11 H θετικιστική αυ-τή κατασκευή βρήκε τη συνέχειά της σε μια εξαιρετικά επιτυχημένη έκθεση ελληνικής τέχνης η οποία περιόδευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1992 με αφορμή τον εορτασμό των 2500 χρόνων από τη γέννηση της δημοκρατίας Η έκθεση με τίτλο The Greek Miracle Classical Sculpture from the Dawn of Democracy (Το ελληνικό θαύμα Κλασική γλυπτική από την αυγή της δημοκρα-τίας) πρόσφερε σε επισκέπτες από την Ουάσινγκτον και τη Νέα Υόρκη την ευκαιρία να θαυμάσουν τα εκλεκτότερα έργα της αρχαίας ελληνικής τέχνης12

Ωστόσο δεν έχουν μόνο οι οπαδοί κάποιας συγκεκριμένης πολιτικής ιδεο-

Βαλχάλα Ρέγκενσμπουργκ Βαυαρία 1830-1842 Leo von Klenze αρχιτέκτονας

22 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λογίας την τάση να βλέπουν τον εαυτό τους στα αρχαία έργα τέχνης O Cecil Rhodes είδε τον Παρθενώνα ως έκφραση όχι της δημοκρατίας αλλά της ηγε-μονίας laquoΜέσω της τέχνης ο Περικλής έμαθε στους νωθρούς Αθηναίους να πιστεύουν στην ηγεμονίαraquo υποστήριξε13 Ο Καρλ Μαρξ θαυμαστής κι αυτός της αρχαίας ελληνικής τέχνης προτίμησε να δει τα κλασικά μνημεία ως προϊό-ντα μιας κοινωνίας που βρισκόταν όχι στην ακμή της αλλά στη νηπιακή της ηλικία laquoΗ γοητεία της [αρχαίας ελληνικής] τέχνηςraquo ισχυρίστηκε ο Μαρξ laquoυπήρξε άρρηκτα συνδεδεμένηraquo με laquoτην ανωριμότητα των κοινωνικών συν-θηκών μέσα στις οποίες αναπτύχθηκεraquo14 Το μεγαλείο της ώριμης κλασικής τέχνης γενικά και του Παρθενώνα ειδικότερα άσκησε ακατανίκητη έλξη και στη φασιστική Γερμανία του Χίτλερ η οποία δε δίστασε να το χρησιμοποιή-σει προς όφελος της ιδεολογικής πολιτιστικής και κοινωνικής της ατζέντας15

Η αντίδραση του Σίγκμουντ Φρόυντ στον Παρθενώνα ήταν τι άλλο Η ενο-χή Βασανιζόταν από το γεγονός πως η ζωή τού επιφύλαξε το προνόμιο να απολαύσει ένα αριστούργημα το οποίο ο πατέρας του ένας έμπορος μαλλιού με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες δε θα μπορούσε ποτέ να έχει δει ή να έχει εκτιμήσει Όντως ο Φρόυντ πλημμύριζε από τύψεις στη σκέψη ότι ο ίδιος είχε αυτή την τύχη ενώ ο πατέρας του όχι16

Το 1998 ο δημοσιογράφος Boris Johnson σημερινός δήμαρχος του Λονδί-νου δημοσίευσε στην Daily Telegraph συνέντευξη ενός υψηλόβαθμου επιμε-

Ο Παρθενώνας του Νάσβιλ Πάρκο Εκατονταετηρίδας Νάσβιλ Τεννεσσί 1920-1931

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

23

λητή του Βρετανικού Μουσείου Στο άρθρο ο Johnson παραθέτει την ακόλου-θη άποψη του επιμελητή τα laquoΕλγίνειαraquo είναι laquoμια εικονογραφημένη ανα- παράσταση της Αγγλίας ως ελεύθερης κοινωνίας απελευθερώτριας άλλων λαώνraquo17 Ο Παρθενώνας λοιπόν χρησιμοποιείται και ως μαγνήτης και ως κα-θρέπτης Μας ελκύει βλέπουμε μέσα του τον εαυτό μας και τον ιδιοποιού-μαστε με τους δικούς μας όρους Αναπόφευκτα μέσα από την παραπάνω διαδικασία το αρχικό του νόημα σε μεγάλο βαθμό επισκιάζεται

Πράγματι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον Παρθενώνα είναι τόσο στενά συνδεδεμένος με την ιστορία των αντιδράσεων που μας προκαλεί ώστε είναι δύσκολη αν όχι αδύνατη η διάκριση μεταξύ των δύο Όταν το αντικεί-μενο που μελετάμε θεωρείται ασύγκριτα όμορφο και εμβληματικό όταν εδώ και δυόμισι χιλιετίες λειτουργεί ως οθόνη προβολής νοημάτων τα εμπόδια για να ανακαλύψει κανείς ξανά την αρχική του έννοια είναι αντίστοιχα με-γάλα Το βέβαιο είναι ότι ο Παρθενώνας δεν περνά απαρατήρητος Έχει μια αύρα αέναη διαχρονική αισθητή σε όλους τους πολιτισμούς που γεννά το δέος τη λατρεία και τον υπέρτατο θαυμασμό Τυπική περίπτωση λάτρη του Παρθενώνα υπήρξε ο Ιρλανδός καλλιτέχνης και περιηγητής Edward Dodwell ο οποίος πέρασε την περίοδο 1801-1806 στην Ελλάδα ζωγραφίζοντας και γρά-φοντας Για τον Παρθενώνα δήλωσε laquoΠρόκειται για τον πιο ανυπέρβλητο θρίαμβο της τέχνης και της αρχιτεκτονικής που αντίκρισε ποτέ ο κόσμοςraquo18 Το ίδιο πάθος συνεπήρε τον λόρδο Έλγιν ο οποίος έρεπε περισσότερο στα έργα παρά στα λόγια Ουσιαστικά κατά τα πρώτα χρόνια της διαμονής του Dodwell στην Αθήνα ο λόρδος και η λαίδη Έλγιν με την ομάδα των βοηθών τους φρόντιζαν για τη διάλυση του ναού αποσπώντας πολλά από τα γλυπτά του και στέλνοντάς τα στο Λονδίνο όπου και παραμένουν μέχρι σήμερα

Ωστόσο ακόμη και η αφαίρεση των γλυπτών δεν κατάφερε να θαμπώσει τη γοητεία του μνημείου Το 1832 ο Γάλλος ποιητής Alphonse de Lamartine ο τελευταίος των Ρομαντικών ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoτο τελειότερο ποίημα που γράφτηκε ποτέ πάνω σε πέτρα στην επιφάνεια της γηςraquo19 Όχι πολύ αρ-γότερα ο αρχιτέκτονας του νεο-γοτθικού ρυθμού Eugegravene Emmanuel Viollet-le-Duc χαρακτήρισε τον καθεδρικό ναό της Αμιέν laquoΠαρθενώνα της γοτθικής αρχιτεκτονικήςraquo20 Ακόμη κι o μεγάλoς δάσκαλος του μοντερνισμού του 20ού αιώνα ο Charles-Eacutedouard Jeanneret γνωστός αργότερα ως Le Corbusier όταν αντίκρισε για πρώτη φορά τον Παρθενώνα διακήρυξε laquoότι εδώ βρίσκεται ο χρυσός κανόνας βάση κάθε καλλιτεχνικής μέτρησηςraquo21

Έτσι λοιπόν το υπέρμετρο γόητρο του Παρθενώνα άσκησε βαθιά επίδρα-ση στους τρόπους με τους οποίους μελετήθηκε στις ερωτήσεις που τέθηκαν γιrsquo αυτόν και το πιο ενδιαφέρον στις ερωτήσεις που έμειναν αναπάντητες

24 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Υπερβολικά σεβαστός για να μπει κάτω από το μικροσκόπιο ο Παρθενώνας υπέστη διαστρεβλώσεις όπως συχνά συμβαίνει στα laquoινδάλματαraquo Αρχαίες φωνές που να μας μαρτυρούν τι ακριβώς αντιπροσώπευε για τους Αθηναί-ους ο ιερότερος ναός τους δεν έχουν επιβιώσει πολλές κι αυτό απλώς διεύ-ρυνε το κενό το οποίο έσπευσαν να καταλάβουν οι ερμηνευτές που έζησαν μετά την αρχαιότητα

ΚΙ ΑΝ ΘΕΛΟΥΜΕ ΔΙΑΚΑΩΣ να αποκαλύψουμε το αρχικό του νόημα η ιστορία του Παρθενώνα δε βοηθά στην ύστερη αρχαιότητα καιρό μετά την εποχή που η Αθήνα έχασε την ανεξαρτησία της το κτίριο υπέστη μια σειρά από κα-ταστροφές Γύρω στο 195 πΧ τo μεγάλo ανατολικό διαμέρισμα του κυρίως ναού καταστράφηκε από πυρκαγιά Σε κάποια φάση του 3ου ή του 4ου αι μΧ την εποχή της Ρωμαιοκρατίας ξέσπασε μία ακόμη πιο καταστροφική πυρκαγιά Κάποιοι μελετητές θεώρησαν υπεύθυνη για την καταστροφή την επιδρομή του γερμανικού φύλου των Ερούλων το 267 μΧ ενώ άλλοι την απέ-δωσαν στην εισβολή των Βησιγότθων του Αλάριχου που λεηλάτησαν την Αθή-να το 396 μΧ22 Όποιος κι αν ήταν o λόγος η στέγη του Παρθενώνα κατέρ-ρευσε με αποτέλεσμα να καταστραφεί ο κυρίως ναός Η εσωτερική κιονο-στοιχία του σηκού η ανατολική θύρα η βάση του λατρευτικού αγάλματος και η στέγη έπρεπε να αντικατασταθούν εξ ολοκλήρου23

Οι μέρες του Παρθενώνα ως ναού της Αθηνάς ήταν πλέον μετρημένες Με-ταξύ 389 και 391 μΧ ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ εξέδωσε μια σειρά από διατάγματα με τα οποία έκλεισε τους ναούς και κατήργησε τα αγάλματα τις γιορτές και όλες τις τελετουργίες της πατροπαράδοτης ελλη-νικής πολυθεϊστικής θρησκείας (Ο αυτοκράτορας που νομιμοποίησε τον χρι-στιανισμό ήταν ο Κωνσταντίνος αλλά αυτός που τον απάλλαξε από τον αντα-γωνισμό και τον μετέτρεψε σε επίσημη θρησκεία του κράτους ήταν ο Θεοδό-σιος) Κατά τα τέλη του 6ου αι πιθανώς κι ακόμη νωρίτερα ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό αφιερωμένο στη Θεοτόκο Η μετατροπή αυ-τή απαιτούσε μια αλλαγή στον προσανατολισμό του έτσι ανοίχθηκε μια κύ-ρια είσοδος στη δυτική πλευρά του και προστέθηκε μια αψίδα στην ανατο-λική (σελίδα 389) Το δυτικό διαμέρισμα έγινε νάρθηκας ενώ το μεγάλο δια-μέρισμα στα ανατολικά κατέλαβε μια τρίκλιτη βασιλική Ένα βαπτιστήριο προστέθηκε στη νοτιοδυτική γωνία του κτιρίου24 Στον ύστερο 7ο αιώνα ο ναός λειτουργούσε ως μητρόπολη της Αθήνας με το όνομα Παναγία η Αθηνιώτισ-σα Το 1204 όταν εισέβαλαν οι φράγκικες δυνάμεις της Δ΄ Σταυροφορίας ο ορθόδοξος ναός μετατράπηκε σε καθολικό και μετονομάστηκε σε Νοτρ Νταμ των Αθηνών Ένα κωδωνοστάσιο υψώθηκε στη νοτιοδυτική του γωνία Με την

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

25

κατάληψη της Αθήνας από τους Οθωμανούς το 1458 ο Παρθενώνας αναδια-μορφώθηκε για άλλη μία φορά αυτή τη φορά για να μετατραπεί σε τζαμί οπότε και συμπληρώθηκε με ένα μιχράμπ ένα μινμπέρ (άμβωνα) κι έναν ψη-λόλιγνο μιναρέ στη θέση του κωδωνοστασίου

Για δύο χιλιάδες χρόνια ο Παρθενώνας επιβίωνε σχεδόν αναλλοίωτος στις 28 Σεπτεμβρίου 1687 όμως υπέστη ένα ολέθριο χτύπημα Μία εβδομάδα νω-ρίτερα ο Σουηδός κόμης Koenigsmark και ο στρατός του ο οποίος αριθμού-σε 10000 άνδρες είχαν αποβιβαστεί στην Ελευσίνα 14 μόλις χιλιόμετρα βο-ρειοδυτικά της πόλης Εκεί συνάντησαν τον Βενετό στρατηγό Francesco Mo-rosini και ξεκίνησαν για την πολιορκία της Αθήνας μία από τις πολυάριθμες επιχειρήσεις του Πολέμου του Μοριά ο οποίος είναι γνωστός ως Στ΄ Βενετο-τουρκικός Πόλεμος και κράτησε από το 1684 ως το 1699 Καθώς ο στρατός της Γαληνοτάτης προήλαυνε η οθωμανική φρουρά οχυρώθηκε στην Ακρόπο-λη Την εποχή εκείνη οι Τούρκοι είχαν ήδη κατεδαφίσει τον ναό της Αθηνάς Νίκης στη δυτική άκρη του ιερού βράχου και στη θέση του είχαν κατασκευά-σει μια πλατφόρμα για κανόνια Επιπλέον είχαν αποθηκεύσει πυρομαχικά μέσα στον ίδιο τον Παρθενώνα Μέσα σε έξι ημέρες οι Βενετοί έριξαν όπως υπολογίζεται 700 κανονιοβολισμούς στον Παρθενώνα από τον γειτονικό λό-φο των Μουσών Τελικά οι άνδρες του Koenigsmark χτύπησαν διάνα Ο Παρ-θενώνας εξερράγη Οι εσωτερικοί του τοίχοι δώδεκα περίπου κίονες από τη βόρεια και τη νότια πλευρά και πολλά από τα αρχιτεκτονικά του γλυπτά εκ-σφενδονίστηκαν βίαια στον αέρα προς όλες τις κατευθύνσεις Τριακόσιοι άν-θρωποι σκοτώθηκαν εκείνη την ημέρα στην Ακρόπολη Η μάχη εξακολούθη-σε να μαίνεται για άλλο ένα εικοσιτετράωρο ώσπου τελικά τα τουρκικά στρα-τεύματα παραδόθηκαν25

Έτσι ο ιερός χώρος της Ακρόπολης άλλαξε για πάντα κι απέκτησε μια νέα εμβληματική μορφή αυτή του laquoερειπιώναraquo26 Στις αρχές του 18ου αιώνα ένα μικρό τετράγωνο τζαμί ήταν χτισμένο ανάμεσα στα πεσμένα μάρμαρα στη θέση του αλλοτινού σηκού του Παρθενώνα Η θολωτή κατασκευή από πλίν-θους και λίθους σε δεύτερη χρήση (με ένα τρίκογχο προστώο που έβλεπε βο-ρειοδυτικά βλ σελίδα 391) έστεκε μέσα στο μισοκατεστραμμένο πλαίσιο της κιονοστοιχίας του Παρθενώνα μέχρι την Επανάσταση του 1821 τότε υπέστη φθορές και στη συνέχεια το 1843 απομακρύνθηκε οριστικά27

ΚΑΤΑ ΜΙΑ ΕΝΝΟΙΑ η τάση μας να ερμηνεύουμε τον Παρθενώνα με όρους πο-λιτικής μπορεί να αποδοθεί σε μια επιστημονική επιτυχία ξέρουμε το πολι-

Τον λόφο του Φιλοπάππου

26 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τικό περιβάλλον της Αθήνας του 5ου αι πΧ καλύτερα από κάθε άλλο Οι σχετικά άφθονες φιλολογικές πηγές και οι επιγραφές που προέρχονται από τους Αθηναίους των κλασικών χρόνων σχετίζονται μrsquo αυτούς ή αναφέρονται σrsquo αυτούς μάς δίνουν πρόσβαση στον κόσμο του Περικλή του στρατηγού και πολιτικού που έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της περιόδου που ονομάζουμε σήμερα laquoχρυσό αιώναraquo και είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με την άνθηση της δημοκρατίας Ο αθηναϊκός πολιτισμός όμως δεν είναι μόνο η δη-μοκρατία αλλά και η ίδια η ιδέα της δημοκρατίας αντιπροσωπεύει πολύ πε-ρισσότερα από όσα μπορεί να αντιληφθεί κανείς κοιτώντας τη μέσα από ένα σύγχρονο πρίσμα Καταρχάς για τους Αθηναίους η έννοια πολιτική υπερέ-βαινε κατά πολύ τη δική μας Η πολιτεία δύσκολα μεταφράζεται στα αγγλι-κά ουσιαστικά η λέξη εμπεριέχει όλες τις προϋποθέσεις για να είναι κανείς πολίτης στην πιο ευρεία του έννοια Η αρχαία πολιτεία ξεπερνούσε κατά πο-λύ τις παραμέτρους της σύγχρονης πολιτικής καθώς αγκάλιαζε τη θρησκεία τις τελετουργίες την ιδεολογία και τις αξίες Ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται πως το προβάδισμα του laquoκαλού του συνόλουraquo έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην πολιτεία όταν παρατηρεί πως laquoαναμφισβήτητα είναι ορθά τα πολιτεύ-ματα όπου αυτοί που κατέχουν την εξουσία είτε είναι ένας είτε λίγοι είτε πολλοί τη χρησιμοποιούν για να εξυπηρετήσουν το κοινό συμφέρονraquo28

Στον πυρήνα της αθηναϊκής πολιτείας φωλιάζουν οι θεμελιακές αντιλήψεις που είχε ο αθηναϊκός πολιτισμός για τον εαυτό του και την καταγωγή του για την κοσμολογία και την προϊστορία του ndash ένα σύνολο ιδεών που καθόρι-ζε τις αξίες της κοινότητας και από το οποίο πήγαζε ένα σύνθετο φάσμα ιε-ροτελεστιών που είχε εστία τον Παρθενώνα για μία χιλιετία περίπου Ο Παρ-θενώνας μέχρι σήμερα ελάχιστα έχει μελετηθεί από αυτή τη σκοπιά Κι όμως αν δεν την κατανοήσει κανείς είναι αδύνατον να εκφράσει ικανοποιητικά τι ακριβώς είναι ο Παρθενώνας πέρα από ένα εξαίρετο αρχιτεκτονικό επίτευγ-μα ή το σύμβολο ενός πολιτικού ιδεώδους όπως το αντιλήφθηκαν ουσιαστι-κά ξένοι πολιτισμοί στο μακρινό μέλλον Αν θέλουμε να ξαναβρούμε το πρω-τογενές το αυθεντικό νόημα του Παρθενώνα πρέπει να αποπειραθούμε να τον δούμε μέσα από τα μάτια αυτών που τον έχτισαν Πρέπει να γυρίσουμε πίσω στο παρελθόν εγχείρημα που εμπλέκει τόσο την αρχαιολογία της συ-νειδητότητας όσο και την αρχαιολογία του τόπου

Οι πρόσφατες αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στον Ιερό Βρά-χο καθώς και οι σύγχρονες ανθρωπολογικές προσεγγίσεις που διευρύνουν περισσότερο από ποτέ άλλοτε τις γνώσεις μας για το απώτερο παρελθόν συμ-βάλλουν στην ανακάλυψη της αρχαίας πραγματικότητας του Παρθενώνα Τεκμηριωμένες αρχαιολογικές ανακαλύψεις της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνη-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

27

μείων Ακρόπολης του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού κατά τη λεπτομερή αυτοψία του κτίσματος έφεραν στο φως νέα στοιχεία σχετικά με τα υλικά τα εργαλεία τις τεχνικές και την τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκαν στην κα-τασκευή του Παρθενώνα29 Τώρα πια ξέρουμε πως κατά τη διάρκεια της οι-κοδόμησης πραγματοποιήθηκαν πολλές μετατροπές ανάμεσά τους ίσως και η καθοριστική προσθήκη της μοναδικής και επιβλητικής ιωνικής ζωφόρου Έχει πλέον υποστηριχτεί πειστικά πως η ζωφόρος αυτή περιέτρεχε αρχικά ολόκληρη την ανατολική πρόσταση του ναού Δύο παράθυρα εκατέρωθεν της ανατολικής θύρας του Παρθενώνα αύξαναν το φως που έπεφτε στο χρυσε-λεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Στη βόρεια κιονοστοιχία ανακαλύφθηκαν ίχνη ενός μικρού ιερού με βωμό άγνωστου μέχρι πρότινος και προγενέστερου του Παρθενώνα30 Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει έναν νέο δρόμο για την κατανόηση του προπαρθενώνιου λατρευτικού τυπικού και θέτει ερωτήματα που αφο-ρούν τη συνέχεια της ιερότητας του χώρου από τα βάθη της αρχαιότητας μέ-χρι την εποχή του Περικλή

Οι τελευταίες δεκαετίες δεν αύξησαν απλώς με γεωμετρική πρόοδο τα νέα δεδομένα σε σχέση με τον σχεδιασμό και την εξέλιξη του Παρθενώνα ως κτι-ρίου Έφεραν επίσης σαρωτικές αλλαγές στον επιστημονικό τρόπο σκέψης αλλαγές οι οποίες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε την πιο άυλη διάσταση του Παρθενώνα Νέα ερωτήματα προκύπτουν σε σχέση με τα τεκμήρια της αρ-χαιότητας ενώ νέα ερευνητικά μοντέλα και μέθοδοι που αντλούν από τις κοι-νωνικές επιστήμες και την ιστορία της θρησκείας και του πολιτισμού καλού-νται να δώσουν τις απαντήσεις Όλα αυτά προώθησαν μια νέα προσέγγιση των μνημείων τα οποία εξετάζονται πλέον μέσα σrsquo ένα ολοκληρωμένο περι-βάλλον συντεθειμένο από μια ποικιλία αρχαίων συμφραζομένων31 Η μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και των τελετουργιών της γνωρίζει άνθηση τα τελευταία τριάντα χρόνια32 H ένταξη της θρησκείας σε κάθε σχεδόν όψη της ζωής στην αρχαία Ελλάδα αναγνωρίζεται πλήρως σήμερα Η υπό εξέλι-ξη μελέτη των αρχαίων συναισθημάτων όπως και της γνωστικής λειτουργίας αποκαλύπτει τις επιδράσεις της γλώσσας της συμπεριφοράς και της πολυ-αισθητηριακής εμπειρίας στο συναίσθημα και τη σκέψη των αρχαίων33 Σήμε-ρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε είμαστε σε θέση να τρυπώσουμε στο μυα-λό των ανθρώπων που έζησαν στη σκιά της Ακρόπολης κατά την αρχαιότητα

Οι συνεχείς μελέτες σε ζητήματα πρόσληψης προβολής και οικειοποίησης έχουν αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους αισθητικές ιδεολογικές και εθνικιστικές ατζέντες διαμόρφωσαν ερμηνευτικά πλαίσια τα τελευταία 250 χρόνια34 Η νοσταλγική ανάγκη της σύγχρονης Δύσης για έναν κρίκο με το κλασικό παρελθόν μια σύνδεση που θα επιβεβαιώνει τις δικές της πολιτικές

28 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

και πολιτιστικές φιλοδοξίες αναγνωρίζεται πλέον ως δύναμη η οποία ήλεγ-χε την κατασκευή των αφηγήσεων που εδώ και καιρό κυριαρχούν στον τρό-πο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα μνημεία Τώρα πια αναγνωρίζουμε πως υπάρχει μια laquoάλλη Ακρόποληraquo η οποία απαιτεί να την προσεγγίσουμε μέσα από μια διαχρονική και πολυαισθητηριακή αντίληψη για τον χώρο και τα οικοδομήματά του ανάμεσά τους και τον Παρθενώνα35 Και οι δύο αυτές δυνάμεις ndashη ανακάλυψη νέων στοιχείων και η ανάπτυξη νέων ερωτημάτων και μεθόδωνndash συμπράττουν για τη δημιουργία ενός νέου θεωρητικού πλαι- σίου για τον Παρθενώνα αυτού που προτείνεται σε αυτό εδώ το βιβλίο

Όσο πιο πολλά ανακαλύπτουμε για τον Παρθενώνα τόσο πιο αινιγματι-κός φαντάζει και τόσο πιο ανεπαρκή μοιάζουν τα απλουστευμένα νοήματα που του αποδόθηκαν από μεταγενέστερους πολιτισμούς Καθώς ένας εξαι-ρετικά περίπλοκος κόσμος τελετουργιών και πνευματικού βάθους αποκαλύ-πτεται το κτίριο αυτό το οποίο βρισκόταν στον πυρήνα τόσο παράξενων σκοτεινών πρακτικών εξακολουθεί να εγείρει το ερώτημα laquoΤι ακριβώς είναι ο Παρθενώναςraquo

Από όλα τα υλικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής η ανάγλυφη ζωφόρος του Παρθενώνα είναι η μεγαλύτερη και πιο λεπτομερής αποκάλυψη των αθη-ναϊκών αντιλήψεων που έχουμε στα χέρια μας Η θριαμβευτική αυτή σκηνή η δεξιοτεχνικά λαξεμένη επάνω στο μάρμαρο η κινούμενη πινακοθήκη προσώ-πων ευγενών βγαλμένων από το μακρινό παρελθόν η laquoλίθινη προσευχήraquo το εκτενέστερο και πιο περίτεχνο αφηγηματικό ταμπλό που μας κληροδότησαν οι Αθηναίοι μας προσφέρει ένα κρίσιμο και ουσιαστικό άνοιγμα στον κόσμο τους Τι ακριβώς αναπαριστούν οι περίπου τετρακόσιες μορφές που λαξεύ-τηκαν επάνω της Το ερώτημα είναι υψίστης σημασίας

Από τον 15ο αιώνα μΧ η ζωφόρος του Παρθενώνα ερμηνεύεται ως στιγ-μιότυπο της ζωής των Αθηναίων του 5ου αι πΧ ενώ από τον 17ο θεωρήθη-κε ότι απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων κομβική εκδήλωση της ετή-σιας γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς36 Η ερμηνεία αυτή ωστόσο εξαιρεί τη ζωφόρο από τη συμβατική διακόσμηση των αρχαίων ελληνικών ναών τα θέ-ματα της οποίας αντλούνταν κατά κανόνα όχι από τη σύγχρονή τους πραγ-ματικότητα αλλά από τους μύθους Κι έτσι το εκπληκτικό αυτό λίθινο ανά-γλυφο δαχτυλίδι είναι για μας ένα ακόμη αίνιγμα μέσα σrsquo αυτό του ίδιου του Παρθενώνα

Στις σελίδες που ακολουθούν προτείνω μια νέα ερμηνεία της ζωφόρου που έρχεται σε άκρα αντίθεση με την επικρατούσα37 Η ερμηνεία μου πηγάζει από τη θρησκεία και όχι από την πολιτική αξιοποιώντας την αναγνώριση προτύ-πων σε στοιχεία προερχόμενα από την εικονογραφία τις γραπτές πηγές και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

29

τις τελετουργίες προτείνω μια νέα ανάγνωση που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον Παρθενώνα όσο και τους ανθρώπους που τον κατασκεύασαν

Κατά τη γνώμη μου αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα που σχηματίζουν την ετήσια παναθηναϊκή πομπή τους αλλά μια σκη-νή από το μυθικό παρελθόν απόλυτα δηλωτική του τι σημαίνει να είσαι πο-λίτης αυτής της πόλης Μια τραγωδία εκτυλίσσεται κι αποκαλύπτει έναν βα-σιλιά και μια βασίλισσα που υπακούοντας στο δελφικό μαντείο αναγκάζο-νται να πάρουν μια αφόρητα επώδυνη απόφαση για να σώσουν την Αθήνα από την καταστροφή Και η απόφαση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την υπέρτατη θυσία Ο ιδρυτικός μύθος που αποκαλύ-πτεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα και βασίζεται στη ζωή του βασιλιά-γε-νάρχη της πόλης και της οικογένειάς του απαιτεί θεώρηση πολύ πιο σκοτει-νή και πρωτόγονη από αυτή που οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί και οι κλασι-κιστές ήταν προετοιμασμένοι να αντέξουν H δραματική αυτή ιστορία μάς επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε από μια ουρανόπεμπτη κλειδαρότρυπα στο εσωτερικό της αθηναϊκής θεώρησης των πραγμάτων θέτοντας σε άμεση αμ-φισβήτηση τις δικές μας ταυτίσεις με αυτή

Ο Παρθενώνας λοιπόν μας απομακρύνει από τα στερεότυπα της Αναγέν-νησης και του Διαφωτισμού από την κοινωνία φιλοσόφων και ρητόρων που συνηθίσαμε να φανταζόμαστε Στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι ήταν ένας λαός πολύ πιο ξένος απrsquo όσο οι περισσότεροι από εμάς σήμερα θα μπορού-σαμε να παραδεχτούμε Ο κόσμος τους ήταν ένας κόσμος κυριευμένος από πνεύματα ανήσυχος κυριαρχούμενος από μια εγωκεντρική αίσθηση του εαυ-τού τους και μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να τα έχουν καλά με τους θεούς Με-γάλο μέρος της ημέρας το περνούσαν ρωτώντας ευχαριστώντας και τιμώ-ντας τους θεούς επιδιώκοντας έτσι να διατηρούν την ισορροπία την αντα-ποδοτικότητα και την αρμονία με τα παντοδύναμα όντα που είχαν το ελεύ-θερο να παίζουν με την ανθρώπινη μοίρα Εξάλλου οι Αθηναίοι ένιωθαν διαρ-κώς από πάνω τους την απειλή του πολέμου της βίας και του θανάτου

Πνεύματα θεότητες και ήρωες από το μυθικό παρελθόν όλοι ήταν παρό-ντες πάντα και παντού σε κάθε γωνιά της αττικής γης Η ζωή ήταν εύθραυ-στη αβέβαιη περιστασιακά ευτυχισμένη και γεμάτη εκπλήξεις πέρα από τη βεβαιότητα του θανάτου που παραμόνευε διαρκώς38 Τα ημερολόγια κι ο ακρι-βής χρόνος διεξαγωγής τελετουργιών θρησκευτικών εορτών αθλητικών αγώ-νων και θεατρικών παραστάσεων ρυθμίζονταν από μακραίωνες παραδόσεις και από την παρατήρηση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον νυχτερι- νό ουρανό Η κοσμολογία το τοπίο και η παράδοση προσέδεναν τους Αθη-

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

18 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

αρχαίος ελληνικός Πόσο μάλλον όταν εξετάζει ένα οικοδόμημα που μετατρά-πηκε σε πρότυπο της δυτικής τέχνης σύμβολο της ίδιας της δημοκρατίας Δίνοντας τέτοιους χαρακτηρισμούς στον Παρθενώνα προβάλλουμε επάνω του τα δικά μας ιδεώδη για το τι σημαίνει να είσαι πολιτισμένος Στη θέα του κτιρίου ο δυτικός πολιτισμός βλέπει αναπόφευκτα τον εαυτό του στην πραγ-ματικότητα διακρίνει μόνο ότι κολακεύει την εικόνα του εαυτού του ή την ερμηνεύει μέσα από τη σύνδεσή της με το λίκνο της δημοκρατίας

Η σύνδεση αυτή ενισχύθηκε ξανά και ξανά με την υιοθέτηση του παρθε-νώνιου στιλ στην αστική αρχιτεκτονική τάση η οποία ξεκίνησε με το κίνημα του νεοκλασικισμού και κορυφώθηκε με την Ελληνική Αναγέννηση Από τις αρχές του 19ου αιώνα και εξής οικονομικά και πολιτειακά ιδρύματα βιβλιο-θήκες μουσεία και πανεπιστήμια άρχισαν να αναπαράγουν κλασικιστικές αρ-χιτεκτονικές φόρμες προβάλλοντας έτσι μια σειρά από αξίες που τα ευθυ-γραμμίζουν σιωπηρά με τη δημοκρατική Αθήνα της εποχής της άνθησής της Αρκεί να δει κανείς τη Δεύτερη Τράπεζα των Ηνωμένων Πολιτειών στη Φιλα-δέλφεια (1811-1824) το Βρετανικό Μουσείο (1823-1852) το Τελωνείο των Ηνω-μένων Πολιτειών στη Γουόλ Στριτ (1842) (σελ 393) το Founderrsquos Hall στο Κο-λέγιο Girard της Φιλαδέλφειας (1847) το Θησαυροφυλάκιο των ΗΠΑ στην Ουάσινγκτον (1836-1839) το Καπιτώλιο της Πολιτείας του Οχάιο (1857) το Μου-σείο Τέχνης της Φιλαδέλφειας (1928) ή το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ (1935) για να αναγνωρίσει αναφορές στην εμβληματική μορφή του Παρθενώνα1 Η ει-ρωνεία είναι ότι οικοδομήματα σαφώς κοσμικά και αστικά έχουν οικειοποι-ηθεί μια κατrsquo ουσίαν θρησκευτική αρχιτεκτονική μορφή Με τα μάτια στραμ-μένα σε ζητήματα πολιτικής και αισθητικής συνηθίσαμε όλοι τα μάλα την κα-τασκευασμένη εμβληματική ταυτότητα του Παρθενώνα και παραβλέψαμε τον πρωταρχικό βαθιά ιερό χαρακτήρα του

Σήμερα απόψεις που παρεκκλίνουν από τις παγιωμένες σύγχρονες αντι-λήψεις για τον Παρθενώνα και τη συσχέτισή του με την πολιτική ζωή της δι-κής μας εποχής έχουν αφεθεί να ξεθωριάσουν όπως ακριβώς τα λαμπερά χρώ-ματα και οι περίτεχνες διακοσμητικές λεπτομέρειες που στόλιζαν κάποτε την επιφάνεια του ίδιου του ναού Η κριτική του συμβατικού δόγματος έχει εκλη-φθεί ως επίθεση σε ένα ολόκληρο σύστημα πεποιθήσεων Πράγματι η μακρό-χρονη συσχέτιση του Παρθενώνα με την πολιτική ιδεολογία της Δύσης έχει εγεί-ρει ισχυρές αντιστάσεις στις νέες ερμηνείες Ο Παρθενώνας όμως και οι άν-

[Οι υποσελίδιες σημειώσεις με αστερίσκο είναι της μεταφράστριας] Greek Revival αρχιτε-κτονικός ρυθμός που άνθησε κυρίως στη βόρεια Ευρώπη και στην Αμερική στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα Θεωρείται η τελευταία φάση της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

19

θρωποι που τον δημιούργησαν είναι πολλά παραπάνω από όσα μας κολακεύ-ουν και ταιριάζουν με την αίσθηση που έχουμε για τον εαυτό μας Για να τα ξαναβρούμε πρέπει να δούμε το μνημείο μέσα από τα μάτια του παρελθόντος

Η ταύτιση του Παρθενώνα με το δυτικό δημοκρατικό σύστημα διακυβέρ-νησης ξεκίνησε τον 18ο αιώνα όταν ο ιστορικός τέχνης Johann Winckelmann συνέδεσε για πρώτη φορά την ανάδειξη της ατομικής ελευθερίας με την ανά-πτυξη της ώριμης κλασικής τέχνης Στο κλασικό πια έργο του Geschichte der Kunst des Altertums (Ιστορία της τέχνης της αρχαιότητας) ο Winckelmann υποστήριξε ότι η ακμή και η παρακμή των διαφόρων περιόδων στην τέχνη ακολουθούσαν τις εξελίξεις στη σφαίρα της πολιτικής Η ακμή της ελληνικής τέχνης διακήρυξε συνέπεσε με τη δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης2 Εν-νέα χρόνια αργότερα ο μαθητής του Johann Hermann von Riedesel προχώρη-σε το μοντέλο αυτό ένα βήμα πιο πέρα και ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoυπέρ-τατο προϊόν της αθηναϊκής δημοκρατίαςraquo3

H αντίληψη αυτή βρήκε θερμή ανταπόκριση κατά την Ελληνική Επανάστα-ση (1821-1830) και την περίοδο που ακολούθησε αμέσως μετά Καθώς το νέο ελληνικό κράτος σχηματιζόταν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις οι οποίες συμμετεί-χαν στη διαδικασία κατασκεύασαν αφηγήσεις που τους επέτρεπαν να ανά-γουν την καταγωγή των δικών τους πολιτικών συστημάτων στην καρδιά της αθηναϊκής Ακρόπολης Στις 28 Αυγούστου του 1834 ο άρτι αφιχθείς βασιλιάς της Ελλάδας Όθωνας γιος του βασιλιά Λουδοβίκου της Βαυαρίας εγκαινία-σε επίσημα τις αναστηλωτικές εργασίες στον Παρθενώνα Σε μια προσεκτι-κά ενορχηστρωμένη γιορτή κατά τα πρότυπα των αθηναϊκών της εποχής του Περικλή ο βασιλιάς Όθωνας προηγούνταν έφιππος συνοδευόμενος από τους αντιβασιλείς την αυλή και τους σωματοφύλακές του ενώ στρατιώτες της εθνο-φυλακής οδηγούσαν μια πομπή από πρεσβύτερους δασκάλους εκπροσώπους συντεχνιών και άλλους επιφανείς πολίτες4 Εξήντα Αθηναίοι βάδιζαν κρατώ-ντας κλάδους ελιάς ενώ στην κορυφή της Ακρόπολης νεαρές Αθηναίες ντυ-μένες στα λευκά με στεφάνια μυρτιάς στα χέρια ξεδίπλωναν ένα λάβαρο που εικόνιζε την Αθηνά5 Όταν ο Όθωνας έφτασε στα Προπύλαια παρέλαβε τα κλειδιά της πόλης από τον αρχιτέκτονα του νεοκλασικού ρυθμού Leo von Klenze ο οποίος τον συνόδευσε μέχρι τον Παρθενώνα Εκεί αφού ο βασιλιάς κάθισε σrsquo έναν θρόνο στολισμένο με κλαδιά δάφνης ελιάς και μυρτιάς ο Klenze εκφώνησε έναν ενθουσιώδη πατριωτικό λόγο όπου υποστήριξε την ανάγκη να αναστηλωθεί ο Παρθενώνας και να καταστραφεί ολοκληρωτικά κάθε ίχνος οθωμανικού κτίσματος στην Ακρόπολη laquoΌλα τα κατάλοιπα της βαρβαρότη-τας πρέπει να απομακρυνθούνraquo διακήρυξε ο Klenze Έπειτα ζήτησε από τον βασιλιά να καθαγιάσει τον πρώτο μαρμάρινο σπόνδυλο κίονα που θα αναστη-

20 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λωνόταν στον laquoαναγεννημένο Παρθενώναraquo Ο βασιλιάς ανταποκρίθηκε χτυ-πώντας τρεις φορές το λευκό κομμάτι μαρμάρου που είχε τοποθετηθεί μπρο-στά του6 Το όραμα του Klenze για μια laquoαπελευθερωμένη από τη βαρβαρό-τηταraquo Ακρόπολη αποτυπώθηκε πλήρως στην laquoιδανική άποψηraquo της Ακρόπο-λης (κάτω) ζωγραφικό του έργο του 1846 το οποίο πέρασε στην κυριότητα του Λουδοβίκου Α πατέρα του Όθωνα έξι χρόνια αργότερα7

Τον επόμενο αιώνα η πρόοδος της αρχαιολογίας και η διαρκώς αυξανόμε-νη αναγνώριση της κλασικής Ελλάδας ως λίκνου του δυτικού πολιτισμού οδή-γησαν την κλασικιστική πολιτιστική παραγωγή σε ένα νέο υψηλότερο επίπε-δο8 Το 1826 άρχισαν οι εργασίες σε μια απομίμηση του Παρθενώνα στην κο-ρυφή του λόφου του Κάλτον στα ανατολικά του Εδιμβούργου Το επίδοξο αυ-τό εθνικό μνημείο της Σκοτίας θα αφιερωνόταν στους Σκοτσέζους στρατιώτες και ναύτες που είχαν χαθεί στους Ναπολεόντειους Πολέμους και θα μετατρε-πόταν όπως όλοι ήλπιζαν σε τελευταία κατοικία για πλήθος επιφανών Σκο-τσέζων Το κτίριο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ και στη μοναχική του πρόσοψη που στέκει όρθια μέχρι σήμερα διαβάζει κανείς την επιγραφή laquoΜνημείο για τους απελθόντες και κίνητρο για τους μελλοντικούς ήρωες της Σκοτίαςraquo9 Στο με-ταξύ πάνω ακριβώς από το Ρέγκενσμπουργκ της Βαυαρίας ο βασιλιάς Λου-δοβίκος Α΄ έχτισε τον δικό του Παρθενώνα (1830-1842) σε σχέδια του γνωστού μας από τα εγκαίνια της Ακρόπολης Leo von Klenze Ο βαυαρικός Παρθενώ-

Leo von Klenze Ιδανική άποψη της Ακρόπολης και του Αρείου Πάγου των Αθηνών 1846

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

21

νας ο επονομαζόμενος Βαλχάλα laquoο οίκος των νεκρώνraquo (πάνω) φιλοξένησε προτομές και πλάκες με εγχάρακτες επιγραφές που μνημονεύουν πάνω από εκατό επιφανείς προσωπικότητες 1800 χρόνων της γερμανικής ιστορίας Το 1897 οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούσαν πλέον να καυχηθούν πως είχαν κι αυ-τές τον δικό τους Παρθενώνα στο Νάσβιλ του Τεννεσσί ο οποίος χτίστηκε με αφορμή την Κρατική Έκθεση της Εκατονταετηρίδας του 1896-1897 H αρχική ξύλινη κατασκευή αντικαταστάθηκε από μια τσιμεντένια το 1920-1931 και πα-ραμένει μέχρι σήμερα δημοφιλές τοπόσημο της πόλης (σελίδα 22)10

Τον 20ό αιώνα ο Ernst Gombrich θα χαιρετήσει τη laquoμεγάλη αφύπνισηraquo της ελληνικής τέχνης ως προϊόν της αυγής της δημοκρατίας Κατrsquo αυτόν το γε-γονός ότι το laquoαπόγειο της ανάπτυξής τηςraquo τοποθετείται στην ώριμη κλασι-κή περίοδο αντικατοπτρίζει άμεσα τη laquoνέα ελευθερίαraquo που βίωναν οι καλλι-τέχνες δουλεύοντας στο πλαίσιο του νέου πολιτεύματος11 H θετικιστική αυ-τή κατασκευή βρήκε τη συνέχειά της σε μια εξαιρετικά επιτυχημένη έκθεση ελληνικής τέχνης η οποία περιόδευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1992 με αφορμή τον εορτασμό των 2500 χρόνων από τη γέννηση της δημοκρατίας Η έκθεση με τίτλο The Greek Miracle Classical Sculpture from the Dawn of Democracy (Το ελληνικό θαύμα Κλασική γλυπτική από την αυγή της δημοκρα-τίας) πρόσφερε σε επισκέπτες από την Ουάσινγκτον και τη Νέα Υόρκη την ευκαιρία να θαυμάσουν τα εκλεκτότερα έργα της αρχαίας ελληνικής τέχνης12

Ωστόσο δεν έχουν μόνο οι οπαδοί κάποιας συγκεκριμένης πολιτικής ιδεο-

Βαλχάλα Ρέγκενσμπουργκ Βαυαρία 1830-1842 Leo von Klenze αρχιτέκτονας

22 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λογίας την τάση να βλέπουν τον εαυτό τους στα αρχαία έργα τέχνης O Cecil Rhodes είδε τον Παρθενώνα ως έκφραση όχι της δημοκρατίας αλλά της ηγε-μονίας laquoΜέσω της τέχνης ο Περικλής έμαθε στους νωθρούς Αθηναίους να πιστεύουν στην ηγεμονίαraquo υποστήριξε13 Ο Καρλ Μαρξ θαυμαστής κι αυτός της αρχαίας ελληνικής τέχνης προτίμησε να δει τα κλασικά μνημεία ως προϊό-ντα μιας κοινωνίας που βρισκόταν όχι στην ακμή της αλλά στη νηπιακή της ηλικία laquoΗ γοητεία της [αρχαίας ελληνικής] τέχνηςraquo ισχυρίστηκε ο Μαρξ laquoυπήρξε άρρηκτα συνδεδεμένηraquo με laquoτην ανωριμότητα των κοινωνικών συν-θηκών μέσα στις οποίες αναπτύχθηκεraquo14 Το μεγαλείο της ώριμης κλασικής τέχνης γενικά και του Παρθενώνα ειδικότερα άσκησε ακατανίκητη έλξη και στη φασιστική Γερμανία του Χίτλερ η οποία δε δίστασε να το χρησιμοποιή-σει προς όφελος της ιδεολογικής πολιτιστικής και κοινωνικής της ατζέντας15

Η αντίδραση του Σίγκμουντ Φρόυντ στον Παρθενώνα ήταν τι άλλο Η ενο-χή Βασανιζόταν από το γεγονός πως η ζωή τού επιφύλαξε το προνόμιο να απολαύσει ένα αριστούργημα το οποίο ο πατέρας του ένας έμπορος μαλλιού με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες δε θα μπορούσε ποτέ να έχει δει ή να έχει εκτιμήσει Όντως ο Φρόυντ πλημμύριζε από τύψεις στη σκέψη ότι ο ίδιος είχε αυτή την τύχη ενώ ο πατέρας του όχι16

Το 1998 ο δημοσιογράφος Boris Johnson σημερινός δήμαρχος του Λονδί-νου δημοσίευσε στην Daily Telegraph συνέντευξη ενός υψηλόβαθμου επιμε-

Ο Παρθενώνας του Νάσβιλ Πάρκο Εκατονταετηρίδας Νάσβιλ Τεννεσσί 1920-1931

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

23

λητή του Βρετανικού Μουσείου Στο άρθρο ο Johnson παραθέτει την ακόλου-θη άποψη του επιμελητή τα laquoΕλγίνειαraquo είναι laquoμια εικονογραφημένη ανα- παράσταση της Αγγλίας ως ελεύθερης κοινωνίας απελευθερώτριας άλλων λαώνraquo17 Ο Παρθενώνας λοιπόν χρησιμοποιείται και ως μαγνήτης και ως κα-θρέπτης Μας ελκύει βλέπουμε μέσα του τον εαυτό μας και τον ιδιοποιού-μαστε με τους δικούς μας όρους Αναπόφευκτα μέσα από την παραπάνω διαδικασία το αρχικό του νόημα σε μεγάλο βαθμό επισκιάζεται

Πράγματι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον Παρθενώνα είναι τόσο στενά συνδεδεμένος με την ιστορία των αντιδράσεων που μας προκαλεί ώστε είναι δύσκολη αν όχι αδύνατη η διάκριση μεταξύ των δύο Όταν το αντικεί-μενο που μελετάμε θεωρείται ασύγκριτα όμορφο και εμβληματικό όταν εδώ και δυόμισι χιλιετίες λειτουργεί ως οθόνη προβολής νοημάτων τα εμπόδια για να ανακαλύψει κανείς ξανά την αρχική του έννοια είναι αντίστοιχα με-γάλα Το βέβαιο είναι ότι ο Παρθενώνας δεν περνά απαρατήρητος Έχει μια αύρα αέναη διαχρονική αισθητή σε όλους τους πολιτισμούς που γεννά το δέος τη λατρεία και τον υπέρτατο θαυμασμό Τυπική περίπτωση λάτρη του Παρθενώνα υπήρξε ο Ιρλανδός καλλιτέχνης και περιηγητής Edward Dodwell ο οποίος πέρασε την περίοδο 1801-1806 στην Ελλάδα ζωγραφίζοντας και γρά-φοντας Για τον Παρθενώνα δήλωσε laquoΠρόκειται για τον πιο ανυπέρβλητο θρίαμβο της τέχνης και της αρχιτεκτονικής που αντίκρισε ποτέ ο κόσμοςraquo18 Το ίδιο πάθος συνεπήρε τον λόρδο Έλγιν ο οποίος έρεπε περισσότερο στα έργα παρά στα λόγια Ουσιαστικά κατά τα πρώτα χρόνια της διαμονής του Dodwell στην Αθήνα ο λόρδος και η λαίδη Έλγιν με την ομάδα των βοηθών τους φρόντιζαν για τη διάλυση του ναού αποσπώντας πολλά από τα γλυπτά του και στέλνοντάς τα στο Λονδίνο όπου και παραμένουν μέχρι σήμερα

Ωστόσο ακόμη και η αφαίρεση των γλυπτών δεν κατάφερε να θαμπώσει τη γοητεία του μνημείου Το 1832 ο Γάλλος ποιητής Alphonse de Lamartine ο τελευταίος των Ρομαντικών ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoτο τελειότερο ποίημα που γράφτηκε ποτέ πάνω σε πέτρα στην επιφάνεια της γηςraquo19 Όχι πολύ αρ-γότερα ο αρχιτέκτονας του νεο-γοτθικού ρυθμού Eugegravene Emmanuel Viollet-le-Duc χαρακτήρισε τον καθεδρικό ναό της Αμιέν laquoΠαρθενώνα της γοτθικής αρχιτεκτονικήςraquo20 Ακόμη κι o μεγάλoς δάσκαλος του μοντερνισμού του 20ού αιώνα ο Charles-Eacutedouard Jeanneret γνωστός αργότερα ως Le Corbusier όταν αντίκρισε για πρώτη φορά τον Παρθενώνα διακήρυξε laquoότι εδώ βρίσκεται ο χρυσός κανόνας βάση κάθε καλλιτεχνικής μέτρησηςraquo21

Έτσι λοιπόν το υπέρμετρο γόητρο του Παρθενώνα άσκησε βαθιά επίδρα-ση στους τρόπους με τους οποίους μελετήθηκε στις ερωτήσεις που τέθηκαν γιrsquo αυτόν και το πιο ενδιαφέρον στις ερωτήσεις που έμειναν αναπάντητες

24 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Υπερβολικά σεβαστός για να μπει κάτω από το μικροσκόπιο ο Παρθενώνας υπέστη διαστρεβλώσεις όπως συχνά συμβαίνει στα laquoινδάλματαraquo Αρχαίες φωνές που να μας μαρτυρούν τι ακριβώς αντιπροσώπευε για τους Αθηναί-ους ο ιερότερος ναός τους δεν έχουν επιβιώσει πολλές κι αυτό απλώς διεύ-ρυνε το κενό το οποίο έσπευσαν να καταλάβουν οι ερμηνευτές που έζησαν μετά την αρχαιότητα

ΚΙ ΑΝ ΘΕΛΟΥΜΕ ΔΙΑΚΑΩΣ να αποκαλύψουμε το αρχικό του νόημα η ιστορία του Παρθενώνα δε βοηθά στην ύστερη αρχαιότητα καιρό μετά την εποχή που η Αθήνα έχασε την ανεξαρτησία της το κτίριο υπέστη μια σειρά από κα-ταστροφές Γύρω στο 195 πΧ τo μεγάλo ανατολικό διαμέρισμα του κυρίως ναού καταστράφηκε από πυρκαγιά Σε κάποια φάση του 3ου ή του 4ου αι μΧ την εποχή της Ρωμαιοκρατίας ξέσπασε μία ακόμη πιο καταστροφική πυρκαγιά Κάποιοι μελετητές θεώρησαν υπεύθυνη για την καταστροφή την επιδρομή του γερμανικού φύλου των Ερούλων το 267 μΧ ενώ άλλοι την απέ-δωσαν στην εισβολή των Βησιγότθων του Αλάριχου που λεηλάτησαν την Αθή-να το 396 μΧ22 Όποιος κι αν ήταν o λόγος η στέγη του Παρθενώνα κατέρ-ρευσε με αποτέλεσμα να καταστραφεί ο κυρίως ναός Η εσωτερική κιονο-στοιχία του σηκού η ανατολική θύρα η βάση του λατρευτικού αγάλματος και η στέγη έπρεπε να αντικατασταθούν εξ ολοκλήρου23

Οι μέρες του Παρθενώνα ως ναού της Αθηνάς ήταν πλέον μετρημένες Με-ταξύ 389 και 391 μΧ ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ εξέδωσε μια σειρά από διατάγματα με τα οποία έκλεισε τους ναούς και κατήργησε τα αγάλματα τις γιορτές και όλες τις τελετουργίες της πατροπαράδοτης ελλη-νικής πολυθεϊστικής θρησκείας (Ο αυτοκράτορας που νομιμοποίησε τον χρι-στιανισμό ήταν ο Κωνσταντίνος αλλά αυτός που τον απάλλαξε από τον αντα-γωνισμό και τον μετέτρεψε σε επίσημη θρησκεία του κράτους ήταν ο Θεοδό-σιος) Κατά τα τέλη του 6ου αι πιθανώς κι ακόμη νωρίτερα ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό αφιερωμένο στη Θεοτόκο Η μετατροπή αυ-τή απαιτούσε μια αλλαγή στον προσανατολισμό του έτσι ανοίχθηκε μια κύ-ρια είσοδος στη δυτική πλευρά του και προστέθηκε μια αψίδα στην ανατο-λική (σελίδα 389) Το δυτικό διαμέρισμα έγινε νάρθηκας ενώ το μεγάλο δια-μέρισμα στα ανατολικά κατέλαβε μια τρίκλιτη βασιλική Ένα βαπτιστήριο προστέθηκε στη νοτιοδυτική γωνία του κτιρίου24 Στον ύστερο 7ο αιώνα ο ναός λειτουργούσε ως μητρόπολη της Αθήνας με το όνομα Παναγία η Αθηνιώτισ-σα Το 1204 όταν εισέβαλαν οι φράγκικες δυνάμεις της Δ΄ Σταυροφορίας ο ορθόδοξος ναός μετατράπηκε σε καθολικό και μετονομάστηκε σε Νοτρ Νταμ των Αθηνών Ένα κωδωνοστάσιο υψώθηκε στη νοτιοδυτική του γωνία Με την

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

25

κατάληψη της Αθήνας από τους Οθωμανούς το 1458 ο Παρθενώνας αναδια-μορφώθηκε για άλλη μία φορά αυτή τη φορά για να μετατραπεί σε τζαμί οπότε και συμπληρώθηκε με ένα μιχράμπ ένα μινμπέρ (άμβωνα) κι έναν ψη-λόλιγνο μιναρέ στη θέση του κωδωνοστασίου

Για δύο χιλιάδες χρόνια ο Παρθενώνας επιβίωνε σχεδόν αναλλοίωτος στις 28 Σεπτεμβρίου 1687 όμως υπέστη ένα ολέθριο χτύπημα Μία εβδομάδα νω-ρίτερα ο Σουηδός κόμης Koenigsmark και ο στρατός του ο οποίος αριθμού-σε 10000 άνδρες είχαν αποβιβαστεί στην Ελευσίνα 14 μόλις χιλιόμετρα βο-ρειοδυτικά της πόλης Εκεί συνάντησαν τον Βενετό στρατηγό Francesco Mo-rosini και ξεκίνησαν για την πολιορκία της Αθήνας μία από τις πολυάριθμες επιχειρήσεις του Πολέμου του Μοριά ο οποίος είναι γνωστός ως Στ΄ Βενετο-τουρκικός Πόλεμος και κράτησε από το 1684 ως το 1699 Καθώς ο στρατός της Γαληνοτάτης προήλαυνε η οθωμανική φρουρά οχυρώθηκε στην Ακρόπο-λη Την εποχή εκείνη οι Τούρκοι είχαν ήδη κατεδαφίσει τον ναό της Αθηνάς Νίκης στη δυτική άκρη του ιερού βράχου και στη θέση του είχαν κατασκευά-σει μια πλατφόρμα για κανόνια Επιπλέον είχαν αποθηκεύσει πυρομαχικά μέσα στον ίδιο τον Παρθενώνα Μέσα σε έξι ημέρες οι Βενετοί έριξαν όπως υπολογίζεται 700 κανονιοβολισμούς στον Παρθενώνα από τον γειτονικό λό-φο των Μουσών Τελικά οι άνδρες του Koenigsmark χτύπησαν διάνα Ο Παρ-θενώνας εξερράγη Οι εσωτερικοί του τοίχοι δώδεκα περίπου κίονες από τη βόρεια και τη νότια πλευρά και πολλά από τα αρχιτεκτονικά του γλυπτά εκ-σφενδονίστηκαν βίαια στον αέρα προς όλες τις κατευθύνσεις Τριακόσιοι άν-θρωποι σκοτώθηκαν εκείνη την ημέρα στην Ακρόπολη Η μάχη εξακολούθη-σε να μαίνεται για άλλο ένα εικοσιτετράωρο ώσπου τελικά τα τουρκικά στρα-τεύματα παραδόθηκαν25

Έτσι ο ιερός χώρος της Ακρόπολης άλλαξε για πάντα κι απέκτησε μια νέα εμβληματική μορφή αυτή του laquoερειπιώναraquo26 Στις αρχές του 18ου αιώνα ένα μικρό τετράγωνο τζαμί ήταν χτισμένο ανάμεσα στα πεσμένα μάρμαρα στη θέση του αλλοτινού σηκού του Παρθενώνα Η θολωτή κατασκευή από πλίν-θους και λίθους σε δεύτερη χρήση (με ένα τρίκογχο προστώο που έβλεπε βο-ρειοδυτικά βλ σελίδα 391) έστεκε μέσα στο μισοκατεστραμμένο πλαίσιο της κιονοστοιχίας του Παρθενώνα μέχρι την Επανάσταση του 1821 τότε υπέστη φθορές και στη συνέχεια το 1843 απομακρύνθηκε οριστικά27

ΚΑΤΑ ΜΙΑ ΕΝΝΟΙΑ η τάση μας να ερμηνεύουμε τον Παρθενώνα με όρους πο-λιτικής μπορεί να αποδοθεί σε μια επιστημονική επιτυχία ξέρουμε το πολι-

Τον λόφο του Φιλοπάππου

26 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τικό περιβάλλον της Αθήνας του 5ου αι πΧ καλύτερα από κάθε άλλο Οι σχετικά άφθονες φιλολογικές πηγές και οι επιγραφές που προέρχονται από τους Αθηναίους των κλασικών χρόνων σχετίζονται μrsquo αυτούς ή αναφέρονται σrsquo αυτούς μάς δίνουν πρόσβαση στον κόσμο του Περικλή του στρατηγού και πολιτικού που έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της περιόδου που ονομάζουμε σήμερα laquoχρυσό αιώναraquo και είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με την άνθηση της δημοκρατίας Ο αθηναϊκός πολιτισμός όμως δεν είναι μόνο η δη-μοκρατία αλλά και η ίδια η ιδέα της δημοκρατίας αντιπροσωπεύει πολύ πε-ρισσότερα από όσα μπορεί να αντιληφθεί κανείς κοιτώντας τη μέσα από ένα σύγχρονο πρίσμα Καταρχάς για τους Αθηναίους η έννοια πολιτική υπερέ-βαινε κατά πολύ τη δική μας Η πολιτεία δύσκολα μεταφράζεται στα αγγλι-κά ουσιαστικά η λέξη εμπεριέχει όλες τις προϋποθέσεις για να είναι κανείς πολίτης στην πιο ευρεία του έννοια Η αρχαία πολιτεία ξεπερνούσε κατά πο-λύ τις παραμέτρους της σύγχρονης πολιτικής καθώς αγκάλιαζε τη θρησκεία τις τελετουργίες την ιδεολογία και τις αξίες Ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται πως το προβάδισμα του laquoκαλού του συνόλουraquo έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην πολιτεία όταν παρατηρεί πως laquoαναμφισβήτητα είναι ορθά τα πολιτεύ-ματα όπου αυτοί που κατέχουν την εξουσία είτε είναι ένας είτε λίγοι είτε πολλοί τη χρησιμοποιούν για να εξυπηρετήσουν το κοινό συμφέρονraquo28

Στον πυρήνα της αθηναϊκής πολιτείας φωλιάζουν οι θεμελιακές αντιλήψεις που είχε ο αθηναϊκός πολιτισμός για τον εαυτό του και την καταγωγή του για την κοσμολογία και την προϊστορία του ndash ένα σύνολο ιδεών που καθόρι-ζε τις αξίες της κοινότητας και από το οποίο πήγαζε ένα σύνθετο φάσμα ιε-ροτελεστιών που είχε εστία τον Παρθενώνα για μία χιλιετία περίπου Ο Παρ-θενώνας μέχρι σήμερα ελάχιστα έχει μελετηθεί από αυτή τη σκοπιά Κι όμως αν δεν την κατανοήσει κανείς είναι αδύνατον να εκφράσει ικανοποιητικά τι ακριβώς είναι ο Παρθενώνας πέρα από ένα εξαίρετο αρχιτεκτονικό επίτευγ-μα ή το σύμβολο ενός πολιτικού ιδεώδους όπως το αντιλήφθηκαν ουσιαστι-κά ξένοι πολιτισμοί στο μακρινό μέλλον Αν θέλουμε να ξαναβρούμε το πρω-τογενές το αυθεντικό νόημα του Παρθενώνα πρέπει να αποπειραθούμε να τον δούμε μέσα από τα μάτια αυτών που τον έχτισαν Πρέπει να γυρίσουμε πίσω στο παρελθόν εγχείρημα που εμπλέκει τόσο την αρχαιολογία της συ-νειδητότητας όσο και την αρχαιολογία του τόπου

Οι πρόσφατες αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στον Ιερό Βρά-χο καθώς και οι σύγχρονες ανθρωπολογικές προσεγγίσεις που διευρύνουν περισσότερο από ποτέ άλλοτε τις γνώσεις μας για το απώτερο παρελθόν συμ-βάλλουν στην ανακάλυψη της αρχαίας πραγματικότητας του Παρθενώνα Τεκμηριωμένες αρχαιολογικές ανακαλύψεις της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνη-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

27

μείων Ακρόπολης του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού κατά τη λεπτομερή αυτοψία του κτίσματος έφεραν στο φως νέα στοιχεία σχετικά με τα υλικά τα εργαλεία τις τεχνικές και την τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκαν στην κα-τασκευή του Παρθενώνα29 Τώρα πια ξέρουμε πως κατά τη διάρκεια της οι-κοδόμησης πραγματοποιήθηκαν πολλές μετατροπές ανάμεσά τους ίσως και η καθοριστική προσθήκη της μοναδικής και επιβλητικής ιωνικής ζωφόρου Έχει πλέον υποστηριχτεί πειστικά πως η ζωφόρος αυτή περιέτρεχε αρχικά ολόκληρη την ανατολική πρόσταση του ναού Δύο παράθυρα εκατέρωθεν της ανατολικής θύρας του Παρθενώνα αύξαναν το φως που έπεφτε στο χρυσε-λεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Στη βόρεια κιονοστοιχία ανακαλύφθηκαν ίχνη ενός μικρού ιερού με βωμό άγνωστου μέχρι πρότινος και προγενέστερου του Παρθενώνα30 Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει έναν νέο δρόμο για την κατανόηση του προπαρθενώνιου λατρευτικού τυπικού και θέτει ερωτήματα που αφο-ρούν τη συνέχεια της ιερότητας του χώρου από τα βάθη της αρχαιότητας μέ-χρι την εποχή του Περικλή

Οι τελευταίες δεκαετίες δεν αύξησαν απλώς με γεωμετρική πρόοδο τα νέα δεδομένα σε σχέση με τον σχεδιασμό και την εξέλιξη του Παρθενώνα ως κτι-ρίου Έφεραν επίσης σαρωτικές αλλαγές στον επιστημονικό τρόπο σκέψης αλλαγές οι οποίες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε την πιο άυλη διάσταση του Παρθενώνα Νέα ερωτήματα προκύπτουν σε σχέση με τα τεκμήρια της αρ-χαιότητας ενώ νέα ερευνητικά μοντέλα και μέθοδοι που αντλούν από τις κοι-νωνικές επιστήμες και την ιστορία της θρησκείας και του πολιτισμού καλού-νται να δώσουν τις απαντήσεις Όλα αυτά προώθησαν μια νέα προσέγγιση των μνημείων τα οποία εξετάζονται πλέον μέσα σrsquo ένα ολοκληρωμένο περι-βάλλον συντεθειμένο από μια ποικιλία αρχαίων συμφραζομένων31 Η μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και των τελετουργιών της γνωρίζει άνθηση τα τελευταία τριάντα χρόνια32 H ένταξη της θρησκείας σε κάθε σχεδόν όψη της ζωής στην αρχαία Ελλάδα αναγνωρίζεται πλήρως σήμερα Η υπό εξέλι-ξη μελέτη των αρχαίων συναισθημάτων όπως και της γνωστικής λειτουργίας αποκαλύπτει τις επιδράσεις της γλώσσας της συμπεριφοράς και της πολυ-αισθητηριακής εμπειρίας στο συναίσθημα και τη σκέψη των αρχαίων33 Σήμε-ρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε είμαστε σε θέση να τρυπώσουμε στο μυα-λό των ανθρώπων που έζησαν στη σκιά της Ακρόπολης κατά την αρχαιότητα

Οι συνεχείς μελέτες σε ζητήματα πρόσληψης προβολής και οικειοποίησης έχουν αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους αισθητικές ιδεολογικές και εθνικιστικές ατζέντες διαμόρφωσαν ερμηνευτικά πλαίσια τα τελευταία 250 χρόνια34 Η νοσταλγική ανάγκη της σύγχρονης Δύσης για έναν κρίκο με το κλασικό παρελθόν μια σύνδεση που θα επιβεβαιώνει τις δικές της πολιτικές

28 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

και πολιτιστικές φιλοδοξίες αναγνωρίζεται πλέον ως δύναμη η οποία ήλεγ-χε την κατασκευή των αφηγήσεων που εδώ και καιρό κυριαρχούν στον τρό-πο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα μνημεία Τώρα πια αναγνωρίζουμε πως υπάρχει μια laquoάλλη Ακρόποληraquo η οποία απαιτεί να την προσεγγίσουμε μέσα από μια διαχρονική και πολυαισθητηριακή αντίληψη για τον χώρο και τα οικοδομήματά του ανάμεσά τους και τον Παρθενώνα35 Και οι δύο αυτές δυνάμεις ndashη ανακάλυψη νέων στοιχείων και η ανάπτυξη νέων ερωτημάτων και μεθόδωνndash συμπράττουν για τη δημιουργία ενός νέου θεωρητικού πλαι- σίου για τον Παρθενώνα αυτού που προτείνεται σε αυτό εδώ το βιβλίο

Όσο πιο πολλά ανακαλύπτουμε για τον Παρθενώνα τόσο πιο αινιγματι-κός φαντάζει και τόσο πιο ανεπαρκή μοιάζουν τα απλουστευμένα νοήματα που του αποδόθηκαν από μεταγενέστερους πολιτισμούς Καθώς ένας εξαι-ρετικά περίπλοκος κόσμος τελετουργιών και πνευματικού βάθους αποκαλύ-πτεται το κτίριο αυτό το οποίο βρισκόταν στον πυρήνα τόσο παράξενων σκοτεινών πρακτικών εξακολουθεί να εγείρει το ερώτημα laquoΤι ακριβώς είναι ο Παρθενώναςraquo

Από όλα τα υλικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής η ανάγλυφη ζωφόρος του Παρθενώνα είναι η μεγαλύτερη και πιο λεπτομερής αποκάλυψη των αθη-ναϊκών αντιλήψεων που έχουμε στα χέρια μας Η θριαμβευτική αυτή σκηνή η δεξιοτεχνικά λαξεμένη επάνω στο μάρμαρο η κινούμενη πινακοθήκη προσώ-πων ευγενών βγαλμένων από το μακρινό παρελθόν η laquoλίθινη προσευχήraquo το εκτενέστερο και πιο περίτεχνο αφηγηματικό ταμπλό που μας κληροδότησαν οι Αθηναίοι μας προσφέρει ένα κρίσιμο και ουσιαστικό άνοιγμα στον κόσμο τους Τι ακριβώς αναπαριστούν οι περίπου τετρακόσιες μορφές που λαξεύ-τηκαν επάνω της Το ερώτημα είναι υψίστης σημασίας

Από τον 15ο αιώνα μΧ η ζωφόρος του Παρθενώνα ερμηνεύεται ως στιγ-μιότυπο της ζωής των Αθηναίων του 5ου αι πΧ ενώ από τον 17ο θεωρήθη-κε ότι απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων κομβική εκδήλωση της ετή-σιας γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς36 Η ερμηνεία αυτή ωστόσο εξαιρεί τη ζωφόρο από τη συμβατική διακόσμηση των αρχαίων ελληνικών ναών τα θέ-ματα της οποίας αντλούνταν κατά κανόνα όχι από τη σύγχρονή τους πραγ-ματικότητα αλλά από τους μύθους Κι έτσι το εκπληκτικό αυτό λίθινο ανά-γλυφο δαχτυλίδι είναι για μας ένα ακόμη αίνιγμα μέσα σrsquo αυτό του ίδιου του Παρθενώνα

Στις σελίδες που ακολουθούν προτείνω μια νέα ερμηνεία της ζωφόρου που έρχεται σε άκρα αντίθεση με την επικρατούσα37 Η ερμηνεία μου πηγάζει από τη θρησκεία και όχι από την πολιτική αξιοποιώντας την αναγνώριση προτύ-πων σε στοιχεία προερχόμενα από την εικονογραφία τις γραπτές πηγές και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

29

τις τελετουργίες προτείνω μια νέα ανάγνωση που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον Παρθενώνα όσο και τους ανθρώπους που τον κατασκεύασαν

Κατά τη γνώμη μου αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα που σχηματίζουν την ετήσια παναθηναϊκή πομπή τους αλλά μια σκη-νή από το μυθικό παρελθόν απόλυτα δηλωτική του τι σημαίνει να είσαι πο-λίτης αυτής της πόλης Μια τραγωδία εκτυλίσσεται κι αποκαλύπτει έναν βα-σιλιά και μια βασίλισσα που υπακούοντας στο δελφικό μαντείο αναγκάζο-νται να πάρουν μια αφόρητα επώδυνη απόφαση για να σώσουν την Αθήνα από την καταστροφή Και η απόφαση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την υπέρτατη θυσία Ο ιδρυτικός μύθος που αποκαλύ-πτεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα και βασίζεται στη ζωή του βασιλιά-γε-νάρχη της πόλης και της οικογένειάς του απαιτεί θεώρηση πολύ πιο σκοτει-νή και πρωτόγονη από αυτή που οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί και οι κλασι-κιστές ήταν προετοιμασμένοι να αντέξουν H δραματική αυτή ιστορία μάς επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε από μια ουρανόπεμπτη κλειδαρότρυπα στο εσωτερικό της αθηναϊκής θεώρησης των πραγμάτων θέτοντας σε άμεση αμ-φισβήτηση τις δικές μας ταυτίσεις με αυτή

Ο Παρθενώνας λοιπόν μας απομακρύνει από τα στερεότυπα της Αναγέν-νησης και του Διαφωτισμού από την κοινωνία φιλοσόφων και ρητόρων που συνηθίσαμε να φανταζόμαστε Στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι ήταν ένας λαός πολύ πιο ξένος απrsquo όσο οι περισσότεροι από εμάς σήμερα θα μπορού-σαμε να παραδεχτούμε Ο κόσμος τους ήταν ένας κόσμος κυριευμένος από πνεύματα ανήσυχος κυριαρχούμενος από μια εγωκεντρική αίσθηση του εαυ-τού τους και μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να τα έχουν καλά με τους θεούς Με-γάλο μέρος της ημέρας το περνούσαν ρωτώντας ευχαριστώντας και τιμώ-ντας τους θεούς επιδιώκοντας έτσι να διατηρούν την ισορροπία την αντα-ποδοτικότητα και την αρμονία με τα παντοδύναμα όντα που είχαν το ελεύ-θερο να παίζουν με την ανθρώπινη μοίρα Εξάλλου οι Αθηναίοι ένιωθαν διαρ-κώς από πάνω τους την απειλή του πολέμου της βίας και του θανάτου

Πνεύματα θεότητες και ήρωες από το μυθικό παρελθόν όλοι ήταν παρό-ντες πάντα και παντού σε κάθε γωνιά της αττικής γης Η ζωή ήταν εύθραυ-στη αβέβαιη περιστασιακά ευτυχισμένη και γεμάτη εκπλήξεις πέρα από τη βεβαιότητα του θανάτου που παραμόνευε διαρκώς38 Τα ημερολόγια κι ο ακρι-βής χρόνος διεξαγωγής τελετουργιών θρησκευτικών εορτών αθλητικών αγώ-νων και θεατρικών παραστάσεων ρυθμίζονταν από μακραίωνες παραδόσεις και από την παρατήρηση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον νυχτερι- νό ουρανό Η κοσμολογία το τοπίο και η παράδοση προσέδεναν τους Αθη-

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

19

θρωποι που τον δημιούργησαν είναι πολλά παραπάνω από όσα μας κολακεύ-ουν και ταιριάζουν με την αίσθηση που έχουμε για τον εαυτό μας Για να τα ξαναβρούμε πρέπει να δούμε το μνημείο μέσα από τα μάτια του παρελθόντος

Η ταύτιση του Παρθενώνα με το δυτικό δημοκρατικό σύστημα διακυβέρ-νησης ξεκίνησε τον 18ο αιώνα όταν ο ιστορικός τέχνης Johann Winckelmann συνέδεσε για πρώτη φορά την ανάδειξη της ατομικής ελευθερίας με την ανά-πτυξη της ώριμης κλασικής τέχνης Στο κλασικό πια έργο του Geschichte der Kunst des Altertums (Ιστορία της τέχνης της αρχαιότητας) ο Winckelmann υποστήριξε ότι η ακμή και η παρακμή των διαφόρων περιόδων στην τέχνη ακολουθούσαν τις εξελίξεις στη σφαίρα της πολιτικής Η ακμή της ελληνικής τέχνης διακήρυξε συνέπεσε με τη δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης2 Εν-νέα χρόνια αργότερα ο μαθητής του Johann Hermann von Riedesel προχώρη-σε το μοντέλο αυτό ένα βήμα πιο πέρα και ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoυπέρ-τατο προϊόν της αθηναϊκής δημοκρατίαςraquo3

H αντίληψη αυτή βρήκε θερμή ανταπόκριση κατά την Ελληνική Επανάστα-ση (1821-1830) και την περίοδο που ακολούθησε αμέσως μετά Καθώς το νέο ελληνικό κράτος σχηματιζόταν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις οι οποίες συμμετεί-χαν στη διαδικασία κατασκεύασαν αφηγήσεις που τους επέτρεπαν να ανά-γουν την καταγωγή των δικών τους πολιτικών συστημάτων στην καρδιά της αθηναϊκής Ακρόπολης Στις 28 Αυγούστου του 1834 ο άρτι αφιχθείς βασιλιάς της Ελλάδας Όθωνας γιος του βασιλιά Λουδοβίκου της Βαυαρίας εγκαινία-σε επίσημα τις αναστηλωτικές εργασίες στον Παρθενώνα Σε μια προσεκτι-κά ενορχηστρωμένη γιορτή κατά τα πρότυπα των αθηναϊκών της εποχής του Περικλή ο βασιλιάς Όθωνας προηγούνταν έφιππος συνοδευόμενος από τους αντιβασιλείς την αυλή και τους σωματοφύλακές του ενώ στρατιώτες της εθνο-φυλακής οδηγούσαν μια πομπή από πρεσβύτερους δασκάλους εκπροσώπους συντεχνιών και άλλους επιφανείς πολίτες4 Εξήντα Αθηναίοι βάδιζαν κρατώ-ντας κλάδους ελιάς ενώ στην κορυφή της Ακρόπολης νεαρές Αθηναίες ντυ-μένες στα λευκά με στεφάνια μυρτιάς στα χέρια ξεδίπλωναν ένα λάβαρο που εικόνιζε την Αθηνά5 Όταν ο Όθωνας έφτασε στα Προπύλαια παρέλαβε τα κλειδιά της πόλης από τον αρχιτέκτονα του νεοκλασικού ρυθμού Leo von Klenze ο οποίος τον συνόδευσε μέχρι τον Παρθενώνα Εκεί αφού ο βασιλιάς κάθισε σrsquo έναν θρόνο στολισμένο με κλαδιά δάφνης ελιάς και μυρτιάς ο Klenze εκφώνησε έναν ενθουσιώδη πατριωτικό λόγο όπου υποστήριξε την ανάγκη να αναστηλωθεί ο Παρθενώνας και να καταστραφεί ολοκληρωτικά κάθε ίχνος οθωμανικού κτίσματος στην Ακρόπολη laquoΌλα τα κατάλοιπα της βαρβαρότη-τας πρέπει να απομακρυνθούνraquo διακήρυξε ο Klenze Έπειτα ζήτησε από τον βασιλιά να καθαγιάσει τον πρώτο μαρμάρινο σπόνδυλο κίονα που θα αναστη-

20 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λωνόταν στον laquoαναγεννημένο Παρθενώναraquo Ο βασιλιάς ανταποκρίθηκε χτυ-πώντας τρεις φορές το λευκό κομμάτι μαρμάρου που είχε τοποθετηθεί μπρο-στά του6 Το όραμα του Klenze για μια laquoαπελευθερωμένη από τη βαρβαρό-τηταraquo Ακρόπολη αποτυπώθηκε πλήρως στην laquoιδανική άποψηraquo της Ακρόπο-λης (κάτω) ζωγραφικό του έργο του 1846 το οποίο πέρασε στην κυριότητα του Λουδοβίκου Α πατέρα του Όθωνα έξι χρόνια αργότερα7

Τον επόμενο αιώνα η πρόοδος της αρχαιολογίας και η διαρκώς αυξανόμε-νη αναγνώριση της κλασικής Ελλάδας ως λίκνου του δυτικού πολιτισμού οδή-γησαν την κλασικιστική πολιτιστική παραγωγή σε ένα νέο υψηλότερο επίπε-δο8 Το 1826 άρχισαν οι εργασίες σε μια απομίμηση του Παρθενώνα στην κο-ρυφή του λόφου του Κάλτον στα ανατολικά του Εδιμβούργου Το επίδοξο αυ-τό εθνικό μνημείο της Σκοτίας θα αφιερωνόταν στους Σκοτσέζους στρατιώτες και ναύτες που είχαν χαθεί στους Ναπολεόντειους Πολέμους και θα μετατρε-πόταν όπως όλοι ήλπιζαν σε τελευταία κατοικία για πλήθος επιφανών Σκο-τσέζων Το κτίριο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ και στη μοναχική του πρόσοψη που στέκει όρθια μέχρι σήμερα διαβάζει κανείς την επιγραφή laquoΜνημείο για τους απελθόντες και κίνητρο για τους μελλοντικούς ήρωες της Σκοτίαςraquo9 Στο με-ταξύ πάνω ακριβώς από το Ρέγκενσμπουργκ της Βαυαρίας ο βασιλιάς Λου-δοβίκος Α΄ έχτισε τον δικό του Παρθενώνα (1830-1842) σε σχέδια του γνωστού μας από τα εγκαίνια της Ακρόπολης Leo von Klenze Ο βαυαρικός Παρθενώ-

Leo von Klenze Ιδανική άποψη της Ακρόπολης και του Αρείου Πάγου των Αθηνών 1846

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

21

νας ο επονομαζόμενος Βαλχάλα laquoο οίκος των νεκρώνraquo (πάνω) φιλοξένησε προτομές και πλάκες με εγχάρακτες επιγραφές που μνημονεύουν πάνω από εκατό επιφανείς προσωπικότητες 1800 χρόνων της γερμανικής ιστορίας Το 1897 οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούσαν πλέον να καυχηθούν πως είχαν κι αυ-τές τον δικό τους Παρθενώνα στο Νάσβιλ του Τεννεσσί ο οποίος χτίστηκε με αφορμή την Κρατική Έκθεση της Εκατονταετηρίδας του 1896-1897 H αρχική ξύλινη κατασκευή αντικαταστάθηκε από μια τσιμεντένια το 1920-1931 και πα-ραμένει μέχρι σήμερα δημοφιλές τοπόσημο της πόλης (σελίδα 22)10

Τον 20ό αιώνα ο Ernst Gombrich θα χαιρετήσει τη laquoμεγάλη αφύπνισηraquo της ελληνικής τέχνης ως προϊόν της αυγής της δημοκρατίας Κατrsquo αυτόν το γε-γονός ότι το laquoαπόγειο της ανάπτυξής τηςraquo τοποθετείται στην ώριμη κλασι-κή περίοδο αντικατοπτρίζει άμεσα τη laquoνέα ελευθερίαraquo που βίωναν οι καλλι-τέχνες δουλεύοντας στο πλαίσιο του νέου πολιτεύματος11 H θετικιστική αυ-τή κατασκευή βρήκε τη συνέχειά της σε μια εξαιρετικά επιτυχημένη έκθεση ελληνικής τέχνης η οποία περιόδευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1992 με αφορμή τον εορτασμό των 2500 χρόνων από τη γέννηση της δημοκρατίας Η έκθεση με τίτλο The Greek Miracle Classical Sculpture from the Dawn of Democracy (Το ελληνικό θαύμα Κλασική γλυπτική από την αυγή της δημοκρα-τίας) πρόσφερε σε επισκέπτες από την Ουάσινγκτον και τη Νέα Υόρκη την ευκαιρία να θαυμάσουν τα εκλεκτότερα έργα της αρχαίας ελληνικής τέχνης12

Ωστόσο δεν έχουν μόνο οι οπαδοί κάποιας συγκεκριμένης πολιτικής ιδεο-

Βαλχάλα Ρέγκενσμπουργκ Βαυαρία 1830-1842 Leo von Klenze αρχιτέκτονας

22 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λογίας την τάση να βλέπουν τον εαυτό τους στα αρχαία έργα τέχνης O Cecil Rhodes είδε τον Παρθενώνα ως έκφραση όχι της δημοκρατίας αλλά της ηγε-μονίας laquoΜέσω της τέχνης ο Περικλής έμαθε στους νωθρούς Αθηναίους να πιστεύουν στην ηγεμονίαraquo υποστήριξε13 Ο Καρλ Μαρξ θαυμαστής κι αυτός της αρχαίας ελληνικής τέχνης προτίμησε να δει τα κλασικά μνημεία ως προϊό-ντα μιας κοινωνίας που βρισκόταν όχι στην ακμή της αλλά στη νηπιακή της ηλικία laquoΗ γοητεία της [αρχαίας ελληνικής] τέχνηςraquo ισχυρίστηκε ο Μαρξ laquoυπήρξε άρρηκτα συνδεδεμένηraquo με laquoτην ανωριμότητα των κοινωνικών συν-θηκών μέσα στις οποίες αναπτύχθηκεraquo14 Το μεγαλείο της ώριμης κλασικής τέχνης γενικά και του Παρθενώνα ειδικότερα άσκησε ακατανίκητη έλξη και στη φασιστική Γερμανία του Χίτλερ η οποία δε δίστασε να το χρησιμοποιή-σει προς όφελος της ιδεολογικής πολιτιστικής και κοινωνικής της ατζέντας15

Η αντίδραση του Σίγκμουντ Φρόυντ στον Παρθενώνα ήταν τι άλλο Η ενο-χή Βασανιζόταν από το γεγονός πως η ζωή τού επιφύλαξε το προνόμιο να απολαύσει ένα αριστούργημα το οποίο ο πατέρας του ένας έμπορος μαλλιού με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες δε θα μπορούσε ποτέ να έχει δει ή να έχει εκτιμήσει Όντως ο Φρόυντ πλημμύριζε από τύψεις στη σκέψη ότι ο ίδιος είχε αυτή την τύχη ενώ ο πατέρας του όχι16

Το 1998 ο δημοσιογράφος Boris Johnson σημερινός δήμαρχος του Λονδί-νου δημοσίευσε στην Daily Telegraph συνέντευξη ενός υψηλόβαθμου επιμε-

Ο Παρθενώνας του Νάσβιλ Πάρκο Εκατονταετηρίδας Νάσβιλ Τεννεσσί 1920-1931

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

23

λητή του Βρετανικού Μουσείου Στο άρθρο ο Johnson παραθέτει την ακόλου-θη άποψη του επιμελητή τα laquoΕλγίνειαraquo είναι laquoμια εικονογραφημένη ανα- παράσταση της Αγγλίας ως ελεύθερης κοινωνίας απελευθερώτριας άλλων λαώνraquo17 Ο Παρθενώνας λοιπόν χρησιμοποιείται και ως μαγνήτης και ως κα-θρέπτης Μας ελκύει βλέπουμε μέσα του τον εαυτό μας και τον ιδιοποιού-μαστε με τους δικούς μας όρους Αναπόφευκτα μέσα από την παραπάνω διαδικασία το αρχικό του νόημα σε μεγάλο βαθμό επισκιάζεται

Πράγματι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον Παρθενώνα είναι τόσο στενά συνδεδεμένος με την ιστορία των αντιδράσεων που μας προκαλεί ώστε είναι δύσκολη αν όχι αδύνατη η διάκριση μεταξύ των δύο Όταν το αντικεί-μενο που μελετάμε θεωρείται ασύγκριτα όμορφο και εμβληματικό όταν εδώ και δυόμισι χιλιετίες λειτουργεί ως οθόνη προβολής νοημάτων τα εμπόδια για να ανακαλύψει κανείς ξανά την αρχική του έννοια είναι αντίστοιχα με-γάλα Το βέβαιο είναι ότι ο Παρθενώνας δεν περνά απαρατήρητος Έχει μια αύρα αέναη διαχρονική αισθητή σε όλους τους πολιτισμούς που γεννά το δέος τη λατρεία και τον υπέρτατο θαυμασμό Τυπική περίπτωση λάτρη του Παρθενώνα υπήρξε ο Ιρλανδός καλλιτέχνης και περιηγητής Edward Dodwell ο οποίος πέρασε την περίοδο 1801-1806 στην Ελλάδα ζωγραφίζοντας και γρά-φοντας Για τον Παρθενώνα δήλωσε laquoΠρόκειται για τον πιο ανυπέρβλητο θρίαμβο της τέχνης και της αρχιτεκτονικής που αντίκρισε ποτέ ο κόσμοςraquo18 Το ίδιο πάθος συνεπήρε τον λόρδο Έλγιν ο οποίος έρεπε περισσότερο στα έργα παρά στα λόγια Ουσιαστικά κατά τα πρώτα χρόνια της διαμονής του Dodwell στην Αθήνα ο λόρδος και η λαίδη Έλγιν με την ομάδα των βοηθών τους φρόντιζαν για τη διάλυση του ναού αποσπώντας πολλά από τα γλυπτά του και στέλνοντάς τα στο Λονδίνο όπου και παραμένουν μέχρι σήμερα

Ωστόσο ακόμη και η αφαίρεση των γλυπτών δεν κατάφερε να θαμπώσει τη γοητεία του μνημείου Το 1832 ο Γάλλος ποιητής Alphonse de Lamartine ο τελευταίος των Ρομαντικών ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoτο τελειότερο ποίημα που γράφτηκε ποτέ πάνω σε πέτρα στην επιφάνεια της γηςraquo19 Όχι πολύ αρ-γότερα ο αρχιτέκτονας του νεο-γοτθικού ρυθμού Eugegravene Emmanuel Viollet-le-Duc χαρακτήρισε τον καθεδρικό ναό της Αμιέν laquoΠαρθενώνα της γοτθικής αρχιτεκτονικήςraquo20 Ακόμη κι o μεγάλoς δάσκαλος του μοντερνισμού του 20ού αιώνα ο Charles-Eacutedouard Jeanneret γνωστός αργότερα ως Le Corbusier όταν αντίκρισε για πρώτη φορά τον Παρθενώνα διακήρυξε laquoότι εδώ βρίσκεται ο χρυσός κανόνας βάση κάθε καλλιτεχνικής μέτρησηςraquo21

Έτσι λοιπόν το υπέρμετρο γόητρο του Παρθενώνα άσκησε βαθιά επίδρα-ση στους τρόπους με τους οποίους μελετήθηκε στις ερωτήσεις που τέθηκαν γιrsquo αυτόν και το πιο ενδιαφέρον στις ερωτήσεις που έμειναν αναπάντητες

24 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Υπερβολικά σεβαστός για να μπει κάτω από το μικροσκόπιο ο Παρθενώνας υπέστη διαστρεβλώσεις όπως συχνά συμβαίνει στα laquoινδάλματαraquo Αρχαίες φωνές που να μας μαρτυρούν τι ακριβώς αντιπροσώπευε για τους Αθηναί-ους ο ιερότερος ναός τους δεν έχουν επιβιώσει πολλές κι αυτό απλώς διεύ-ρυνε το κενό το οποίο έσπευσαν να καταλάβουν οι ερμηνευτές που έζησαν μετά την αρχαιότητα

ΚΙ ΑΝ ΘΕΛΟΥΜΕ ΔΙΑΚΑΩΣ να αποκαλύψουμε το αρχικό του νόημα η ιστορία του Παρθενώνα δε βοηθά στην ύστερη αρχαιότητα καιρό μετά την εποχή που η Αθήνα έχασε την ανεξαρτησία της το κτίριο υπέστη μια σειρά από κα-ταστροφές Γύρω στο 195 πΧ τo μεγάλo ανατολικό διαμέρισμα του κυρίως ναού καταστράφηκε από πυρκαγιά Σε κάποια φάση του 3ου ή του 4ου αι μΧ την εποχή της Ρωμαιοκρατίας ξέσπασε μία ακόμη πιο καταστροφική πυρκαγιά Κάποιοι μελετητές θεώρησαν υπεύθυνη για την καταστροφή την επιδρομή του γερμανικού φύλου των Ερούλων το 267 μΧ ενώ άλλοι την απέ-δωσαν στην εισβολή των Βησιγότθων του Αλάριχου που λεηλάτησαν την Αθή-να το 396 μΧ22 Όποιος κι αν ήταν o λόγος η στέγη του Παρθενώνα κατέρ-ρευσε με αποτέλεσμα να καταστραφεί ο κυρίως ναός Η εσωτερική κιονο-στοιχία του σηκού η ανατολική θύρα η βάση του λατρευτικού αγάλματος και η στέγη έπρεπε να αντικατασταθούν εξ ολοκλήρου23

Οι μέρες του Παρθενώνα ως ναού της Αθηνάς ήταν πλέον μετρημένες Με-ταξύ 389 και 391 μΧ ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ εξέδωσε μια σειρά από διατάγματα με τα οποία έκλεισε τους ναούς και κατήργησε τα αγάλματα τις γιορτές και όλες τις τελετουργίες της πατροπαράδοτης ελλη-νικής πολυθεϊστικής θρησκείας (Ο αυτοκράτορας που νομιμοποίησε τον χρι-στιανισμό ήταν ο Κωνσταντίνος αλλά αυτός που τον απάλλαξε από τον αντα-γωνισμό και τον μετέτρεψε σε επίσημη θρησκεία του κράτους ήταν ο Θεοδό-σιος) Κατά τα τέλη του 6ου αι πιθανώς κι ακόμη νωρίτερα ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό αφιερωμένο στη Θεοτόκο Η μετατροπή αυ-τή απαιτούσε μια αλλαγή στον προσανατολισμό του έτσι ανοίχθηκε μια κύ-ρια είσοδος στη δυτική πλευρά του και προστέθηκε μια αψίδα στην ανατο-λική (σελίδα 389) Το δυτικό διαμέρισμα έγινε νάρθηκας ενώ το μεγάλο δια-μέρισμα στα ανατολικά κατέλαβε μια τρίκλιτη βασιλική Ένα βαπτιστήριο προστέθηκε στη νοτιοδυτική γωνία του κτιρίου24 Στον ύστερο 7ο αιώνα ο ναός λειτουργούσε ως μητρόπολη της Αθήνας με το όνομα Παναγία η Αθηνιώτισ-σα Το 1204 όταν εισέβαλαν οι φράγκικες δυνάμεις της Δ΄ Σταυροφορίας ο ορθόδοξος ναός μετατράπηκε σε καθολικό και μετονομάστηκε σε Νοτρ Νταμ των Αθηνών Ένα κωδωνοστάσιο υψώθηκε στη νοτιοδυτική του γωνία Με την

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

25

κατάληψη της Αθήνας από τους Οθωμανούς το 1458 ο Παρθενώνας αναδια-μορφώθηκε για άλλη μία φορά αυτή τη φορά για να μετατραπεί σε τζαμί οπότε και συμπληρώθηκε με ένα μιχράμπ ένα μινμπέρ (άμβωνα) κι έναν ψη-λόλιγνο μιναρέ στη θέση του κωδωνοστασίου

Για δύο χιλιάδες χρόνια ο Παρθενώνας επιβίωνε σχεδόν αναλλοίωτος στις 28 Σεπτεμβρίου 1687 όμως υπέστη ένα ολέθριο χτύπημα Μία εβδομάδα νω-ρίτερα ο Σουηδός κόμης Koenigsmark και ο στρατός του ο οποίος αριθμού-σε 10000 άνδρες είχαν αποβιβαστεί στην Ελευσίνα 14 μόλις χιλιόμετρα βο-ρειοδυτικά της πόλης Εκεί συνάντησαν τον Βενετό στρατηγό Francesco Mo-rosini και ξεκίνησαν για την πολιορκία της Αθήνας μία από τις πολυάριθμες επιχειρήσεις του Πολέμου του Μοριά ο οποίος είναι γνωστός ως Στ΄ Βενετο-τουρκικός Πόλεμος και κράτησε από το 1684 ως το 1699 Καθώς ο στρατός της Γαληνοτάτης προήλαυνε η οθωμανική φρουρά οχυρώθηκε στην Ακρόπο-λη Την εποχή εκείνη οι Τούρκοι είχαν ήδη κατεδαφίσει τον ναό της Αθηνάς Νίκης στη δυτική άκρη του ιερού βράχου και στη θέση του είχαν κατασκευά-σει μια πλατφόρμα για κανόνια Επιπλέον είχαν αποθηκεύσει πυρομαχικά μέσα στον ίδιο τον Παρθενώνα Μέσα σε έξι ημέρες οι Βενετοί έριξαν όπως υπολογίζεται 700 κανονιοβολισμούς στον Παρθενώνα από τον γειτονικό λό-φο των Μουσών Τελικά οι άνδρες του Koenigsmark χτύπησαν διάνα Ο Παρ-θενώνας εξερράγη Οι εσωτερικοί του τοίχοι δώδεκα περίπου κίονες από τη βόρεια και τη νότια πλευρά και πολλά από τα αρχιτεκτονικά του γλυπτά εκ-σφενδονίστηκαν βίαια στον αέρα προς όλες τις κατευθύνσεις Τριακόσιοι άν-θρωποι σκοτώθηκαν εκείνη την ημέρα στην Ακρόπολη Η μάχη εξακολούθη-σε να μαίνεται για άλλο ένα εικοσιτετράωρο ώσπου τελικά τα τουρκικά στρα-τεύματα παραδόθηκαν25

Έτσι ο ιερός χώρος της Ακρόπολης άλλαξε για πάντα κι απέκτησε μια νέα εμβληματική μορφή αυτή του laquoερειπιώναraquo26 Στις αρχές του 18ου αιώνα ένα μικρό τετράγωνο τζαμί ήταν χτισμένο ανάμεσα στα πεσμένα μάρμαρα στη θέση του αλλοτινού σηκού του Παρθενώνα Η θολωτή κατασκευή από πλίν-θους και λίθους σε δεύτερη χρήση (με ένα τρίκογχο προστώο που έβλεπε βο-ρειοδυτικά βλ σελίδα 391) έστεκε μέσα στο μισοκατεστραμμένο πλαίσιο της κιονοστοιχίας του Παρθενώνα μέχρι την Επανάσταση του 1821 τότε υπέστη φθορές και στη συνέχεια το 1843 απομακρύνθηκε οριστικά27

ΚΑΤΑ ΜΙΑ ΕΝΝΟΙΑ η τάση μας να ερμηνεύουμε τον Παρθενώνα με όρους πο-λιτικής μπορεί να αποδοθεί σε μια επιστημονική επιτυχία ξέρουμε το πολι-

Τον λόφο του Φιλοπάππου

26 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τικό περιβάλλον της Αθήνας του 5ου αι πΧ καλύτερα από κάθε άλλο Οι σχετικά άφθονες φιλολογικές πηγές και οι επιγραφές που προέρχονται από τους Αθηναίους των κλασικών χρόνων σχετίζονται μrsquo αυτούς ή αναφέρονται σrsquo αυτούς μάς δίνουν πρόσβαση στον κόσμο του Περικλή του στρατηγού και πολιτικού που έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της περιόδου που ονομάζουμε σήμερα laquoχρυσό αιώναraquo και είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με την άνθηση της δημοκρατίας Ο αθηναϊκός πολιτισμός όμως δεν είναι μόνο η δη-μοκρατία αλλά και η ίδια η ιδέα της δημοκρατίας αντιπροσωπεύει πολύ πε-ρισσότερα από όσα μπορεί να αντιληφθεί κανείς κοιτώντας τη μέσα από ένα σύγχρονο πρίσμα Καταρχάς για τους Αθηναίους η έννοια πολιτική υπερέ-βαινε κατά πολύ τη δική μας Η πολιτεία δύσκολα μεταφράζεται στα αγγλι-κά ουσιαστικά η λέξη εμπεριέχει όλες τις προϋποθέσεις για να είναι κανείς πολίτης στην πιο ευρεία του έννοια Η αρχαία πολιτεία ξεπερνούσε κατά πο-λύ τις παραμέτρους της σύγχρονης πολιτικής καθώς αγκάλιαζε τη θρησκεία τις τελετουργίες την ιδεολογία και τις αξίες Ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται πως το προβάδισμα του laquoκαλού του συνόλουraquo έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην πολιτεία όταν παρατηρεί πως laquoαναμφισβήτητα είναι ορθά τα πολιτεύ-ματα όπου αυτοί που κατέχουν την εξουσία είτε είναι ένας είτε λίγοι είτε πολλοί τη χρησιμοποιούν για να εξυπηρετήσουν το κοινό συμφέρονraquo28

Στον πυρήνα της αθηναϊκής πολιτείας φωλιάζουν οι θεμελιακές αντιλήψεις που είχε ο αθηναϊκός πολιτισμός για τον εαυτό του και την καταγωγή του για την κοσμολογία και την προϊστορία του ndash ένα σύνολο ιδεών που καθόρι-ζε τις αξίες της κοινότητας και από το οποίο πήγαζε ένα σύνθετο φάσμα ιε-ροτελεστιών που είχε εστία τον Παρθενώνα για μία χιλιετία περίπου Ο Παρ-θενώνας μέχρι σήμερα ελάχιστα έχει μελετηθεί από αυτή τη σκοπιά Κι όμως αν δεν την κατανοήσει κανείς είναι αδύνατον να εκφράσει ικανοποιητικά τι ακριβώς είναι ο Παρθενώνας πέρα από ένα εξαίρετο αρχιτεκτονικό επίτευγ-μα ή το σύμβολο ενός πολιτικού ιδεώδους όπως το αντιλήφθηκαν ουσιαστι-κά ξένοι πολιτισμοί στο μακρινό μέλλον Αν θέλουμε να ξαναβρούμε το πρω-τογενές το αυθεντικό νόημα του Παρθενώνα πρέπει να αποπειραθούμε να τον δούμε μέσα από τα μάτια αυτών που τον έχτισαν Πρέπει να γυρίσουμε πίσω στο παρελθόν εγχείρημα που εμπλέκει τόσο την αρχαιολογία της συ-νειδητότητας όσο και την αρχαιολογία του τόπου

Οι πρόσφατες αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στον Ιερό Βρά-χο καθώς και οι σύγχρονες ανθρωπολογικές προσεγγίσεις που διευρύνουν περισσότερο από ποτέ άλλοτε τις γνώσεις μας για το απώτερο παρελθόν συμ-βάλλουν στην ανακάλυψη της αρχαίας πραγματικότητας του Παρθενώνα Τεκμηριωμένες αρχαιολογικές ανακαλύψεις της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνη-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

27

μείων Ακρόπολης του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού κατά τη λεπτομερή αυτοψία του κτίσματος έφεραν στο φως νέα στοιχεία σχετικά με τα υλικά τα εργαλεία τις τεχνικές και την τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκαν στην κα-τασκευή του Παρθενώνα29 Τώρα πια ξέρουμε πως κατά τη διάρκεια της οι-κοδόμησης πραγματοποιήθηκαν πολλές μετατροπές ανάμεσά τους ίσως και η καθοριστική προσθήκη της μοναδικής και επιβλητικής ιωνικής ζωφόρου Έχει πλέον υποστηριχτεί πειστικά πως η ζωφόρος αυτή περιέτρεχε αρχικά ολόκληρη την ανατολική πρόσταση του ναού Δύο παράθυρα εκατέρωθεν της ανατολικής θύρας του Παρθενώνα αύξαναν το φως που έπεφτε στο χρυσε-λεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Στη βόρεια κιονοστοιχία ανακαλύφθηκαν ίχνη ενός μικρού ιερού με βωμό άγνωστου μέχρι πρότινος και προγενέστερου του Παρθενώνα30 Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει έναν νέο δρόμο για την κατανόηση του προπαρθενώνιου λατρευτικού τυπικού και θέτει ερωτήματα που αφο-ρούν τη συνέχεια της ιερότητας του χώρου από τα βάθη της αρχαιότητας μέ-χρι την εποχή του Περικλή

Οι τελευταίες δεκαετίες δεν αύξησαν απλώς με γεωμετρική πρόοδο τα νέα δεδομένα σε σχέση με τον σχεδιασμό και την εξέλιξη του Παρθενώνα ως κτι-ρίου Έφεραν επίσης σαρωτικές αλλαγές στον επιστημονικό τρόπο σκέψης αλλαγές οι οποίες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε την πιο άυλη διάσταση του Παρθενώνα Νέα ερωτήματα προκύπτουν σε σχέση με τα τεκμήρια της αρ-χαιότητας ενώ νέα ερευνητικά μοντέλα και μέθοδοι που αντλούν από τις κοι-νωνικές επιστήμες και την ιστορία της θρησκείας και του πολιτισμού καλού-νται να δώσουν τις απαντήσεις Όλα αυτά προώθησαν μια νέα προσέγγιση των μνημείων τα οποία εξετάζονται πλέον μέσα σrsquo ένα ολοκληρωμένο περι-βάλλον συντεθειμένο από μια ποικιλία αρχαίων συμφραζομένων31 Η μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και των τελετουργιών της γνωρίζει άνθηση τα τελευταία τριάντα χρόνια32 H ένταξη της θρησκείας σε κάθε σχεδόν όψη της ζωής στην αρχαία Ελλάδα αναγνωρίζεται πλήρως σήμερα Η υπό εξέλι-ξη μελέτη των αρχαίων συναισθημάτων όπως και της γνωστικής λειτουργίας αποκαλύπτει τις επιδράσεις της γλώσσας της συμπεριφοράς και της πολυ-αισθητηριακής εμπειρίας στο συναίσθημα και τη σκέψη των αρχαίων33 Σήμε-ρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε είμαστε σε θέση να τρυπώσουμε στο μυα-λό των ανθρώπων που έζησαν στη σκιά της Ακρόπολης κατά την αρχαιότητα

Οι συνεχείς μελέτες σε ζητήματα πρόσληψης προβολής και οικειοποίησης έχουν αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους αισθητικές ιδεολογικές και εθνικιστικές ατζέντες διαμόρφωσαν ερμηνευτικά πλαίσια τα τελευταία 250 χρόνια34 Η νοσταλγική ανάγκη της σύγχρονης Δύσης για έναν κρίκο με το κλασικό παρελθόν μια σύνδεση που θα επιβεβαιώνει τις δικές της πολιτικές

28 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

και πολιτιστικές φιλοδοξίες αναγνωρίζεται πλέον ως δύναμη η οποία ήλεγ-χε την κατασκευή των αφηγήσεων που εδώ και καιρό κυριαρχούν στον τρό-πο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα μνημεία Τώρα πια αναγνωρίζουμε πως υπάρχει μια laquoάλλη Ακρόποληraquo η οποία απαιτεί να την προσεγγίσουμε μέσα από μια διαχρονική και πολυαισθητηριακή αντίληψη για τον χώρο και τα οικοδομήματά του ανάμεσά τους και τον Παρθενώνα35 Και οι δύο αυτές δυνάμεις ndashη ανακάλυψη νέων στοιχείων και η ανάπτυξη νέων ερωτημάτων και μεθόδωνndash συμπράττουν για τη δημιουργία ενός νέου θεωρητικού πλαι- σίου για τον Παρθενώνα αυτού που προτείνεται σε αυτό εδώ το βιβλίο

Όσο πιο πολλά ανακαλύπτουμε για τον Παρθενώνα τόσο πιο αινιγματι-κός φαντάζει και τόσο πιο ανεπαρκή μοιάζουν τα απλουστευμένα νοήματα που του αποδόθηκαν από μεταγενέστερους πολιτισμούς Καθώς ένας εξαι-ρετικά περίπλοκος κόσμος τελετουργιών και πνευματικού βάθους αποκαλύ-πτεται το κτίριο αυτό το οποίο βρισκόταν στον πυρήνα τόσο παράξενων σκοτεινών πρακτικών εξακολουθεί να εγείρει το ερώτημα laquoΤι ακριβώς είναι ο Παρθενώναςraquo

Από όλα τα υλικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής η ανάγλυφη ζωφόρος του Παρθενώνα είναι η μεγαλύτερη και πιο λεπτομερής αποκάλυψη των αθη-ναϊκών αντιλήψεων που έχουμε στα χέρια μας Η θριαμβευτική αυτή σκηνή η δεξιοτεχνικά λαξεμένη επάνω στο μάρμαρο η κινούμενη πινακοθήκη προσώ-πων ευγενών βγαλμένων από το μακρινό παρελθόν η laquoλίθινη προσευχήraquo το εκτενέστερο και πιο περίτεχνο αφηγηματικό ταμπλό που μας κληροδότησαν οι Αθηναίοι μας προσφέρει ένα κρίσιμο και ουσιαστικό άνοιγμα στον κόσμο τους Τι ακριβώς αναπαριστούν οι περίπου τετρακόσιες μορφές που λαξεύ-τηκαν επάνω της Το ερώτημα είναι υψίστης σημασίας

Από τον 15ο αιώνα μΧ η ζωφόρος του Παρθενώνα ερμηνεύεται ως στιγ-μιότυπο της ζωής των Αθηναίων του 5ου αι πΧ ενώ από τον 17ο θεωρήθη-κε ότι απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων κομβική εκδήλωση της ετή-σιας γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς36 Η ερμηνεία αυτή ωστόσο εξαιρεί τη ζωφόρο από τη συμβατική διακόσμηση των αρχαίων ελληνικών ναών τα θέ-ματα της οποίας αντλούνταν κατά κανόνα όχι από τη σύγχρονή τους πραγ-ματικότητα αλλά από τους μύθους Κι έτσι το εκπληκτικό αυτό λίθινο ανά-γλυφο δαχτυλίδι είναι για μας ένα ακόμη αίνιγμα μέσα σrsquo αυτό του ίδιου του Παρθενώνα

Στις σελίδες που ακολουθούν προτείνω μια νέα ερμηνεία της ζωφόρου που έρχεται σε άκρα αντίθεση με την επικρατούσα37 Η ερμηνεία μου πηγάζει από τη θρησκεία και όχι από την πολιτική αξιοποιώντας την αναγνώριση προτύ-πων σε στοιχεία προερχόμενα από την εικονογραφία τις γραπτές πηγές και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

29

τις τελετουργίες προτείνω μια νέα ανάγνωση που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον Παρθενώνα όσο και τους ανθρώπους που τον κατασκεύασαν

Κατά τη γνώμη μου αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα που σχηματίζουν την ετήσια παναθηναϊκή πομπή τους αλλά μια σκη-νή από το μυθικό παρελθόν απόλυτα δηλωτική του τι σημαίνει να είσαι πο-λίτης αυτής της πόλης Μια τραγωδία εκτυλίσσεται κι αποκαλύπτει έναν βα-σιλιά και μια βασίλισσα που υπακούοντας στο δελφικό μαντείο αναγκάζο-νται να πάρουν μια αφόρητα επώδυνη απόφαση για να σώσουν την Αθήνα από την καταστροφή Και η απόφαση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την υπέρτατη θυσία Ο ιδρυτικός μύθος που αποκαλύ-πτεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα και βασίζεται στη ζωή του βασιλιά-γε-νάρχη της πόλης και της οικογένειάς του απαιτεί θεώρηση πολύ πιο σκοτει-νή και πρωτόγονη από αυτή που οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί και οι κλασι-κιστές ήταν προετοιμασμένοι να αντέξουν H δραματική αυτή ιστορία μάς επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε από μια ουρανόπεμπτη κλειδαρότρυπα στο εσωτερικό της αθηναϊκής θεώρησης των πραγμάτων θέτοντας σε άμεση αμ-φισβήτηση τις δικές μας ταυτίσεις με αυτή

Ο Παρθενώνας λοιπόν μας απομακρύνει από τα στερεότυπα της Αναγέν-νησης και του Διαφωτισμού από την κοινωνία φιλοσόφων και ρητόρων που συνηθίσαμε να φανταζόμαστε Στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι ήταν ένας λαός πολύ πιο ξένος απrsquo όσο οι περισσότεροι από εμάς σήμερα θα μπορού-σαμε να παραδεχτούμε Ο κόσμος τους ήταν ένας κόσμος κυριευμένος από πνεύματα ανήσυχος κυριαρχούμενος από μια εγωκεντρική αίσθηση του εαυ-τού τους και μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να τα έχουν καλά με τους θεούς Με-γάλο μέρος της ημέρας το περνούσαν ρωτώντας ευχαριστώντας και τιμώ-ντας τους θεούς επιδιώκοντας έτσι να διατηρούν την ισορροπία την αντα-ποδοτικότητα και την αρμονία με τα παντοδύναμα όντα που είχαν το ελεύ-θερο να παίζουν με την ανθρώπινη μοίρα Εξάλλου οι Αθηναίοι ένιωθαν διαρ-κώς από πάνω τους την απειλή του πολέμου της βίας και του θανάτου

Πνεύματα θεότητες και ήρωες από το μυθικό παρελθόν όλοι ήταν παρό-ντες πάντα και παντού σε κάθε γωνιά της αττικής γης Η ζωή ήταν εύθραυ-στη αβέβαιη περιστασιακά ευτυχισμένη και γεμάτη εκπλήξεις πέρα από τη βεβαιότητα του θανάτου που παραμόνευε διαρκώς38 Τα ημερολόγια κι ο ακρι-βής χρόνος διεξαγωγής τελετουργιών θρησκευτικών εορτών αθλητικών αγώ-νων και θεατρικών παραστάσεων ρυθμίζονταν από μακραίωνες παραδόσεις και από την παρατήρηση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον νυχτερι- νό ουρανό Η κοσμολογία το τοπίο και η παράδοση προσέδεναν τους Αθη-

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

20 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λωνόταν στον laquoαναγεννημένο Παρθενώναraquo Ο βασιλιάς ανταποκρίθηκε χτυ-πώντας τρεις φορές το λευκό κομμάτι μαρμάρου που είχε τοποθετηθεί μπρο-στά του6 Το όραμα του Klenze για μια laquoαπελευθερωμένη από τη βαρβαρό-τηταraquo Ακρόπολη αποτυπώθηκε πλήρως στην laquoιδανική άποψηraquo της Ακρόπο-λης (κάτω) ζωγραφικό του έργο του 1846 το οποίο πέρασε στην κυριότητα του Λουδοβίκου Α πατέρα του Όθωνα έξι χρόνια αργότερα7

Τον επόμενο αιώνα η πρόοδος της αρχαιολογίας και η διαρκώς αυξανόμε-νη αναγνώριση της κλασικής Ελλάδας ως λίκνου του δυτικού πολιτισμού οδή-γησαν την κλασικιστική πολιτιστική παραγωγή σε ένα νέο υψηλότερο επίπε-δο8 Το 1826 άρχισαν οι εργασίες σε μια απομίμηση του Παρθενώνα στην κο-ρυφή του λόφου του Κάλτον στα ανατολικά του Εδιμβούργου Το επίδοξο αυ-τό εθνικό μνημείο της Σκοτίας θα αφιερωνόταν στους Σκοτσέζους στρατιώτες και ναύτες που είχαν χαθεί στους Ναπολεόντειους Πολέμους και θα μετατρε-πόταν όπως όλοι ήλπιζαν σε τελευταία κατοικία για πλήθος επιφανών Σκο-τσέζων Το κτίριο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ και στη μοναχική του πρόσοψη που στέκει όρθια μέχρι σήμερα διαβάζει κανείς την επιγραφή laquoΜνημείο για τους απελθόντες και κίνητρο για τους μελλοντικούς ήρωες της Σκοτίαςraquo9 Στο με-ταξύ πάνω ακριβώς από το Ρέγκενσμπουργκ της Βαυαρίας ο βασιλιάς Λου-δοβίκος Α΄ έχτισε τον δικό του Παρθενώνα (1830-1842) σε σχέδια του γνωστού μας από τα εγκαίνια της Ακρόπολης Leo von Klenze Ο βαυαρικός Παρθενώ-

Leo von Klenze Ιδανική άποψη της Ακρόπολης και του Αρείου Πάγου των Αθηνών 1846

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

21

νας ο επονομαζόμενος Βαλχάλα laquoο οίκος των νεκρώνraquo (πάνω) φιλοξένησε προτομές και πλάκες με εγχάρακτες επιγραφές που μνημονεύουν πάνω από εκατό επιφανείς προσωπικότητες 1800 χρόνων της γερμανικής ιστορίας Το 1897 οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούσαν πλέον να καυχηθούν πως είχαν κι αυ-τές τον δικό τους Παρθενώνα στο Νάσβιλ του Τεννεσσί ο οποίος χτίστηκε με αφορμή την Κρατική Έκθεση της Εκατονταετηρίδας του 1896-1897 H αρχική ξύλινη κατασκευή αντικαταστάθηκε από μια τσιμεντένια το 1920-1931 και πα-ραμένει μέχρι σήμερα δημοφιλές τοπόσημο της πόλης (σελίδα 22)10

Τον 20ό αιώνα ο Ernst Gombrich θα χαιρετήσει τη laquoμεγάλη αφύπνισηraquo της ελληνικής τέχνης ως προϊόν της αυγής της δημοκρατίας Κατrsquo αυτόν το γε-γονός ότι το laquoαπόγειο της ανάπτυξής τηςraquo τοποθετείται στην ώριμη κλασι-κή περίοδο αντικατοπτρίζει άμεσα τη laquoνέα ελευθερίαraquo που βίωναν οι καλλι-τέχνες δουλεύοντας στο πλαίσιο του νέου πολιτεύματος11 H θετικιστική αυ-τή κατασκευή βρήκε τη συνέχειά της σε μια εξαιρετικά επιτυχημένη έκθεση ελληνικής τέχνης η οποία περιόδευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1992 με αφορμή τον εορτασμό των 2500 χρόνων από τη γέννηση της δημοκρατίας Η έκθεση με τίτλο The Greek Miracle Classical Sculpture from the Dawn of Democracy (Το ελληνικό θαύμα Κλασική γλυπτική από την αυγή της δημοκρα-τίας) πρόσφερε σε επισκέπτες από την Ουάσινγκτον και τη Νέα Υόρκη την ευκαιρία να θαυμάσουν τα εκλεκτότερα έργα της αρχαίας ελληνικής τέχνης12

Ωστόσο δεν έχουν μόνο οι οπαδοί κάποιας συγκεκριμένης πολιτικής ιδεο-

Βαλχάλα Ρέγκενσμπουργκ Βαυαρία 1830-1842 Leo von Klenze αρχιτέκτονας

22 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λογίας την τάση να βλέπουν τον εαυτό τους στα αρχαία έργα τέχνης O Cecil Rhodes είδε τον Παρθενώνα ως έκφραση όχι της δημοκρατίας αλλά της ηγε-μονίας laquoΜέσω της τέχνης ο Περικλής έμαθε στους νωθρούς Αθηναίους να πιστεύουν στην ηγεμονίαraquo υποστήριξε13 Ο Καρλ Μαρξ θαυμαστής κι αυτός της αρχαίας ελληνικής τέχνης προτίμησε να δει τα κλασικά μνημεία ως προϊό-ντα μιας κοινωνίας που βρισκόταν όχι στην ακμή της αλλά στη νηπιακή της ηλικία laquoΗ γοητεία της [αρχαίας ελληνικής] τέχνηςraquo ισχυρίστηκε ο Μαρξ laquoυπήρξε άρρηκτα συνδεδεμένηraquo με laquoτην ανωριμότητα των κοινωνικών συν-θηκών μέσα στις οποίες αναπτύχθηκεraquo14 Το μεγαλείο της ώριμης κλασικής τέχνης γενικά και του Παρθενώνα ειδικότερα άσκησε ακατανίκητη έλξη και στη φασιστική Γερμανία του Χίτλερ η οποία δε δίστασε να το χρησιμοποιή-σει προς όφελος της ιδεολογικής πολιτιστικής και κοινωνικής της ατζέντας15

Η αντίδραση του Σίγκμουντ Φρόυντ στον Παρθενώνα ήταν τι άλλο Η ενο-χή Βασανιζόταν από το γεγονός πως η ζωή τού επιφύλαξε το προνόμιο να απολαύσει ένα αριστούργημα το οποίο ο πατέρας του ένας έμπορος μαλλιού με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες δε θα μπορούσε ποτέ να έχει δει ή να έχει εκτιμήσει Όντως ο Φρόυντ πλημμύριζε από τύψεις στη σκέψη ότι ο ίδιος είχε αυτή την τύχη ενώ ο πατέρας του όχι16

Το 1998 ο δημοσιογράφος Boris Johnson σημερινός δήμαρχος του Λονδί-νου δημοσίευσε στην Daily Telegraph συνέντευξη ενός υψηλόβαθμου επιμε-

Ο Παρθενώνας του Νάσβιλ Πάρκο Εκατονταετηρίδας Νάσβιλ Τεννεσσί 1920-1931

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

23

λητή του Βρετανικού Μουσείου Στο άρθρο ο Johnson παραθέτει την ακόλου-θη άποψη του επιμελητή τα laquoΕλγίνειαraquo είναι laquoμια εικονογραφημένη ανα- παράσταση της Αγγλίας ως ελεύθερης κοινωνίας απελευθερώτριας άλλων λαώνraquo17 Ο Παρθενώνας λοιπόν χρησιμοποιείται και ως μαγνήτης και ως κα-θρέπτης Μας ελκύει βλέπουμε μέσα του τον εαυτό μας και τον ιδιοποιού-μαστε με τους δικούς μας όρους Αναπόφευκτα μέσα από την παραπάνω διαδικασία το αρχικό του νόημα σε μεγάλο βαθμό επισκιάζεται

Πράγματι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον Παρθενώνα είναι τόσο στενά συνδεδεμένος με την ιστορία των αντιδράσεων που μας προκαλεί ώστε είναι δύσκολη αν όχι αδύνατη η διάκριση μεταξύ των δύο Όταν το αντικεί-μενο που μελετάμε θεωρείται ασύγκριτα όμορφο και εμβληματικό όταν εδώ και δυόμισι χιλιετίες λειτουργεί ως οθόνη προβολής νοημάτων τα εμπόδια για να ανακαλύψει κανείς ξανά την αρχική του έννοια είναι αντίστοιχα με-γάλα Το βέβαιο είναι ότι ο Παρθενώνας δεν περνά απαρατήρητος Έχει μια αύρα αέναη διαχρονική αισθητή σε όλους τους πολιτισμούς που γεννά το δέος τη λατρεία και τον υπέρτατο θαυμασμό Τυπική περίπτωση λάτρη του Παρθενώνα υπήρξε ο Ιρλανδός καλλιτέχνης και περιηγητής Edward Dodwell ο οποίος πέρασε την περίοδο 1801-1806 στην Ελλάδα ζωγραφίζοντας και γρά-φοντας Για τον Παρθενώνα δήλωσε laquoΠρόκειται για τον πιο ανυπέρβλητο θρίαμβο της τέχνης και της αρχιτεκτονικής που αντίκρισε ποτέ ο κόσμοςraquo18 Το ίδιο πάθος συνεπήρε τον λόρδο Έλγιν ο οποίος έρεπε περισσότερο στα έργα παρά στα λόγια Ουσιαστικά κατά τα πρώτα χρόνια της διαμονής του Dodwell στην Αθήνα ο λόρδος και η λαίδη Έλγιν με την ομάδα των βοηθών τους φρόντιζαν για τη διάλυση του ναού αποσπώντας πολλά από τα γλυπτά του και στέλνοντάς τα στο Λονδίνο όπου και παραμένουν μέχρι σήμερα

Ωστόσο ακόμη και η αφαίρεση των γλυπτών δεν κατάφερε να θαμπώσει τη γοητεία του μνημείου Το 1832 ο Γάλλος ποιητής Alphonse de Lamartine ο τελευταίος των Ρομαντικών ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoτο τελειότερο ποίημα που γράφτηκε ποτέ πάνω σε πέτρα στην επιφάνεια της γηςraquo19 Όχι πολύ αρ-γότερα ο αρχιτέκτονας του νεο-γοτθικού ρυθμού Eugegravene Emmanuel Viollet-le-Duc χαρακτήρισε τον καθεδρικό ναό της Αμιέν laquoΠαρθενώνα της γοτθικής αρχιτεκτονικήςraquo20 Ακόμη κι o μεγάλoς δάσκαλος του μοντερνισμού του 20ού αιώνα ο Charles-Eacutedouard Jeanneret γνωστός αργότερα ως Le Corbusier όταν αντίκρισε για πρώτη φορά τον Παρθενώνα διακήρυξε laquoότι εδώ βρίσκεται ο χρυσός κανόνας βάση κάθε καλλιτεχνικής μέτρησηςraquo21

Έτσι λοιπόν το υπέρμετρο γόητρο του Παρθενώνα άσκησε βαθιά επίδρα-ση στους τρόπους με τους οποίους μελετήθηκε στις ερωτήσεις που τέθηκαν γιrsquo αυτόν και το πιο ενδιαφέρον στις ερωτήσεις που έμειναν αναπάντητες

24 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Υπερβολικά σεβαστός για να μπει κάτω από το μικροσκόπιο ο Παρθενώνας υπέστη διαστρεβλώσεις όπως συχνά συμβαίνει στα laquoινδάλματαraquo Αρχαίες φωνές που να μας μαρτυρούν τι ακριβώς αντιπροσώπευε για τους Αθηναί-ους ο ιερότερος ναός τους δεν έχουν επιβιώσει πολλές κι αυτό απλώς διεύ-ρυνε το κενό το οποίο έσπευσαν να καταλάβουν οι ερμηνευτές που έζησαν μετά την αρχαιότητα

ΚΙ ΑΝ ΘΕΛΟΥΜΕ ΔΙΑΚΑΩΣ να αποκαλύψουμε το αρχικό του νόημα η ιστορία του Παρθενώνα δε βοηθά στην ύστερη αρχαιότητα καιρό μετά την εποχή που η Αθήνα έχασε την ανεξαρτησία της το κτίριο υπέστη μια σειρά από κα-ταστροφές Γύρω στο 195 πΧ τo μεγάλo ανατολικό διαμέρισμα του κυρίως ναού καταστράφηκε από πυρκαγιά Σε κάποια φάση του 3ου ή του 4ου αι μΧ την εποχή της Ρωμαιοκρατίας ξέσπασε μία ακόμη πιο καταστροφική πυρκαγιά Κάποιοι μελετητές θεώρησαν υπεύθυνη για την καταστροφή την επιδρομή του γερμανικού φύλου των Ερούλων το 267 μΧ ενώ άλλοι την απέ-δωσαν στην εισβολή των Βησιγότθων του Αλάριχου που λεηλάτησαν την Αθή-να το 396 μΧ22 Όποιος κι αν ήταν o λόγος η στέγη του Παρθενώνα κατέρ-ρευσε με αποτέλεσμα να καταστραφεί ο κυρίως ναός Η εσωτερική κιονο-στοιχία του σηκού η ανατολική θύρα η βάση του λατρευτικού αγάλματος και η στέγη έπρεπε να αντικατασταθούν εξ ολοκλήρου23

Οι μέρες του Παρθενώνα ως ναού της Αθηνάς ήταν πλέον μετρημένες Με-ταξύ 389 και 391 μΧ ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ εξέδωσε μια σειρά από διατάγματα με τα οποία έκλεισε τους ναούς και κατήργησε τα αγάλματα τις γιορτές και όλες τις τελετουργίες της πατροπαράδοτης ελλη-νικής πολυθεϊστικής θρησκείας (Ο αυτοκράτορας που νομιμοποίησε τον χρι-στιανισμό ήταν ο Κωνσταντίνος αλλά αυτός που τον απάλλαξε από τον αντα-γωνισμό και τον μετέτρεψε σε επίσημη θρησκεία του κράτους ήταν ο Θεοδό-σιος) Κατά τα τέλη του 6ου αι πιθανώς κι ακόμη νωρίτερα ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό αφιερωμένο στη Θεοτόκο Η μετατροπή αυ-τή απαιτούσε μια αλλαγή στον προσανατολισμό του έτσι ανοίχθηκε μια κύ-ρια είσοδος στη δυτική πλευρά του και προστέθηκε μια αψίδα στην ανατο-λική (σελίδα 389) Το δυτικό διαμέρισμα έγινε νάρθηκας ενώ το μεγάλο δια-μέρισμα στα ανατολικά κατέλαβε μια τρίκλιτη βασιλική Ένα βαπτιστήριο προστέθηκε στη νοτιοδυτική γωνία του κτιρίου24 Στον ύστερο 7ο αιώνα ο ναός λειτουργούσε ως μητρόπολη της Αθήνας με το όνομα Παναγία η Αθηνιώτισ-σα Το 1204 όταν εισέβαλαν οι φράγκικες δυνάμεις της Δ΄ Σταυροφορίας ο ορθόδοξος ναός μετατράπηκε σε καθολικό και μετονομάστηκε σε Νοτρ Νταμ των Αθηνών Ένα κωδωνοστάσιο υψώθηκε στη νοτιοδυτική του γωνία Με την

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

25

κατάληψη της Αθήνας από τους Οθωμανούς το 1458 ο Παρθενώνας αναδια-μορφώθηκε για άλλη μία φορά αυτή τη φορά για να μετατραπεί σε τζαμί οπότε και συμπληρώθηκε με ένα μιχράμπ ένα μινμπέρ (άμβωνα) κι έναν ψη-λόλιγνο μιναρέ στη θέση του κωδωνοστασίου

Για δύο χιλιάδες χρόνια ο Παρθενώνας επιβίωνε σχεδόν αναλλοίωτος στις 28 Σεπτεμβρίου 1687 όμως υπέστη ένα ολέθριο χτύπημα Μία εβδομάδα νω-ρίτερα ο Σουηδός κόμης Koenigsmark και ο στρατός του ο οποίος αριθμού-σε 10000 άνδρες είχαν αποβιβαστεί στην Ελευσίνα 14 μόλις χιλιόμετρα βο-ρειοδυτικά της πόλης Εκεί συνάντησαν τον Βενετό στρατηγό Francesco Mo-rosini και ξεκίνησαν για την πολιορκία της Αθήνας μία από τις πολυάριθμες επιχειρήσεις του Πολέμου του Μοριά ο οποίος είναι γνωστός ως Στ΄ Βενετο-τουρκικός Πόλεμος και κράτησε από το 1684 ως το 1699 Καθώς ο στρατός της Γαληνοτάτης προήλαυνε η οθωμανική φρουρά οχυρώθηκε στην Ακρόπο-λη Την εποχή εκείνη οι Τούρκοι είχαν ήδη κατεδαφίσει τον ναό της Αθηνάς Νίκης στη δυτική άκρη του ιερού βράχου και στη θέση του είχαν κατασκευά-σει μια πλατφόρμα για κανόνια Επιπλέον είχαν αποθηκεύσει πυρομαχικά μέσα στον ίδιο τον Παρθενώνα Μέσα σε έξι ημέρες οι Βενετοί έριξαν όπως υπολογίζεται 700 κανονιοβολισμούς στον Παρθενώνα από τον γειτονικό λό-φο των Μουσών Τελικά οι άνδρες του Koenigsmark χτύπησαν διάνα Ο Παρ-θενώνας εξερράγη Οι εσωτερικοί του τοίχοι δώδεκα περίπου κίονες από τη βόρεια και τη νότια πλευρά και πολλά από τα αρχιτεκτονικά του γλυπτά εκ-σφενδονίστηκαν βίαια στον αέρα προς όλες τις κατευθύνσεις Τριακόσιοι άν-θρωποι σκοτώθηκαν εκείνη την ημέρα στην Ακρόπολη Η μάχη εξακολούθη-σε να μαίνεται για άλλο ένα εικοσιτετράωρο ώσπου τελικά τα τουρκικά στρα-τεύματα παραδόθηκαν25

Έτσι ο ιερός χώρος της Ακρόπολης άλλαξε για πάντα κι απέκτησε μια νέα εμβληματική μορφή αυτή του laquoερειπιώναraquo26 Στις αρχές του 18ου αιώνα ένα μικρό τετράγωνο τζαμί ήταν χτισμένο ανάμεσα στα πεσμένα μάρμαρα στη θέση του αλλοτινού σηκού του Παρθενώνα Η θολωτή κατασκευή από πλίν-θους και λίθους σε δεύτερη χρήση (με ένα τρίκογχο προστώο που έβλεπε βο-ρειοδυτικά βλ σελίδα 391) έστεκε μέσα στο μισοκατεστραμμένο πλαίσιο της κιονοστοιχίας του Παρθενώνα μέχρι την Επανάσταση του 1821 τότε υπέστη φθορές και στη συνέχεια το 1843 απομακρύνθηκε οριστικά27

ΚΑΤΑ ΜΙΑ ΕΝΝΟΙΑ η τάση μας να ερμηνεύουμε τον Παρθενώνα με όρους πο-λιτικής μπορεί να αποδοθεί σε μια επιστημονική επιτυχία ξέρουμε το πολι-

Τον λόφο του Φιλοπάππου

26 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τικό περιβάλλον της Αθήνας του 5ου αι πΧ καλύτερα από κάθε άλλο Οι σχετικά άφθονες φιλολογικές πηγές και οι επιγραφές που προέρχονται από τους Αθηναίους των κλασικών χρόνων σχετίζονται μrsquo αυτούς ή αναφέρονται σrsquo αυτούς μάς δίνουν πρόσβαση στον κόσμο του Περικλή του στρατηγού και πολιτικού που έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της περιόδου που ονομάζουμε σήμερα laquoχρυσό αιώναraquo και είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με την άνθηση της δημοκρατίας Ο αθηναϊκός πολιτισμός όμως δεν είναι μόνο η δη-μοκρατία αλλά και η ίδια η ιδέα της δημοκρατίας αντιπροσωπεύει πολύ πε-ρισσότερα από όσα μπορεί να αντιληφθεί κανείς κοιτώντας τη μέσα από ένα σύγχρονο πρίσμα Καταρχάς για τους Αθηναίους η έννοια πολιτική υπερέ-βαινε κατά πολύ τη δική μας Η πολιτεία δύσκολα μεταφράζεται στα αγγλι-κά ουσιαστικά η λέξη εμπεριέχει όλες τις προϋποθέσεις για να είναι κανείς πολίτης στην πιο ευρεία του έννοια Η αρχαία πολιτεία ξεπερνούσε κατά πο-λύ τις παραμέτρους της σύγχρονης πολιτικής καθώς αγκάλιαζε τη θρησκεία τις τελετουργίες την ιδεολογία και τις αξίες Ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται πως το προβάδισμα του laquoκαλού του συνόλουraquo έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην πολιτεία όταν παρατηρεί πως laquoαναμφισβήτητα είναι ορθά τα πολιτεύ-ματα όπου αυτοί που κατέχουν την εξουσία είτε είναι ένας είτε λίγοι είτε πολλοί τη χρησιμοποιούν για να εξυπηρετήσουν το κοινό συμφέρονraquo28

Στον πυρήνα της αθηναϊκής πολιτείας φωλιάζουν οι θεμελιακές αντιλήψεις που είχε ο αθηναϊκός πολιτισμός για τον εαυτό του και την καταγωγή του για την κοσμολογία και την προϊστορία του ndash ένα σύνολο ιδεών που καθόρι-ζε τις αξίες της κοινότητας και από το οποίο πήγαζε ένα σύνθετο φάσμα ιε-ροτελεστιών που είχε εστία τον Παρθενώνα για μία χιλιετία περίπου Ο Παρ-θενώνας μέχρι σήμερα ελάχιστα έχει μελετηθεί από αυτή τη σκοπιά Κι όμως αν δεν την κατανοήσει κανείς είναι αδύνατον να εκφράσει ικανοποιητικά τι ακριβώς είναι ο Παρθενώνας πέρα από ένα εξαίρετο αρχιτεκτονικό επίτευγ-μα ή το σύμβολο ενός πολιτικού ιδεώδους όπως το αντιλήφθηκαν ουσιαστι-κά ξένοι πολιτισμοί στο μακρινό μέλλον Αν θέλουμε να ξαναβρούμε το πρω-τογενές το αυθεντικό νόημα του Παρθενώνα πρέπει να αποπειραθούμε να τον δούμε μέσα από τα μάτια αυτών που τον έχτισαν Πρέπει να γυρίσουμε πίσω στο παρελθόν εγχείρημα που εμπλέκει τόσο την αρχαιολογία της συ-νειδητότητας όσο και την αρχαιολογία του τόπου

Οι πρόσφατες αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στον Ιερό Βρά-χο καθώς και οι σύγχρονες ανθρωπολογικές προσεγγίσεις που διευρύνουν περισσότερο από ποτέ άλλοτε τις γνώσεις μας για το απώτερο παρελθόν συμ-βάλλουν στην ανακάλυψη της αρχαίας πραγματικότητας του Παρθενώνα Τεκμηριωμένες αρχαιολογικές ανακαλύψεις της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνη-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

27

μείων Ακρόπολης του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού κατά τη λεπτομερή αυτοψία του κτίσματος έφεραν στο φως νέα στοιχεία σχετικά με τα υλικά τα εργαλεία τις τεχνικές και την τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκαν στην κα-τασκευή του Παρθενώνα29 Τώρα πια ξέρουμε πως κατά τη διάρκεια της οι-κοδόμησης πραγματοποιήθηκαν πολλές μετατροπές ανάμεσά τους ίσως και η καθοριστική προσθήκη της μοναδικής και επιβλητικής ιωνικής ζωφόρου Έχει πλέον υποστηριχτεί πειστικά πως η ζωφόρος αυτή περιέτρεχε αρχικά ολόκληρη την ανατολική πρόσταση του ναού Δύο παράθυρα εκατέρωθεν της ανατολικής θύρας του Παρθενώνα αύξαναν το φως που έπεφτε στο χρυσε-λεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Στη βόρεια κιονοστοιχία ανακαλύφθηκαν ίχνη ενός μικρού ιερού με βωμό άγνωστου μέχρι πρότινος και προγενέστερου του Παρθενώνα30 Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει έναν νέο δρόμο για την κατανόηση του προπαρθενώνιου λατρευτικού τυπικού και θέτει ερωτήματα που αφο-ρούν τη συνέχεια της ιερότητας του χώρου από τα βάθη της αρχαιότητας μέ-χρι την εποχή του Περικλή

Οι τελευταίες δεκαετίες δεν αύξησαν απλώς με γεωμετρική πρόοδο τα νέα δεδομένα σε σχέση με τον σχεδιασμό και την εξέλιξη του Παρθενώνα ως κτι-ρίου Έφεραν επίσης σαρωτικές αλλαγές στον επιστημονικό τρόπο σκέψης αλλαγές οι οποίες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε την πιο άυλη διάσταση του Παρθενώνα Νέα ερωτήματα προκύπτουν σε σχέση με τα τεκμήρια της αρ-χαιότητας ενώ νέα ερευνητικά μοντέλα και μέθοδοι που αντλούν από τις κοι-νωνικές επιστήμες και την ιστορία της θρησκείας και του πολιτισμού καλού-νται να δώσουν τις απαντήσεις Όλα αυτά προώθησαν μια νέα προσέγγιση των μνημείων τα οποία εξετάζονται πλέον μέσα σrsquo ένα ολοκληρωμένο περι-βάλλον συντεθειμένο από μια ποικιλία αρχαίων συμφραζομένων31 Η μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και των τελετουργιών της γνωρίζει άνθηση τα τελευταία τριάντα χρόνια32 H ένταξη της θρησκείας σε κάθε σχεδόν όψη της ζωής στην αρχαία Ελλάδα αναγνωρίζεται πλήρως σήμερα Η υπό εξέλι-ξη μελέτη των αρχαίων συναισθημάτων όπως και της γνωστικής λειτουργίας αποκαλύπτει τις επιδράσεις της γλώσσας της συμπεριφοράς και της πολυ-αισθητηριακής εμπειρίας στο συναίσθημα και τη σκέψη των αρχαίων33 Σήμε-ρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε είμαστε σε θέση να τρυπώσουμε στο μυα-λό των ανθρώπων που έζησαν στη σκιά της Ακρόπολης κατά την αρχαιότητα

Οι συνεχείς μελέτες σε ζητήματα πρόσληψης προβολής και οικειοποίησης έχουν αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους αισθητικές ιδεολογικές και εθνικιστικές ατζέντες διαμόρφωσαν ερμηνευτικά πλαίσια τα τελευταία 250 χρόνια34 Η νοσταλγική ανάγκη της σύγχρονης Δύσης για έναν κρίκο με το κλασικό παρελθόν μια σύνδεση που θα επιβεβαιώνει τις δικές της πολιτικές

28 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

και πολιτιστικές φιλοδοξίες αναγνωρίζεται πλέον ως δύναμη η οποία ήλεγ-χε την κατασκευή των αφηγήσεων που εδώ και καιρό κυριαρχούν στον τρό-πο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα μνημεία Τώρα πια αναγνωρίζουμε πως υπάρχει μια laquoάλλη Ακρόποληraquo η οποία απαιτεί να την προσεγγίσουμε μέσα από μια διαχρονική και πολυαισθητηριακή αντίληψη για τον χώρο και τα οικοδομήματά του ανάμεσά τους και τον Παρθενώνα35 Και οι δύο αυτές δυνάμεις ndashη ανακάλυψη νέων στοιχείων και η ανάπτυξη νέων ερωτημάτων και μεθόδωνndash συμπράττουν για τη δημιουργία ενός νέου θεωρητικού πλαι- σίου για τον Παρθενώνα αυτού που προτείνεται σε αυτό εδώ το βιβλίο

Όσο πιο πολλά ανακαλύπτουμε για τον Παρθενώνα τόσο πιο αινιγματι-κός φαντάζει και τόσο πιο ανεπαρκή μοιάζουν τα απλουστευμένα νοήματα που του αποδόθηκαν από μεταγενέστερους πολιτισμούς Καθώς ένας εξαι-ρετικά περίπλοκος κόσμος τελετουργιών και πνευματικού βάθους αποκαλύ-πτεται το κτίριο αυτό το οποίο βρισκόταν στον πυρήνα τόσο παράξενων σκοτεινών πρακτικών εξακολουθεί να εγείρει το ερώτημα laquoΤι ακριβώς είναι ο Παρθενώναςraquo

Από όλα τα υλικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής η ανάγλυφη ζωφόρος του Παρθενώνα είναι η μεγαλύτερη και πιο λεπτομερής αποκάλυψη των αθη-ναϊκών αντιλήψεων που έχουμε στα χέρια μας Η θριαμβευτική αυτή σκηνή η δεξιοτεχνικά λαξεμένη επάνω στο μάρμαρο η κινούμενη πινακοθήκη προσώ-πων ευγενών βγαλμένων από το μακρινό παρελθόν η laquoλίθινη προσευχήraquo το εκτενέστερο και πιο περίτεχνο αφηγηματικό ταμπλό που μας κληροδότησαν οι Αθηναίοι μας προσφέρει ένα κρίσιμο και ουσιαστικό άνοιγμα στον κόσμο τους Τι ακριβώς αναπαριστούν οι περίπου τετρακόσιες μορφές που λαξεύ-τηκαν επάνω της Το ερώτημα είναι υψίστης σημασίας

Από τον 15ο αιώνα μΧ η ζωφόρος του Παρθενώνα ερμηνεύεται ως στιγ-μιότυπο της ζωής των Αθηναίων του 5ου αι πΧ ενώ από τον 17ο θεωρήθη-κε ότι απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων κομβική εκδήλωση της ετή-σιας γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς36 Η ερμηνεία αυτή ωστόσο εξαιρεί τη ζωφόρο από τη συμβατική διακόσμηση των αρχαίων ελληνικών ναών τα θέ-ματα της οποίας αντλούνταν κατά κανόνα όχι από τη σύγχρονή τους πραγ-ματικότητα αλλά από τους μύθους Κι έτσι το εκπληκτικό αυτό λίθινο ανά-γλυφο δαχτυλίδι είναι για μας ένα ακόμη αίνιγμα μέσα σrsquo αυτό του ίδιου του Παρθενώνα

Στις σελίδες που ακολουθούν προτείνω μια νέα ερμηνεία της ζωφόρου που έρχεται σε άκρα αντίθεση με την επικρατούσα37 Η ερμηνεία μου πηγάζει από τη θρησκεία και όχι από την πολιτική αξιοποιώντας την αναγνώριση προτύ-πων σε στοιχεία προερχόμενα από την εικονογραφία τις γραπτές πηγές και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

29

τις τελετουργίες προτείνω μια νέα ανάγνωση που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον Παρθενώνα όσο και τους ανθρώπους που τον κατασκεύασαν

Κατά τη γνώμη μου αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα που σχηματίζουν την ετήσια παναθηναϊκή πομπή τους αλλά μια σκη-νή από το μυθικό παρελθόν απόλυτα δηλωτική του τι σημαίνει να είσαι πο-λίτης αυτής της πόλης Μια τραγωδία εκτυλίσσεται κι αποκαλύπτει έναν βα-σιλιά και μια βασίλισσα που υπακούοντας στο δελφικό μαντείο αναγκάζο-νται να πάρουν μια αφόρητα επώδυνη απόφαση για να σώσουν την Αθήνα από την καταστροφή Και η απόφαση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την υπέρτατη θυσία Ο ιδρυτικός μύθος που αποκαλύ-πτεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα και βασίζεται στη ζωή του βασιλιά-γε-νάρχη της πόλης και της οικογένειάς του απαιτεί θεώρηση πολύ πιο σκοτει-νή και πρωτόγονη από αυτή που οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί και οι κλασι-κιστές ήταν προετοιμασμένοι να αντέξουν H δραματική αυτή ιστορία μάς επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε από μια ουρανόπεμπτη κλειδαρότρυπα στο εσωτερικό της αθηναϊκής θεώρησης των πραγμάτων θέτοντας σε άμεση αμ-φισβήτηση τις δικές μας ταυτίσεις με αυτή

Ο Παρθενώνας λοιπόν μας απομακρύνει από τα στερεότυπα της Αναγέν-νησης και του Διαφωτισμού από την κοινωνία φιλοσόφων και ρητόρων που συνηθίσαμε να φανταζόμαστε Στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι ήταν ένας λαός πολύ πιο ξένος απrsquo όσο οι περισσότεροι από εμάς σήμερα θα μπορού-σαμε να παραδεχτούμε Ο κόσμος τους ήταν ένας κόσμος κυριευμένος από πνεύματα ανήσυχος κυριαρχούμενος από μια εγωκεντρική αίσθηση του εαυ-τού τους και μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να τα έχουν καλά με τους θεούς Με-γάλο μέρος της ημέρας το περνούσαν ρωτώντας ευχαριστώντας και τιμώ-ντας τους θεούς επιδιώκοντας έτσι να διατηρούν την ισορροπία την αντα-ποδοτικότητα και την αρμονία με τα παντοδύναμα όντα που είχαν το ελεύ-θερο να παίζουν με την ανθρώπινη μοίρα Εξάλλου οι Αθηναίοι ένιωθαν διαρ-κώς από πάνω τους την απειλή του πολέμου της βίας και του θανάτου

Πνεύματα θεότητες και ήρωες από το μυθικό παρελθόν όλοι ήταν παρό-ντες πάντα και παντού σε κάθε γωνιά της αττικής γης Η ζωή ήταν εύθραυ-στη αβέβαιη περιστασιακά ευτυχισμένη και γεμάτη εκπλήξεις πέρα από τη βεβαιότητα του θανάτου που παραμόνευε διαρκώς38 Τα ημερολόγια κι ο ακρι-βής χρόνος διεξαγωγής τελετουργιών θρησκευτικών εορτών αθλητικών αγώ-νων και θεατρικών παραστάσεων ρυθμίζονταν από μακραίωνες παραδόσεις και από την παρατήρηση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον νυχτερι- νό ουρανό Η κοσμολογία το τοπίο και η παράδοση προσέδεναν τους Αθη-

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

21

νας ο επονομαζόμενος Βαλχάλα laquoο οίκος των νεκρώνraquo (πάνω) φιλοξένησε προτομές και πλάκες με εγχάρακτες επιγραφές που μνημονεύουν πάνω από εκατό επιφανείς προσωπικότητες 1800 χρόνων της γερμανικής ιστορίας Το 1897 οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούσαν πλέον να καυχηθούν πως είχαν κι αυ-τές τον δικό τους Παρθενώνα στο Νάσβιλ του Τεννεσσί ο οποίος χτίστηκε με αφορμή την Κρατική Έκθεση της Εκατονταετηρίδας του 1896-1897 H αρχική ξύλινη κατασκευή αντικαταστάθηκε από μια τσιμεντένια το 1920-1931 και πα-ραμένει μέχρι σήμερα δημοφιλές τοπόσημο της πόλης (σελίδα 22)10

Τον 20ό αιώνα ο Ernst Gombrich θα χαιρετήσει τη laquoμεγάλη αφύπνισηraquo της ελληνικής τέχνης ως προϊόν της αυγής της δημοκρατίας Κατrsquo αυτόν το γε-γονός ότι το laquoαπόγειο της ανάπτυξής τηςraquo τοποθετείται στην ώριμη κλασι-κή περίοδο αντικατοπτρίζει άμεσα τη laquoνέα ελευθερίαraquo που βίωναν οι καλλι-τέχνες δουλεύοντας στο πλαίσιο του νέου πολιτεύματος11 H θετικιστική αυ-τή κατασκευή βρήκε τη συνέχειά της σε μια εξαιρετικά επιτυχημένη έκθεση ελληνικής τέχνης η οποία περιόδευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1992 με αφορμή τον εορτασμό των 2500 χρόνων από τη γέννηση της δημοκρατίας Η έκθεση με τίτλο The Greek Miracle Classical Sculpture from the Dawn of Democracy (Το ελληνικό θαύμα Κλασική γλυπτική από την αυγή της δημοκρα-τίας) πρόσφερε σε επισκέπτες από την Ουάσινγκτον και τη Νέα Υόρκη την ευκαιρία να θαυμάσουν τα εκλεκτότερα έργα της αρχαίας ελληνικής τέχνης12

Ωστόσο δεν έχουν μόνο οι οπαδοί κάποιας συγκεκριμένης πολιτικής ιδεο-

Βαλχάλα Ρέγκενσμπουργκ Βαυαρία 1830-1842 Leo von Klenze αρχιτέκτονας

22 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λογίας την τάση να βλέπουν τον εαυτό τους στα αρχαία έργα τέχνης O Cecil Rhodes είδε τον Παρθενώνα ως έκφραση όχι της δημοκρατίας αλλά της ηγε-μονίας laquoΜέσω της τέχνης ο Περικλής έμαθε στους νωθρούς Αθηναίους να πιστεύουν στην ηγεμονίαraquo υποστήριξε13 Ο Καρλ Μαρξ θαυμαστής κι αυτός της αρχαίας ελληνικής τέχνης προτίμησε να δει τα κλασικά μνημεία ως προϊό-ντα μιας κοινωνίας που βρισκόταν όχι στην ακμή της αλλά στη νηπιακή της ηλικία laquoΗ γοητεία της [αρχαίας ελληνικής] τέχνηςraquo ισχυρίστηκε ο Μαρξ laquoυπήρξε άρρηκτα συνδεδεμένηraquo με laquoτην ανωριμότητα των κοινωνικών συν-θηκών μέσα στις οποίες αναπτύχθηκεraquo14 Το μεγαλείο της ώριμης κλασικής τέχνης γενικά και του Παρθενώνα ειδικότερα άσκησε ακατανίκητη έλξη και στη φασιστική Γερμανία του Χίτλερ η οποία δε δίστασε να το χρησιμοποιή-σει προς όφελος της ιδεολογικής πολιτιστικής και κοινωνικής της ατζέντας15

Η αντίδραση του Σίγκμουντ Φρόυντ στον Παρθενώνα ήταν τι άλλο Η ενο-χή Βασανιζόταν από το γεγονός πως η ζωή τού επιφύλαξε το προνόμιο να απολαύσει ένα αριστούργημα το οποίο ο πατέρας του ένας έμπορος μαλλιού με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες δε θα μπορούσε ποτέ να έχει δει ή να έχει εκτιμήσει Όντως ο Φρόυντ πλημμύριζε από τύψεις στη σκέψη ότι ο ίδιος είχε αυτή την τύχη ενώ ο πατέρας του όχι16

Το 1998 ο δημοσιογράφος Boris Johnson σημερινός δήμαρχος του Λονδί-νου δημοσίευσε στην Daily Telegraph συνέντευξη ενός υψηλόβαθμου επιμε-

Ο Παρθενώνας του Νάσβιλ Πάρκο Εκατονταετηρίδας Νάσβιλ Τεννεσσί 1920-1931

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

23

λητή του Βρετανικού Μουσείου Στο άρθρο ο Johnson παραθέτει την ακόλου-θη άποψη του επιμελητή τα laquoΕλγίνειαraquo είναι laquoμια εικονογραφημένη ανα- παράσταση της Αγγλίας ως ελεύθερης κοινωνίας απελευθερώτριας άλλων λαώνraquo17 Ο Παρθενώνας λοιπόν χρησιμοποιείται και ως μαγνήτης και ως κα-θρέπτης Μας ελκύει βλέπουμε μέσα του τον εαυτό μας και τον ιδιοποιού-μαστε με τους δικούς μας όρους Αναπόφευκτα μέσα από την παραπάνω διαδικασία το αρχικό του νόημα σε μεγάλο βαθμό επισκιάζεται

Πράγματι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον Παρθενώνα είναι τόσο στενά συνδεδεμένος με την ιστορία των αντιδράσεων που μας προκαλεί ώστε είναι δύσκολη αν όχι αδύνατη η διάκριση μεταξύ των δύο Όταν το αντικεί-μενο που μελετάμε θεωρείται ασύγκριτα όμορφο και εμβληματικό όταν εδώ και δυόμισι χιλιετίες λειτουργεί ως οθόνη προβολής νοημάτων τα εμπόδια για να ανακαλύψει κανείς ξανά την αρχική του έννοια είναι αντίστοιχα με-γάλα Το βέβαιο είναι ότι ο Παρθενώνας δεν περνά απαρατήρητος Έχει μια αύρα αέναη διαχρονική αισθητή σε όλους τους πολιτισμούς που γεννά το δέος τη λατρεία και τον υπέρτατο θαυμασμό Τυπική περίπτωση λάτρη του Παρθενώνα υπήρξε ο Ιρλανδός καλλιτέχνης και περιηγητής Edward Dodwell ο οποίος πέρασε την περίοδο 1801-1806 στην Ελλάδα ζωγραφίζοντας και γρά-φοντας Για τον Παρθενώνα δήλωσε laquoΠρόκειται για τον πιο ανυπέρβλητο θρίαμβο της τέχνης και της αρχιτεκτονικής που αντίκρισε ποτέ ο κόσμοςraquo18 Το ίδιο πάθος συνεπήρε τον λόρδο Έλγιν ο οποίος έρεπε περισσότερο στα έργα παρά στα λόγια Ουσιαστικά κατά τα πρώτα χρόνια της διαμονής του Dodwell στην Αθήνα ο λόρδος και η λαίδη Έλγιν με την ομάδα των βοηθών τους φρόντιζαν για τη διάλυση του ναού αποσπώντας πολλά από τα γλυπτά του και στέλνοντάς τα στο Λονδίνο όπου και παραμένουν μέχρι σήμερα

Ωστόσο ακόμη και η αφαίρεση των γλυπτών δεν κατάφερε να θαμπώσει τη γοητεία του μνημείου Το 1832 ο Γάλλος ποιητής Alphonse de Lamartine ο τελευταίος των Ρομαντικών ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoτο τελειότερο ποίημα που γράφτηκε ποτέ πάνω σε πέτρα στην επιφάνεια της γηςraquo19 Όχι πολύ αρ-γότερα ο αρχιτέκτονας του νεο-γοτθικού ρυθμού Eugegravene Emmanuel Viollet-le-Duc χαρακτήρισε τον καθεδρικό ναό της Αμιέν laquoΠαρθενώνα της γοτθικής αρχιτεκτονικήςraquo20 Ακόμη κι o μεγάλoς δάσκαλος του μοντερνισμού του 20ού αιώνα ο Charles-Eacutedouard Jeanneret γνωστός αργότερα ως Le Corbusier όταν αντίκρισε για πρώτη φορά τον Παρθενώνα διακήρυξε laquoότι εδώ βρίσκεται ο χρυσός κανόνας βάση κάθε καλλιτεχνικής μέτρησηςraquo21

Έτσι λοιπόν το υπέρμετρο γόητρο του Παρθενώνα άσκησε βαθιά επίδρα-ση στους τρόπους με τους οποίους μελετήθηκε στις ερωτήσεις που τέθηκαν γιrsquo αυτόν και το πιο ενδιαφέρον στις ερωτήσεις που έμειναν αναπάντητες

24 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Υπερβολικά σεβαστός για να μπει κάτω από το μικροσκόπιο ο Παρθενώνας υπέστη διαστρεβλώσεις όπως συχνά συμβαίνει στα laquoινδάλματαraquo Αρχαίες φωνές που να μας μαρτυρούν τι ακριβώς αντιπροσώπευε για τους Αθηναί-ους ο ιερότερος ναός τους δεν έχουν επιβιώσει πολλές κι αυτό απλώς διεύ-ρυνε το κενό το οποίο έσπευσαν να καταλάβουν οι ερμηνευτές που έζησαν μετά την αρχαιότητα

ΚΙ ΑΝ ΘΕΛΟΥΜΕ ΔΙΑΚΑΩΣ να αποκαλύψουμε το αρχικό του νόημα η ιστορία του Παρθενώνα δε βοηθά στην ύστερη αρχαιότητα καιρό μετά την εποχή που η Αθήνα έχασε την ανεξαρτησία της το κτίριο υπέστη μια σειρά από κα-ταστροφές Γύρω στο 195 πΧ τo μεγάλo ανατολικό διαμέρισμα του κυρίως ναού καταστράφηκε από πυρκαγιά Σε κάποια φάση του 3ου ή του 4ου αι μΧ την εποχή της Ρωμαιοκρατίας ξέσπασε μία ακόμη πιο καταστροφική πυρκαγιά Κάποιοι μελετητές θεώρησαν υπεύθυνη για την καταστροφή την επιδρομή του γερμανικού φύλου των Ερούλων το 267 μΧ ενώ άλλοι την απέ-δωσαν στην εισβολή των Βησιγότθων του Αλάριχου που λεηλάτησαν την Αθή-να το 396 μΧ22 Όποιος κι αν ήταν o λόγος η στέγη του Παρθενώνα κατέρ-ρευσε με αποτέλεσμα να καταστραφεί ο κυρίως ναός Η εσωτερική κιονο-στοιχία του σηκού η ανατολική θύρα η βάση του λατρευτικού αγάλματος και η στέγη έπρεπε να αντικατασταθούν εξ ολοκλήρου23

Οι μέρες του Παρθενώνα ως ναού της Αθηνάς ήταν πλέον μετρημένες Με-ταξύ 389 και 391 μΧ ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ εξέδωσε μια σειρά από διατάγματα με τα οποία έκλεισε τους ναούς και κατήργησε τα αγάλματα τις γιορτές και όλες τις τελετουργίες της πατροπαράδοτης ελλη-νικής πολυθεϊστικής θρησκείας (Ο αυτοκράτορας που νομιμοποίησε τον χρι-στιανισμό ήταν ο Κωνσταντίνος αλλά αυτός που τον απάλλαξε από τον αντα-γωνισμό και τον μετέτρεψε σε επίσημη θρησκεία του κράτους ήταν ο Θεοδό-σιος) Κατά τα τέλη του 6ου αι πιθανώς κι ακόμη νωρίτερα ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό αφιερωμένο στη Θεοτόκο Η μετατροπή αυ-τή απαιτούσε μια αλλαγή στον προσανατολισμό του έτσι ανοίχθηκε μια κύ-ρια είσοδος στη δυτική πλευρά του και προστέθηκε μια αψίδα στην ανατο-λική (σελίδα 389) Το δυτικό διαμέρισμα έγινε νάρθηκας ενώ το μεγάλο δια-μέρισμα στα ανατολικά κατέλαβε μια τρίκλιτη βασιλική Ένα βαπτιστήριο προστέθηκε στη νοτιοδυτική γωνία του κτιρίου24 Στον ύστερο 7ο αιώνα ο ναός λειτουργούσε ως μητρόπολη της Αθήνας με το όνομα Παναγία η Αθηνιώτισ-σα Το 1204 όταν εισέβαλαν οι φράγκικες δυνάμεις της Δ΄ Σταυροφορίας ο ορθόδοξος ναός μετατράπηκε σε καθολικό και μετονομάστηκε σε Νοτρ Νταμ των Αθηνών Ένα κωδωνοστάσιο υψώθηκε στη νοτιοδυτική του γωνία Με την

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

25

κατάληψη της Αθήνας από τους Οθωμανούς το 1458 ο Παρθενώνας αναδια-μορφώθηκε για άλλη μία φορά αυτή τη φορά για να μετατραπεί σε τζαμί οπότε και συμπληρώθηκε με ένα μιχράμπ ένα μινμπέρ (άμβωνα) κι έναν ψη-λόλιγνο μιναρέ στη θέση του κωδωνοστασίου

Για δύο χιλιάδες χρόνια ο Παρθενώνας επιβίωνε σχεδόν αναλλοίωτος στις 28 Σεπτεμβρίου 1687 όμως υπέστη ένα ολέθριο χτύπημα Μία εβδομάδα νω-ρίτερα ο Σουηδός κόμης Koenigsmark και ο στρατός του ο οποίος αριθμού-σε 10000 άνδρες είχαν αποβιβαστεί στην Ελευσίνα 14 μόλις χιλιόμετρα βο-ρειοδυτικά της πόλης Εκεί συνάντησαν τον Βενετό στρατηγό Francesco Mo-rosini και ξεκίνησαν για την πολιορκία της Αθήνας μία από τις πολυάριθμες επιχειρήσεις του Πολέμου του Μοριά ο οποίος είναι γνωστός ως Στ΄ Βενετο-τουρκικός Πόλεμος και κράτησε από το 1684 ως το 1699 Καθώς ο στρατός της Γαληνοτάτης προήλαυνε η οθωμανική φρουρά οχυρώθηκε στην Ακρόπο-λη Την εποχή εκείνη οι Τούρκοι είχαν ήδη κατεδαφίσει τον ναό της Αθηνάς Νίκης στη δυτική άκρη του ιερού βράχου και στη θέση του είχαν κατασκευά-σει μια πλατφόρμα για κανόνια Επιπλέον είχαν αποθηκεύσει πυρομαχικά μέσα στον ίδιο τον Παρθενώνα Μέσα σε έξι ημέρες οι Βενετοί έριξαν όπως υπολογίζεται 700 κανονιοβολισμούς στον Παρθενώνα από τον γειτονικό λό-φο των Μουσών Τελικά οι άνδρες του Koenigsmark χτύπησαν διάνα Ο Παρ-θενώνας εξερράγη Οι εσωτερικοί του τοίχοι δώδεκα περίπου κίονες από τη βόρεια και τη νότια πλευρά και πολλά από τα αρχιτεκτονικά του γλυπτά εκ-σφενδονίστηκαν βίαια στον αέρα προς όλες τις κατευθύνσεις Τριακόσιοι άν-θρωποι σκοτώθηκαν εκείνη την ημέρα στην Ακρόπολη Η μάχη εξακολούθη-σε να μαίνεται για άλλο ένα εικοσιτετράωρο ώσπου τελικά τα τουρκικά στρα-τεύματα παραδόθηκαν25

Έτσι ο ιερός χώρος της Ακρόπολης άλλαξε για πάντα κι απέκτησε μια νέα εμβληματική μορφή αυτή του laquoερειπιώναraquo26 Στις αρχές του 18ου αιώνα ένα μικρό τετράγωνο τζαμί ήταν χτισμένο ανάμεσα στα πεσμένα μάρμαρα στη θέση του αλλοτινού σηκού του Παρθενώνα Η θολωτή κατασκευή από πλίν-θους και λίθους σε δεύτερη χρήση (με ένα τρίκογχο προστώο που έβλεπε βο-ρειοδυτικά βλ σελίδα 391) έστεκε μέσα στο μισοκατεστραμμένο πλαίσιο της κιονοστοιχίας του Παρθενώνα μέχρι την Επανάσταση του 1821 τότε υπέστη φθορές και στη συνέχεια το 1843 απομακρύνθηκε οριστικά27

ΚΑΤΑ ΜΙΑ ΕΝΝΟΙΑ η τάση μας να ερμηνεύουμε τον Παρθενώνα με όρους πο-λιτικής μπορεί να αποδοθεί σε μια επιστημονική επιτυχία ξέρουμε το πολι-

Τον λόφο του Φιλοπάππου

26 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τικό περιβάλλον της Αθήνας του 5ου αι πΧ καλύτερα από κάθε άλλο Οι σχετικά άφθονες φιλολογικές πηγές και οι επιγραφές που προέρχονται από τους Αθηναίους των κλασικών χρόνων σχετίζονται μrsquo αυτούς ή αναφέρονται σrsquo αυτούς μάς δίνουν πρόσβαση στον κόσμο του Περικλή του στρατηγού και πολιτικού που έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της περιόδου που ονομάζουμε σήμερα laquoχρυσό αιώναraquo και είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με την άνθηση της δημοκρατίας Ο αθηναϊκός πολιτισμός όμως δεν είναι μόνο η δη-μοκρατία αλλά και η ίδια η ιδέα της δημοκρατίας αντιπροσωπεύει πολύ πε-ρισσότερα από όσα μπορεί να αντιληφθεί κανείς κοιτώντας τη μέσα από ένα σύγχρονο πρίσμα Καταρχάς για τους Αθηναίους η έννοια πολιτική υπερέ-βαινε κατά πολύ τη δική μας Η πολιτεία δύσκολα μεταφράζεται στα αγγλι-κά ουσιαστικά η λέξη εμπεριέχει όλες τις προϋποθέσεις για να είναι κανείς πολίτης στην πιο ευρεία του έννοια Η αρχαία πολιτεία ξεπερνούσε κατά πο-λύ τις παραμέτρους της σύγχρονης πολιτικής καθώς αγκάλιαζε τη θρησκεία τις τελετουργίες την ιδεολογία και τις αξίες Ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται πως το προβάδισμα του laquoκαλού του συνόλουraquo έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην πολιτεία όταν παρατηρεί πως laquoαναμφισβήτητα είναι ορθά τα πολιτεύ-ματα όπου αυτοί που κατέχουν την εξουσία είτε είναι ένας είτε λίγοι είτε πολλοί τη χρησιμοποιούν για να εξυπηρετήσουν το κοινό συμφέρονraquo28

Στον πυρήνα της αθηναϊκής πολιτείας φωλιάζουν οι θεμελιακές αντιλήψεις που είχε ο αθηναϊκός πολιτισμός για τον εαυτό του και την καταγωγή του για την κοσμολογία και την προϊστορία του ndash ένα σύνολο ιδεών που καθόρι-ζε τις αξίες της κοινότητας και από το οποίο πήγαζε ένα σύνθετο φάσμα ιε-ροτελεστιών που είχε εστία τον Παρθενώνα για μία χιλιετία περίπου Ο Παρ-θενώνας μέχρι σήμερα ελάχιστα έχει μελετηθεί από αυτή τη σκοπιά Κι όμως αν δεν την κατανοήσει κανείς είναι αδύνατον να εκφράσει ικανοποιητικά τι ακριβώς είναι ο Παρθενώνας πέρα από ένα εξαίρετο αρχιτεκτονικό επίτευγ-μα ή το σύμβολο ενός πολιτικού ιδεώδους όπως το αντιλήφθηκαν ουσιαστι-κά ξένοι πολιτισμοί στο μακρινό μέλλον Αν θέλουμε να ξαναβρούμε το πρω-τογενές το αυθεντικό νόημα του Παρθενώνα πρέπει να αποπειραθούμε να τον δούμε μέσα από τα μάτια αυτών που τον έχτισαν Πρέπει να γυρίσουμε πίσω στο παρελθόν εγχείρημα που εμπλέκει τόσο την αρχαιολογία της συ-νειδητότητας όσο και την αρχαιολογία του τόπου

Οι πρόσφατες αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στον Ιερό Βρά-χο καθώς και οι σύγχρονες ανθρωπολογικές προσεγγίσεις που διευρύνουν περισσότερο από ποτέ άλλοτε τις γνώσεις μας για το απώτερο παρελθόν συμ-βάλλουν στην ανακάλυψη της αρχαίας πραγματικότητας του Παρθενώνα Τεκμηριωμένες αρχαιολογικές ανακαλύψεις της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνη-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

27

μείων Ακρόπολης του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού κατά τη λεπτομερή αυτοψία του κτίσματος έφεραν στο φως νέα στοιχεία σχετικά με τα υλικά τα εργαλεία τις τεχνικές και την τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκαν στην κα-τασκευή του Παρθενώνα29 Τώρα πια ξέρουμε πως κατά τη διάρκεια της οι-κοδόμησης πραγματοποιήθηκαν πολλές μετατροπές ανάμεσά τους ίσως και η καθοριστική προσθήκη της μοναδικής και επιβλητικής ιωνικής ζωφόρου Έχει πλέον υποστηριχτεί πειστικά πως η ζωφόρος αυτή περιέτρεχε αρχικά ολόκληρη την ανατολική πρόσταση του ναού Δύο παράθυρα εκατέρωθεν της ανατολικής θύρας του Παρθενώνα αύξαναν το φως που έπεφτε στο χρυσε-λεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Στη βόρεια κιονοστοιχία ανακαλύφθηκαν ίχνη ενός μικρού ιερού με βωμό άγνωστου μέχρι πρότινος και προγενέστερου του Παρθενώνα30 Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει έναν νέο δρόμο για την κατανόηση του προπαρθενώνιου λατρευτικού τυπικού και θέτει ερωτήματα που αφο-ρούν τη συνέχεια της ιερότητας του χώρου από τα βάθη της αρχαιότητας μέ-χρι την εποχή του Περικλή

Οι τελευταίες δεκαετίες δεν αύξησαν απλώς με γεωμετρική πρόοδο τα νέα δεδομένα σε σχέση με τον σχεδιασμό και την εξέλιξη του Παρθενώνα ως κτι-ρίου Έφεραν επίσης σαρωτικές αλλαγές στον επιστημονικό τρόπο σκέψης αλλαγές οι οποίες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε την πιο άυλη διάσταση του Παρθενώνα Νέα ερωτήματα προκύπτουν σε σχέση με τα τεκμήρια της αρ-χαιότητας ενώ νέα ερευνητικά μοντέλα και μέθοδοι που αντλούν από τις κοι-νωνικές επιστήμες και την ιστορία της θρησκείας και του πολιτισμού καλού-νται να δώσουν τις απαντήσεις Όλα αυτά προώθησαν μια νέα προσέγγιση των μνημείων τα οποία εξετάζονται πλέον μέσα σrsquo ένα ολοκληρωμένο περι-βάλλον συντεθειμένο από μια ποικιλία αρχαίων συμφραζομένων31 Η μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και των τελετουργιών της γνωρίζει άνθηση τα τελευταία τριάντα χρόνια32 H ένταξη της θρησκείας σε κάθε σχεδόν όψη της ζωής στην αρχαία Ελλάδα αναγνωρίζεται πλήρως σήμερα Η υπό εξέλι-ξη μελέτη των αρχαίων συναισθημάτων όπως και της γνωστικής λειτουργίας αποκαλύπτει τις επιδράσεις της γλώσσας της συμπεριφοράς και της πολυ-αισθητηριακής εμπειρίας στο συναίσθημα και τη σκέψη των αρχαίων33 Σήμε-ρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε είμαστε σε θέση να τρυπώσουμε στο μυα-λό των ανθρώπων που έζησαν στη σκιά της Ακρόπολης κατά την αρχαιότητα

Οι συνεχείς μελέτες σε ζητήματα πρόσληψης προβολής και οικειοποίησης έχουν αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους αισθητικές ιδεολογικές και εθνικιστικές ατζέντες διαμόρφωσαν ερμηνευτικά πλαίσια τα τελευταία 250 χρόνια34 Η νοσταλγική ανάγκη της σύγχρονης Δύσης για έναν κρίκο με το κλασικό παρελθόν μια σύνδεση που θα επιβεβαιώνει τις δικές της πολιτικές

28 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

και πολιτιστικές φιλοδοξίες αναγνωρίζεται πλέον ως δύναμη η οποία ήλεγ-χε την κατασκευή των αφηγήσεων που εδώ και καιρό κυριαρχούν στον τρό-πο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα μνημεία Τώρα πια αναγνωρίζουμε πως υπάρχει μια laquoάλλη Ακρόποληraquo η οποία απαιτεί να την προσεγγίσουμε μέσα από μια διαχρονική και πολυαισθητηριακή αντίληψη για τον χώρο και τα οικοδομήματά του ανάμεσά τους και τον Παρθενώνα35 Και οι δύο αυτές δυνάμεις ndashη ανακάλυψη νέων στοιχείων και η ανάπτυξη νέων ερωτημάτων και μεθόδωνndash συμπράττουν για τη δημιουργία ενός νέου θεωρητικού πλαι- σίου για τον Παρθενώνα αυτού που προτείνεται σε αυτό εδώ το βιβλίο

Όσο πιο πολλά ανακαλύπτουμε για τον Παρθενώνα τόσο πιο αινιγματι-κός φαντάζει και τόσο πιο ανεπαρκή μοιάζουν τα απλουστευμένα νοήματα που του αποδόθηκαν από μεταγενέστερους πολιτισμούς Καθώς ένας εξαι-ρετικά περίπλοκος κόσμος τελετουργιών και πνευματικού βάθους αποκαλύ-πτεται το κτίριο αυτό το οποίο βρισκόταν στον πυρήνα τόσο παράξενων σκοτεινών πρακτικών εξακολουθεί να εγείρει το ερώτημα laquoΤι ακριβώς είναι ο Παρθενώναςraquo

Από όλα τα υλικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής η ανάγλυφη ζωφόρος του Παρθενώνα είναι η μεγαλύτερη και πιο λεπτομερής αποκάλυψη των αθη-ναϊκών αντιλήψεων που έχουμε στα χέρια μας Η θριαμβευτική αυτή σκηνή η δεξιοτεχνικά λαξεμένη επάνω στο μάρμαρο η κινούμενη πινακοθήκη προσώ-πων ευγενών βγαλμένων από το μακρινό παρελθόν η laquoλίθινη προσευχήraquo το εκτενέστερο και πιο περίτεχνο αφηγηματικό ταμπλό που μας κληροδότησαν οι Αθηναίοι μας προσφέρει ένα κρίσιμο και ουσιαστικό άνοιγμα στον κόσμο τους Τι ακριβώς αναπαριστούν οι περίπου τετρακόσιες μορφές που λαξεύ-τηκαν επάνω της Το ερώτημα είναι υψίστης σημασίας

Από τον 15ο αιώνα μΧ η ζωφόρος του Παρθενώνα ερμηνεύεται ως στιγ-μιότυπο της ζωής των Αθηναίων του 5ου αι πΧ ενώ από τον 17ο θεωρήθη-κε ότι απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων κομβική εκδήλωση της ετή-σιας γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς36 Η ερμηνεία αυτή ωστόσο εξαιρεί τη ζωφόρο από τη συμβατική διακόσμηση των αρχαίων ελληνικών ναών τα θέ-ματα της οποίας αντλούνταν κατά κανόνα όχι από τη σύγχρονή τους πραγ-ματικότητα αλλά από τους μύθους Κι έτσι το εκπληκτικό αυτό λίθινο ανά-γλυφο δαχτυλίδι είναι για μας ένα ακόμη αίνιγμα μέσα σrsquo αυτό του ίδιου του Παρθενώνα

Στις σελίδες που ακολουθούν προτείνω μια νέα ερμηνεία της ζωφόρου που έρχεται σε άκρα αντίθεση με την επικρατούσα37 Η ερμηνεία μου πηγάζει από τη θρησκεία και όχι από την πολιτική αξιοποιώντας την αναγνώριση προτύ-πων σε στοιχεία προερχόμενα από την εικονογραφία τις γραπτές πηγές και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

29

τις τελετουργίες προτείνω μια νέα ανάγνωση που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον Παρθενώνα όσο και τους ανθρώπους που τον κατασκεύασαν

Κατά τη γνώμη μου αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα που σχηματίζουν την ετήσια παναθηναϊκή πομπή τους αλλά μια σκη-νή από το μυθικό παρελθόν απόλυτα δηλωτική του τι σημαίνει να είσαι πο-λίτης αυτής της πόλης Μια τραγωδία εκτυλίσσεται κι αποκαλύπτει έναν βα-σιλιά και μια βασίλισσα που υπακούοντας στο δελφικό μαντείο αναγκάζο-νται να πάρουν μια αφόρητα επώδυνη απόφαση για να σώσουν την Αθήνα από την καταστροφή Και η απόφαση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την υπέρτατη θυσία Ο ιδρυτικός μύθος που αποκαλύ-πτεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα και βασίζεται στη ζωή του βασιλιά-γε-νάρχη της πόλης και της οικογένειάς του απαιτεί θεώρηση πολύ πιο σκοτει-νή και πρωτόγονη από αυτή που οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί και οι κλασι-κιστές ήταν προετοιμασμένοι να αντέξουν H δραματική αυτή ιστορία μάς επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε από μια ουρανόπεμπτη κλειδαρότρυπα στο εσωτερικό της αθηναϊκής θεώρησης των πραγμάτων θέτοντας σε άμεση αμ-φισβήτηση τις δικές μας ταυτίσεις με αυτή

Ο Παρθενώνας λοιπόν μας απομακρύνει από τα στερεότυπα της Αναγέν-νησης και του Διαφωτισμού από την κοινωνία φιλοσόφων και ρητόρων που συνηθίσαμε να φανταζόμαστε Στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι ήταν ένας λαός πολύ πιο ξένος απrsquo όσο οι περισσότεροι από εμάς σήμερα θα μπορού-σαμε να παραδεχτούμε Ο κόσμος τους ήταν ένας κόσμος κυριευμένος από πνεύματα ανήσυχος κυριαρχούμενος από μια εγωκεντρική αίσθηση του εαυ-τού τους και μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να τα έχουν καλά με τους θεούς Με-γάλο μέρος της ημέρας το περνούσαν ρωτώντας ευχαριστώντας και τιμώ-ντας τους θεούς επιδιώκοντας έτσι να διατηρούν την ισορροπία την αντα-ποδοτικότητα και την αρμονία με τα παντοδύναμα όντα που είχαν το ελεύ-θερο να παίζουν με την ανθρώπινη μοίρα Εξάλλου οι Αθηναίοι ένιωθαν διαρ-κώς από πάνω τους την απειλή του πολέμου της βίας και του θανάτου

Πνεύματα θεότητες και ήρωες από το μυθικό παρελθόν όλοι ήταν παρό-ντες πάντα και παντού σε κάθε γωνιά της αττικής γης Η ζωή ήταν εύθραυ-στη αβέβαιη περιστασιακά ευτυχισμένη και γεμάτη εκπλήξεις πέρα από τη βεβαιότητα του θανάτου που παραμόνευε διαρκώς38 Τα ημερολόγια κι ο ακρι-βής χρόνος διεξαγωγής τελετουργιών θρησκευτικών εορτών αθλητικών αγώ-νων και θεατρικών παραστάσεων ρυθμίζονταν από μακραίωνες παραδόσεις και από την παρατήρηση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον νυχτερι- νό ουρανό Η κοσμολογία το τοπίο και η παράδοση προσέδεναν τους Αθη-

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

22 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λογίας την τάση να βλέπουν τον εαυτό τους στα αρχαία έργα τέχνης O Cecil Rhodes είδε τον Παρθενώνα ως έκφραση όχι της δημοκρατίας αλλά της ηγε-μονίας laquoΜέσω της τέχνης ο Περικλής έμαθε στους νωθρούς Αθηναίους να πιστεύουν στην ηγεμονίαraquo υποστήριξε13 Ο Καρλ Μαρξ θαυμαστής κι αυτός της αρχαίας ελληνικής τέχνης προτίμησε να δει τα κλασικά μνημεία ως προϊό-ντα μιας κοινωνίας που βρισκόταν όχι στην ακμή της αλλά στη νηπιακή της ηλικία laquoΗ γοητεία της [αρχαίας ελληνικής] τέχνηςraquo ισχυρίστηκε ο Μαρξ laquoυπήρξε άρρηκτα συνδεδεμένηraquo με laquoτην ανωριμότητα των κοινωνικών συν-θηκών μέσα στις οποίες αναπτύχθηκεraquo14 Το μεγαλείο της ώριμης κλασικής τέχνης γενικά και του Παρθενώνα ειδικότερα άσκησε ακατανίκητη έλξη και στη φασιστική Γερμανία του Χίτλερ η οποία δε δίστασε να το χρησιμοποιή-σει προς όφελος της ιδεολογικής πολιτιστικής και κοινωνικής της ατζέντας15

Η αντίδραση του Σίγκμουντ Φρόυντ στον Παρθενώνα ήταν τι άλλο Η ενο-χή Βασανιζόταν από το γεγονός πως η ζωή τού επιφύλαξε το προνόμιο να απολαύσει ένα αριστούργημα το οποίο ο πατέρας του ένας έμπορος μαλλιού με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες δε θα μπορούσε ποτέ να έχει δει ή να έχει εκτιμήσει Όντως ο Φρόυντ πλημμύριζε από τύψεις στη σκέψη ότι ο ίδιος είχε αυτή την τύχη ενώ ο πατέρας του όχι16

Το 1998 ο δημοσιογράφος Boris Johnson σημερινός δήμαρχος του Λονδί-νου δημοσίευσε στην Daily Telegraph συνέντευξη ενός υψηλόβαθμου επιμε-

Ο Παρθενώνας του Νάσβιλ Πάρκο Εκατονταετηρίδας Νάσβιλ Τεννεσσί 1920-1931

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

23

λητή του Βρετανικού Μουσείου Στο άρθρο ο Johnson παραθέτει την ακόλου-θη άποψη του επιμελητή τα laquoΕλγίνειαraquo είναι laquoμια εικονογραφημένη ανα- παράσταση της Αγγλίας ως ελεύθερης κοινωνίας απελευθερώτριας άλλων λαώνraquo17 Ο Παρθενώνας λοιπόν χρησιμοποιείται και ως μαγνήτης και ως κα-θρέπτης Μας ελκύει βλέπουμε μέσα του τον εαυτό μας και τον ιδιοποιού-μαστε με τους δικούς μας όρους Αναπόφευκτα μέσα από την παραπάνω διαδικασία το αρχικό του νόημα σε μεγάλο βαθμό επισκιάζεται

Πράγματι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον Παρθενώνα είναι τόσο στενά συνδεδεμένος με την ιστορία των αντιδράσεων που μας προκαλεί ώστε είναι δύσκολη αν όχι αδύνατη η διάκριση μεταξύ των δύο Όταν το αντικεί-μενο που μελετάμε θεωρείται ασύγκριτα όμορφο και εμβληματικό όταν εδώ και δυόμισι χιλιετίες λειτουργεί ως οθόνη προβολής νοημάτων τα εμπόδια για να ανακαλύψει κανείς ξανά την αρχική του έννοια είναι αντίστοιχα με-γάλα Το βέβαιο είναι ότι ο Παρθενώνας δεν περνά απαρατήρητος Έχει μια αύρα αέναη διαχρονική αισθητή σε όλους τους πολιτισμούς που γεννά το δέος τη λατρεία και τον υπέρτατο θαυμασμό Τυπική περίπτωση λάτρη του Παρθενώνα υπήρξε ο Ιρλανδός καλλιτέχνης και περιηγητής Edward Dodwell ο οποίος πέρασε την περίοδο 1801-1806 στην Ελλάδα ζωγραφίζοντας και γρά-φοντας Για τον Παρθενώνα δήλωσε laquoΠρόκειται για τον πιο ανυπέρβλητο θρίαμβο της τέχνης και της αρχιτεκτονικής που αντίκρισε ποτέ ο κόσμοςraquo18 Το ίδιο πάθος συνεπήρε τον λόρδο Έλγιν ο οποίος έρεπε περισσότερο στα έργα παρά στα λόγια Ουσιαστικά κατά τα πρώτα χρόνια της διαμονής του Dodwell στην Αθήνα ο λόρδος και η λαίδη Έλγιν με την ομάδα των βοηθών τους φρόντιζαν για τη διάλυση του ναού αποσπώντας πολλά από τα γλυπτά του και στέλνοντάς τα στο Λονδίνο όπου και παραμένουν μέχρι σήμερα

Ωστόσο ακόμη και η αφαίρεση των γλυπτών δεν κατάφερε να θαμπώσει τη γοητεία του μνημείου Το 1832 ο Γάλλος ποιητής Alphonse de Lamartine ο τελευταίος των Ρομαντικών ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoτο τελειότερο ποίημα που γράφτηκε ποτέ πάνω σε πέτρα στην επιφάνεια της γηςraquo19 Όχι πολύ αρ-γότερα ο αρχιτέκτονας του νεο-γοτθικού ρυθμού Eugegravene Emmanuel Viollet-le-Duc χαρακτήρισε τον καθεδρικό ναό της Αμιέν laquoΠαρθενώνα της γοτθικής αρχιτεκτονικήςraquo20 Ακόμη κι o μεγάλoς δάσκαλος του μοντερνισμού του 20ού αιώνα ο Charles-Eacutedouard Jeanneret γνωστός αργότερα ως Le Corbusier όταν αντίκρισε για πρώτη φορά τον Παρθενώνα διακήρυξε laquoότι εδώ βρίσκεται ο χρυσός κανόνας βάση κάθε καλλιτεχνικής μέτρησηςraquo21

Έτσι λοιπόν το υπέρμετρο γόητρο του Παρθενώνα άσκησε βαθιά επίδρα-ση στους τρόπους με τους οποίους μελετήθηκε στις ερωτήσεις που τέθηκαν γιrsquo αυτόν και το πιο ενδιαφέρον στις ερωτήσεις που έμειναν αναπάντητες

24 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Υπερβολικά σεβαστός για να μπει κάτω από το μικροσκόπιο ο Παρθενώνας υπέστη διαστρεβλώσεις όπως συχνά συμβαίνει στα laquoινδάλματαraquo Αρχαίες φωνές που να μας μαρτυρούν τι ακριβώς αντιπροσώπευε για τους Αθηναί-ους ο ιερότερος ναός τους δεν έχουν επιβιώσει πολλές κι αυτό απλώς διεύ-ρυνε το κενό το οποίο έσπευσαν να καταλάβουν οι ερμηνευτές που έζησαν μετά την αρχαιότητα

ΚΙ ΑΝ ΘΕΛΟΥΜΕ ΔΙΑΚΑΩΣ να αποκαλύψουμε το αρχικό του νόημα η ιστορία του Παρθενώνα δε βοηθά στην ύστερη αρχαιότητα καιρό μετά την εποχή που η Αθήνα έχασε την ανεξαρτησία της το κτίριο υπέστη μια σειρά από κα-ταστροφές Γύρω στο 195 πΧ τo μεγάλo ανατολικό διαμέρισμα του κυρίως ναού καταστράφηκε από πυρκαγιά Σε κάποια φάση του 3ου ή του 4ου αι μΧ την εποχή της Ρωμαιοκρατίας ξέσπασε μία ακόμη πιο καταστροφική πυρκαγιά Κάποιοι μελετητές θεώρησαν υπεύθυνη για την καταστροφή την επιδρομή του γερμανικού φύλου των Ερούλων το 267 μΧ ενώ άλλοι την απέ-δωσαν στην εισβολή των Βησιγότθων του Αλάριχου που λεηλάτησαν την Αθή-να το 396 μΧ22 Όποιος κι αν ήταν o λόγος η στέγη του Παρθενώνα κατέρ-ρευσε με αποτέλεσμα να καταστραφεί ο κυρίως ναός Η εσωτερική κιονο-στοιχία του σηκού η ανατολική θύρα η βάση του λατρευτικού αγάλματος και η στέγη έπρεπε να αντικατασταθούν εξ ολοκλήρου23

Οι μέρες του Παρθενώνα ως ναού της Αθηνάς ήταν πλέον μετρημένες Με-ταξύ 389 και 391 μΧ ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ εξέδωσε μια σειρά από διατάγματα με τα οποία έκλεισε τους ναούς και κατήργησε τα αγάλματα τις γιορτές και όλες τις τελετουργίες της πατροπαράδοτης ελλη-νικής πολυθεϊστικής θρησκείας (Ο αυτοκράτορας που νομιμοποίησε τον χρι-στιανισμό ήταν ο Κωνσταντίνος αλλά αυτός που τον απάλλαξε από τον αντα-γωνισμό και τον μετέτρεψε σε επίσημη θρησκεία του κράτους ήταν ο Θεοδό-σιος) Κατά τα τέλη του 6ου αι πιθανώς κι ακόμη νωρίτερα ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό αφιερωμένο στη Θεοτόκο Η μετατροπή αυ-τή απαιτούσε μια αλλαγή στον προσανατολισμό του έτσι ανοίχθηκε μια κύ-ρια είσοδος στη δυτική πλευρά του και προστέθηκε μια αψίδα στην ανατο-λική (σελίδα 389) Το δυτικό διαμέρισμα έγινε νάρθηκας ενώ το μεγάλο δια-μέρισμα στα ανατολικά κατέλαβε μια τρίκλιτη βασιλική Ένα βαπτιστήριο προστέθηκε στη νοτιοδυτική γωνία του κτιρίου24 Στον ύστερο 7ο αιώνα ο ναός λειτουργούσε ως μητρόπολη της Αθήνας με το όνομα Παναγία η Αθηνιώτισ-σα Το 1204 όταν εισέβαλαν οι φράγκικες δυνάμεις της Δ΄ Σταυροφορίας ο ορθόδοξος ναός μετατράπηκε σε καθολικό και μετονομάστηκε σε Νοτρ Νταμ των Αθηνών Ένα κωδωνοστάσιο υψώθηκε στη νοτιοδυτική του γωνία Με την

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

25

κατάληψη της Αθήνας από τους Οθωμανούς το 1458 ο Παρθενώνας αναδια-μορφώθηκε για άλλη μία φορά αυτή τη φορά για να μετατραπεί σε τζαμί οπότε και συμπληρώθηκε με ένα μιχράμπ ένα μινμπέρ (άμβωνα) κι έναν ψη-λόλιγνο μιναρέ στη θέση του κωδωνοστασίου

Για δύο χιλιάδες χρόνια ο Παρθενώνας επιβίωνε σχεδόν αναλλοίωτος στις 28 Σεπτεμβρίου 1687 όμως υπέστη ένα ολέθριο χτύπημα Μία εβδομάδα νω-ρίτερα ο Σουηδός κόμης Koenigsmark και ο στρατός του ο οποίος αριθμού-σε 10000 άνδρες είχαν αποβιβαστεί στην Ελευσίνα 14 μόλις χιλιόμετρα βο-ρειοδυτικά της πόλης Εκεί συνάντησαν τον Βενετό στρατηγό Francesco Mo-rosini και ξεκίνησαν για την πολιορκία της Αθήνας μία από τις πολυάριθμες επιχειρήσεις του Πολέμου του Μοριά ο οποίος είναι γνωστός ως Στ΄ Βενετο-τουρκικός Πόλεμος και κράτησε από το 1684 ως το 1699 Καθώς ο στρατός της Γαληνοτάτης προήλαυνε η οθωμανική φρουρά οχυρώθηκε στην Ακρόπο-λη Την εποχή εκείνη οι Τούρκοι είχαν ήδη κατεδαφίσει τον ναό της Αθηνάς Νίκης στη δυτική άκρη του ιερού βράχου και στη θέση του είχαν κατασκευά-σει μια πλατφόρμα για κανόνια Επιπλέον είχαν αποθηκεύσει πυρομαχικά μέσα στον ίδιο τον Παρθενώνα Μέσα σε έξι ημέρες οι Βενετοί έριξαν όπως υπολογίζεται 700 κανονιοβολισμούς στον Παρθενώνα από τον γειτονικό λό-φο των Μουσών Τελικά οι άνδρες του Koenigsmark χτύπησαν διάνα Ο Παρ-θενώνας εξερράγη Οι εσωτερικοί του τοίχοι δώδεκα περίπου κίονες από τη βόρεια και τη νότια πλευρά και πολλά από τα αρχιτεκτονικά του γλυπτά εκ-σφενδονίστηκαν βίαια στον αέρα προς όλες τις κατευθύνσεις Τριακόσιοι άν-θρωποι σκοτώθηκαν εκείνη την ημέρα στην Ακρόπολη Η μάχη εξακολούθη-σε να μαίνεται για άλλο ένα εικοσιτετράωρο ώσπου τελικά τα τουρκικά στρα-τεύματα παραδόθηκαν25

Έτσι ο ιερός χώρος της Ακρόπολης άλλαξε για πάντα κι απέκτησε μια νέα εμβληματική μορφή αυτή του laquoερειπιώναraquo26 Στις αρχές του 18ου αιώνα ένα μικρό τετράγωνο τζαμί ήταν χτισμένο ανάμεσα στα πεσμένα μάρμαρα στη θέση του αλλοτινού σηκού του Παρθενώνα Η θολωτή κατασκευή από πλίν-θους και λίθους σε δεύτερη χρήση (με ένα τρίκογχο προστώο που έβλεπε βο-ρειοδυτικά βλ σελίδα 391) έστεκε μέσα στο μισοκατεστραμμένο πλαίσιο της κιονοστοιχίας του Παρθενώνα μέχρι την Επανάσταση του 1821 τότε υπέστη φθορές και στη συνέχεια το 1843 απομακρύνθηκε οριστικά27

ΚΑΤΑ ΜΙΑ ΕΝΝΟΙΑ η τάση μας να ερμηνεύουμε τον Παρθενώνα με όρους πο-λιτικής μπορεί να αποδοθεί σε μια επιστημονική επιτυχία ξέρουμε το πολι-

Τον λόφο του Φιλοπάππου

26 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τικό περιβάλλον της Αθήνας του 5ου αι πΧ καλύτερα από κάθε άλλο Οι σχετικά άφθονες φιλολογικές πηγές και οι επιγραφές που προέρχονται από τους Αθηναίους των κλασικών χρόνων σχετίζονται μrsquo αυτούς ή αναφέρονται σrsquo αυτούς μάς δίνουν πρόσβαση στον κόσμο του Περικλή του στρατηγού και πολιτικού που έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της περιόδου που ονομάζουμε σήμερα laquoχρυσό αιώναraquo και είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με την άνθηση της δημοκρατίας Ο αθηναϊκός πολιτισμός όμως δεν είναι μόνο η δη-μοκρατία αλλά και η ίδια η ιδέα της δημοκρατίας αντιπροσωπεύει πολύ πε-ρισσότερα από όσα μπορεί να αντιληφθεί κανείς κοιτώντας τη μέσα από ένα σύγχρονο πρίσμα Καταρχάς για τους Αθηναίους η έννοια πολιτική υπερέ-βαινε κατά πολύ τη δική μας Η πολιτεία δύσκολα μεταφράζεται στα αγγλι-κά ουσιαστικά η λέξη εμπεριέχει όλες τις προϋποθέσεις για να είναι κανείς πολίτης στην πιο ευρεία του έννοια Η αρχαία πολιτεία ξεπερνούσε κατά πο-λύ τις παραμέτρους της σύγχρονης πολιτικής καθώς αγκάλιαζε τη θρησκεία τις τελετουργίες την ιδεολογία και τις αξίες Ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται πως το προβάδισμα του laquoκαλού του συνόλουraquo έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην πολιτεία όταν παρατηρεί πως laquoαναμφισβήτητα είναι ορθά τα πολιτεύ-ματα όπου αυτοί που κατέχουν την εξουσία είτε είναι ένας είτε λίγοι είτε πολλοί τη χρησιμοποιούν για να εξυπηρετήσουν το κοινό συμφέρονraquo28

Στον πυρήνα της αθηναϊκής πολιτείας φωλιάζουν οι θεμελιακές αντιλήψεις που είχε ο αθηναϊκός πολιτισμός για τον εαυτό του και την καταγωγή του για την κοσμολογία και την προϊστορία του ndash ένα σύνολο ιδεών που καθόρι-ζε τις αξίες της κοινότητας και από το οποίο πήγαζε ένα σύνθετο φάσμα ιε-ροτελεστιών που είχε εστία τον Παρθενώνα για μία χιλιετία περίπου Ο Παρ-θενώνας μέχρι σήμερα ελάχιστα έχει μελετηθεί από αυτή τη σκοπιά Κι όμως αν δεν την κατανοήσει κανείς είναι αδύνατον να εκφράσει ικανοποιητικά τι ακριβώς είναι ο Παρθενώνας πέρα από ένα εξαίρετο αρχιτεκτονικό επίτευγ-μα ή το σύμβολο ενός πολιτικού ιδεώδους όπως το αντιλήφθηκαν ουσιαστι-κά ξένοι πολιτισμοί στο μακρινό μέλλον Αν θέλουμε να ξαναβρούμε το πρω-τογενές το αυθεντικό νόημα του Παρθενώνα πρέπει να αποπειραθούμε να τον δούμε μέσα από τα μάτια αυτών που τον έχτισαν Πρέπει να γυρίσουμε πίσω στο παρελθόν εγχείρημα που εμπλέκει τόσο την αρχαιολογία της συ-νειδητότητας όσο και την αρχαιολογία του τόπου

Οι πρόσφατες αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στον Ιερό Βρά-χο καθώς και οι σύγχρονες ανθρωπολογικές προσεγγίσεις που διευρύνουν περισσότερο από ποτέ άλλοτε τις γνώσεις μας για το απώτερο παρελθόν συμ-βάλλουν στην ανακάλυψη της αρχαίας πραγματικότητας του Παρθενώνα Τεκμηριωμένες αρχαιολογικές ανακαλύψεις της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνη-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

27

μείων Ακρόπολης του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού κατά τη λεπτομερή αυτοψία του κτίσματος έφεραν στο φως νέα στοιχεία σχετικά με τα υλικά τα εργαλεία τις τεχνικές και την τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκαν στην κα-τασκευή του Παρθενώνα29 Τώρα πια ξέρουμε πως κατά τη διάρκεια της οι-κοδόμησης πραγματοποιήθηκαν πολλές μετατροπές ανάμεσά τους ίσως και η καθοριστική προσθήκη της μοναδικής και επιβλητικής ιωνικής ζωφόρου Έχει πλέον υποστηριχτεί πειστικά πως η ζωφόρος αυτή περιέτρεχε αρχικά ολόκληρη την ανατολική πρόσταση του ναού Δύο παράθυρα εκατέρωθεν της ανατολικής θύρας του Παρθενώνα αύξαναν το φως που έπεφτε στο χρυσε-λεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Στη βόρεια κιονοστοιχία ανακαλύφθηκαν ίχνη ενός μικρού ιερού με βωμό άγνωστου μέχρι πρότινος και προγενέστερου του Παρθενώνα30 Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει έναν νέο δρόμο για την κατανόηση του προπαρθενώνιου λατρευτικού τυπικού και θέτει ερωτήματα που αφο-ρούν τη συνέχεια της ιερότητας του χώρου από τα βάθη της αρχαιότητας μέ-χρι την εποχή του Περικλή

Οι τελευταίες δεκαετίες δεν αύξησαν απλώς με γεωμετρική πρόοδο τα νέα δεδομένα σε σχέση με τον σχεδιασμό και την εξέλιξη του Παρθενώνα ως κτι-ρίου Έφεραν επίσης σαρωτικές αλλαγές στον επιστημονικό τρόπο σκέψης αλλαγές οι οποίες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε την πιο άυλη διάσταση του Παρθενώνα Νέα ερωτήματα προκύπτουν σε σχέση με τα τεκμήρια της αρ-χαιότητας ενώ νέα ερευνητικά μοντέλα και μέθοδοι που αντλούν από τις κοι-νωνικές επιστήμες και την ιστορία της θρησκείας και του πολιτισμού καλού-νται να δώσουν τις απαντήσεις Όλα αυτά προώθησαν μια νέα προσέγγιση των μνημείων τα οποία εξετάζονται πλέον μέσα σrsquo ένα ολοκληρωμένο περι-βάλλον συντεθειμένο από μια ποικιλία αρχαίων συμφραζομένων31 Η μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και των τελετουργιών της γνωρίζει άνθηση τα τελευταία τριάντα χρόνια32 H ένταξη της θρησκείας σε κάθε σχεδόν όψη της ζωής στην αρχαία Ελλάδα αναγνωρίζεται πλήρως σήμερα Η υπό εξέλι-ξη μελέτη των αρχαίων συναισθημάτων όπως και της γνωστικής λειτουργίας αποκαλύπτει τις επιδράσεις της γλώσσας της συμπεριφοράς και της πολυ-αισθητηριακής εμπειρίας στο συναίσθημα και τη σκέψη των αρχαίων33 Σήμε-ρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε είμαστε σε θέση να τρυπώσουμε στο μυα-λό των ανθρώπων που έζησαν στη σκιά της Ακρόπολης κατά την αρχαιότητα

Οι συνεχείς μελέτες σε ζητήματα πρόσληψης προβολής και οικειοποίησης έχουν αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους αισθητικές ιδεολογικές και εθνικιστικές ατζέντες διαμόρφωσαν ερμηνευτικά πλαίσια τα τελευταία 250 χρόνια34 Η νοσταλγική ανάγκη της σύγχρονης Δύσης για έναν κρίκο με το κλασικό παρελθόν μια σύνδεση που θα επιβεβαιώνει τις δικές της πολιτικές

28 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

και πολιτιστικές φιλοδοξίες αναγνωρίζεται πλέον ως δύναμη η οποία ήλεγ-χε την κατασκευή των αφηγήσεων που εδώ και καιρό κυριαρχούν στον τρό-πο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα μνημεία Τώρα πια αναγνωρίζουμε πως υπάρχει μια laquoάλλη Ακρόποληraquo η οποία απαιτεί να την προσεγγίσουμε μέσα από μια διαχρονική και πολυαισθητηριακή αντίληψη για τον χώρο και τα οικοδομήματά του ανάμεσά τους και τον Παρθενώνα35 Και οι δύο αυτές δυνάμεις ndashη ανακάλυψη νέων στοιχείων και η ανάπτυξη νέων ερωτημάτων και μεθόδωνndash συμπράττουν για τη δημιουργία ενός νέου θεωρητικού πλαι- σίου για τον Παρθενώνα αυτού που προτείνεται σε αυτό εδώ το βιβλίο

Όσο πιο πολλά ανακαλύπτουμε για τον Παρθενώνα τόσο πιο αινιγματι-κός φαντάζει και τόσο πιο ανεπαρκή μοιάζουν τα απλουστευμένα νοήματα που του αποδόθηκαν από μεταγενέστερους πολιτισμούς Καθώς ένας εξαι-ρετικά περίπλοκος κόσμος τελετουργιών και πνευματικού βάθους αποκαλύ-πτεται το κτίριο αυτό το οποίο βρισκόταν στον πυρήνα τόσο παράξενων σκοτεινών πρακτικών εξακολουθεί να εγείρει το ερώτημα laquoΤι ακριβώς είναι ο Παρθενώναςraquo

Από όλα τα υλικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής η ανάγλυφη ζωφόρος του Παρθενώνα είναι η μεγαλύτερη και πιο λεπτομερής αποκάλυψη των αθη-ναϊκών αντιλήψεων που έχουμε στα χέρια μας Η θριαμβευτική αυτή σκηνή η δεξιοτεχνικά λαξεμένη επάνω στο μάρμαρο η κινούμενη πινακοθήκη προσώ-πων ευγενών βγαλμένων από το μακρινό παρελθόν η laquoλίθινη προσευχήraquo το εκτενέστερο και πιο περίτεχνο αφηγηματικό ταμπλό που μας κληροδότησαν οι Αθηναίοι μας προσφέρει ένα κρίσιμο και ουσιαστικό άνοιγμα στον κόσμο τους Τι ακριβώς αναπαριστούν οι περίπου τετρακόσιες μορφές που λαξεύ-τηκαν επάνω της Το ερώτημα είναι υψίστης σημασίας

Από τον 15ο αιώνα μΧ η ζωφόρος του Παρθενώνα ερμηνεύεται ως στιγ-μιότυπο της ζωής των Αθηναίων του 5ου αι πΧ ενώ από τον 17ο θεωρήθη-κε ότι απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων κομβική εκδήλωση της ετή-σιας γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς36 Η ερμηνεία αυτή ωστόσο εξαιρεί τη ζωφόρο από τη συμβατική διακόσμηση των αρχαίων ελληνικών ναών τα θέ-ματα της οποίας αντλούνταν κατά κανόνα όχι από τη σύγχρονή τους πραγ-ματικότητα αλλά από τους μύθους Κι έτσι το εκπληκτικό αυτό λίθινο ανά-γλυφο δαχτυλίδι είναι για μας ένα ακόμη αίνιγμα μέσα σrsquo αυτό του ίδιου του Παρθενώνα

Στις σελίδες που ακολουθούν προτείνω μια νέα ερμηνεία της ζωφόρου που έρχεται σε άκρα αντίθεση με την επικρατούσα37 Η ερμηνεία μου πηγάζει από τη θρησκεία και όχι από την πολιτική αξιοποιώντας την αναγνώριση προτύ-πων σε στοιχεία προερχόμενα από την εικονογραφία τις γραπτές πηγές και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

29

τις τελετουργίες προτείνω μια νέα ανάγνωση που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον Παρθενώνα όσο και τους ανθρώπους που τον κατασκεύασαν

Κατά τη γνώμη μου αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα που σχηματίζουν την ετήσια παναθηναϊκή πομπή τους αλλά μια σκη-νή από το μυθικό παρελθόν απόλυτα δηλωτική του τι σημαίνει να είσαι πο-λίτης αυτής της πόλης Μια τραγωδία εκτυλίσσεται κι αποκαλύπτει έναν βα-σιλιά και μια βασίλισσα που υπακούοντας στο δελφικό μαντείο αναγκάζο-νται να πάρουν μια αφόρητα επώδυνη απόφαση για να σώσουν την Αθήνα από την καταστροφή Και η απόφαση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την υπέρτατη θυσία Ο ιδρυτικός μύθος που αποκαλύ-πτεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα και βασίζεται στη ζωή του βασιλιά-γε-νάρχη της πόλης και της οικογένειάς του απαιτεί θεώρηση πολύ πιο σκοτει-νή και πρωτόγονη από αυτή που οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί και οι κλασι-κιστές ήταν προετοιμασμένοι να αντέξουν H δραματική αυτή ιστορία μάς επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε από μια ουρανόπεμπτη κλειδαρότρυπα στο εσωτερικό της αθηναϊκής θεώρησης των πραγμάτων θέτοντας σε άμεση αμ-φισβήτηση τις δικές μας ταυτίσεις με αυτή

Ο Παρθενώνας λοιπόν μας απομακρύνει από τα στερεότυπα της Αναγέν-νησης και του Διαφωτισμού από την κοινωνία φιλοσόφων και ρητόρων που συνηθίσαμε να φανταζόμαστε Στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι ήταν ένας λαός πολύ πιο ξένος απrsquo όσο οι περισσότεροι από εμάς σήμερα θα μπορού-σαμε να παραδεχτούμε Ο κόσμος τους ήταν ένας κόσμος κυριευμένος από πνεύματα ανήσυχος κυριαρχούμενος από μια εγωκεντρική αίσθηση του εαυ-τού τους και μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να τα έχουν καλά με τους θεούς Με-γάλο μέρος της ημέρας το περνούσαν ρωτώντας ευχαριστώντας και τιμώ-ντας τους θεούς επιδιώκοντας έτσι να διατηρούν την ισορροπία την αντα-ποδοτικότητα και την αρμονία με τα παντοδύναμα όντα που είχαν το ελεύ-θερο να παίζουν με την ανθρώπινη μοίρα Εξάλλου οι Αθηναίοι ένιωθαν διαρ-κώς από πάνω τους την απειλή του πολέμου της βίας και του θανάτου

Πνεύματα θεότητες και ήρωες από το μυθικό παρελθόν όλοι ήταν παρό-ντες πάντα και παντού σε κάθε γωνιά της αττικής γης Η ζωή ήταν εύθραυ-στη αβέβαιη περιστασιακά ευτυχισμένη και γεμάτη εκπλήξεις πέρα από τη βεβαιότητα του θανάτου που παραμόνευε διαρκώς38 Τα ημερολόγια κι ο ακρι-βής χρόνος διεξαγωγής τελετουργιών θρησκευτικών εορτών αθλητικών αγώ-νων και θεατρικών παραστάσεων ρυθμίζονταν από μακραίωνες παραδόσεις και από την παρατήρηση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον νυχτερι- νό ουρανό Η κοσμολογία το τοπίο και η παράδοση προσέδεναν τους Αθη-

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

23

λητή του Βρετανικού Μουσείου Στο άρθρο ο Johnson παραθέτει την ακόλου-θη άποψη του επιμελητή τα laquoΕλγίνειαraquo είναι laquoμια εικονογραφημένη ανα- παράσταση της Αγγλίας ως ελεύθερης κοινωνίας απελευθερώτριας άλλων λαώνraquo17 Ο Παρθενώνας λοιπόν χρησιμοποιείται και ως μαγνήτης και ως κα-θρέπτης Μας ελκύει βλέπουμε μέσα του τον εαυτό μας και τον ιδιοποιού-μαστε με τους δικούς μας όρους Αναπόφευκτα μέσα από την παραπάνω διαδικασία το αρχικό του νόημα σε μεγάλο βαθμό επισκιάζεται

Πράγματι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον Παρθενώνα είναι τόσο στενά συνδεδεμένος με την ιστορία των αντιδράσεων που μας προκαλεί ώστε είναι δύσκολη αν όχι αδύνατη η διάκριση μεταξύ των δύο Όταν το αντικεί-μενο που μελετάμε θεωρείται ασύγκριτα όμορφο και εμβληματικό όταν εδώ και δυόμισι χιλιετίες λειτουργεί ως οθόνη προβολής νοημάτων τα εμπόδια για να ανακαλύψει κανείς ξανά την αρχική του έννοια είναι αντίστοιχα με-γάλα Το βέβαιο είναι ότι ο Παρθενώνας δεν περνά απαρατήρητος Έχει μια αύρα αέναη διαχρονική αισθητή σε όλους τους πολιτισμούς που γεννά το δέος τη λατρεία και τον υπέρτατο θαυμασμό Τυπική περίπτωση λάτρη του Παρθενώνα υπήρξε ο Ιρλανδός καλλιτέχνης και περιηγητής Edward Dodwell ο οποίος πέρασε την περίοδο 1801-1806 στην Ελλάδα ζωγραφίζοντας και γρά-φοντας Για τον Παρθενώνα δήλωσε laquoΠρόκειται για τον πιο ανυπέρβλητο θρίαμβο της τέχνης και της αρχιτεκτονικής που αντίκρισε ποτέ ο κόσμοςraquo18 Το ίδιο πάθος συνεπήρε τον λόρδο Έλγιν ο οποίος έρεπε περισσότερο στα έργα παρά στα λόγια Ουσιαστικά κατά τα πρώτα χρόνια της διαμονής του Dodwell στην Αθήνα ο λόρδος και η λαίδη Έλγιν με την ομάδα των βοηθών τους φρόντιζαν για τη διάλυση του ναού αποσπώντας πολλά από τα γλυπτά του και στέλνοντάς τα στο Λονδίνο όπου και παραμένουν μέχρι σήμερα

Ωστόσο ακόμη και η αφαίρεση των γλυπτών δεν κατάφερε να θαμπώσει τη γοητεία του μνημείου Το 1832 ο Γάλλος ποιητής Alphonse de Lamartine ο τελευταίος των Ρομαντικών ανακήρυξε τον Παρθενώνα laquoτο τελειότερο ποίημα που γράφτηκε ποτέ πάνω σε πέτρα στην επιφάνεια της γηςraquo19 Όχι πολύ αρ-γότερα ο αρχιτέκτονας του νεο-γοτθικού ρυθμού Eugegravene Emmanuel Viollet-le-Duc χαρακτήρισε τον καθεδρικό ναό της Αμιέν laquoΠαρθενώνα της γοτθικής αρχιτεκτονικήςraquo20 Ακόμη κι o μεγάλoς δάσκαλος του μοντερνισμού του 20ού αιώνα ο Charles-Eacutedouard Jeanneret γνωστός αργότερα ως Le Corbusier όταν αντίκρισε για πρώτη φορά τον Παρθενώνα διακήρυξε laquoότι εδώ βρίσκεται ο χρυσός κανόνας βάση κάθε καλλιτεχνικής μέτρησηςraquo21

Έτσι λοιπόν το υπέρμετρο γόητρο του Παρθενώνα άσκησε βαθιά επίδρα-ση στους τρόπους με τους οποίους μελετήθηκε στις ερωτήσεις που τέθηκαν γιrsquo αυτόν και το πιο ενδιαφέρον στις ερωτήσεις που έμειναν αναπάντητες

24 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Υπερβολικά σεβαστός για να μπει κάτω από το μικροσκόπιο ο Παρθενώνας υπέστη διαστρεβλώσεις όπως συχνά συμβαίνει στα laquoινδάλματαraquo Αρχαίες φωνές που να μας μαρτυρούν τι ακριβώς αντιπροσώπευε για τους Αθηναί-ους ο ιερότερος ναός τους δεν έχουν επιβιώσει πολλές κι αυτό απλώς διεύ-ρυνε το κενό το οποίο έσπευσαν να καταλάβουν οι ερμηνευτές που έζησαν μετά την αρχαιότητα

ΚΙ ΑΝ ΘΕΛΟΥΜΕ ΔΙΑΚΑΩΣ να αποκαλύψουμε το αρχικό του νόημα η ιστορία του Παρθενώνα δε βοηθά στην ύστερη αρχαιότητα καιρό μετά την εποχή που η Αθήνα έχασε την ανεξαρτησία της το κτίριο υπέστη μια σειρά από κα-ταστροφές Γύρω στο 195 πΧ τo μεγάλo ανατολικό διαμέρισμα του κυρίως ναού καταστράφηκε από πυρκαγιά Σε κάποια φάση του 3ου ή του 4ου αι μΧ την εποχή της Ρωμαιοκρατίας ξέσπασε μία ακόμη πιο καταστροφική πυρκαγιά Κάποιοι μελετητές θεώρησαν υπεύθυνη για την καταστροφή την επιδρομή του γερμανικού φύλου των Ερούλων το 267 μΧ ενώ άλλοι την απέ-δωσαν στην εισβολή των Βησιγότθων του Αλάριχου που λεηλάτησαν την Αθή-να το 396 μΧ22 Όποιος κι αν ήταν o λόγος η στέγη του Παρθενώνα κατέρ-ρευσε με αποτέλεσμα να καταστραφεί ο κυρίως ναός Η εσωτερική κιονο-στοιχία του σηκού η ανατολική θύρα η βάση του λατρευτικού αγάλματος και η στέγη έπρεπε να αντικατασταθούν εξ ολοκλήρου23

Οι μέρες του Παρθενώνα ως ναού της Αθηνάς ήταν πλέον μετρημένες Με-ταξύ 389 και 391 μΧ ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ εξέδωσε μια σειρά από διατάγματα με τα οποία έκλεισε τους ναούς και κατήργησε τα αγάλματα τις γιορτές και όλες τις τελετουργίες της πατροπαράδοτης ελλη-νικής πολυθεϊστικής θρησκείας (Ο αυτοκράτορας που νομιμοποίησε τον χρι-στιανισμό ήταν ο Κωνσταντίνος αλλά αυτός που τον απάλλαξε από τον αντα-γωνισμό και τον μετέτρεψε σε επίσημη θρησκεία του κράτους ήταν ο Θεοδό-σιος) Κατά τα τέλη του 6ου αι πιθανώς κι ακόμη νωρίτερα ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό αφιερωμένο στη Θεοτόκο Η μετατροπή αυ-τή απαιτούσε μια αλλαγή στον προσανατολισμό του έτσι ανοίχθηκε μια κύ-ρια είσοδος στη δυτική πλευρά του και προστέθηκε μια αψίδα στην ανατο-λική (σελίδα 389) Το δυτικό διαμέρισμα έγινε νάρθηκας ενώ το μεγάλο δια-μέρισμα στα ανατολικά κατέλαβε μια τρίκλιτη βασιλική Ένα βαπτιστήριο προστέθηκε στη νοτιοδυτική γωνία του κτιρίου24 Στον ύστερο 7ο αιώνα ο ναός λειτουργούσε ως μητρόπολη της Αθήνας με το όνομα Παναγία η Αθηνιώτισ-σα Το 1204 όταν εισέβαλαν οι φράγκικες δυνάμεις της Δ΄ Σταυροφορίας ο ορθόδοξος ναός μετατράπηκε σε καθολικό και μετονομάστηκε σε Νοτρ Νταμ των Αθηνών Ένα κωδωνοστάσιο υψώθηκε στη νοτιοδυτική του γωνία Με την

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

25

κατάληψη της Αθήνας από τους Οθωμανούς το 1458 ο Παρθενώνας αναδια-μορφώθηκε για άλλη μία φορά αυτή τη φορά για να μετατραπεί σε τζαμί οπότε και συμπληρώθηκε με ένα μιχράμπ ένα μινμπέρ (άμβωνα) κι έναν ψη-λόλιγνο μιναρέ στη θέση του κωδωνοστασίου

Για δύο χιλιάδες χρόνια ο Παρθενώνας επιβίωνε σχεδόν αναλλοίωτος στις 28 Σεπτεμβρίου 1687 όμως υπέστη ένα ολέθριο χτύπημα Μία εβδομάδα νω-ρίτερα ο Σουηδός κόμης Koenigsmark και ο στρατός του ο οποίος αριθμού-σε 10000 άνδρες είχαν αποβιβαστεί στην Ελευσίνα 14 μόλις χιλιόμετρα βο-ρειοδυτικά της πόλης Εκεί συνάντησαν τον Βενετό στρατηγό Francesco Mo-rosini και ξεκίνησαν για την πολιορκία της Αθήνας μία από τις πολυάριθμες επιχειρήσεις του Πολέμου του Μοριά ο οποίος είναι γνωστός ως Στ΄ Βενετο-τουρκικός Πόλεμος και κράτησε από το 1684 ως το 1699 Καθώς ο στρατός της Γαληνοτάτης προήλαυνε η οθωμανική φρουρά οχυρώθηκε στην Ακρόπο-λη Την εποχή εκείνη οι Τούρκοι είχαν ήδη κατεδαφίσει τον ναό της Αθηνάς Νίκης στη δυτική άκρη του ιερού βράχου και στη θέση του είχαν κατασκευά-σει μια πλατφόρμα για κανόνια Επιπλέον είχαν αποθηκεύσει πυρομαχικά μέσα στον ίδιο τον Παρθενώνα Μέσα σε έξι ημέρες οι Βενετοί έριξαν όπως υπολογίζεται 700 κανονιοβολισμούς στον Παρθενώνα από τον γειτονικό λό-φο των Μουσών Τελικά οι άνδρες του Koenigsmark χτύπησαν διάνα Ο Παρ-θενώνας εξερράγη Οι εσωτερικοί του τοίχοι δώδεκα περίπου κίονες από τη βόρεια και τη νότια πλευρά και πολλά από τα αρχιτεκτονικά του γλυπτά εκ-σφενδονίστηκαν βίαια στον αέρα προς όλες τις κατευθύνσεις Τριακόσιοι άν-θρωποι σκοτώθηκαν εκείνη την ημέρα στην Ακρόπολη Η μάχη εξακολούθη-σε να μαίνεται για άλλο ένα εικοσιτετράωρο ώσπου τελικά τα τουρκικά στρα-τεύματα παραδόθηκαν25

Έτσι ο ιερός χώρος της Ακρόπολης άλλαξε για πάντα κι απέκτησε μια νέα εμβληματική μορφή αυτή του laquoερειπιώναraquo26 Στις αρχές του 18ου αιώνα ένα μικρό τετράγωνο τζαμί ήταν χτισμένο ανάμεσα στα πεσμένα μάρμαρα στη θέση του αλλοτινού σηκού του Παρθενώνα Η θολωτή κατασκευή από πλίν-θους και λίθους σε δεύτερη χρήση (με ένα τρίκογχο προστώο που έβλεπε βο-ρειοδυτικά βλ σελίδα 391) έστεκε μέσα στο μισοκατεστραμμένο πλαίσιο της κιονοστοιχίας του Παρθενώνα μέχρι την Επανάσταση του 1821 τότε υπέστη φθορές και στη συνέχεια το 1843 απομακρύνθηκε οριστικά27

ΚΑΤΑ ΜΙΑ ΕΝΝΟΙΑ η τάση μας να ερμηνεύουμε τον Παρθενώνα με όρους πο-λιτικής μπορεί να αποδοθεί σε μια επιστημονική επιτυχία ξέρουμε το πολι-

Τον λόφο του Φιλοπάππου

26 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τικό περιβάλλον της Αθήνας του 5ου αι πΧ καλύτερα από κάθε άλλο Οι σχετικά άφθονες φιλολογικές πηγές και οι επιγραφές που προέρχονται από τους Αθηναίους των κλασικών χρόνων σχετίζονται μrsquo αυτούς ή αναφέρονται σrsquo αυτούς μάς δίνουν πρόσβαση στον κόσμο του Περικλή του στρατηγού και πολιτικού που έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της περιόδου που ονομάζουμε σήμερα laquoχρυσό αιώναraquo και είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με την άνθηση της δημοκρατίας Ο αθηναϊκός πολιτισμός όμως δεν είναι μόνο η δη-μοκρατία αλλά και η ίδια η ιδέα της δημοκρατίας αντιπροσωπεύει πολύ πε-ρισσότερα από όσα μπορεί να αντιληφθεί κανείς κοιτώντας τη μέσα από ένα σύγχρονο πρίσμα Καταρχάς για τους Αθηναίους η έννοια πολιτική υπερέ-βαινε κατά πολύ τη δική μας Η πολιτεία δύσκολα μεταφράζεται στα αγγλι-κά ουσιαστικά η λέξη εμπεριέχει όλες τις προϋποθέσεις για να είναι κανείς πολίτης στην πιο ευρεία του έννοια Η αρχαία πολιτεία ξεπερνούσε κατά πο-λύ τις παραμέτρους της σύγχρονης πολιτικής καθώς αγκάλιαζε τη θρησκεία τις τελετουργίες την ιδεολογία και τις αξίες Ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται πως το προβάδισμα του laquoκαλού του συνόλουraquo έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην πολιτεία όταν παρατηρεί πως laquoαναμφισβήτητα είναι ορθά τα πολιτεύ-ματα όπου αυτοί που κατέχουν την εξουσία είτε είναι ένας είτε λίγοι είτε πολλοί τη χρησιμοποιούν για να εξυπηρετήσουν το κοινό συμφέρονraquo28

Στον πυρήνα της αθηναϊκής πολιτείας φωλιάζουν οι θεμελιακές αντιλήψεις που είχε ο αθηναϊκός πολιτισμός για τον εαυτό του και την καταγωγή του για την κοσμολογία και την προϊστορία του ndash ένα σύνολο ιδεών που καθόρι-ζε τις αξίες της κοινότητας και από το οποίο πήγαζε ένα σύνθετο φάσμα ιε-ροτελεστιών που είχε εστία τον Παρθενώνα για μία χιλιετία περίπου Ο Παρ-θενώνας μέχρι σήμερα ελάχιστα έχει μελετηθεί από αυτή τη σκοπιά Κι όμως αν δεν την κατανοήσει κανείς είναι αδύνατον να εκφράσει ικανοποιητικά τι ακριβώς είναι ο Παρθενώνας πέρα από ένα εξαίρετο αρχιτεκτονικό επίτευγ-μα ή το σύμβολο ενός πολιτικού ιδεώδους όπως το αντιλήφθηκαν ουσιαστι-κά ξένοι πολιτισμοί στο μακρινό μέλλον Αν θέλουμε να ξαναβρούμε το πρω-τογενές το αυθεντικό νόημα του Παρθενώνα πρέπει να αποπειραθούμε να τον δούμε μέσα από τα μάτια αυτών που τον έχτισαν Πρέπει να γυρίσουμε πίσω στο παρελθόν εγχείρημα που εμπλέκει τόσο την αρχαιολογία της συ-νειδητότητας όσο και την αρχαιολογία του τόπου

Οι πρόσφατες αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στον Ιερό Βρά-χο καθώς και οι σύγχρονες ανθρωπολογικές προσεγγίσεις που διευρύνουν περισσότερο από ποτέ άλλοτε τις γνώσεις μας για το απώτερο παρελθόν συμ-βάλλουν στην ανακάλυψη της αρχαίας πραγματικότητας του Παρθενώνα Τεκμηριωμένες αρχαιολογικές ανακαλύψεις της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνη-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

27

μείων Ακρόπολης του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού κατά τη λεπτομερή αυτοψία του κτίσματος έφεραν στο φως νέα στοιχεία σχετικά με τα υλικά τα εργαλεία τις τεχνικές και την τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκαν στην κα-τασκευή του Παρθενώνα29 Τώρα πια ξέρουμε πως κατά τη διάρκεια της οι-κοδόμησης πραγματοποιήθηκαν πολλές μετατροπές ανάμεσά τους ίσως και η καθοριστική προσθήκη της μοναδικής και επιβλητικής ιωνικής ζωφόρου Έχει πλέον υποστηριχτεί πειστικά πως η ζωφόρος αυτή περιέτρεχε αρχικά ολόκληρη την ανατολική πρόσταση του ναού Δύο παράθυρα εκατέρωθεν της ανατολικής θύρας του Παρθενώνα αύξαναν το φως που έπεφτε στο χρυσε-λεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Στη βόρεια κιονοστοιχία ανακαλύφθηκαν ίχνη ενός μικρού ιερού με βωμό άγνωστου μέχρι πρότινος και προγενέστερου του Παρθενώνα30 Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει έναν νέο δρόμο για την κατανόηση του προπαρθενώνιου λατρευτικού τυπικού και θέτει ερωτήματα που αφο-ρούν τη συνέχεια της ιερότητας του χώρου από τα βάθη της αρχαιότητας μέ-χρι την εποχή του Περικλή

Οι τελευταίες δεκαετίες δεν αύξησαν απλώς με γεωμετρική πρόοδο τα νέα δεδομένα σε σχέση με τον σχεδιασμό και την εξέλιξη του Παρθενώνα ως κτι-ρίου Έφεραν επίσης σαρωτικές αλλαγές στον επιστημονικό τρόπο σκέψης αλλαγές οι οποίες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε την πιο άυλη διάσταση του Παρθενώνα Νέα ερωτήματα προκύπτουν σε σχέση με τα τεκμήρια της αρ-χαιότητας ενώ νέα ερευνητικά μοντέλα και μέθοδοι που αντλούν από τις κοι-νωνικές επιστήμες και την ιστορία της θρησκείας και του πολιτισμού καλού-νται να δώσουν τις απαντήσεις Όλα αυτά προώθησαν μια νέα προσέγγιση των μνημείων τα οποία εξετάζονται πλέον μέσα σrsquo ένα ολοκληρωμένο περι-βάλλον συντεθειμένο από μια ποικιλία αρχαίων συμφραζομένων31 Η μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και των τελετουργιών της γνωρίζει άνθηση τα τελευταία τριάντα χρόνια32 H ένταξη της θρησκείας σε κάθε σχεδόν όψη της ζωής στην αρχαία Ελλάδα αναγνωρίζεται πλήρως σήμερα Η υπό εξέλι-ξη μελέτη των αρχαίων συναισθημάτων όπως και της γνωστικής λειτουργίας αποκαλύπτει τις επιδράσεις της γλώσσας της συμπεριφοράς και της πολυ-αισθητηριακής εμπειρίας στο συναίσθημα και τη σκέψη των αρχαίων33 Σήμε-ρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε είμαστε σε θέση να τρυπώσουμε στο μυα-λό των ανθρώπων που έζησαν στη σκιά της Ακρόπολης κατά την αρχαιότητα

Οι συνεχείς μελέτες σε ζητήματα πρόσληψης προβολής και οικειοποίησης έχουν αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους αισθητικές ιδεολογικές και εθνικιστικές ατζέντες διαμόρφωσαν ερμηνευτικά πλαίσια τα τελευταία 250 χρόνια34 Η νοσταλγική ανάγκη της σύγχρονης Δύσης για έναν κρίκο με το κλασικό παρελθόν μια σύνδεση που θα επιβεβαιώνει τις δικές της πολιτικές

28 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

και πολιτιστικές φιλοδοξίες αναγνωρίζεται πλέον ως δύναμη η οποία ήλεγ-χε την κατασκευή των αφηγήσεων που εδώ και καιρό κυριαρχούν στον τρό-πο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα μνημεία Τώρα πια αναγνωρίζουμε πως υπάρχει μια laquoάλλη Ακρόποληraquo η οποία απαιτεί να την προσεγγίσουμε μέσα από μια διαχρονική και πολυαισθητηριακή αντίληψη για τον χώρο και τα οικοδομήματά του ανάμεσά τους και τον Παρθενώνα35 Και οι δύο αυτές δυνάμεις ndashη ανακάλυψη νέων στοιχείων και η ανάπτυξη νέων ερωτημάτων και μεθόδωνndash συμπράττουν για τη δημιουργία ενός νέου θεωρητικού πλαι- σίου για τον Παρθενώνα αυτού που προτείνεται σε αυτό εδώ το βιβλίο

Όσο πιο πολλά ανακαλύπτουμε για τον Παρθενώνα τόσο πιο αινιγματι-κός φαντάζει και τόσο πιο ανεπαρκή μοιάζουν τα απλουστευμένα νοήματα που του αποδόθηκαν από μεταγενέστερους πολιτισμούς Καθώς ένας εξαι-ρετικά περίπλοκος κόσμος τελετουργιών και πνευματικού βάθους αποκαλύ-πτεται το κτίριο αυτό το οποίο βρισκόταν στον πυρήνα τόσο παράξενων σκοτεινών πρακτικών εξακολουθεί να εγείρει το ερώτημα laquoΤι ακριβώς είναι ο Παρθενώναςraquo

Από όλα τα υλικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής η ανάγλυφη ζωφόρος του Παρθενώνα είναι η μεγαλύτερη και πιο λεπτομερής αποκάλυψη των αθη-ναϊκών αντιλήψεων που έχουμε στα χέρια μας Η θριαμβευτική αυτή σκηνή η δεξιοτεχνικά λαξεμένη επάνω στο μάρμαρο η κινούμενη πινακοθήκη προσώ-πων ευγενών βγαλμένων από το μακρινό παρελθόν η laquoλίθινη προσευχήraquo το εκτενέστερο και πιο περίτεχνο αφηγηματικό ταμπλό που μας κληροδότησαν οι Αθηναίοι μας προσφέρει ένα κρίσιμο και ουσιαστικό άνοιγμα στον κόσμο τους Τι ακριβώς αναπαριστούν οι περίπου τετρακόσιες μορφές που λαξεύ-τηκαν επάνω της Το ερώτημα είναι υψίστης σημασίας

Από τον 15ο αιώνα μΧ η ζωφόρος του Παρθενώνα ερμηνεύεται ως στιγ-μιότυπο της ζωής των Αθηναίων του 5ου αι πΧ ενώ από τον 17ο θεωρήθη-κε ότι απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων κομβική εκδήλωση της ετή-σιας γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς36 Η ερμηνεία αυτή ωστόσο εξαιρεί τη ζωφόρο από τη συμβατική διακόσμηση των αρχαίων ελληνικών ναών τα θέ-ματα της οποίας αντλούνταν κατά κανόνα όχι από τη σύγχρονή τους πραγ-ματικότητα αλλά από τους μύθους Κι έτσι το εκπληκτικό αυτό λίθινο ανά-γλυφο δαχτυλίδι είναι για μας ένα ακόμη αίνιγμα μέσα σrsquo αυτό του ίδιου του Παρθενώνα

Στις σελίδες που ακολουθούν προτείνω μια νέα ερμηνεία της ζωφόρου που έρχεται σε άκρα αντίθεση με την επικρατούσα37 Η ερμηνεία μου πηγάζει από τη θρησκεία και όχι από την πολιτική αξιοποιώντας την αναγνώριση προτύ-πων σε στοιχεία προερχόμενα από την εικονογραφία τις γραπτές πηγές και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

29

τις τελετουργίες προτείνω μια νέα ανάγνωση που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον Παρθενώνα όσο και τους ανθρώπους που τον κατασκεύασαν

Κατά τη γνώμη μου αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα που σχηματίζουν την ετήσια παναθηναϊκή πομπή τους αλλά μια σκη-νή από το μυθικό παρελθόν απόλυτα δηλωτική του τι σημαίνει να είσαι πο-λίτης αυτής της πόλης Μια τραγωδία εκτυλίσσεται κι αποκαλύπτει έναν βα-σιλιά και μια βασίλισσα που υπακούοντας στο δελφικό μαντείο αναγκάζο-νται να πάρουν μια αφόρητα επώδυνη απόφαση για να σώσουν την Αθήνα από την καταστροφή Και η απόφαση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την υπέρτατη θυσία Ο ιδρυτικός μύθος που αποκαλύ-πτεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα και βασίζεται στη ζωή του βασιλιά-γε-νάρχη της πόλης και της οικογένειάς του απαιτεί θεώρηση πολύ πιο σκοτει-νή και πρωτόγονη από αυτή που οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί και οι κλασι-κιστές ήταν προετοιμασμένοι να αντέξουν H δραματική αυτή ιστορία μάς επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε από μια ουρανόπεμπτη κλειδαρότρυπα στο εσωτερικό της αθηναϊκής θεώρησης των πραγμάτων θέτοντας σε άμεση αμ-φισβήτηση τις δικές μας ταυτίσεις με αυτή

Ο Παρθενώνας λοιπόν μας απομακρύνει από τα στερεότυπα της Αναγέν-νησης και του Διαφωτισμού από την κοινωνία φιλοσόφων και ρητόρων που συνηθίσαμε να φανταζόμαστε Στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι ήταν ένας λαός πολύ πιο ξένος απrsquo όσο οι περισσότεροι από εμάς σήμερα θα μπορού-σαμε να παραδεχτούμε Ο κόσμος τους ήταν ένας κόσμος κυριευμένος από πνεύματα ανήσυχος κυριαρχούμενος από μια εγωκεντρική αίσθηση του εαυ-τού τους και μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να τα έχουν καλά με τους θεούς Με-γάλο μέρος της ημέρας το περνούσαν ρωτώντας ευχαριστώντας και τιμώ-ντας τους θεούς επιδιώκοντας έτσι να διατηρούν την ισορροπία την αντα-ποδοτικότητα και την αρμονία με τα παντοδύναμα όντα που είχαν το ελεύ-θερο να παίζουν με την ανθρώπινη μοίρα Εξάλλου οι Αθηναίοι ένιωθαν διαρ-κώς από πάνω τους την απειλή του πολέμου της βίας και του θανάτου

Πνεύματα θεότητες και ήρωες από το μυθικό παρελθόν όλοι ήταν παρό-ντες πάντα και παντού σε κάθε γωνιά της αττικής γης Η ζωή ήταν εύθραυ-στη αβέβαιη περιστασιακά ευτυχισμένη και γεμάτη εκπλήξεις πέρα από τη βεβαιότητα του θανάτου που παραμόνευε διαρκώς38 Τα ημερολόγια κι ο ακρι-βής χρόνος διεξαγωγής τελετουργιών θρησκευτικών εορτών αθλητικών αγώ-νων και θεατρικών παραστάσεων ρυθμίζονταν από μακραίωνες παραδόσεις και από την παρατήρηση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον νυχτερι- νό ουρανό Η κοσμολογία το τοπίο και η παράδοση προσέδεναν τους Αθη-

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

24 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Υπερβολικά σεβαστός για να μπει κάτω από το μικροσκόπιο ο Παρθενώνας υπέστη διαστρεβλώσεις όπως συχνά συμβαίνει στα laquoινδάλματαraquo Αρχαίες φωνές που να μας μαρτυρούν τι ακριβώς αντιπροσώπευε για τους Αθηναί-ους ο ιερότερος ναός τους δεν έχουν επιβιώσει πολλές κι αυτό απλώς διεύ-ρυνε το κενό το οποίο έσπευσαν να καταλάβουν οι ερμηνευτές που έζησαν μετά την αρχαιότητα

ΚΙ ΑΝ ΘΕΛΟΥΜΕ ΔΙΑΚΑΩΣ να αποκαλύψουμε το αρχικό του νόημα η ιστορία του Παρθενώνα δε βοηθά στην ύστερη αρχαιότητα καιρό μετά την εποχή που η Αθήνα έχασε την ανεξαρτησία της το κτίριο υπέστη μια σειρά από κα-ταστροφές Γύρω στο 195 πΧ τo μεγάλo ανατολικό διαμέρισμα του κυρίως ναού καταστράφηκε από πυρκαγιά Σε κάποια φάση του 3ου ή του 4ου αι μΧ την εποχή της Ρωμαιοκρατίας ξέσπασε μία ακόμη πιο καταστροφική πυρκαγιά Κάποιοι μελετητές θεώρησαν υπεύθυνη για την καταστροφή την επιδρομή του γερμανικού φύλου των Ερούλων το 267 μΧ ενώ άλλοι την απέ-δωσαν στην εισβολή των Βησιγότθων του Αλάριχου που λεηλάτησαν την Αθή-να το 396 μΧ22 Όποιος κι αν ήταν o λόγος η στέγη του Παρθενώνα κατέρ-ρευσε με αποτέλεσμα να καταστραφεί ο κυρίως ναός Η εσωτερική κιονο-στοιχία του σηκού η ανατολική θύρα η βάση του λατρευτικού αγάλματος και η στέγη έπρεπε να αντικατασταθούν εξ ολοκλήρου23

Οι μέρες του Παρθενώνα ως ναού της Αθηνάς ήταν πλέον μετρημένες Με-ταξύ 389 και 391 μΧ ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ εξέδωσε μια σειρά από διατάγματα με τα οποία έκλεισε τους ναούς και κατήργησε τα αγάλματα τις γιορτές και όλες τις τελετουργίες της πατροπαράδοτης ελλη-νικής πολυθεϊστικής θρησκείας (Ο αυτοκράτορας που νομιμοποίησε τον χρι-στιανισμό ήταν ο Κωνσταντίνος αλλά αυτός που τον απάλλαξε από τον αντα-γωνισμό και τον μετέτρεψε σε επίσημη θρησκεία του κράτους ήταν ο Θεοδό-σιος) Κατά τα τέλη του 6ου αι πιθανώς κι ακόμη νωρίτερα ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό αφιερωμένο στη Θεοτόκο Η μετατροπή αυ-τή απαιτούσε μια αλλαγή στον προσανατολισμό του έτσι ανοίχθηκε μια κύ-ρια είσοδος στη δυτική πλευρά του και προστέθηκε μια αψίδα στην ανατο-λική (σελίδα 389) Το δυτικό διαμέρισμα έγινε νάρθηκας ενώ το μεγάλο δια-μέρισμα στα ανατολικά κατέλαβε μια τρίκλιτη βασιλική Ένα βαπτιστήριο προστέθηκε στη νοτιοδυτική γωνία του κτιρίου24 Στον ύστερο 7ο αιώνα ο ναός λειτουργούσε ως μητρόπολη της Αθήνας με το όνομα Παναγία η Αθηνιώτισ-σα Το 1204 όταν εισέβαλαν οι φράγκικες δυνάμεις της Δ΄ Σταυροφορίας ο ορθόδοξος ναός μετατράπηκε σε καθολικό και μετονομάστηκε σε Νοτρ Νταμ των Αθηνών Ένα κωδωνοστάσιο υψώθηκε στη νοτιοδυτική του γωνία Με την

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

25

κατάληψη της Αθήνας από τους Οθωμανούς το 1458 ο Παρθενώνας αναδια-μορφώθηκε για άλλη μία φορά αυτή τη φορά για να μετατραπεί σε τζαμί οπότε και συμπληρώθηκε με ένα μιχράμπ ένα μινμπέρ (άμβωνα) κι έναν ψη-λόλιγνο μιναρέ στη θέση του κωδωνοστασίου

Για δύο χιλιάδες χρόνια ο Παρθενώνας επιβίωνε σχεδόν αναλλοίωτος στις 28 Σεπτεμβρίου 1687 όμως υπέστη ένα ολέθριο χτύπημα Μία εβδομάδα νω-ρίτερα ο Σουηδός κόμης Koenigsmark και ο στρατός του ο οποίος αριθμού-σε 10000 άνδρες είχαν αποβιβαστεί στην Ελευσίνα 14 μόλις χιλιόμετρα βο-ρειοδυτικά της πόλης Εκεί συνάντησαν τον Βενετό στρατηγό Francesco Mo-rosini και ξεκίνησαν για την πολιορκία της Αθήνας μία από τις πολυάριθμες επιχειρήσεις του Πολέμου του Μοριά ο οποίος είναι γνωστός ως Στ΄ Βενετο-τουρκικός Πόλεμος και κράτησε από το 1684 ως το 1699 Καθώς ο στρατός της Γαληνοτάτης προήλαυνε η οθωμανική φρουρά οχυρώθηκε στην Ακρόπο-λη Την εποχή εκείνη οι Τούρκοι είχαν ήδη κατεδαφίσει τον ναό της Αθηνάς Νίκης στη δυτική άκρη του ιερού βράχου και στη θέση του είχαν κατασκευά-σει μια πλατφόρμα για κανόνια Επιπλέον είχαν αποθηκεύσει πυρομαχικά μέσα στον ίδιο τον Παρθενώνα Μέσα σε έξι ημέρες οι Βενετοί έριξαν όπως υπολογίζεται 700 κανονιοβολισμούς στον Παρθενώνα από τον γειτονικό λό-φο των Μουσών Τελικά οι άνδρες του Koenigsmark χτύπησαν διάνα Ο Παρ-θενώνας εξερράγη Οι εσωτερικοί του τοίχοι δώδεκα περίπου κίονες από τη βόρεια και τη νότια πλευρά και πολλά από τα αρχιτεκτονικά του γλυπτά εκ-σφενδονίστηκαν βίαια στον αέρα προς όλες τις κατευθύνσεις Τριακόσιοι άν-θρωποι σκοτώθηκαν εκείνη την ημέρα στην Ακρόπολη Η μάχη εξακολούθη-σε να μαίνεται για άλλο ένα εικοσιτετράωρο ώσπου τελικά τα τουρκικά στρα-τεύματα παραδόθηκαν25

Έτσι ο ιερός χώρος της Ακρόπολης άλλαξε για πάντα κι απέκτησε μια νέα εμβληματική μορφή αυτή του laquoερειπιώναraquo26 Στις αρχές του 18ου αιώνα ένα μικρό τετράγωνο τζαμί ήταν χτισμένο ανάμεσα στα πεσμένα μάρμαρα στη θέση του αλλοτινού σηκού του Παρθενώνα Η θολωτή κατασκευή από πλίν-θους και λίθους σε δεύτερη χρήση (με ένα τρίκογχο προστώο που έβλεπε βο-ρειοδυτικά βλ σελίδα 391) έστεκε μέσα στο μισοκατεστραμμένο πλαίσιο της κιονοστοιχίας του Παρθενώνα μέχρι την Επανάσταση του 1821 τότε υπέστη φθορές και στη συνέχεια το 1843 απομακρύνθηκε οριστικά27

ΚΑΤΑ ΜΙΑ ΕΝΝΟΙΑ η τάση μας να ερμηνεύουμε τον Παρθενώνα με όρους πο-λιτικής μπορεί να αποδοθεί σε μια επιστημονική επιτυχία ξέρουμε το πολι-

Τον λόφο του Φιλοπάππου

26 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τικό περιβάλλον της Αθήνας του 5ου αι πΧ καλύτερα από κάθε άλλο Οι σχετικά άφθονες φιλολογικές πηγές και οι επιγραφές που προέρχονται από τους Αθηναίους των κλασικών χρόνων σχετίζονται μrsquo αυτούς ή αναφέρονται σrsquo αυτούς μάς δίνουν πρόσβαση στον κόσμο του Περικλή του στρατηγού και πολιτικού που έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της περιόδου που ονομάζουμε σήμερα laquoχρυσό αιώναraquo και είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με την άνθηση της δημοκρατίας Ο αθηναϊκός πολιτισμός όμως δεν είναι μόνο η δη-μοκρατία αλλά και η ίδια η ιδέα της δημοκρατίας αντιπροσωπεύει πολύ πε-ρισσότερα από όσα μπορεί να αντιληφθεί κανείς κοιτώντας τη μέσα από ένα σύγχρονο πρίσμα Καταρχάς για τους Αθηναίους η έννοια πολιτική υπερέ-βαινε κατά πολύ τη δική μας Η πολιτεία δύσκολα μεταφράζεται στα αγγλι-κά ουσιαστικά η λέξη εμπεριέχει όλες τις προϋποθέσεις για να είναι κανείς πολίτης στην πιο ευρεία του έννοια Η αρχαία πολιτεία ξεπερνούσε κατά πο-λύ τις παραμέτρους της σύγχρονης πολιτικής καθώς αγκάλιαζε τη θρησκεία τις τελετουργίες την ιδεολογία και τις αξίες Ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται πως το προβάδισμα του laquoκαλού του συνόλουraquo έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην πολιτεία όταν παρατηρεί πως laquoαναμφισβήτητα είναι ορθά τα πολιτεύ-ματα όπου αυτοί που κατέχουν την εξουσία είτε είναι ένας είτε λίγοι είτε πολλοί τη χρησιμοποιούν για να εξυπηρετήσουν το κοινό συμφέρονraquo28

Στον πυρήνα της αθηναϊκής πολιτείας φωλιάζουν οι θεμελιακές αντιλήψεις που είχε ο αθηναϊκός πολιτισμός για τον εαυτό του και την καταγωγή του για την κοσμολογία και την προϊστορία του ndash ένα σύνολο ιδεών που καθόρι-ζε τις αξίες της κοινότητας και από το οποίο πήγαζε ένα σύνθετο φάσμα ιε-ροτελεστιών που είχε εστία τον Παρθενώνα για μία χιλιετία περίπου Ο Παρ-θενώνας μέχρι σήμερα ελάχιστα έχει μελετηθεί από αυτή τη σκοπιά Κι όμως αν δεν την κατανοήσει κανείς είναι αδύνατον να εκφράσει ικανοποιητικά τι ακριβώς είναι ο Παρθενώνας πέρα από ένα εξαίρετο αρχιτεκτονικό επίτευγ-μα ή το σύμβολο ενός πολιτικού ιδεώδους όπως το αντιλήφθηκαν ουσιαστι-κά ξένοι πολιτισμοί στο μακρινό μέλλον Αν θέλουμε να ξαναβρούμε το πρω-τογενές το αυθεντικό νόημα του Παρθενώνα πρέπει να αποπειραθούμε να τον δούμε μέσα από τα μάτια αυτών που τον έχτισαν Πρέπει να γυρίσουμε πίσω στο παρελθόν εγχείρημα που εμπλέκει τόσο την αρχαιολογία της συ-νειδητότητας όσο και την αρχαιολογία του τόπου

Οι πρόσφατες αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στον Ιερό Βρά-χο καθώς και οι σύγχρονες ανθρωπολογικές προσεγγίσεις που διευρύνουν περισσότερο από ποτέ άλλοτε τις γνώσεις μας για το απώτερο παρελθόν συμ-βάλλουν στην ανακάλυψη της αρχαίας πραγματικότητας του Παρθενώνα Τεκμηριωμένες αρχαιολογικές ανακαλύψεις της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνη-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

27

μείων Ακρόπολης του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού κατά τη λεπτομερή αυτοψία του κτίσματος έφεραν στο φως νέα στοιχεία σχετικά με τα υλικά τα εργαλεία τις τεχνικές και την τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκαν στην κα-τασκευή του Παρθενώνα29 Τώρα πια ξέρουμε πως κατά τη διάρκεια της οι-κοδόμησης πραγματοποιήθηκαν πολλές μετατροπές ανάμεσά τους ίσως και η καθοριστική προσθήκη της μοναδικής και επιβλητικής ιωνικής ζωφόρου Έχει πλέον υποστηριχτεί πειστικά πως η ζωφόρος αυτή περιέτρεχε αρχικά ολόκληρη την ανατολική πρόσταση του ναού Δύο παράθυρα εκατέρωθεν της ανατολικής θύρας του Παρθενώνα αύξαναν το φως που έπεφτε στο χρυσε-λεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Στη βόρεια κιονοστοιχία ανακαλύφθηκαν ίχνη ενός μικρού ιερού με βωμό άγνωστου μέχρι πρότινος και προγενέστερου του Παρθενώνα30 Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει έναν νέο δρόμο για την κατανόηση του προπαρθενώνιου λατρευτικού τυπικού και θέτει ερωτήματα που αφο-ρούν τη συνέχεια της ιερότητας του χώρου από τα βάθη της αρχαιότητας μέ-χρι την εποχή του Περικλή

Οι τελευταίες δεκαετίες δεν αύξησαν απλώς με γεωμετρική πρόοδο τα νέα δεδομένα σε σχέση με τον σχεδιασμό και την εξέλιξη του Παρθενώνα ως κτι-ρίου Έφεραν επίσης σαρωτικές αλλαγές στον επιστημονικό τρόπο σκέψης αλλαγές οι οποίες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε την πιο άυλη διάσταση του Παρθενώνα Νέα ερωτήματα προκύπτουν σε σχέση με τα τεκμήρια της αρ-χαιότητας ενώ νέα ερευνητικά μοντέλα και μέθοδοι που αντλούν από τις κοι-νωνικές επιστήμες και την ιστορία της θρησκείας και του πολιτισμού καλού-νται να δώσουν τις απαντήσεις Όλα αυτά προώθησαν μια νέα προσέγγιση των μνημείων τα οποία εξετάζονται πλέον μέσα σrsquo ένα ολοκληρωμένο περι-βάλλον συντεθειμένο από μια ποικιλία αρχαίων συμφραζομένων31 Η μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και των τελετουργιών της γνωρίζει άνθηση τα τελευταία τριάντα χρόνια32 H ένταξη της θρησκείας σε κάθε σχεδόν όψη της ζωής στην αρχαία Ελλάδα αναγνωρίζεται πλήρως σήμερα Η υπό εξέλι-ξη μελέτη των αρχαίων συναισθημάτων όπως και της γνωστικής λειτουργίας αποκαλύπτει τις επιδράσεις της γλώσσας της συμπεριφοράς και της πολυ-αισθητηριακής εμπειρίας στο συναίσθημα και τη σκέψη των αρχαίων33 Σήμε-ρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε είμαστε σε θέση να τρυπώσουμε στο μυα-λό των ανθρώπων που έζησαν στη σκιά της Ακρόπολης κατά την αρχαιότητα

Οι συνεχείς μελέτες σε ζητήματα πρόσληψης προβολής και οικειοποίησης έχουν αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους αισθητικές ιδεολογικές και εθνικιστικές ατζέντες διαμόρφωσαν ερμηνευτικά πλαίσια τα τελευταία 250 χρόνια34 Η νοσταλγική ανάγκη της σύγχρονης Δύσης για έναν κρίκο με το κλασικό παρελθόν μια σύνδεση που θα επιβεβαιώνει τις δικές της πολιτικές

28 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

και πολιτιστικές φιλοδοξίες αναγνωρίζεται πλέον ως δύναμη η οποία ήλεγ-χε την κατασκευή των αφηγήσεων που εδώ και καιρό κυριαρχούν στον τρό-πο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα μνημεία Τώρα πια αναγνωρίζουμε πως υπάρχει μια laquoάλλη Ακρόποληraquo η οποία απαιτεί να την προσεγγίσουμε μέσα από μια διαχρονική και πολυαισθητηριακή αντίληψη για τον χώρο και τα οικοδομήματά του ανάμεσά τους και τον Παρθενώνα35 Και οι δύο αυτές δυνάμεις ndashη ανακάλυψη νέων στοιχείων και η ανάπτυξη νέων ερωτημάτων και μεθόδωνndash συμπράττουν για τη δημιουργία ενός νέου θεωρητικού πλαι- σίου για τον Παρθενώνα αυτού που προτείνεται σε αυτό εδώ το βιβλίο

Όσο πιο πολλά ανακαλύπτουμε για τον Παρθενώνα τόσο πιο αινιγματι-κός φαντάζει και τόσο πιο ανεπαρκή μοιάζουν τα απλουστευμένα νοήματα που του αποδόθηκαν από μεταγενέστερους πολιτισμούς Καθώς ένας εξαι-ρετικά περίπλοκος κόσμος τελετουργιών και πνευματικού βάθους αποκαλύ-πτεται το κτίριο αυτό το οποίο βρισκόταν στον πυρήνα τόσο παράξενων σκοτεινών πρακτικών εξακολουθεί να εγείρει το ερώτημα laquoΤι ακριβώς είναι ο Παρθενώναςraquo

Από όλα τα υλικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής η ανάγλυφη ζωφόρος του Παρθενώνα είναι η μεγαλύτερη και πιο λεπτομερής αποκάλυψη των αθη-ναϊκών αντιλήψεων που έχουμε στα χέρια μας Η θριαμβευτική αυτή σκηνή η δεξιοτεχνικά λαξεμένη επάνω στο μάρμαρο η κινούμενη πινακοθήκη προσώ-πων ευγενών βγαλμένων από το μακρινό παρελθόν η laquoλίθινη προσευχήraquo το εκτενέστερο και πιο περίτεχνο αφηγηματικό ταμπλό που μας κληροδότησαν οι Αθηναίοι μας προσφέρει ένα κρίσιμο και ουσιαστικό άνοιγμα στον κόσμο τους Τι ακριβώς αναπαριστούν οι περίπου τετρακόσιες μορφές που λαξεύ-τηκαν επάνω της Το ερώτημα είναι υψίστης σημασίας

Από τον 15ο αιώνα μΧ η ζωφόρος του Παρθενώνα ερμηνεύεται ως στιγ-μιότυπο της ζωής των Αθηναίων του 5ου αι πΧ ενώ από τον 17ο θεωρήθη-κε ότι απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων κομβική εκδήλωση της ετή-σιας γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς36 Η ερμηνεία αυτή ωστόσο εξαιρεί τη ζωφόρο από τη συμβατική διακόσμηση των αρχαίων ελληνικών ναών τα θέ-ματα της οποίας αντλούνταν κατά κανόνα όχι από τη σύγχρονή τους πραγ-ματικότητα αλλά από τους μύθους Κι έτσι το εκπληκτικό αυτό λίθινο ανά-γλυφο δαχτυλίδι είναι για μας ένα ακόμη αίνιγμα μέσα σrsquo αυτό του ίδιου του Παρθενώνα

Στις σελίδες που ακολουθούν προτείνω μια νέα ερμηνεία της ζωφόρου που έρχεται σε άκρα αντίθεση με την επικρατούσα37 Η ερμηνεία μου πηγάζει από τη θρησκεία και όχι από την πολιτική αξιοποιώντας την αναγνώριση προτύ-πων σε στοιχεία προερχόμενα από την εικονογραφία τις γραπτές πηγές και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

29

τις τελετουργίες προτείνω μια νέα ανάγνωση που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον Παρθενώνα όσο και τους ανθρώπους που τον κατασκεύασαν

Κατά τη γνώμη μου αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα που σχηματίζουν την ετήσια παναθηναϊκή πομπή τους αλλά μια σκη-νή από το μυθικό παρελθόν απόλυτα δηλωτική του τι σημαίνει να είσαι πο-λίτης αυτής της πόλης Μια τραγωδία εκτυλίσσεται κι αποκαλύπτει έναν βα-σιλιά και μια βασίλισσα που υπακούοντας στο δελφικό μαντείο αναγκάζο-νται να πάρουν μια αφόρητα επώδυνη απόφαση για να σώσουν την Αθήνα από την καταστροφή Και η απόφαση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την υπέρτατη θυσία Ο ιδρυτικός μύθος που αποκαλύ-πτεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα και βασίζεται στη ζωή του βασιλιά-γε-νάρχη της πόλης και της οικογένειάς του απαιτεί θεώρηση πολύ πιο σκοτει-νή και πρωτόγονη από αυτή που οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί και οι κλασι-κιστές ήταν προετοιμασμένοι να αντέξουν H δραματική αυτή ιστορία μάς επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε από μια ουρανόπεμπτη κλειδαρότρυπα στο εσωτερικό της αθηναϊκής θεώρησης των πραγμάτων θέτοντας σε άμεση αμ-φισβήτηση τις δικές μας ταυτίσεις με αυτή

Ο Παρθενώνας λοιπόν μας απομακρύνει από τα στερεότυπα της Αναγέν-νησης και του Διαφωτισμού από την κοινωνία φιλοσόφων και ρητόρων που συνηθίσαμε να φανταζόμαστε Στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι ήταν ένας λαός πολύ πιο ξένος απrsquo όσο οι περισσότεροι από εμάς σήμερα θα μπορού-σαμε να παραδεχτούμε Ο κόσμος τους ήταν ένας κόσμος κυριευμένος από πνεύματα ανήσυχος κυριαρχούμενος από μια εγωκεντρική αίσθηση του εαυ-τού τους και μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να τα έχουν καλά με τους θεούς Με-γάλο μέρος της ημέρας το περνούσαν ρωτώντας ευχαριστώντας και τιμώ-ντας τους θεούς επιδιώκοντας έτσι να διατηρούν την ισορροπία την αντα-ποδοτικότητα και την αρμονία με τα παντοδύναμα όντα που είχαν το ελεύ-θερο να παίζουν με την ανθρώπινη μοίρα Εξάλλου οι Αθηναίοι ένιωθαν διαρ-κώς από πάνω τους την απειλή του πολέμου της βίας και του θανάτου

Πνεύματα θεότητες και ήρωες από το μυθικό παρελθόν όλοι ήταν παρό-ντες πάντα και παντού σε κάθε γωνιά της αττικής γης Η ζωή ήταν εύθραυ-στη αβέβαιη περιστασιακά ευτυχισμένη και γεμάτη εκπλήξεις πέρα από τη βεβαιότητα του θανάτου που παραμόνευε διαρκώς38 Τα ημερολόγια κι ο ακρι-βής χρόνος διεξαγωγής τελετουργιών θρησκευτικών εορτών αθλητικών αγώ-νων και θεατρικών παραστάσεων ρυθμίζονταν από μακραίωνες παραδόσεις και από την παρατήρηση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον νυχτερι- νό ουρανό Η κοσμολογία το τοπίο και η παράδοση προσέδεναν τους Αθη-

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

25

κατάληψη της Αθήνας από τους Οθωμανούς το 1458 ο Παρθενώνας αναδια-μορφώθηκε για άλλη μία φορά αυτή τη φορά για να μετατραπεί σε τζαμί οπότε και συμπληρώθηκε με ένα μιχράμπ ένα μινμπέρ (άμβωνα) κι έναν ψη-λόλιγνο μιναρέ στη θέση του κωδωνοστασίου

Για δύο χιλιάδες χρόνια ο Παρθενώνας επιβίωνε σχεδόν αναλλοίωτος στις 28 Σεπτεμβρίου 1687 όμως υπέστη ένα ολέθριο χτύπημα Μία εβδομάδα νω-ρίτερα ο Σουηδός κόμης Koenigsmark και ο στρατός του ο οποίος αριθμού-σε 10000 άνδρες είχαν αποβιβαστεί στην Ελευσίνα 14 μόλις χιλιόμετρα βο-ρειοδυτικά της πόλης Εκεί συνάντησαν τον Βενετό στρατηγό Francesco Mo-rosini και ξεκίνησαν για την πολιορκία της Αθήνας μία από τις πολυάριθμες επιχειρήσεις του Πολέμου του Μοριά ο οποίος είναι γνωστός ως Στ΄ Βενετο-τουρκικός Πόλεμος και κράτησε από το 1684 ως το 1699 Καθώς ο στρατός της Γαληνοτάτης προήλαυνε η οθωμανική φρουρά οχυρώθηκε στην Ακρόπο-λη Την εποχή εκείνη οι Τούρκοι είχαν ήδη κατεδαφίσει τον ναό της Αθηνάς Νίκης στη δυτική άκρη του ιερού βράχου και στη θέση του είχαν κατασκευά-σει μια πλατφόρμα για κανόνια Επιπλέον είχαν αποθηκεύσει πυρομαχικά μέσα στον ίδιο τον Παρθενώνα Μέσα σε έξι ημέρες οι Βενετοί έριξαν όπως υπολογίζεται 700 κανονιοβολισμούς στον Παρθενώνα από τον γειτονικό λό-φο των Μουσών Τελικά οι άνδρες του Koenigsmark χτύπησαν διάνα Ο Παρ-θενώνας εξερράγη Οι εσωτερικοί του τοίχοι δώδεκα περίπου κίονες από τη βόρεια και τη νότια πλευρά και πολλά από τα αρχιτεκτονικά του γλυπτά εκ-σφενδονίστηκαν βίαια στον αέρα προς όλες τις κατευθύνσεις Τριακόσιοι άν-θρωποι σκοτώθηκαν εκείνη την ημέρα στην Ακρόπολη Η μάχη εξακολούθη-σε να μαίνεται για άλλο ένα εικοσιτετράωρο ώσπου τελικά τα τουρκικά στρα-τεύματα παραδόθηκαν25

Έτσι ο ιερός χώρος της Ακρόπολης άλλαξε για πάντα κι απέκτησε μια νέα εμβληματική μορφή αυτή του laquoερειπιώναraquo26 Στις αρχές του 18ου αιώνα ένα μικρό τετράγωνο τζαμί ήταν χτισμένο ανάμεσα στα πεσμένα μάρμαρα στη θέση του αλλοτινού σηκού του Παρθενώνα Η θολωτή κατασκευή από πλίν-θους και λίθους σε δεύτερη χρήση (με ένα τρίκογχο προστώο που έβλεπε βο-ρειοδυτικά βλ σελίδα 391) έστεκε μέσα στο μισοκατεστραμμένο πλαίσιο της κιονοστοιχίας του Παρθενώνα μέχρι την Επανάσταση του 1821 τότε υπέστη φθορές και στη συνέχεια το 1843 απομακρύνθηκε οριστικά27

ΚΑΤΑ ΜΙΑ ΕΝΝΟΙΑ η τάση μας να ερμηνεύουμε τον Παρθενώνα με όρους πο-λιτικής μπορεί να αποδοθεί σε μια επιστημονική επιτυχία ξέρουμε το πολι-

Τον λόφο του Φιλοπάππου

26 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τικό περιβάλλον της Αθήνας του 5ου αι πΧ καλύτερα από κάθε άλλο Οι σχετικά άφθονες φιλολογικές πηγές και οι επιγραφές που προέρχονται από τους Αθηναίους των κλασικών χρόνων σχετίζονται μrsquo αυτούς ή αναφέρονται σrsquo αυτούς μάς δίνουν πρόσβαση στον κόσμο του Περικλή του στρατηγού και πολιτικού που έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της περιόδου που ονομάζουμε σήμερα laquoχρυσό αιώναraquo και είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με την άνθηση της δημοκρατίας Ο αθηναϊκός πολιτισμός όμως δεν είναι μόνο η δη-μοκρατία αλλά και η ίδια η ιδέα της δημοκρατίας αντιπροσωπεύει πολύ πε-ρισσότερα από όσα μπορεί να αντιληφθεί κανείς κοιτώντας τη μέσα από ένα σύγχρονο πρίσμα Καταρχάς για τους Αθηναίους η έννοια πολιτική υπερέ-βαινε κατά πολύ τη δική μας Η πολιτεία δύσκολα μεταφράζεται στα αγγλι-κά ουσιαστικά η λέξη εμπεριέχει όλες τις προϋποθέσεις για να είναι κανείς πολίτης στην πιο ευρεία του έννοια Η αρχαία πολιτεία ξεπερνούσε κατά πο-λύ τις παραμέτρους της σύγχρονης πολιτικής καθώς αγκάλιαζε τη θρησκεία τις τελετουργίες την ιδεολογία και τις αξίες Ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται πως το προβάδισμα του laquoκαλού του συνόλουraquo έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην πολιτεία όταν παρατηρεί πως laquoαναμφισβήτητα είναι ορθά τα πολιτεύ-ματα όπου αυτοί που κατέχουν την εξουσία είτε είναι ένας είτε λίγοι είτε πολλοί τη χρησιμοποιούν για να εξυπηρετήσουν το κοινό συμφέρονraquo28

Στον πυρήνα της αθηναϊκής πολιτείας φωλιάζουν οι θεμελιακές αντιλήψεις που είχε ο αθηναϊκός πολιτισμός για τον εαυτό του και την καταγωγή του για την κοσμολογία και την προϊστορία του ndash ένα σύνολο ιδεών που καθόρι-ζε τις αξίες της κοινότητας και από το οποίο πήγαζε ένα σύνθετο φάσμα ιε-ροτελεστιών που είχε εστία τον Παρθενώνα για μία χιλιετία περίπου Ο Παρ-θενώνας μέχρι σήμερα ελάχιστα έχει μελετηθεί από αυτή τη σκοπιά Κι όμως αν δεν την κατανοήσει κανείς είναι αδύνατον να εκφράσει ικανοποιητικά τι ακριβώς είναι ο Παρθενώνας πέρα από ένα εξαίρετο αρχιτεκτονικό επίτευγ-μα ή το σύμβολο ενός πολιτικού ιδεώδους όπως το αντιλήφθηκαν ουσιαστι-κά ξένοι πολιτισμοί στο μακρινό μέλλον Αν θέλουμε να ξαναβρούμε το πρω-τογενές το αυθεντικό νόημα του Παρθενώνα πρέπει να αποπειραθούμε να τον δούμε μέσα από τα μάτια αυτών που τον έχτισαν Πρέπει να γυρίσουμε πίσω στο παρελθόν εγχείρημα που εμπλέκει τόσο την αρχαιολογία της συ-νειδητότητας όσο και την αρχαιολογία του τόπου

Οι πρόσφατες αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στον Ιερό Βρά-χο καθώς και οι σύγχρονες ανθρωπολογικές προσεγγίσεις που διευρύνουν περισσότερο από ποτέ άλλοτε τις γνώσεις μας για το απώτερο παρελθόν συμ-βάλλουν στην ανακάλυψη της αρχαίας πραγματικότητας του Παρθενώνα Τεκμηριωμένες αρχαιολογικές ανακαλύψεις της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνη-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

27

μείων Ακρόπολης του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού κατά τη λεπτομερή αυτοψία του κτίσματος έφεραν στο φως νέα στοιχεία σχετικά με τα υλικά τα εργαλεία τις τεχνικές και την τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκαν στην κα-τασκευή του Παρθενώνα29 Τώρα πια ξέρουμε πως κατά τη διάρκεια της οι-κοδόμησης πραγματοποιήθηκαν πολλές μετατροπές ανάμεσά τους ίσως και η καθοριστική προσθήκη της μοναδικής και επιβλητικής ιωνικής ζωφόρου Έχει πλέον υποστηριχτεί πειστικά πως η ζωφόρος αυτή περιέτρεχε αρχικά ολόκληρη την ανατολική πρόσταση του ναού Δύο παράθυρα εκατέρωθεν της ανατολικής θύρας του Παρθενώνα αύξαναν το φως που έπεφτε στο χρυσε-λεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Στη βόρεια κιονοστοιχία ανακαλύφθηκαν ίχνη ενός μικρού ιερού με βωμό άγνωστου μέχρι πρότινος και προγενέστερου του Παρθενώνα30 Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει έναν νέο δρόμο για την κατανόηση του προπαρθενώνιου λατρευτικού τυπικού και θέτει ερωτήματα που αφο-ρούν τη συνέχεια της ιερότητας του χώρου από τα βάθη της αρχαιότητας μέ-χρι την εποχή του Περικλή

Οι τελευταίες δεκαετίες δεν αύξησαν απλώς με γεωμετρική πρόοδο τα νέα δεδομένα σε σχέση με τον σχεδιασμό και την εξέλιξη του Παρθενώνα ως κτι-ρίου Έφεραν επίσης σαρωτικές αλλαγές στον επιστημονικό τρόπο σκέψης αλλαγές οι οποίες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε την πιο άυλη διάσταση του Παρθενώνα Νέα ερωτήματα προκύπτουν σε σχέση με τα τεκμήρια της αρ-χαιότητας ενώ νέα ερευνητικά μοντέλα και μέθοδοι που αντλούν από τις κοι-νωνικές επιστήμες και την ιστορία της θρησκείας και του πολιτισμού καλού-νται να δώσουν τις απαντήσεις Όλα αυτά προώθησαν μια νέα προσέγγιση των μνημείων τα οποία εξετάζονται πλέον μέσα σrsquo ένα ολοκληρωμένο περι-βάλλον συντεθειμένο από μια ποικιλία αρχαίων συμφραζομένων31 Η μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και των τελετουργιών της γνωρίζει άνθηση τα τελευταία τριάντα χρόνια32 H ένταξη της θρησκείας σε κάθε σχεδόν όψη της ζωής στην αρχαία Ελλάδα αναγνωρίζεται πλήρως σήμερα Η υπό εξέλι-ξη μελέτη των αρχαίων συναισθημάτων όπως και της γνωστικής λειτουργίας αποκαλύπτει τις επιδράσεις της γλώσσας της συμπεριφοράς και της πολυ-αισθητηριακής εμπειρίας στο συναίσθημα και τη σκέψη των αρχαίων33 Σήμε-ρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε είμαστε σε θέση να τρυπώσουμε στο μυα-λό των ανθρώπων που έζησαν στη σκιά της Ακρόπολης κατά την αρχαιότητα

Οι συνεχείς μελέτες σε ζητήματα πρόσληψης προβολής και οικειοποίησης έχουν αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους αισθητικές ιδεολογικές και εθνικιστικές ατζέντες διαμόρφωσαν ερμηνευτικά πλαίσια τα τελευταία 250 χρόνια34 Η νοσταλγική ανάγκη της σύγχρονης Δύσης για έναν κρίκο με το κλασικό παρελθόν μια σύνδεση που θα επιβεβαιώνει τις δικές της πολιτικές

28 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

και πολιτιστικές φιλοδοξίες αναγνωρίζεται πλέον ως δύναμη η οποία ήλεγ-χε την κατασκευή των αφηγήσεων που εδώ και καιρό κυριαρχούν στον τρό-πο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα μνημεία Τώρα πια αναγνωρίζουμε πως υπάρχει μια laquoάλλη Ακρόποληraquo η οποία απαιτεί να την προσεγγίσουμε μέσα από μια διαχρονική και πολυαισθητηριακή αντίληψη για τον χώρο και τα οικοδομήματά του ανάμεσά τους και τον Παρθενώνα35 Και οι δύο αυτές δυνάμεις ndashη ανακάλυψη νέων στοιχείων και η ανάπτυξη νέων ερωτημάτων και μεθόδωνndash συμπράττουν για τη δημιουργία ενός νέου θεωρητικού πλαι- σίου για τον Παρθενώνα αυτού που προτείνεται σε αυτό εδώ το βιβλίο

Όσο πιο πολλά ανακαλύπτουμε για τον Παρθενώνα τόσο πιο αινιγματι-κός φαντάζει και τόσο πιο ανεπαρκή μοιάζουν τα απλουστευμένα νοήματα που του αποδόθηκαν από μεταγενέστερους πολιτισμούς Καθώς ένας εξαι-ρετικά περίπλοκος κόσμος τελετουργιών και πνευματικού βάθους αποκαλύ-πτεται το κτίριο αυτό το οποίο βρισκόταν στον πυρήνα τόσο παράξενων σκοτεινών πρακτικών εξακολουθεί να εγείρει το ερώτημα laquoΤι ακριβώς είναι ο Παρθενώναςraquo

Από όλα τα υλικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής η ανάγλυφη ζωφόρος του Παρθενώνα είναι η μεγαλύτερη και πιο λεπτομερής αποκάλυψη των αθη-ναϊκών αντιλήψεων που έχουμε στα χέρια μας Η θριαμβευτική αυτή σκηνή η δεξιοτεχνικά λαξεμένη επάνω στο μάρμαρο η κινούμενη πινακοθήκη προσώ-πων ευγενών βγαλμένων από το μακρινό παρελθόν η laquoλίθινη προσευχήraquo το εκτενέστερο και πιο περίτεχνο αφηγηματικό ταμπλό που μας κληροδότησαν οι Αθηναίοι μας προσφέρει ένα κρίσιμο και ουσιαστικό άνοιγμα στον κόσμο τους Τι ακριβώς αναπαριστούν οι περίπου τετρακόσιες μορφές που λαξεύ-τηκαν επάνω της Το ερώτημα είναι υψίστης σημασίας

Από τον 15ο αιώνα μΧ η ζωφόρος του Παρθενώνα ερμηνεύεται ως στιγ-μιότυπο της ζωής των Αθηναίων του 5ου αι πΧ ενώ από τον 17ο θεωρήθη-κε ότι απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων κομβική εκδήλωση της ετή-σιας γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς36 Η ερμηνεία αυτή ωστόσο εξαιρεί τη ζωφόρο από τη συμβατική διακόσμηση των αρχαίων ελληνικών ναών τα θέ-ματα της οποίας αντλούνταν κατά κανόνα όχι από τη σύγχρονή τους πραγ-ματικότητα αλλά από τους μύθους Κι έτσι το εκπληκτικό αυτό λίθινο ανά-γλυφο δαχτυλίδι είναι για μας ένα ακόμη αίνιγμα μέσα σrsquo αυτό του ίδιου του Παρθενώνα

Στις σελίδες που ακολουθούν προτείνω μια νέα ερμηνεία της ζωφόρου που έρχεται σε άκρα αντίθεση με την επικρατούσα37 Η ερμηνεία μου πηγάζει από τη θρησκεία και όχι από την πολιτική αξιοποιώντας την αναγνώριση προτύ-πων σε στοιχεία προερχόμενα από την εικονογραφία τις γραπτές πηγές και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

29

τις τελετουργίες προτείνω μια νέα ανάγνωση που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον Παρθενώνα όσο και τους ανθρώπους που τον κατασκεύασαν

Κατά τη γνώμη μου αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα που σχηματίζουν την ετήσια παναθηναϊκή πομπή τους αλλά μια σκη-νή από το μυθικό παρελθόν απόλυτα δηλωτική του τι σημαίνει να είσαι πο-λίτης αυτής της πόλης Μια τραγωδία εκτυλίσσεται κι αποκαλύπτει έναν βα-σιλιά και μια βασίλισσα που υπακούοντας στο δελφικό μαντείο αναγκάζο-νται να πάρουν μια αφόρητα επώδυνη απόφαση για να σώσουν την Αθήνα από την καταστροφή Και η απόφαση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την υπέρτατη θυσία Ο ιδρυτικός μύθος που αποκαλύ-πτεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα και βασίζεται στη ζωή του βασιλιά-γε-νάρχη της πόλης και της οικογένειάς του απαιτεί θεώρηση πολύ πιο σκοτει-νή και πρωτόγονη από αυτή που οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί και οι κλασι-κιστές ήταν προετοιμασμένοι να αντέξουν H δραματική αυτή ιστορία μάς επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε από μια ουρανόπεμπτη κλειδαρότρυπα στο εσωτερικό της αθηναϊκής θεώρησης των πραγμάτων θέτοντας σε άμεση αμ-φισβήτηση τις δικές μας ταυτίσεις με αυτή

Ο Παρθενώνας λοιπόν μας απομακρύνει από τα στερεότυπα της Αναγέν-νησης και του Διαφωτισμού από την κοινωνία φιλοσόφων και ρητόρων που συνηθίσαμε να φανταζόμαστε Στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι ήταν ένας λαός πολύ πιο ξένος απrsquo όσο οι περισσότεροι από εμάς σήμερα θα μπορού-σαμε να παραδεχτούμε Ο κόσμος τους ήταν ένας κόσμος κυριευμένος από πνεύματα ανήσυχος κυριαρχούμενος από μια εγωκεντρική αίσθηση του εαυ-τού τους και μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να τα έχουν καλά με τους θεούς Με-γάλο μέρος της ημέρας το περνούσαν ρωτώντας ευχαριστώντας και τιμώ-ντας τους θεούς επιδιώκοντας έτσι να διατηρούν την ισορροπία την αντα-ποδοτικότητα και την αρμονία με τα παντοδύναμα όντα που είχαν το ελεύ-θερο να παίζουν με την ανθρώπινη μοίρα Εξάλλου οι Αθηναίοι ένιωθαν διαρ-κώς από πάνω τους την απειλή του πολέμου της βίας και του θανάτου

Πνεύματα θεότητες και ήρωες από το μυθικό παρελθόν όλοι ήταν παρό-ντες πάντα και παντού σε κάθε γωνιά της αττικής γης Η ζωή ήταν εύθραυ-στη αβέβαιη περιστασιακά ευτυχισμένη και γεμάτη εκπλήξεις πέρα από τη βεβαιότητα του θανάτου που παραμόνευε διαρκώς38 Τα ημερολόγια κι ο ακρι-βής χρόνος διεξαγωγής τελετουργιών θρησκευτικών εορτών αθλητικών αγώ-νων και θεατρικών παραστάσεων ρυθμίζονταν από μακραίωνες παραδόσεις και από την παρατήρηση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον νυχτερι- νό ουρανό Η κοσμολογία το τοπίο και η παράδοση προσέδεναν τους Αθη-

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

26 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τικό περιβάλλον της Αθήνας του 5ου αι πΧ καλύτερα από κάθε άλλο Οι σχετικά άφθονες φιλολογικές πηγές και οι επιγραφές που προέρχονται από τους Αθηναίους των κλασικών χρόνων σχετίζονται μrsquo αυτούς ή αναφέρονται σrsquo αυτούς μάς δίνουν πρόσβαση στον κόσμο του Περικλή του στρατηγού και πολιτικού που έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της περιόδου που ονομάζουμε σήμερα laquoχρυσό αιώναraquo και είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με την άνθηση της δημοκρατίας Ο αθηναϊκός πολιτισμός όμως δεν είναι μόνο η δη-μοκρατία αλλά και η ίδια η ιδέα της δημοκρατίας αντιπροσωπεύει πολύ πε-ρισσότερα από όσα μπορεί να αντιληφθεί κανείς κοιτώντας τη μέσα από ένα σύγχρονο πρίσμα Καταρχάς για τους Αθηναίους η έννοια πολιτική υπερέ-βαινε κατά πολύ τη δική μας Η πολιτεία δύσκολα μεταφράζεται στα αγγλι-κά ουσιαστικά η λέξη εμπεριέχει όλες τις προϋποθέσεις για να είναι κανείς πολίτης στην πιο ευρεία του έννοια Η αρχαία πολιτεία ξεπερνούσε κατά πο-λύ τις παραμέτρους της σύγχρονης πολιτικής καθώς αγκάλιαζε τη θρησκεία τις τελετουργίες την ιδεολογία και τις αξίες Ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται πως το προβάδισμα του laquoκαλού του συνόλουraquo έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην πολιτεία όταν παρατηρεί πως laquoαναμφισβήτητα είναι ορθά τα πολιτεύ-ματα όπου αυτοί που κατέχουν την εξουσία είτε είναι ένας είτε λίγοι είτε πολλοί τη χρησιμοποιούν για να εξυπηρετήσουν το κοινό συμφέρονraquo28

Στον πυρήνα της αθηναϊκής πολιτείας φωλιάζουν οι θεμελιακές αντιλήψεις που είχε ο αθηναϊκός πολιτισμός για τον εαυτό του και την καταγωγή του για την κοσμολογία και την προϊστορία του ndash ένα σύνολο ιδεών που καθόρι-ζε τις αξίες της κοινότητας και από το οποίο πήγαζε ένα σύνθετο φάσμα ιε-ροτελεστιών που είχε εστία τον Παρθενώνα για μία χιλιετία περίπου Ο Παρ-θενώνας μέχρι σήμερα ελάχιστα έχει μελετηθεί από αυτή τη σκοπιά Κι όμως αν δεν την κατανοήσει κανείς είναι αδύνατον να εκφράσει ικανοποιητικά τι ακριβώς είναι ο Παρθενώνας πέρα από ένα εξαίρετο αρχιτεκτονικό επίτευγ-μα ή το σύμβολο ενός πολιτικού ιδεώδους όπως το αντιλήφθηκαν ουσιαστι-κά ξένοι πολιτισμοί στο μακρινό μέλλον Αν θέλουμε να ξαναβρούμε το πρω-τογενές το αυθεντικό νόημα του Παρθενώνα πρέπει να αποπειραθούμε να τον δούμε μέσα από τα μάτια αυτών που τον έχτισαν Πρέπει να γυρίσουμε πίσω στο παρελθόν εγχείρημα που εμπλέκει τόσο την αρχαιολογία της συ-νειδητότητας όσο και την αρχαιολογία του τόπου

Οι πρόσφατες αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στον Ιερό Βρά-χο καθώς και οι σύγχρονες ανθρωπολογικές προσεγγίσεις που διευρύνουν περισσότερο από ποτέ άλλοτε τις γνώσεις μας για το απώτερο παρελθόν συμ-βάλλουν στην ανακάλυψη της αρχαίας πραγματικότητας του Παρθενώνα Τεκμηριωμένες αρχαιολογικές ανακαλύψεις της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνη-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

27

μείων Ακρόπολης του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού κατά τη λεπτομερή αυτοψία του κτίσματος έφεραν στο φως νέα στοιχεία σχετικά με τα υλικά τα εργαλεία τις τεχνικές και την τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκαν στην κα-τασκευή του Παρθενώνα29 Τώρα πια ξέρουμε πως κατά τη διάρκεια της οι-κοδόμησης πραγματοποιήθηκαν πολλές μετατροπές ανάμεσά τους ίσως και η καθοριστική προσθήκη της μοναδικής και επιβλητικής ιωνικής ζωφόρου Έχει πλέον υποστηριχτεί πειστικά πως η ζωφόρος αυτή περιέτρεχε αρχικά ολόκληρη την ανατολική πρόσταση του ναού Δύο παράθυρα εκατέρωθεν της ανατολικής θύρας του Παρθενώνα αύξαναν το φως που έπεφτε στο χρυσε-λεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Στη βόρεια κιονοστοιχία ανακαλύφθηκαν ίχνη ενός μικρού ιερού με βωμό άγνωστου μέχρι πρότινος και προγενέστερου του Παρθενώνα30 Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει έναν νέο δρόμο για την κατανόηση του προπαρθενώνιου λατρευτικού τυπικού και θέτει ερωτήματα που αφο-ρούν τη συνέχεια της ιερότητας του χώρου από τα βάθη της αρχαιότητας μέ-χρι την εποχή του Περικλή

Οι τελευταίες δεκαετίες δεν αύξησαν απλώς με γεωμετρική πρόοδο τα νέα δεδομένα σε σχέση με τον σχεδιασμό και την εξέλιξη του Παρθενώνα ως κτι-ρίου Έφεραν επίσης σαρωτικές αλλαγές στον επιστημονικό τρόπο σκέψης αλλαγές οι οποίες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε την πιο άυλη διάσταση του Παρθενώνα Νέα ερωτήματα προκύπτουν σε σχέση με τα τεκμήρια της αρ-χαιότητας ενώ νέα ερευνητικά μοντέλα και μέθοδοι που αντλούν από τις κοι-νωνικές επιστήμες και την ιστορία της θρησκείας και του πολιτισμού καλού-νται να δώσουν τις απαντήσεις Όλα αυτά προώθησαν μια νέα προσέγγιση των μνημείων τα οποία εξετάζονται πλέον μέσα σrsquo ένα ολοκληρωμένο περι-βάλλον συντεθειμένο από μια ποικιλία αρχαίων συμφραζομένων31 Η μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και των τελετουργιών της γνωρίζει άνθηση τα τελευταία τριάντα χρόνια32 H ένταξη της θρησκείας σε κάθε σχεδόν όψη της ζωής στην αρχαία Ελλάδα αναγνωρίζεται πλήρως σήμερα Η υπό εξέλι-ξη μελέτη των αρχαίων συναισθημάτων όπως και της γνωστικής λειτουργίας αποκαλύπτει τις επιδράσεις της γλώσσας της συμπεριφοράς και της πολυ-αισθητηριακής εμπειρίας στο συναίσθημα και τη σκέψη των αρχαίων33 Σήμε-ρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε είμαστε σε θέση να τρυπώσουμε στο μυα-λό των ανθρώπων που έζησαν στη σκιά της Ακρόπολης κατά την αρχαιότητα

Οι συνεχείς μελέτες σε ζητήματα πρόσληψης προβολής και οικειοποίησης έχουν αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους αισθητικές ιδεολογικές και εθνικιστικές ατζέντες διαμόρφωσαν ερμηνευτικά πλαίσια τα τελευταία 250 χρόνια34 Η νοσταλγική ανάγκη της σύγχρονης Δύσης για έναν κρίκο με το κλασικό παρελθόν μια σύνδεση που θα επιβεβαιώνει τις δικές της πολιτικές

28 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

και πολιτιστικές φιλοδοξίες αναγνωρίζεται πλέον ως δύναμη η οποία ήλεγ-χε την κατασκευή των αφηγήσεων που εδώ και καιρό κυριαρχούν στον τρό-πο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα μνημεία Τώρα πια αναγνωρίζουμε πως υπάρχει μια laquoάλλη Ακρόποληraquo η οποία απαιτεί να την προσεγγίσουμε μέσα από μια διαχρονική και πολυαισθητηριακή αντίληψη για τον χώρο και τα οικοδομήματά του ανάμεσά τους και τον Παρθενώνα35 Και οι δύο αυτές δυνάμεις ndashη ανακάλυψη νέων στοιχείων και η ανάπτυξη νέων ερωτημάτων και μεθόδωνndash συμπράττουν για τη δημιουργία ενός νέου θεωρητικού πλαι- σίου για τον Παρθενώνα αυτού που προτείνεται σε αυτό εδώ το βιβλίο

Όσο πιο πολλά ανακαλύπτουμε για τον Παρθενώνα τόσο πιο αινιγματι-κός φαντάζει και τόσο πιο ανεπαρκή μοιάζουν τα απλουστευμένα νοήματα που του αποδόθηκαν από μεταγενέστερους πολιτισμούς Καθώς ένας εξαι-ρετικά περίπλοκος κόσμος τελετουργιών και πνευματικού βάθους αποκαλύ-πτεται το κτίριο αυτό το οποίο βρισκόταν στον πυρήνα τόσο παράξενων σκοτεινών πρακτικών εξακολουθεί να εγείρει το ερώτημα laquoΤι ακριβώς είναι ο Παρθενώναςraquo

Από όλα τα υλικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής η ανάγλυφη ζωφόρος του Παρθενώνα είναι η μεγαλύτερη και πιο λεπτομερής αποκάλυψη των αθη-ναϊκών αντιλήψεων που έχουμε στα χέρια μας Η θριαμβευτική αυτή σκηνή η δεξιοτεχνικά λαξεμένη επάνω στο μάρμαρο η κινούμενη πινακοθήκη προσώ-πων ευγενών βγαλμένων από το μακρινό παρελθόν η laquoλίθινη προσευχήraquo το εκτενέστερο και πιο περίτεχνο αφηγηματικό ταμπλό που μας κληροδότησαν οι Αθηναίοι μας προσφέρει ένα κρίσιμο και ουσιαστικό άνοιγμα στον κόσμο τους Τι ακριβώς αναπαριστούν οι περίπου τετρακόσιες μορφές που λαξεύ-τηκαν επάνω της Το ερώτημα είναι υψίστης σημασίας

Από τον 15ο αιώνα μΧ η ζωφόρος του Παρθενώνα ερμηνεύεται ως στιγ-μιότυπο της ζωής των Αθηναίων του 5ου αι πΧ ενώ από τον 17ο θεωρήθη-κε ότι απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων κομβική εκδήλωση της ετή-σιας γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς36 Η ερμηνεία αυτή ωστόσο εξαιρεί τη ζωφόρο από τη συμβατική διακόσμηση των αρχαίων ελληνικών ναών τα θέ-ματα της οποίας αντλούνταν κατά κανόνα όχι από τη σύγχρονή τους πραγ-ματικότητα αλλά από τους μύθους Κι έτσι το εκπληκτικό αυτό λίθινο ανά-γλυφο δαχτυλίδι είναι για μας ένα ακόμη αίνιγμα μέσα σrsquo αυτό του ίδιου του Παρθενώνα

Στις σελίδες που ακολουθούν προτείνω μια νέα ερμηνεία της ζωφόρου που έρχεται σε άκρα αντίθεση με την επικρατούσα37 Η ερμηνεία μου πηγάζει από τη θρησκεία και όχι από την πολιτική αξιοποιώντας την αναγνώριση προτύ-πων σε στοιχεία προερχόμενα από την εικονογραφία τις γραπτές πηγές και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

29

τις τελετουργίες προτείνω μια νέα ανάγνωση που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον Παρθενώνα όσο και τους ανθρώπους που τον κατασκεύασαν

Κατά τη γνώμη μου αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα που σχηματίζουν την ετήσια παναθηναϊκή πομπή τους αλλά μια σκη-νή από το μυθικό παρελθόν απόλυτα δηλωτική του τι σημαίνει να είσαι πο-λίτης αυτής της πόλης Μια τραγωδία εκτυλίσσεται κι αποκαλύπτει έναν βα-σιλιά και μια βασίλισσα που υπακούοντας στο δελφικό μαντείο αναγκάζο-νται να πάρουν μια αφόρητα επώδυνη απόφαση για να σώσουν την Αθήνα από την καταστροφή Και η απόφαση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την υπέρτατη θυσία Ο ιδρυτικός μύθος που αποκαλύ-πτεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα και βασίζεται στη ζωή του βασιλιά-γε-νάρχη της πόλης και της οικογένειάς του απαιτεί θεώρηση πολύ πιο σκοτει-νή και πρωτόγονη από αυτή που οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί και οι κλασι-κιστές ήταν προετοιμασμένοι να αντέξουν H δραματική αυτή ιστορία μάς επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε από μια ουρανόπεμπτη κλειδαρότρυπα στο εσωτερικό της αθηναϊκής θεώρησης των πραγμάτων θέτοντας σε άμεση αμ-φισβήτηση τις δικές μας ταυτίσεις με αυτή

Ο Παρθενώνας λοιπόν μας απομακρύνει από τα στερεότυπα της Αναγέν-νησης και του Διαφωτισμού από την κοινωνία φιλοσόφων και ρητόρων που συνηθίσαμε να φανταζόμαστε Στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι ήταν ένας λαός πολύ πιο ξένος απrsquo όσο οι περισσότεροι από εμάς σήμερα θα μπορού-σαμε να παραδεχτούμε Ο κόσμος τους ήταν ένας κόσμος κυριευμένος από πνεύματα ανήσυχος κυριαρχούμενος από μια εγωκεντρική αίσθηση του εαυ-τού τους και μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να τα έχουν καλά με τους θεούς Με-γάλο μέρος της ημέρας το περνούσαν ρωτώντας ευχαριστώντας και τιμώ-ντας τους θεούς επιδιώκοντας έτσι να διατηρούν την ισορροπία την αντα-ποδοτικότητα και την αρμονία με τα παντοδύναμα όντα που είχαν το ελεύ-θερο να παίζουν με την ανθρώπινη μοίρα Εξάλλου οι Αθηναίοι ένιωθαν διαρ-κώς από πάνω τους την απειλή του πολέμου της βίας και του θανάτου

Πνεύματα θεότητες και ήρωες από το μυθικό παρελθόν όλοι ήταν παρό-ντες πάντα και παντού σε κάθε γωνιά της αττικής γης Η ζωή ήταν εύθραυ-στη αβέβαιη περιστασιακά ευτυχισμένη και γεμάτη εκπλήξεις πέρα από τη βεβαιότητα του θανάτου που παραμόνευε διαρκώς38 Τα ημερολόγια κι ο ακρι-βής χρόνος διεξαγωγής τελετουργιών θρησκευτικών εορτών αθλητικών αγώ-νων και θεατρικών παραστάσεων ρυθμίζονταν από μακραίωνες παραδόσεις και από την παρατήρηση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον νυχτερι- νό ουρανό Η κοσμολογία το τοπίο και η παράδοση προσέδεναν τους Αθη-

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

27

μείων Ακρόπολης του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού κατά τη λεπτομερή αυτοψία του κτίσματος έφεραν στο φως νέα στοιχεία σχετικά με τα υλικά τα εργαλεία τις τεχνικές και την τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκαν στην κα-τασκευή του Παρθενώνα29 Τώρα πια ξέρουμε πως κατά τη διάρκεια της οι-κοδόμησης πραγματοποιήθηκαν πολλές μετατροπές ανάμεσά τους ίσως και η καθοριστική προσθήκη της μοναδικής και επιβλητικής ιωνικής ζωφόρου Έχει πλέον υποστηριχτεί πειστικά πως η ζωφόρος αυτή περιέτρεχε αρχικά ολόκληρη την ανατολική πρόσταση του ναού Δύο παράθυρα εκατέρωθεν της ανατολικής θύρας του Παρθενώνα αύξαναν το φως που έπεφτε στο χρυσε-λεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Στη βόρεια κιονοστοιχία ανακαλύφθηκαν ίχνη ενός μικρού ιερού με βωμό άγνωστου μέχρι πρότινος και προγενέστερου του Παρθενώνα30 Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει έναν νέο δρόμο για την κατανόηση του προπαρθενώνιου λατρευτικού τυπικού και θέτει ερωτήματα που αφο-ρούν τη συνέχεια της ιερότητας του χώρου από τα βάθη της αρχαιότητας μέ-χρι την εποχή του Περικλή

Οι τελευταίες δεκαετίες δεν αύξησαν απλώς με γεωμετρική πρόοδο τα νέα δεδομένα σε σχέση με τον σχεδιασμό και την εξέλιξη του Παρθενώνα ως κτι-ρίου Έφεραν επίσης σαρωτικές αλλαγές στον επιστημονικό τρόπο σκέψης αλλαγές οι οποίες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε την πιο άυλη διάσταση του Παρθενώνα Νέα ερωτήματα προκύπτουν σε σχέση με τα τεκμήρια της αρ-χαιότητας ενώ νέα ερευνητικά μοντέλα και μέθοδοι που αντλούν από τις κοι-νωνικές επιστήμες και την ιστορία της θρησκείας και του πολιτισμού καλού-νται να δώσουν τις απαντήσεις Όλα αυτά προώθησαν μια νέα προσέγγιση των μνημείων τα οποία εξετάζονται πλέον μέσα σrsquo ένα ολοκληρωμένο περι-βάλλον συντεθειμένο από μια ποικιλία αρχαίων συμφραζομένων31 Η μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και των τελετουργιών της γνωρίζει άνθηση τα τελευταία τριάντα χρόνια32 H ένταξη της θρησκείας σε κάθε σχεδόν όψη της ζωής στην αρχαία Ελλάδα αναγνωρίζεται πλήρως σήμερα Η υπό εξέλι-ξη μελέτη των αρχαίων συναισθημάτων όπως και της γνωστικής λειτουργίας αποκαλύπτει τις επιδράσεις της γλώσσας της συμπεριφοράς και της πολυ-αισθητηριακής εμπειρίας στο συναίσθημα και τη σκέψη των αρχαίων33 Σήμε-ρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε είμαστε σε θέση να τρυπώσουμε στο μυα-λό των ανθρώπων που έζησαν στη σκιά της Ακρόπολης κατά την αρχαιότητα

Οι συνεχείς μελέτες σε ζητήματα πρόσληψης προβολής και οικειοποίησης έχουν αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους αισθητικές ιδεολογικές και εθνικιστικές ατζέντες διαμόρφωσαν ερμηνευτικά πλαίσια τα τελευταία 250 χρόνια34 Η νοσταλγική ανάγκη της σύγχρονης Δύσης για έναν κρίκο με το κλασικό παρελθόν μια σύνδεση που θα επιβεβαιώνει τις δικές της πολιτικές

28 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

και πολιτιστικές φιλοδοξίες αναγνωρίζεται πλέον ως δύναμη η οποία ήλεγ-χε την κατασκευή των αφηγήσεων που εδώ και καιρό κυριαρχούν στον τρό-πο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα μνημεία Τώρα πια αναγνωρίζουμε πως υπάρχει μια laquoάλλη Ακρόποληraquo η οποία απαιτεί να την προσεγγίσουμε μέσα από μια διαχρονική και πολυαισθητηριακή αντίληψη για τον χώρο και τα οικοδομήματά του ανάμεσά τους και τον Παρθενώνα35 Και οι δύο αυτές δυνάμεις ndashη ανακάλυψη νέων στοιχείων και η ανάπτυξη νέων ερωτημάτων και μεθόδωνndash συμπράττουν για τη δημιουργία ενός νέου θεωρητικού πλαι- σίου για τον Παρθενώνα αυτού που προτείνεται σε αυτό εδώ το βιβλίο

Όσο πιο πολλά ανακαλύπτουμε για τον Παρθενώνα τόσο πιο αινιγματι-κός φαντάζει και τόσο πιο ανεπαρκή μοιάζουν τα απλουστευμένα νοήματα που του αποδόθηκαν από μεταγενέστερους πολιτισμούς Καθώς ένας εξαι-ρετικά περίπλοκος κόσμος τελετουργιών και πνευματικού βάθους αποκαλύ-πτεται το κτίριο αυτό το οποίο βρισκόταν στον πυρήνα τόσο παράξενων σκοτεινών πρακτικών εξακολουθεί να εγείρει το ερώτημα laquoΤι ακριβώς είναι ο Παρθενώναςraquo

Από όλα τα υλικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής η ανάγλυφη ζωφόρος του Παρθενώνα είναι η μεγαλύτερη και πιο λεπτομερής αποκάλυψη των αθη-ναϊκών αντιλήψεων που έχουμε στα χέρια μας Η θριαμβευτική αυτή σκηνή η δεξιοτεχνικά λαξεμένη επάνω στο μάρμαρο η κινούμενη πινακοθήκη προσώ-πων ευγενών βγαλμένων από το μακρινό παρελθόν η laquoλίθινη προσευχήraquo το εκτενέστερο και πιο περίτεχνο αφηγηματικό ταμπλό που μας κληροδότησαν οι Αθηναίοι μας προσφέρει ένα κρίσιμο και ουσιαστικό άνοιγμα στον κόσμο τους Τι ακριβώς αναπαριστούν οι περίπου τετρακόσιες μορφές που λαξεύ-τηκαν επάνω της Το ερώτημα είναι υψίστης σημασίας

Από τον 15ο αιώνα μΧ η ζωφόρος του Παρθενώνα ερμηνεύεται ως στιγ-μιότυπο της ζωής των Αθηναίων του 5ου αι πΧ ενώ από τον 17ο θεωρήθη-κε ότι απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων κομβική εκδήλωση της ετή-σιας γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς36 Η ερμηνεία αυτή ωστόσο εξαιρεί τη ζωφόρο από τη συμβατική διακόσμηση των αρχαίων ελληνικών ναών τα θέ-ματα της οποίας αντλούνταν κατά κανόνα όχι από τη σύγχρονή τους πραγ-ματικότητα αλλά από τους μύθους Κι έτσι το εκπληκτικό αυτό λίθινο ανά-γλυφο δαχτυλίδι είναι για μας ένα ακόμη αίνιγμα μέσα σrsquo αυτό του ίδιου του Παρθενώνα

Στις σελίδες που ακολουθούν προτείνω μια νέα ερμηνεία της ζωφόρου που έρχεται σε άκρα αντίθεση με την επικρατούσα37 Η ερμηνεία μου πηγάζει από τη θρησκεία και όχι από την πολιτική αξιοποιώντας την αναγνώριση προτύ-πων σε στοιχεία προερχόμενα από την εικονογραφία τις γραπτές πηγές και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

29

τις τελετουργίες προτείνω μια νέα ανάγνωση που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον Παρθενώνα όσο και τους ανθρώπους που τον κατασκεύασαν

Κατά τη γνώμη μου αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα που σχηματίζουν την ετήσια παναθηναϊκή πομπή τους αλλά μια σκη-νή από το μυθικό παρελθόν απόλυτα δηλωτική του τι σημαίνει να είσαι πο-λίτης αυτής της πόλης Μια τραγωδία εκτυλίσσεται κι αποκαλύπτει έναν βα-σιλιά και μια βασίλισσα που υπακούοντας στο δελφικό μαντείο αναγκάζο-νται να πάρουν μια αφόρητα επώδυνη απόφαση για να σώσουν την Αθήνα από την καταστροφή Και η απόφαση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την υπέρτατη θυσία Ο ιδρυτικός μύθος που αποκαλύ-πτεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα και βασίζεται στη ζωή του βασιλιά-γε-νάρχη της πόλης και της οικογένειάς του απαιτεί θεώρηση πολύ πιο σκοτει-νή και πρωτόγονη από αυτή που οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί και οι κλασι-κιστές ήταν προετοιμασμένοι να αντέξουν H δραματική αυτή ιστορία μάς επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε από μια ουρανόπεμπτη κλειδαρότρυπα στο εσωτερικό της αθηναϊκής θεώρησης των πραγμάτων θέτοντας σε άμεση αμ-φισβήτηση τις δικές μας ταυτίσεις με αυτή

Ο Παρθενώνας λοιπόν μας απομακρύνει από τα στερεότυπα της Αναγέν-νησης και του Διαφωτισμού από την κοινωνία φιλοσόφων και ρητόρων που συνηθίσαμε να φανταζόμαστε Στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι ήταν ένας λαός πολύ πιο ξένος απrsquo όσο οι περισσότεροι από εμάς σήμερα θα μπορού-σαμε να παραδεχτούμε Ο κόσμος τους ήταν ένας κόσμος κυριευμένος από πνεύματα ανήσυχος κυριαρχούμενος από μια εγωκεντρική αίσθηση του εαυ-τού τους και μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να τα έχουν καλά με τους θεούς Με-γάλο μέρος της ημέρας το περνούσαν ρωτώντας ευχαριστώντας και τιμώ-ντας τους θεούς επιδιώκοντας έτσι να διατηρούν την ισορροπία την αντα-ποδοτικότητα και την αρμονία με τα παντοδύναμα όντα που είχαν το ελεύ-θερο να παίζουν με την ανθρώπινη μοίρα Εξάλλου οι Αθηναίοι ένιωθαν διαρ-κώς από πάνω τους την απειλή του πολέμου της βίας και του θανάτου

Πνεύματα θεότητες και ήρωες από το μυθικό παρελθόν όλοι ήταν παρό-ντες πάντα και παντού σε κάθε γωνιά της αττικής γης Η ζωή ήταν εύθραυ-στη αβέβαιη περιστασιακά ευτυχισμένη και γεμάτη εκπλήξεις πέρα από τη βεβαιότητα του θανάτου που παραμόνευε διαρκώς38 Τα ημερολόγια κι ο ακρι-βής χρόνος διεξαγωγής τελετουργιών θρησκευτικών εορτών αθλητικών αγώ-νων και θεατρικών παραστάσεων ρυθμίζονταν από μακραίωνες παραδόσεις και από την παρατήρηση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον νυχτερι- νό ουρανό Η κοσμολογία το τοπίο και η παράδοση προσέδεναν τους Αθη-

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

28 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

και πολιτιστικές φιλοδοξίες αναγνωρίζεται πλέον ως δύναμη η οποία ήλεγ-χε την κατασκευή των αφηγήσεων που εδώ και καιρό κυριαρχούν στον τρό-πο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα μνημεία Τώρα πια αναγνωρίζουμε πως υπάρχει μια laquoάλλη Ακρόποληraquo η οποία απαιτεί να την προσεγγίσουμε μέσα από μια διαχρονική και πολυαισθητηριακή αντίληψη για τον χώρο και τα οικοδομήματά του ανάμεσά τους και τον Παρθενώνα35 Και οι δύο αυτές δυνάμεις ndashη ανακάλυψη νέων στοιχείων και η ανάπτυξη νέων ερωτημάτων και μεθόδωνndash συμπράττουν για τη δημιουργία ενός νέου θεωρητικού πλαι- σίου για τον Παρθενώνα αυτού που προτείνεται σε αυτό εδώ το βιβλίο

Όσο πιο πολλά ανακαλύπτουμε για τον Παρθενώνα τόσο πιο αινιγματι-κός φαντάζει και τόσο πιο ανεπαρκή μοιάζουν τα απλουστευμένα νοήματα που του αποδόθηκαν από μεταγενέστερους πολιτισμούς Καθώς ένας εξαι-ρετικά περίπλοκος κόσμος τελετουργιών και πνευματικού βάθους αποκαλύ-πτεται το κτίριο αυτό το οποίο βρισκόταν στον πυρήνα τόσο παράξενων σκοτεινών πρακτικών εξακολουθεί να εγείρει το ερώτημα laquoΤι ακριβώς είναι ο Παρθενώναςraquo

Από όλα τα υλικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής η ανάγλυφη ζωφόρος του Παρθενώνα είναι η μεγαλύτερη και πιο λεπτομερής αποκάλυψη των αθη-ναϊκών αντιλήψεων που έχουμε στα χέρια μας Η θριαμβευτική αυτή σκηνή η δεξιοτεχνικά λαξεμένη επάνω στο μάρμαρο η κινούμενη πινακοθήκη προσώ-πων ευγενών βγαλμένων από το μακρινό παρελθόν η laquoλίθινη προσευχήraquo το εκτενέστερο και πιο περίτεχνο αφηγηματικό ταμπλό που μας κληροδότησαν οι Αθηναίοι μας προσφέρει ένα κρίσιμο και ουσιαστικό άνοιγμα στον κόσμο τους Τι ακριβώς αναπαριστούν οι περίπου τετρακόσιες μορφές που λαξεύ-τηκαν επάνω της Το ερώτημα είναι υψίστης σημασίας

Από τον 15ο αιώνα μΧ η ζωφόρος του Παρθενώνα ερμηνεύεται ως στιγ-μιότυπο της ζωής των Αθηναίων του 5ου αι πΧ ενώ από τον 17ο θεωρήθη-κε ότι απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων κομβική εκδήλωση της ετή-σιας γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς36 Η ερμηνεία αυτή ωστόσο εξαιρεί τη ζωφόρο από τη συμβατική διακόσμηση των αρχαίων ελληνικών ναών τα θέ-ματα της οποίας αντλούνταν κατά κανόνα όχι από τη σύγχρονή τους πραγ-ματικότητα αλλά από τους μύθους Κι έτσι το εκπληκτικό αυτό λίθινο ανά-γλυφο δαχτυλίδι είναι για μας ένα ακόμη αίνιγμα μέσα σrsquo αυτό του ίδιου του Παρθενώνα

Στις σελίδες που ακολουθούν προτείνω μια νέα ερμηνεία της ζωφόρου που έρχεται σε άκρα αντίθεση με την επικρατούσα37 Η ερμηνεία μου πηγάζει από τη θρησκεία και όχι από την πολιτική αξιοποιώντας την αναγνώριση προτύ-πων σε στοιχεία προερχόμενα από την εικονογραφία τις γραπτές πηγές και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

29

τις τελετουργίες προτείνω μια νέα ανάγνωση που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον Παρθενώνα όσο και τους ανθρώπους που τον κατασκεύασαν

Κατά τη γνώμη μου αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα που σχηματίζουν την ετήσια παναθηναϊκή πομπή τους αλλά μια σκη-νή από το μυθικό παρελθόν απόλυτα δηλωτική του τι σημαίνει να είσαι πο-λίτης αυτής της πόλης Μια τραγωδία εκτυλίσσεται κι αποκαλύπτει έναν βα-σιλιά και μια βασίλισσα που υπακούοντας στο δελφικό μαντείο αναγκάζο-νται να πάρουν μια αφόρητα επώδυνη απόφαση για να σώσουν την Αθήνα από την καταστροφή Και η απόφαση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την υπέρτατη θυσία Ο ιδρυτικός μύθος που αποκαλύ-πτεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα και βασίζεται στη ζωή του βασιλιά-γε-νάρχη της πόλης και της οικογένειάς του απαιτεί θεώρηση πολύ πιο σκοτει-νή και πρωτόγονη από αυτή που οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί και οι κλασι-κιστές ήταν προετοιμασμένοι να αντέξουν H δραματική αυτή ιστορία μάς επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε από μια ουρανόπεμπτη κλειδαρότρυπα στο εσωτερικό της αθηναϊκής θεώρησης των πραγμάτων θέτοντας σε άμεση αμ-φισβήτηση τις δικές μας ταυτίσεις με αυτή

Ο Παρθενώνας λοιπόν μας απομακρύνει από τα στερεότυπα της Αναγέν-νησης και του Διαφωτισμού από την κοινωνία φιλοσόφων και ρητόρων που συνηθίσαμε να φανταζόμαστε Στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι ήταν ένας λαός πολύ πιο ξένος απrsquo όσο οι περισσότεροι από εμάς σήμερα θα μπορού-σαμε να παραδεχτούμε Ο κόσμος τους ήταν ένας κόσμος κυριευμένος από πνεύματα ανήσυχος κυριαρχούμενος από μια εγωκεντρική αίσθηση του εαυ-τού τους και μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να τα έχουν καλά με τους θεούς Με-γάλο μέρος της ημέρας το περνούσαν ρωτώντας ευχαριστώντας και τιμώ-ντας τους θεούς επιδιώκοντας έτσι να διατηρούν την ισορροπία την αντα-ποδοτικότητα και την αρμονία με τα παντοδύναμα όντα που είχαν το ελεύ-θερο να παίζουν με την ανθρώπινη μοίρα Εξάλλου οι Αθηναίοι ένιωθαν διαρ-κώς από πάνω τους την απειλή του πολέμου της βίας και του θανάτου

Πνεύματα θεότητες και ήρωες από το μυθικό παρελθόν όλοι ήταν παρό-ντες πάντα και παντού σε κάθε γωνιά της αττικής γης Η ζωή ήταν εύθραυ-στη αβέβαιη περιστασιακά ευτυχισμένη και γεμάτη εκπλήξεις πέρα από τη βεβαιότητα του θανάτου που παραμόνευε διαρκώς38 Τα ημερολόγια κι ο ακρι-βής χρόνος διεξαγωγής τελετουργιών θρησκευτικών εορτών αθλητικών αγώ-νων και θεατρικών παραστάσεων ρυθμίζονταν από μακραίωνες παραδόσεις και από την παρατήρηση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον νυχτερι- νό ουρανό Η κοσμολογία το τοπίο και η παράδοση προσέδεναν τους Αθη-

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

29

τις τελετουργίες προτείνω μια νέα ανάγνωση που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον Παρθενώνα όσο και τους ανθρώπους που τον κατασκεύασαν

Κατά τη γνώμη μου αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα που σχηματίζουν την ετήσια παναθηναϊκή πομπή τους αλλά μια σκη-νή από το μυθικό παρελθόν απόλυτα δηλωτική του τι σημαίνει να είσαι πο-λίτης αυτής της πόλης Μια τραγωδία εκτυλίσσεται κι αποκαλύπτει έναν βα-σιλιά και μια βασίλισσα που υπακούοντας στο δελφικό μαντείο αναγκάζο-νται να πάρουν μια αφόρητα επώδυνη απόφαση για να σώσουν την Αθήνα από την καταστροφή Και η απόφαση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την υπέρτατη θυσία Ο ιδρυτικός μύθος που αποκαλύ-πτεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα και βασίζεται στη ζωή του βασιλιά-γε-νάρχη της πόλης και της οικογένειάς του απαιτεί θεώρηση πολύ πιο σκοτει-νή και πρωτόγονη από αυτή που οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί και οι κλασι-κιστές ήταν προετοιμασμένοι να αντέξουν H δραματική αυτή ιστορία μάς επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε από μια ουρανόπεμπτη κλειδαρότρυπα στο εσωτερικό της αθηναϊκής θεώρησης των πραγμάτων θέτοντας σε άμεση αμ-φισβήτηση τις δικές μας ταυτίσεις με αυτή

Ο Παρθενώνας λοιπόν μας απομακρύνει από τα στερεότυπα της Αναγέν-νησης και του Διαφωτισμού από την κοινωνία φιλοσόφων και ρητόρων που συνηθίσαμε να φανταζόμαστε Στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι ήταν ένας λαός πολύ πιο ξένος απrsquo όσο οι περισσότεροι από εμάς σήμερα θα μπορού-σαμε να παραδεχτούμε Ο κόσμος τους ήταν ένας κόσμος κυριευμένος από πνεύματα ανήσυχος κυριαρχούμενος από μια εγωκεντρική αίσθηση του εαυ-τού τους και μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να τα έχουν καλά με τους θεούς Με-γάλο μέρος της ημέρας το περνούσαν ρωτώντας ευχαριστώντας και τιμώ-ντας τους θεούς επιδιώκοντας έτσι να διατηρούν την ισορροπία την αντα-ποδοτικότητα και την αρμονία με τα παντοδύναμα όντα που είχαν το ελεύ-θερο να παίζουν με την ανθρώπινη μοίρα Εξάλλου οι Αθηναίοι ένιωθαν διαρ-κώς από πάνω τους την απειλή του πολέμου της βίας και του θανάτου

Πνεύματα θεότητες και ήρωες από το μυθικό παρελθόν όλοι ήταν παρό-ντες πάντα και παντού σε κάθε γωνιά της αττικής γης Η ζωή ήταν εύθραυ-στη αβέβαιη περιστασιακά ευτυχισμένη και γεμάτη εκπλήξεις πέρα από τη βεβαιότητα του θανάτου που παραμόνευε διαρκώς38 Τα ημερολόγια κι ο ακρι-βής χρόνος διεξαγωγής τελετουργιών θρησκευτικών εορτών αθλητικών αγώ-νων και θεατρικών παραστάσεων ρυθμίζονταν από μακραίωνες παραδόσεις και από την παρατήρηση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον νυχτερι- νό ουρανό Η κοσμολογία το τοπίο και η παράδοση προσέδεναν τους Αθη-

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

30 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ναίους σε έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο θρησκευτικών καθηκόντων μνήμης και τελετουργικών πρακτικών39

Η βαθιά πηγαία θρησκευτικότητα των Αθηναίων χαρακτηριστικό που τους είχε κατατάξει ανάμεσα στους πιο δεισιδαίμονες (θεοφοβούμενους) Έλληνες έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας εξιδανικευμένη εικόνα μιας πόλης κατοι-κημένης από ορθολογιστές φιλοσόφους40 Υπήρχαν Αθηναίοι που φώναζαν laquoΑθηνάraquo όταν άκουγαν την κραυγή μιας κουκουβάγιας απέφευγαν να πα-τήσουν σε ταφόπλακες να επισκεφθούν ετοιμόγεννες γυναίκες ή έριχναν γο-νατιστοί λάδι σε λείες πέτρες σε σταυροδρόμια για να αποτρέψουν τη σκο-τεινή δύναμή τους όλα αυτά ίσως εκπλήσσουν τον σημερινό αναγνώστη41 Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί πιθανώς το γεγονός ότι γυναίκες και άντρες έχωναν βελόνες σε κούκλες φτιαγμένες από ξύλο πηλό κερί ή μόλυ-βδο για να εξαπολύσουν κατάρες ή ξόρκια σε εχθρούς αντιδίκους στα δικα-στήρια ή ερωτικούς στόχους42 O Περικλής oρκισμένος ορθολογιστής δεν εί-πε όχι όταν του φόρεσαν ένα φυλακτό στον λαιμό τότε που αρρώστησε από τη θανατηφόρα επιδημία43 Οι καθηλωτικές περιγραφές Αθηναίων ασχολού-μενων με ερωτικά μάγια τα ξόρκια οι κατάδεσμοι με τις κατάρες οι χρη-σμοί των μαντείων οι ερμηνευτές των ονείρων οι ορνιθοσκόποι (οι οποίοι επα-γρυπνούσαν για σημάδια που μπορεί να αποκάλυπταν το μέλλον) όλα αυτά μας φέρνουν πιο κοντά στο πώς πραγματικά ζούσαν οι άνθρωποι Ο δικός μας διαχωρισμός φιλοσοφίας και δεισιδαιμονιών μάς εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό να αντιληφθούμε πώς ήταν στrsquo αλήθεια οι Αθηναίοι

Πάντως σε πείσμα της ενασχόλησής τους με σκοτεινές πρακτικές η μεγα-λύτερη φιλοδοξία των Αθηναίων ήταν να είναι laquoοι πιο όμορφοι και ευγενείςraquo οι κάλλιστοι έννοια κυρίαρχη στην κοσμοθεωρία τους Το ιδανικό αυτό τους ώθησε στην υπεροχή ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει και μια κάποια ανησυ-χία μια συναίσθηση των πιθανών ξαφνικών ανατροπών της μοίρας Η πεποί-θηση ότι πρέπει να είναι οι laquoάριστοιraquo κυριαρχούσε ολότελα στην αίσθηση που είχαν οι Αθηναίοι για τον εαυτό τους απόλυτα αλλά και σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο Επηρέαζε επίσης βαθιά τις μεταξύ τους σχέσεις

ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΑΣ με ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο είναι να συ-νειδητοποιήσουμε με τρόπο πιο βαθύ και πιο αυθεντικό από των τελευταίων διακοσίων ετών πώς βίωναν οι αρχαίοι Αθηναίοι το μνημείο να αναζητήσου-με μια απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα laquoΤι είναι ο Παρθενώναςraquo αλλά και στο ευρύτερο laquoΠοιοι ήταν οι Αθηναίοιraquo Η τελευταία ερώτηση απαντήθηκε κι αυτή με τρόπο ασαφή και απλουστευτικό στην προσπάθεια των μεταγε-νεστέρων να βρουν τον μίτο που τους συνέδεε με την αρχαιότητα Ο Παρθε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

31

νώνας ndashτο επίκεντρο ενός απαιτητικού και πνευματικά φορτισμένου δημό- σιου βίουndash εξηγεί πάνω απrsquo όλα το πώς διαμορφώθηκε και διατηρήθηκε η αθηναϊκή ταυτότητα

Ταυτόχρονα ο Παρθενώνας ήταν κατά κύριο λόγο ένα κτίριο θρησκευτι-κό ο ναός των ναών Ο τίτλος του αριστουργήματος της δυτικής τέχνης απέ-τρεπε για καιρό ερωτήσεις σαν κι αυτές που τέθηκαν για άλλους ναούς χτι-σμένους σε τόπους και σε εποχές που γνωρίζουμε λιγότερο καλά από την Αθήνα του Περικλή Στο βιβλίο αυτό εξετάζω τον Παρθενώνα σε συσχετισμό με άλλα ιερά κτίρια της Ακρόπολης και άλλων περιοχών του ελληνικού κό-σμου Εστιάζω σε ιδρυτικούς και γενεαλογικούς μύθους διαδοχής που καθό-ριζαν την τοπική ταυτότητα και σε σημάδια και σύμβολα που εξέφραζαν την κοινή καταγωγή των Αθηναίων πολιτών Μελετώ τοπικούς ήρωες και θεούς τη σχέση ανάμεσα στους τάφους τους και τους ναούς και τις τελετές που γε-φύρωναν αυτά τα δύο Τέτοιου είδους μνημεία έφερναν τους πολίτες σε άμε-ση επαφή με τους προγόνους τους υπενθυμίζοντάς τους τις αξίες επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι κοινότητές τους Δεδομένου ότι μιλάμε για έναν πο-λιτισμό χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς ιερά βιβλία ο κεντρικός ρό-λος ενός σπουδαίου αρχιτεκτονικού έργου στη σφυρηλάτηση αυτών των δε-σμών δεν είναι δυνατόν να μεγαλοποιηθεί Για τους Αθηναίους ο Παρθενώ-νας ήταν μια κοινή εστία όπου η θυσία οι τελετουργίες η μνήμη και ναι η δημοκρατία συνυφαίνονταν αξεδιάλυτα

Θα ξεκινήσουμε με το φυσικό περιβάλλον της Ακρόπολης την κοσμολογία της και τις μυθικές παραδόσεις που διαμόρφωσαν σε τόσο μεγάλη έκταση την αθηναϊκή θεώρηση των πραγμάτων Θα προσεγγίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί μύθοι γεννήθηκαν από το τοπίο διερευνώντας την αξεχώριστη σύνδεση του Παρθενώνα με το φυσικό του περιβάλλον με τις κα-τασκευές της μνήμης και με τα συστήματα πεποιθήσεων που πήγαζαν από το μοναδικό σκηνικό Θα συνεχίσουμε παρακολουθώντας πώς η Ακρόπολη μεταμορφώθηκε από μυκηναϊκή ακρόπολη σε ιερό της Αθηνάς εστιάζοντας τόσο στα ιερά και τους ναούς που προηγήθηκαν του Παρθενώνα όσο και στις κοσμικές μυθικές αφηγήσεις του γλυπτικού τους διακόσμου Έπειτα θα στρα-φούμε στην καταστροφή της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 πΧ και στο εκτενές περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα που ακολούθησε τριάντα περίπου χρόνια αργότερα Εδώ θα φτάσουμε σε μια κορύφωση καθώς θα δούμε από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα πάνω απrsquo όλα τη ζωφόρο αυτήν που προ-σφέρει μια τόσο κρίσιμη πρόσβαση στο κεντρικό νόημα του κτιρίου

Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε πώς αυτός ο τρόπος laquoανάγνωσηςraquo προσφέροντάς μας μια καλύτερη αίσθηση των αθηναϊκών τελετών των γιορ-

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

32 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

τών των αγώνων και της κληρονομιάς της Ακρόπολης και των λατρειών του Παρθενώνα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους ίδιους τους Αθηναίους Καίριο ρόλο εδώ παίζουν οι σχέσεις των νεκρών ηρώων και ηρωίδων με τελετές μνήμης των Παναθηναίων της υπέρτατης καθοριστικής της αθηναϊκής ταυτότητας γιορτής τότε που οι Αθηναίοι ήταν μπορεί να πει κανείς πιο βαθιά συνειδητά εκστατικά Αθηναίοι Τέλος θα ασχοληθούμε με τους πιο πρώιμους αυτοαποκαλούμενους μιμητές των Αθηναίων ρίχνοντας έτσι μια έμμεση ματιά στους τελευταίους μέσα από τα μάτια των συγχρόνων τους Αν και δεν είχαν μεγαλύτερη ανοσία στον στρεβλό σεβασμό που δη- μιούργησε απατηλές εντυπώσεις για την Αθήνα κατά την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα οι ηγεμόνες της ελληνιστικής Περγάμου βρίσκονταν τουλάχιστον χρονικά εγγύτερα στο πρότυπό τους δεν τους χώριζαν από αυτό δύο αποξε-νωτικές χιλιετίες Καθώς θα εξετάζουμε πώς επηρέασε η κληρονομιά του Παρ-θενώνα την επινόηση των ηρωικών αφηγήσεων και των ιδρυτικών μύθων του ιερού της Αθηνάς Πολιάδας Νικηφόρου στην Πέργαμο θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε κοντά σε όσα συνέθεταν την εμπειρία της ζωής στην αρχαιό-τητα κυρίως στο τοπίο το οποίο έδωσε μορφή στην τοπική μνήμη αλλά και στις αφηγήσεις για τη γη το νερό και τον ουρανό οι οποίες κυριαρχούσαν στις τοπικές ευαισθησίες Κατά την αξιομνημόνευτη ρήση του Christopher Wickham laquoη γεωγραφία όπως και η θεία χάρη διαπερνά τον άνθρωποraquo44 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν πρώτον και κύριον άνθρωποι της θάλασσας και της γης του εμπορίου και της γεωργίας ndash με λί-γα λόγια του Ποσειδώνα και της Αθηνάς

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή από το σκηνικό όπου στήθηκε το πε-λώριο μυστηριώδες και απόλυτα καθοριστικό για τους Αθηναίους κτίριο Τό-τε όπως και τώρα για να ξεκινήσει κανείς να χτίζει έπρεπε πρώτα απrsquo όλα να βρει το κατάλληλο οικόπεδο ας εξερευνήσουμε λοιπόν καταρχάς την Ακρό-πολη και το φυσικό της περιβάλλον

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

ΤΌ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΌΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

1

O ΙΕΡΌΣ ΒΡΑΧΌΣ

To μυθικό παρελθόν και η αρχέγονη δύναμη του τόπου

laquoΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ που έχουμε να κάνουμε είναι να προχωρούμε καταπώς πη-γαίνει το ποτάμι βρέχοντας τα πόδια μας στο νερό κάτι καθόλου δυσά-

ρεστο αυτή την εποχή του χρόνου κι αυτή την ώρα της ημέραςraquo Τα λόγια αυ-τά ανήκουν στον Φαίδρο που βγαίνει παρέα με τον Σωκράτη έξω από τα τεί-χη της πόλης Ο Φαίδρος αναζητούσε μια ήσυχη γωνιά στις όχθες του Ιλισού για να απομνημονεύσει έναν λόγο του Λυσία που μόλις είχε ακούσει Βγαί-νοντας από την πόλη έπεσε τυχαία πάνω στον Σωκράτη που ευχαρίστως τον ακολούθησε για να συζητήσουν τον λόγο ο οποίος είχε ως θέμα του τη φύση του ομοερωτισμού1

Διασχίζοντας τον Ιλισό οι δυο φίλοι σταματούν στους πρόποδες του Αρ-δηττού κοντά στο σημείο όπου σήμερα δεσπόζει το Παναθηναϊκό Στάδιο Ο Σωκράτης ενθουσιάζεται με την ειδυλλιακή αυτή γωνιά της Αττικής και εκ-θειάζει την ομορφιά της φύσης γύρω τους Ο Πλάτωνας που αφηγείται την ιστορία αυτή στον Φαίδρο γύρω στο 370 πΧ βάζει στα χείλη του Σωκράτη την πιο γλαφυρή ίσως από όσες έχουν σωθεί περιγραφή του αθηναϊκού το- πίου όλων όσων έβλεπαν άκουγαν μύριζαν κι άγγιζαν οι Αθηναίοι της κλα-σικής εποχής

Μα την Ήρα όμορφο μέρος για να καθίσουμε Πόσο πλατύς και ψηλός είναι αυτός ο πλάτανος και η λυγαριά πόσο ψηλή και με πόσο πυκνή σκιά κι ολάν-θιστη σαν να το κάνει επίτηδες για να ευωδιάζει ο τόπος Αλλά και η πηγή πόσο χαριτωμένα ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της ψυχρότατο όπως μπορώ να συμπεράνω νιώθοντάς το στα πόδια μου Σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο φαίνεται πως είναι αφιερωμένο το μέρος αν κρίνουμε από τις κό-ρες και τα αγάλματα αυτά εδώ Κι ακόμη το ωραίο αεράκι πόσο είναι ευχά-

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

36 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ριστο και γλυκό Καλοκαιρινό κι ανάλαφρο συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών Όμως το ωραιότερο απrsquo όλα είναι η χλόη που φυτρώνει σε μέρος ελαφρά κεκλιμένο ότι πρέπει για να γέρνει κανείς αναπαυτικά το κεφάλι

Πλάτων Φαίδρος 230b-c2

Στο πολύ προσωπικό αυτό πορτρέτο του Σωκράτη την ώρα που απολαμβά-νει τις απλές χαρές της ζωής όπως το να ξαπλώνει με το κεφάλι βυθισμένο στο καλοκαιρινό γρασίδι ο Πλάτωνας ζωντανεύει όχι μόνο την ανθρώπινη πλευρά του φιλοσόφου που υπήρξε δάσκαλός του αλλά και την ειδυλλιακή φύση με την οποία είχε προικιστεί η Αθήνα

Καθώς πλησιάζουν στη βαθύσκια όχθη του ποταμού η σκέψη του Φαίδρου φτερουγίζει αυτομάτως στον μύθο laquoΠες μου Σωκράτη δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισού εδώ γύρω ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια [hellip] Άρα-γε από εδώraquo ρωτά laquoΌχι από εδώraquo απαντά ο Σωκράτης laquoαλλά από ένα μέ-ρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω εκεί που διαβαίνουμε το πο-τάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας εκεί κάπου στο ίδιο μέρος βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέαraquo Κοιτάζοντας ψηλά τα όμοια με κούκλες ειδώλια που είχαν φέρει εκεί οι πιστοί ο Σωκράτης υποθέτει ότι ο χώρος είναι αφιε-ρωμένος στον Αχελώο και στις Νύμφες Πολύ σύντομα υποβάλλεται από τον μυθολογικά φορτισμένο τόπο laquoΑφού στrsquo αλήθεια φαίνεται πως είναι θεϊκός αυτός ο τόπος γιrsquo αυτό μην εκπλαγείς αν καθώς θα προχωρεί ο λόγος με κα-ταλάβει πολλές φορές το πάθος των Νυμφών Γιατί όσα λέω τώρα δεν απέ-χουν πολύ από τους διθυράμβουςraquo3

Ας μην παρεξηγήσουμε τον Σωκράτη που πιάνει στο στόμα του αυθόρμη-τα τους εκστασιαστικούς ύμνους στον Διόνυσο Κι αυτό γιατί τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Φαίδρο αποκαλύπτουν πόσο άρρηκτα συνδέονταν ο μύθος το τοπίο η μνήμη και η ιερότητα στην αθηναϊκή θεώρηση των πραγ-μάτων ndash κι ακόμη πόσο μεγάλη συλλογική δύναμη ασκούσαν όλα τα παρα-πάνω στο συναίσθημα των ανθρώπων4 Με άφθονα γύρω τα σημάδια και τα σύμβολα της πίστης και των τοπικών λατρευτικών εθίμων η στιγμιαία νυμ-φοληψία του ίδιου του Σωκράτη (στην εποχή του σήμαινε την ταραχή που προκαλούσε η άμεση επαφή με τις Νύμφες) κάνει για εμάς σήμερα χειρο-πιαστή την ενεργειακή δύναμη του τόπου5 Για τον Σωκράτη και τον Φαίδρο άνδρες μορφωμένους μέλη της πνευματικής ελίτ της Αθήνας οι θεοί είναι υπαρκτοί Ο Σωκράτης αν και απρόθυμος να κάνει υποθέσεις σε σχέση με τον μύθο του Βορέα και της Ωρείθυιας (κόρης του μυθικού βασιλιά Ερεχθέα και της συζύγου του Πραξιθέας) δέχεται αβίαστα την κοινή πεποίθηση για την τοποθεσία όπου εκτυλίχτηκε η ιστορία6

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 37

Στην αρχαιότητα η Αττική έβριθε από τέτοιες τοποθεσίες φορτισμένες με νόημα τοπόσημα φυσικά που τα γνώριζαν πολύ καλά γενιές ολόκληρες Αθη-ναίων με ευγενική ή ταπεινή καταγωγή μορφωμένοι ή αναλφάβητοι

Το πρώτο βήμα για να γνωρίσουμε τον Παρθενώνα είναι να μελετήσουμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον το τοπίο που καθόρισε σε τόσο μεγάλο βαθ-μό την αθηναϊκή αντίληψη του χώρου και του χρόνου της ίδιας της πραγμα-τικότητας (κάτω) Από εδώ από τη γη της Αττικής πήγαζαν οι δυνάμεις της φύσης και του θείου του ανθρώπινου δράματος και της ιστορίας Κι ένα μνη-μείο αφιερωμένο στην εύνοιά τους δε θα μπορούσε να είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που έμελλε να είναι ο Παρθενώνας ο μεγαλύτερος ο πιο εξαίσιος σχεδιαστικά και κατασκευαστικά ο πιο πλούσια διακοσμημένος ο πιο όμορ-φος ναός που έφτιαξαν ποτέ οι Αθηναίοι Επρόκειτο επίσης να είναι ένα μνη-μείο πλημμυρισμένο με ανάγλυφες εικόνες οι οποίες επαναφηγούνταν συ-γκλονιστικές ιστορίες από το μυθικό παρελθόν της πόλης Γιατί στο μυαλό του αρχαίου Έλληνα ο μύθος (μια laquoαφήγησηraquo ή laquoιστορίαraquo χωρίς ορθολογικό υπόβαθρο) και η ιστορία (η εμπειρική αναζήτηση της αλήθειας για το παρελ-θόν)7 συχνά συνδέονταν αξεχώριστα και τα δύο εγγράφονταν σε επικές και

Η Ακρόπολη την αυγή από τα δυτικά copy Robert A McCabe 1954-1955

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

38 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

γενεαλογικές αφηγήσεις το φόντο των οποίων το τοπίο θεωρούνταν πως υπήρ-χε από την εποχή που γεννήθηκε ο κόσμος από το Χάος Οι τόποι της μνήμης μέσα σrsquo αυτό το τοπίο είχαν ιδιαίτερη σημασία για γενιές ολόκληρες κατοί-κων που μετέδιδαν τις πανάρχαιες αφηγήσεις τους από παππού σε εγγονό

Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το μακρινό παρελθόν τους με βάση συγκε-κριμένες laquoκαταστροφές-ορόσημαraquo οι οποίες έβαζαν σημεία στίξης στον χρό-νο και τον διαιρούσαν σε διακριτές ενότητες8 Κοσμικές μάχες παγκόσμιοι κατακλυσμοί και επικοί πόλεμοι ήταν τα κύρια από τα καταστροφικά συμ-βάντα που όριζαν τη διαδοχή των εποχών στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου θα ασχοληθούμε με τη δύναμη του καθενός από τα παραπάνω είδη κοσμογο-νίας (Όλα φανερώνουν επιρροές από την αρχαία Εγγύς Ανατολή κάποιες άμεσες οι περισσότερες όμως μέσω συρο-παλαιστινιακών και φοινικικών πη-γών)9 Aπό τις τρεις ταραχοποιές δυνάμεις βέβαια καμία δεν ευθυνόταν για τη διαμόρφωση του τοπίου περισσότερο από τα πέρα δώθε του νερού Οι αλ-λεπάλληλες πλημμύρες και κατακλυσμοί μετατράπηκαν σε έγκριτη μέθοδο για τη διαίρεση του χρόνου σε εποχές με τη διάκριση του πριν και του μετά τους κατακλυσμούς να είναι για τους Έλληνες τόσο σημαντική όσο και για τους Σουμέριους και τους Εβραίους

Οι επαναφηγήσεις αρχαίων ιστοριών που περιγράφουν πλημμύρες-σταθ-μούς συγκρούσεις μεταξύ θεών και επικές μάχες Ελλήνων εναντίον εξωτι-κών laquoάλλωνraquo (Αμαζόνων Κενταύρων Τρώων και Θρακών) κατείχαν εξαιρε-τικά ουσιώδη θέση στην αθηναϊκή παιδεία και θεοσέβεια Το ότι τα φαινόμε-να αυτά λάμβαναν χώρα σε ένα πανάρχαιο τοπίο ορατό ακόμη κατά τους ιστορικούς χρόνους έδενε τους Αθηναίους με το μυθικό παρελθόν τους με τρόπο που εμείς αδυνατούμε να φανταστούμε για εκείνους το μακρινό πα-ρελθόν δεν ήταν καθόλου μακρινό αντίθετα ενυπήρχε στα πάντα Σήμερα για να συλλάβουμε το νόημα του Παρθενώνα ndashτι σήμαινε η αρχιτεκτονική και η διακόσμησή του το ίδιο και η θέση τουndash οφείλουμε να βυθιστούμε στην πη-γή των συσχετίσεων από όπου εκείνος ξεπήδησε Για να το επιτύχουμε αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο μηδέν από τo φυσικό περιβάλλον και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης

Η ΑΤΤΙΚΗ ΣΧΗΜΑΤΙΖΕΙ μια τριγωνική χερσόνησο έκτασης 2400 τχλμ περί-που που εισχωρεί στο Αιγαίο πέλαγος στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελ-λάδας (απέναντι σελίδα)

Τα σύνορά της ορίζονται στα βορειοδυτικά από τον Κιθαιρώνα έναν ορει-νό όγκο που απέχει περίπου 100 χλμ από την Αθήνα και τη χωρίζει από τη γειτονική Βοιωτία Τα όρη Πάρνηθα και Αιγάλεω υψώνονται στα βόρεια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 39

τα δυτικά της Αθήνας το Πεντελικό και ο Υμηττός καταλαμβάνουν τα βορει-οανατολικά και τα ανατολικά ενώ το Πάνειον με υψηλότερη κορυφή το Κε-

Χάρτης της Αττικής

ποταμός Κηφισός

ποτα

μός

Κηφι

σός

Κιθαιρώνας

Θριάσιο πεδίο

ΒΟ ΙΩΤ Ι Α

Αίγινα

Σαλαμίνα

Εύβοια

Πεντελικό όρος

λόφος Λυκαβηττού

ποταμός Ηριδανόςόρος Αιγάλεω

ποταμό

ς Ιλισό

ςΜΑΚΡΑ ΤΕΙΧΗ

Χιλιόμετρα

Μίλια

πεδιάδα Μεσογείων

Αθήνα

Μαραθώνας

όρος Πάρνηθα

ΥμηττόςΦάληρο

Φαλη

ρικός

όρμ

οςΠειραιάς

Πλαταιές

Πάνειον όρος

Βραυρώνα

Κερατοβούνι

Λαύριο

Σούνιο

ΑΤΤΙΚΗ

ΑΤ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

Ελευσίνα

κόλπος Ελευσίνας

Τανάγρα

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

40 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ρατοβούνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της πόλης κοντά στο Λαύριο Ανά-μεσα στα βουνά αυτά εκτείνονται τέσσερις κοιλάδες και τρεις μεγάλες πεδιά-δες η πεδιάδα των Μεσογείων στα ανατολικά του Υμηττού το Πεδίον στα βορειοδυτικά της Αθήνας και το Θριάσιο πεδίο ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα Η Ακρόπολη (που σημαίνει το laquoάκροraquo της laquoπόληςraquo το υψηλότερο σημείο της πόλης) είναι ουσιαστικά ένας από μια σειρά λόφων που υψώνο-νται μέσα στα όρια της ίδιας της Αθήνας (απέναντι σελίδα)10 Ο Άρειος Πά-γος (laquoΒράχος του Άρηraquo) ξεφυτρώνει ακριβώς δίπλα της στα δυτικά ενώ ο Αγοραίος Κολωνός στα βορειοδυτικά πλαισιώνει την Αρχαία Αγορά Δυτι-κότερα υψώνεται η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών και στα νοτιοδυτικά ο Λόφος των Μουσών (Φιλοπάππου) Ο λόφος του Αρδηττού δεσπόζει στα νο-τιοανατολικά της Ακρόπολης έξω από τα τείχη της πόλης κι ακόμη πιο πέ-ρα στα βορειοανατολικά συναντάμε τους λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη Βορειότερα ακόμη υψώνεται ο αρχαίος Αγχεσμός (laquoΟξυκόρυφοςraquo) ο λόφος που αργότερα ονομάστηκε Λυκοβούνια και στη συνέχεια Τουρκο-βούνια (νεότερο όνομα που παραπέμπει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) Στα νότια η Αττική ανοίγεται στα νερά του Σαρωνικού με μια σειρά από θαυμά-σια λιμάνια και κόλπους (προηγούμενη σελίδα) Όπως έχει υπολογιστεί τη δεκαετία του 430 πΧ στην Αττική κατοικούσαν 300000-400000 άνθρωποι Από αυτούς οι μισοί περίπου πιστεύεται πως ζούσαν στην Αθήνα και τη γύ-ρω περιοχή

Σήμερα δεδομένης της πυκνής δόμησης και του γιγαντισμού της σύγχρο-νης πόλης είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς πόσο ποικιλόμορφα ήταν τα οι-κοσυστήματα της αρχαίας Αττικής Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρ-χε η αίσθηση ότι η ύπαιθρος είχε αλλάξει δραματικά μέσα στην τελευταία χι-λιετία Στον Κριτία μαθαίνουμε πως η Αττική διέθετε κάποτε βουνά με ψη-λούς καλλιεργήσιμους λόφους γόνιμες πεδιάδες με παχύ αργιλώδες έδαφος και πυκνά δάση γύρω γύρω11 Αλλά και στα χρόνια του Πλάτωνα η ύπαιθρος ήταν ακόμη γεμάτη ελιές και πλατάνια βελανιδιές και κυπαρίσσια πεύκα κέδρους δάφνες ιτιές λεύκες φτελιές αμυγδαλιές καρυδιές και μαστιχό-δεντρα αειθαλείς μυρτιές και πικροδάφνες Τα οπωροφόρα έτερπαν τους Αθηναίους τροφοδοτώντας τους με σύκα αχλάδια μήλα δαμάσκηνα κερά-σια ρόδια και άλλα φρούτα Τα κλήματα και οι αμπελώνες τούς πρόσφεραν σταφύλια βρώσιμα για σταφίδες και για κρασί Αναμφίβολα οι κληματαριές θα έφτιαχναν σκιές για να περνούν την ώρα τους στην ύπαιθρο όπως και τώ-ρα Άγρια μάραθα φύτρωναν μαζί με κύτισους αγριοτριανταφυλλιές ιππο-φαές κώνειο άκανθες και σέλινο12 Στους λαχανόκηπους καλλιεργούνταν σκόρδα κρεμμύδια και αγριομάρουλα καθώς και κουκιά φακές ρεβίθια και

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 41

άλλα όσπρια Επιπλέον μια ποικιλία από βότανα όπως θυμάρι φασκόμηλο ρίγανη και μέντα πρόσθεταν άρωμα και γεύση στην τοπική κουζίνα

Χάρτης της Αθήνας

ποταμός Ηριδανός

νεκροταφείο Κεραμεικού

Λύκε ιο

Άγρα Άγραι

Δημόσιο Σήμα (Δημόσιο Νεκροταφείο)

Χιλιόμετρα

ΜίλιαΑΘΗΝΑ

Α Θ Η Ν Α

Οδός της Ακαδημίας

Ιερά Οδός

λόφος Στρέφη

Αγορά

Παναθηναϊκή Οδός

Εν Άστει Ελευσίνιο

Ωδείο Περικλή

ΑκρόποληΘέατρο του Διονύσου

Ολυμπιείο

Λίμναι

λόφος Λυκαβηττού

Νότιο Τείχος

Θεμιστόκλειο Τείχος

Ακαδημία

Δίπυλο (πύλη)

λόφος Αγοραίου Κολωνού

Λόφος Νυμφών

λόφος Άγρας

λόφος Αρδηττού

πηγή Καλλιρρόη

Ναός Αρτέμιδος Αγροτέρας

Ναός Ηφαίστου

λόφος Αρείου Πάγου

λόφος Πνύκας

λόφος Μουσών

Ιερό Πάνα Αχελώου

και Νυμφών

Παναθηναϊκό Στάδιο

Φαλη

ρικό

Τείχο

ς

Βόρε

ιο Τε

ίχος

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ποταμό

ς Ιλισό

ς

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

42 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Η γόνιμη γη της αττικής υπαίθρου (χώρα) συντηρούσε ακμαία αγροκτή-ματα που παρήγαν ελιές δημητριακά και σταφύλια (σελίδα 37) Το κριθάρι και (σε μικρότερη έκταση) το σιτάρι αποτελούσαν τον κορμό της διατροφής και καλλιεργούνταν με ένα σύστημα αγρανάπαυσης που άφηνε εναλλάξ τη μισή γη ακαλλιέργητη κάθε χρόνο13 Πάνω απrsquo όλα πάντως οι Αθηναίοι εκτι-μούσαν την αυτάρκεια που εξασφάλιζαν τα αγροκτήματα τα χωράφια οι φυτείες και οι οπωρώνες στην ευρύτερη οικογένειά τους14 Πράγματι το σπου-δαιότερο προϊόν της αθηναϊκής γεωργίας ήταν η αίσθηση της αυτονομίας και η αυτοπεποίθηση που ενέπνεε στον δήμο ένα σώμα πολιτών το οποίο βασι-ζόταν στη γαιοκτησία Φυσικά στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η επιβίωση της Αθήνας στηρίχτηκε στην εισαγωγή τροφίμων κυρίως σιτηρών για να συμπληρωθεί η τοπική παραγωγή15 Εντούτοις η Αθήνα περηφανευό-ταν πως ήταν αυταρκεστάτη πόλις ιδανικό που κατά τον Αριστοτέλη αποτε-λούσε λαμπρή αρετή της πολιτείας16

Η σταθερότητα και η ασφάλεια που πρόσφεραν τα ιδιωτικά αγροκτήμα-τα δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για να αναπτυχθεί ένα πολίτευ-μα χωρίς προηγούμενο η δημοκρατία ndash αλλά και να προκύψουν οι αντιδημο-κρατικές καταχρήσεις στη συνέχεια Με την πληθυσμιακή έκρηξη του 8ου αι πΧ και την επακόλουθη ανεπάρκεια γης η οποία περιερχόταν όλο και πε-ρισσότερο στα χέρια πάμπλουτων αριστοκρατών η αγροτική σταθερότητα κινδύνευε να ανατραπεί μέχρι που γύρω στο 594 πΧ ο πολιτικός (και ποι-ητής) Σόλωνας εξουσιοδοτήθηκε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις17 Ο Σόλωνας βοήθησε τους αγρότες με τα μέτρα που πήρε αφού καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών περιορίστηκε η έκταση της γης που μπορούσε να κατέχει μία οι-κογένεια κι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ελεύθερων γαιοκτημόνων πο-λιτών Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή και αντιπροσώπευση στη διακυβέρνηση της πόλης παρέμεινε ανάλογη των αγροτικών εισοδημάτων Στη νέα μορφή κοινωνικής διαστρωμάτωσης που δημιουργήθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα οι πεντακοσιομέδιμνοι (όσοι είχαν γη αρκετή ώστε να παράγουν πε-ντακόσιους μεδίμνους σιτάρι τον χρόνο) είχαν δικαίωμα εκλογής στα ανώ-τατα αξιώματα του ταμία και του επώνυμου άρχοντα Η επόμενη τάξη οι ιπ-πείς (όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένα άλογο και επο-μένως να συμμετέχουν στο ιππικό) διέθεταν γη που παρείχε τριακόσιους με-δίμνους τον χρόνο Ακολουθούσαν οι ζευγίτες (όσοι διέθεταν ένα ζευγάρι βό-δια που μπορούσε να ζευτεί για να χρησιμοποιηθεί στο όργωμα) Αυτοί είχαν γη που παρήγε διακόσιους μεδίμνους τον χρόνο Η κατώτερη τάξη ήταν οι

Μέδιμνος μονάδα μέτρησης σιτηρών στην αρχαιότητα

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 43

θήτες οι κοινοί χειρώνακτες οι οποίοι δε διέθεταν σπιθαμή γης και δικαιού-νταν μόνο να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και πάνω απrsquo όλα να δικάζουν στα δικαστήρια Η ιδιοκτησία γης επομένως και η καλλιέργεια σι-τηρών αποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού πολιτικού συστήματος Πράγ-ματι η περιουσία έφτασε στο σημείο να είναι τόσο καθοριστική για τη συμ-μετοχή στο σώμα των Αθηναίων πολιτών όσο σχεδόν και η καταγωγή προνό-μια και τα δύο κληρονομικά Ο laquoόρκος των εφήβωνraquo ο όρκος που έδιναν τον 4ο αι πΧ οι νέοι των δεκαοκτώ ετών και με τον οποίο δεσμεύονταν πως θα υπερασπίζονται την πόλη μιλούσε τόσο για αγροτική όσο και για θρησκευ-τική κληρονομιά

Τα ιερά των πατέρων θα τιμήσω Μάρτυρες ας είναι οι θεοί [hellip] τα όρια της πατρίδας το σιτάρι το κριθάρι τrsquo αμπέλια οι ελιές και οι συκιές18

Η Αττική ήταν επίσης ένας τόπος ολάνθιστος Ας φανταστούμε υάκινθους κρόκους ανεμώνες νάρκισσους κυκλάμινα ασφόδελους ίριδες τριαντάφυλ-λα κρίνους ελλέβορους αγριοσταφίδες και μια πλειάδα άλλων ειδών να ομορφαίνουν δρόμους κήπους και υπαίθριους χώρους19 Ένα είδος πράσινης ζώνης αναπτυσσόταν στις παρυφές της Αθήνας εντός και εκτός των τειχών (σελίδα 41) Οπωρώνες και κήποι φυτεύονταν κοντά σε φυσικές πηγές νερού ndash πολλές από αυτές κατέληξαν να θεωρούνται ιερές και συνδέθηκαν με το-πικά ιερά και θεότητες Στα βορειοδυτικά της πόλης περίπου είκοσι λεπτά με τα πόδια από τα τείχη και σε μικρή απόσταση από τον Κηφισό σε μια πε-ριοχή που ονομαζόταν ΑκαδήμειαΑκαδημία φύτρωναν δώδεκα δέντρα αφιε-ρωμένα στην Αθηνά Η περιοχή είχε πάρει το όνομά της από τον Αρκάδα ήρωα Ακάδημο ο οποίος υπέδειξε στους Διόσκουρους τον Κάστορα και τον Πολυ-δεύκη το μέρος όπου ο Θησέας είχε κρύψει την αδελφή τους την Ελένη όταν την είχε απαγάγει Σrsquo αυτή την ίδια δενδρόφυτη περιοχή ίδρυσε το 378 πΧ ο Πλάτωνας τη σχολή του η οποία λόγω της θέσης της ονομάστηκε Ακαδη-μία20 Το άλσος της Ακαδημίας πιστευόταν ότι είχε δημιουργηθεί από βλα-στάρια της πρώτης ιερής ελιάς αυτής που είχε φυτέψει στην Ακρόπολη η θεά Αθηνά Κατάρα έπεφτε πάνω σrsquo όποιον τολμούσε να κόψει δέντρο της Ακα-δημίας έγκλημα που τιμωρούνταν με εξορία ή θάνατο Οι ιερές ελιές παρεί-χαν ένα μέρος από το λάδι με το οποίο γέμιζαν οι αμφορείς που δίδονταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών Αγώνων Τη δεκαετία του 470 πΧ την εποχή που η Αθήνα ανέκαμπτε από τους Περσικούς Πολέμους και απο-

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

44 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

λάμβανε την ανάπτυξη της νεαρής της δημοκρατίας ο αριστοκράτης πολιτι-κός και στρατηγός Κίμωνας στο πλαίσιο του πλουσιότατου προγράμματος δημοσίων έργων που υλοποίησε (με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής του δύ-ναμης) έχτισε ένα τείχος γύρω από την Ακαδημία και εξέτρεψε τα νερά του Κηφισού για να την αρδεύσει Επιπλέον κατασκεύασε ένα υδραγωγείο μή-κους 2 χλμ για να φέρει ακόμη περισσότερο νερό από τη βορειοδυτική γω-νία της Αγοράς στο άλσος της Ακαδημίας όπου φύτεψε πολλές ακόμη ελιές και πλατάνια Έξω από τα τείχη της πόλης στην κοιλάδα του Κηφισού η Ακα-δημία με τους κήπους τα μονοπάτια και τα δέντρα της πρόσφερε στον Πλά-τωνα και τους μαθητές του ένα ιδανικό περιβάλλον για στοχασμό και συζή-τηση Την εποχή που έγραφε γιrsquo αυτήν ο Πλούταρχος τον 2ο αι μΧ η Ακα-δημία αποτελούσε το πιο δασωμένο σημείο ολόκληρης της Αθήνας21

Οι φιλόσοφοι είχαν αδυναμία και σrsquo ένα άλλο δενδρόφυτο καταφύγιο στα βορειοανατολικά της Αθήνας στο Λύκειο (σελίδα 41) ονομασία προερχόμενη πιθανώς από κάποιο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που θα βρισκόταν εκεί κο-ντά22 Άλση αφιερωμένα στον Απόλλωνα υπήρχαν στα ιερά του θεού σε ολό-κληρη την Ελλάδα μπορεί λοιπόν κάλλιστα τα δέντρα του Λυκείου να ήταν αρχικά δάσος συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα23 Ένα γυμνάσιο χώ-ρος για αθλητικές δραστηριότητες είχε ήδη ιδρυθεί εδώ τον 6ο αι πΧ Από τον Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι το Λύκειο ανήκε στα αγαπημένα στέκια του Σω-κράτη (ο πλατωνικός διάλογος Ευθύδημος τοποθετείται εδώ ενώ στον Λύσι ο Σωκράτης πηγαίνει από την Ακαδημία στο Λύκειο όταν απροόπτως καταλή-γει σε κάποια καινούρια παλαίστρα) Ο Αριστοτέλης θα ιδρύσει τη δική του φιλοσοφική σχολή στο Λύκειο το 335 πΧ μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία όπου είχε αναλάβει την εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου Την ίδια περίπου εποχή ο πολιτικός και οραματιστής Λυκούργος γόνος μιας από τις παλαιότερες και αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αθήνας των Ετεοβουταδών αναλαμβάνει το αξίωμα του ταμία Ο Λυκούργος διέθεσε χρή-ματα για να φυτευτούν ακόμη περισσότερα δέντρα στο Λύκειο24 Ο Αριστο-τέλης και οι μαθητές του συνήθιζαν να περπατούν και να συζητούν στη σκιά των δενδροφυτεμένων μονοπατιών και των περιστυλίων (περιπάτων) του Λυ-κείου γιrsquo αυτό και ονομάστηκαν περιπατητικοί Όταν ο Αριστοτέλης εξορί-στηκε από την Αθήνα το 322 πΧ ο διάδοχός του Θεόφραστος ανέλαβε με-ταξύ άλλων να μελετήσει και να κατατάξει τα φυτά εργαζόμενος στο κατα-πράσινο περιβάλλον του Λυκείου25

Κάπου κάτω από την Ακρόπολη στην κατεύθυνση του ποταμού Ιλισού στο ιερό του Κόδρου του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης υπήρχε ένας ελαιώ-νας αποτελούμενος από διακόσια δέντρα26 Ο Κόδρος μυθική μορφή των επο-

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

Ο ΙΕΡΟΣ ΒΡΑΧΟΣ TO ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 45

νομαζόμενων Σκοτεινών Χρόνων (π 1100-750 πΧ) εποχής βασιλείας για την Αθήνα ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της πόλης και ο Νηλέας ήταν ο γιος του27 Μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων η οποία βρέθηκε στα νοτιοανατολι- κά της Ακρόπολης υποστηρίζει πως πρόκειται για το επίγραμμα του ταφι- κού μνημείου του Κόδρου28 Η επιγραφή λέει πως το σώμα του γενναίου βα-σιλιά (που έδωσε τη ζωή του για να σώσει τον λαό του από την εισβολή των Δωριέων) ταριχεύτηκε από τους Αθηναίους και τάφηκε στους πρόποδες της Ακρόπολης29 Κατά τον δελφικό χρησμό οι Δωριείς θα κυρίευαν την Αθήνα μόνο αν δε σκότωναν τον Αθηναίο βασιλιά Μόλις ο Κόδρος άκουσε τον χρη-σμό μεταμφιέστηκε σε χωρικό και βάλθηκε να τριγυρνά έξω από τα τείχη της πόλης προσποιούμενος ότι μαζεύει ξύλα Όταν πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών κοντά στον Ιλισό προκάλεσε επίτηδες δύο φρουρούς με αποτέλε-σμα να ακολουθήσει συμπλοκή κατά την οποία ο Κόδρος εξόντωσε τον ένα στρατιώτη ενώ ο άλλος με τη σειρά του σκότωσε τον Κόδρο Μόλις οι Αθη-ναίοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί ζήτησαν από τους εισβολείς να τους επιστρέ-ψουν το σώμα του βασιλιά τους Αλλά και οι Δωριείς μόλις συνειδητοποίη-σαν ότι είχαν σκοτώσει τον βασιλιά υποχώρησαν σίγουροι πως η πολιορκία της πόλης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει

Τον 5ο αι πΧ ο Κόδρος και η εποχή της αθηναϊκής μοναρχίας είχαν πια παρέλθει ανεπιστρεπτί Πράγματι τα κραταιά βασίλεια της μυκηναϊκής Ελ-λάδας (π 1600-1100 πΧ) κατέρρευσαν μαζί με τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού κι όταν την περίοδο που ακολούθησε εμφανίστηκαν νέες μοναρχίες οι τοπικοί βασιλείς φαίνεται πως ήταν πολύ πιο αδύναμοι από τους Μυκη-ναίους προκατόχους τους Τον 8ο και τον 7ο αι πΧ οι βασιλείς αυτοί θα κυ-βέρνησαν με τη συναίνεση και την υποστήριξη των αριστοκρατικών οικογε-νειών στηρίζοντας πιθανώς τη θέση τους με διπλωματικούς γάμους Από βα-σιλείες σταδιακά απrsquo ότι φαίνεται τα πολιτεύματα μετατράπηκαν σε αρι-στοκρατίες (laquoκράτος των αρίστων των καλύτερωνraquo) και ολιγαρχίες (laquoαρχή των ολίγωνraquo)30 Στην Αθήνα λίγες επιφανείς παλιές οικογένειες απέκτησαν τεράστιες περιουσίες χάρη στη γενναιοδωρία της γης τους Οι οικογένειες αυτές τα μέλη των οποίων ονομάζονταν ευπατρίδες (laquoμε καλούς πατέρεςraquo ή laquoευγενούς καταγωγήςraquo) δημιούργησαν μεταξύ τους έντονους ανταγωνισμούς και έχθρες που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά Στη διάρκεια του 8ου αι πΧ πήραν στα χέρια τους τα ισχυρά δημόσια αξιώματα του πολέμαρχου και του επώνυμου άρχοντα Το 712 πΧ η αριστοκρατία αύξησε περαιτέρω την εξου-σία της όταν απέκτησε πρόσβαση και στο αξίωμα του άρχοντα βασιλέα με αποτέλεσμα οι ευπατρίδες να κυριαρχούν σε κάθε κλάδο του διοικητικού μη-χανισμού της πόλης περιλαμβανομένων των δικαστηρίων Φαίνεται πως οι

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2

46 ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Αθηναίοι είχαν μια έμφυτη αντιπάθεια στην ιδέα της άσκησης της εξουσίας από ένα μόνο πρόσωπο Αρχικά η θητεία των τριών αρχόντων ήταν δεκαε-τής το 684683 πΧ όμως μετατράπηκε σε μονοετή μειώνοντας έτσι τις πι-θανότητες να αποκτήσει κάποιος προσωπική δύναμη Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο οποίος υπηρέτησε ως επώνυμος άρχοντας το 594 πΧ ο αριθ-μός των αρχόντων αυξήθηκε σε δέκα αργότερα όμως το αξίωμα του πολέ-μαρχου μεταφέρθηκε στο σώμα των στρατηγών οπότε οι άρχοντες έγιναν πά-λι εννέα H τάση προς μια ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης ξε-κίνησε με τον Σόλωνα και κορυφώθηκε στα τέλη του 6ου αι πΧ το 508507 πΧ με τη laquoδημοκρατική επανάστασηraquo του Κλεισθένη

Την εποχή που ήταν επώνυμος άρχοντας ο Αντιφώντας το 418417 πΧ η Αθήνα είχε ήδη απολαύσει ενενήντα χρόνια δημοκρατίας και οι εννέα άρχο-ντές της με την ενιαύσια θητεία αναδεικνύονταν πλέον με κλήρο από μια βραχεία λίστα εκλόγιμων υποψηφίων Ένα διάταγμα δημοσιευμένο την επο-χή που υπηρετούσε τη θητεία του ο Αντιφώντας θέτει τους όρους μίσθωσης για το ιερό του Κόδρου31 Η ακριβής θέση του ιερού αμφισβητείται Κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν μέσα στα τείχη της πόλης στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης άλλοι έξω από τα τείχη στις όχθες του Ιλισού32 Σε κάθε περί-πτωση το διάταγμα επιβάλλει στον μισθωτή να περιβάλει το τέμενος με τεί-χος με δικά του έξοδα Υποχρεούται επίσης να φυτέψει όχι λιγότερες από διακόσιες νεαρές ελιές στον χώρο του ιερού περισσότερες αν το επιθυμεί Σε αντάλλαγμα ο μισθωτής θα ελέγχει laquoτο χαντάκι και όλο το βρόχινο νερό που κυλά ανάμεσα στο ιερό του Διονύσου και την πύλη από όπου περνούν οι μύσται (οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια) πηγαίνοντας για τη θάλασσαraquo δηλαδή προς τον όρμο του Φαλήρου Θα ελέγχει επίσης όλα τα νερά που κυ-λούν laquoανάμεσα στο δημόσιο οίκημα και την πύλη που οδηγεί στα λουτρά του Ισθμονίκουraquo

Το κείμενο υπογραμμίζει την τεράστια αξία του νερού στην αρχαία Αθή-να και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων για τη συλλογή του πολύτιμου αγαθού Στον μισθωτή προτείνεται μια δίκαιη συμφωνία να χτίσει τον περί-βολο και να δενδροφυτεύσει το ιερό με αντάλλαγμα την κυριότητα των υδά-των που συγκεντρώνονται εδώ Ο μισθωτής παράλληλα τιμά τους θεούς και τους προπάτορες εξωραΐζοντας το ιερό ενός από τους πιο ευγενείς και αλ-τρουιστές μυθικούς προγόνους Πράγματι μετά τον θάνατο του Κόδρου (κα-τά την παράδοση γύρω στο 1068 πΧ) αποφασίστηκε ότι κανείς στο μέλλον δε θα άξιζε τον τίτλο του βασιλιά Έτσι ο γιος του Κόδρου ο Μέδων (το όνο-μά του σημαίνει laquoκυβερνήτηςraquo) έγινε ο πρώτος άρχοντας της πόλης33

• 2