02. bharatha swatantrodyamam mulsim mahilalu

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £ÉèÏ~° « ™êfi «O„ Àº Œº=∞O ó =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞

INDIAN FREEDOM MOVEMENT: MUSLIM WOMEN.

Telugu name of this book is BHARATHA SWATHNTRODYMAM : MUSLIM MAHILALU.In this Book total 61 Life sketches of those great Muslim women, who took very active role in the struggle for the

independence of India is given. It starts form Begum Hazrath Mahal of 1857 and ends with the story of Nafis Aysha of1948 who fought against Nijam in Andhra Pradesh and some other Women who took part in the Local Struggles.

This Book contains total 286 Pages. 1/8 the Demmy Size with Multi colour title. This same is published in the year2006 with numbers of Photos and Sketches.

Actually this book is written and Published in 1999 with only 32 Pages later on it was rewised and rewritten inthe year 2003 with 86 Pages and published second time in the same Year.


ã¨Ü«∞º £ #j~ü JÇ¨Ï=∞‡ £

M.Com; LLB; D.P.M; D.L.LSahitya Ratna (Hindi)

ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞O

≥Å∞QÆ∞ Ñä¡H+¨<£û( Under TIP Trust)ãÖ Õâ◊Éèí=#O, ÅHõ _£HÀ\ò,ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £–500 002.

Indian Freedom Movement : Muslim Women (Telugu)Written by : Syed Naseer AhamedTIP Series No. 150All Rights Reserved with WriterFirst Edition : November, 2006Copies : 2000ISBN : 81-88241-45-8Published by : Telugu Publications

( Under TIP Trust)Sandesha Bhavanam,Lakkadkot, Chatta Bazar,Hyderabad-500 002. India.Phone: 24564583

Typeset by : Geeturai GraphicsLakkadkot, Hyderabad-2.

Printed at : : Cosmic PrintersLakkadkot, Hyderabad-2.

Price : Rs. 160

=Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞


JÉÏƒ Œ∞ÖÏ¡_≥·Ô~Hõì~ü

≥Å∞QÆ∞ W™ê¡q∞H± Ñä¡H+¨<£û ãÖ Õâ◊Éèí=#O, ÅHõ _£HÀ\òKè« åÎ|*Ï~ü, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £–2

„Ñ¨K«∞~°Hõ~°Î =∂@

WO^Œ∞Ö’....„Ñ¨K«∞~°Hõ~°Î =∂@ .... 04

ÑïK«Ü«∞ "åHõºO.... 05¿ãflÇ¨Ï "åHõºO... 09PÑÎ "åHõºO ... 15

~°K«~Ú « =∂@..... 17 ' Ü«∂k — ã¨^•t= â◊√ÉèÏjã¨∞ûÅ∞.... 19

' KÕ~å «Å — KÕ~å PHÍOHõ∆..... 20JOH˜ «O..... 21

ÉèÏ~° « ™êfi «O„ Àº Œº=∞O ó =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞..... 23rq « ~MÏ z„ åÅ „Hõ=∞O..... 35

=Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å rq « ˆ~MÏ z„ åÅ∞.. 279P è•~° „QÆO ä•Å∞–Ñ„uHõÅ q=~åÅ∞.. 285

„Ñ¨=ÚY ~°K«~Ú « ã¨Ü«∞º £ #j~ü JÇ¨Ï‡ £ ~°zOz# ÉèÏ~° « ™êfi «O„`ÀºŒº=∞O–=Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ J#∞ D Ñ¨ÙãÎHõO „Ñ¨ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ãÖ„QÍ=∞O

#∞O_ç =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ x~°fiÇ≤ÏOz# áê„ «‰õΩ J ŒÌO Ñ_»∞ «∞Ok. K«i„ « Ñiâ’ èŒ‰õΩ_»∞#j~ü JÇ¨Ï‡ £ ~åã≤# D Ñ¨ÙãÎHõO ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞áê„ «#∞ J=QÍÇ¨Ï# KÕã¨∞HÀ=_®xH˜ ZO «QÍ<À ã¨Ç¨ÏHõiã¨∞ÎOk.

D ÑÙãÎHõO P*Ï £ ÇÏ∫ãπ PÑ¶π Ña¡H+<£û •fi~å 1999Ö’ „ÑK«∞i «"≥∞ÿOk.P ãÖ Œ~°ƒùOQÍ ÅaèOz# áê~î°HÍ Œ~° =Å# 2003Ö’ =∞iO « ã¨=∂Kå~°O`ÀÑ¨Ù#~°∞‡„k «"≥∞ÿOk. ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ =Úã≤¡OÅ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO QÆ∞iOz„Ñ¨ ÕºHõOQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ x~°fiÇ≤ÏOz# áê„ « QÆ∞iOz ≥Å∞QÆ∞Ö’ Ñ¨ÙãÎHÍÅ∞ ÖËxÖ’@∞#∞ D ÑÙãÎHõO f~°Û_»O`À áê~î°‰õΩÅ, ÑO_ç «∞Å qâı+ P Œ~° ÅaèOzOk.P HÍ~°OQÍ =∞ixfl =∂~°∞ÊÅ`À, Z<Àfl KÕ~°∞ÊÅ`À, Ñ¨Å∞ z„`åÅ∞, á¶È\’Å#∞ã¨=∞‰õÄ~°∞Û‰õΩx =¸_»=™êi =ÚK«Û@QÍ „Ñ¨ã¨∞Î «O q∂ =ÚO Œ∞‰õΩ =zÛOk.

=∞# ^Õâ◊OÖ’ â◊`åÉÏúÅ∞QÍ HõÅã≤"≥∞Åã≤ ã¨Ç¨Ïr=O ™êyã¨∞Î#fl qq^èŒ™êOÑ¶≤∞Hõ [# ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ «=∞ «=∞ Ñ¨Ósfi‰õΩÅ∞ =∂ «$ Õâ◊ q=ÚHÎ HÀãÖ,P «~°∞"å « ã¨fiO «QÆ_»¤ „Ñ¨QÆu HÀãÖ KÕã≤# `åºQÍÅ#∞, ™êyOz# Hõ$+≤xÑ¨~°ã¨Ê~°O ≥Å∞ã¨∞‰õΩO>Ë XHõi Ñ¨@¡ =∞~˘HõiH˜ Q“~°=ÉèÏ=O U~°Ê_»∞ «∞Ok. PQ“~°=ÉèÏ=O #∞O_ç PÜ«∂ „Ñ¨*Ï ã¨=Ú^•Ü«∂Å =∞ èŒº ã¨ Œ=QÍÇ¨Ï#, ã¨ •ƒù=#Ñï_è»qÅ∞¡ å~Ú. P ã¨ •ƒù=# #∞O_ç ã¨Ç≤Ï+¨µ‚ « L Œƒùqã¨∞ÎOk. P HÍ~°OQÍ

=∞ « ™ê=∞~°ã¨ºO =∞iO « Ñ¨\˜+ìO HÍQÆÅ Œx Ptã¨∂Î...

– JÉÏƒ Œ∞ÖÏ¡

3 4


„ÑÑÖK« q=ÚHÎáÈ~å\ÏÅ K«i„ «Ö’ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ ™êyOz# ™êfi «O„ «º

ãO„QÍ=∞O ã∞=~å‚Hõ∆~åÅ`À edOK« Œy# =∞ÇÏ «Î~° Ñ¶∞@ìO. „a\©+π =ÅãáêÅ‰õΩÅ#∞O_ç ¿ãfiK«Ûù – ™êfi «O„`åºÅ∞ HÀ~°∞‰õΩO@∂ Éèí~° «QÆ_»¤ q∂ Œ L#fl Jxfl ™êOÑ¶≤∞Hõ[#ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ UHÀ#∞‡YOQÍ áÈ~°∞ÉÏ@# ™êQÍ~Ú. D áÈ~å\ÏÅÖ’Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ`Àáê@∞ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ‰õÄ_® „Ñ¨ «ºHõ∆OQÍ Ñ¨~ÀHõ∆OQÍ H©ÅHõ áê„ «Å#∞áÈ+≤OKå~°∞. ã¨=∞~°jÅ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ`Àáê@∞QÍ „Ñ¨`«ºHõ∆áÈ~å@OÖ’ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞ HÍQÍ, PKå~° ãÖ„Ñ¨ •Ü«∂Å∞, ™ê=∂lHõ Ñïq∞ «∞ÅÖ’ L#fl=∞Ç≤Ïà◊Å∞ L Œº=∞HÍ~°∞Ö·# «=∞ ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅ#∞ „a\©+¨µ „Ñ¨Éèí∞ «fi =ºuˆ~HõáÈ~å\ÏÅ kâ◊QÍ „áÈ «ûÇ≤Ïã¨∂Î ™êfi «O„ «º áÈ~å@OÖ’ JkfifÜ«∞ áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞. HÍx, ÉèÏ~° « Õâ◊ •ã¨º â◊$OYÖÏÅ q=ÚHÎH˜ «=∞ ã¨~°fiã¨fiO X_ç¤ áÈ~å_ç#J<ÕHõ =∞Ok =∞Ç≤Ïà◊Å QÆ∞iOz <Õ\˜ «~åxH˜ ≥eã≤Ok «‰õΩ¯=. KåÖÏ =∞Ok=∞Ç≤Ïà◊Å áÈ~å@QÍ äŒÅ∞ pHõ\˜ Ñ¨Ù@Ö’¡<Õ LO_çáÈÜ«∂~Ú. =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Åq+¨Ü«∞OÖ’ D q=Hõ∆ =∞iO « Z‰õΩ¯=QÍ Hõ#|_»∞ «∞Ok. =∂ «$ Õâ◊O HÀãÖ,*Ïu [#∞Å HÀãÖ áÈ~å_ç, P<å\˜ áÈ~å\ÏÅ‰õΩ ã¨∂ÊùiÎ xzÛ# =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Årq « K«i„ «Å#∞ ‰õΩ¡ÑÎOQÍ =∞# =ÚO Œ∞ LOK«_»O ^•fi~å ~°K«~Ú « ã¨Ü«∞º £#j~ü JÇÏ=∞‡ £ <Õ\ «~åxH J «ºO « J=ã~°"≥∞ÿ# J=¸Åº"≥∞ÿ# K«i„ « „QÆO ä•xflJOkOKå~°∞. Wk H=ÅO K«i„ « „QÆO äŒO =∂„ «"Õ∞ HÍ Œ∞, K«i„ «Ö’ =∞~°∞QÆ∞#Ñ_ç#=∂HÍºÅ#∞ "≥eHfã≤, "åi åºQÆ=∞Ü«∞ rq «ÑÙ „¿Ñ~°Ï «‡Hõ "≥Å∞QÆ∞Å#∞ =∞#‰õΩÑïK«Ü«∞O KÕ¿ã Ñïâ’ èŒ<å «‡Hõ „QÆO äŒO.

™êfi «O„ «º áÈ~å@OÖ’ ÅHõ∆ÖÏk =∞Ok áêÖÁæ<åfl~°∞. JO Œ∞Ö’ „ã‘ÎÅ∞‰õÄ_® KåÖÏ=∞Ok áêÖÁæ<åfl~°∞. HÍx ™êfi «O„ «ºáÈ~å@OÖ’ áêÖÁæ#fl „ã‘ÎÅ QÆ∞iOzKåÖÏ «‰õΩ¯= ã=∂Kå~°O <Õ_»∞ JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LOk. =Úã≤¡O „ã‘ÎÅ‰õΩ ãO|OkèOz,

Õâ◊™êfi «O„ «º áÈ~å@OÖ’ "å~°∞ x~°fiÇ≤ÏOz# J™ê è•~° Éèí∂q∞Hõ QÆ∞iOzã¨=∂Kå~°O <Õ\˜ ™ê=∂#º K«i„ « Ñ¨ÙãÎHÍÖ’¡ ^•^•Ñ¨ÙQÍ JÅÉèíºO J<Õ K≥áêÊe.JO Œ∞‰õΩ HÍ~°ÏÅ∞ U"≥∞ÿ<å QÍx, „ã‘ÎÅ Ñ¨@¡ q=Hõ∆ =Å¡ WÖÏ [iy<å ÖËHõ =∞ˆ~q èŒ"≥∞ÿ# q=Hõ∆Å∞ nx "≥#∞Hõ L<åflQÍx, ™êfi «O„ «ºáÈ~å@OÖ’ „ã‘ÎÅ∞ áÈ+≤Oz#áê„ « QÆ∞iOz =ÚYºOQÍ =Úã≤¡O „ã‘ÎÅ∞ áÈ+≤Oz# áê„ « QÆ∞iOz <Õ_»∞ ã=∂Kå~°O^•^•Ñ¨ÙQÍ =∞$QÆºO.

D Ñiã≤÷ «∞Ö’¡ Õâ◊O HÀãO ã~°fi™êfixfl JiÊOz# P åºQÆ=¸~°∞ÎÅ QÆ∞iOzq=~åÅ#∞ J<ÕHõ =#~°∞Å ^•fi~å ¿ãHõiOz ~°K«~Ú « =∞# =ÚO Œ∞ LOKå~°∞.=ÚYºOQÍ QÍOnèr ~åã≤# L «Î~åÅ∞, Ü«∞OQ∑WO_çÜ«∂, #=r=<£ Ñ„uHõÖ’¡ PÜ«∞#~åã≤# "åº™êÖ’¡ =zÛ# „Ñ™êÎ=#Å∞, D =∞Ç≤ÏàÏ=∞∞Å Õâ◊ÉèíHÎx "≥∞K«∞Û‰õΩO@∂PÜ«∞# ~åã≤# „Ñ¨â◊O™ê "åHÍºÅ∞, Ñ¨Å∞ „áê=∂˜Hõ Kåi„ «Hõ „QÆO è•ÅÖ’ =zÛ#„Ñ¨™êÎ=#Å∞, „a\©+¨µ ~°K«~Ú «Å∞ KÕã≤# "åºYºÅ∞, ™êfi «O„ «ºáÈ~å@ Ü≥∂ èŒ∞Å‰õΩ@∞O|ã¨Éèí∞ºÅ`À =ºHÎQÆ «OQÍ [iÑ≤# K«~°ÛÅÖ’ "≥Å¡_≥·# ã¨=∂Kå~°O, Ñ¨Å∞K«i„ « „QÆO ä•ÅÖ’, P «‡ Hõ äŒÅÖ’ JHõ _»Hõ _® ~°K«~Ú «Å∞ ¿Ñ~˘¯#fl q=~åÅ∞«k «~° =#~°∞Å •fi~å D ÑÙãÎHÍxH J=ã~°=∞QÆ∞ q+Ü«∞ ™ê=∞„yx ¿ãHõiOK«_®xH

~°K«~Ú « KÕã≤# „Ñ¨Ü«∞ «flO „Ñ¨â◊Oã≤OK« ŒQÆæk.*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’x P„QÆ<åÜ«∞Hõ «fiO "≥∞ÑC á⁄Ok# D =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞

ZÖÏO\˜ ™êfi «O„ «ºHÍOHõ∆#∞ Ç¨Ï$ ŒÜ«∂Ö’¡ xOÑ¨Ù‰õΩx áÈ~å\ÏÖ’¡ áêÖÁæ<åfl~ÀTÇ≤ÏOK«_»O Hõ+ìO HÍ Œ∞. L Œº=∞O HÀãO «=∞ ãOÑ ŒÅ#∞ åºQÆO KÕã≤, â◊~°Ïi÷ta~åÖ’¡ «Å^•K«∞‰õΩx, „ÑÉèí∞ «fiO =∞OE~°∞ KÕã≤# ÃÑ#¬<£ _»|∞ƒÅ#∞ u~°ã¯iOz,x~°ƒO è•Å#∞, ÖÏsî ≥|ƒÅ#∞ ÉèíiOz =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ „Ñ Œi≈Oz# Õâßaè=∂#OK«i„ «Ñ¨Ù@Ö’¡ ã¨fi~å‚Hõ∆~åÅ`À edOK« ŒQÆæk. HÍx Œ∞~° Œ$+ì=âß «∞Î <Õ\˜ áêÑ¨ÙÅ~üK«i„ « „QÆO ä•Ö’¡ =∞#‰õΩ D *Ïu~° åflÅ rq «K«i„ «Å∞ #"≥∂ Œ∞ KåÖÏ «‰õΩ¯=QÍHõxÊ™êÎ~Ú. ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞ K«i„`«Ö’x D Ö’@∞#∞ Ñ¨Ó_»Û_®xH˜|Ç¨ï„QÆO^äŒHõ~° Î, áê„uˆHÜ«Ú_»∞, <åºÜ«∞"åk ã¨Ü«∞º^£ #j~ü JÇ¨Ï=∞‡^£=ºÜ«∞„Ñ¨Ü«∂ã¨Å‰õΩ FiÛ D „QÆO ä•xfl ~°∂Ñ¨HõÅÊ# KÕâß~°∞. D ÅHõ∆º™ê èŒ#Ö’q[Ü«∞=O «"≥∞ÿ# PÜ«∞# „Ñ¨Ü«∞ «flO Jaè#OkOK« ŒQÆæk.

D Ñ¨ÙãÎHõOÖ’ =∞#‰õΩ „a\©+¨µ =ºuˆ~Hõ áÈ~å\ÏÅ∞ KÕã≤# „ã‘ÎÅ∞, *ÏfÜ≥∂Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl =∞Ç≤Ïà◊Å∞, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ qb# áÈ~å@OÖ’ áêÖÁæ#fl „ã‘ÎÅ∞,≥ÅOQÍÏ Ô~· åOQÆ áÈ~å@OÖ’ Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ`À áê@∞ ã¨=∂# áê„ « áÈ+≤Oz#

5 6

_®Hõì~ü P=ÙÅ =∞OAÅ «, M.A., Ph.D.

"≥·ãπ Kèå<£ûÅ~üá⁄\ì N~å=ÚÅ∞ ≥Å∞QÆ∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O

ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£.

ÑïK«Ü«∞ "åHõºO


=∞Ç≤Ïà◊Å∞ WÖÏ qq èŒ HÍÖÏÖ’¡, qaè#fl ~°∂áêÖ’¡, aè#fláÈ~å\ÏÖ’¡ áêÖÁæ#fl=Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å áê„ «Å "≥·#O D ÑÙãÎHõO •fi~å ≥Å∞™ÈÎOk. =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞K«i„ «Ö’x „Ñu Œâ◊Ö’#∞, „Ñu ãO Œ~°ƒùOÖ’#∞ "≥Å¡_çOz# «=∞ Õâßaè=∂<åxfl,™êfi «O„ «ºHÍOHõ∆#∞, *Ïu HÀãO „áêÏÅiÊOKÕ åºQÆx~°ux ~°K«~Ú « D ÑÙãÎHõO^•fi~å áê~î°‰õΩÅ‰õΩ ≥eÜ«∞*Ëâß~°∞. D „Ñ¨Ü«∞ «flO Õâ◊OÖ’ qaè#fl =~åæÅ∞ XHõi`åºQÆ=∞Ü«∞ K«i„`«#∞ =∞~˘Hõ~°∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ=_®xH˜, XHõi Ñ¨@¡ =∞~˘Hõ~°∞P Œ~åaè=∂<åÅ∞ ÃÑOK«∞HÀ=_®xH˜ ZO ≥·<å LÑ¨Ü≥∂QÆÑ¨_»∞ «∞Ok. ãïQÍæ DJaè„áêÜ«∂<Õfl ~°K«~Ú « «# ÅHõ∆ºOQÍ xˆ~ÌtOK«∞HÀ=@O Jaè#O ŒhÜ«∞O.

D Ñ¨ÙãÎHõOÖ’ á⁄O Œ∞Ñïz# qq èŒ =Úã≤¡O „ã‘ÎÅ áÈ~å@=∞Ü«∞ rq «K«i„ «Å#∞ Ñïje¿ãÎ =∞#‰õΩ J<ÕHõ q+¨Ü«∂Å∞ J=QÍÇ¨Ï#‰õΩ =™êÎ~Ú. „Ñ¨ äŒ=∞™êfi «O„ «ºãO„QÍ=∞OÖ’ áêÖÁæx „a\©+π Ãã·<åºÅ#∞ ZO`À g~Àz «OQÍ Z Œ∞~˘¯x,P «‡|e^•<åÅ`À q=ÚHÎ áÈ~å\ÏÅ#∞ ã∞ãOÑ#flO KÕã≤# ÉËQÆO ÇÏ[~° ü =∞ÇÖò,ÉËQÆO JrA<£, u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞Å ~°Ç¨Ï™êºÅ#∞ "≥Å¡_çOK« x~åHõiOz ã¨r=ŒÇ¨Ï<åxH˜ ã≤ ŒúÑ¨_ç# PHõƒs ÉËQÆO, PÜ«Ú è•Å∞ KÕ «Ñ¨\ì áÈ~å@O`À â◊„ «∞Ãã·x

‰õΩÅ#∞ Z Œ∞~˘¯#fl Ñ¨Å∞=Ù~°∞ ™ê=∂#º =∞Ç≤Ïà◊Å∞ D „QÆO äŒOÖ’ =∞#‰õΩ Œ~°≈#q∞™êÎ~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl +¨á¶ê «∞hfl™ê ÉËQÆO ÖÏO\˜ "å~°∞ ÉèÏ~° «qÉèí[##∞ f„=OQÍ =ºuˆ~HÕz# "≥·#O Ñ¨Ù\ì#QÆ_»¤ÃÑ· "åi~°‰õΩ#fl =∞=∞HÍ~åxflKå\˜K≥|∞`ÀOk. JO`ÕHÍ^Œ∞, ÉèÏ~°`«qÉèí[##∞ JkèHõãÖMÏºHõ =Úã≤¡=ÚÅ∞W+ìÑ¨_»ÖË Œ#fl "åãÎ"åxfl ‰õÄ_® ≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. JÖÏˆQ, ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~°Ö’ÉèÏQÆOQÍ „ÑÉèí∞ «fi „QÍO@∞Å`À #_çKÕ q^•ºãOã÷Å #∞Oz q^•º~°∞÷Å#∞ |Ü«∞@‰õΩ~å"åÅx QÍOnèr Ñ≤Å∞Ñ¨Ù WzÛ#Ñ¨C_»∞ *ÏÇ≤Ï^• MÏ «∂<£ ¿+~åfixÜ«∂ ÖÏO\˜=∞Ç≤Ïà◊Å∞ D "≥·Yix x~°ã≤OKå~°∞. q^•ºÉèÏºãÖ KÕÜ«∞=Åã≤# q^•º~°∞÷Å∞q^•ºÅÜ«∂Å#∞ |Ç≤Ï+¨ i¿ãÎ "åi K« Œ∞=ÙÅ∞ ZÖÏ ™êQÆ∞`åÜ«∞x, "åi Éèíq+¨º «∞ÎUq∞@x =∞Ç¨ «∞‡_Õfl „Ñ¨tflOKå~°∞. D „Ñ¨â◊fl P<å\˜ =∞Ç≤Ïà◊Å =ÚO Œ∞K«∂Ñ¨Ù,J=QÍÇÏ#Å#∞ =∞#‰õΩ ÑiK«Ü«∞O KÕ™ÈÎOk. D q èŒOQÍ ™êfi «O„ «º ãO„QÍ=∞OÖ’,„Ñ*ÏáÈ~å\ÏÅÖ’ =∞ÇÏ «Î~° áê„ «#∞ x~°fiÇ≤ÏOz K«i„ « ã$+≤ìOz# =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Årq «qâıëêÅ∞ =∞# =ÚO Œ∞OK«_»O •fi~å ÉèÏ~°fÜ«∞ =Úã≤¡O [#ã¨=Ú^•Ü«∞O,=ÚYºOQÍ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å Õâßaè=∂<åxfl, "åi áÈ~å@ ã¨∂ÊùiÎx áê~î°‰õΩÅ‰õΩJOkOK«_»OÖ’ ~°K«~Ú « KåÖÏ =~°‰õΩ Hõ$ «Hõ$ «∞ºÅÜ«∂º~°∞.

=∞ «™ê=∞~°ã¨ºO HÀãÖ f„=OQÍ Hõ$+≤KÕã≤# ÉËQÆO =∞r^• ÉÏ<À, Ç≤ÏO^ £Ñ¨„uHõ#∞ #_»∞Ñ¨Ù «∂ *ÏfÜ«∞ÉèÏ"åÅ#∞ „áÈ «ûÇ≤ÏOz# ÉËQÆO Y∞i¬ £ MÏfi*Ï =∞#ÃÇ·Ï Œ~åÉÏk =∞Ç≤Ïà◊ HÍ=_»O =∞#‰õΩ QÆ~°fiHÍ~°O. „a\©+π „ÑÉèí∞`åfixH =ºu~HõOQÍáÈ~å_ç# D nè~°=x « rq «qâıëêÅ∞ <Õ\ «~åxH ã∂ÊùiÎx™êÎÜ«∞x xãûO ÕÇÏOQÍK≥ÑÊ=K«∞Û. Ñ„uHõÅ∞ #_çÑ≤# <å\ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Ö’¡ =∞~˘Hõ~°∞ cc J=∞ «∞ãÊÖÏO.P"≥∞ Ç≤ÏO^Œ∂™êÎ<£ Ñ¨„uHõ#∞ ™ê÷Ñ≤Oz *ÏfÜ«∞ã¨"≥∞ÿHõº «, ã¨=∞„QÆ «Å HÀãÖ qâı+¨Hõ$+≤KÕâß~°∞. qq èŒ~°OQÍÖ’¡ «=∞ ≥·# „Ñ¨ ÕºHõ «#∞ xÅ∞Ñ¨Ù‰õΩO@∂, Õâ◊¿ã= KÕã≤#D =∞Ç≤Ïà◊Å rq «QÍ èŒÅ#∞ áê~î°‰õΩÅ‰õΩ JOkOK«_»O •fi~å ~°K«~Ú «, Õâ◊OÖ’xqq èŒ =~åæÅ =∞ èŒº ã Œ=QÍÇÏ#‰õΩ À_»Ê_Õ ÑÙãÎHÍxfl „ÑK«∞iOKå~°∞. JO ÕHÍ Œ∞,=Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ WO\˜ <åÅ∞QÆ∞ QÀ_»ÅˆH Ñïq∞ «O J#fl JáÈÇ¨Ï#∞ ‰õÄ_® DÑ¨ÙãÎHõO Ñ¨\ÏÑÖK«Å∞ KÕã¨∞ÎOk.

D q èŒOQÍ =∞# ÑÓsfi‰õΩÅ∞ rq «qâıëêÅ#∞ JOkOKÕ ~°K«#Ö’¡ Kåi„ «Hõã¨=∂Kå~°O`Àáê@∞QÍ áê~î°‰õΩÅ‰õΩ qã¨∞QÆ∞ ÖË‰õΩO_® K«kqOK«QÆÅ K«Hõ x ~°K«<åâ‹·e KåÖÏ J=ã~°O. D Ô~O_»∞ JOâßÅ∞ D „QÆO äŒOÖ’ ÑÙ+¯ÅOQÍ HõxÊã∞Î<åfl~Ú.K« Œ∞=~°∞Å#∞ Hõ\ìÑ¨_Õ¿ã „Ñ¨"åÇ¨ÏjÅ â‹·e`À ã¨Ü«∞º £ #j~ü JÇ¨Ï=∞‡ £ DÑ¨ÙãÎHõOÖ’x ã=∂Kå~åxfl áê~î°‰õΩÅ‰õΩ JOkOKå~°∞. J=ã~°"≥∞ÿ# z„`åÅ •fi~å J Œ#ÑÙã=∂Kå~åxfl ‰õÄ_® JOk=fi_»O ~°K«~Ú «QÍ PÜ«∞#‰õΩ#fl <≥·ÑÙÏºxH x Œ~°≈#O.ãïH˘ «Î ã¨=∂Kå~°O, K«Hõ x J~°∞ ≥·# z„`åÅ∞, á¶È\ÁÅ`À ‰õÄ_ç# D K«i„ «„QÆO äŒO =¸_»= =Ú„ ŒQÍ "≥Å∞QÆ∞ K«∂ã¨∞ÎO ŒO>Ë K«i„ « „QÆO ä•Å‰õΩ áê~î°‰õΩÅP Œ~° «‰õΩ¯=<Õ Jaè„áêÜ«∞O «Ñ¨ÊxÊã¨∞ÎOk. D Ñ¨ÙãÎHõO =¸_»=™êi áê~î°‰õΩÅK≥O « KÕ~°@O •fi~å áê~î°HÍ Œ~° U "Õ∞~°‰õΩ ÅaèOzO^À "Õ~QÍ K≥Ñ¨Ê#Hõ ˆ~¡ Œ∞.D #∂ «# „QÆO ä•xH˜ ‰õÄ_® JO «HõO>ˇ J «ºkèHõ P Œ~° «Ñ¨ÊHõ ÅaèOK«QÆÅ ŒxPHÍOH∆ã¨∂Î, L «Î=∞ Jaè~°∞z QÆÅ áê~î°‰õΩÅ∞ P PHÍOHõ∆#∞ «Ñ¨ÊHõ <≥~°"Õ~°ÛQÆÅ~°xPt™êÎ#∞. ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «º ãO„QÍ=∞OÖ’ =Úã≤¡OÅ =∞ÇÏ «Î~° áê„ «#∞ q=iã∂Îâ◊~°Ñ¨~°OÑ¨~°QÍ K«i„ « „QÆO ä•Å#∞ ~åã¨∞Î#fl N ã¨Ü«∞º £ #j~ü JÇ¨Ï=∞‡ £ HõÅO^•fi~å WÖÏO\˜ LÑ¨Ü«ÚHõÎ „QÆO ä•Å∞ =∞Ô~<Àfl "≥Å∞=_®Åx, ≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨Ö’K«i„ «Ñiâ’ èŒ#‰õΩ PÜ«∞# „QÆO ä•Å∞ H˘ «Î J è•ºÜ«∂xfl edOKåÅx, P „QÆO ä•Å∞™êfi «O„ «º ãO„QÍ=∞ K«i„ «‰õΩ ãO|OkèOz# ™êÇ≤Ï`åºxfl =∞iO «QÍ ã∞ãOÑ#flOKÕÜ«∂Åx HÀ~°∞ «∂ P kâ◊QÍ ™êQÆ∞ «∞#fl PÜ«∞# „Ñ¨Ü«∞`åflÅ#∞ =∞#™ê~åJaè#Okã∞Î<åfl#∞.

7 8


„á⁄ÃÑ¶ã¨~ü \˜. *’ºu~å˜

HÍHõfÜ«∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O=~°OQÆÖò

¿ãflÇ¨Ï "åHõºOJã¨=∞ ãÖ|O è•Å∞ Ñ¨Ù<åkQÍQÆÅ ~å[H©Ü«∂i÷Hõ x~å‡ÏÅ#∞ „Ñ¨QÆu

jÅOQÍ =∞ÅK«∞H˘#\ÏxH˜, „Ñ¨*Ï™êfiq∞HõO KÕã¨∞H˘#\ÏxH˜ «ÅZuÎ# L Œº=∂Ö·<å, ™ê„=∂[º"å^•xH˜ =ºuˆ~HõOQÍ Ñ¨~å~ÚáêÅ# #∞O_ç Õâßxfl q=ÚHõÎOKÕã∞H˘#\ÏxH xi‡OK«|_»¤ ™êfi «O„`Àº Œº=∂Ö·<å Jq LxHÖ’H =zÛ PtOz#ÖH∆ÍºÅ#∞ ™êkèOK«\ÏxH˜ PHÍâ◊OÖ’ ã¨QÆO J~Ú# „ã‘ÎÅ Ñ¨~ÀHõ∆, „Ñ¨ «ºHõ∆ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO Jx"å~°ºO. HÍh Ñ≤ «$™êfiq∞Hõ ÉèÏ=*ÏÅO „ã‘Îx XHõ ã¨fi «O„ « =ºHÎQÍK«∂_»\ÏxH˜ x~åHõiã¨∞ÎOk. „ã‘ÎÑ¨Ù~°∞+¨µÅ =∞ èŒº Jnè# «fi– PkèÑ¨ «º ãÖ|O è•Å∞ÑÙ<åkQÍ xi‡OK«|_ç# Ñ≤ «$™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|OÖ’ WO\H Ñiq∞ «O KÕÜ«∞|_ç#„ã‘Î WO\x x~°fiÇ≤ÏOK«\ÏxH «# rq «HÍÅ=∞O`å xifi~å=∞OQÍ, x~°O «~åÜ«∞OQÍ„â◊=∞ KÕã∞Î#flÑÊ\H© P ÑxH qÅ∞= ÖË Œ∞, QÆ∞iÎOÑÙ~å Œ∞. J Õ q èŒOQÍ ÉèÏ~° « Õâ◊™êfi «O„ «º L Œº=∞OÖ’ „ã‘ÎÅ K«∞~°∞ÔH·# ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO, „H©Ü«∂jÅHõ áê„ « QÆ∞iÎOÑÙ‰õΩ~å‰õΩO_®, J Œ$â◊ºOQÍ q∞yeáÈÜÕ∞ „Ñ¨=∂ ŒO =Ù#flk. W@∞=O\˜ ã≤÷u =Úã≤¡O„ã‘ÎÅ q+Ü«∞OÖ’ =∞iO « f„==∞ÜÕ∞º J=HÍâ◊ =Ú#flk. ™êfi «O„ «º ãO„QÍ=∞OÖ’=Úã≤¡OÅ „ã‘ÎÅ∞ K«∞~°∞ÔH·# ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO =Ç≤ÏOKå~°#flk XHõ Kåi„ «Hõ "åãÎ=O.D ã¨ åºxfl "≥eH˜ fÜ«∞\ÏxH˜ *ˇO_»~ü K≥· «#º ã¨Ê$Ç¨Ï, z «Îâ◊√kú, x| Œú «Å`À‰õÄ_ç# Hõ$+≤, qaè#fl Ñ Œú «∞Å •fi~å „ã‘ÎÅ ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxH ãO|OkèOz# ã=∂Kå~°¿ãHõ~° J=ã~°=∞=Ù`å~Ú. D q èŒ"≥∞ÿ# Hõ$+≤ N ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £ ~åã≤#ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞O– =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞O– =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞O– =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞O– =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞O– =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ Ñ¨Ùã¨ÎHõOÖ’ =ºHõÎ=∞=Ù`«∞Ok.

™êfi «O„`Àº Œº=∂xfl [#ÉÏÇ¨ïà◊º L Œº=∞OQÍ (Mass Movement) |Ö’¿Ñ «O KÕ¿ã „Hõ=∞OÖ’ QÍOnèr Ñ≤Å∞Ñ¨Ù "Õ∞~°H „ã‘ÎÅ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO KÀ@∞ KÕã¨∞‰õΩ#fl Œ<Õ ÉèÏ=# «Ñ¨Êx D Ñ¨ÙãÎHõOÖ’ á⁄O Œ∞Ñ¨~°K«|_ç# 61 =∞Ok =Úã≤¡O„ã‘ÎÅ áê„ «Å#∞ ÑijeOz#@¡~Ú Õ É’ èŒÑ_»∞ «∞Ok. 1857 #∞O_ç 1947 =~°‰õΩ

JO>Ë Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh áêÅ#‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ «ÖˇuÎ# „Ñ¨ äŒ=∞ ™êfi «O„ «ºãÖ„QÍ=∞O #∞O_ç ãÖÑ¨Ó~°‚ ™êfi «O„ «ºO =KÕÛ=~°‰õΩ xi‡OK«|_ç# qq èŒL Œº=∂ÅÖ’, P «~°∞"å « ™êy# „Ñ¨*Ï L Œº=∂ÅÖ’ ‰õÄ_® =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞QÆ∞Ï «‡HõOQÍ qÅHõ∆"≥∞ÿ# áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°#fl "åãÎ=O ≥Å∞ã¨∞ÎOk. ã¨fi «O„ «ÉèÏ~° « x~å‡OÖ’ "åi ™ê÷#O ãÊ+ì=∞=Ù «∞Ok. „ã‘ÎÅ∞QÍ Ñ≤ «$™êfiq∞Hõ ã=∂[OÖ’,=Úã≤¡OÅ∞QÍ ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ Ñ¨~å~¸Hõ~°‰õΩ QÆ∞~°=Ù «∞#fl =~°Î=∂# ãÖ Œ~°ƒùOÖ’D Ñ¨ÙãÎHõO PÇ¨fixOK« «yOk.

ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’x qq èŒ „áêO`åÅ‰õΩ K≥Ok# =Úã≤¡O „ã‘ÎÅ∞ ™êfi «O„ «ºáÈ~å@OÖ’ JkèHõOQÍ áêÖÁæ#@O QÆ=∞xOK«=K«∞Û. „Ñ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ãO„QÍ=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl =Úã≤¡O „ã‘ÎÅÖ’ ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨ÏÖò q∞#Ç¨~ÚOz áÈ~°∞ÉÏ@##_çz# q∞ye# "å~°O Œ~°∂ ™ê è•~° ‰õΩ@∞OÉÏÅ‰õΩ K≥Ok#"åˆ~. ^•^•Ñ¨Ù#∂@Ü«∂Éèˇ· ãÖ=`«û~åÅ „H˜`«"Õ∞ Ñ¨~å~ÚáêÅ##∞ =ºuˆ~HÕz, u~°QÆ|_ç,LitHõ∆Å‰õΩ ‰õÄ_® U=∂„ «O ÉèíÜ«∞Ñ¨_»‰õΩO_® Z Œ∞~°∞ xez# g~°=x «Å∞ g~°∞.

™êfi «O„ «º ™ê èŒ#‰õΩ ~°∂Ñ¨Ùk Œ∞Ì‰õΩ#fl qaè#fl áÈ~å@ =∂~åæÅ∞– JÇ≤ÏO™êÜ«Ú « =∂~°æO HÍ=K«∞Û, ™ê„=∂[º"å^•xfl =ºuˆ~HÕKÕ "å=∞Ñ¨Hõ∆ =∂~°æO HÍ=K«∞ÛÔQiÅ¡ Ü«Ú Œú"Õ∞ =∂~°æO HÍ=K«∞Û– Jxfl áÈ~å@ =∂~åæÅÖ’ =Úã≤¡O „ã‘ÎÅ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºOLO_»@O QÆ=∞xOK«=Åã≤# q+Ü«∞O. dÖÏÑ¶¨ ü L Œº=∞O •fi~å *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’„Ñ¨"ÕtOz ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~°, q Õj=ã¨∞Î |Ç≤Ï+¨ ~°, H˜fi\ò WO_çÜ«∂ "≥Ú ŒÖ·#Jxfl áÈ~å@ ~°∂áêÅÖ’ =Úã≤¡O „ã‘ÎÅ K«∞~°∞ÔH·# ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.D=Úã≤¡O „ã‘ÎÅ∞ ãÖÑ¨#fl ‰õΩ@∞OÉÏÅ #∞O_ç ™ê^è•~° ‰õΩ@∞OÉÏÅ =~°‰õΩK≥Ok#"å~°∞. ŒHõ∆Ï„Ñ¶≤HÍÖ’ ãÖÑ¨ Œ#∞, "åºáê~åÅ#∞ «ºlOz ÉèÏ~° « ÕâßxH˜=zÛ áêÖÁæ#fl ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ H˘xfl HÍQÍ ã¨fi Õâ◊OÖ’<Õ Pã¨∞ÎÅ#∞, Ñ¨ Œ=ÙÅ#∞,L^ÀºQÍÅ#∞, "åºáê~åÅ#∞ = Œ∞Å∞H˘x *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞=∞iH˘xfl. W@∞=O\˜ <ÕÑ¨ äŒºO QÆÅ ‰õΩ@∞OÉÏÅ‰õΩ K≥Ok# =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞KåÖÏ=~°‰õΩ L#fl «q Œº#∞ JÉèíºã≤Oz#"åˆ~. ÉÏÅºO #∞O_Õ „a\©+π áêÅ##∞=ºu~HOz#"å~.

=Úh~å =∞„AÖò Ç¨ÏMò, Jg∞<å «Ü«∞ºc˚, =∞r^• Ç¨Ïã‘<å ÉËQÆO "≥Ú ŒÖ·#"å~°∞ *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ „Ñ¨`«ºHõ∆OQÍ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞. HÍQÍ ~°lÜ«∂MÏ`«∂<£"≥Ú ŒÖ·#"å~°∞ Ñ¨~ÀHõ∆OQÍ L Œº=∂xH˜ `À_»Ê_®¤~°∞. "åãÎ"åxH˜ „Ñ¨ «ºHõ∆, Ñ¨~ÀHõ∆

M.A., Ph.D.

9 10


ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO Jx YzÛ «OQÍ qÉèílOK«@O Hõ+ìO. ã¨=∂"ÕâßÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_»O,„Ñ¨ãÖyOK«@O, Ñ≤ÔH\ÕQ∑Å∞ [~°Ñ¨@O, Tˆ~yOÑ¨ÙÖ’ áêÖÁæ#@O, áÈbã¨∞ ÖÏsî≥|ƒÅ#∞ u#@O, *·Å∞ÔHà◊§@O, tHõ∆##∞ÉèíqOK«@O L Œº=∂xH ZO « =ÚYº"≥∂

x èŒ∞Å#∞ ã¨g∞HõiOK«@O, L Œº=∞HÍ~°∞Å∞ *·Å∞ÔHo§#Ñ¨ÙÊ_»∞ "åi ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞Pi÷HõOQÍ P Œ∞H˘#@O, <≥·uHõ =∞ ŒÌ «∞x=fi@O, L Œº=∞HÍ~°∞Å‰õΩ P„â◊Ü«∞q∞=fi@O,„Ñ¨*Ïaè„áêÜ«∂xfl ‰õÄ_»QÆ@ì_®xH˜ Ñ¨„uHõÅ∞ #_»Ñ¨@O, ~°K«#Å∞ KÕÜ«∞@O, «=∞WO\ ÑÙ~°∞+µÅ∞ L Œº=∞OÖ’ x=∞QÆfl"≥∞ÿ#ÑC_»∞ ‰õΩ@∞O| ÉÏ èŒº «Å∞ ãOÑÓ~°‚OQÍã‘fiHõiOK«@O, áÈbã∞Å •+≤ìHÍxfl ÉèíiOK«@O, ZO «\ Hõ+ì#ëêìÅÔH·<å ãOã≤ Œ∞úÅ∞HÍ=@O "≥Ú ŒÖ·#=xfl L Œº=∞O xÅ^˘‰õΩ¯ H˘#\ÏxH, ÅH∆ÍºÅ#∞ ™êkèOK«\ÏxHJO Õ =ÚYºO. HÍ|\ì ã=∞„QÆ Œ$+≤ì À, ã∞xt «OQÍ ÑijeOz#>¡~Ú Õ L Œº=∞OÖ’„Ñ¨ «ºHõ∆, Ñ¨~ÀHõ∆ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO J<Õ qÉèí[# Hõ$„u=∞"≥∞ÿ# Õ. KåÖÏ ãÖ Œ~åƒùÅÖ’L^Œº=∞HÍ~°∞Å ‰õΩ@∞OÉÏÅ‰õΩ K≥Ok# =∞Ç≤Ïà◊Å ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO „áê~°OÉèíOÖ’Ñ~ÀHõ∆~°∂ÑOÖ’ L#fl@∞¡ HõxÑ≤Oz<å, Éèí~°Î *·Å∞ÔHo§#ÑC_»∞, Éèí~°Î KÕÑ\ì# ÉÏ èŒº «#∞x~°fiiÎOKÕ „Hõ=∞OÖ’ „ã‘ÎÅ∞ áÈ~å@OÖ’ =ÚO Œ∞O_»@O QÆ=∞xOK« ŒyOk.

JHõƒs ÉËQÆO, Jq∞<å «Ü«∂ºc, +O+µxfl™ê J<åûs, ã∞Ñ¶≤Ü«∂™ÈO, JO*ÏnÉËQÆO "≥Ú ŒÖ·#"å~°∞ L Œº=∞ <åÜ«∞Hõ «fi ™ê÷#OÖ’ =ÙO_ç L Œº=∂xfl ã=∞~°÷=O «OQÍx~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. HÍQÍ HÍ~°ºHõ~°ÎÅ∞QÍ ‰õÄ_® =Úã≤¡O „ã‘ÎÅ∞ áÈ~å\ÏÅÖ’ =ÚO Œ∞O_çÖÏsî ^≥|ƒÅ∞ ux, JÔ~ã¨ì~Ú, *ˇ·Å∞tHõ∆Å#∞ J#∞ÉèíqOz<å~°∞. „ã‘ ÎÅ#∞ãg∞HõiOK«_»OÖ’ H©ÅHõ áê„ «#∞ áÈ+≤OKå~°∞. „a\©+π ™ê„=∂[º"å^•xH =ºu~HõOQÍ„ÉlÖòÖ’ [iy# JO «~åfÜ«∞ ã=∂"ÕâßxH 'ÇÏ[~å Páê— ÉèÏ~° « Õâ◊ „ÑuxkèQÍÇ¨Ï[~°Ü«∂º~°∞. JHõƒs ÉËQÆO, =∞Ç¨|∂Éò á¶êu=∂, JO*Ïk ÉËQÆO, ã¨∞QÆ~åMÏ «∂<£, ™ê Œ ü ÉÏ<À H˜K«∂¡ «k «~°∞Å∞ L ÕÎ[Ñ¨Ói « „Ñ¨ãÖQÍÅ`À „Ñ¨[Å#∞L Œº"≥Ú#∞‡Y∞Å#∞ KÕÜ«∞@OÖ’ Hõ$ «Hõ$ «∞ºÅÜ«∂º~°∞. HÍQÍ L=∞~ü cc, P=∞<åY∞ˆ~+≤ "≥Ú ŒÖ·#"å~°∞ HÍ~°ºHõ~°ÎÅ∞QÍ q Õj =„ãÎ ŒÇ¨Ï#OÖ’ =ÚO Œ∞O_ç «=∞=ã¨∞Î=ÙÅ#∞ ŒÇ¨Ï#O KÕÜ«∞@O`À L Œº=∂xfl „áê~°OaèOKå~°∞. Jxfl áÈ~å@~°∂áêÅÖ’ ‰õÄ_® =Úã≤¡O „ã‘ÎÅ∞ =ÚO Œ∞Ok ÖÏsî ≥|ƒÅ#∞ ux, JÔ~ãì~Ú, *·Å∞tHõ∆Å#∞ J#∞ÉèíqOKå~°∞.

Éèí~°Î JÔ~ãì~Ú#Ñ¨C_»∞ „a\©+π =ºuˆ~Hõ «#∞ „Ñ¨Kå~°O KÕ¿ã '[q∞O^•~ü—Ñ¨„uHõ „Ñ¨K«∞~° ÉÏ èŒº «#∞ ÉËQÆO *ÏÑ¶~ü JbMÏ<£, J Õq èŒOQÍ 'L~°∂Ì–U–

=∞øÖÏ¡— „Ñ¨K«∞~°#∞ ÉËQÆO xâß «∞hfl™ê KÕÑ¨@ìQÍ ÉËQÆO Y∞s¬ £ MÏfi*Ï '*Ïq∞Ü«∂q∞eÜ«∂ W™ê¡g∞Ü«∞— q^•º ˆHO„^•xfl ã¨=∞~°÷=O «OQÍ x~°fiÇ≤Ïã¨∂Î 'Ç≤ÏO £—J#∞ L~°∂Ì =∂ã¨Ñ¨„uHõ‰õΩ ãÖáê^Œ‰õΩ~åeQÍ q^èŒ∞Å#∞ x~°fiiÎOKå~°∞. ccJ=∞ «∞ã¨ûÖÏO 'Ç≤ÏO Œ∂™ê÷<£— J<Õ L~°∂Ì Ñ¨„uHõ#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. =∞iH˘O Œ~°∞«=∞ ~°K«#Å`À L Œº=∂xH˜ ã¨∂ÊùiÎxKåÛ~°∞. Ç¨[ñ~å Páê JdÅ ÉèÏ~° «

JÉèí∞º^ŒÜ«∞ ~°K«~Ú`«Å ãÖÑ¶¨∞O =º=™ê÷Ñ¨Hõ ã¨Éèí∞º~åÅ∞ ‰õÄ_®. ™êfi`«O„`«ºáÈ~å@OÖ’ áêÖÁæO@∂ eOQÆq=Hõ∆ « "≥·ÑÙ Œ$+≤ì ™êiOz, „ã‘ÎÅ#∞ K≥· «#º=O «∞Å#∞KÕÜ«∞\ÏxH „ã‘Î q Œº ™ê èŒ#=∞x QÆ∞iÎOz P kâ◊QÍ „ÑÜ«∞uflOz# „ã‘ÎÅ∂ HõxÑ≤™êÎ~°∞.ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞ =¸_è®Kå~åÅ‰õΩ, Ñ¨~åÌ =º=ã¨÷‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~å_»@=¸HõxÑ≤ã∞ÎOk.

™êfi «O„ «º áÈ~å@OÖ’ áêÖÁæ#fl =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊ÅO Œ~°∂ Ç≤ÏO Œ∂– =Úã≤¡OSHõº « HÀãÖ Hõ$+≤ KÕã≤#"åˆ~. L Œº=∞O z=i Œâ◊Ö’ „a\˜+π"åi ‰õΩ «O„`åÅÑ¶e «OQÍ Ñïã≤÷ «∞Å∞ Õâ◊qÉèí[#‰õΩ ^•i fÜ«∞QÍ ^•xx =ºuˆ~HÕKå~°∞ D=Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞. J Õq èŒOQÍ <≥·*ÏO „áêO «O ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ qb#O HÍ"åÅxPO^Àà◊# KÕã≤#"åiÖ’ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ L<åfl~°∞. ÉèÏ~° « Õâ◊ qÉèí[# =Å¡Pã¨∞ÎÅ∞ áêH˜™êÎ<£ Éèí∂ÉèÏQÆOÖ’ LO_çáÈ~Ú<å, ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’<Õ =ÙO_ç Hõ\˜Hõ¿Ñ^ŒiHÍxfl J#∞ÉèíqOz# L^Œº=∞HÍi∞Å∂ HõxÑ≤™êÎ~°∞. *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’áêÖÁæ#fl D =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ 'ÉèÏ~° « Õâ◊O «=∞ =∂ «$Éèí∂q∞— J#fl ÉèÏ=#`À<ÕZO «\˜ `åºQÍxÔH·<å ã≤ ŒúÑ¨_»@O gi rq`åÅ#∞ QÆ∞iOz# J èŒºÜ«∞#O "≥Å¡_çKÕã¨∞ÎOk. ™êfi «O„ «º áÈ~å@OÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞ HÍ=@"Õ∞ HÍ‰õΩO_®, „a\©+¨~°¡`˘ «∞ÎÖ·# [g∞O^•~°∞Å‰õΩ =ºu~HõOQÍ#∂, ™êfi «O„ «º ã≤kúOKåHõ „Ñ*Ï L Œº=∂ÅÖ’,≥ÅOQÍÏ Ô~· åOQÆáÈ~å@OÖ’#∂ áêÖÁæ#fl =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ‰õÄ_® L<åfl~°∞.

QÍO èÕÜ«∞=∂~åæxfl J#∞ãïã¨∂Î ã¨=∂[ ¿ã=‰õΩ JOH˜ «O HÍ=@O Ñ¨@¡Hõ$ «[ « À ãfi «O„ « ÉèÏ~° « „ÑÉèí∞ «fiO á¶êu=∂ W™ê‡~¸Öò, ‰õΩÅ∞ûO ãÜ«∂hÅ‰õΩ'Ñ Œ‡„j— a~°∞ Œ∞xzÛ ã « iOzOk. giÖ’ ‰õΩÅ∞ûO ãÜ«∂h 1957Ö’ Ü« xãπHÀã¨=∂"Õâ◊OÖ’ ÉèÏ~° « „ÑüxkèQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞. 1958Ö’ „Ñ¨Éèí∞ «fiO „ã‘Î q ŒºHÀãÖ xÜ«∞q∞Oz# '<Õ+¨#Öò Hõg∞+¨<£ P<£ q=∞<£û Z_»∞ºˆH+¨<£— J<Õ Hõq∞\©Ö’D"≥∞ ãÉèí∞º~åÅ∞. =∞Ç`å‡QÍOnè âßOu ãO Õâßxfl „ÑÑOKåxH Kå\ K≥ÑÊ\ÏxH11 ÕâßÅ∞ Ñ¨~°º\ÕzOk. ÉèÏ~° ü–áêH˜™ê÷<£ ÕâßÅ =∞ èŒº¿ãflÇ¨ÏO HÀãÖ Hõ$+≤

11 12


KÕã≤Ok. q ŒºHÀãÖ „Ñ¨ ÕºHÕz „ã‘Îq Œº HÀãÖ Jq„âßO «OQÍ P"≥∞ KÕã≤# Hõ$+≤H˜'<≥„Ç¨ e@~°ã‘ J"å~°∞¤— ÅaèOzOk. á¶êu=∂ W™ê‡~ÚÖò Œo «∞Å JÉèí∞º#fluHÀãÖ KÕã≤# Hõ$+≤H˜ QÆ∞iÎOÑ¨ÙQÍ ' Œo « q∞„ «— J"å~°∞¤ á⁄OkOk. Ç¨[ñ~å PáêHÍi‡Hõ Hõ~°¬Hõ ãÖˆH∆=∂xH˜ KÕã≤# Hõ$+≤H˜ Öˇx<£ â◊ «[Ü«∞Ou L «û"åÅÖ’ 'ã¨∞„Ñ‘O™ÈqÜ«∞\ò Ec¡ J"å~°∞¤—`À Q“~°qOK«|_çOk. á¶êu=∂ Ü«∞Ñ¶π «Ü«∂ºÉò Jb‰õÄ_® QÍO èÕÜ«∞ =∂~°æOÖ’ #_»∞ã∂Î ™êfi «O„`åº#O «~° ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ QÆ∞[~å üÖ’x'Ñ_ÕÖÏ— „QÍ=∂xfl Œ «Î « fã∞H˘x P Œ~°≈„QÍ=∞OQÍ fiÛkkÌOk. JO Œ∞‰õΩ ÉèÏ~° «„Ñ¨Éèí∞ «fiO qt+ì =∞Ç≤Ïà◊QÍ P"≥∞#∞ QÆ∞iÎOzOk.

ãfi «O„ «º ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ ~å[H©Ü«∞ ~°OQÆ „Ñ"Õâ◊O KÕã≤ JÃãOc¡, áê~°¡"≥∞O@∞ã¨Éèí∞ºÅ∞QÍ, =∞O„ «∞Å∞QÍ ÉÏ èŒº «Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOz# "å~°∞<åfl~°∞. PO„ èŒ„Ñ¨ Õâò‰õΩK≥Ok# =∂ã¨∞=∂ ÉËQÆO ~åROÖ’ =∞O„u Ñ¨ Œqx KÕÑ¨\ì Õâ◊OÖ’ =∞O„u Ñ¨ ŒqKÕÑ¨\ì# ˘e =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊QÍ MÏºu QÆ_çOKå~°∞. ã¨Ñ¶≤Ü«∂ J|∞ÌÖò "ål £, ÉËQÆOJHõƒ~ü [Ç<£ ÉËQÆO, Jhãπ ÉËQÆO H^•fiÜü∞ ÖÏO\ "å~°∞ áê~°¡"≥∞O@∞ ãÉèí∞ºÅÜ«∂º~°∞.ÉËQÆO +sá¶ê ÇÏg∞ £ Jb SHõº~å[ºãq∞u =∞Ç≤ÏàÏ qÉèÏQÍxH ÉèÏ~° « Õâ◊ „ÑuxkèQÍxÜ«∞q∞ «∞ÅÜ«∂º~°∞.

D q èŒOQÍ L Œº=∞ÉÏ@# #_çz# D „ã‘ÎÅ rq`åÅ#∞ J èŒºÜ«∞#OKÕã≤#ÑÙÊ_»∞ "åà◊√§ Z@∞=O\ qÅ∞=Å HÀãO áê@∞Ñ_®¤~À Jq ZO « L#fl «"≥∞ÿ#,L^• «Î"≥∞ÿ# =∂#gÜ«∞ qÅ∞=Ö’ J~°÷=∞=Ù «∞Ok. Z@∞=O\ HõëêìxH© «Å=OK«HõáÈ=@O, è≥·~°ºOQÍ xÅ|_»_»O, Œ∞~°ƒù~° •i„^•ºxfl J#∞ÉèíqOK«\ÏxÔH·<å ã≤ ŒúÑ_»_»O,`å=Ú K≥¿ÑÊ Õ PK«iOK«@O, JÔ~ã¨∞ì HÍHõáÈ=\Ïxfl <å"≥∂+‘QÍ ÉèÏqOK«@O,„a\©+π „ÑÉèí∞`åfixH q#flqOK«∞HÀ=\Ïxfl z#fl «#OQÍ ÑiQÆOK«@O, Hõ∆=∂aHõ∆#∞HÀ~°\ÏxH˜ | Œ∞Å∞ „áêÏÅ∞ JiÊOK«_®xH˜ ãÖã≤ Œ∞ÌÅ∞ HÍ=_»O, «=∞ „áêÏÅ∞'*Ïu ™⁄ «∞ÎÅ∞— Jx „ÑHõ\OK«_»O "≥Ú ŒÖ·#=hfl "åà◊§ P`å‡aè=∂<åxH, åºQÆx~°uHJ ŒÌO Ñ¨_» å~Ú.

=ã¨∞Î qx=∞Ü«∞ q+¨ ãÖã¨ $uÖ’ Ñ¨_çH˘@∞ì‰õΩáÈ «∞#fl „Ñ¨ã¨∞Î « Ü«Ú= ««Ñ¨ÊxãïQÍ K« Œ==Åã≤# Ñ¨ÙãÎHõq∞k. D Ñ¨ÙãÎHõO W@∞ „ã‘ÎÅ K«i„ «#∂, J@∞

=Úã≤¡OÅ K«i„ «#∂ ã¨∞ãÖÑ¨#flO KÕã¨∞ÎOk. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl =Úã≤¡O=∞Ç≤Ïà◊Å ÉèÏ~°fÜ«∞ «#∞ ãÊ+ìO KÕã∞ÎOk. Ç≤ÏO Œ∂– =Úã≤¡OÅ∞ SHõº « À ãfi «O„ «ºÉèÏ~° « Õâßxfl ™êkèOK«∞‰õΩ<åfl~°#fl q+Ü«∞O "≥Å¡_ç KÕã∞ÎOk. QÀ¡|ÖË*Ë+<£ ãOã¯$uÖ’,

13 14

™êfi~°÷Ñ¨Ói « ™ê=∂lHõ "å`å=~°OÖ’ Ñ¨ «# =∞=Ù «∞#fl =∂#gÜ«∞ qÅ∞=Å=∞ èŒº „| «∞‰õΩ «∞#fl „Ñ¨ã¨∞Î « Ü«Ú= « D Ñ¨ÙãÎHõO ^•fi~å XHõ ™êi K«i„ «Ö’H˜`˘OyK«∂¿ãÎ Z@∞=O\˜ åºQÍÅ`À „Ñ¨ã¨∞Î « ã¨=∂*Ïxfl xi‡OK«∞‰õΩ<åfl"≥∂ "åiH˜J~°÷=∞=Ù «∞Ok. QÆ åxfl ≥Å∞ã∞H˘x P ÑÙ<å Œ∞Å g∞ Œ∞QÍ Ö∫HHõ, „Ñ*Ï™êfiq∞Hõ,=∂#gÜ«∞ qÅ∞=Å`À ‰õÄ_ç# L#fl «"≥∞ÿ# ã=∂*Ïxfl xi‡OK«∞H˘#\ÏxH HÍ=Åã≤#„áêuÑ¨kHõ D Ñ¨ÙãÎHõOÖ’ L#flk.

qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂ÅÖ’ ™ê=∂lHõ âß„ã¨ ÎÅÖ’ „Ñ¨`ÕºHÕz K«i„`«‰õΩãÖ|OkèOz# Ñïâ’ èŒ# J èŒºÜ«∞<åÅ‰õΩ ã¨Ü«∞º £ #j~ü JÇ¨Ï‡ £ „"åã≤# DÑÙãÎHõO XHõ #=¸<å#∞ JOkã∞ÎO Œx xãûO ÕÇÏOQÍ K≥ÑÊ=K«∞Û. Ñiâ’ èŒ‰õΩÅHkã∂ÊùiÎxã∞ÎOk. ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ ãO|OkèOz#ã=∂Kå~åxfl ¿ãHõiOK«@O ã∞à◊√"≥·# q+Ü«∞O HÍ Œ∞. x~°O «~° J<Õfi+, x*Ï~Úu`À‰õÄ_çx Jq„âßO « Hõ$+≤, Ñ¨@∞ì ŒÅ J=ã¨~°=∞=Ù`å~Ú. J èŒºÜ«∞#O Ñ¨@¡ Pã¨HÎ,ã‘iÜ«∞ãπ<≥ãπ =Ù#fl ~°K«~Ú « #j~ü JÇ¨Ï=∞‡ £ Z<Àfl „QÆO ä•ÅÜ«∂Å∞ uiy, Z<ÀflãÖã÷Å#∞, =º‰õΩÎÅ#∞ HõÅã≤ qq èŒ ÉèÏ+¨Ö’¡ =Ù#fl P è•~åÅ#∞ ¿ãHõiOK«@O =ÖË¡D Ñ¨ÙãÎHõ ~°K«# ™ê èŒº"≥∞ÿO Œx ÉèÏqOK«=K«∞Û. =º‰õΩÎÅ rq « K«i„ «Å‰õΩ á¶È\’Å∞‰õÄ_® [ «ÑïÛ#Ñ¨ÙÊ_»∞ J èŒºÜ«∞#O KÕ¿ã"å~°∞ Pf‡Ü«∞ ÉèÏ=#‰õΩ Ö’#=Ù`å~°∞.WO^Œ∞HÀãÖ =∞Ç≤Ïà◊Å á¶È\’Å#∞ ¿ãHõiOK«\ÏxH˜ ~°K«~Ú`« KÕã≤# „â◊=∞JaèÅ+©Ü«∞O.

™ê=∂lHõ ã¨Ê$Ç¨Ï`À «Ñ¨#`À ZO`À „â◊q∞Oz, Z<Àfl P è•~åÅ#∞ J èŒºÜ«∞#O KÕã≤, J Œ$â◊ºOQÍ L#fl =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞, =Úã≤¡O Ü≥∂ èŒ∞Å∞ ™êfi «O„ «ºáÈ~å@OÖ’ x~°fiÇ≤ÏOz# áê„ «#∞ «# Ñ¨Å∞ „QÆO ä•Å ^•fi~å, JãÖMÏºHõ"≥∞ÿ#«# "åº™êÅ ^•fi~å "≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ fã¨∞Hõ~å=@OÖ’ ~°K«~Ú « Jx~°fiK«hÜ«∞"≥∞ÿ#

Hõ$+≤ =ºHõÎO J=Ù «∞Ok. ÉèÏ~° « Õâ◊ K«i„ «Ö’ =Úã≤¡OÅ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO kâ◊QÍ NãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £ x~°O «~°O ™êyã∞Î#fl Hõ$+≤ PÇfixOK« ŒyOk =∂„ «"Õ∞HÍ Œ∞Jaè#OkOK« ŒyOk. D ÑÙãÎHÍxH '¿ãflÇÏ "åHõºO— „"å¿ã J=HÍâ◊O <å‰õΩ ÅaèOz#Q“~°=OQÍ ÉèÏqã¨∞Î<åfl#∞.


_®Hõì~ü Jã¨æ~ü Jb WO[h~ü„Ñ¨=ÚY ~°K«~Ú «

=ÚOÉÏ~Ú.

PÑÎ "åHõºO

™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å q∂ Œ 1999Ö’ q∞„ «∞Å∞ã¨Ü«∞º £ #j~ü JÇ¨Ï=∞‡ £ ≥Å∞QÆ∞Ö’ ~åã≤# Ñ¨ÙãÎHõO Jâı+¨ áê~î°HÍ Œ~° á⁄Ok«$fÜ«∞ =Ú„ Œ =zÛO Œx ≥eã≤ ãO`À+≤ã∞Î<åfl#∞. 1999 <å\ ÑÙãÎHõO 2003Ö’

Ñ¨Ù#~°∞‡„^Œ HÍ=@O, P `«~°∞"å`« 2006Ö’ `«$fÜ«∞ =Ú„^Œ‰õΩ ~å=@O~°K«~Ú «QÍ ã¨Ü«∞º £ #j~ü JÇ¨Ï=∞‡ £ Hõ$+≤H˜ ≥Å∞QÆ∞ áê~î°‰õΩÅ #∞O_ç ÅaèOz#QÆ∞iÎOÑ¨ÙQÍ ÉèÏqOK«=K«∞Û.

1999 <å\ ÑÙãÎHõOÖ’ á⁄eÛ Õ 2003 <å\ ÑÙãÎHõO J Œ#ÑÙ ã=∂Kå~°OÑ¨~°OQÍ KåÖÏ ÉÏQÍ =zÛOk. P<å\˜ Ñ¨ÙãÎHÍxfl „Ñ¨ã¨∞Î « „QÆO äŒO`À áÈeÛ K«∂¿ãÎ,Wk Ñï=∂OÖ’<Õ HÍ Œ∞ <åº « q+¨Ü«∞OÖ’ ‰õÄ_® KåÖÏ ÉÏQÍ =zÛO ŒxÑ¨ÙãÎHõO K«∂¿ãÎ<Õ ≥Å∞ã¨∞ÎOk. D Ñ¨ÙãÎHõOÖ’ KåÖÏ z„`åÅ∞, á¶È\’Å∞ L<åfl~Ú.=Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å z„`åÅ∞, á¶È\’Å∞ ¿ãHõiOK«@O KåÖÏ Hõ+ìO. ~°K«~Ú « x~°O «~°Hõ$+≤, Jq„âßO « J<Õfi+¨ =∞Oz Ñ¶e`åÅxKåÛ~Ú.

2004 Ö’ [iy# F *ÏfÜ«∞ ã¨ Œã¨∞ûÖ’ áêÖÁæ#_®xH˜ _èçb¡ =zÛ#ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £ <å`À =∂\Ï¡_»∞ «∂ ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ =Úã≤¡Oáê„ «#∞ q=iã¨∂Î `å#∞ ~åã≤# ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞O ó =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞=¸_À™êi Ñ¨ÓiÎ =∂~°∞ÊÅ∞–KÕ~°∞ÊÅ`À =Ú„ Œ HÍ#∞#fl q+¨Ü«∞O <å Œ$+≤ìH˜≥zÛ#ÑC_»∞ K«i„ « Ñ@¡ ≥Å∞QÆ∞ áê~î°‰õΩÅ PãHÎ, Jaè~°∞zx Jaè#OkOK«‰õΩO_®

LO_»ÖËHõáÈÜ«∂#∞.

1999 <å\ ˘e „ÑK«∞~° ãO Œ~°ƒùOQÍ '=Úã≤¡O ã=∂[O Ñ@¡ ã$+≤ìOK«|_ç#JáÈÇ¨ÏÅ∞, Jáê~å÷Å#∞ ˘ÅyOKÕO Œ∞‰õΩ W@∞=O\˜ „QÆO ä•Å∞ J<ÕHõO ~å"åe.Jq qãÎ$ «OQÍ „Ñ¨[ÅÖ’H˜ „Ñ¨=Ç≤ÏOKåe. D „QÆO ä•xH˜ áê~î°Hõ q∞„ «∞Å Jâı+¨

P Œ~° ÅaèOKåÅx PHÍOH∆ã¨∞Î<åfl#∞ — Jx <å =∞#ã¨∞Ö’x =∂@#∞ =ÚO Œ∞=∂@QÍ ~åâß#∞. <å PHÍOHõ∆#∞ =¸_»∞ „Ñ¨K«∞~°Å ^•fi~å ≥Å∞QÆ∞ áê~î°‰õΩÅ∞WO « Ñ¶∞#OQÍ <≥~°"Õ~°∞Û`å~°x <Õ#∞ P<å_»∞ TÇ≤ÏOK«ÖË Œ∞. <å TÇ¨Ï‰õΩ JO Œxq èŒOQÍ K«i„ « Ñ¨ÙãÎHÍÅ#∞ P ŒiOz# ≥Å∞QÆ∞ áê~î°‰õΩÅ‰õΩ, „Ñ¨K«∞~°Hõ~°ÎÅ‰õΩ„Ñ¨ ÕºHõ Jaè#O Œ#Å∞.

=∞# ã=∂[OÖ’ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ ãO|OkèOz H˘xfl JáÈÇÏÅ∞ L<åfl~Ú.„Ñ¨*Ï r=# =º=Ç¨~åÅÖ’ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ áêÖÁæ#~°x, Ñ¨~åÌKå@∞ #∞O_ç|Ü«∞@ „Ñ¨ÑÖK«OÖ’H˜ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ã¨¿ãq∞~å ~å~°x J#∞‰õΩO@∞O\Ï~°∞.=Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å ãÖQÆu ZÖÏ L<åfl =Úã≤¡OÅ∞ ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ K«∞~°∞QÍæáêÖÁæ#ÖË Œ#fl ™ê è•~° JáÈÇ¨Ï ‰õÄ_® |ÅOQÍ LOk. D Ô~O_»∂ x[O HÍ=Ù.K«i„ « u~°Q¿ãÎ J<ÕHõ Ü«Ú^•úÅ∞, áÈ~å\ÏÅ∞, L Œº=∂ÅÖ’ áêÖÁæx áÈ~å@Ñ¨\˜=∞ K«∂Ñ≤# =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å =$`åÎO`åÅ∞ J<ÕHõO HõxÊ™êÎ~Ú.

P HÍÅOÖ’ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ YzÛ «OQÍ ' Ñ~åÌ — #∞ áê\ã∂Î, ™ê è•~°OQÍ«=∞ QÆ$ÇÅ #∞O_ç |Ü«∞@‰õΩ =KÕÛ"å~°∞ HÍ~°∞. J~Ú Õ =∂ «$ Õâ◊ •ãº q=ÚHÎ

áÈ~å@O HõO>ˇ «=∞‰õΩ Un „Ñ≤Ü«∞"≥∞ÿ#k HÍ Œx ÉèÏqOz# P =∞Ç≤Ïà◊Å∞ P<å\˜™ê=∂lHõ Hõ@∞ìÉÏ@¡ LÅ¡OÑ¶∞#‰õΩ ‰õÄ_® ã≤ Œú"≥∞ÿ ™êfi «O„ «º ã¨=∞~åOQÆ OÖ’áêÖÁæx JÑ¨Ó~°fi"≥∞ÿ# ™êÇ¨Ï™êxfl, Jx`«~°™ê^èŒº"≥∞ÿ# `åºQÍxfl, x|^Œú`«#∞„Ñ¨ Œi≈OKå~°∞.

D K«i„ «Å∞ KåÖÏ =~°‰õΩ =∞~°∞QÆ∞#Ñ¨_ç L<åfl~Ú. P =∞Ç¨Ï «Î~° K«i„ «Å∞JHõ _»Hõ _» "≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ =zÛ<å Jq ™ê=∂#∞ºÅ K≥O «‰õΩ KÕ~°@O ÖË Œ∞. JqK«i„ « ÑÖ_ç «∞Å =~°‰õΩ Ñïq∞ «"≥∞ÿ áÈ «∞<åfl~Ú. P K«i„ «Åxfl\˜h "≥Å∞QÆ∞Ö’H˜fã¨∞‰õΩ~å"åeû LOk. JkfifÜ«∞ `åºQÍÅ`À, J^Œ∞ƒù`« áÈ~å@ Ñ¨\˜=∞`À,=∂ «$Éèí∂q∞ Ñ@¡ L#fl JO «∞ÖËx Q“~°"åaè=∂<åÅ`À áÈ~°∞ÉÏ@ #_çz „Ñ ÕºHõK«i„`«#∞ ã¨$+≤ìOz# =∞Ç≤Ïà◊Å K«i„`«Å#∞ PÜ«∂ „áêOfÜ«∞ ÉèÏ+¨ÅÖ’~°zOz#@ì~Ú`Õ J`«ºkèHõ „Ñ¨Ü≥∂[#O ã¨=∞‰õÄ~°∞`«∞Ok. PÜ«∂ q+¨Ü«∂Å∞J «ºkè‰õΩÅ‰õΩ KÕ~°∞==Ù`å~Ú. P ÅHõ∆ºOQÍ, P kâ◊QÍ K«i„ « Ñï*Ï˝<åxfl„Ñ¨*Ï™êfig∞ºHõiOKÕO Œ∞‰õΩ x~°O «~°O Hõ$+≤ ã¨Å∞Ê «∞#fl q∞„ «∞_»∞ ã¨Ü«∞º £ #j~üJÇ¨Ï=∞‡ £ Jaè#O ŒhÜ«Ú_»∞.

15 16


1999Ö’ ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞O : =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ Ñ¨ÙãÎHÍxfl `˘Å∞ «„ÑK«∞iOKå#∞. Jk ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å áê„ «#∞ q=iã∂Î ≥Å∞QÆ∞Ö’=zÛ# ˘e ÑÙãÎHõO HÍ=@O`À áê~î°Hõ =∞Çâ◊Ü«ÚÅ P Œ~° ÅaèOzOk. D ÑÙãÎHÍxHÅaèOz# áê~î°‰õΩÅ P Œ~°, ÑÖ_ç «∞Å, ÃÑ ŒÌÅ „áÈ`åûÇ¨ÏO, ã¨xflÇ≤Ï « q∞„ «∞Å∞ =ºHõÎOKÕã≤# ã∂K«#Å∞, Jaè„áêÜ«∂Å∞ ÑiQÆÖ’H fã∞H˘x, P<å\ ~å[H©Ü«∞ – ™ê=∂lHõ"å`å=~°O Œ$ëêìº ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ =Úã≤¡OÅ ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl q=iã¨∂Î=∞ixfl Ñ¨Ùã¨ÎHÍÅ#∞ ~åã≤ „Ñ¨K«∞iOKåÅx x~°‚~ÚOKå#∞. D "Õ∞~°‰õΩ Kåi„`«Hõã=∂Kå~°O HÀãO ™êy# J<Õfi+Ö’ ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl ÑÅ∞=Ù~°∞ =Úã≤¡O=∞Ç≤Ïà◊Å rq`« qâıëêÅ∞ KåÖÏ ÅaèOKå~Ú, ZO`À P^Œ#Ñ¨Ù ã¨=∂Kå~°OJO Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ =zÛOk.

P q èŒOQÍ ÅaèOz# #∂ «# q=~åÅ`À <å‰õΩ JOk# J Œ#Ñ¨Ù ã¨=∂Kå~°O`À,ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞O:=Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ Ñ¨Ùã¨ ÎHÍxfl Ñ¨ÓiÎQÍ u~°QÆ~åã≤„Ñ¨K«∞iOKåÅ#∞‰õΩ<åfl#∞. P „Ñ¨Ü«∞ «flOÖ’ <Õ#∞O_»QÍ q∞„ «∞Å∞, „Ñ¨=ÚY ~°K«~Ú «_®Hõì~ü \˜.Ü«∞ãπ. ~å=Ù (q[Ü«∞"å_») ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À *ˇ.Ñ≤. Ñä¡H+¨<£û (q[Ü«∞"å_»)"å~°∞ D Ñ¨ÙãÎHÍxfl 2003Ö’ „Ñ¨K«∞iOKå~°∞. P Ñ¨ÙãÎHõOÖ’ J Œ#OQÍ =∞iH˘O Œi=∞Ç≤Ïà◊Å rq « qâıëêÅ#∞ KÕ~°Û_»"Õ∞ HÍ‰õΩO_®, „Ñ¨ äŒŒ=∞ =Ú„ ŒÖ’x ã¨=∂Kå~åxH˜J^Œ#Ñ¨Ù ã¨=∂Kå~åxfl [`«KÕâß#∞. „Ñ¨^äŒ=∞ „Ñ¨K«∞~°‰õΩ ÅaèOz#@∞ìQÍ kfifÜ«∞„Ñ¨K«∞~°‰õΩ ‰õÄ_® áê~î°‰õΩÅ #∞Oz =∞Oz P Œ~° ÅaèOzOk.

P P Œ~° Ñ~°º=™ê#OQÍ „Ñã∞Î «O ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞O : =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞=¸_»= =Ú„ Œ‰õΩ ~å=@O ãÖ`À+ÖQÍ LOk. D Ñ¨ÙãÎHÍxfl ≥Å∞QÆ∞ W™ê¡q∞H±Ña¡H+<£û (ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £) ãiH˘ «ÎQÍ „ÑK«∞iOK« ãOHõeÊOzOk. P ãOã÷ ãOKåÅ‰õΩÅ∞[<åÉò JÉÏƒ Œ∞ÖÏ¡ Ñ¨ÙãÎHõ „Ñ¨K«∞~° q+¨Ü«∞"≥∞ÿ =∂\Ï¡_»∞ «∂, 2003Ö’ „Ñ¨K«∞i «"≥∞ÿ#Ñ¨ÙãÎHÍxfl Ñ¨ÓiÎQÍ u~°QÆ~åã≤ #∂ «# ã¨=∂Kå~°O *’_çOz, #∂ «# z„`åÅ∞, á¶È\’Å∞ã¨=∞‰õÄ~åÛÅx HÀ~å~°∞. JÅ<å\˜ `åºQÆ=¸~°∞ÎÅ q=~åÅhfl ÅÉèíº"≥∞ÿ#O « =~°‰õΩáê~î°‰õΩÅ‰õΩ JOkOKåÅx, P HÍ~°OQÍ Ñ¨ÙãÎHõ Ñï=∂O ÃÑiy<å Ñ¶~åfiÖË Œ<åfl~°∞.PÜ«∞# ã¨∂K«#Å#∞–ã¨ÅÇ¨Å#∞ Q“~°qã¨∂Î, „Ñ¨ äŒ=∞, kfifÜ«∞ „Ñ¨K«∞~°Å#∞ K«kq#K«i„ « J è•ºÑ¨‰õΩÅ∞, Ñïâ’ èŒ‰õΩÅ∞, áê~î°‰õΩÅ∞ JOkOz# ã¨∂K«#Å∞, ã¨ÅÇ¨Å#∞‰õÄ_® ÑïQÆÖ’H˜ fã¨∞‰õΩ<åfl#∞.

„Ñ¨ è•#OQÍ QÆ « =¸_»∞ ãÖ= «û~åÅ∞QÍ ¿ãHõiOz# J Œ#Ñ¨Ù ã¨=∂Kå~°O`Àq+¨Ü«∞Ñ¨~°OQÍ D Ñ¨Ùã¨ÎHÍxfl ãïH˘`«ÎkQÍ ~°∂á⁄OkOK« „Ñ¨Ü«∞uflOKå#∞. D=∞ èŒºHÍÅOÖ’ <Õ#∞ ¿ãHõiOz# z„`åÅ∞, á¶È\’Å∞ Ñ¨ÙãÎHõOÖ’ ã¨=∞‰õÄ~åÛ#∞. DÑ¨ÙãÎHÍxfl q+¨Ü«∞Ñ¨~°OQÍ =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_® ~°∂ÑÖ Ñ¨~°OQÍ ‰õÄ_® PHõ~°¬©Ü«∞OQÍfiÛk^•Ì#∞. P HÍ~°OQÍ Ñ¨ÙãÎHõO Ñï=∂O ÉÏQÍ ÃÑiyOk.

D „QÆO äŒO ~°∂Ñ¨Ùk Œ∞ÌHÀ=_»OÖ’ «=∞ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOkOz# ≥Å∞QÆ∞W™ê¡q∞H± Ña¡H+<£û, _≥·~°Hõì~ü [<åÉò JÉÏƒ Œ∞ÖÏ¡ QÍiH, K«Hõ x ÑiK«Ü«∞ "åHõºO ~åã≤zÛ#„á⁄ÃÑ¶ã¨~ü \˜. *’ºu~å˜ (HÍHõfÜ«∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O), „Ñ¨â◊O™ê "åHõºO`À„áÈ «ûÇ≤ÏOz# _®Hõì~ü P=ÙÅ =∞OAÅ « ("≥·ãπ Kèå#ûÅ~ü, á⁄\ì N~å=ÚÅ∞ ≥Å∞QÆ∞qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £) QÍiH˜ K«i„ « ~°K«# q+¨Ü«∞OÖ’ <å‰õΩ J=ã¨~°=∞QÆ∞ã¨=∂Kå~°O JOkã¨∂Î, P kâ◊QÍ ~°K«#Å∞ KÕÜ«∞=∞x ##∞fl „áÈ «ûÇ≤Ïã¨∞Î, PÑÎ"åHõºO~åã≤zÛ# „Ñ¨=ÚY ~°K«~Ú`«, K«i„`« Ñïâ’^èŒ‰õΩÅ∞ _®Hõì~ü Jã¨æ~ü Jb WO[h~ü(=ÚOÉÏ~Ú) QÍiH˜ Hõ$ «[˝ «Å∞.

<å Hõ$+≤Ö’ ã¨Ç¨ÏHõiOz# ™È Œ~°∞Å∞ [<åÉò J|∞ÌÖò "åÃÇÏ £ (w@∞~å~Ú –ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£), „Ñ¨=ÚY ™êÇ≤Ïf"Õ`«Î N H˘`«ÎÑë¡ ~°qÉÏ|∞ (q[Ü«∞"å_»), K«i„`ÀÑ¨<åºã¨‰õΩÅ∞ [<åÉò =∞Ç¨Ï|∂Éò ÉÏëê (JOÉË^Œ¯~ü qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O, ÅHÀfl),ã¨kfi=∞~°≈‰õΩÅ∞ N ÃÑkÌ ™êO|t=~å=Ù (QÆ∞O@∂~°∞), Hõq q∞„ «∞Å∞ _®Hõì~ü WHÍƒÖòKåO £ (ã¨ «∞ÎÑë¡) QÍ~°¡‰õΩ èŒ#º"å^•Å∞.

<å „Ñ¨Ü«∞`åflÅ‰õΩ `˘e #∞O_ç â◊√ÉèÏjã¨∞ûÅ∞ JOkã¨∞Î ##∞fl „áÈ «ûÇ≤Ïã¨∞Î#flP*Ï £ Ç¨Ï∫ãπ PÑ¶π Ñä¡H+¨<£û Kè≥·~°‡<£ [<åÉò ¿+H± Ñ‘~ü JÇ¨Ï=∞‡ £ (#~°ã¨~å=Ù¿Ñ@),Ñ¨Å∞ L~°∂Ì „QÆO ä•Å#∞ K«kq JO Œ∞Ö’ <å‰õΩ LÑ¨Ü«ÚHõÎ=∞QÆ∞ ã¨=∂Kå~åxfl <å‰õΩ≥eÜ«∞Ñ¨~°∞Û «∂ ##∞fl Pjfi~°kã¨∞Î#fl =∂ J=∞‡ ã¨Ü«∞º £ cc*Ï<£, <å „Ñü „Ñ¨Ü«∞ «flO

"≥#∞Hõ å#∞O_ç ã « «O ##∞fl „á⁄ «ûÇ≤Ïã∞Î Jxflq è•Å <å‰õΩ À_»∞QÍ xÅz ãÇÏHõiã∞Î#fl<å rq « ÉèÏQÆ™êfiq∞ ¿+H± ~°q∞*Ï ÉÏ#∞‰õΩ „Ñ¨ ÕºHõ èŒ#º"å^•Å∞.

D „QÆO äŒ ~°K«~Ú «#∞ <Õ<≥·<å, ã=∂Kå~° ¿ãHõ~° = ŒÌ#∞O_ç, P ã=∞Kå~åxflÑ¨ÙãÎHõO ~°∂ÑÖ HõeÊOz áê~î°‰õΩÅ‰õΩ JOkOK«QÆeyOKÕO « =~°‰õΩ ™êy# „Ñ¨H˜Ü«∞Ö’Ñ¨Å∞=~°∞~°∞ „Ñ¨=ÚY∞Å∞ ã¨x‡Ç≤Ï «∞Å∞, q∞„ «∞Å∞ „Ñ¨ «ºHõ∆OQÍ ã¨Ç¨ÏHõiOz<å, Ñ¨~ÀHõ∆OQÍKÕÜ« «xzÛ#"å~°∞ Ñ¨Å∞=Ù~°∞<åfl~°∞. P HÍ~°OQÍ D „QÆO äŒO '=º+≤ì Hõ$+≤— HõO>ˇ

'ã¨=∞+≤ì Hõ$+≤— Ñ¶e «=∞x ÉèÏqã¨∞Î<åfl#∞.

#=O|~ü, 2006q#∞H˘O_».

17 18

– ã¨Ü«∞º^£ #j~ü JÇ¨Ï=∞‡^£

~°K«~Ú « =∂@


' Ü«∂k — ã¨ •t= â◊√ÉèÏjã¨∞ûÅ∞

'™êfi «O„ «º ã¨=∞~°OÖ’ `å=Ú áêÖÁæ#‰õΩ<åfl =Úã≤¡=ÚÅ∞

áêÖÁæ#ÖË Œx xOkOKÕ "Õ∞ è•=ÙÅ‰õΩ ["å|∞QÍ ZHõ _≥Hõ _À "≥kH,ZO`À Ñï„â◊q∞Oz ™êfi «O„ «º ã¨=∞~°OÖ’ áêÖÁæx g~°=∞~°Oá⁄Ok# (+¨Ç‘Ï Œ∞Å~Ú#) ZO Œ~À =Úã≤¡"£∞ g~°∞Å, g~°<ås=∞∞Å K«i„ «Å∞ ~åã≤# ã¨Ü«∞º £ #j~ü JÇ¨Ï=∞‡ £ XHõ=∞`åxH˜, XHõ ‰õΩÖÏxH˜ =∂„ «"Õ∞ LÑ¨HÍ~°O KÕÜ«∞ÖË Œ∞, "≥Ú «ÎO*ÏuˆH LÑ¨HÍ~°O KÕã≤<å_»∞. J «x "åº™êÅ∞ w@∞~å~Ú Ñ¨„uHõÖ’<Õ KåÖÏ =~°‰õΩ=KåÛ~Ú. J «x ~°K«#Ö’ ZHõ _® Ñ¨~°xO Œ =ÙO_» Œ∞. =ºOQÆO =ÙO_» Œ∞. Ñ¨Hõ∆áê «O=ÙO_» Œ∞. Juâ◊Ü≥∂HÎ JxÑ≤OKÕ =∂@ =ÙO_» Œ∞. J «x ¿ã=#∞ ZO Œ~°∞ QÆ∞iÎOz<å~°∞?ZO^Œ~°∞ ã¨<å‡xOz<å~°∞? ¿ã"åÉèÏ=O HõÅ"åà◊√¡ ã¨<å‡<åÅ∞ PtOK«~°∞. "åà◊¡#∞ã¨<å‡xOKåÅx U ãÖã÷Å∂ ÉèÏqOK«=Ù ‰õÄ_®. <Õ#\Ï¡O\˜ "åà◊§‰õΩ #=∞ã¨ i™êÎ#∞.J\Ï¡O\˜ "åà◊¡‰õΩ n~å…Ü«Ú~å~ÀQÍºÅ∞ „Ñ¨™êkOKåÅx ÉèíQÆ=O «∞xfl „áêi÷™êÎ#∞ —

(w@∞~å~Ú 3–9–2004 #∞Oz..)

' KÕ~å «Å — KÕ~åPHÍOHõ∆

'...„Ñ¨=ÚY ÉèÏëê âßG"Õ «Î PKå~°º KÕ‰õÄi ~å=∂~å=Ù QÍ~°∞

=∂\Ï¡_»∞ «∂ ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞ K«i„ «Ö’ =Úã≤¡OÅ áê„ «#∞≥eÜ«∞*Ëã∂Î ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £ ~åã∞Î#fl „QÆO ä•Å#∞ å#∞

Ñïâ’^äŒ<å`«‡Hõ K«i„`« „QÆO^ä•Å∞QÍ ÑïQÆ˜ã¨∞Î<åflx J<åfl~°∞.~°K«~Ú « #j~ü Hõ$+≤x QÆ∞iÎOz ~åROÖ’x qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂Å∞PÜ«∞#‰õΩ _®Hõì~\òx W"åfieû=ÙO Œx, J~Ú Õ Jk WOHÍ [~°QÆHõ

áÈ=@O qKå~°Hõ~°=∞<åfl~°∞. å#∞ Hõ#∞Hõ "≥·ãπ–Kèå#ûÅ~ü J~Ú=Ù#fl@¡~Ú Õ «ÑÊ‰õΩO_®

#j~ü‰õΩ _®Hõì~\ò WzÛ=ÙO_Õ"å_ç#x KÕ~å K≥áêÊ~°∞—(w@∞~å~Ú 25–8–2006 #∞Oz..)

19 20


JOH˜`«O...‰õΩ\˜Å ~å[H©Ü«∞O

‰õΩuû « =∞ « « «fiO

HõÅã≤ "≥∞Åã≤ ã¨=∂kè KÕã≤#

ã¨r= K«i„ «#∞

Hõ#∞Ô~Ñ¨ÊÅ`À `˘Åz

«~°z "≥eH˜ fã¨∂Î

"≥Å∞QÆ∞#∞ „Ñ¨™êkã¨∞Î#fl

K«i„`«HÍ~°∞ÅO^ŒiH˜ã¨Q“~°=OQÍ...

21


ÉèÏ~°`«^Õâ◊ K«i„`«Ö’ ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞O =∞Ç¨ÏŸ[fiÅ Ñ¶¨∞@ìO. ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ

áÈ~å@Ñ¨\˜=∞‰õΩ, `åºQÆx~°uH˜, x~°∞Ñ¨=∂# Õâ◊ÉèíHÎH˜ P L Œº=∞O XHõ xÅ∞=Ù@ ŒÌO.

^•^•Ñ¨Ù XHõ â◊ å|ÌOÃÑ·QÍ ™êy# D áÈ~å\Ïxfl ã¨∞ãÖÑ¨#flO KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ *Ïu, =∞ «,

‰õΩÅ, „áêOfÜ«∞`«Å#∞ qã¨‡iOz ÉèÏ~°fÜ«ÚÅO`å UHÀ#∞‡YOQÍ P`å‡~°ÊÅ‰õΩ

áÈ\©Ñ¨_»@O JÑ¨Ó~°fiO. ÅHõ∆ÖÏk „Ñ¨*ÏhHõO XˆH x<å ŒO, XˆH ÅHõ∆ºO HÀãÖ XˆH

ÉÏ@# =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÆ@O „Ñ¨ÑÖK« K«i„ «Ö’<Õ J~°∞ ≥·# ãÖÑ¶∞@#.

D áÈ~å\ÏxH˜ ÉèÏ~° « Õâ◊Ñ¨Ù JuÃÑ ŒÌ JÅÊãÖMÏºHõ=~°æ"≥∞ÿ# =Úã≤¡O ã¨=∂[O

«# ≥·# ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl JOkOzOk. =Úã≤¡"Õ∞ «~° ™êOÑ¶≤∞Hõ [# ã=¸ÇÅ`À =∞"Õ∞Hõ"≥∞ÿ

™êfi «O„ «ºã=∞~°OÖ’ «# q Œ∞ºHõÎ èŒ~å‡xfl x~°fiiÎOzOk. JÑÓ~°fi åºQÍÅ`À, Jã=∂#

|e^•<åÅ`À ÉèÏ~°fÜ«∞ =Úã≤¡OÅ∞ ÑÙh «∞ÅÜ«∂º~°∞. J~Ú#ÑÊ\H© =Úã≤¡O ã=∂[O

`åºQÆ=∞Ü«∞ K«i„ « Ñ¨Å∞ HÍ~°ÏÅ =¸ÅOQÍ =∞~°∞QÆ∞# Ñ¨_çáÈ~ÚOk.

„a\©+π áêÅ‰õΩÅ∞ «=∞ áêÅ##∞ ã∞ã≤÷~°O KÕã∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ qÉèílOK«∞–áêeOK«∞

J#∞ ‰õΩ\˜Å hux J=∞Å∞ÑïÛ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ#∞ =∞ «O ¿Ñ~°∞`À Ç≤ÏO Œ∞=ÙÅ∞–

=Úã≤¡OÅ∞QÍ qÉèílOK«@OÖ’ Hõ$ «Hõ$ «∞ºÅÜ«∂º~°∞.

P «~°∞"å « ÉèÏ~° « qÉèí[#‰õΩ •ifã≤# Ñiã≤÷ «∞Å∞, P ãO Œ~°ƒùOQÍ [iy#

^•~°∞ÏÅ∞, á⁄~°∞QÆ∞^Õâ◊OQÍ U~°Ê_ç# áêH˜™êÎ<£`À [iy# Ü«Ú^•úÅ∞, q"å^•Å∞

™êfi «O„`Àº Œº=∞ HÍÅO<å\˜ Ç≤ÏO Œ∂ – =Úã≤¡OÅ SHõº «‰õΩ zK«∞ÛÃÑ\Ïì~Ú. ÉèÏ~° «

qÉèí[<å#O «~° ÑiÏ=∂Å =Å# JÑ~å èŒ ÉèÏ=#‰õΩ QÆ∞iKÕÜ«∞|_ç# =Úã≤¡O ã=∂[O

ã¨∞+¨µáêÎ=ã÷Ö’H˜ x„+¨ q∞OzOk. Ü«Ú^•úÅ∞, q"å^•Å∞, Õâ◊OÖ’ «~°K«∞QÍ ™êy#

=∞ « HõÅÇÅ∞ "≥∞*Ïi\©, "≥∞ÿ<åi\© =~åæÅ =∞ èŒº =∂#ã≤Hõ qÉèí[#‰õΩ HÍ~°=∞Ü«∂º~Ú.

„Ñ¨[Å =∞ « =∞<ÀÉèÏ"åÅ#∞ Ô~K«ÛQ˘\ì =∞ «O ¿Ñ~°∞`À =∞#∞+¨µÅ#∞ peÛ,

~å[H©Ü«∞ „Ñ¨Ü≥∂[<åÅ#∞ ™êkèOK« ŒÅz# =∞`À<å‡ Œ ~å[H©Ü«∞â◊‰õΩÎÅ∞, =º‰õΩÎÅ∞ D

peHõ#∞ JQÍ èŒOQÍ =∂~åÛ~Ú. Ñ¨~°º=™ê#OQÍ „a\©+¨~°¡ ÉÏxã¨ «fiO #∞O_ç =∂ «$

Éèí∂q∞x q=ÚHõÎO KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ ™êy# ã¨∞n~°… áÈ~å@K«i„ «Ö’ =Úã≤¡O ã¨=∂[O

`åºQÍÅ∞ =∞~°∞QÆ∞# Ñ¨_çáÈÜ«∂~Ú.

„Ñ[Å‰õΩ KÕ~°∞=HÍx ã=∂Kå~°OK«i„ « „QÆO ä•ÅÖ’ =Úã≤¡OÅ∞ KåÖÏ =~°‰õΩ HõxÊOK«~°∞. XHõi ŒÌ~°∞ HõxÊOz<å

J##º ™ê=∂#º"≥∞ÿ# "åi `åºQÍÅ∞, ™ê^è•~° ™ê÷~Ú q=~°Å`À =~°‚#Å`À

ãïÃÑ@ì|_®¤~Ú. „áêK«∞~°ºOÖ’ L#fl K«i„ « „QÆO ä•ÅÖ’ =Úã≤¡OÅ g~Àz « QÍ èŒÅ∞

ãÔ~·# ™ê÷#O á⁄O ŒÖËHõáÈÜ«∂~Ú. PÜ«∂ Hõ äŒ<åÅ∞ ™ê=∂#º K«i„ « „QÆO ä•ÅÖ’QÍx,

áê~î°º Ñ¨ÙãÎHÍÅÖ’QÍx KÀ@∞ KÕã¨∞HÀÖË Œ∞. Ñ¶e «OQÍ Éèíq+¨º «∞Î «~åÅ‰õΩ J=¸Åº

ã¨=∂Kå~°O JO Œ‰õΩO_® áÈ~ÚOk.

K«i„ « ^•fi~å ÕeQÍæ ã¨=∂Kå~°O ÅaèOKÕ J=HÍâ◊O ÖË#O Œ∞#, HõàÏ

~°∂áêÅ‰õΩ, ™êÇ≤Ï «º „Ñ„HÜ«∞Å‰õΩ, „ÑKå~° =∂ èŒº=∂Å‰õΩ =Úã≤¡OÅ âß¡Ñ¶∞hÜ«∞ K«i„ «Å∞

Hõ ä• =ã¨∞Î=Ù HÍÖËHõáÈÜ«∂~Ú. P HÍ~°OQÍ =Úã≤¡OÅ `åºQÍÅ∞, P<å\˜ g~Àz «

ãOÑ¶∞@#Å∞ [#ÉÏÇïà◊ºOÖ’H "≥à◊§HõáÈ=@O`À P «~°∞"åu «~åÅ‰õΩ P q+Ü«∂Å∞

JO ŒÖË Œ∞. D ÑïÏ=∂ÖË ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’x Ç≤ÏO Œ∂– =Úã≤¡O [#ã¨=¸Ç¨Å =∞ èŒº

=∂#ã≤Hõ Z_»O U~°Ê_»\ÏxH˜ „Ñ¨ è•# HÍ~°=∞Ü«∂º~Ú.

D JQÍ è•xfl =∞iO « ÃÑOz XHõ ™êOÑ¶≤∞Hõ [#ã¨=¸Ç¨xH˜ å"Õ∞ UÔH·Hõ

„Ñüx^èŒ∞Å∞QÍ „Ñ¨Hõ\ÕK«∞‰õΩx ~å[º"Õ∞ÖÏÅx Ptã¨∞Î#fl â◊‰õΩÎÅ∞–=º‰õΩÎÅ∞ D

J=HÍâßxfl qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩO@∞<åfl~Ú.

ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞O


23 24


Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ‰õΩ n@∞QÍ =∞Ç≤Ïà◊Å∞D ã=∞~À[fiÅ K«i„ «Ö’ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ‰õÄ_® ÑÙ~°∞+µÅ`À n@∞QÍ «=∞ ≥·#

g~Àz « áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. P åºQÍÅ∞ ‰õÄ_® ÑÅ∞ HÍ~°ÏÅ =¸ÅOQÍ =∞~°∞QÆ∞#

Ñ¨_çáÈÜ«∂~Ú. =∞`«Ñ¨~°"≥∞ÿ# PKå~° ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂Å∞ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ QÆ_»Ñ¨

^•@x=fi=#fl JáÈÇ¨ÏÅ =¸ÅOQÍ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å `åºQÆ=∞Ü«∞ K«i„ « "≥·Ñ¨Ù Œ$+≤ì

™êiOK«@"Õ∞ QÆQÆ#"≥∞ÿáÈ~ÚOk. K«i„ «HÍ~°∞Å J<Õfi+‰õΩ ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ =Úã≤¡O

=∞Ç≤Ïà◊Å áê„ « =ã¨∞Î=Ù HÍÖËHõáÈ~ÚOk. P HÍ~°OQÍ q=ÚHÎ áÈ~å@OÖ’ =Úã≤¡O

=∞Ç≤Ïà◊Å J~°∞ ≥·# áê„ « K«i„ « Ñ¨Ù@ÅÖ’ |OnQÍ q∞yeáÈ~ÚOk.

=∂ «$Éèí∂q∞ ¿ãfiKåÛù ™êfi «O„`åºÅ HÀãÖ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ P «‡|e^•<åxH˜

ã≤ ŒúÑ¨_ç# Œ$ëêìO «~åÅ∞<åfl~Ú. q=ÚHÎ áÈ~å@ "≥∞ÿ è•#OÖ’ â◊„ «∞=Ù#∞ ã¨"åÖò KÕã≤#

g~° =x «Å K«i„ «Å∞<åfl~Ú. ™êÇ¨Ï™È¿Ñ « ãÖÑ¶∞@#Å∞<åfl~Ú. P ãÖÑ¶∞@#Åxfl

K«i„ « J@ì_»∞QÆ∞ á⁄~°Å #∞O_ç |Ü«∞@Ñ¨_»ÖËHõ áÈÜ«∂~Ú.

„Ñ¨^äŒ=∞ ™êfi`«O„`«º ãÖ„QÍ=∞OÖ’...„Ñ äŒ=∞ ™êfi «O„ «ã=∞~°OÖ’ „Ñ è•# áê„ « =Ç≤ÏOz# =Úã≤¡O ã=∂*ÏxH K≥Ok#

„ã‘ÎÅ∞ «=∞ JÑ¨Ó~°fi `åºQÍÅ`À, P`å‡~°ÊÅ`À K«i„ « Ñ¨Ù@Å#∞ Z~°∞ÃÑH˜ OKå~°∞.

J@∞=O\˜ "åiÖ’ „Ñ¨=ÚY∞Å∞ J= è£~å˜ ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò. „a\©+π áêÅ‰õΩÅ∞

‰õΩÜ«Ú‰õΩÎÅ`À P"≥∞ Éèí~°Î #"åÉò "ål £ Jbëê#∞ JÔ~ã¨∞ì KÕã≤ J= è£#∞ ™êfinè#O

KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. =∂`«$Éèí∂q∞ Ñ¨~°∞Å áêÅ=_»O`À P„QÆÇ≤ÏOz# P"≥∞ „Ñ¨[Å

JO_»^ŒO_»Å`À „a\©+π Ãã·#ºOÃÑ· q~°∞K«∞‰õΩÑ¨_ç uiy `«# ~å*Ïºxfl ™⁄O`«O

KÕã∞‰õΩ<åfl~°∞. Ñ Œ=¸_»∞ ãO= «û~åÅ «# a_»¤_»∞ aiãπ Yn~ü#∞ #"å|∞QÍ „ÑHõ\Oz

J «x ãO~°Hõ∆‰õΩ~åeQÍ ÉÏ èŒº «Å∞ KÕÑ\Ïì~°∞. ãfi Õj áêÅ‰õΩÅ#∞, „Ñ=ÚY∞Å#∞ „Ñ[Å#∞

SHõºÑ¨~åÛ~°∞. ÑïáêÅ#Ö’ Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ‰õΩ ã¨=∂# ™ê÷~Ú HõeÊOKå~°∞. „a\©+π

Ãã·xHõ ŒàÏÅ Ñ¨_»QÆ h_»Ö’ ‰õÄ_® ZO`À ™êÇ¨ÏãÖ`À 14 =∂™êÅ áê@∞ „a\©+π =Åã¨

áêÅ‰õΩÅ Z «∞ÎÅ#∞ z «∞ÎKÕã¨∂Î, ã¨=∞~°÷ú=O «"≥∞ÿ# áêÅ# ™êyOKå~°∞. ÉËQÆOÃÑ· HõuÎ

QÆ\ì# „a\©+π áêÅ‰õΩÅ∞ J= è£#∞ Jáê~° Ãã·xHõ |ÅQÍÅ`À =Ú@ì_çOz<å, U=∂„ «O

J è≥·~°ºÑ¨_»Hõ P"≥∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ ~°~°OQÆ „Ñ¨"Õâ◊O KÕã≤, «# Ãã·xHõ ŒàÏÅ#∞ =ÚO Œ∞‰õΩ

#_çÑ≤ g~Àz «OQÍ áÈ~å_®~°∞. ÉèÏs ãÖYº`À K«∞@∞ì=Ú\ì# „a\©+π Ãã·xHõ=¸HõÅ#∞

Z Œ∞~˘¯#@O Hõ+ì «~°"≥∞ÿ# «~°∞OÖ’, uiy •_ç KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ å`å¯eHõOQÍ Ü«Ú Œú~°OQÆO

#∞O_ç "≥· ˘ey <ÕáêÖò Ñ~°fi`åÖ’¡H x„+¯q∞OKå~°∞. P J_»=ÙÖ’¡ <å<å™êÃÇÏÉò, "≥ÚQÆÖò

~å‰õΩ=∂~°∞_»∞ Ñ¶≤~À*ò ëê ÖÏO\˜ Ü≥∂ èŒ∞Å#∞ HõÅã≤ |ÅQÍÅ#∞ =∞m§ ã¨g∞Hõiã¨∂Î,

1879Ö’ <ÕáêÖò J_»=ÙÖ’¡ ™ê=∂#º =∞Ç≤Ïà◊QÍ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

„Ñ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ã=∞~°OÖ’ ÉËQÆO ÉÏ@# #_çz# =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ÑÅ∞=Ù~°∞<åfl~°∞.

K«i„ « Ñ¨Ù@Å∞ =∞#‰õΩ Ñ¨Å∞=Ùifl ÑïK«Ü«∞O KÕ™êÎ~Ú. P<å\˜ áÈ~å@OÖ’ „áêÏÅ#∞

Ãã· «O ÑÖQÍ ÃÑ\ì â◊„ «∞=Ù#∞ =∞@∞ì ÃÑ>ËìO Œ∞‰õΩ Hõ Œ#~°OQÍxH˜ Hõ Œe# "åiÖ’

ÉËQÆO JrA<£ XHõ~°∞. =∂ «$Éèí∂q∞ Ñ¨@¡ Jáê~° „¿Ñ=∂aè=∂<åÅ∞ QÆÅ P"≥∞ „Ñ¨Éèí∞ÉèíHÎ

Ñ¨~åÜ«∞∞~åÅ∞. HÍ#∂Ê~°∞ Jkè<Õ`« <å<å™êÃÇÏÉò u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ â◊OMÏ~å"åxfl

Ñ¨ÓiOK«QÍ<Õ P"≥∞ ‰õÄ_® Ü«Ú Œú~°OQÆ „Ñ¨"Õâ◊O KÕâß~°∞. ã¨fiÜ«∞OQÍ â◊„ «∞Ãã·<åºÅ#∞

Z Œ∞~˘¯<åfl~°∞. Ãã·xHõ Ñ\ÏÖÏÅ#∞, QÆ∂_è»Kåi ŒàÏÅ#∞, PÜ«Ú è•Å∞, PÇ~°O JOkOKÕ

|$O^•Å#∞ <Õ~°∞Ê`À U~åÊ@∞KÕã≤ <å<å™êÃÇÏÉò áÈ~°∞‰õΩ ZO «QÍ<À À_»Ê_®¤~°∞. z=i

=~°‰õΩ áÈ~å_»∞ «∂ Ü«Ú ŒúÉèí∂q∞Ö’ QÍÜ«∞Ñ¨_ç â◊„ «∞=Ù KÕ « zHÍ¯~°∞. â◊„ «∞=Ù Hõ∆=∂aèHõ∆

„Ñ¨Hõ\Õz<å, `«#‰õΩ „áêO HõO>Ë =∂`«$Éèí∂q∞ q=ÚH˜ÎÔH· ™êQÆ∞`«∞#fl áÈ~å@O

„Ñ¨ è•#=∞x „Ñ¨Hõ\˜ã¨∂Î, „a\©+π «∞áêH˜ QÆ∞O_»¡‰õΩ Z Œ∞~°∞ xez g~°=∞~°O á⁄O^•~°∞.

JrA<£ =∂~åæ# ™êy# =∞~˘Hõ~°∞ 60 ãÖ= «û~åÅ J<åq∞Hõ. P"≥∞ ¿Ñˆ~q∞\’

≥eÜ«∞ Œ∞. P"≥∞ ZÅ¡"Õà◊Å èŒiOKÕ Ñ¨K«Û~°OQÆ∞ Œ∞ã¨∞ÎÅ =Å# P"≥∞ Ñ¨K«Û~°OQÆ∞ Œ∞ã¨∞ÎÅ

=∞Ç≤Ïà◊QÍ MÏºuQÍOKå~°∞. ÔQiÖÏ¡ áÈ~å@O ™êyOz# P"≥∞ „a\©+π Ãã·xHõ ŒàÏÅÖ’

ÉèíÜ≥∂`åÊ «O ã¨$+≤ìOKå~°∞. QÍÜ«∞Ñ¨_ç# «~°∞"å « QÍx Ñ¨@∞ì|_»x P"≥∞#∞ JOÉÏÖÏÖ’

QÆÅ „a\©+¨µ Ãã·xHõ ™ê÷=~åxH˜ ÑÖáê~°∞. P"≥∞#∞ JOÉÏÅ ÑÖÑ¨Ù «∂, D =$ Œ∞ú~åÅ∞

|Ç¨ï „Ñ¨=∂ ŒHÍi...*Ï„QÆ «Î, JO@∂ JHõ _ç JkèHÍ~°∞Å#∞ ÃÇÏK«Ûiã¨∂Î „Ñ¨ ÕºHõOQÍ

ÖËY ~åã≤ ÑÖÑ≤, =ÚO Œ∞ *Ï„QÆ «ÎÅ QÆ∞iOz ÃÇÏK«ÛiOKå~°O>Ë P Ñ¨K«Û Œ∞ã¨∞ÎÅ =∞Ç≤Ïà◊

ZO «\˜ Ñ¶∞\˜‰õΩ~åÖ’ =∞#O TÇ≤ÏOK«=K«∞Û.

D q èŒOQÍ â◊„ «∞=Ù#∞ ™êÜ«Ú èŒOQÍ Z Œ∞~˘¯#fl =∞Ç≤Ïà◊Å∞, ™êÜ«Ú èŒ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞

ŒàÏÅ#∞ „áÈ «ûÇ≤ÏOz#"å~°∞, P„â◊Ü«∞O HõeÊOz P Œ∞‰õΩ#fl =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ZO Œ~À L<åfl~°∞.

D HÀ=Ö’ =∂ «$ Õâ◊ q=ÚHÎ HÀãÖ Lix ‰õÄ_® ÖˇHõ KÕÜ«∞x ™êÇ¨Ïã≤ Ç¨ÏcÉÏ ÉËQÆO,

~°≠∂hû ~å˜ "≥#flO\˜ xÅz áÈ~å_ç „áêÏÅiÊOz# =ÚO^Œ~ü, „a\©+¨µ Ãã·xHõ

=¸HõÅ#∞ ™êÜ«Ú èŒOQÍ Z Œ∞~˘¯#fl è≥·~°ºâße ÉËQÆO ~°Ç≤Ï=∂, u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞Å

25 26


ˆH∆=∞O HÀ~°∞`«∂ ã¨r=^ŒÇ¨Ï#"≥∞ÿ# Jã¨æi ÉËQÆO, ™êÜ«Ú^èŒOQÍ POQÆ¡ Ãã·<åºÅ#∞

xÅ∞=iOz# ÉËQÆO [q∂ÖÏ, HõuÎÑ¨\ì Hõ Œ#~°OQÍ# â◊ «$=Ù#∞ ã¨"åÖò KÕã≤# ™êÇ¨Ïã≤

ÉËQÆO L"£∞^•Ì «k «~°∞Å∞ ZO Œ~À L<åfl~°∞.

K«i„ « #"≥∂ Œ∞ „Ñ¨HÍ~°O P<å_»∞ W «~° ™êOÑ¶≤∞Hõ [#ã¨=Ú^•Å `Àáê@∞QÍ

=O^ŒÖÏk =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ HÍeÛ "ÕÜ«∞|_®¤~°∞. ã¨r= ^ŒÇ¨Ï#=∂Ü«∂º~°∞.

LifÜ«∞|_®¤~°∞. J==∂<åÅ‰õΩ, J`åºKå~åÅ‰õΩ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ P

ã¨=∂Kå~åxfl „a\©+π JkèHÍ~°∞Å _≥·sÅ∞, ÖËYÅ∞ |Ç≤Ï~°æ`«O KÕã¨∞Î<åflÜ«∞O>Ë, P

g~°<ås=∞∞Å åºQÍÅ∞ ZO «\˜ =∞Ç¨Ï «Î~°"≥∞ÿ#"À =∞#O J~°÷úO KÕã¨∞HÀ=K«∞Û.

*ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’....„Ñ¨ äŒ=∞ ™êfi «O„ «ºã¨=∞~°O ~°yeÛ# ™êfi «O„ «º HÍOHõ∆ ÅHõ∆ÖÏk =∞Ç≤Ïà◊Å#∞

™êfi «O„`Àº Œº=∞O "≥·Ñ¨Ù #_çÑ≤Ok. Ñ¨Ósfi‰õΩÅ Jã¨=∂# áÈ~å\ÏÅ#∞ "å~°ã¨ «fiOQÍ

ã‘fiHõiOz# =Úã≤ ¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ dÖÏÑ¶ ¨`ü L^Œº=∞O ^•fi~å ÃÑ^Œ Ì ãÖYºÖ’

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ J_»∞QÆ∞ ÃÑ\Ïì~°∞. D ãO Œ~°ƒùOQÍ dÖÏÑ¶¨ ü Hõq∞\©, *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ

x~°fiÇ≤ÏOz# ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~°À Œº=∞O, q Õj=ã¨∞Î |Ç≤Ï+¨ ~°, =∞ Œºáê# x¿+ èŒO

ÖÏO\˜ Ñ¨Å∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ =Úã≤¡O „ã‘ÎÅ∞ |$Ç¨Ï «Î~° áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

„a\©+π áêÅ‰õΩÅ Œ=∞#hu, x~°ƒO è•Å‰õΩ cèuÅ¡‰õΩO_® *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ÉÏ@Ö’

#_çz# „ã‘ÎÅÖ’ cc J=∞‡‰õΩ `˘e ™ê÷#O ÅaèOzOk. P"≥∞ Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ PÉÏn

ÉÏ<À ÉËQÆO HÍQÍ cc J=∞‡QÍ P"≥∞ z~°ã‡~°©Ü«∞ MÏºu QÆ_çOKå~°∞. Jx «~° ™ê èŒº"≥∞ÿ#

™êÇÏãO`À, J Œ∞ƒù «"≥∞ÿ# „ÑãOQÍÅ`À, P Œ~°≈=O «"≥∞ÿ# <Õ «$ «fiO`À dÖÏÑ¶¨ ü L Œº=∞O

HÀãÖ Õâ◊=∞O`å uiy P"≥∞ x èŒ∞Å#∞ ã¨=∞‰õÄ~åÛ~°∞. D x èŒ∞ÖË ÉèÏ~° « Ñ¨~°º@#

QÍqOz# QÍOnèrH˜ LÑ¨Ü≥∂QÆÑ¨_®¤~Ú. D Õâ◊Ñ¨Ù ‰õΩHõ Å∞ Ñ≤Å∞¡Å∞ ‰õÄ_» „a\©+π

ÉÏxã¨ |O èŒ<åÅÖ’ #∞O_» gÅ∞ÖË Œx QÆi˚Oz# P"≥∞ Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº «‰õΩ

z=i =~°‰õΩ Hõ$+≤ ãÖÏÊ~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞ÅO`å «##∞ J=∞‡ Jx Ñ≤Å∞ã∞Î#flO Œ∞#,

a_»¤Å Z Œ∞@ «#‰õΩ Ñ¨~åÌ JHõ ~°ÖË Œx „Ñ¨Hõ\Õz, Ñ¨~åÌÖË‰õΩO_® |Ç≤Ï~°OQÆ ã¨ÉèíÅÖ’

„Ñ¨ãÖyOz# ™êÇ¨Ïã≤ PÉÏk ÉÏ<À ÉËQÆO.

PÉÏk ÉÏ<À ÉËQÆO ÉÏ@Ö’ #_çz# =∞~˘Hõ zK«Û~° Ñ≤_»∞QÆ∞ xëê «∞hfl™ê

ÉËQÆO. P"≥∞ ÃÑ¶·~ü „ÉÏO_£QÍ Ñ≤Å∞=|_ç# =∞øÖÏ<å ÇÏ„ã ü "≥ÚÇx ÉèÏ~°º. Éèí~°Î ÑÅ∞=∂~°∞¡

*·Å∞‰õΩ "≥o§<å J è≥·~°ºÑ_»‰õΩO_® L Œº=∞ÉÏ@# z=iHõO\Ï #_çz# =∞ÇÏhÜ«Ú~åÅ∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ „Ñ¨ è•# Ñ¶∞\ÏìÅxfl\˜Ö’ P"≥∞ „Ñ¨=ÚY áê„ « =Ç≤ÏOz ™êÇ¨Ïã¨ =∞Ç≤Ïà◊QÍ

MÏºuQÍOz# x~˘‡Ç¨Ï=∂\˜. Éèí~°Î =∞øÖÏ<å Ç¨Ï„ã¨ ü "≥ÚÇ¨x ãÖÑ¨Ó~°‚ ã¨fi~å[ºO

f~å‡<åxfl „ÑüáêkOK«QÍ ^•xx QÍOnèr u~°ã¨ iOz#O Œ∞‰õΩ P„QÆÇ≤ÏOz# P"≥∞

QÍOnèr "≥·Yix xt «OQÍ q=∞i≈Oz, z=~°‰õΩ QÍOnèrKÕ â◊ÉèÏ+π JxÊOK«∞‰õΩ#fl

„ÑüÉèÏje. =∞Oz ~°K«~Ú„u.

D =~°∞ã¨Ö’ Jb ™È Œ~°∞ÅÖ’x ëœHõ ü Jb ÉèÏ~°º JO*Ïn ÉËQÆO, =∞øÖÏ<å

J|∞Öò HõÖÏO P*Ï^£‰õΩ ã¨∂ÊùiÎQÍ xeÛ# AÖËMÏ ÉËQÆO, ™êfi`«O„`ÕK«Ûù#∞ ~°yÖËÛ

™êÇ≤Ï`åºxfl ã$+≤ìOz# Hõ=~Ú„u *ÏÇ≤Ï^• MÏ «∂<£, PÖ’K«<å «‡Hõ „ÑãOQÍÅ‰õΩ ÃÑ\ìOk

¿ÑÔ~·# JHõƒs ÉËQÆOÅ#∞ ¿Ñ~˘¯#=K«∞Û#∞. „a\©+π áÈbã¨∞Å∞ QÆ∞„~åÅKÕ « `˘H˜ Oz<å,

ÖÏsîÅ`À ~°HõÎã≤HõÎO KÕã≤<å áÈ~°∞ÉÏ@ g_»x Ç¨Ïq∂^• «Ü«∂ºc˚, QÍOnèrKÕ =∞ èŒºáê#

x¿+ èŒ L Œº=∞<Õ «QÍ xÜ«Ú‰õΩÎ~åÖ·# Jq∂<å «Ü«∂ºc˚, „a\©+π áÈbã¨∞ =¸HõÅ

^•+‘ìHÍxfl Z Œ∞~˘¯#fl +á¶ê «∞xfl™ê ÉËQÆO, P Œ~°≈ *ÏfÜ«∞"åkQÍ MÏºuQÍOz# =∞r^•

ÉÏ#∞, [eÜ«∞<£"åÖÏ ÉÏQ∑Ö’ [#~°Öò _»Ü«∞º~ü Ñ¶∂ «∞HÍxH˜ |Ö·# 55 ãÖ= «û~åÅ

g~°=∂ « L=∞~ü cc Q“~°=„Ñ¨ Œ"≥∞ÿ# =∞~°O ÉÏxã¨ | «∞‰õΩHõO>Ë "Õ∞Ö·# Œx Kå\˜#

ÉËQÆO =∞Ç¨Ï=∞‡ £ PÅOÅ∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ñ¨=ÚYáê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞.

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ [#K≥·`«#º HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ „Ñ¨=ÚYáê„`« x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞

á¶êu=∂ ÉËQÆO. *Ïu „Ñ¨Ü≥∂[<åÅ‰õΩ «=∞ ãÖÑ¨ Œ LÑ¨Ü≥∂QÆÑ¨_»HõáÈ Õ Jk ZO «

L<åfl =º~°÷=∞O@∂ +Ö+¨µhfl™ê J<åûs `«=∞ Ü«∂=^•ã≤Îx *ÏfÜ≥∂^Œº=∂xH˜

è•~°áÈâß~°∞. Éèí~°Î áêÅ‰õΩÅ H˜~å «HÍxH˜ QÆ∞Ô~·#Ñ¨Ê\˜H© PÜ«∞# ÉÏ èŒº «Å#∞ ã‘fiHõiOz

L ÕÎ[Ñ~Û L «Î~åÅ`À ™êfi «O„ «º ã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ L`åûÇxfl xOáê~°∞ ÉËQÆO *ÏÑ¶~ü

JbMÏ<£. QÍOnèr HÀiHõ "Õ∞~°‰õΩ „Hõ=∞O «Ñ¨ÊHõ PÜ«∞#‰õΩ ÖËYÅ∞ ~åã¨∂Î, PÜ«∞#

L~°∂ÌÉèÏ+#∞ ÉËQÆO *’ÇÏ~å J<åûi fiÛk^•Ì~°∞. D =∞Ç≤Ïà◊ÅO`å å=Ú HõÅÅ∞QÆ#fl

' ã¨fi «O„ « ÉèÏ~° åxfl — HõàÏ§~å K«∂_»‰õΩO_®<Õ Ñ¨~°Ö’HõQÆ «∞ÅÜ«∂º~°∞.

™êÜ«Ú^èŒáÈ~å@ =∂~°æOÖ’...JÇ≤ÏO™ê =∂~åæ<Õfl HÍ‰õΩO_® „Ñ=∂ ŒÉèíi «"≥∞ÿ# ™êÜ«Ú èŒáÈ~å@ =∂~åæ# ‰õÄ_®

Ñ¨Å∞=Ù~°∞ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ L Œºq∞OKå~°∞. Y∞n~åO H˜ nkQÍ MÏºuQÍOz# qÑ¡=

g~°∞_»∞ =∞øbfi J|∞ÌÖò Ç¨Ïn"£∞ ™È Œi giÖ’ XHõ~°∞. P"≥∞ Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ ≥eÜ«∞ Œ∞.

qÑ¡=HÍ~°∞Å q∂ Œ, "åi ãxflÇ≤Ï «∞Å q∂ Œ, ™ê#∞Éèí∂uÑ~°∞Å q∂ Œ „a\©+π „ÑÉèí∞ «fiO27 28


q~°∞K«∞‰õΩ Ñ¨_»∞ «∞#fl ÉèíÜ«∂#Hõ "å`å=~°OÖ’ qÑ¡= g~°∞_»∞ Y∞n~åO#∞ ~°H∆OK«∞

‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ qÑ¶Å „Ñ¨Ü«∞ «flO KÕâß~å"≥∞. „a\©+π QÆ∂_è»Kåi =~åæÅ Hõà◊√§QÆÑ≤Ê *ÏfÜ«∞

L Œº=∞HÍ~°∞Å‰õΩ ã¨=∂Kå~åxfl KÕ~°"Õ¿ã H˘iÜ«∞~üQÍ ã¨Ñ¶≤Ü«∂ "ål £ K«∞~°∞ÔH·# áê„ «

x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. D =~°∞ãÖ’ HõO@Hõ „áêÜ«∞"≥∞ÿ# qÑ¡=ÉÏ@#∞ ZOK«∞‰õΩx P`å‡~°Ê‰õΩ

ã≤ ŒúÑ¨_ç# ~°lÜ«∂ MÏ «∂<£ ÖÏO\˜ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ZO Œ~À L<åfl~°∞.

*ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#@"Õ∞HÍHõ, [q∂O^•~°¡ AÅ∞O#∞ ™êÜ«Ú^èŒOQÍ

Z Œ∞~˘¯#fl "åiÖ’ ‰õÄ_® =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞<åfl~°∞. ã≤O è£ „áêO`åxH˜ K≥Ok# =∂~Ú

ÉèíHÍÎ=~ü P HÀ=‰õΩ K≥Ok#"å~°∞. «# „QÍ=∂xH˜ K≥Ok# Ô~· «∞Å Hõëêìi˚ åxfl ^ÀK«∞HÀ

K«∂ã≤# [q∂O^•~°∞ QÆ∂O_®Å#∞, [q∂O^•~°∞‰õΩ =`åÎã¨∞QÍ =zÛ# áÈbã¨∞Å#∞

™êÜ«Ú èŒOQÍ Z Œ∞~˘¯x P áÈ~°∞Ö’ g~°=∞~°O á⁄OkO^•"≥∞. D q èŒOQÍ áÈ~å_ç#

g~°=x «Å∞ ZO Œ~À L<åfl „Ñ¨Kå~°O ÅaèOz#"å~°∞ KåÖÏ «‰õΩ¯=.

#=ÉèÏ~°`« x~å‡OÖ’...™êfi «O„`Àº Œº=∞O "ÕQÆO JO Œ∞‰õΩx ÅHõ∆º™ê èŒ# kâ◊QÍ Ñ~°∞QÆ∞e_»∞ «∞#fl Œâ◊Ö’

L Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÖ·# P<å\˜ =∞Ç≤Ïà◊ÅO`å J Œ$+ì=O «∞Å∞. P «Å∞¡ÅO`å

`å=Ú HõÅÅ∞QÆ#fl ã¨fi «O„ « ÉèÏ~° å=xx HõàÏ§~åQÍOK«@"Õ∞QÍHõ, H˘O Œ~°∞ #=ÉèÏ~° «

x~å‡OÖ’ |$Ç¨Ï «Î~°"≥∞ÿ# ÉÏ èŒº «Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

D «~°OÖ’x =ÚYºÅÖ’ XHõ~°∞ AÉË • ÉËQÆO. z#fl<å@<Õ L Œº=∞ÉÏ@#

#_»Hõ „áê~°OaèOz# P"≥∞ J Œ∞ƒù « =HõÎ. ã¨∞ãÖÑ¨#fl ‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡Oz# P"≥∞

`«# ã¨~°fiã¨fiO *ÏfÜ≥∂^Œº=∂xH˜ ã¨=∞iÊOKå~°∞. z=i ^Œâ◊Ö’ Hõ\˜Hõ ¿Ñ^ŒiHõO

J#∞Éèíqã¨∂Î ‰õÄ_® „Ñ¨Éèí∞ «fiO „Ñ¨Hõ\Õz# ÃÑ#¬<£ ã‘fiHõiOK« x~åHõiOKå~°∞. ÃÑ#¬<£

ã‘fiHõiOK«@=∞O>Ë «# =∂ «$ Õâ◊ ¿ã=‰õΩ Ys Œ∞ Hõ@ì_»"Õ∞#O@∂, Z@∞=O\˜ Pi÷Hõ

ã¨Ç¨Ü«∞O ã‘fiHõiOK«‰õΩO_® QÆ_çáê~°∞. D ~°HõOQÍ ÉèÏ~° « „Ñ¨Éèí∞ «fiO W=fiEÑ≤# J<ÕHõ

~°HÍÅ Pi÷Hõ ã¨Ç¨Ü«∂xfl =∞~åº ŒÑ¨Ó~°fiHõOQÍ u~°ã¨ iOz# "åÔ~O Œ~À L<åfl~°∞.

D "Õ∞~°‰õΩ L Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ QÍOnèr J_»∞QÆ∞*Ï_»Ö’¡ #_çz# „Ñ¨=ÚY∞Ö’¡

N=∞u J=Ú «∞ã¨ûÖÏO XHõ~°∞. <ÒMÏo =∞ «HõÅÇ¨Å x"å~°‰õΩ QÍOnèr P"≥∞#∞

ÑÖáê~°∞. HõÖÇ¨Å x"å~°‰õΩ „QÍq∂∞Å∞ ã¨Ç¨ÏHõiOK«‰õΩO_® =∞O‰õΩÑ¨@∞ì Ñ¨@ì_»O`À

22 ~ÀAÅáê@∞ x~åÇ¨~°nHõ∆ Ñ¨Óx P „áêO «OÖ’ âßOu ™ê=∞~°™êºxfl <≥ÅH˘eÊ#

P"≥∞ QÍOnèr „Ñ¨â◊Oã¨ÅO Œ∞‰õΩ<åfl~°∞. ÉËQÆO Ô~Ç¨Ï<å «Ü«∞ºc˚ QÍOnèrH˜ L~°∂Ì ÉèÏ+¨#∞

<ÕiÊ# QÆ∞~°∞=Ü«∂º~°∞. ÑÖ_»∞ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ ‰õÄ_® ÉËQÆO Å∞HÍ‡x áÈ~å@ Ñ¨\˜=∞

K«∂áê~°∞. ã¨fi Õj L «Ê «∞ÎÅ#∞ „áÈ «ûÇ≤ÏOKÕ HÍ~°º„Hõ=∞OÖ’ ÉËQÆO á¶êu=∂ W™ê‡~ÚÖò

K«∞~°∞QÍæ =º=ÇÏiOKå~°∞. ÉÁOÉÏ~Ú #QÆ~°OÖ’ 30 ãO= «û~åÅáê@∞ Jq„âßO «OQÍ

„â◊q∞Oz S^Œ∞ ÖHõ∆Å =∞Okx JHõ∆~åã¨∞ºÅ∞QÍ fiÛk^ŒÌ@OÖ’ Jx`«~° ™ê^èŒº"≥∞ÿ#

q[Ü«∂xfl ÉËQÆO ‰õΩÅ∞ûO ãÜ«∂x ™⁄O «O KÕã∞‰õΩ<åfl~°∞. P"≥∞ =Ü≥∂[# q^•º"åºÑ≤Î

HÀãÖ „Ñ¨`ÕºHõOQÍ Ñ¨Å∞ ÉèÏ+¨ÅÖ’ ~°Ç¨Ï|~ü J#∞ Ñ¨„uHõ#∞ ‰õÄ_® #_çáê~°∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’x „Ñü Ñ¶∞@ìOÖ’#∂ áêÖÁæ<åfl~°∞.

™êfi «O„ «º L Œº=∞HÍ~°∞ÅKÕ Ç¨[ñ~å PáêQÍ (Ç¨[ñ~å JHõ Ü«∞º) Ç¨[ñ~å

JÇ¨Ï=∞‡ £ Ñ≤eÑ≤OK«∞‰õΩ<åfl~°∞. ~°ëêº#∞ ãÖ Œi≈Oz# ˘e ÉèÏ~°fÜ«∞ =∞Ç≤Ïà◊QÍ P"≥∞

MÏºuQÍOKå~°∞. PO„ èŒ ~åROÖ’x =∞O ≥#"åi áêÖˇOÖ’ [iy# ~å[H©Ü«∞ tHõ∆Ï

«~°QÆ «∞ÅÖ’ P"≥∞ áêÖÁæ<åfl~°∞. Dq èŒOQÍ JOH˜ « ÉèÏ=O`À q=ÚHÎ áÈ~å@OÖ’

áêÖÁæ#fl "åiÖ’ P^Œ~°≈=O`«"≥∞ÿ# ¿ã=Å‰õΩ JOH˜`«"≥∞ÿ# ÉËQÆO ã¨∞Ñ¶≤Ü«∂ ™ÈO,

P «‡~°Hõ∆‰õΩ PÜ«Ú èŒO èŒiOz# ÉËQÆO ã∞ÖÏÎ<å ÇÏÜ«∂ ü, QÍOnèr <Õ «$ «fiOÖ’ P Œ~°≈

q"åÇ¨ÏO KÕã¨∞‰õΩ#fl ÉËQÆO P=∞<å Y∞ˆ~+≤, áÈ~°∞ÉÏ@Ö’ #_çz#O Œ∞‰õΩ JÔ~ãì~Ú#

_èçb¡Ö’x ˘e =∞Ç≤ÏàÏ HÍ~°ºHõ~°Î ÉËQÆO =∞ÇÏ|∂Éò á¶êu=∂ ÖÏO\ "åÔ~O Œ~À L<åfl~°∞.

≥Å∞yO\˜ P_»Ñ¨_»∞K«∞Å∞D HÀ=‰õΩ K≥Ok# "åiÖ’ ≥Å∞yO\ P_»Ñ_»∞K«∞Å∂ L<åfl~°∞. J@∞=O\"åiÖ’

=∞ÇÏ=∞‡ £ Q“ãπ MÏ «∂<£, ÇÏ*ñ~å cc W™ê‡~ÚÖò, #Ñ¶‘ãπ PÜÕ∞ëê ÉËQÆO, ~°aÜ«∂c

`«k`«~°∞Å∞ L<åfl~°∞. p~åÅ–¿Ñ~åÅ L^Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl „Ñ¨=ÚY ™êfi`«O„`«º

ã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞_»∞ Q“ãπ "≥∞Ç≤ÏnÌ<£ ÉèÏ~°º MÏ «∂<£, Éèí~°Î Àáê@∞QÍ *·Å∞‰õΩ "≥à◊§HõáÈ~Ú<å,

L Œº=∞HÍ~°∞Å‰õΩ P„â◊Ü«∞O HõeÊã¨∂Î, Pu äŒŒºq∞ã¨∂Î, «# ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok# ã¨~°fiO

L Œº=∞O HÀãÖ =ºÜ«∞O KÕã≤# `åºQÆje. QÍOnèr J#∞K«~°∞_»∞QÍ ~åROÖ’ „Ñ¨MÏºu

QÍOz# Y ŒÌ~ü W™ê‡~ÚÖò ÉèÏ~°º Ç¨[ñ~å cc QÍOnèr ÉÏ@# #_çz#O Œ∞‰õΩ P"≥∞

‰õΩ@∞OÉÏxfl "≥e"Õã≤<å "≥~°=x nè=∞O «∞~åÅ∞.

J#O «Ñ¨Ù~°O lÖÏ¡ zÜÕ∞º_»∞ „QÍ=∂xH˜ K≥Ok# ~°aÜ«∂c Éèí~°Î "≥ÚÇ≤ÏnÌ<£

™êÃÇÏÉò À HõÅã≤ ã`åº„QÆÇÏOÖ’ áêÖÁæx K«i„ « ã$+≤ìOKå~°∞. PO„ è•=xÖ’ XHõ =Úã≤¡O

29 30


=∞Ç≤Ïà◊ =ºHÎQÆ « ã¨ åº„QÆÇ¨Ï L Œº=∞OÖ’ |Ç≤Ï~°OQÆOQÍ áêÖÁæ#@O W Õ „Ñ¨ äŒŒ=∞=∞x

P<å_»∞ ÑÅ∞=Ù~°∞ âß¡Ñ¶≤∞OKå~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞_≥·# Éèí~°Î, P"≥∞#∞ Ñ~åÌÑ Œúu #∞O_ç

q=ÚHÎ KÕÜ«∞_»O`À, ~°aÜ«∂c =∞iO « L`åûÇ¨ÏO`À ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’x „Ñü

HÍ~°º„Hõ=∞OÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. P<å_»∞ ™êy# Ü«Ú Œú =ºuˆ~Hõ „Ñ¨ Œ~°≈#Ö’ ã¨fiÜ«∞OQÍ

áêÖÁæ#@"Õ∞HÍHõ Ü«Ú Œú =ºuˆ~Hõ x<å^•ezÛ Ñ¨Å∞=Ùifl Pâ◊Û~°ºK«H˜ «∞Å#∞ KÕâß~°∞.

P<å_»∞ =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ *ˇ·à◊§Ö’¡ „Ñ¨`ÕºHõ U~åÊ@∞¡ ÖË#O^Œ∞# JÔ~ã¨∞ì HÍ‰õΩO_®

«Ñ≤ÊOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. ã¨fi[#∞Å KÕ « Ñ¨Å∞ q=∞~°≈Å‰õΩ QÆ∞Ô~·#Ñ¨Ê\˜H© MÏ «~°∞ KÕÜ«∞‰õΩO_®,

z=i âßfiã¨ =~°‰õΩ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæ#@O P"≥∞ =∂#ÖË Œ∞.

<≥·*ÏO qb<À^Œº=∞OÖ’...™êfi «O„ «ºO ™êkèOKåHõ, WO_çÜ«∞<£ Ü« xÜ«∞<£Ö’ <≥·*ÏO qb#=∞"åfiÅ#fl

_ç=∂O_£ À ™êy# áÈ~°∞Ö’ ‰õÄ_® ~å„ëêìxH˜ K≥Ok# Ñ¨Å∞=Ù~°∞ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞

áêÖÁæ#fl ^•YÖÏÅ∞<åfl~Ú. =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ L#fl =∞ «, ™ê=∂lHõ |O èŒ<åÅ

=¸ÅOQÍ ÃÑ ŒÌ ãÖYºÖ’ L Œº=∞ ÉÏ@# #_»=ÖËHõáÈ~Ú#Ñ¨Ê\˜H©, L Œº=∞HÍ~°∞Ö·#

«=∞ a_»¤Å#∞, Éèí~°ÎÅ#∞ ZO «QÍ<À „áÈ «ûÇ≤ÏOKå~°∞. Ñ¨~ÀHõ∆OQÍ ã¨Ç¨ÏHõiOKå~°∞. D

q^èŒOQÍ Ñ¨~ÀHõ∆ ã¨Ç¨Ü«∞O JO^ŒKÕã≤# "åÔ~O^Œ~À L#flÑ¨Ê\˜H© JO^Œi q=~åÅ∞

≥eÜ«∞~åÖË Œ∞.

~åR „Ñ¨Éèí∞ «fiO „Ñ¨Hõ\Õz# ™êfi «O„ «º ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å „QÆO äŒŒOÖ’ XˆH XHõ

=Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊ ¿Ñ~°∞Ok. P J Œ$+ì=O «∞~åÅ∞ #Ñ¶‘ãπ PÜÕ∞ëê ÉËQÆO. P"≥∞ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £

x"åã≤. P"≥∞ «O„_ç ¿Ñ~°∞ Çg∞ £ PbMÏ<£. P"≥∞ 16–9–1948 #∞O_ç 17–9–1948

=~°‰õΩ Ô~O_»∞~ÀAÅ áê@∞ x~°ƒO^èŒOÖ’ L<åfl~°∞. <≥·*ÏO qb#O HÀ~°∞`«∂

L Œºq∞Oz#O Œ∞# P"≥∞ x~°ƒO è•xH˜ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞. P"≥∞ ¿Ñ~°∞ «Ñ¨Ê =∞ˆ~ =Úã≤¡O

=∞Ç≤Ïà◊ ¿Ñ~°∞ ~å„+ì „Ñ¨Éèí∞ «fiO „Ñ¨K«∞iOz# „QÆO ä•ÅÖ’ HõxÊOK«áÈ=@O Pâ◊Û~°ºO

HõeæOKÕ JOâ◊O.

`≥ÅOQÍ áÈ~å@OÖ’....P<å_»∞ [iy# `≥ÅOQÍ ™êÜ«Ú^èŒ áÈ~å@OÖ’ ‰õÄ_® =Úã≤¡OÅ∞ `«=∞

ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl JOkOKå~°∞. „ã‘Î, Ñ¨Ù~°∞+¨ ÉèË ŒO ÖË‰õΩO_® P áÈ~°∞Ö’ áêÖÁæ<åfl~°∞.

J@∞=O\ "åiÖ’ ~å*Ï~åO „QÍ=∂xH K≥Ok# *·<åa XHõ~°∞. ¿Ñ Œ Ô~· «∞ ‰õΩ@∞OÉÏxH

K≥Ok# P"≥∞ áÈ~å@ <åÜ«∞‰õΩÅ‰õΩ «# WO@ ~°Hõ∆ HõeÊOKå~°∞. áÈbã¨∞Å #∞O_ç

HÍáê_®~°∞. z=i=~°‰õΩ P"≥∞ L Œº=∞HÍ~°∞Å‰õΩ KÕÜ« « xKåÛ~°∞. =Ü«∞ã∞û`À xq∞ «ÎO

ÖË‰õΩO_®, â◊s~°O ã¨Ç¨ÏHõiOK«x =$^•úÌÑ¨ºOÖ’ ‰õÄ_® áÈ~å@Ü≥∂ èŒ∞Å#∞ J@∞ ~°[HÍ~°¡

#∞O_ç, Éèí∂™êfi=ÚÅ ãfiO « ™êÜ«Ú èŒ |ÅQÍÅ #∞O_ç, W@∞ q∞Å@s •_»∞Å∞, ™È^•Å

#∞O_ç ~°H˜∆OK«∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ „áêÏO`«Hõ ã¨Ç¨Ï™êxfl „Ñ¨^Œi≈Oz# =∞Ç≤Ïà◊Å∞ =∞#‰õΩ

`å~°ãÑ_» å~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#@O =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_® ™ê=∞º"å Œ ÉèÏ"åÅ`À

„Ñ¨ÉèÏq «"≥∞ÿ W@∞ WO_çÜ«∞<£ Ü« xÜ«∞<£Ö’ <≥·*ÏO ãÖ™ê÷#O qb#O HÀãÖ ™êy#

áÈ~°∞, P «~°∞"å « J@∞ ≥ÅOQÍÏ Ô~· åOQÆ áÈ~å@OÅÖ’ ‰õÄ_® «=∞ åºQÆÑ¨Ói «

ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl JOkOz# =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ ÉËQÆO ~°lÜ«∂, [=∂Å∞hfl™ê ÉÏr ÖÏO\˜

"å~°∞<åfl~°∞.

<≥·*ÏO =ºuˆ~HõáÈ~å@O #∞O_ç ≥ÅOQÍÏ Ô~· åOQÆ áÈ~å@O =~°‰õΩ =Úã≤¡O

‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ L Œº=∞HÍ~°∞Å#∞ «=∞ Hõ_»∞ÑÙÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩx HÍáê_ç# ãOÑ¶∞@#Å∞ J<ÕHõO

L<åfl~Ú. PÜ«Ú è•Å∞ KÕ «ÑÓx ~°O KÕã≤# ™êÇÏã∞Ö·# g~°=x «Å∞ L<åfl~°∞. =_çÃãÅ

y~°y~å uÑ¨C «∂ â◊„ «∞=Ù q∂ Œ ^•_ç [iÑ≤# ã¨=∞jÅ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ L<åfl~°∞. P<å_»∞

™ê=∂lHõ r=# |O èŒ<åÅÖ’ LO@∂ ‰õÄ_® „a\©+π =ºuˆ~Hõ áÈ~å@OÖ’ áêÖÁæ#fl

=∞Ç≤Ïà◊Å∞ K«i„ « „QÆO ä•ÅÖ’ «=∞ ≥·# ™ê÷<åxfl ãÖáêkOK«∞HÀÖËHõ áÈÜ«∂~°∞. JO Œ∞

=Å# P `«Å∞¡Å QÆ∞iOz „Ñ¨[Å‰õΩ Ju `«‰õΩ¯= =∂„`«"Õ∞ `≥eã≤Ok. „Ñ¨Éèí∞`«fiO

„ÑK«∞iOz# „QÆO ä•ÅÖ’ ‰õÄ_® =∞Ç≤ÏàÏ=∞∞Å‰õΩ ™ê÷#O ÅaèOK«HõáÈ=_»O qKå~°Hõ~°O.

D q èŒOQÍ ¿Ñ~˘¯O@∂ áÈ Õ J<ÕHõ =∞Ok =∞˜Ñ¨Óã¨ÖÏ¡O\˜ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ =∞#O

„Ñ¨™êÎqOK«∞HÀ=K«∞Û. D =∞Ç≤Ïà◊Å K«i„ «Å∞ JHõ _»Hõ _® PÜ«∂ „áêO`åÅÖ’ ™ê÷xHõ

ÉèÏ+ÅÖ’, ™ê÷xHõ K«i„ « „QÆO ä•ÅÖ’ L<åfl~Ú. P<å\ "åi åºQÍÅ QÆ∞iOz JO ŒiH

`≥eÜ«∂ÅO>Ë *ÏfÜ«∞ ™ê÷~Ú „áê=∂˜Hõ K«i„`« „QÆO^è•ÅÖ’ Jxfl ™êOÑ¶≤∞Hõ

[#ã=Ú^•Ü«∂Å‰õΩ K≥Ok# ™êfi «O„ «ºã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞ÅO ŒiH «y# ™ê÷#O HõeÊOKåe.

P ÅHõ∆ºOQÍ K«i„ « QÆ~°ƒùOÖ’ •y# =∞Ô~O Œi K«i„ «Å<À Ñiâ’ èŒ‰õΩÅ∞ "≥eH fÜ«∂e.

PÜ«∂ K«i„`«Å#∞ PÜ«∂ „áêOfÜ«∞ ÉèÏ+¨Ö’¡ „Ñ¨K«∞iOKåe. P K«i„`«Å#∞

áê~î°º„QÆO ä•ÅÖ’ á⁄O Œ∞Ñ~åÛe. P<å\ åºQÍÅ Ñ~°OÑ~°‰õΩ Éèíq+º «Î~åÅ#∞ "å~°ã∞Å#∞

KÕÜ«∂e.

„Ñ¨ã¨∞Î «O ÉèÏ~°fÜ«∞ „Ñ¨ è•# [# ã¨=Ú^•Ü«∂Å =∞ èŒº =∂#ã≤Hõ JO «~åÅ∞,

JáÈÇ¨ÏÅ∞, J#∞=∂<åÅ‰õΩ „Ñ¨ è•# HÍ~°O PÜ«∂ ™êOÑ¶≤∞Hõ [# ã¨=Ú^•Ü«∂Å

31 32


`åºQÆ=∞Ü«∞ K«i„ «Å#∞ qã¨‡iOK«@"Õ∞. D J=HÍâßxfl ™êfi~°úÑ¨~° ~å[H©Ü«∞ â◊‰õΩÎÅ∞,

=º‰õΩÎÅ∞ LÑ¨Ü≥∂yOK«∞‰õΩO@∞<åfl~°∞.

D „Ñ¨=∂ ŒHõ~° Ñïã≤÷uH˜ „ÑüQÍ, P åºQÍÅ ã¨∂ÊùiÎQÍ „Ñü XHõ ~°∂ ÉèÏ~° « Õâ◊

|OQÍ~°∞ Éèíq`«ÔH· #_»∞O Hõ>ËìÖÏ „áÈ`«ûÇ≤ÏOKåe. JO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨[Å∞, „Ñ¨Éèí∞`åfiÅ∞

ãÇÏHõiOKåe. JÑC_»∞ =∂„ «"Õ∞ åºQÆãOÑ#∞flÖ·# =∞# ÑÓsfi‰õΩÅ‰õΩ =∞#O Ñ¶∞#"≥∞ÿ#

x"åo JiÊOz#"å~°O HÍQÆÅ∞QÆ∞`åO.

`åºQÍÅ K«i„ « JO ŒiH© ≥eÜ«∂e„Ñ¨[Å‰õΩ Jxfl ™êOÑ¶≤∞Hõ [#ã¨=Ú^•Ü«∂Å `åºQÍÅ∞ ≥eÜ«∂eû LOk.

ÑÅ∞ ™êOÑ¶≤∞Hõ [#ã=Ú^•Ü«∂Å∞ HõÅã≤"≥∞Åã≤ ãÇÏr=O ™êyã∞Î#fl QÆ_»¤ J~Ú#@∞=O\

Éèí~° «Éèí∂q∞Ö’ PÜ«∂ [#ã=Ú^•Ü«∂Å =∞ èŒº# ã∞ÇÏ$^•ƒù= "å`å=~°O U~°Ê_»_®xH

XHõi `åºQÆÑ¨Ói « K«i„ «Å∞ =∞~˘HõiH˜ ≥eÜ«∂eû# P=ã¨~°O ZO ≥·<å LOk.

=∂ «$Éèí∂q∞ ¿ã=Ö’ ÑÙh «"≥∞ÿ# „Ñ[ÅO Œi K«i„ « Pxfl ™êOÑ¶≤∞Hõ [#ã=Ú^•Ü«∂Å‰õΩ

`≥eã≤#Ñ¨C_»∞ =∂„`«"Õ∞ PÜ«∂ [#ã¨=Ú^•Ü«∂Å =∞^èŒº# Ñ¨~°ã¨Ê~° Q“~°=O

U~°Ê_»∞ «∞Ok. P Q“~°=O ã¨ Œ=QÍÇ¨Ï#‰õΩ HÍ~°=∞ø «∞Ok. P ã¨ Œ=QÍÇ¨Ï# #∞O_ç

ã¨ è•ƒ=#, ã¨Ç≤Ï+¨µ‚ « L «Ê#fl=∞ø`å~Ú. P ã¨Ç≤Ï+¨µ‚ «, ™ê=∞~°ã¨ºO, âßOu–¿ãflÇ¨Å‰õΩ

|Å"≥∞ÿ# Ñ¨Ù<åk J=Ù`å~Ú.

D "å`å=~°OÖ’ Ö∫H˜Hõ =º=ã÷ Ñï_è»qÅ∞¡ «∞Ok. =∞ « q ÕfiëêÅ∞ =∞\ìÖ’

HõÅã≤áÈ~Ú =∞ «™ê=∞~°ã¨ºO =∞iO «QÍ Ñ¨\˜+ì=∞ø «∞Ok. =∞`À<å‡ Œ ~å[H©Ü«∞ â◊‰õΩÎÅ

‰õΩ„@Å∞, ‰õΩÜ«Ú‰õΩÎÅ‰õΩ J_»∞¤Hõ@ì Ñ¨_»∞ «∞Ok. P „Ñ¨Ü«∞ «flOÖ’ ÉèÏQÆOQÍ ™ê=∂#º

„Ñ¨[Å‰õΩ KÕ~°∞=HÍx =Úã≤¡OÅ, „Ñ¨ è•#OQÍ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å `åºQÆ=∞Ü«∞ K«i„ «#∞

„Ñ¨[Å K≥O «‰õΩ KÕ~ÛO Œ∞‰õΩ ™êQÆ∞ «∞#fl Hõ$+≤Ö’ Ju z#fl „Ñ¨Ü«∞ «flq∞k.

33 34


rq « ~MÏ z„ åÅ „Hõ=∞O... 31. JO*Ïk ÉËQÆO 13932. +¨á¶ê «∞hfl™ê cc 14533. á¶êu=∂ Ü«∞Ñ¶π. «Ü«∂ºÉò Jb 15034. AÉ· • ÉËQÆO ^•=Ók 15135. ã¨Ü«∞º £ Hõh*ò ÉËQÆO 15536. ã¨H©<å Å∞HÍ‡x 15737. P=∞<å Y∞ˆ~+≤ 15838. ã¨∞QÆ~å MÏ «∂<£ 16539. ™ê Œ ü ÉÏ<À H˜K«∂¡ 16740. ÉËQÆO =∞r^• ÉÏ<À 17541. ÉËQÆO Ô~Ç¨<å «Ü«∂ºc˚ 17742. ÉËQÆO Y∞s¬ £ MÏfi*Ï 18143. cc J=Ú «∞ã¨ûÖÏO 18544. Ç¨[ñ~å Jáê 19545. ã¨∞ÖÏÎ<å Ç¨ÏÜ«∂ ü J<åûi 20146. Ñ¨ Œ‡N á¶êu=∂ W™ê‡~ÚÖò 20747. Ñ¨ Œ‡N ‰õΩÅ∞ûO ã¨Ü«∂x 21348. ÉËQÆO *’Ç¨Ï~å J<åûi 22149. =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ Q“ãπ MÏ «∂<£ 22550. Ç¨[ñ~å cc W™ê‡~ÚÖò 22751. ÉèíHÍÎ=~ü =∂~Ú 22952. ã¨Ñ¶≤Ü«∂ J|∞ÌÖò "ål £ 23153. á¶êu=∂ ÉËQÆO 23354. #Ñ¶‘ãπ PÜÕ∞ëê ÉËQÆO 23555. [=∂Å∞hfl™ê ÉÏr 23756. *·<åc 24957. ~°lÜ«∂ ÉËQÆO 25358. Jxãπ ÉËQÆO H˜ •fiÜü∞ 26159. =∂ã¨∞=∂ ÉËQÆO 26560. ÉËQÆO Ñ¶sá¶ê Ç¨Ïq∂ £ Jb 26961. ÉËQÆO JHõƒ~ü *ˇÇ¨<£ 271

01. ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò 3702. ÉËQÆO JrA<£ 5303. ÇÏcÉÏÉËQÆO 5804. P‰õΩÑ¨K«Û Œ∞ã¨∞ÎÅ Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞ 5905. =ÚO Œ~ü 6306. ÉËQÆO ~°Ç‘Ï=∂ 6507. Jãæi ÉËQÆO 6608. ÉËQÆO [q∂ÖÏ 6709. ÉËQÆO L"£∞^•Ì 6810. Y∞n~åOH˜ nk 6911. ~°lÜ«∂ MÏ «∂<£ 7112. +¨Ç‘Ï £ L=∞~ü cc 7313. =Úh~å =∞„AÖò Ç¨ÏMò 7814. ÉËQÆO *ÏÑ¶~ü JbMÏ<£ 7915. *ÏÇ≤Ï^• MÏ «∂<£ ¿+~åfixÜ«∂ 8316. Wã¨‡ ü J~å ÉËQÆO 9017. PÉÏk ÉÏ<À ÉËQÆO 9118. á¶êu=∂ ÉËQÆO 9919. JHõƒs ÉËQÆO 10120. =∞Ç¨Ï|∂Éò á¶êu=∂ 10321. ÉËQÆO [Ç‘Ï~å–ã∞ÖÏÎ<å 10422. Ç¨Ïq∂^• «Ü«∂ºc˚ 10523. ÉËQÆO =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ JÅO 10724. ÉËQÆO xëê «∞hfl™ê "≥∂Ç¨x 11125. Jq∂<å «Ü«∂ºc˚ 12126. =∞r^• Ç¨Ïã‘<å ÉËQÆO 12327. +Ö+¨µhfl™ê J<åûi 12528. AÖËMÏ ÉËQÆO 12929. ã¨∞Ñ¶≤Ü«∂ ™ÈO 13530. ~°aÜ«∂ c 137

35 36


=∂ «$Éèí∂q∞ HÀãÖ „áêÏÅ#∞ ÑÖQÍ ÃÑ\ì, „a\©+π Ãã·xHõ |ÅQÍÅ`À

`«ÅÑ¨_ç# ~å∞Å∞ ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞ K«i„`«Ö’ J~°∞^Œ∞QÍ HõxÊ™êÎ~°∞. P J~°∞^≥·#

P_»Ñ_»∞K«∞ÅÖ’ J„QÆQÆ∞º~åÅ∞ ÉËQÆO ÇÏ[~° ü =∞ÇÖò. „Ñ äŒŒ=∞ ™êfi «O„ « ºãO„QÍ=∞O

`˘e Œâ◊Ö’ Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh áêÅ‰õΩÅ`À ~årÉË~åÅ∞ ‰õΩ Œ∞~°∞Û‰õΩ<Õ „ÑÜ«∞`åflÅ∞

KÕã≤, Jq qÑ¶Å"≥∞ÿ z=~°‰õΩ =∂~åæO «~°O ÖËHõ áÈ~°∞ =∂~°æO ZOK«∞‰õΩ#fl ~å∞ÖÏ¡

HÍ‰õΩO_®, Pk #∞O_ç HõOÃÑh áêÅ‰õΩÅ#∞ â◊„`«∞=ÙÅ∞QÍ ÑïQÆÕz, =∂`«$^Õâ◊

Ñi~°Hõ∆Ï~°÷O, „Ñ[Å P «‡Q“~°=O HÀãO PÜ«Ú èŒO Ñ@ìHõ «ÑÊ Œx „ÑHõ\Oz, J «ºO «

è≥·~°º ™êÇ¨Ï™êÅ`À ~°Éèí∂q∞H˜ #_çz# g~°<ås=∞˜ ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò.

P"≥∞ L «Î~° ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’x J «ºO « ãOÑ#fl=O «"≥∞ÿ# J= è£ ~å[ºO Jkè<Õ «

#"åÉò "ål £ Jbëê ãf=∞.P"≥∞ ãfiã÷ÅO =∂„ «O L «Î~°„Ñ Õâò ~å„+ìOÖ’x ÃÑ¶·*ÏÉÏ £.

P"≥∞ z#flÑ¨Ê\˜ ¿Ñ~°∞ =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ MÏ#O. P"≥∞ JO ŒK«O^•Å‰õΩ QÆ∞iOz q#fl

#"å|∞ "ål £ Jb ëê P"≥∞#∞ HÀi =∞s q"åÇ¨Ï=∂_®_»∞. q"åÇ¨ÏO «~°∞"å « P"≥∞

ÉËQÆO ÇÏ[~° ü =∞ÇÖò JÜ«∂º~°∞. q"åÇÏO «~°∞"å « P"≥∞‰õΩ WÑ¶≤ÎHÍ~°∞hfl™ê (<ås=∞)

Jx ¿Ñ~°∞ÃÑ\Ïì_»∞ Éèí~°Î. P"≥∞‰õΩ ã¨∞QÆO^èŒ Hõ#º Jx a~°∞ Œ∞ ‰õÄ_® WKåÛ_®Ü«∞#.

P"≥∞#∞ WÑ¶≤ÎHÍ~°∞hfl™ê MÏ#O ™êÃÇÏÉÏ Jx ‰õÄ_® Ñ≤Å∞K«∞‰õΩ<åfl_»∞. P ŒOÑ¨ «∞Å‰õΩ

q∂~å˚ ai˚ãπ Yk~ü |Ç¨ï Œ∂Ì~ü J#∞ ‰õΩ=∂~°∞_»∞ HõeQÍ_»∞. P «~°∞"å « P"≥∞ ÉËQÆO

Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò JÜ«∂º~°∞.

J= è£ ~å[ºO ~å[ è•x ÅHÀfl. Jk "≥ÚQÆÖò ~å[ºOÖ’ XHõ ÉèÏQÆO HÍQÍ, P

„ÑÉèí∞=ÙÅ |ÖÏkèHõº « H©∆ã∞Î#fl ã=∞Ü«∞OÖ’ ãfi «O„ «º~å[ºOQÍ „ÑHõ\ «"≥∞ÿOk. 1801Ö’

J= è£ ~åA #"å|∞ ™ê Œ ü Jb „a\©+π áêÅ‰õΩÅ`À ãÖkè KÕã¨∞‰õΩx, J= è£ ~å*Ïºxfl

Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑhH˜ JÑ¨ÊyOKå_»∞. J= è£ q∂ Œ JkèHÍ~°O HõOÃÑh áêÅ‰õΩÅk

HÍQÍ, #"å|∞ <å=∞=∂„ «=∞Ü«∂º_»∞. P J= è£ ~å*ÏºxH z=i #"å|∞ J~Ú#@∞=O\

"ål £ Jbëê 1847Ö’ ã≤OÇ¨ã¨#O Jkè+≤ìOKå_»∞.

P ãO= «û~°O QÆ=~°fl~ü [#~°ÖòQÍ _»Ö∫›ã‘ ÉèÏ~° « Õâ◊O qKÕÛâß_»∞. ~å[ºqãÎ~°

HÍOHõ∆ À WO_çÜ«∂Ö’x XH˘¯Hõ ~å*Ïºxfl J„Hõ=∞OQÍ P„Hõq∞OK«∞‰õΩO@∞#fl J «x

K«∂Ñ¨Ù ãÖÑ¨#fl=O «"≥∞ÿ# J= è£ ~å[ºO q∂ Œ Ñ¨_çOk. Ñ¶e «OQÍ Dãπì WO_çÜ«∂

HõOÃÑhH˜ K≥Ok# QÆ=~°fl~ü [#~°Öò ÅHÀflÖ’x XHõ „a\©+π JkèHÍi •fi~å ÖÁOQÆ∞ÉÏ@∞

Ñ¨„`åxfl «Ü«∂~°∞ KÕ~ÚOz #"åÉò "ål £ Jbëê‰õΩ ÑÖÑ≤, P Ñ¨„ «O q∂ Œ ãÖ «HõO

KÕÜ«∞=∞x P ÕtOKå_»∞. P q èŒOQÍ ãÖ «HõO KÕÜ«∞#@¡~Ú Õ HõOÃÑh ¿ã#Å∞ J= è£

~å[ºO`Àáê@∞QÍ JO «óÑÙ~åxfl ‰õÄ_® ™êfinè#O KÕã∞HÀQÆÅ=<åfl_»∞. P ÉkiOÑÙÅ‰õΩ

ÉèíÜ«∞Ñ¨_ç# #"å|∞ J= è£#∞ HõOÃÑhÑ¨~°O KÕÜ«∞_®xH˜ ã≤ ŒúÑ¨_®¤_»∞.

ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «º ãO„QÍ=∞ K«i„ «Ö’ J= è£ Ñ`åHÍxfl q#∞g èŒ∞Ö’¡ ZQÆ~°"Õã≤#

ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ~°OQÆ„Ñ¨"Õâ◊O KÕâß~°∞. P ÖÁOQÆ∞ÉÏ@∞ Ñ¨„ «O

q∂ Œ ãÖ «HÍÅ∞ KÕÜ«∞_»=∞O>Ë J= è£ ~å*Ïºxfl Ñ¨ÓiÎQÍ Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑhH˜

^•™ÈÇÏO KÕÜ«∞@"Õ∞#x ÉèÏqOz# P"≥∞ QÆ=~°fl~ü [#~°Öò P ÕâßÅ#∞ x~°ã≤OKå~°∞.D

ÑiÏ=∂Å`À P„QÆÇ≤ÏOz# HõOÃÑh áêÅ‰õΩÅ∞ #"åÉò "ål £ Jbëê#∞ 1856 Ñ¶≤„|=i

13# x~°ƒO èŒOÖ’H˜ fã¨∞‰õΩx, =∂iÛ 13# HõÅHõ åÎ ÑÖáê~°∞. P ÑïÏ=∂Å‰õΩ

ÉèíÜ«∞Ñ¨_ç# #"å|∞ Ñï"å~°OÖ’x J «ºkè‰õΩÅ∞ #"å|∞`À áê@∞QÍ HõÅHõ åÎ "≥o§

áÈÜ«∂~°∞. ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò =∞iH˘O Œ~°∞ =∂„ «O, ã¨fiO « QÆ_»¤#∞ Ñ¨~°∞ÅÑ¨~°O

KÕã≤ HõÅHõ åÎ "≥à◊§@O W+ìOÖËHõ ÅHÀflÖ’x H“ã¨~ü ÉÏQ∑Ö’ LO_çáÈÜ«∂~°∞.

POˆQ¡Ü«ÚÅ D K«~°º =Å# „Ñ¨[ÅÖ’ JãÖ «$Ñ≤Î ~°QÆ∞Å∞‰õΩOk. J= è£ K«∞@∞ì

(–1874)

37 38

„a\©+π Ãã·xHõ |ÅQÍÅ#∞ ã¨"åÖò KÕã≤# Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞

ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öòò


„Ñ¨Hõ Å QÆÅ ã¨fi Õj áêÅ‰õΩÅ∞, ã¨fi Õj Ü≥∂ èŒ∞Å∞ HõOÃÑh áêÅ‰õΩÅ Œ∞â◊Ûù~°ºÅ Ñ¨@¡

f„=OQÍ „Ñ¨ÉèÏq «∞ÅÜ«∂º~°∞. ‰õΩ «‰õΩ «ÖÏ_»∞ «∞#fl Ç¨Ï$ ŒÜ«∂Å`À POˆQ¡Ü«ÚÅ K«~°ºÅ

Ñ@¡ =∞O_ç Ñ_»™êQÍ~°∞. P ã=∞Ü«∞OÖ’ „Ñ äŒ=∞ ™êfi «O„ «ºãO„QÍ=∞O P~°OÉèí"≥∞ÿOk.

HõOÃÑh K«~°ºÅ Ñ@¡ f„=OQÍ P„QÆÇ"ÕâßÅ#∞ =ºHõÎOKÕã∞Î#fl J= è£Ö’x „Ñ[Å∞, Ãã·x‰õΩÅ∞

ã¨fi ÕjÜ«ÚÅ áêÅ# HÀãÖ HõOÃÑh áêÅ‰õΩÅ PkèÑ¨ åºxfl x~åHõiã¨∂Î u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞

„ÑHõ\OKå~°∞. 1857 "Õ∞ 31# ÅHÀflÖ’x Kèå=hÖ’ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ñ¶≤~°OQÆ∞Å∞ ¿ÑÖÏ~Ú.

POˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å#∞, Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh ã¨=∞~°÷‰õΩÅ#∞ ÅHÀfl #∞O_ç, J= è£

~å[ºOÖ’x W «~° „áêO`åÅ #∞O_ç «iq∞"Õâß~°∞. J= è£ ~å[ºOÖ’x J «ºkèHõ „áêO`åÅ∞

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ g~°∞Å PkèÑ «ºOÖ’H =KåÛ~Ú. HõOÃÑh áêÅ<åkèHÍ~°O J#"åà◊√§ ‰õÄ_®

HõxÊOK«‰õΩO_® «∞_»∞K«∞‰õΩ áÈ~ÚOk.

P Ñïã≤÷ «∞Å`À Ç¨Ï_»eáÈ~Ú# POˆQ¡Ü«ÚÅ∞ ÉËQÆO`À HÍà◊§ÉË~åxH˜ =KåÛ~°∞.

P"≥∞ Hõ#∞Hõ HõOÃÑhH˜ Ãã·xHõ ã¨Ç¨Ü«∞O JO ŒKÕ¿ãÎ "ål £ Jbëê Ñ¨Ósfi‰õΩ_»∞ +¨µ*Ï

L^ÒÌÖÏ HÍÅOÖ’ J=^ä£ áêÅ# „HÕ^Œ L#fl Jxfl „áêO`åÅ#∞ uiy P"≥∞‰õΩ

JÑ¨Êy™êÎ=∞x, « •fi~å J= è£ ~å[ºO qãÎiOK«QÆÅ Œx ~åÜ«∞ÉÏ~åxH˜ kQÍ~°∞. D

„Ñuáê Œ##∞ JOwHõi¿ãÎ HõOÃÑh ~å[ºqãÎ~° HÍOHõ∆‰õΩ å#∞ ˘_®Ê@∞ JOkOz#@∞ì

HÍQÆÅ^Œ∞ Hõ#∞Hõ, ¿ãfiKåÛù–™êfi`«O„`«ºHÍOHõ∆ QÆÅ ã¨fi^Õj áêÅ‰õΩÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ

POˆQ¡Ü«ÚÅ Ñ¨H∆Í# #e=@O U=∂„`«O ã¨Ç≤ÏOK«x ÉËQÆO Ç¨Ï[~°`ü =∞Ç¨Öò P

„Ñüáê Œ##∞ x~°fiO ŒOQÍ u~°ã¨ iOKå~°∞.

1857 E<£ 30# z#›\ò =^ŒÌ HõOÃÑh |ÅQÍÅ`À [iy# áÈ~å@OÖ’

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ g~°∞Å‰õΩ ÅaèOz# q[Ü«∞O W@∞ „Ñ¨[ÅÖ’ J@∞ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞‰õΩ

ã#fl Œú=∞ø «∞#fl ãfi ÕjáêÅ‰õΩÅÖ’, Ãã·x‰õΩÅÖ’ L`åûÇxfl ~ÔHuÎOzOk. P L`åûÇÏO`À

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞Å∞ =∞iO «QÍ Ô~zÛáÈÜ«∂~°∞. ã¨fi «O„ « ~å*Ïºxfl „Ñ¨Hõ\ÕKå~°∞.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ J= è£ Ñ¨ åHõO „HÕ Œ <åÜ«∞Hõ «fiO ã‘fiHõiOz POˆQ¡Ü«ÚÅ q∂ Œ

áÈ~å@O ™êyOKÕO Œ∞‰õΩ |Å"≥∞ÿ# <åÜ«∞‰õΩ_ç J=ã¨~°O =zÛOk.

#"å|∞ "ål £ Jbëê =Oâ◊ã¨∞÷Å HÀãÖ J<Õfi+¨ „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. „a\©+π

áêÅ‰õΩÅO>Ë U~°Ê_ç# ÉèíÜ«∞O =Å# ÅHÀflÖ’ LO@∞#fl #"å|∞ ÉèÏ~°ºÅ∞ H˘O Œ~°∞

«=∞ a_»¤Å‰õΩ, HõÅHõ åÎÖ’ L#fl Éèí~°Î |O èŒ∞=ÙÅ‰õΩ Z@∞=O\˜ „Ñ¨=∂ ŒO ãÖÉèíqOK«QÆ

Å^À#x ÉèíÜ«∞Ñ¨_ç HõOÃÑh áêÅ‰õΩÅ P„QÆÇ¨xH˜ «=∞#∞ |e KÕÜ«∞= ŒÌO@∂ „áê èÕÜ«∞

Ñ¨_»∞ «∂ <åÜ«∞Hõ «fiO ã‘fiHõ~°‰õΩ Z=fi~°∂ =ÚO Œ∞‰õΩ ~åÖË Œ∞. P H¡+ì ã¨=∞Ü«∞OÖ’

ÇÏ[~° ü =∞ÇÖò HõO@Hõ„áêÜ«∞"≥∞ÿ# =∂~°æOÖ’ ‰õÄ_® Kåi„ «Hõ áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKÕO Œ∞‰õΩ

ZO`À ™êÇÏãO`À =ÚO Œ∞H˘KåÛ~°∞. „Ñ[Å Jcè~Ú+ìO "Õ∞~°‰õΩ a_»¤_»∞ ai<£ Yn~ü#∞

#"å|∞QÍ „Ñ¨Hõ\ÕKÕO Œ∞‰õΩ JOwHõiOKå~°∞. P ãÖ Œ~°ƒùOÖ’ ÉËQÆO x~°fiÇ≤ÏOz#

áê„ «, P"≥∞ åºQÆx~°u, P «‡|e^•#O z@ìz=i =~°‰õΩ â◊„ «∞=Ù‰õΩ ÖÁOQÆx n~° «fiO

K«i„ «Ö’ P"≥∞‰õΩ „Ñ¨ ÕºHõ™ê÷#O ãÖ «iOz ÃÑ\Ïì~Ú.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ J= è£ ~å[ºOÖ’x ÃÑ¶·*ÏÉÏ £Ö’ HõOÃÑh áêÅ‰õΩÅ |OnQÍ

#∞#fl u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞Å <Õ « =∞øbfi JÇ¨Ï=∞‡ Œ∞ÖÏ¡ ëê#∞, u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∞ èŒ∞Å∞

q_»∞ ŒÅ KÕ~ÚOz PÜ«∞##∞ «=∞ <åÜ«∞‰õΩxQÍ ã‘fiHõiOKå~°∞. =∞øbfi «# |ÅQÍÅ`À

ÅHÀfl KÕ~°∞‰õΩx HõOÃÑh áêÅ‰õΩÅ#∞ Z Œ∞~˘¯<åfl~°∞. P ãÖ Œ~°ƒùOQÍ ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü

=∞Ç¨Öò „a\©+¨µ áêÅ‰õΩÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ =∞iO « K˘~°= fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. P HÍ~°OQÍ

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ =∞iO « „Ñ¨[fiie¡Ok. Ñ¨k ~ÀAÖ’¡ ÅHÀfl JO`å Ñ¨ÓiÎQÍ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞

¿ã#Å Ñ¨~°"≥∞ÿOk.

ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò «# a_»¤ ai˚ãπ Yn~ü#∞ 1857 EÖ· 5# J= è£

#"å|∞QÍ „ÑHõ\OKå~°∞. P x~°‚Ü«∂xfl ÑÅ∞=Ù~°∞ „Ñ=ÚY∞Å∞ |ÅÑ~åÛ~°∞. u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞

Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ P#O ŒO qe¡qiã≤Ok. ai˚ãπ Yn~ü ¿Ñi@ ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò áêÅ#

„áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. P"≥∞ JkèHÍ~°ÑQÍæÅ#∞ KÕÑ@ìQÍ<Õ áêÅ<å Ñ~°"≥∞ÿ# K«~°ºÅ#∞ KÕÑ\Ïì~°∞.

Jxfl ™êOÑ¶≤∞Hõ [#ã=Ú^•Ü«∂Å‰õΩ áêÅ<åkèHÍ~°OÖ’ ÉèÏQÆO HõeyOKÕ q èŒOQÍ ã=∞+≤ì

x~°‚Ü«∂Å‰õΩ J#∞‰õÄÅOQÍ áêÅ<å =º=ã÷Ì#∞ ~°∂á⁄OkOKå~°∞. |Ç≤Ï~°æ « â◊„ «∞=Ù#∞

Z Œ∞~˘¯_®xH˜ „áêÏÅ∞ ÑÖQÍ ÃÑ>Ëì Ãã·x‰õΩÅ‰õΩ JkèHõ „áê è•#º « HõeÊOKå~°∞.

ã¨fi Õj áêÅ‰õΩÅ∞, #=∞‡Hõ"≥∞ÿ# Ãã·xHÍkèHÍ~°∞Å‰õΩ, u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ g~°∞Å‰õΩ, ã¨fi Õj

Éèí‰õΩÎÅ‰õΩ „ÑüÉèÏ ™ê=∞~å÷ºÅ P è•~°OQÍ Ñ¨Å∞ qÉèÏQÍÅ ÉÏ èŒº «Å#∞ JÑ¨ÊyOKå~°∞.

=∞ «O, ‰õΩÅO, „áêO`åÅ „Ñ¨ã¨HÎ ÖË‰õΩO_®, áœ~°–Ãã·xHÍkèHÍ~° „Ñ¨=ÚY∞Ö·#

=Ú=¸‡MÏ<£, =∞Ç~å[ ÉÏÅHõ$+‚, ÉÏ|∂ ÑÓ~°‚K«O £, =Úh¬ QÆ∞ÖÏO ÇÏ[~° ü, =∞ÇÏ=∞‡ £

W„|Ç‘ÏO MÏ<£, ~å*Ï ÖÏÖÏ ã≤OÇπÏ, ~åÏ llÜ«∂ ÖÏÖò, ~å*Ï =∂<£ã≤OQ∑, ~å*Ï

Õt|H±¬ ã≤OQ∑, ~å*Ï ÉË„Ñ™ê £ ÖÏO\ "åi`À L#fl «™ê÷~Ú Hõq∞\©x U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.

39 40


D Hõq∞\© „Ñü ~ÀA ã¨=∂"Õâ◊=∞ÜÕ∞ºk. „Ñü JOâßxfl Hõq∞\© ã¨Éèí∞ºÅ Z Œ∞@ ÃÑ\ì,

K«iÛOz „Ñ*Ï™êfi=∞º| ŒúOQÍ x~°‚Ü«∂Å∞ fã∞‰õΩx "å\ J=∞Å∞#∞ ÉËQÆO Ñ~°º"ÕH∆OKå~°∞.

P<å\ ~å[iHõÑÙ ~ÀAÖ’¡ P q èŒOQÍ „Ñ*Ï™êfiq∞HõOQÍ =º=ÇÏiOK«@O ÉËQÆO ÇÏ[~° ü

=∞Ç¨Öò |∞kú‰õΩâ◊Å «‰õΩ x Œ~°≈#O. Jxfl ~°OQÍÅ∞ Ñ¨ÓiÎQÍ P"≥∞ Pnè#OÖ’H˜ =KåÛHõ

J= è£ #"å|∞ ai˚ãπ Ykè~ü ¿Ñi@ "≥Å∞=_ç# „Ñ¨Hõ@#Å∞ J= è£ ~å[ºOÖ’ POˆQ¡Ü«ÚÅ

áêÅ# JO «\˜ À JO «"≥∞ÿO Œx P „Ñ¨Hõ@#Å∞ ã¨Ê+ìO KÕâß~Ú. JO «\˜ À P"≥∞

q∞#fl‰õΩO_ç áÈÖË Œ∞. ã¨fiÜ«∞OQÍ QÆ∞„~°O g∞ Œ, U#∞QÆ∞ g∞ Œ ã¨"åi KÕã¨∂Î „Ñ¨[Å#∞,

„Ñ¨=ÚY∞Å#∞ HõÅ∞ã¨∞Î P"≥∞ ~å[º=∞O`å uiy JO Œifl UHõ å\˜ g∞ Œ‰õΩ ≥KÕÛO Œ∞‰õΩ

q[Ü«∞=O «OQÍ „ÑÜ«∞uflOKå~°∞.

ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò Z@∞=O\˜ „Ñ¨QÆujÅ, ™ê=∞~°ã¨ºÑ¨Ó~°fiHõ q è•<åÅ∞

KÕÑ¨\ì<å, P"≥∞ â◊HÎ™ê=∞~å÷ºÅ Ñ¨@¡ qâßfiãÖ HõÅ∞QÆx H˘O Œ~°∞ ã¨fi Õj áêÅ‰õΩÅ∞,

[q∂O^•~°∞Å∞ P"≥∞ <åÜ«∞Hõ åfixfl ˘Å∞ « P"≥∂kOK«ÖË Œ∞. J= è£ JO «\Ï JãÎ=ºã÷

Ñïã≤÷u, „Hõ=∞tHõ∆Ï~åÇ≤Ï`«ºO, =ºH˜ÎQÆ`« ™êfi~°÷O`À HõOÃÑh áêÅ‰õΩÅ"≥·Ñ¨Ù "≥ÚQÆ∞æ

K«∂Ñ¨Ù «∞#fl q„^ÀÇ¨ïÅ Éˇ_» Œ, ÉËQÆO â◊HÎ ™ê=∞~å÷úºÅ#∞ â◊OHÕKÕ [q∂O^•~°∞Å ~°QÆ_»,

ã¨fi Õj áêÅ‰õΩÅ, JkèHÍ~°∞Å ã¨=∞ã¨ºÅ∞ XHõ"≥·Ñ¨Ù, J==∂# ÉèÏ~°O`À ~°yeáÈ «∞#fl

HõOÃÑh áêÅ‰õΩÅ ‰õΩÜ«Ú‰õΩÎÅ∞ =∞~ÀHõ"≥·Ñ¨Ù ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò#∞ K«∞@∞ì=Ú\Ïì~Ú.

P Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’ ‰õÄ_® P"≥∞ U=∂„ «O J è≥·~°ºÑ_»ÖË Œ∞. „Ñ[Å#∞ PHõ@∞ì‰õΩO@∂,

ã¨fi Õj áêÅ‰õΩÅ‰õΩ, åÅ∂HÍ^•~°∞Å‰õΩ Ñ¨Å∞ ~å~ÚfÅ∞ „Ñ¨Hõ\ÕKå~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’

POˆQ¡Ü«∂kèHÍi [#~°Öò Ç¨º"£ÖÏH± «#‰õΩ ÅaèOz# Ô~O_»∞ q[Ü«∂Å «~°∞"å « ‰õÄ_®

J= è£ #∞O_ç x„+¨ q∞OK«@O`À ÉËQÆO â◊HÎ™ê=∞~å÷ºÅ q∂ Œ #=∞‡HõO ‰õΩki# ã¨fi Õj

áêÅ‰õΩÅ∞, [q∂O^•~°∞Å∞ u#flQÍ ÉËQÆO <åÜ«∞Hõ`«fiO ã‘fiHõiOz, #[~å<åÅ∞

ã¨=∞iÊOK«∞HÀ=@O P~°OaèOKå~°∞. _èçb¡Ö’x "≥ÚQÆÖò K«„Hõ=iÎ |Ç¨ï Œ∂Ì~ü ëê [Ñ¶~ü

„ÑüxkèQÍ ai˚ãπ Yn~ü «##∞ `å#∞ „Ñ¨Hõ\ÕK«∞‰õΩ<åfl~°∞. PÜ«∞# „ÑüxkèQÍ ai˚ãπ

Yn~ü J= è£ áêÅ‰õΩxQÍ áêÅ##∞ KÕÑ\Ïì~°∞. HõOÃÑh JkèHÍ~°∞Å K«~°ºÅ`À #+ìáÈ~Ú,

HõOÃÑh áêÅ‰õΩÅ Ñ¨@¡ P„QÆÇ¨ÏOQÍ L#fl ã¨fi ÕjÜ«ÚÅ∞ PÜ«∞##∞ J= è£ áêÅ‰õΩxQÍ

JOwHõiOKå~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ J=ã¨~°=∞QÆ∞ ÖÏOKè«<åÅhfl Ñ¨Ó~°ÎÜ«∂º~Ú.

P J#∞‰õÄÅ "å`å=~°OÖ’ „Ñ¨[Å J=ã¨~åÅ#∞ f~°∞Û «∂, â◊„ «∞=Ù ^•_»∞Å

#∞O_ç „Ñ[Å#∞ HÍáê_ÕO Œ∞‰õΩ ÅHÀfl HÀ@#∞ Ñ\+ìÑ~Û HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ ÉËQÆO KÕÑ\Ïì~°∞.

P"≥∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ «# ÅHõ∆ÖÏk ~°∂áêÜ«∞Å#∞ =ºÜ«∞OKÕã≤ HÀ@QÀ_»Å#∞ Ñ¨Ù#i‡OKå~°∞.

„Ñü q+¨Ü«∂xfl Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò ã¨fiÜ«∞OQÍ Ñ¨~°º"ÕH∆OK«™êQÍ~°∞. P"≥∞ U#∞QÆ∞<≥H˜

Ñ#∞Å∞ ™êQÆ∞ «∞#fl „Ñ ÕâßÅ‰õΩ KÕ~°∞‰õΩx ãfiÜ«∞OQÍ Ñ~°º"ÕH∆OK«@O`À „Ñ[Å∞–Ãã·x‰õΩÅ∞

L`åûÇÏÉèíi «∞ÅÜÕ∞º"å~°∞.

P ãO Œ~°ƒùOQÍ J= è£Ö’x „Ñ[Å#∞ ÕútOz aiãπ Yk~ü ¿Ñi@ ÉËQÆO ÇÏ[~° ü

=∞Ç¨Öò XHõ „Ñ¨Hõ@# q_»∞ ŒÅ KÕâß~°∞. P „Ñ¨Hõ@#Ö’, ' Ç≤ÏO Œ∂– =Úã≤¡OÅ‰õΩ èŒ~°‡O,

P «‡Q“~°=O, „áêO, èŒ#O J#∞ <åÅ∞QÆ∞ JOâßÅ∞ „Ñ¨ è•#O. D JOâßÅ#∞ H=ÅO

ã¨fi Õj áêÅ#Ö’, ã¨fi Õj áêÅ‰õΩÅ∞ =∂„ «"Õ∞ „Ñ¨™êkOK«QÆÅ~°∞. HõOÃÑh Ãã·x‰õΩÅ∞

„Ñ¨[Å#∞ ^ÀK«∞‰õΩO@∞<åfl~°∞. P`«‡Q“~°"åxfl =∞O@ HõÅ∞Ñ¨Ù`«∞<åfl~°∞. „ã‘ÎÅ q∂^Œ

JÑ¶¨∂~Ú`åºÅ∞, J`åºKå~åÅ∞ [~°∞Ñ¨Ù`«∞<åfl~°∞...Ç≤ÏO^Œ∂–=Úã≤¡O áœ~°∞Å#∞

ÃÇÏK«Ûiã∞Î<åflO. P «‡Q“~°=O`À, èŒ~°‡| ŒúOQÍ „ÑâßO « rq «O ™êyOKåÅO>Ë ãfi Õj

áêÅ# HÀãO â◊ «$=ÙÅ‰õΩ =ºu~HõOQÍ PÜ«Ú è•Å∞ KÕÑ@ìO_ç. ãfi Õj Ãã·#ºOÖ’ ÉèísÎHõO_ç.

..=∂ «$ Õâ◊O HÀãO ™êQÆ∞ «∞#fl áÈ~å@OÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞ HõO_çç. â◊ «$=Ù‰õΩ ãÇÏHõiOK«

HõO_ç.P„â◊Ü«∞O W=fiHõO_ç..—, JO@∂ ÉËQÆO ÇÏ[~° ü =∞ÇÖò „Ñ[Å‰õΩ Ñ≤Å∞ÑÙxKåÛ~°∞.

P Ñ≤Å∞Ñ¨Ù`À L ÕÎl «∞Ö·# „Ñ¨[Å∞, Ãã·xHÍkèHÍ~°∞Å∞, JO «=~°‰õΩ P"≥∞‰õΩ Œ∂~°OQÍ

ÅHÀflÖ’x ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò JO «óÑ¨Ù~°O

41 42


L#fl ã¨fi Õj áêÅ‰õΩÅ∞, JkèHÍ~°∞Å∞ ÉËQÆO Ñ¨ åHõO h_»# KÕ~°∞‰õΩ<åfl~°∞.(ÉèÏ~° üH˜

™êfi «O„ « ãÖ„QÍ=∞O "Õ∞ñ =Úã≤¡O =∞Ç≤ÏàÏ"ÀOHÍ Ü≥∂Q∑ •<£, (Ç≤ÏOn) – _®Hõì~ü

PÉˇ • ã¨g∞Ü«ÚnÌ<£, Wã≤ì@∂º\ò PÑ¶π PÉˇHì"£ ãì_ôãπ, #∂º_èçb¡, 1997, ¿Ñl.22)

D "Õ∞~°‰õΩ Ñïã≤÷`«∞Å∞ =∞iO`« J#∞‰õÄeOz „Ñ¨âßO`« "å`å=~°O

U~°Ê_»@O`À, J= è£ Pi÷Hõ Ñïã≤÷ «∞Å#∞ K«Hõ k ÕÌO Œ∞‰õΩ ÉËQÆO #_»∞O Hõ\Ïì~°∞. „Ñ¨ äŒ=∞

™êfi`«O„`«ºãÖ„QÍ=∞O Ñ¶ë`«OQÍ Ñ¨Å∞ „áêO`åÅ #∞O_ç ÅHÀfl‰õΩ `«~°e =ã¨∞Î#fl

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞Å‰õΩ, "ÕÖÏk Ãã·x‰õΩÅ‰õΩ P"≥∞ P„â◊Ü«∞O HõeÊOKåeû =zÛOk.

„Ñ¨=ÚY u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ <å<å ™êÃÇÏÉò Ñ‘ëêfi, [#~°Öò |H±Î MÏ<£ ~˘Ç≤ÏÖÏ¡,

"≥ÚQÆÖò ~å[‰õΩ=∂~°∞_»∞ Ñ¶≤~À*ò ëê «=∞ ÉèÏs Ãã·xHõ |ÅQÍÅ`À ÅHÀfl KÕ~°∞‰õΩO@∞<åfl~°∞.

D <Õ «Å‰õΩ, P <Õ «Å Ñï"å~åxH˜, "åi Ãã·<åºÅ‰õΩ =ãü ™œHõ~åºÅ∞ ã¨=∞‰õÄ~°Û@O

ÉËQÆO‰õΩ Hõ_»∞ÉèÏ~°OQÍ =∂iOk.

D Ñïã≤÷ «∞Å∞ Y*Ï<å q∂ Œ JkèHõ ÉèÏ~°=∞Ü«∂º~Ú. z=~°‰õΩ Y*Ï<å MÏm

J~ÚºOk. P"≥∞ =ºH˜ÎQÆ`« ãÖÑ¨^Œ ‰õÄ_® Y~°Û~ÚáÈ~ÚOk. QÆ`«ºO`«~°O ÖËx

Ñïã≤÷ «∞ÅÖ’ èŒx‰õΩÅ∞, ãÖÑ¨#fl=~åæÅ q∂ Œ 'Ü«Ú ŒúÌÑ¨#∞fl— JO@∂ „Ñ¨ ÕºHõ Ñ¨#∞fl

qkèOKå~°∞. P x~°‚Ü«∂xH˜ ã¨Ç¨Ï[OQÍ q∞„â◊=∞ ã¨ÊO Œ# ÅaèOzOk. P q èŒOQÍ

ã¨=∞‰õÄi# èŒ#O ‰õÄ_® ãïáÈHõ áÈ=_»O`À P"≥∞ JkèHÍ~°∞Å∞ H˘O Œ~°∞ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞

=ºuˆ~Hõ â◊‰õΩÎÅ∞QÍ =º=Ç¨Ïiã¨∞Î#fl ãÖÑ¨#∞flÅ ‰õΩ@∞OÉÏÅ #∞O_ç |Å=O «OQÍ èŒ#

ãÖÑ¨ ŒÅ#∞ =ã¨∂Å∞ KÕÜ«∞™êQÍ~°∞. P<å\˜ H¡+ì Ñïã≤÷ «∞ÅÖ’ ‰õÄ_® ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü

=∞Ç¨Öò ZO`À |∞kú ‰õΩâ◊Å « À Pi÷Hõ =º=Ç¨~åÅ#∞ K«Hõ k Œ∞Ì‰õΩO@∂, POˆQ¡Ü«ÚÅ#∞

Z Œ∞~˘¯<ÕO Œ∞‰õΩ Ãã·xHõOQÍ ã¨#fl Œ∞úÅ∞ HÍ™êQÍ~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ 1,80,000 =∞Ok

Ãã·x‰õΩÅ#∞ P"≥∞ ã¨=∞‰õÄ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞. „a\©+¨µ |ÅQÍÅ`À _èô JO>Ë _èôô J#_®xH˜

ã≤ ŒúÌ=∞Ü«∂º~°∞.

D Ñïã≤÷ «∞Å#∞ QÆ=∞xOz# „a\©+π JkèHÍi qeÜ«∞O ~°ÃãûÖò, '..ÉËQÆO =∂`À

J„Ñ¨Hõ\˜`« Ü«Ú^ŒúÌO „áê~°OaèOzOk...D ~å∞Å∞, ÉËQÆOÅ âß¡Ñ¶¨∞hÜ«∞, â◊H˜Î=O`«

K«i„ «Å#∞ QÆ=∞xOKåHõ, JO «:Ñ¨Ù~°OÖ’ Ñ¨~åÌÅ Kå@∞# LO@∂ ‰õÄ_» ZO «\˜ â◊HÎ

Ü«Ú‰õΩÎÅ∞ ãÖ`«iOK«∞HÀQÆÅ~À `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åflO..— Jx "åºMÏºxOKå_»∞. (ÉèÏ~°`üH˜

™êfi «O„ « ãÖ„QÍ=∞O "Õ∞ñ =Úã≤¡O =∞Ç≤ÏàÏ"ÀOHÍ Ü≥∂Q∑ •<£, ¿Ñr.42)

=∞~À „Ñ¨=ÚY K«i„ «HÍ~°∞_»∞ H. Beveridge 1857 <å\˜,'..u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞‰õΩ

ÉËQÆO P «‡ÖÏO\˜k —. Jx ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò#∞ „Ñ¨ã¨∞ÎuOKå_»∞. ( A Compre-

hensive History of India, H. Beveridge, 1887 Ed. Vol.III, Page. 842. Quoted by

Mr. Srivasthava in his book Freedom Fighters of Indin Mutiny 1857 at page.105)

P"≥∞ Ñ¨~åÌ#+‘ =∞Ç≤Ïà◊ HÍ#@ì~Ú Õ q∞QÆ å Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ HõO>Ë Q˘Ñ¨Ê áÈ~å@

Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞QÍ MÏºu QÆ_çOKÕk..—, Jx „Ñ=ÚY K«i„ «HÍ~°∞_»∞ Mr. Abdul Harim Sharar

"åºMÏºxOKå_»∞. (Freedom Fighters of Indian Mutiny 1857, Mr. Srivasthava,

page.105)

J= è£Ö’ Ñïã≤÷ «∞Å∞ H˘O «"Õ∞~°‰õΩ "≥∞~°∞QÆ∞ Ñ¨_®¤Hõ ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò «#

~å[H©Ü«∞ ‰õΩâ◊Å`«#∞ K«∂Ñ¨<å~°OaèOKå~°∞. „a\©+¨~°¡`À q∞ÖÏY`ü J~Ú# <ÕáêÖò

áêÅ‰õΩ_»∞ [OQ∑ |Ç¨ï Œ∂Ì~ü#∞ «#"≥·Ñ¨Ù‰õΩ uÑ¨C‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ áê=ÙÅ#∞ HõkeOKå~°∞.

POˆQ¡Ü«ÚÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ ã¨fi Õj áêÅ‰õΩÅ`À KÕ «∞Å∞ HõeÑ≤#@ì~Ú Õ PÜ«∞#‰õΩ

HõOÃÑh áêÅ‰õΩÅ∞ Pâ◊ÃÑ\ì# ^•xHõO>Ë, Z‰õΩ¯= Éèí∂ÉèÏQÍxfl W=fiQÆÅ#x =~°Î=∂#O

ÑÖáê~°∞. J= è£ W~°∞QÆ∞á⁄~°∞QÆ∞ ã¨fi Õj áêÅ‰õΩÅ‰õΩ ~å#∞#fl QÆ_»∞¤ Ñïã≤÷ «∞Å Ñ¨@¡

ÃÇÏK«ÛiHõÅ∞ KÕã¨∂Î, J=ã¨~åxfl |\ì „Ñü J=HÍâßxfl J#∞‰õÄÅOQÍ =∞Å∞K«∞‰õΩO@∂,

=∞O„`åOQÆO #_»∞Ñ¨Ù «∂ ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò HõOÃÑh áêÅ‰õΩÅ‰õΩ K≥=∞@Å∞

Ñ\ìOKå~°∞.

D q èŒOQÍ ÉËQÆO «# áêÅ<å ŒHõ∆ « À ã¨fi Õj áêÅ‰õΩÅ =∞ ŒÌ «∞`À J= è£Ö’

Ñiã≤÷ «∞Å#∞ J#∞‰õÄÅOQÍ =∂~°∞Û‰õΩO@∞#fl Œâ◊Ö’ _èçb¡ Ö’ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ qÑ¶Å"≥∞ÿOk.

|Ç¨ï Œ∂Ì~ü ëê [Ñ¶~ü #∞ POˆQ¡Ü«ÚÅ∞ JÔ~ã¨∞ì KÕâß~°∞. u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞‰õΩ ˆHO„ ŒOQÍ

ÉèÏqOz# _èçb¡ POQ¡Ü«ÚÅ =â◊"≥∞ÿOk. D "å~°ÎÅ∞ u#flQÍ ÅHÀfl KÕ~å~Ú. P „Ñu‰õÄÅ

Ñïã≤÷ «∞ÅÖ’ ‰õÄ_® P"≥∞ J è≥·~°ºÑ¨_»ÖË Œ∞. „Ñ¨[Å, ã¨fi Õj Ü≥∂ èŒ∞Å JO_» ŒO_»Å`À

HõOÃÑh JkèHÍ~°∞Å‰õΩ HõO\˜ q∂ Œ ‰õΩ#∞‰õΩ ÖË‰õΩO_® KÕâß~°∞.

ÉËQÆO ÇÏ[~° ü =∞ÇÖò ã∞=∂~°∞ 10 =∂™êÅ áê@∞ „Ñ «ºHõ∆OQÍ áêÅ# KÕâß~°∞.

POˆQ¡Ü«ÚÅ∞ ÅHÀflÖ’x PÅOÉÏQ∑Ö’x Ô~ã≤_≥hû ^•y LO_»@O, P Ô~ã≤_≥hû #∞O_ç

|Ü«∞@Ñ¨_ç ÅHÀfl#∞ ™êfinè#O KÕã¨∞H˘=_®xH˜ HõOÃÑh JkèHÍ~°∞Å∞ "Õã¨∞Î#fl Z «∞ÎÅ#∞

QÆ=∞xOz# P"≥∞ Ô~ã≤_≥hû q∂ Œ ^•_çH˜ «# Ãã·x‰õΩÅ#∞ Ñ¨ÙiH˘ÖÏû~°∞. D K«~°º

43 44


HÀãÖ 1857 _çÃÃãO|~°∞ 22# Ãã·xHõ Ü≥∂ èŒ∞Å ã¨=∂"Õâ◊O U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.

P ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ L ÕÎ[Ñ¨Ói «OQÍ „Ñ¨ãÖyã¨∂Î, ' ZO Œ∞H© xsHõ∆..â◊ «$=Ù`À

«ÅÑ¨_ÕO Œ∞‰õΩ ÉèíÜ«∞Ñ¨_»∞ «∞<åfl~å?..„a\©+¨~°∞¡ «=∞ Ãã·<åºÅ#∞ ~°Ñ≤ÊOKÕO « =~°‰õΩ

q∂~°∞ ‰õÄ~ÀÛ<Õ QÆ_»∞Ñ¨Ù`å~å ? =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÆO_ç. q∂~°∞ áÈ~å_»∞`å~å ? ÖË • ?

K≥Ñ¨ÊO_ç. áÈ~°∞ÉÏ@# #_»∞=ÖË=∞O>Ë <Õ#∞ POˆQ¡Ü«ÚÅ`À =∞O «<åÅ∞ [iÑ≤ <å

„áêÏÅ#∞ HÍáê_»∞‰õΩO\Ï#∞. U q+¨Ü«∞O K≥Ñ¨ÊO_ç ?—, JO@∂ Ãã·x‰õΩÅ#∞,

Ãã·<åºkèÑ «∞Å#∞ xQÆænâß~°∞. D ãO Œ~°ƒùOQÍ Ãã·x‰õΩÅ q∂ Œ «∂\ÏÖÏ¡ „ÑÜ≥∂yOz#

P"≥∞ =∂@Å∞ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ P «‡ |e^•<åxH˜ ã¨#fl Œ∞úÌÅ#∞ KÕã≤, áÈ~°∞‰õΩ

„¿Ñˆ~Ñ≤OKå~Ú. (Encyclopaedia of Women Biography Vol. II, Ed. by

Nagendra.K.Singh, APH Publishing Corporation, New Delhi, 2001, Page.64)

P «~°∞"å « „a\©+π Ô~ã≤_≥hûx ÉËQÆO ¿ã#Å∞ K«∞@∞ì=Ú\Ïì~Ú. q[Ü«∞"≥∂ g~°

ã¨fi~°æ"≥∂ JO@∂ áÈ~å@O „áê~°OaèOKå~Ú. D áÈ~å@ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ÉËQÆO JÑ¨Ó~°fi

è≥·~°º ™êÇ¨Ï™êÅ#∞ „Ñ¨ Œi≈OKå~°∞. a_»¤_»∞ ai˚+π Ynè~ü#∞ "≥O@ ÃÑ@∞ì‰õΩx U#∞QÆ∞

q∂ Œ P"≥∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ ~°Éèí∂q∞H˜ qKÕÛâß~°∞. (Hazrath Mahal riding on an el-

ephant encouraged her army by her presence on the field of battle, History of

Freedom Movement in India, Dr. Tara Chand, Page. 85) =∂ «$Éèí∂q∞ HÀãO

„áêÏÖÁ_ç¤ áÈ~å_»∞ «∞#fl Ãã·x‰õΩÅ#∞, „Ñ¨[Å#∞ «# „Ñ¨ãÖQÍÅ`À L ÕÎ[Ñ¨~åÛ~°∞.

áÈ~å@O ÉèíÜ«∞OHõ~°OQÍ ™êyOk. P áÈ~å@O QÆ∞iOz ≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl ÅHÀfl Hõg∞+¨#~ü,

„a\©+π JkèHÍi ÃÇÏ„h ÖÏÔ~<£û "åºMÏºxã¨∂Î, ' ZHõ _® ‰õÄ_® WO «‰õΩq∞Oz# â∫~°º

„Ñ¨ åáêÅ∞ "Õ∞=Ú K«∂_»ÖË Œ∞ —, JO@∂ ÉËQÆO <åÜ«∞Hõ «fiOÖ’ ™êy# áÈ~å\ÏÅ#∞

„Ñâ◊Oã≤OKå_»∞. D áÈ~°∞Ö’ ÑÅ∞=Ù~°∞ HõOÃÑh JkèHÍ~°∞Å∞ =∞$ «∞º"å « Ñ_®¤~°∞. ãfi Õj

Ü≥∂ èŒ∞Å∞ ZO «QÍ áÈ~å_ç<å Ô~ã≤_≥hû =∂„ «O Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò =â◊O HÍÖË Œ∞.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ „a\©+π JkèHÍ~°∞Å #∞O_ç ãÖkè „Ñ¨™êÎ=# =zÛOk.

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞^•~°∞Å‰õΩ Hõ∆=∂aHõ∆ „Ñ¨™êk™êÎ=∞x, ÉËQÆO‰õΩ „Ñü<≥Å 25"ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å

ÃÑ#¬<£ W™êÎ=∞x, JO Œ∞‰õΩQÍ#∞ ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò J= è£ q∂ Œ «# JkèHÍ~åxfl

Ñ¨ÓiÎQÍ = Œ∞Å∞HÀ"åÅx HõOÃÑh JkèHÍ~°∞Å∞ „ÑüáêkOKå~°∞. P „Ñ¨™êÎ=# Ñ¨@¡

ÉËQÆO =∞O_çÑ¨_®¤~°∞. =∂ QÆ_»¤ q∂ Œ =∞~˘Hõi ÃÑ «Î#=∂? =∂ „áêÏÅ∞ áÈ~Ú<å ã¨~

â◊„ «∞=Ù‰õΩ ÖÁOˆQk ÖË Œ<åfl~°∞. a_»¤_»∞ ai˚ãπ Yn~ü <åºÜ«∞"≥∞ÿ# Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞, «# "≥O@

#_çz# ã¨fi ÕjáêÅ‰õΩÅ#∞, Ãã·x‰õΩÅ#∞, ¿ã<åkèÑ¨ «∞Å#∞ „Ñ¨[Å#∞ HõOÃÑh |ÅQÍÅ

ŒÜ«∂^•H∆ÏºÅ‰õΩ =ke ÃÑ@ìÖË#O@∂, P „Ñüáê Œ#Å#∞ P"≥∞ u~°ã¨ iOKå~°∞. <å

„áêO q∂k fÑ≤ À <åºÜ«∞"≥∞ÿ# ÇÏ‰õΩ¯Å#∞ = Œ∞Å∞‰õΩ<Õk ÖË Œx ÉËQÆO ãÊ+ìO KÕâß~°∞.

ÉèÏ~° « Õâ◊ "åºÑ≤ «OQÍ ÑÅ∞„áêO`åÅÖ’ P~°OÉèí"≥∞ÿ# u~°∞QÆ∞ÉÏ@¡#∞ Jz"Õã≤#,

„a\©+π Ãã·<åºÅ∞,¿ã<åkèÑ «∞Å∞ z=~°‰õΩ ÅHÀfl q∂ Œ ÑÓiÎQÍ Œ$+≤ì ™êiOKå~°∞. ÅHÀfl#∞

gÅ~Ú#O « «fi~°QÍ Ñ¨@∞ìHÀ=Åã≤OkQÍ JkèHÍ~°∞Å‰õΩ QÆ=~°fl~ü [#~°Öò ÖÏ~ü¤ HÍxOQ∑

#∞O_ç P ÕâßÅO^•~Ú. 1858 =∂iÛ 3–4 ÕkÅÖ’ „a\©+π Ãã·<åºkèÑü HÀe<£

ÉèÏs Ãã·xHõ |ÅQÍÅ`À ÅHÀfl#∞ K«∞@∞ì=Ú\Ïì_»∞. PÜ«∞#‰õΩ `À_»∞QÍ <ÕáêÖò „Ñ¨Éèí∞=Ù

[OQ∑ |Ç¨ï Œ∂Ì~ü «# |ÅQÍÅ`À =∂iÛ 11= Õk# POˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å`À Hõeâß_»∞.

ÅHÀfl#∞ Jxfl "≥·Ñ¨ÙÅ #∞O_ç â◊ «$Ãã·<åºÅ∞ Ñ¨ÓiÎQÍ K«∞@∞ì=Ú\Ïì~Ú. ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü

=∞Ç¨Öò x"åãÖ ÔH·ã¨~üÉÏQ∑ q∂^Œ POˆQ¡Ü«∞ Ãã·<åºÅ Ñ¶≤~°OQÆ∞Å∞ xÑ¨CÅ =~°¬O

‰õΩiÑ≤ã¨∞ÎO_»QÍ, Ãã·x‰õΩÅ «∞áê‰õΩÅ∞ QÆ∞O_»¡ =~°¬O ‰õΩiÑ≤OK«™êQÍ~Ú.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò «# "≥O@ `˘q∞‡k "ÕÅ =∞Ok

Ãã·x‰õΩÅ`À =¸™êÉÏQ∑ = ŒÌ HõOÃÑh Ãã·x‰õΩÅ`À z=i™êiQÍ «ÅÑ¨_®¤~°∞. q∞_» «Å

ŒO_»∞ÖÏ Jxfl "≥·Ñ¨ÙÅ #∞O_ç =zÛÑ¨_ç# â◊„ «∞ Ãã·x‰õΩÅ#∞ «@∞ì‰õΩx xÅ=@O ÉËQÆO

Ãã·<åºxH Ju Hõ+ìOQÍ =∂iOk. Ñiã≤÷u „Ñ=∂ ŒOÖ’ Ñ_çO Œx „QÆÇ≤ÏOz# ãÇÏK«~°∞Å∞

P"≥∞#∞ ~°H∆ « ã÷ÖÏxH "≥à◊§=Åã≤OkQÍ ã∂zOKå~°∞. P"≥∞ JHõ _» #∞O_ç =∞~ÀKÀ@∞‰õΩ

"≥_ç Õ Jk POQ¡Ü«ÚÅ‰õΩ q[Ü«∞O ÅaèOz#@∞ì HÍQÆÅ Œx ÉèÏqOz# P"≥∞ ÃÑ#∞=ÚÑC

K«∞@∞ì=Ú>ËìO « =~°‰õΩ P „áêO «O #∞O_ç Hõ ŒÅÖË Œ∞. z=~°‰õΩ ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å XuÎ_ç

"Õ∞~°‰õΩ «ÑÊx Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’ =∂iÛ 16# ÇÏ[~° ü =∞ÇÖò ÅHÀfl #∞O_ç «ÑC‰õΩ<åfl~°∞.

D q èŒOQÍ «Ñ¨ÙÊ‰õΩO@∞#flÑ¨ÙÊ_»∞ ‰õÄ_® «# ˆH∆=∞O HõO>ˇ «# "≥O@#∞#fl "åi

ˆH∆=∞O QÆ∞iOz F ÉÏ èŒº « QÆÅ <åÜ«∞‰õΩ~åeQÍ PÖ’zOKå~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ‰õÄ_®

«# "≥O@ #∞#fl „Ñ¨=ÚY∞ÅO`å H∆=∞OQÍ POˆQ¡Ü«ÚÅ =ÅÜ«∞O #∞O_ç «Ñ≤ÊOK«∞‰õΩx

"≥o§# «~°∞"å « ÉËQÆO P „áêO`åxfl q_çzÃÑ\Ïì~°∞.

ÉËQÆO ãO~°Hõ∆Ö’Oz J= è£ *ÏiáÈÜ«∂Hõ HõOÃÑh Ãã·x‰õΩÅ∞ ÃÑK«Ûie¡áÈÜ«∂~°∞.

1857 <å\˜ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞Ö’ =∞Ô~Hõ _® Z Œ∞~°∞HÍ#O « Ñ¨~åÉèí"åxfl K«q K«∂ã≤#

45 46


POˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å∞, POQÆ¡ Ãã·x‰õΩÅ∞ J=^ä£ ~å[ºO g∞^Œ Ñ¨_ç ^ÀK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

ãÖÑ¨#fl=O «"≥∞ÿ# ÅHÀfl#∞ Ñ¨ÓiÎQÍ zè„ ŒO KÕâß~°∞. J= ä£ áœ~°∞Å#∞ ^ÀK«∞HÀ=_»"Õ∞

HÍ‰õΩO_® ÉèíÜ«∞OHõ~° Ç≤ÏOã¨Å‰õΩ QÆ∞iKÕâß~°∞. Ü«∞ èÕK«ÛQÍ Ç¨Ï`åºHÍO_» ™êyOKå~°∞.D

"Õ∞~°‰õΩ å=Ú KÕã≤# H~å «Hõ K«~°ºÅ#∞ «=∞ "åiH L «Î~åÅ •fi~å POQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å∞

≥Å∞Ñ¨Ù‰õΩ<åfl~°∞.

P «~°∞"å « J= è£ ~å[ºOÖ’x ãfi Õj áêÅ‰õΩÅ Jnè#OÖ’ L#fl ÑÅ∞ „áêO`åÅ∞

u~°∞QÆ∞ «∂ Ñ¨Å∞KÀ@¡ â◊„ «∞=Ù#∞ Z Œ∞~˘¯O@∂, =∞iH˘xfl KÀ@¡ q∞„ «∞Å Pu èŒºO

á⁄O Œ∞ «∂, „a\©+¨~°¡ •_»∞Å #∞O_ç «Ñ≤ÊOK«∞‰õΩO@∂ P"≥∞ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞. P"≥∞

ZHõ _»‰õΩ "≥o§<å „a\©+¨µ Ãã·<åºÅ∞ P"≥∞#∞ "≥O|_çOK« ™êQÍ~Ú. F Hõ∆O

q„â◊q∞OKÕ fiHõÖË‰õΩO_® KÕâß~Ú. P"≥∞‰õΩ P„â◊Ü«∞q∞zÛ#"åix WHõ¯@¡áêÅ∞

KÕÜ«∞™êQÍ~Ú.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ q„^ÀÇ¨ïÅ ‰õΩ„@ Ñ¶e «OQÍ Ü≥∂ èŒ∞_»∞ =∞øbfi JÇ¨Ï=∞ Œ∞ÖÏ¡

ëê#∞ â◊„ «∞=ÙÅ∞ |efã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. D "å~°Î P"≥∞#∞ ÉÏkèOzOk. Ñ¨Å∞ „áêO`åÅÖ’

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞Å∞ ™êyã∞Î#fl áÈ~å\ÏÅÖ’ JÑ[Ü«∂Å∞ K«qK«∂_®eû# Ñiã≤÷ «∞Å∞

Z Œ∞~°=Ù «∞<åfl~Ú. P"≥∞ ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å∞, ã¨fi Õj áêÅ‰õΩÅ∞ ~å*Ï ÉËx =∂ èŒ"£ ã≤OQ∑

«k «~°∞Å Ñ¨~å[Ü«∂Å∞ ÉËQÆO#∞ ÉÏQÍ Hõ$OQÆnâß~Ú. D "å`å=~°OÖ’ ÉËQÆO «#

Ñi"å~°O Àáê@∞QÍ JHõ _» H˘<åflà◊√§, WHõ _» H˘<åflà◊√§ «Å^•K«∞‰õΩO@∂ QÆ_»Ñ™êQÍ~°∞.

ÉËQÆO Ñï"å~åxfl "≥O\Ï_»∞ «∞#fl HõOÃÑh |ÅQÍÅ∞ P"≥∞ «Å^•K«∞‰õΩ#fl KÀ@ÖÏ¡

„Ñ"ÕtOz Hõã≤H˘kÌ cÉèí «ûO ã$+≤ìOK«™êQÍ~Ú. P"≥∞#∞ P"≥∞ |ÅQÍÅ#∞ h_»ÖÏ "≥#flO\

HõOÃÑh Ãã·x‰õΩÅ∞ =ã¨∞Î<åfl „Ñ¨[Å JO_»^ŒO_»Å`À, J`«ºO`« qâßfiã¨áê„`«∞Öˇ·#

Ãã·xHÍkèHÍ~°∞, Ãã·x‰õΩÅ ~°Hõ∆Ö’ P"≥∞ „Ñ¨=∂^•xfl JkèQÆq∞ã¨∂Î ã¨∞~°H˜∆`«OQÍ

ãOK«iOK«™êQÍ~°∞.

ÉËQÆO ÇÏ[~° ü =∞ÇÏÖò „Ñ"åãOÖ’ L#flÑC_»∞ 1858 #=O|~ü 1# qHÀìiÜ«∂

=∞Ç¨~å˜ Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh áêÅ##∞ ~° Œ∞ÌKÕã≤, áêÅ<åkèHÍ~åxfl ã¨fiÜ«∞OQÍ

ã‘fiHõiOzOk. D ãO Œ~°ƒùOQÍ qHÀìiÜ«∂ ~å „ÑHõ@# QÍ MÏºu QÍOz# „ÑHõ@##∞

P"≥∞ KÕã≤Ok. JO^Œ∞Ö’ ã¨fi^Õj áêÅ‰õΩÅ‰õΩ, „Ñ¨[Å‰õΩ P"≥∞ Ñ¨Å∞ Ç¨q∂Å∞

‰õΩ=∞‡iOzOk. Ñ¨Å∞ PHõ~°¬©Ü«∞"≥∞ÿ# Pâ◊Å#∞ K«∂Ñ≤Ok. u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ g~°∞Å‰õΩ,

<Õ «Å‰õΩ Hõ∆=∂aHõ∆ „Ñ™êk™êÎ#Ok. u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞Ö’ áêÖÁæ#fl ãfi Õj áêÅ‰õΩÅ#∞, „Ñ[Å#∞

P „Ñ¨Hõ@# H˘O «Ö’ H˘O «QÍ PHõi¬OzOk. qHÀìiÜ«∂ ~å˜ „Ñ¨™êkOKÕ Hõ∆=∂aHõ∆ À

„|uH˜ |Ü«∞@Ñ¨_ç `«=∞ „áêÏÅ∞ HÍáê_»∞HÀ"åÅ#∞‰õΩ#fl H˘O^Œ~°∞ ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å∞,

áêÅ‰õΩÅ∞, [q∂O^•~°∞Å∞, JkèHÍ~°∞Å∞ u#flQÍ ÉËQÆO Ñ¨Hõ∆O #∞O_ç «Ñ¨CHÀ™êQÍ~°∞.

D ÑïÏ=∂Å∞ P"≥∞#∞ =∞iO « HõÅ=~°ÑïKå~Ú.

P Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’ „Ñ[ÅÖ’, ãÇÏK«~°∞ÅÖ’ P «‡qâßfiãO HõeyOKÕO Œ∞‰õΩ, ÉËQÆO

ÇÏ[~° ü =∞ÇÖò qHÀìiÜ«∂ „ÑHõ@#‰õΩ n@∞QÍ 1858 _çÃãO|~ü 31# =∞~À Kåi„`å «‡Hõ

„Ñ¨Hõ@##∞ ai˚ãπ Yn~ü ¿Ñi@ q_»∞ ŒÅ KÕâß~°∞. P „Ñ¨Hõ@#Ö’ ™ê„=∂[º"å Œ HÍOHõ∆

Hõey# POˆQ¡Ü«ÚÅ∞ WO_çÜ«∂Ö’x ã¨fi Õj ãÖ™ê÷<åÅ#∞ ZÖÏ P„Hõq∞OK«∞‰õΩOn,

ãfi Õj áêÅ‰õΩÅ#∞ ZÖÏ "≥∂ãyOzOn, ãfi Õj áêÅ‰õΩÅ`À ÑÅ∞ XÑÊO^•Å∞ KÕã∞‰õΩx

"å\˜x xã≤ûQÆ∞æQÍ ZÖÏ LÅ¡OÑ¶≤∞OzOn, „Ñ¨[Å =∞`« qâßfi™êÅ q∂^Œ, PKå~°

ãÖ„Ñ¨ •Ü«∂Å q∂ Œ Z@∞=O\˜ _® Œ∞Å∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î#fln ã¨q=~°OQÍ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.

ã¨fi Õj áêÅ‰õΩÅ q∂ Œ ZO «\˜ ^•~°∞ÏÅ‰õΩ X_çQÆ\ìOn P „Ñ¨Hõ@#Ö’ q=iOKå~°∞.

POˆQ¡Ü«ÚÅ∞ JÑ¨~å è•xfl Hõ∆q∞Oz#@∞ì HõÅÖ’ ‰õÄ_® Z=fi~°∂ K«∂_»ÖË Œ∞ JO@∂

P<å_»∞ ÖÁOQÆ∞ÉÏ@∞‰õΩ ã≤ ŒúÌ=∞ø «∞#fl Ü≥∂ èŒ∞Å#∞ ÉËQÆO ÃÇÏK«ÛiOKå~°∞.

Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò „a\©+¨µ Ãã·<åºÅ`À z=i áÈ~å@O [iÑ≤# =¸™êÉÏQ∑ „áêO «O

47 48


( '.. no one has ever seen in a dream that the English forgave an offence

..' -Encyclopaedia of Women Biography Vo. II, Ed. by Nagendra.K.Singh, APH

Publishing Corporation, New Delhi, 2001, Page. 66)

POQ¡Ü«ÚÅ∞ ãfi ÕjÜ«ÚÅ P`å‡aè=∂<åxfl Uq èŒOQÍ ≥|ƒQ˘\ìOn, ãfi ÕjÜ«ÚÅ

=∞ « èŒ~å‡Å#∞ Uq èŒOQÍ HÕK«ÑïÛOn, =∞ « =∞<ÀÉèÏ"åÅ#∞ U q èŒOQÍ J==∂#

ÑïÛOn, u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞‰õΩ ÉèíÜ«∞Ñ¨_ç u~°QÆ|_»¤ Ãã·x‰õΩÅ#∞, <Õ`«Å#∞ =∂eq∞

KÕã¨∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ ZÖÏO\˜ Pâ◊Å∞ K«∂Ñ≤On, QÆ «OÖ’ ã¨fi Õj áêÅ‰õΩÅ q∂ Œ ZO «\˜

JÑ¶∂~Ú`åºÅ‰õΩ áêÅÊ_çOn P ã¨∞n~°…"≥∞ÿ# Kåi„`å «‡Hõ „Ñ¨Hõ@# ™êH∆Íº è•~åÅ`À

ã¨Ç¨ q=iOzOk. z=~°‰õΩ =∂ „Ñ¨[Å∞ =∂ Õâßxfl HÀ~°∞ «∞#flÑ¨C_»∞ P"≥∞ =∂ Õâßxfl

=∂ÔHO Œ∞‰õΩ = ŒeÃÑ@ì Œ∂? ( '..Why does her Majesty not restore our country to

us. when our people want it..' - Encyclopaedia of Women Biography Vol. II,

Page.66) Jx ã¨∂\˜QÍ qHÀìiÜ«∂ ~å˜x „Ñ¨tflOKå~°∞. qHÀìiÜ«∂ ~å˜ =∞ÉèíºÃÑ@∞ì

=∂@Å#∞ #=∞‡= ŒÌx, "≥∂ã¨áÈ= ŒÌx „Ñ¨[Å‰õΩ, ã¨fi Õj áêÅ‰õΩÅ‰õΩ P"≥∞ q[˝Ñ≤Î

KÕâß~°∞. =∂ «$Éèí∂q∞ #∞O_ç Ñ~å~ÚáêÅ‰õΩÅ ÃÑ «Î<åxfl ~°∂ÑÙ=∂¿ÑO Œ∞‰õΩ HõOHõ| Œ∞úÖ·

JO`å Hõ ŒÖÏÅx P"≥∞ „Ñ¨[Å#∞ HÀ~å~°∞.

D Ñïã≤÷ «∞Å∞ WÖÏ LO_»QÍ, POˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å∞ ÅHÀfl u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞#∞

„‰õÄ~°OQÍ Jz"ÕÜ«∞_®xH, u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ <åÜ«∞‰õΩÅ#∞ «∞ Œ=Ú\ìOKÕO Œ∞‰õΩ Ñ äŒHÍÅ∞

~°∂á⁄OkOK«™êQÍ~°∞. Jxfl "≥·ÑÙÅ #∞O_ç u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ãã·<åºÅ#∞ «~°∞=Ú «∂, "å~°O`å

<ÕáêÖò kâ◊QÍ ™êyáÈÜÕ∞O Œ∞‰õΩ Ñ¨ äŒŒHõO „Ñ¨HÍ~°OQÍ J#∞‰õÄÅ «#∞ ã¨$+≤ìOKå~°∞. ÅHÀfl

#∞O_ç «ÑC‰õΩ#fl «~°∞"å « ÉËQÆO ÇÏ[~° ü =∞ÇÖò ‰õÄ_® q∞QÆ å Ü≥∂ èŒ∞Å`À áê@∞QÍ

=∞~À =∂~°æO ÖËHõ <ÕáêÖò kâ◊QÍ ™êQÍeû=zÛOk. P x~°‚Ü«∞O =Å# P"≥∞ ~°Hõ∆

‰õÄ_® „Ñ¨=∂ ŒOÖ’ Ñ¨_çOk. „|u‰õΩO_»QÍ `å#∞ QÍx, =∞~°ÕKåHõ «# â◊=O QÍx

Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh áêÅ‰õΩÅ KÕ «∞Ö’¡ Ñ¨_»~å Œx x~°‚~ÚOK«∞‰õΩ#fl P"≥∞ <å<å

™êÃÇÏÉò W «~° u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ <Õ «Å`À Hõeã≤ <ÕáêÖò J_»=ÙÖ’¡H˜ "≥o§áÈÜ«∂~°∞.

JHõ _» ‰õÄ_® P"≥∞‰õΩ „Ñ=∂ ŒO «ÑÊÖË Œ∞. „Ñ=∂^•Å #∞O_ç «Ñ≤ÊOK«∞‰õΩO@∂

~å„u Ñ¨QÆÅ∞ Jx Õ_® ÖË‰õΩO_® P"≥∞ QÆ_»áêeû =zÛOk. z=~°‰õΩ <ÕáêÖò ~å[ºO

Ö’xH˜ „Ñ¨"ÕtOz# P"≥∞‰õΩ <ÕáêÖò áêÅ‰õΩ_»∞ [OQ∑ |Ç¨ï Œ∂Ì~ü #∞O_ç ã¨Ç¨ÏHÍ~°O

ÅaèOK«Hõ áÈQÍ <ÕáêÖò J_»=ÙÅ∞ =ke "≥o§áÈ"åeûOkQÍ J «#∞ P ÕtOKå_»∞.

Jx"å~°ºÑiã≤÷ «∞ÅÖ’ „Ñ=∂ ŒHõ~° "å`å=~°Ïxfl Z Œ∞~˘¯O@∂ ÉËQÆO ÇÏ[~° ü =∞ÇÖò,

ai˚ãπ Ykè~ü <ÕáêÖò J_»=ÙÖ’¡ ãÖK«iOKåeû =zÛOk. D ãÖ Œ~°ƒùOQÍ XHõ "Õà◊

áÈ~å_ç <ÕÅH˘iˆQ J=HÍâ◊O «#‰õΩ ÅaèOK«‰õΩO>Ë J`å‡~°Ê KÕã¨∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ ÉËQÆO

ZÅ¡ÑC_»∞ q+O`À ‰õÄ_ç# áê„ «#∞ «#"≥O@ LOK«∞‰õΩx POQ¡Ü«ÚÅ q∂ Œ áÈ~å@O

™êyOKÕO Œ∞‰õΩ „Ñ¨Ü«∞`åflÅ#∞ ™êyOKå~°∞.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ <ÕáêÖò J_»=ÙÖ’¡H˜ ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò KèåÜ«∂ z„ «O

w¿ãO Œ∞‰õΩ =zÛ# XHõ „a\©+π z„ «HÍ~°∞x ^•fi~å, =ºHÎQÆ «OQÍ P"≥∞‰õΩ U_®kH˜ ÅHõ∆

~°∂áêÜ«∞Å∞ P"≥∞ ‰õΩ=∂~°∞_»∞ aiãπ Yn~ü‰õΩ 15 ÅHõ∆ÅÅ∞ JO ŒKÕ™êÎ=∞x Pâ◊ K«∂ÑÙ «∂

„a\©+π áêÅ‰õΩÅ∞, ÉËQÆO#∞ ÖÁOQÆnã∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ qÑ¶Å „ÑÜ«∞ «flO KÕâß~°∞. D q èŒOQÍ

„Ñü‰õÄÅ Ñïã≤÷ «∞Å#∞ «@∞ì‰õΩO@∂ ™êQÆ∞ «∞O_»QÍ, P"≥∞ "≥O@ =zÛ# Ü≥∂ èŒ∞Å∞

XH˘¯Hõ ~ P HÍ~°_»=ÙÖ’¡, =∞OK«∞ H˘O_»Ö’¡ =∞$ «∞º=Ù"å « Ñ_»™êQÍ~°∞. HÍÅO QÆ_çKÕH˘kÌ

ãÖÑ¨ Œ Àáê@∞QÍ, ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å∞ «iy áÈ™êQÍ~°∞.

P Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’ ‰õÄ_® â◊„ «∞=Ù‰õΩ U=∂„ «O «Å=OK«_®xH ÉËQÆO W+ìÑ_»ÖË Œ∞.

„Ñ¨ è•# ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å∞, J#∞OQÆ∞ J#∞K«~°∞Å∞ =∞$ «∞º"å «Ñ¨_ç J Œ$â◊º"≥∞ÿáÈÜ«∂~°∞. P

ã¨=∞Ü«∞OÖ’ XO@iQÍ q∞ye# P Jã¨=∂# áÈ~å@Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞, Ju xã¨ûÇ¨Ü«∞

Ñïã≤÷ «∞ÅÖ’ ™ê=∂#º rq «O QÆ_»Ñ¨™êQÍ~°∞. z=~°‰õΩ P =∞OK«∞ H˘O_»Å tY~åÅ

q∂ Œ Ô~ÑÔ~Ñ¨ÖÏ_»∞ «∞#fl J= è£ ~å[ºO Kè«„ « KèåÜ«∞Ö’ 1874 U„Ñ≤Öò =∂ãÖÖ’ ÉËQÆO

Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

P"≥∞ Éè∫uHõHÍÜ«∂xfl MÏ@‡O_»∞Ö’ P"≥∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ Ç≤ÏO Œ∂™ê÷h =∞ã‘ Œ∞Ö’

F „Ñ¨Hõ # Y##O KÕâß~°∞. „Ñ¨ã¨∞Î «O P W=∂OÉÏ~å tkäÅ"≥∞ÿáÈ~ÚOk. JHõ _»

Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò ã¨$‡u zÇ¨ÏflOQÍ P"≥∞ ã¨=∂kè =∂„ «"Õ∞ q∞yeOk. Jk ‰õÄ_®

P„Hõ=∞Å‰õΩ QÆ∞~°=Ù`«∞Ok. P ã¨=∂kè #∂@áêuˆHà◊√§QÍ JHõ¯_» L<åfl ^•xx

Ñ¨\ìOK«∞‰õΩ#fl "å~°∞ ÖËHõáÈÜ«∂~°∞. 1957Ö’ „Ñ¨ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º â◊ åaÌ L «û"åÅ∞

[~°∞ÑÙ‰õΩO@∞#fl ãO Œ~°ƒùOQÍ, ÉËQÆO ÇÏ[~° ü =∞ÇÖò ã=∂kèH U~°Ê_ç# Œ∞ã≤÷u QÆ∞iOz

P"≥∞ =Oâ◊A_»∞ q∂~å˚ P[O Yn~ü P<å\˜ „Ñ¨ è•x ÑÖ_ç\ò [=Ç¨Ï~üÖÏÖò <≥„Ç¨ #∞

HõÅã≤ F =∞Ç¨[~°∞ ^•fi~å JHõ _»∞#fl Ñïã≤÷ux PÜ«∞# Œ$+≤ìH˜ ≥KåÛ~°∞.

49 50


P =∞ÇÜ≥∂ èŒ∞~åe ã‡$uQÍ q∞ye L#fl P"≥∞ ã=∂kè x~°¡H∆ÍºxH QÆ∞iHÍ=_»O

QÆ∞iOz ≥Å∞ã∞‰õΩ#fl „Ñ è•x <≥„Ç˙ «# ÉÏ èŒ#∞ =ºHõÎO KÕã∂Î «y# „â◊ ŒÌ fã∞‰õΩO\Ï#x

Ç¨Ïq∂ WKåÛ~°∞. P ã¨=∂kèx á¶È\’Å∞ f~ÚOz, "å\˜x P[O Yk~ü‰õΩ ‰õÄ_®

ÑOáê~°∞. P á¶È\’Å`Àáê@∞QÍ, <ÕáêÖòÖ’x ÉèÏ~° « ~åÜ«∞ÉÏ~° HÍ~åºÅÜ«∞O P ã=∂kè

ãÖ~°Hõ∆ ÉÏ èŒº «#∞ fã¨∞‰õΩO@∞O Œx „Ñ¨ è•x <≥„Ç¨ Ç¨q∂ ‰õÄ_® WKåÛ~°∞.

P ãO= «û~°O L «Î~° „Ñ ÕâòÖ’ [iy# „Ñ äŒ=∞ ™êfi «O„ «ºãO„QÍ=∞O L «û"åÅÖ’

P =∞Ç¨Ü≥∂ èŒ ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò „Ñ¨™êÎ=# ‰õÄ_® ~åÖË Œ∞. D q+¨Ü«∞"≥∞ÿ „Ñ≤<£û

P[O ÉÏ~° « „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜, ~åR „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ Ñ¨Å∞ L «Î~åÅ∞ ~åÜ«∞_»O`À 1958 "Õ∞

9# ÉèÏ~° « „Ñ¨Éèí∞ «fiO Ö’H±ã¨ÉèíÖ’ 1857 <å\˜ Ñ¨k =∞Ok Ü≥∂ èŒ∞Å Ñ¨@¡ „Ñ¨ ÕºHõ

Q“~°"åxfl „Ñ¨Hõ\˜ã¨∂Î P *Ïa`åÖ’ ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò‰õΩ P„QÆÑ‘~î°O "Õã≤Ok. P

«~°∞"å « L «Î~° „Ñ¨ Õâò „Ñ¨Éèí∞ «fiO JÑ¨Ê\˜ =~°‰õΩ ÅHÀflÖ’ L#fl qHÀìiÜ«∂ áê~°∞¯ ¿Ñ~°∞

=∂iÛ ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò áê~°∞¯QÍ <å=∞Hõ~°O KÕã≤Ok.

MÏ_»‡O_»∞Ö’x Ç≤ÏO Œ∂™ê÷h =∞ã‘ Œ∞Ö’ xi‡ «"≥∞ÿ# ÉËQÆOã¨=∂kè Jxfl "≥·Ñ¨ÙÅ #∞O_çP„Hõ=∞Å‰õΩ QÆ∞Ô~·# Œ$â◊ºO.

ÉËQÆO ™ê‡~°HÍ~°úO ÅHÀflÖ’ U~åÊ@∞ KÕã≤#

ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò áê~°∞¯

51 52


„a\©+π Ãã·xHõ «∞áê‰õΩÅ‰õΩ Z Œ∞~˘_ç¤ xÅz# g~°=x «

ÉËQÆO JrA<£

„Ñ¨ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ãÖ„QÍ=∞OÖ’ ~åAÅ∞, ~å∞Å∞, ãÖ™ê÷<ånèâ◊√Å∞, ã¨fi Õj

Ãã·xHÍkèHÍ~°∞Å∞ ÃÑ ŒÌ ãOYºÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. D =~åæÅ∞ «=∞ ~å*ÏºÅ#∞, ãO™ê÷<åÅ#∞

HÍáê_»∞HÀ"åÅx, JkèHÍ~åxfl KÕ*Ï~°x=fi~å Œ#fl |Å"≥∞ÿ# HÀiHõ À „a\©+π áêÅ‰õΩÅ

q∂ Œ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ KÕâß~°∞. D ~°Hõ"≥∞ÿ# HÍOHõ∆ÖËg ÖË‰õΩO_® ˆH=ÅO =∂ «$Éèí∂q∞

q∂^ŒQÆÅ „¿Ñ=∂aè=∂<åÅ`À „áêÏÅ#∞ `«$„áêÜ«∞OQÍ ÉèÏqOz, x™êfi~°÷OQÍ

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞Ö’ áêÖÁæx „áêÏÅ#∞ |ezÛ# ™ê=∂#∞ºÅ∞ L<åfl~°∞. J@∞=O\ ™ê è•~°

=∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ XHõ~°∞ ÉËQÆO JrA<£.

1832Ö’ L «Î~°„Ñ¨ Õâò ~å¢+ìOÖ’x a «∂~üÖ’ ÉËQÆO JrA<£ [x‡OKå~°∞.

«O„_ç Ç¨Ïã‘<å MÏ<£. «e¡ Ç¨Ïq∂^• ÉÏ#∞. z#fl<å@<Õ P"≥∞ J=∞‡#∞ HÀÖ’ÊÜ«∂~°∞.

JrA<£ =∞Oz ~°∂Ñ¨t. JO^•Å~åt JrA<£ P<å\˜ „Ñ¨ã≤ Œú #~°ÎH˜ L=∞~å"£*Ï<£

|$O ŒOÖ’ KÕ~å~°∞. =∞Oz #~°ÎHQÍ MÏºuQÍOKå~°∞. <å@º Hõà◊ q∂ Œ =∞Oz Jaèx"Õâßxfl

™êkèOz P Hõà◊#∞ „Ñ¨ Œi≈ã¨∂Î Jáê~°OQÍ èŒ<åxfl ãÖáêkOKå~°∞.

Ñ¨~å~Ú áêÅ‰õΩÖ·# POˆQ¡Ü«ÚÅO>Ë P"≥∞‰õΩ qÑ¨s «"≥∞ÿ# Õfi+Ö. „a\©+¨µ

Ãã·#ºOÖ’ ã¨∞ÉË •~°∞QÍ Ñ¨xKÕã¨∂Î#fl +Ö+¨µnÌ<£ J#∞ ™êÇ¨Ïã≤ P"≥∞#∞ „¿Ñq∞OKå_»∞.

PÜ«∞# „a\©+µ Ãã·#ºO #∞O_ç ˘ey „Ñ=ÚY ™êfi «O„ «ºã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞_»∞ <å<å ™êÃÇÏÉò

H˘Å∞=ÙÖ’ KÕ~O «=~°‰õΩ J «x „¿Ñ=∞#∞ P"≥∞ JOwHõiOK«ÖË Œ∞. P"≥∞ Ç¨Ï$^ŒÜ«∞O

+O+µnÌ<£ HÀãO ZO «QÍ «Ñ≤OzáÈÜÕ∞^À, ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «º=Ú HÀãO ‰õÄ_® JO «QÍ

«Ñ≤OzáÈÜÕ∞k. (1857 ãfi~å[º ãO„QÍ=∞O, ™ê=~å¯~ü, #=Ü«ÚQÆÉèÏ~°u, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £,

2001, ¿Ñl. 88)

HÍ#∂Ê~°∞ áêÅ‰õΩ_»∞ <å<å ™êÃÇÏÉò Ñ‘ëêfi JO>Ë JrA<£‰õΩ Jq∞ « ÉèíHÎ–

Q“~°=O. ãfi Õj ãO™ê÷<åÅ#∞ J„Hõ=∞OQÍ P„Hõq∞OK«∞‰õΩO@∞#fl HõOÃÑh JkèHÍ~°∞ÅO>Ë

Jã¨Ç¨ÏºO. Ñ¨~° ÕjÜ«ÚÅ∞ ™êyã¨∞Î#fl J èŒ~å‡xfl,J<åºÜ«∂xfl Z Œ∞~˘¯"åÅx P"≥∞

„Ñ¨QÍ_è»OQÍ "åOzèOKå~°∞. P HÀÔ~¯ |ÅÑ¨_Õ H˘kÌ, ™ê~°Oy =∞Ç¨ÏÖò Ö’x ãÖw « #$ «º

q<À^•Å#∞, «ºlOz, qÖÏã¨ rq`åxfl =ke, <å<å ™êÃÇÏÉò Ñ¨H∆Í# xez, „a\©+¨~°¡

^•+‘ìHÍÅ‰õΩ J_»∞¤Hõ@ì"ÕÜ«∂Åx ÉèÏqOKå~°∞.

P J=HÍâ◊O 1857Ö’ P"≥∞‰õΩ ÅaèOzOk. 1857 E<£ 4# HÍ#∂Ê~°∞Ö’

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ P~°OÉèí"≥∞ÿOk. <å<å™êÃÇÏÉò „a\©+~°¡ q∂ Œ E<£ 7# ã=∞~°â◊OMÏ~å=O

ÑÓiOKå~°∞. Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ#∞ Õ_® ÖË‰õΩO_® èŒ~å‡xfl, Õâßxfl ~°H∆OK«∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ

HÍ#∂Ê~°∞ „Ñ¨[ÅO`å PÜ«Ú è•Å∞ KÕÑ¨\ÏìeûOkQÍ PÜ«∞# Ç≤ÏOn–L~°∂Ì ÉèÏ+¨ÅÖ’

Ñ≤Å∞Ñ¨ÙxKåÛ~°∞. P Ñ≤Å∞Ñ¨Ù#O Œ∞‰õΩ#fl JrA<£ ã¨∞‰õΩ=∂~°, ™œHõ~°º=O «, ã¨∞Y=∞Ü«∞

rq`åxfl =ke, Ñ¨~å~Ú áêÅ‰õΩÅ q∂ Œ Ü«Ú ŒúO KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ <å<å ™êÃÇÏÉò Ñ¨Hõ∆OÖ’

KÕ~å~°∞.

ãÇÏK«~°∞_»∞ +O+µnÌ<£ ãÇÏHÍ~°O`À JrA<£ PÜ«Ú è•Å∞ LÑÜ≥∂yOK«@O,

QÆ∞„~°ÑÙ ™êfii <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞. P"≥∞ Ãã·xHõ Œ∞ã∞ÎÅ∞ èŒiOz ~°~°OQÍxH ã≤ Œú=∞Ü«∂º~°∞.

=∂ «$ Õâ◊ ÉèíHÎÉèÏ=#Å∞ QÆÅ Ü«Ú= «∞Å#∞ ã¨q∂HõiOz, „Ñ¨ ÕºHõ =∞Ç≤ÏàÏ Ãã·xHõ Œà◊O

U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. =∞Ç≤ÏàÏ Ãã·xHõ Œà◊O U~åÊ@∞ KÕÜ«∞@"Õ∞ HÍ‰õΩO_®, "åiH ãfiÜ«∞OQÍ

K«Hõ x tHõ∆ QÆiÑ≤, Z@∞=O\ LÑ„ Œ"å<≥·fl<å Z Œ∞~À¯QÆeQ@∞ìQÍ P ŒàÏÅ#∞ fiÛk^•Ì~°∞.

«∞áêH˜ ¿ÑÅÛ@O, HõuÎ uÑ¨Ê@O, QÆ∞„~°Ñ¨Ù™êfii KÕÜ«∞@OÖ’ „Ñ¨ ÕºHõ tHõ∆ HõeÊOz

ã¨∞tH∆ «∞Ö·# Ãã·x‰õΩÅ∞QÍ «Ü«∂~°∞ KÕâß~°∞. „Ñ¨[Å ~°Hõ∆`Àáê@∞, ~å[º~°Hõ∆ HÀãÖ

(1832–1857)

53 54


«=∞ „áêÏÅ#∞ ÑOQÍ ÃÑ_» å=∞x â◊Ñ ä•Å∞ KÕ~ÚOz, â◊„ «∞=Ù#∞ Œ∞#∞=∂_ÕO Œ∞‰õΩ,

U Hõ∆Ï<≥fl·<å ~°~°OQÆ „Ñ¨"Õâ◊O KÕÜ«∞_®xH˜ |ÅQÍÅ#∞ ã≤ ŒúOQÍ LOKå~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ

=∞Ç≤ÏàÏ Ãã·xHõ ŒàÏxfl ™ê÷Ñ≤Oz# „Ñ„Ñ äŒ=∞ =∞Ç≤Ïà◊QÍ JrA<£#∞ Jaè=i‚ã∂Î, „Ñ=ÚY

~°K«~Ú « P#O Œ ãfi~°∂Ñπ q∞„âß L «Î~° „Ñ Õâò „ÑÉèí∞ «fiO „ÑK«∞iOz# "Nana Saheb

Peshwa and the War in Independence" J#∞ „QÆO äŒOÖ’ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.

JrA<£ ã¨=∞~°÷=O`«"≥∞ÿ# <åÜ«∞Hõ`«fiOÖ’ =∞Ç≤ÏàÏ Ãã·xHõ ^ŒàÏÅ∞ Ñ¨Å∞

HÍ~°º„Hõ=∂Å ÉèÏ~åxfl ã‘fiHõiOz <å<å ™êÃÇÏÉò áÈ~å\ÏxH˜ ZO «QÍ<À `À_»Ê_®¤~Ú.

P"≥∞ «# |ÅQÆO`À #QÆ~°OÖ’x „Ñü WÅ∂¡ u~°∞QÆ∞ «∂, ' q∂ ÖÏO\˜ Ü«Ú=‰õΩÖ’¡

~°HõÎO K«Å¡|_çáÈ~ÚOk. q∂Ö’ áœ~°∞+O K«zÛáÈ~ÚO^•? q∂ ~°HõÎO „ÑfHÍ~° *ÏfiÅ`À

"Õ_≥‰õΩ¯`«∞O^•? ÖË^•? =∞# "≥∂KÕu hà◊√§ `åˆQ ‰õΩHõ¯Å∞ =∞#ÃÑ· ÃÑ`«Î#O

K«ÖÏ~Úã¨∞Î<åfl~°∞. ^•xx =∞#O =∞ø#OQÍ Éèíiã¨∞Î<åflO. =∞# g~°`«fiO, â∫~°º

Ñ¨~å„Hõ=∂Å∞ U"≥∞ÿáÈÜ«∂~Ú? Jx „Ñ¨tflã¨∂Î Ü«Ú=‰õΩÖ’¡ ~Àëêyflx „Ñ¨[fiiÅ¡KÕâß~°∞.

(J*Ï « g~° QÍ äŒÅ∞, QÀqO Œãfi~°∂Ñπ ã≤OÇÖò, ÉèÏ~° « „ÑÉèí∞ «fi „ÑK«∞~°Å∞, #∂º_èçb¡,

1999, ¿Ñl. 30–31)

Ü«Ú Œú ÉèíÜ«∞O`À Ãã·#ºOÖ’ KÕ~° x~åHõiOz# ÑÙ~°∞+µÅ KÕ «∞Å‰õΩ ãfiÜ«∞OQÍ

QÍAÅ∞ `˘_çy, "åiÖ’ ~À+Ö ~°yeOz u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ãã·xHõ |ÅQÍÅ#∞ ÉÏQÍ

ÃÑOK«QÆeQÍ~°∞. ™êfi «O„ «º ã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å‰õΩ PÇ~°O, PÜ«Ú è•Å#∞ ã=∞‰õÄiÛ ÃÑ@ì_»O,

<åÜ«∞‰õΩÅ∞, Ãã·x‰õΩÅ =∞ èŒº# ãO è•#Hõ~°ÎÖÏ¡ =º=ÇÏiOK«@O, „a\©+π Ãã·x‰õΩÅ Hõ ŒeHõÅ∞

QÆ=∞xOz P ã¨=∂Kå~åxfl u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ ŒàÏÅ <åÜ«∞‰õΩÅ‰õΩ KÕ~°"ÕÜ«∞@O «k «~°

ÉÏ èŒº «Å#∞ P"≥∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. Œà◊ ãÉèí∞ºÅ`À We¡Å∞¡ uiy |@ìÅ∞, PÇ~° Ñ^•~å÷Å#∞

¿ãHõiOz u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞Å J=ã¨~åÅ#∞ f~°∞Û «∂ "åiH˜ Z@∞=O\˜ Ö’@∞

HõÅ∞QÆx=fi‰õΩO_® *Ï„QÆ «ÎÅ∞ fã∞‰õΩ<åfl~°∞. „Ñ è•#OQÍ ~°~°OQÆOÖ’ QÍÜ«∞Ñ_ç# ãfi Õj

Ãã·x‰õΩÅ zH˜ «û‰õΩ ãÖ|OkèOz# HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOK«@O Ñ¨@¡ P"≥∞ „â◊ Œú#∞

K«∂áê~°∞. „áêÏÅ‰õΩ ≥yOz áÈ~å_»∞ «∞#fl g~°∞Å∞ QÍÜ«∞Ñ¨_ç J<å èŒÅ∞QÍ „áêÏÅ∞

q_»=@O Ñ¨@¡ HõÅ «K≥Ok# P"≥∞ Hõ∆ «QÍ„ «∞Å‰õΩ „Ñ¨ ÕºHõ „â◊ Œú À ¿ã=ÅOkOKå~°∞.

JrA<£ «~°∞K«∞QÍ «# =∞Ç≤ÏàÏ Ãã·xHõ |ÅQÍÅ`À HÍ#∂Ê~°∞ Ñ¨Ù~°g èŒ∞Ö’¡

Hõ"å «∞ KÕã≤ „Ñ[Å#∞ L`åûÇÏÑ~ÛO Œ∞‰õΩ Hõ$+≤ ãÖÏÊ~°∞. ãOÑÓ~°‚ Ãã·xHÍkèHÍi Œ∞ã∞ÎÅ`À,

Ñ¨Å∞ Ãã·xHõ zÇ¨flÅ#∞ JÅOHõiOK«∞‰õΩx, «∞áêH˜ XHõ"≥·Ñ¨Ù, Y_»æO =∞~À"≥·Ñ¨Ù# èŒiOz

Hõ"å «∞ÅÖ’ áêÖÁæ#@O P"≥∞‰õΩ JÅ"å@∞. P"≥∞ <Õ «$ «fiOÖ’ Hõ"å «∞ ™êQÆ∞ «∞#fl

|*Ï~°¡Ö’ „Ñ[Å∞ ÉÏ~°∞Å∞ fi xÅ|_ç P"≥∞ ~åHõHÀãO Z Œ∞~°∞ K«∂ã∂Î, ' <å<å™êÃÇÏÉò

lO^•ÉÏ ££–ÉËQÆO JrA<£ lO^•ÉÏ^£ — JO@∂ k‰õΩ¯Å∞ Ñ≤Hõ \˜ÖË¡ÖÏ x<å^•Å#∞

KÕã¨∂Î P#O^•xfl =ºHõÎO KÕ¿ã"å~°∞. D q+¨Ü«∞O 1857 E<£ 16# <å#H± K«O £

J#∞ =ºHÎ «# _≥·sÖ’ ~åã≤ÃÑ\ì# ã¨=∂Kå~åxfl |\ì "≥Å¡_»=Ù «∞Ok. P"≥∞ Hõ$+≤,

x™êfi~°÷ ¿ã"å`«`«Ê~°`«, HÍ~°º^ŒHõ∆`«, „Ñ¨QÆujÅ PÖ’K«#Å#∞, <å<å ™êÃÇÏÉò Ñ¨@¡

K«∂Ñ¨Ù «∞#fl q èÕÜ«∞ «#∞ QÆ=∞xOz <å<å‰õΩ ‰õΩ_ç Éèí∞[OQÍ MÏºu K≥Ok# „Ñ¨=ÚY

™êfi «O„ «ºã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å∞, <å<å ™êÃÇÏÉò „Ñ¨ è•# ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å∞ Jr=ÚÖÏ¡ MÏ<££ P"≥∞

¿ã=Å#∞ ZO «QÍ<À „Ñ¨â◊Oã≤OKå~°x P<å\˜ „Ñ¨=ÚY "åºáêi <å#H± K«O £ «#

Œ™êÎ"ÕAÅÅÖ’ ~åã∞‰õΩ<åfl_»∞. (Encyclopaedia of Muslim Biography, Vol.I, Ed.

by Nagendra Kr. Singh, APH, 2001, page. 585)

„Ñ¨ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ãÖ„QÍ=∞O JO «"≥∞ÿ# «~°∞"å « Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh

JkèHÍ~°∞Å∞ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞Ö’ áêÖÁæ#fl ãÖ™ê÷<ånèâ◊√Å∞, Ãã·xHÍkèHÍ~°∞Å∞, „Ñ¨[Å q∂ Œ

ÉèíÜ«∞OHõ~°OQÍ q~°∞K«∞‰õΩÑ_®¤~°∞. P ã=∞Ü«∞OÖ’ POQ¡Ü«∂kèHÍi Col. William «Ü«∂~°∞

KÕã≤# HÍ#∂Ê~°∞ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞^•~°∞Å *Ïa`åÖ’ JrA<£ "≥Ú Œ\˜ ™ê÷#OÖ’ L<åfl~°∞.

P"≥∞‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ HÍ#∂Ê~°∞‰õΩ K≥Ok# „Ñ¨=ÚY "åºáêi *Ï#H© „Ñ¨™ê £ ™êHõ∆ºO

Ñ¨Å∞‰õΩ «∂, P"≥∞ ã¨ • Ãã·xHÍkèHÍi Œ∞ã¨∞ÎÅÖ’ LO@∂, <å<å ™êÃÇÏÉò HÀãÖ P"≥∞

=∞Ç≤ÏàÏ ŒàÏÅ∞ ÑxKÕâß~Ú. P"≥∞‰õΩ Ñ‘ëêfi Ãã·xHõ ŒàÏÅ`À „Ñ «ºHõ∆ ãO|O è•Å∞<åfl~Ú.

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ñ¨ åHõO ZQÆ~°QÍ<Õ P"≥∞ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞Å`À HõÅã≤ áÈ~°∞ÉÏ@#

#_çKå~°x, POˆQ¡Ü«∞ <åºÜ«∞™ê÷#OÖ’ q=iOKå_»∞. D "Õ∞~°‰õΩ P"≥∞ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞

Ü≥∂ èŒ∞Å`À HõÅã≤ Ñ¨xKÕã≤O Œx „a\©+¨µ JkèHÍ~°∞Å qKå~°Ö’ Ñ¨Å∞=Ù~°∞ =º‰õΩÎÅ∞

™êHõ∆ ºO K≥áêÊ~°∞. (Encyclopaedia of Muslim Biography, Vol.I, page. 585)

D qKå~°Ö’ ÉèÏQÆOQÍ, ÉËQÆO JrA<£#∞ L#fl « Ãã·xHÍkèHÍi General

Havelock Z Œ∞@ Ç¨[~°∞ Ñ¨~åÛ~°∞. P"≥∞ ™êÇ¨Ïã¨Hõ$`åºÅ QÆ∞iOz q#fl P JkèHÍi,

P"≥∞ ~°∂ÑÙ~YÅ#∞ K«∂ã≤ Pâ◊Û~°ºáÈÜ«∂_»∞. =∞QÆ Œ∞ã∞ÎÅ #∞O_ç P"≥∞ |Ü«∞@ Ñ_»QÍ<Õ

P"≥∞ JO ŒK«O^•Å#∞ K«∂ã≤ J"åHõ Ü«∂º_»∞. P"≥∞ ~°~°OQÆOÖ’ Jig~° ÉèíÜ«∞OHõ~°OQÍ

55 56


=∂ «$ Õâ◊ q=ÚHÎ HÀãÖ Lix ÖˇHõ KÕÜ«∞x ™êÇ¨Ïã≤

Ç¨ÏcÉÏ ÉËQÆO

Ñ¨Ù\ì# QÆ_»¤ Q“~°"åxfl HÍáê_»∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ P`å‡aè=∂#∞Ö·# a_»¤Å∞ ZO «\˜

`åºQÍÅÔH·<å ã≤ ŒúÑ¨_» å~°#fl q+¨Ü«∞O ™êfi «O„ «º ãÖ„QÍ=∞ K«i„ « x~°∂Ñ≤ã¨∞ÎOk.

J@∞=O\˜ x~°∂Ñ¨Å‰õΩ Œ$ëêìO «~°OQÍ xÅ∞™êÎ~°∞ N=∞u Ç¨ÏcÉÏ ÉËQÆO.

Ç¨ÏcÉÏ ÉËQÆO 1833Ö’ L «Î~°„Ñ¨ Õâò ~å¢+ìO =Ú[Ñ¶~üÑ¨Ó~üÖ’ [x‡OKå~°∞.

z#fl «#O #∞O_Õ ÉÏxã¨ ÉèÏ"åÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~å\ÏÅ∞ „áê~°OaèOz# Ç¨ÏcÉÏ

=∞#ã∞û#∞ „a\©+~°¡ ÉÏxã «fiOÖ’ =∞QÆ∞æ «∞#fl =∂ «$Éèí∂q∞ ŒÜ«∞hÜ«∞ ã≤÷u HõÅz"Õã≤Ok.

P =º èŒ #∞O_ç =Åã áêÅ‰õΩÅ q∂ Œ P„QÆÇÏO „Ñ[fiie¡Ok. ≥Å¡áêÅ‰õΩÅ#∞ â◊„ «∞=ÙÅ∞QÍ

ÑiQÆOz, =∂ «$Éèí∂q∞x „a\©+~°¡ #∞O_ç q=ÚHõÎO KÕã∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ ãÔ~·# J Œ#∞HÀãO

Z Œ∞~°∞ K«∂_»™êQÍ~°∞.

1857Ö’ P"≥∞‰õΩ P J=HÍâ◊O ÅaèOzOk. ÉèÏ~° å=xÖ’x ÑÅ∞ „áêO`åÅÖ’

Ç¨ÏcÉÏ ÖÏO\˜ g~° <ås=∞∞Å∞, g~° Ñ¨Ù„ «∞Å∞ Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh áêÅ‰õΩÅ,

JkèHÍ~°∞Å q∂ Œ Hõ «∞ÎÅ∞ Œ∂âß~°∞. P ã¨=∞Ü«∞O HÀãÖ Z Œ∞~°∞ K«∂ã¨∞Î#fl Ç¨ÏcÉÏ

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞Å`À HõÅã≤ ~°~°OQÆ „Ñ"Õâ◊O KÕâß~°∞. ™È Œ~° u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ g~°∞Å`À

Hõeã≤ „a\©+π Ãã·xHõÑ¨\ÏÖÏÅ q∂ Œ u~°QÆ|_®¤~°∞. P <Õ~åxH˜ P"≥∞#∞ JÔ~ã¨∞ì KÕâß~°∞.

<å\˜ ^Õâ◊Éèí‰õΩÎÅ‰õΩ „áêÏÅ∞ ÖˇHõ¯Ö’xq HÍ=Ù. =∂`«$Éèí∂q∞ Ñï~°Hõ∆Ö’

„áêÏÅ∞ q_»=_»O ZO`À QÆ~°fiOQÍ ÉèÏqOKå~°∞. Ç¨ÏcÉÏ ‰õÄ_® „áê`åºQÍxH˜

ã≤ Œú=∞Ü«∂º~°∞. Ñ¨~å~Ú „Ñ¨Éèí∞ «fiOÃÑ· u~°QÆ|_ç# <Õ~åxH˜ 1857Ö’ „a\©+¨µ Ãã·xHõ

<åºÜ«∞™ê÷#O P"≥∞‰õΩ LitHõ∆ qkèOzOk. „Ñ¨ äŒ=∞ ™êfi «O„ «ºãÖ„QÍ=∞ Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞

Ç¨ÏcÉÏ ãÖ`À+ÖQÍ Lix ã‘fiHõiOKå~°∞.

(1833–1857)

57 58

=º=Ç¨ÏiOK«_®xfl #=∞‡ÖËHõáÈÜ«∂_»∞. P"≥∞ Hõ#∞Hõ «# JÑ¨~å è•xfl JOwHõiOz,

Hõ∆=∂Ñ¨ "Õ_»∞‰õΩO>Ë P~ÀÑ¨Åhfl ~° Œ∞ÌKÕ™êÎ#x, P"≥∞#∞ Hõ∆q∞Oz q_çzÃÑ@ìQÆÅ#x

Ç¨q∂ WKåÛ_»∞. P „Ñüáê Œ#Å#∞ ÉËQÆO JrA<£ x~°ÌfiO ŒfiOQÍ x~åHõiOKå~°∞.

„áê ÉèíÜ«∞O U=∂„ «OÖËx P"≥∞ „Ñ¨=~°Î# K«∂ã≤ qã¨∞ÎáÈ~Ú# P JkèHÍi , ' hˆHO

HÍ"åe? — Jx „Ñ¨tflOKå_»∞. <å‰õΩ ' „a\©+π áêÅ# JO «O K«∂_®Å#∞Ok —,('I want

to see the end of the British rule ', - ibid page. 586), Jx P"≥∞ x~°ƒùÜ«∞OQÍ, KåÖÏ

Ñ¶∂@∞QÍ ã¨=∂ è•#q∞KåÛ~°∞. J ã¨=∂ è•#O`À P„QÆÇ≤ÏOz# General Havelock

P"≥∞#∞ HÍeÛ"ÕÜ«∂eûOkQÍ Ãã·x‰õΩÅ‰õΩ P ÕâßeKåÛ_»∞.

P P ÕâßÅ#∞ q#fl JrA<£ z~°∞#=Ùfi zOkã∂Î, «∞áêH QÆ∞O_»¡‰õΩ Z Œ∞~°∞QÍ

xÅ|_®¤~°∞. „a\©+π Ãã·x‰õΩÅ «∞áê‰õΩÅ∞ XHõ ™êiQÍ QÆi˚OKå~Ú. P «∞áê‰õΩÖ’¡ #∞O_ç

QÆ∞à◊§ |Ü«∞ÅÊ_ç P"≥∞ ã¨∞‰õΩ=∂~° â◊s~åxfl KèÕkOK«∞‰õΩx Œ∂ã¨∞HõáÈ «∞O_»QÍ<Õ <å<å

™êÃÇÏÉò lO^•ÉÏ^£ JO@∂ P Jã¨=∂# áÈ~å@Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞ x#kOKå~°∞. P

ã≤OÇ¨Ï<å ŒO`À POˆQ¡Ü«∞ Ãã·x‰õΩÅ∞ XHõ Hõ∆O ã÷OaèOz áÈÜ«∂~°∞. =∞Ç¨Ü≥∂ èŒ ÉËQÆO

JrA<£ „áêÏÅ∞ J#O «"åÜ«Ú=ÙÅÖ’ Hõeã≤áÈÜ«∂~Ú.

P =∞Ç¨Ï`«Î~° `åºQÆ=¸iÎH˜ K«i„`«Ö’ `«y#O`« ™ê÷#O ÅaèOK«ÖË^Œ∞. P

Ü≥∂ èŒ∞~åe QÆ « rq`åxfl, P"≥∞ =ºHÎ åfixfl HÕK«Ñ¨~Û q èŒOQÍ „a\©+¨µ K«i„ «HÍ~°∞Å∞,

„a\©+µ ™ê„=∂[º"å Œ∞Å U*O@∞¡ P"≥∞ QÆ∞iOz J"å‰õΩÅ∞ K«"å‰õΩÅ∞ ~åâß~°∞. x*ÏxH

P"≥∞ „¿Ñ=∞#∞ |*Ï~°∞Ö’ J=Ú‡H˘#ÖË Œ∞. ãfi «O„ « ã=∞~° ~°OQÆOÖ’ Õâ◊ÉèíHÎH HÍ#∞HõQÍ

JiÊOzOk. (1857 ã¨fi~å[º ãÖ„QÍ=∞O, ™ê=~å¯~ü, ¿Ñl.88) P «~°∞"å « [iy#

Ñïâ’ èŒ#Å∞ „a\©+¨~°¡ ‰õΩ„@Å#∞ |Ü«∞@ ÃÑ_»∞ «∂, JrA<£ `åºQÆ=∞Ü«∞ K«i„ «#∞

"≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ ≥KåÛ~Ú. P<å\˜ Jã¨ åºÅ#∞, JÉèí∂ « HõÅÊ#Å#∞ |@ì|Ü«∞Å∞ KÕâß~Ú.

D "Õ∞~°‰õΩ ™êy# Hõ$+≤ Ñ¶e «OQÍ P <å\˜ ‰õΩ„@Å HÍ~°∞=∞|∞ƒÅ#∞ pÅ∞Û‰õΩO@∂

=∞ è•ºÇ¨Ïfl =∂~åÎO_»∞_çÖÏ P"≥∞ ™êÇ¨Ï™È¿Ñ « K«i„ « "≥Å∞QÆ∞Å∞ z=∞‡_»O`À ÉËQÆO

JrA<£ L «Î=∞ K«i„ « „Ñ¨ÑÖKåxH˜ "≥Å¡_»~ÚºOk.


ÔQiÖÏ¡ ^•_»∞Å`À „a\©+π Ãã·xHõ ŒàÏÅ#∞ Ç¨Ï_»ÖˇuÎOz#

''P‰õΩÑ¨K«Û Œ∞ã¨∞ÎÅ—— Ü≥∂^èŒ∞~åÅ∞ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «ºãÖ„QÍ=∞ K«i„ «Ö’ „Ñ¨ äŒ=∞ ™êfi «O„ «ºáÈ~å@O =∞Ç¨Ï «Î~°

Ñ¶¨∞@ìO. D áÈ~å@OÖ’ Jã¨=∂#∞ºÅ∞ =∂„`«"Õ∞ HÍ‰õΩO_® ™ê=∂#∞ºÅ∞ ‰õÄ_®

PÜ«Ú è•Å∞ KÕÑ¨\ì =∂ «$Éèí∂q∞ ~°Hõ∆‰õΩ â◊„ «∞=Ù`À áÈ~å@O KÕâß~°∞. „áêÏÅ#∞

JiÊOKå~°∞. D J~°Ê‰õΩ =Ü«∞ã¨∞û`À xq∞ «ÎO ÖË‰õΩO_® áÈ~ÚOk. JO Œi ÅHõ∆ºO

XHõ >Ë ! Ñ¨~å~Ú áêÅ‰õΩÅ ÃÑ «Î#O #∞O_ç =∂ «$Éèí∂q∞H˜ q=ÚHÎ HõeyOK«@O.

JO Œ∞HÀãÖ „ÑüXHõ ~°∂ H˘ Œ=∞ã≤OQÍÖ· áÈ~å_®~°∞, ã≤=OQÆ∞Ö· QÆi˚OKå~°∞. D

"Õ∞~°‰õΩ â◊„ «∞=Ù#∞ QÆ_»QÆ_»ÖÏ_çã∂Î áÈ~å@Ñ äŒOÖ’ J=∞~° «fiO á⁄Ok# J*Ï « =∞Ç≤Ïà◊Å∞

Ñ¨Å∞=Ù~°∞<åfl~°∞. P HÀ=‰õΩ K≥Ok# P‰õΩÑ¨K«Û Œ∞ã¨∞ÎÅ =∞Ç≤Ïà◊ QÍ MÏºu K≥Ok# F

=∞Ç≤Ïà◊ K«i„ «Ñ¨Ù@ÅÖ’ Jã¨Ê+ìOQÍ Œ~°≈#q∞™êÎ~°∞.

K«i„ «Ö’ P"≥∞ ¿Ñ~°∞ „Ñ¨™êÎ=# ÖË Œ∞. P"≥∞ P‰õΩÑ¨K«Û Œ∞ã¨∞ÎÅ =∞Ç≤Ïà◊ QÍ

q∞„`«∞Å∞–â◊„`«∞=ÙÅKÕ QÆ∞iÎOK«|_®¤~°∞. P"≥∞ ZÅ¡Ñ¨C_»∞ P‰õΩ Ñ¨K«Û~°OQÆ∞ ^Œ∞ã¨∞ÎÅ∞

èŒiOK«@O`À „Ñ¨[Å`Àáê@∞QÍ â◊„ «∞=Ù ‰õÄ_® P ¿Ñ~°∞`À P"≥∞#∞ Ñ≤Å∞K«∞‰õΩ<åfl_»∞.

P"≥∞ =∞QÆ Œ∞ã∞ÎÅ`À HõxÊOKå~°∞. „a\©+~°¡‰õΩ =ºu~HõOQÍ áÈ~å_»=∞x „Ñ[Å‰õΩ Ñ≤Å∞ÑÙ

xKåÛ~°∞. P"≥∞ Ñ≤Å∞Ñ¨ÙÖ’ L#fl PHõ~°¬ Ñ¶ë «OQÍ „Ñ¨[Å∞ JãÖMÏºHõOQÍ P"≥∞#∞

J#∞ãïOKå~°∞. P q èŒOQÍ P"≥∞ "≥O@ #_çz# Õâ◊ÉèíHÎ „Ñ¨Ñ¨Ói «∞Ö·# „Ñ¨[Å`À

POˆQ¡Ü«∞ Ãã·x‰õΩÅ ta~åÅ q∂ Œ ^•_»∞Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. „Ñ¨[ÅÖ’ =∂ «$ Õâ◊ ÉèíHÎ

ÉèÏ=#Å#∞ Ô~K«ÛQ˘\ì, â◊„ «∞=Ù‰õΩ =ºu~HõOQÍ „¿Ñ~Ñ≤Oz, „Ñ[Å#∞ «# "≥O@ fã∞‰õΩx,

„Ñ¨à◊Ü«∞ cèHõ~°OQÍ QÆi˚ã¨∂Î „a\©+ππ Ãã·x‰õΩÅ q∂ Œ q~°∞K«∞‰õΩÑ¨_®¤~°∞. ã¨fiO « ŒàÏÅ`À

JHõã≤‡HõOQÍ Œ~°≈#q∞zÛ, J Œ∞ƒù « H“â◊ÅºO`À HõuÎ uÑ¨C «∂, QÆ∞i «Ñ¨Ê‰õΩO_® «∞áêH˜

¿ÑÅ∞Û «∂ â◊„ «∞=¸HõÅ#∞ peÛ K≥O_®_ç# D"≥∞ Ñ¨Å∞™ê~°∞¡ â◊„ «∞™ê÷=~åÅ q∂ Œ

q[Ü«∞=O «OQÍ ^•_»∞Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. J#∞K«~°∞Å∞ Ü«Ú ŒúÌ~°OQÆO = Œe "≥o§<å

P"≥∞ =∂„ «O K≥‰õΩ¯K≥ Œ~°x è≥·~°º™êÇ¨Ï™êÅ`À â◊„ «∞=Ù#∞ Z Œ∞~˘¯x, â◊„ «∞=Ù HõO@

Ñ_»‰õΩO_® KåHõK«HõºOQÍ ÔQiÖÏ¡ áÈ~°∞ [iÑ≤ «Ñ≤ÊOK«∞‰õΩ#fl Ñ¶∞\ÏìÅ∞<åfl~Ú. P q èŒOQÍ

«Ñ≤ÊOK«∞‰õΩ#fl P"≥∞ ZHõ _»‰õΩ "≥_»∞ «∞O^À, =∞m§ P"≥∞ ZHõ _» #∞O_ç =ã¨∞ÎO^À, ZÖÏ

=ã¨∞ÎO^À, UO KÕã¨∞ÎO^À, UÖÏ =∂Ü«∞=∞ø «∞O^À â◊„ «∞QÆ∂_è»Kå~°∞Å‰õΩ JO «∞|@ìÖË Œ∞.

D "Õ∞~°‰õΩ „a\©+π Ãã·x‰õΩÅ q∂ Œ, Ãã·xHõ ™ê÷=~åÅ q∂ Œ P"≥∞ KÕã≤#

^•_»∞Å∞, P •_»∞Å f~°∞ ≥#∞flÅ#∞ Œi≈Oz# J Œ$+ì=O «∞Å∞ q=iOz# Hõ äŒ<åÅ∞,

„a\©+π JkèHÍ~°∞Å∞ ~åã¨∞‰õΩ#fl JkèHÍ~°, J#kèHÍ~° ÖËYÅ∞, „Ñ¨Éèí∞ «fi iHÍ~°∞¤Å∞ P"≥∞

™êÇ¨Ïã¨ Hõ$`åºÅ#∞ "≥Å¡_çã¨∞Î<åfl~Ú. D Ñ¨K«Û Œ∞ã¨∞ÎÅ =∞Ç≤Ïà◊ ™êÇ¨Ï™êxfl „Ñ¨™êÎqã¨∂Î,

' ÉËQÆ=∞ ü H˜ JOâ◊¥ñ — J#∞ „QÆO äŒOÖ’ ~°K«~Ú « ¿Ñ~˘¯#@∞¡ ' ÉèÏ~° ü ˆH ™êfi «O„ «º

ãÖ„QÍ=∞O "Õ∞ñ =Úã≤¡O =∞Ç≤ÏàÏ "ÀOHÍ Ü≥∂QÆ •<£ — J#∞ Ñ¨ÙãÎHõOÖ’ ~°K«~Ú„u,

JbÑ¶∞~ü =Úã≤¡O Ü« x=i≈\© JKå~°∞ºÅ∞ _®Hõì~ü Ja^• ã¨q∂Ü«ÚnÌ<£ (¿Ñl. 44Ö’)

D q èŒOQÍ L@OHÕKå~°∞.

'..P =∞Ç≤Ïà◊ JkfifÜ«∞ è≥·~°ºâße. P"≥∞‰õΩ =∞$ «∞ºÉèíÜ«∞O U =∂„ «O ÖË Œ∞.

Ñ¶≤~°OQÆ∞Å∞ QÆi˚ã¨∞Î<åfl, «∞áê‰õΩÅ∞ QÆ∞O_»¡#∞ =i¬ã¨∞Î<åfl J «ºO « è≥·~°ºâße J~Ú#

Ãã·x‰õΩ_ç =∞ÖË¡ P"≥∞ «∞áêH˜ QÆ∞O_»¡ =~°¬OÖ’ xOáêkQÍ #_çz "≥àı§k. P"≥∞#∞ H˘xfl

™ê~°∞¡ #_çz =ã¨∞ÎO>Ë K«∂âßO. =∞iH˘xfl™ê~°∞¡ QÆ∞„~°O q∂ Œ ™êfii KÕã¨∂Î K«∂âßO.

Y_»æq<åºãÖÖ’, QÆ∞i «Ñ¨Ê‰õΩO_® «∞áêH˜ ¿ÑÅÛ@OÖ’ P"≥∞ =∞Oz <Õ~°Êi. P"≥∞ è≥·~°º

™êÇ¨Ï™êÅ#∞ K«∂ã≤ „Ñ¨[ÅÖ’ L`åûÇ¨ÏO kfiQÆ∞©Hõ$ «=∞ÜÕ∞ºk..—. D =~°‚# ^•fi~å

P"≥∞ ÔQiÖÏ¡ áÈ~°∞ ™êyOKÕ Œx =∞#O J~°÷O KÕã∞HÀ=K«∞Û. P"≥∞ ZHõ _»#∞Oz =ã∞ÎO^À,

ZHõ _çH˜ "≥o§áÈ «∞O^À â◊„ «∞=Ù‰õΩ ≥eÜ«∞‰õΩO_® ^•_»∞Å∞ [iÑ≤# f~°∞ P"≥∞ ÔQiÖÏ¡

59 60


~° «O„`åxfl ã¨∞Êù~°‰õΩ ≥ã¨∞ÎOk.

„a\©+π ™ê÷=~°O q∂ Œ ^•_ç KÕã≤ â◊„ «∞Ãã·x‰õΩÅ`À áÈ~å_»∞ «∂ P"≥∞

f„=OQÍ QÍÜ«∞Ñ¨_®¤~°∞. P QÍÜ«∞O HÍ~°OQÍ J"≥∞ QÆ∞„~°O q∂ Œ #∞O_ç HÕ Œ

Ñ_çáÈÜ«∂~°∞. P ã=∞Ü«∂xfl J Œ#∞QÍ LÑÜ≥∂yOK«∞‰õΩx â◊„ «∞=Ù P"≥∞#∞ K«∞@∞ì=Ú\ì

|OkèOKå_»∞. JHõ _ç #∞O_ç P"≥∞#∞ Ãã·xHõ ™ê÷=~åxH˜ «~°eOKå_»∞. P"≥∞#∞ „a\©+¨µ

JkèHÍi ÖˇÑ¶≤ì#O\ò Ç¨Ï_»û<£ Hõ@∞ìk@ì"≥∞ÿ# |O^À|ã¨∞Î À JOÉÏÖÏÖ’x „a\©+¨µ Ãã·xHõ

™ê÷=~åxH˜ ÑÖáê_»∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ JOÉÏÖÏÖ’x POˆQ¡Ü«∞ Ãã·xHÍkèHÍ~°∞Å‰õΩ P"≥∞

QÆ∞iOz, P"≥∞ x~°fiÇ≤ÏOz# ^•_»∞Å QÆ∞iOz, P"≥∞ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ

q=~åÅ#∞, P"≥∞ è≥·~°º™êÇ¨Ï™êÅ#∞ q=~°OQÍ ZHõ~°∞=Ù ÃÑ_»∞ «∂, *Ï„QÆ «ÎÅ∞ K≥|∞ «∂

JOÉÏÖÏ Ãã·xHõ ™ê÷=~°O _çÑ¨Óº\© Hõq∂+¨#~ü‰õΩ 1857 EÖ· 29# ÖËY ~åâß_»∞.

P ÖËYÖ’, <Õ#∞ q∂ = ŒÌ‰õΩ XHõ =Úã≤¡O =Ú Œ∞ãëx ÑÖÑ¨Ù «∞<åfl#∞. P"≥∞

qz„ «"≥∞ÿ# =∞Ç≤Ïà◊. P"≥∞ P‰õΩÑ¨K«Û Œ∞ã¨∞ÎÅ∞ èŒiã¨∞ÎOk. HõOÃÑh q∂ Œ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞

KÕÜ«∞=∞x „Ñ[Å#∞ Ô~K«ÛQ˘@ì_»O P"≥∞ Ñx. ãfiÜ«∞OQÍ PÜ«Ú è•Å∞ KÕÑ\ì u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞

^•~°∞Å‰õΩ <åÜ«∞Hõ «fiO =Ç≤ÏOz =∞# ™ê÷ú=~åÅ q∂ Œ •_»∞Å∞ KÕã¨∞ÎOk. Ñ¨Å∞=∂~°∞¡

=∞# ™ê÷=~åÅÃÑ· è≥·~°º™êÇÏ™êÅ`À q~°∞K«∞‰õΩÑ_çOk. P"≥∞ PÜ«Ú èŒO KÕÑ_ç Õ S Œ∞QÆ∞~°∞

™êÜ«Ú èŒ ÑÙ~°∞+µÅ`À áÈ~å_»QÆÅ â◊HÎ=∞O «∞~åÅx, P"≥∞ ÉÏi# Ñ_ç# =∞# ã≤áê~ÚÅ∞,

JkèHÍ~°∞Å∞ K≥|∞ «∞<åfl~°∞. P"≥∞ Ñ¨@∞ì|_ç# ~ÀA#, tHõ∆ á⁄Ok# Ãã·xHÍkèHÍiÖÏ

#QÆ~°OÖ’x u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞^•~°∞Å#∞ ‰õÄ_Õã¨∞‰õΩx, =∞# ™ê÷=~åÅ q∂ Œ ^•_ç KÕã≤

áÈ~å_»∞ «∂ Ñ¨@∞ì|_çOk. P"≥∞ Hõ_»∞ „Ñ¨=∂ ŒHÍi. *Ï„QÆ «Î ã¨∞=∂, Jx ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞.

D ÖËY#∞ Y∞s¬ £ =ÚãÎá¶ê ~°rfi ~åã≤# [OQ∑–ÜÕ∞–P*Ïk 1857 J#∞ L~°∂Ì

„QÆO äŒOÖ’ „Ñ¨K«∞iOKå~°x, ' ÉèÏ~° ü ˆH ™êfi «O„ «º ãÖ„QÍ=∞O "Õ∞ñ =Úã≤¡O =∞Ç≤ÏàÏ

"ÀOHÍ Ü≥∂QÆ •<£ — „QÆO äŒäŒ ~°K«~Ú„u _®Hõì~ü Pa^• ã¨q∂Ü«ÚnÌ<£ «# „QÆO äŒOÖ’

(45= ¿ÑlÖ’) q=~°OQÍ L@OHÕKå~°∞. D ÖËY`À áê@∞QÍ JOÉÏÖÏÖ’x W «~°

POˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å‰õΩ Ñ¨Å∞ =ÚO Œã¨∞Î ÃÇÏK«ÛiHõÅ∞ KÕã¨∂Î P‰õΩÑ¨K«Û Œ∞ã¨∞ÎÅ =∞Ç≤Ïà◊#∞

JOÉÏÅÖ’x „a\©+¨µ Ãã·xHõ ™ê÷=~åxH˜ Ñ¨\˜+ì"≥∞ÿ# |O^À|ã¨∞Î À «~°eOKå~°∞.

ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «º ãÖ„QÍ=∞ K«i„ «Ö’ J «ºO « „‰õÄ~°∞_çQÍ#∂, WzÛ# =∂@

«Ñ¨Ê@OÖ’ „Ñ¨„Ñ¨ äŒ=ÚxQÍ JÑ¨MÏºux =¸@QÆ@∞ì‰õΩ#fl POˆQ¡Ü«∂kèHÍi ÖˇÑ¶≤ì<≥O\ò

ÇÏ_»û<£ ÖÏO\ „a\©+π Ãã·xHÍkèHÍi P"≥∞ è≥·~°º™êÇÏ™êÅ#∞ ãfiÜ«∞OQÍ „Ñâ◊Oã≤OKå_»∞.

D "Õ∞~°‰õΩ PÜ«∞# «# ãÇÏK«~° JkèHÍ~°∞Å‰õΩ ÖËYÅ •fi~å ≥eÜ«∞KÕâß_»∞. =∂ «$ Õâ◊O

Ñ¨@¡ P"≥∞‰õΩ#fl Q“~°=O J «_çx Jq∞ «OQÍ PHõ@∞ì‰õΩOk. J „Ñ¨ÉèÏ=O`À ' *’<£ PÑ¶π

P~ü — `À P"≥∞#∞ áÈÅ∞Û «∂ H©iÎOKå_»∞. (ÉèÏ~° ü ˆH ™êfi «O„ «º ãÖ„QÍ=∞O "Õ∞ñ

=Úã≤¡O =∞Ç≤ÏàÏ "ÀOHÍ Ü≥∂QÆ •<£, _®Hõì~ü Pa^• ã¨q∂Ü«ÚnÌ<£, ¿Ñl.45)

P POQ¡Ü«∂kèHÍi ~åã≤# ÖËYÅÖ’x ÃÇÏK«ÛiHõÅ#∞, P"≥∞ K«~°ºÅ#∞ JkèHÍiHõ

ÖËYÅÖ’ P"≥∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ q=iOz# f~°∞, P ãÖ Œ~°ƒùOQÍ ÖËYÖ’ "å_ç# ÉèÏ+¨

f„= «#∞ |\ì P‰õΩÑ¨K«Û ^Œ∞ã¨∞ÎÅ =∞Ç≤Ïà◊ QÍ MÏºuQÍOz# P Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞ „a\©+π

Ãã·xHÍkèHÍ~°∞Å QÆ∞O_≥Ö’¡ ZO «\˜ QÆ∞|∞Å∞ Ñ¨Ù\ìOzO^À J~°÷O KÕã¨∞HÀ=K«∞Û.

D "Õ∞~°‰õΩ JOÉÏÖÏ Ãã·xHõ ™ê÷=~åxH˜ ÑÖÑ¨|_ç# P"≥∞ P «~°∞"å « U"≥∞ÿO^À

≥eÜ«∞~åÖË Œ∞. â◊„ «∞ ŒàÏÅÖ’ JO «\˜ ÉèíÜ≥∂`åÊ «O ã¨$+≤ìOz POˆQ¡Ü«∞ JkèHÍ~°∞Å#∞

ÇÏ_»ÅQ˘@ì_»O HÍ‰õΩO_® Hõ_»∞ *Ï„QÆ «Î ã¨∞=∂ JO@∂ Ñ¨~°ã¨Ê~°O =ÚO Œã¨∞Î *Ï„QÆ «ÎÅ∞

≥Å∞Ñ¨ÙHÀ"åeû#O « ÉèíÜ«∂#Hõ Ñïã≤÷ «∞Å#∞ „a\©+¨µ Ãã·xHõ ™ê÷=~åÅÖ’ HõeÊOz# P

Ü≥∂ èŒ∞~åex â◊„ «∞=Ù UO KÕã≤ LO\Ï_»#fl q+¨Ü«∞O =∞#O TÇ≤ÏOK«ÖËxk U=∂„ «O

HÍ Œ∞.

Ç≤ÏO Œ∂– =Úã≤¡OÅ‰õΩ èŒ~°‡O, P «‡Q“~°=O, „áêO, èŒ#O J#∞ <åÅ∞QÆ∞ JOâßÅ∞

„Ñ¨ è•#O.D JOâßÅ#∞ ˆH=ÅO ã¨fi Õj áêÅ#Ö’, ã¨fi Õj áêÅ‰õΩÅ∞ =∂„ «"Õ∞

„Ñ¨™êkOK«QÆÅ~°∞. HõOÃÑh Ãã·x‰õΩÅ∞ „Ñ¨[Å#∞ ^ÀK«∞‰õΩO@∞<åfl~°∞. P «‡Q“~°"åxfl

=∞O@ HõÅ∞ÑÙ «∞<åfl~°∞. „ã‘ÎÅ q∂ Œ JÑ¶∂~Ú`åºÅ∞, J`åºKå~åÅ∞ [~°∞ÑÙ «∞<åfl~°∞...

Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡O áœ~°∞Å#∞ ÃÇÏK«Ûiã∞Î<åflO. P «‡Q“~°=O`À, èŒ~°‡| ŒúOQÍ „ÑâßO «

rq «O ™êyOKåÅO>Ë ã¨fi Õj áêÅ# HÀãÖ â◊ «$=ÙÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ PÜ«Ú è•Å∞

KÕÑ¨@ìO_ç. ã¨fi Õj Ãã·#ºOÖ’ ÉèísÎHõO_ç...=∂ «$ Õâ◊O HÀãÖ ™êQÆ∞ «∞#fl áÈ~å@OÖ’

ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞ HõO_çç. â◊ «$=Ù‰õΩ ã¨Ç¨ÏHõiOK«HõO_ç. P„â◊Ü«∞O W=fiHõO_ç.

–ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü =∞Ç¨Öò

61 62


~°≠Ïhû ~å˜ "≥#flO\˜ xÅz „áêÏÅiÊOz# Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞

=ÚO^Œ~ü

1857 <å\˜ ãÖ„QÍ=∞OÖ’ =∂„ «Éèí∂q∞x „a\©+¨µ áêÅ‰õΩÅ #∞O_ç q=ÚHÎ

KÕÜ«∞_®xH ‰õΩÅ=∞`åÅ‰õΩ Jf «OQÍ „Ñ[Å∞ áÈ~°∞Ö’ áêÖÁæ<åfl~°∞. PÜ«∂ „áêO`åÅÖ’x

ã¨fi Õj áêÅ‰õΩÅ Ñ¨H∆Í# u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ KÕã≤# Ü≥∂ èŒ∞Å∞ z=i =~°‰õΩ «=∞ „áêÏÅ#∞

ÑÖQÍ ÃÑ\ì <åÜ«∞‰õΩÅ "≥O@ #_çKå~°∞. z=~°‰õΩ „áêÏÅ#∞ ‰õÄ_® «$„áêÜ«∞OQÍ

ÉèÏqOz «ºlOKå~°∞. P q èŒOQÍ áÈ~°∞ÉÏ@Ö’ #_çz J=∞~° «fiO á⁄Ok# =Úã≤¡O

Ü«Ú= «∞ÅÖ’ ~°≠Ïhû ~å˜ ÅH©∆‡ÉÏ~Ú h_»ÖÏ "≥#flO\˜ xÅz â◊„ «∞=Ù`À áÈ~å_ç# F

™êÇ¨Ïã¨ Ü«Ú=u Hõ äŒ#O ≥Å∞ã¨∞ÎOk. P"≥∞ ¿Ñ~°∞ =ÚO Œ~ü.

~°≠Ïhû ~å˜ ÅH©∆;ÉÏ~Ú J=∞~° «fiO á⁄Ok# f~°∞ QÆ∞iOz „Ñ¨ è•#OQÍ Ô~O_»∞

Hõ äŒ<åÅ∞ L<åfl~Ú. P Hõ äŒ<åÅÖ’ XHõ\˜ ~å˜ ÅH©∆∆‡ÉÏ~Ú „a\©+¨~°¡ «∞áêH˜ QÆ∞O_»¡‰õΩ

|Ö·O Œ#flk. D q+¨Ü«∂xfl KåÖÏ=∞Ok K«i„ «HÍ~°∞Å∞ JOwHõiã¨∞Î<åfl~°∞. P Hõ äŒŒ#O

„Ñ¨HÍ~°OQÍ ~°≠Ïhû ~å˜ ÅH©∆‡ ÉÏ~ÚH˜ JOQÆ~°Hõ∆‰õΩÖÏ¡ W~°∞=Ù~°∞ Ü«Ú= «∞Å∞ =∞QÆ

"ÕëêÖ’¡ P"≥∞#∞ ZÅ¡Ñ¨C_»∂ "≥#flO\˜ LO_Õ"å~°∞. P W ŒÌiÖ’ XHõ~°∞ =Úã≤¡O Ü«Ú=u.

P"≥∞ ~å˜ À áê@∞ „a\©+π Ãã·xHÍkèHÍ~°∞Å «∞áêH˜ QÆ∞à◊§‰õΩ |ÅÜ«∂º~°∞. JÑ¨Ê\˜

ÃãO„@Öò WO_çÜ«∂ „áêO`åxH˜ QÆ=~°fl~ü [#~°Öò „ÑüxkèQÍ xÜ«∞q∞OK«|_ç# ~å|~üì

ÃÇÏq∞Åì<£ 1858 JHÀì|~ü 30# JÑ¨Ê\˜ ÉèÏ~° « „Ñ¨Éèí∞ «fi HÍ~°º Œi≈ Z_£ã¨<£‰õΩ XHõ ÖËY

~åâß_»∞.

P ÖËYÖ’ ~å˜ ÅH©;ÉÏ~Ú q∂ Œ `å=Ú ™êkèOz# q[Ü«∂xfl q=iOKå_»∞.

~å˜ ÅH©∆‡ÉÏ~Ú U q èŒOQÍ =∞~°ÕzOk q=~°OQÍ ≥eáê_»∞. P Hõ äŒ#O „Ñ¨HÍ~°OQÍ,

~å˜ "≥#flO\˜ XHõ =Úã≤¡O Ü«Ú=u QÆ∞„~°O q∂ Œ J#∞ãïOKÕk. H˘~îåH˜ ã¨~å~Ú

„áêO «OÖ’ ~å˜ Àáê@∞QÍ P"≥∞‰õΩ «∞áêH˜ QÆ∞O_»∞¡ «yÖÏ~Ú. P"≥∞ ~å˜ Àáê@∞QÍ

XˆH™êi <ÕÅH˘iyO Œx q=iOKå_»∞.

P q+Ü«∂xfl EIGHTEEN FIFTY SEVEN „QÆO äŒOÖ’ Dr. Surendra Nath Sen

POˆQ¡Ü«∂kèHÍi ~å|~üì ÃÇÏq∞Åì<£ q=~°#∞ L@OHÕKå~°∞. ( '.. The Rane was onHorse back, and close to her was the female (a Mohomaden) who seems neverto have left her side on any occasion, these two were struck by bullets and fell' (Page 295) D ÖËYÖ’ ZHõ _® ‰õÄ_® P Ü«Ú=u Z=~°#fl q+Ü«∞O „Ñ™êÎqOK«ÖË Œ∞.

P HÍ~°OQÍ P"≥∞ J*Ï˝ « Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞QÍ q∞yeáÈ~ÚOk. ÉèÏ~° « „Ñ¨Éèí∞ «fiO

1973Ö’ „ÑK«∞iOz# Who's who of Indian Martyrs, Vol. 3 Ö’ =∂„ «O ~°≠Ïhû

~å˜ À áê@∞QÍ Ñ¨Å∞ áÈ~å\ÏÅÖ’ áêÖÁææ#fl P =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊ QÆ∞iOz# ãÖH∆ÑÎ

q=~åÅ#∞ _®Hõì~ü Ñ≤.Ü«∞<£. KèÀ„áê D „HÕk q èŒOQÍ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.

'..Fought by the side of Maharani Lakshmi Bai during the battles againstthe British at Jhansi, Koonch, Kapi and Gwalior, Killed in the battle at Kotah-ki-sarai in Gwalior, where the Rani attained martyrdom. Her Body was also cre-mated in the garden of Baba Ganga Das at Gwalior on June 17, 1857 ' - Who'swho of Indian Martyrs, Vol.3, Govt. of India Publications, New Delhi, 1973,Page.102.

P Ü≥∂ èŒ∞~åe ¿Ñ~°∞ =ÚO Œ~ü (MUNDAR) Jx _®Hõì~ü KèÀ„áê ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.

D q=~°Å#∞, K«i„ « „QÆO ä•ÅÖ’ =ºHõÎO J=Ù «∞#fl Hõ äŒŒ<åÅ‰õΩ J#fi~ÚOK«∞‰õΩx

K«∂¿ãÎ P J*Ï˝ « Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞ ¿Ñ~°∞ ' =ÚO Œ~ ü — QÍ ÉèÏqOK«=K«∞Û.

(–1857)

63 64


„a\©+π Ãã·xHõ =¸HõÅ#∞ ™êÜ«Ú èŒOQÍ Z Œ∞~˘¯#fl è≥·~°ºâße

ÉËQÆO ~°Ç‘Ï=∂

„Ñ¨ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ãÖ„QÍ=∞O, =∂ «$ Õâßaè=∂#∞Ö·# „Ñü Ñ¨Ù~°∞+¨µ_»∞, „Ñü ¢ã‘Î

Ö’ åºQÍÅ |e"ÕkHõ#∞ P#O ŒOQÍ Jkè~ÀÇ≤ÏOK«QÆÅ ™êÇÏ™êxfl, P`å‡~°ÊÏ ã∂ÊùiÎx

HõÅ∞QÆKÕã≤Ok. P g~°QÆ∞O H˘O Œifl =ºHÎQÆ « ™êÇ¨Ï™êÅ‰õΩ Ñ¨ÙiH˘eÊ Õ =∞iH˘O Œifl

L=∞‡_ç áÈ~å\ÏÅ‰õΩ ã¨#fl Œ∞úÅ#∞ KÕã≤Ok. D "Õ∞~°‰õΩ „a\©+π Ãã·xHõ ŒàÏÅ q∂ Œ

q~°∞K«∞‰õΩÑ_»¤ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ ŒàÏÅ`À HõÅã≤ áÈ~°∞ÉÏ@#∞ ZOK«∞‰õΩ<åfl~°∞ ÉËQÆO ~°Ç‘Ï=∂.

P"≥∞ L`«Î~°„Ñ¨^Õâò ~å¢+¨ìOÖ’x =Ú[Ñ¶¨~üÑ¨Ó~ü lÖÏ¡‰õΩ K≥Ok# ~å[Ñ¨Ù„`«∞Å

‰õΩ@∞O|OÖ’ 1829Ö’ [x‡OKå~°∞. ~å[Ñ¨Ù„ «∞Å â∫~°º„Ñ¨ åáêÅ∞ ãÖ «iOK«∞‰õΩ#fl

P"≥∞ ™êfi`«O„`«º ãÖ„QÍ=∞OÖ’ „a\©+π Ãã·xHõ =¸HõÅ q∂^Œ ã¨=∞~° â◊OY~å=O

ÑÓiOKå~°∞. PÜ«Ú èŒO èŒiOz u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ ŒàÏÅ`À Hõeã≤ â◊„ «∞=¸HõÅ#∞ ãOÇÏiOKÕ

HÍ~°º„Hõ=∞OÖ’ L`åûÇ¨ÏOQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞.

D áÈ~°∞Ö’ QÍÜ«∞Ñ_ç# P"≥∞ „a\©+π Ãã·xHÍkèHÍ~°∞Å‰õΩ |On JÜ«∂º~°∞. â◊„ «∞=Ù

QÆ∞ÃÑÊ\’¡ L<åfl, U=∂„`«O `«Å=OK«x P Ü≥∂^èŒ∞~åeH˜ Ãã·xHÍkèHÍ~°∞Å∞ LitHõ∆

qkèOKå~°∞. =∂ «$ Õâ◊O HÀãÖ =∞~°ÕK«@O J «ºO « Q“~°=OQÍ ÉèÏqOz# ÉËQÆO

~°Ç‘Ï=∂ z#fl =Ü«∞ã¨∞ûÖ’<Õ, Ñ¨Ù\ì# QÆ_»¤HÀãÖ „áêÏÅ#∞ JiÊOKå~°∞. P «~°∞"åu

«~°O qÑ¡=HÍ~°∞Å‰õΩ P"≥∞ P Œ~°≈OQÍ xeKå~°∞.

(Who is who Indian Martyrs, Dr. PN Chopra, Govt. of India Publications,New Delhi.1973, Page. 118)

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞Ü≥∂ èŒ∞Å H∆=∞O HÀ~°∞ «∂ JyflH˜ PÇ¨ï ≥·#

Jã¨æs ÉËQÆO

„Ñ¨ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ãÖ„QÍ=∞OÖ’ =∂ «$Éèí∂q∞ Ñ¨@¡ ≥QÆx |O è•xfl ÃÑOK«∞‰õΩ#fl

„Ñü XHõ¯~°∂ JÑ¨Ó~°fi"≥∞ÿ# `åºQÍÅ`À z~°ã¨‡~°©Ü«ÚÅÜ«∂º~°∞. J@∞=O\˜

`åºQÆ èŒ#∞ÅÖ’ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞Å H∆=∞O HÀ~°∞‰õΩO@∂ «##∞ å#∞ |e KÕã∞‰õΩ#fl

`åºQÆje N=∞u Jãæs ÉËQÆO.

1811 AÖ· 5# L «Î~°„Ñ Õâò ~åRO =Ú[Ñ¶~üÑÓ~ü lÖÏ¡Ö’ Jãæs ÉËQÆO [x‡OKå~°∞.

P"≥∞ ‰õΩ@∞O|O „Ñ¨^äŒ=∞ ™êfi`«O„`«ºãÖ„QÍ=∞Ü≥∂^èŒ∞Å ‰õΩ@∞O|O. 1857<å\˜

áÈ~å@OÖ’ áêÖÁæ#fl MÏfir J|∞ÌÖò ~°Ç≤Ï=∂<£ P"≥∞ ‰õΩ=∂~°∞_»∞.J|∞ÌÖò ~°Ç≤Ï=∂<£#∞

„a\©+π „Ñ¨Éèí∞ «fiO Lifã≤Ok. P u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞Ö’ P"≥∞ ‰õÄ_® Ñ¨~ÀHõ∆OQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞.

P ãÖ„QÍ=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl „Ñü XHõ ~°∂ «# a_»¤ÖË#x ÉèÏqOz# P"≥∞ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞

g~°∞Å‰õΩ P„â◊Ü«∞O HõeÊOK«@O, PÇ¨~° áêhÜ«∂Å∞ JOkOK«@OÖ’ ã¨Ç¨Ü«∞Ñ¨_®¤~°∞.

D q+¨Ü«∞O ≥eã≤# POˆQ¡Ü«∞ Ãã·xHÍkèHÍ~°∞Å∞ P"≥∞#∞ |OkèOKå~°∞. P"≥∞

q∂ Œ ~å[„^ÀÇ¨ÏO =Ú„ Œ"Õâß~°∞. „Ñ¨ äŒ=∞ ™êfi «O„ «ºãÖ„QÍ=∞ Ü≥∂ èŒ∞Å ~°Ç¨Ï™êºÅ∞

K≥ÑÊ=∞x P"≥∞#∞ "ÕkèOKå~°∞. JkèHÍ~°∞Å`À ãÇÏHõiOK«‰õΩO>Ë ãr= ŒÇÏ#O KÕ™êÎ=∞x

ÉˇkiOKå~°∞. P ÉˇkiOÑ¨ÙÅ∞ Ug ‰õÄ_® P"≥∞ Ñ¨@∞ì ŒÅ#∞ ã¨_»eOK«ÖËHõáÈÜ«∂~Ú.

z=~°‰õΩ ÉèíÜ«∞OHõ~° z„ «Ç≤ÏOãÅ áêÖËã≤<å P"≥∞ ÖÁOQÆÖË Œ∞, ÃÑ Œq qÑÊÖË Œ∞. JO Œ∞‰õΩ

P„QÆÇ≤ÏOz# JkèHÍ~°∞Å∞ P"≥∞#∞ ãr= ŒÇÏ#O KÕ~ÚOKå~°∞. POQ¡Ü«∞ Ãã·xHÍkèHÍ~°∞Å

Ç≤ÏO™ê`«‡Hõ KÕ+¨ìÅ#∞ ÉèíiOz# Jã¨æs ÉËQÆO =∂`«$Éèí∂q∞ ¿ã=Ö’ z~°∞#=Ùfi`À

|ÅÜ«∂º~°∞.

(Freedom Movement and Indian Muslims, Santimoy Ray, PPH, NewDelhi,1993, Page.116 and Who is who Indian Martyrs, Dr. PN Chopra, Govt. ofIndia Publications, New Delhi.1973, Page. 118)

(1829–1857)

(1811–1857)

65 66


POQÆ¡ Ãã·<åºÅ#∞ ™êÜ«Ú èŒOQÍ xÅ∞=iOz# ™êÇ¨Ïã≤

ÉËQÆO [q∂ÖÏ

=∂ «$Éèí∂q∞x Ñ¨~å~ÚáêÅ‰õΩÅ #∞O_ç q=ÚHõÎO KÕã≤ ™⁄O « QÆ_»¤#∞ ã¨fi ÕjÜ«ÚÅ

áêÅ#Ö’ K«∂_®Å#fl „Ñ¨QÍ_è»HÍOHõ∆ Hõey# Ü≥∂ èŒ∞Å∞ „ã‘Î–Ñ¨Ù~°∞+¨ ÉèË ŒO ÖË‰õΩO_®

„Ñ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ãO„QÍ=∞ ÉÏ@#∞ Z#∞fl‰õΩ<åfl~°∞. P q èŒOQÍ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞Å`À

HõÅã≤ Hõ Œ#~°OQÍ# POˆQ¡Ü«∞ Ãã·x‰õΩÅ#∞ xÅ∞=iOz# Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ XHõ~°∞ ÉËQÆO

[q∂ÖÏ.

L «Î~°„Ñ¨ Õâò ~å„+ìOÖ’x =Ú[Ñ¶~üÑ¨Ó~°∞ lÖÏ¡Ö’x F „QÍ=∞OÖ’ ÉËQÆO [q∂ÖÏ

1935Ö’ [x‡OKå~°∞. P"≥∞ P`å‡aè=∂<åxH˜ =∂~°∞¿ÑÔ~·# Ñ¨~å~Ú áêÅ‰õΩÅ‰õΩ

«Å=OK«x Ñ~îå#∞ ‰õΩ@∞OÉÏxH K≥Ok# Ü«Ú=u. Ñ~å~ÚáêÅ‰õΩÅ ÃÑ «Î<åxfl U=∂„ «O

ã¨Ç≤ÏOK«x "å~°ã¨ «fiOQÆÅ P"≥∞ POˆQ¡Ü«ÚÅ JkèHÍ~åxfl JOwHõiOK«ÖË Œ∞. HõOÃÑh

áêÅ‰õΩÅ∞ =∂ «$Éèí∂q∞x HõÉÏ˚ KÕÜ«∞@O ÉèíiOK«ÖËHõáÈÜ«∂~°∞.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ 1857 <å\˜ „Ñ¨ äŒ=∞ ™êfi «O„ «ºãÖ„QÍ=∞ #QÍ~å "≥∂yOk. P

#QÍ~å`À P"≥∞Ö’x Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞ ~°~°OQÍxH˜ ã≤ ŒúÌ=∞Ü«∂º~°∞. =∂ «$Éèí∂q∞ ¿ã=Ö’

„áêÏÅ#∞ «$„áêÜ«∞OQÍ ÉèÏqOz# ZO «\ åºQÍxÔH·<å ã≤ ŒúÑ_ç =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞.

ã¨fi^ÕjáêÅ‰õΩÅ q∂^Œ ^•_»∞Å∞ [~°∞Ñ¨Ù`«∂ `«~°e=ã¨∞Î#fl „a\©+¨µ ¿ã#Å#∞

xÅ∞=iOK«_®xH˜ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞Ü≥∂ èŒ∞Å`À Hõeã≤ â◊ «$=ÙÃÑ· HõÅ|_®¤~°∞.

P ãÖ^Œ~°ƒùOQÍ POˆQ¡Ü«∞ Ãã·<åºÅ∞ P"≥∞#∞ JÔ~ã¨∞ì KÕâß~Ú. „a\©+¨µ Ãã·xHõ

<åºÜ«∞™ê÷#O qKå~° «O «∞#∞ Ñ¨ÓiÎKÕã≤ P"≥∞‰õΩ LitHõ∆#∞ „Ñ¨Hõ\ÕzOk. Ñ¨Ù\ì#

QÆ_»¤#∞ Ñ¨~å~Ú áêÅ‰õΩÅ #∞O_ç q=ÚHõÎO KÕÜ«∞@OÖ’ „áêÏÅ#∞ JiÊOz ÉËQÆO

[q∂ÖÏ K«i`å~°∞÷~åÅÜ«∂º~°∞.

(Who is who Indian Martyrs, Dr. PN Chopra, Govt. of India Publications,New Delhi.1973, Page. 64)

Hõ Œ#~°OQÍ# â◊„ «∞=Ù#∞ ZkiOz# Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞

ÉËQÆO L"£∞^•Ì

„Ñ¨ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ãÖ„QÍ=∞OÖ’ POˆQ¡Ü«∞ Ãã·x‰õΩÅ`À áÈ~å_»∞ «∂ QÍx, â◊ «$

Ãã·x‰õΩÅ#∞ xÅ∞=iOK«@OÖ’ QÍx, u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞Å‰õΩ ã¨Ç¨Ü«∞ã¨Ç¨ÏHÍ~åÅ∞

JOkOK«@OÖ’ QÍx =∞Ç≤Ïà◊Å∞ «=∞ ≥·# áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. P HÍ~°OQÍ "≥Ú «ÎO

q∂ Œ 255 =∞Ok Ü«Ú= «∞Å∞ LiHõO|O ZHÍ¯~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ Who is who Indian

Martyrs, (Dr. PN Chopra,Govt. of India Publications, New Delhi.1973) „QÆO äŒOÖ’

¿Ñ~˘¯#fl =∞Ç≤ÏàÏ Ü≥∂^èŒ∞ÅÖ’ J`«ºkè‰õΩÅ∞ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ LO_»@O qâı+Ö.

J@∞=O\˜ qt+ì ™ê÷#O á⁄Ok# =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ ÉËQÆO L"£∞^•Ì XHõ~°∞.

L «Î~°„Ñ¨ Õâò ~å„+ìOÖ’x =Ú[Ñ¶~üÑ¨Ó~°∞ lÖÏ¡Ö’x F „QÍ=∞OÖ’ ÉËQÆO L"£∞^•Ì

1931Ö’ [x‡OKå~°∞. ÉèíÜ«∞=∞O>Ë Uq∞\’ Z~°∞QÆx *Ï\ò ‰õΩ@∞OÉÏxH K≥Ok# Ü«Ú=u

P"≥∞. „áêÏÅ#∞ ÑÖQÍ ÃÑ@ì~Ú<å ã¨fi^ÕjáêÅ##∞ ™êkèOK«∞HÀ"åÅ#fl

P`å‡aè=∂#O`À â◊„ «∞=Ù`À «Å|_»@OÖ’ U=∂„ «O "≥#∞HÍ_»x "å~°ã¨ «fiO P"≥∞k.

Ñ~å~ÚáêÅ‰õΩÅ ÃÑ «Î#O P"≥∞‰õΩ #K«ÛÖË Œ∞. Ñ~å~ÚáêÅ‰õΩÅ# áêÅ„^Àe ãfi ÕjÜ«ÚÅ

áêÅ##∞ „Ñü+≤ìOK«∞HÀ"åÅ#flk P"≥∞ HÀiHõ.

P PHÍOHõ∆#∞ ™êkèOK«∞‰õΩ<Õ J=HÍâ◊O 1957Ö’ ÅaèOK«QÍ<Õ Ñ¨~å~Ú áêÅ‰õΩÅ

ÃÑ «Î<åxH˜ K«~°=∞w «O áê_®Å#∞‰õΩO@∞#fl Ü≥∂ èŒ∞Å ã¨~°ã¨# ÉËQÆO L"£∞^•Ì KÕ~å~°∞.

ã¨fi ÕjáêÅ‰õΩÅ Ñ¨H∆Í# â◊ «$Ãã·x‰õΩÅ#∞ xÅ∞=iOKÕO Œ∞‰õΩ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞Å`À

HõÅã≤ „a\©+¨µ Ãã·<åºÅ#∞ Z Œ∞~˘¯<åfl~°∞.

P"≥∞ áÈ~°∞ÉÏ@# ™êQÆ∞ «∞#fl ãÖ Œ~°ƒùOQÍ POˆQ¡Ü«∞ Ãã·<åºÅ∞ JÔ~ã¨∞ì KÕâß~Ú.

POQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å∞ Ãã·xHõ qKå~° [iÑ≤ P"≥∞‰õΩ LitHõ∆ qkèOKå~°∞. P"≥∞`Àáê@∞QÍ

=∞~À 11=∞Ok Ü«Ú= «∞Å‰õΩ PãÖ Œ~°ƒùOQÍ LitHõ∆ J=∞Å∞ KÕâß~°∞. P Ñ¨ ŒH˘O_»∞

=∞Ok`Àáê@∞ ÉËQÆO L"£∞^•Ì ‰õÄ_® =∂ «$Éèí∂q∞ q=ÚHÎ áÈ~å@OÖ’ „áêÏÅ#∞

JiÊOKå~°∞.

(1835 – 1857) (1831– 1857)

67 68


Jyfl Ü«ÚQÆOÖ’ JÑ¨Ó~°fiOQÍ ÉèÏã≤Oz# ™êÇ¨Ïã≤

Y∞n~åOH˜ nk„a\©+π =Åã¨áêÅ‰õΩÅ ÉÏxã¨ «fiO #∞O_ç ã¨fi Õâßxfl q=ÚHõÎO KÕã≤, ã¨fi~å*Ïºxfl

™ê÷Ñ≤OKåÅ<Õ L`åûÇ¨ÏO`À L~°HõÖˇ ÕÎ Ü«Ú= «~°O PÜ«Ú è•Å∞ KÕÑ¨\ì qã¨∞ÊùeOQÍÖ·

„a\©+¨~°¡ q∂ Œ q~°∞K«∞‰õΩÑ¨_»∞ «∞#fl JyflÜ«ÚQÆO ~ÀAÅq. qÑ¡=HÍ~°∞Å J˜z"Õ «‰õΩ

ÑÅ∞ K«\ÏìÅ#∞ J=∞Å∞Ö’H fã∞‰õΩ~å=@"Õ∞ HÍ‰õΩO_®, qÑ¡"À Œº=∂xfl Œ∞OÑ<åâ◊#O

KÕÜ«∞_®xH˜ Jxfl ~°HÍÅ JkèHÍ~åÅ#∞ „Ñ¨™êkOz áÈbã¨∞ JkèHÍ~°∞Å#∞ POˆQ¡Ü«∞

„ÑÉèí∞ «fiO Lã≤H˘eÊOk. qÑ¡=HÍ~°∞Å‰õΩ ãÇÜ«∞Ñ_»∞ «∞<åfl~°x U =∂„ «O J#∞=∂#O

=zÛ<å, L Œº=∞ ™ê#∞Éèí∂uÑ¨~°∞Å#∞ J„Hõ=∞OQÍ x~°ƒOkèOz, f„=OQÍ Ç≤ÏOã≤Oz

JO «O KÕã¨∞Î#fl ÉèíÜ«∂#Hõ "å`å=~°=∞k.

„a\©+π áÈbã¨∞Å ^•+‘ìHÍÅ#∞ ÉèíiOK«ÖËHõ ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÖË qÑ¡=HÍ~°∞Ö·# «=∞

a_»¤Å`À ãO|O è•Å∞ = Œ∞Å∞‰õΩO@∞#fl ÉèíÜ«∞OHõ~° "å`å=~°OÖ’ „a\+π áÈbã∞Å‰õΩ

U=∂„ «O ÉèíÜ«∞Ñ¨_»‰õΩO_® qÑ¡¡=Ü≥∂ èŒ∞_»∞ Y∞n~åO‰õΩ JO_»QÍ xÅ=@"Õ∞ HÍ‰õΩO_®

PÜ«∞#‰õΩ F Ü«Ú=u P„â◊Ü«∞O HõeÊOKå~°∞. P"≥∞#∞ PÜ«∞# nk (JHõ Ü«∞º) Jx

Ñ≤eKå~°∞. P HÍ~°OQÍ P"≥∞ Y∞n~åOH˜ nk PÜ«∂º~°∞.

P"≥∞ Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ ≥eÜ«∞ Œ∞. K«i„ « P"≥∞#∞ Y∞n~åOH˜ nk (Y∞n~åO JHõ Ü«∞º)

QÍ <å=∞Hõ~°O KÕã≤Ok. P ¿Ñ~°∞`À<Õ P"≥∞ ™êfi «O„`Àº Œº=∞ K«i„ «Ö’ QÆ∞uÔHHÍ¯~°∞.

P"≥∞ „Ñ¨=ÚY qÑ¡=HÍ~°∞_»∞ =∞øbfi J|∞ÌÖò =Ç‘Ï £ K≥Ö¡Å∞. J#fl‰õΩ «QÆæ K≥Ö¡Å∞QÍ P"≥∞

áÈ~°∞ÉÏ@# #_çz áÈ~å@ Ü≥∂ èŒ∞Å‰õΩ JO_» ŒO_»Å∞ JOkOKå~°∞.(Freedom Move-

ment and Indian Muslims, Santimoy Ray, PPH, New Delhi,1993, Page. 34)

ÉèíÜ«∞"≥∞~°∞QÆx qÑ¡=HÍ~°∞_»∞ Y∞n~åO#∞ «=Ú‡_çQÍ ÉèÏqOz# P"≥∞ J «xH˜

P„â◊Ü«∞q∞KåÛ~°∞. POˆQ¡Ü«∂kèHÍi ÔH#fl_ô (Kennedy) ÉèÏ~°º#∞ Ç¨Ï`«º KÕ™ê~°#flk

Y∞n~åO q∂ Œ P~ÀÑ. „a\©+π =∞Ç≤Ïà◊#∞ ÇÏ «ºQÍqOKå_»x P„QÆÇÏO`À ~°yeáÈ «∞#fl

JkèHÍ~°∞Å∞ Y∞n~åO ã¨=∂Kå~°O HÀãÖ, „Ñ¨[ÅÃÑ·, qÑ¡"À Œº=∞ ™ê#∞Éèí∂uÑ¨~°∞ÅÃÑ·

q~°∞K«∞‰õΩÑ¨_ç, q èŒfiOãÖ ã¨$+≤ìã¨∞Î<åfl~°∞, z„ «Ç≤ÏOã¨Å áêÖËã¨∞Î<åfl~°∞. P Ñïã≤÷ «∞ÅÖ’

P"≥∞ Y∞n~åO#∞ ~°H∆OK«Ñ¨Ó#∞HÀ=@O ™êÇ¨ÏãÖ.

P q+¨Ü«∂xfl áÈbã¨∞Å∞ U=∂„ «O Ñ¨ã≤QÆ\ì<å, Y∞n~åO`Àáê@∞QÍ P"≥∞ ‰õÄ_®

^•~°∞ z„ «Ç≤ÏOã¨Å‰õΩ QÆ∞iHÍ=@"Õ∞HÍHõ „áêÏÅ#∞ ‰õÄ_® JiÊOKåeû =KÕÛk.

J@∞=O\ ÉèíÜ«∂#Hõ "å`å=~°OÖ’ ‰õÄ_® P"≥∞ ÉèíÜ«∞Ñ_»ÖË Œ∞. JHõ Ü«∞º‰õΩ U=∂„ «O

Hõ+ìO–#+ìO HõeyOK«@O W+ìOÖËHõ H˘O «HÍÅO «~°∞"å « Y∞n~åO P"≥∞ = ŒÌ #∞O_ç

"≥o§áÈÜ«∂~°∞. J `«~°∞"å`« JÔ~ã¨ìÜ«∂º~°∞. PÜ«∞##∞ KåÖÏ HÍÅO x~°ƒùO^èŒOÖ’

LOzOk „ÑÉèí∞ «fiO. P ã=∞Ü«∞OÖ’ ‰õÄ_® *·Å∞Ö’ #∞#fl Y∞n~åO H∆=∞ã=∂Kå~åÅ#∞

≥Å∞ã¨∞HÀ_®xH˜ P"≥∞ ZO`À ≥yOÑ¨Ù`À „Ñ¨Ü«∞uflOKå~°x P Ü≥∂ èŒ∞~åe ™êÇ¨Ï™êxfl

K«i„ «HÍ~°∞_»∞ „Ñ=ÚY ~°K«~Ú « Santimoy Ray, «# „QÆO äŒO Freedom Movement

and Indian Muslims (Page. 34) Ö’ „Ñâ◊Oã≤OKå_»∞.

z=~°‰õΩ =Ú[Ñ¶~üÑ¨Ó~ü *·Å∞Ö’ Y∞n~åO#∞ 1908 PQÆã¨∞ìÖ’ Lifâß~°∞. LitHõ∆

qkèOz# q+¨Ü«∞O ≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl P"≥∞ P «~°∞"å « Z Œ∞~°ÜÕ∞º ÑïÏ=∂Å#∞ MÏ «~°∞

KÕÜ«∞‰õΩO_® áÈbã¨∞ =~åæÅ#∞ q=∞i≈OKå~°∞. J «ºO « Hõ+ìHÍÅOÖ’ qÑ¡=HÍ~°∞Å‰õΩ

JO_»QÍ xÅz, HÀi ≥K«∞Û‰õΩ#fl Hõ+ì#ëêìÅ#∞ z~°∞#=Ùfi`À ÉèíiOz# P Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞

ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞ K«i„ «Ö’ Y∞n~åOH˜ nk QÍ z~°ã¨‡~°©Ü«∞"≥∞ÿ# MÏºux

ã≤÷~°Ñ¨~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞.

69 70


AQÍO «~ü qÑ¡= Œà◊O g~°=x «

~°lÜ«∂ MÏ «∂<£

ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «º ãÖ„QÍ=∞O „Ñ¨*ÏhHÍxfl Jxfl ~°HÍÅ åºQÍÅ‰õΩ ã≤ ŒúÑïÛOk.

JÇ≤ÏO™ê=∂~°æOÖ’ „a\©+π ¿ã#Å «∞áêH QÆ∞O_»¡‰õΩ |Ö·# Y∞^•ÜÕ∞– U–d Œ‡ üQÍ~üÅ#∂

(ÉèíQÆ= Õû=‰õΩÅ∞), PÜ«Ú è•Å#∞ KÕ «Ñ¨\ì „a\©+π áÈbã¨∞–Ãã·xHõ ŒàÏÅ#∞ `˘_»Q˘\ì

ã¨"åÖòKÕã≤ ~°~°OQÆOÖ’ g~Àz «OQÍ áÈ~å_ç „áêÏÅ#∞ |eÃÑ\ì# qÑ¡=HÍ~°∞Å#∂

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞O ã¨$l~ÚOzOk.

„a\©+~°¡ ÉÏxã «fiO #∞O_ç q=ÚHÎ HÀ~°∞‰õΩO@∂ ™êy# D áÈ~å\ÏÅ =∂~åæÅ∞

U"≥·<å JO Œ∞Ö’ Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ`Àáê@∞ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ‰õÄ_® #_»∞OayOz =Ú#∞‡O Œ∞‰õΩ

™êQÍ~°∞. q=ÚHÎ áÈ~å@OÖ’ U=∂„ «O "≥#∞fl K«∂Ñ¨Hõ PÜ«Ú èŒO KÕÑ¨\ì „a\©+¨~°¡

"≥#∞flÖ’ K«e Ñ¨Ù\ìOKå~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ „a\©+π „Ñ¨Éèí∞`åfixfl ã¨"åÖò KÕã≤ Ç¨Ï_»ÅQ˘\ì#

P_»Ñ¨_»∞K«∞ÅÖ’ ~°lÜ«∂ MÏ «∂<£ XHõ~°∞.

ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «º ãO„QÍ=∞ K«i„ « ÑÙ@ÅÖ’ JyflÜ«ÚQÆO QÍ Ñ≤Å∞=|_ç# ™êÜ«Ú èŒ

áÈ~å@ HÍÅOÖ’ AQÍO «~ü, J#∞jÅ# ã¨q∞u, P`À‡#flu Œà◊O, QÆ Œ~ü qÑ¡= Œà◊O,

Ç≤ÏO Œ∂™ê÷<£ iÑä¡H± J™Èã≤ÜÕ∞+¨<£ «k «~° qÑ¡= ŒàÏÅÖ’x qÑ¡=g~°∞Å∞ JÑ¨Ó~°fi

è≥·~°º ™êÇÏ™êÅ`À, Jã=∂# åºQÍÅ`À JyflÜ«ÚQÍxfl ~°yeOKå~°∞. J@∞=O\ qÑ¡=

g~°∞Å ã¨~°ã¨# xez# =∞Ç≤ÏàÏ=∞˜ ~°lÜ«∂ MÏ «∂<£.

P"≥∞ „Ñ¨=ÚY qÑ¡=Ü≥∂ èŒ∞_»∞ =∞øbfi #j~°∞nÌ<£ JÇ¨Ï=∞‡ £ ‰õΩ=∂Ô~Î. z#fl<å\˜

#∞O_ç P"≥∞Ö’ JO‰õΩiOz# Õâ◊ÉèíHÎ ÉèÏ=#Å∞ „a\©+π =ºu~Hõ «#∞ f„= «~°O KÕâß~Ú.

ãfi Õâßxfl q Õj áêÅ‰õΩÅ ÉÏxã «fiO #∞O_ç q=ÚHõÎO KÕÜ«∂Åx P"≥∞ ãOHõeÊOKå~°∞.

«O„_ç À áê@∞ P"≥∞ ‰õÄ_® AQÍO «~ü qÑ¡= Œà◊OÖ’ ãÉèíº «fiO ã‘fiHõiOKå~°∞. AQÍO «~ü

qÑ¡=Ü≥∂ èŒ∞Å∞ ™êyOz# ™êÜ«Ú èŒáÈ~å\ÏxH˜ Œà◊ ã¨Éèí∞º~åeQÍ ~°lÜ«∂ MÏ «∂<£

„H˜Ü«∂jÅHõ À_®Ê@∞#OkOKå~°∞.

=∂ «$ Õâ◊ q=ÚHÎHÀãÖ «=∞ „áêÏÅ#∞ «$„áêÜ«∞OQÍ ÉèÏqOz z~°∞#=Ùfi`À

|eÃÑ@ì_®xH˜ ã≤^Œú"≥∞ÿ#, =Ú‰õΩûnÌ<£ JÇ¨Ï=∞‡^£ (<≥„@HÀ#), =∞øbfi QÆÜ«∂AnÌ<£

JÇ¨Ï=∞‡ £, J|∞ÌÖò MÏ Œ~ü ([=∂¡Ñ¨Ó~ü) «k «~°∞Å`À HõÅã≤ ~°lÜ«∂ MÏ «∂<£ qÑ¡=

HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. „a\©+π áêÅHõ=~åæÅ∞ AQÍO «~ü Œà◊ ãÉèí∞ºÅ#∞ ÑÓiÎQÍ

=∞@∞ìÃÑ\ÏìÅx XHõ"≥·Ñ¨Ù# f„=OQÍ Hõ$+≤ KÕã¨∂Î, ^•_»∞Å∞, ^•+‘ìHÍÅ‰õΩ áêÅÊ_»∞ «∞#fl

ÉèíÜ«∂#Hõ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ‰õÄ_® P"≥∞ =∂~°æO =∞à◊§‰õΩO_® qÑ¡=ÉÏ@# #_çKå~°∞.

P<å\ ÉèíÜ«∞OHõ~° Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’ ‰õÄ_® qÑ¡"À Œº=∞OÖ’ =Ú#∞‡O Œ∞‰õΩ ™êQO Œ∞‰õΩ

~°lÜ«∂ MÏ «∂<£ U=∂„ «O ÉèíÜ«∞Ñ_»ÖË Œ∞. „a\©+π QÆ∂_è»Kå~°∞Å, áÈbã∞Å Hõ ŒeHõÅ#∞,

W «~° ã¨=∂Kå~åxfl ~°Ç¨Ïã¨ºOQÍ qÑ¡=HÍ~°∞Å‰õΩ KÕ~°"ÕÜ«∞@O, Œà◊OÖ’x ã¨Éèí∞ºÅ‰õΩ

P„â◊Ü«∞O HõeÊOK«@O, PÇ¨~°O, Pi÷Hõ, PÜ«Ú èŒ ã¨Ç¨Ü«∞ ã¨Ç¨ÏHÍ~åÅ∞ JO ŒKÕÜ«∞@O

ÖÏO\˜ Ñ¨#∞Å#∞ KåHõK«HõºOQÍ x~°fiÇ≤ÏOz AQÍO «~ü qÑ¡= Œà◊O K«i„ «Ö’ „Ñ¨ ÕºHõ

™ê÷#O á⁄O^•~°∞.

„Ñ¨=ÚY K«i„ «HÍ~°∞_»∞ Santimoy Ray «# „QÆO äŒŒO Freedom Movement

and Indian Muslims, PPH, New Delhi,1993, Page. 44 Ö’ P áÈ~å@ Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞

~°lÜ«∂ MÏ «∂<£ QÆ∞iOz „Ñ¨ ÕºHõOQÍ „Ñ¨™êÎqOKå~°∞.

=∂ «$ Õâ◊O HÀãO =∞~°OK«@O ‰õÄ_® JÑC_»ÑC_»∞ J=ã~°O... J~Ú Õ =∞~°O

K«@O HõO>Ë ÅHõ∆º™ê èŒ# HÀãÖ rqOK«@O KåÖÏ J=ã¨~°O. – PÉÏk ÉÏ<À ÉËQÆO

71 72


[eÜ«∞<£ "åÖÏ ÉÏQ∑Ö’ <ÕÅ~åe# nè~°=∂`«

' +¨Ç‘Ï^£ — L=∞~ü cc

=∂ «$Éèí∂q∞x q=ÚHÎ KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ „áêÏÅ#∞ ÑÖQÍ ÃÑ\ì Ñ¨~å~Ú áêÅ‰õΩÅ

q∂ Œ q[$aèOz# Ñ¶∞\ÏìÅÖ’ ÑÙ~°∞+µÅ`Àáê@∞ „ã‘ÎÅ∞ ‰õÄ_® ™êÇÏ™È¿Ñ « ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO

=Ç≤ÏOKå~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ ™êy# JÇ≤ÏO™êÜ«∞ « áÈ~å\ÏÅÖ’ áêÖÁæx „a\©+π áÈbã¨∞Å

Ç≤ÏOã¨‰õΩ „áêÏÅ#∞ JiÊOz# J=∞~°r=ÙÅ *Ïa`åÖ’ L=∞~ü cc J~°∞ ≥·# ™ê÷#O

ãOáêkOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

áœ~°∞ëêxH áÈ «∞QÆ_»¤, è≥·~°º™êÇÏ™êÅ‰õΩ ÑÙ\ìxÅ∞¡QÍ MÏºuQÍOz# ÑO*ÏÉò ~å„+ìO

Ö’x J=∞$ «ã~ü lÖÏ¡, Œ∞ÖÏ¡ (DULLA) „QÍ=∞OÖ’ L=∞~ü cc 1864Ö’ [x‡OKå~°∞.

ÉÏxã¨ „| «∞‰õΩ#∞ ã¨Ç≤ÏOK«ÖËx Ô~· «∞‰õΩ@∞O|OÖ’ Ñ¨Ù\ì# P"≥∞ ã¨fi «O„ « ÉèÏ"åÅ#∞

JÅ=~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞. P"≥∞‰õΩ W=∂#∞nÌ<£ À q"åÇÏO [iyOk.(Freedom Movement

and Indian Muslims, Santimoy Ray, PPH, New Delhi, 1983, Page.97)

=∂ «$Éèí∂q∞ Ñ¨@¡ Jáê~° Q“~°"åaè=∂<åÅ∞ QÆÅ =∞Ç≤Ïà◊ L=∞~ü cc. *ÏfÜ«∞

L^Œº=∞ qâıëêÅ#∞ ZÑ¨Ê\˜HõÑ¨C_»∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO@∂ J#∞‰õÄÖÏOâßÅ‰õΩ P#O^ŒO,

„Ñü‰õÄÅ JOâßÅ Ñ¨@¡ ÉÏ èŒ#∞ =ºHõÎO KÕã¨∂Î =KåÛ~°∞. ã¨fi ÕjÜ«ÚÅ q∂ Œ q~°∞K«∞‰õΩ

Ñ_»∞ «∞#fl „a\©+π áÈbã∞Å •+‘ìHÍÅ#∞ [fie « <Õ„`åÅ`À QÆ=∞xã∂Î P"Õ Œ# K≥O^•~°∞.

=∂ «$Éèí∂q∞x ÉÏxã |O èŒ<åÅ #∞O_ç q=ÚHõÎO KÕÜ«∞_®xH ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ ™êyã∞Î#fl

áÈ~å\ÏÅ#∞ J˜z"Õ¿ãO^Œ∞‰õΩ „a\©+π áêÅ‰õΩÅ∞ J#∞ãïã¨∞Î#fl „‰õÄ~°q^è•<åÅ

=¸ÅOQÍ Õâ◊OÖ’ JÅ¡HõÖ’¡Å Ñiã≤÷u <≥ÅH˘xÜ«Ú#fl «~°∞OÖ’ P"≥∞ rq « ãÇÏK«~°∞_»∞

Hõ#∞fl=¸âß~°∞. Éèí~°Î#∞ HÀÖÁÊ~Ú# P"≥∞ ãÖ™ê~°O X_ç Œ∞_»∞‰õΩÅ‰õΩ QÆ∞~°~ÚºOk.

Pi÷Hõ Hõ+¨ì#ëêìÅ Hõ_»eÖ’ Ñ¨Ü«∞#O ™êyã¨∞Î<åfl ‰õÄ_® L=∞~ü cc

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å Ñ@¡ «#‰õΩ#fl „Ñ ÕºHõ PãHÎx HÀÖ’ÊÖË Œ∞. P<å_»∞ ÑO*ÏÉò

~å„+ìOÖ’ [~°∞QÆ∞ «∞#fl ÑïÏ=∂Å#∞ ≥Å∞ã¨∞‰õΩO@∂ L Œº=∞HÍ~°∞Å L`åûÇ¨xH˜

P#Okã¨∂Î, L Œº=∞HÍ~°∞Å#∞ «# a_»¤Å∞QÍ ÉèÏqã¨∂Î „áÈ «ûÇ≤Ïã¨∂Î Pj~°fikOKå~°∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ ÉèÏQÆOQÍ „Ñ=ÚY <åÜ«∞‰õΩÅ ãÉèíÅ‰õΩ Ç[~°∞HÍ™êQÍ~°∞.

P <åÜ«∞‰õΩÅ, qÑ¡=Ü≥∂ èŒ∞Å „Ñ¨ãÖQÍÅ#∞ „â◊ ŒúQÍ q<Õ"å~°∞. P ã¨ÉèíÅ∞–ã¨=∂"ÕâßÅ

#∞O_ç „QÍ=∂xH˜ uiy =zÛ PÜ«∂ HÍ~°º„Hõ=∂Å qâıëêÅ#∞ „QÍ=∞ã¨∞ÎÅ‰õΩ

Pã¨HÎ •Ü«∞HõOQÍ q=iOK«@O JÅ"å@∞.

„Ñ¨ äŒ=∞ „Ñ¨ÑÖK« Ü«Ú ŒúOÖ’ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ JO_» ŒO_»Å∞, =∞ ŒÌ «∞ ãÖáêkO

K«@O HÀãO „a\©+µ „ÑÉèí∞ «fiO ÑÅ∞ „ÑÜ«∞`åflÅ∞ KÕã≤Ok. Ü«Ú Œú ã=∞Ü«∞OÖ’ ÑO*Ï|∞

#∞O_ç J «ºkè‰õΩÅ#∞ ÉèÏ~° « Ãã·#ºOÖ’ KÕ~°∞Û‰õΩOk. D "Õ∞~°‰õΩ J@∞ „Ñ¨[Å‰õΩ W@∞

ÉèÏ~°fÜ«∞ Ãã·x‰õΩÅ‰õΩ Ñ¨Å∞ Ç¨Ïq∂Å#∞ WzÛOk. „Ñ¨ÑÖK« Ü«Ú ŒúÌO «~°∞"å « `å#∞

„Ñ¨Hõ\Õz# Ç¨q∂Å#∞, HõeÊ™êÎ##fl J=HÍâßÅ#∞ „Ñ¨Éèí∞ «fiO «∞OQÆÖ’ `˘H˜ Ok.

„ÑÉèí∞ «fiO «# Çq∂Å#∞ KÕã≤# "åQÍÌ<åÅ#∞ xÅÉ@∞ìHÀ"åeûOkQÍ „Ñ[Å∞ _ç=∂O_£

KÕâß~°∞. „Ñ¨[Å _ç=∂O_£Å#∞ „Ñ¨Éèí∞`«fiO Ñ¨\˜ìOK«∞HÀHõáÈQÍ JÅ<å\˜ Ç¨q∂Å#∞

„Ñ¨™êÎqOz# „Ñ¨[Å q∂ Œ q~°∞K«∞‰õΩÑ¨_çOk. D ~°Hõ"≥∞ÿ# #=∞‡Hõ „^ÀÇ¨ÏO HÍ~°OQÍ

U~°Ê_ç# „Ñü‰õÄÅ "å`å=~°OÖ’ áêÅ‰õΩÅ Ñ¨@¡ Jxfl =~åæÅÖ’ JãÖ «$Ñ≤Î JÅ∞=Ú

‰õΩOk. P JãÖ`«$Ñ≤Î HÍ™êÎ ™ê÷~Ú^•\˜ P„QÆÇ¨Ï ~°∂Ñ¨Ù^•eÛOk. P HÍ~°OQÍ

ÑÖ*Ï|∞Ö’ qÑ¡= HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ TÑÖ Œ∞‰õΩ<åfl~Ú.

D "å`å=~°OÖ’ 1918 PQÆã¨∞ìÖ’ J=∞$ «ã¨~üÖ’ _®Hõì~ü Ãã·Ñ¶ÙnÌ<£ H˜K«∂¡,

PÜ«∞# ÉèÏ~°º ™ê Œ ü ÉÏ<À H˜K«∂¡Å <Õ «$ «fiOÖ’ =Úã≤¡O [#ã¨=Ú^•Ü«∂Å x~°ã¨#

ã¨Éèí [iyOk. D ã¨ÉèíÖ’ =HõÎÅ∞ „a\©+¨µ „Ñ¨Éèí∞ «fiO J#∞ãïã¨∞Î#fl „Ñ¨*Ï=ºuˆ~Hõ K«~°ºÅ

(1864–1919)

73 74


J=∞$`«ã¨~üÖ’x [eÜ«∞<£ "åÖÏ ÉÏQ∑ Ö’

1919 U„Ñ≤Öò 13, Õk# [iy# ^•~°∞ =∂~° HÍO_» z„ «O

q∂ Œ q~°∞K«∞‰õΩÑ_®¤~°∞. D "å`å=~°O „Hõ=∞OQÍ ÑO*Ï|∞ •\ Õâ◊"åºÑÎO HÍ™êyOk.

„Ñ¨[Å #∞O_ç =ºHõÎ=∞ø «∞#fl PO^Àà◊#, P„QÆÇ¨xfl J˜z"Õ «‰õΩ L Œºq∞ã¨∞Î#fl ™êÜ«Ú èŒ

qÑ¡=HÍ~°∞Å#∞ x~ÀkèOKÕO Œ∞‰õΩ, Õâ◊"åºÑÎOQÍ =ºHõÎ=∞ø «∞#fl x~°ã¨# *ÏfiÅÅ "åºÑ≤Îx

J_»∞¤‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ POQÆ¡ „ÑÉèí∞ «fiO 1919 =∂iÛÖ’ ÉèíÜ«∞OHõ~° ~“Å`ü K«\Ïìxfl ≥zÛOk.

D K«@ìO ^•fi~å JkèHÍ~°∞Å‰õΩ qâıëêkèHÍ~åÅ∞ HõeÊOzOk. áœ~° Ç¨Ï‰õΩ¯Å#∞

HÍÅ~åÜ«∞_®xH, qKå~° ÖË‰õΩO_® Z=i<≥·<å x~°ƒOkèOK«_®xH J=ã~åxH q∞Oz#

J™ê è•~° JkèHÍ~åÅ∞ áÈbã¨∞Å‰õΩ ÅaèOKå~Ú. D K«@ìO „HÕ Œ J#∞=∂x «∞Å∞

Z=i<≥·<å, ZHõ _≥·<å áÈbã∞Å∞, Ãã·<åºkèHÍ~°∞Å∞ JÔ~ã∞ì KÕÜ«∞=K«∞Û. P q èŒOQÍ JÔ~ã∞ì

J~Ú# "åÔ~=fiiH© É~ÚÅ∞ ÅaèOK« Œ∞. =H©Å∞#∞ xÜ«∞q∞OK«∞‰õΩ<Õ J=HÍâ◊O LO_» Œ∞.

«# "å Œ# qxÊOK«∞‰õΩ<Õ J=HÍâ◊O W=fi~°∞. P HÍ~°OQÍ ~“Å ü K«@ìO QÆ∞iOz

QÍOnèl "åºMÏºxã∂Î, <À JÑ‘ÊÖò–<À =H©Öò–<À ŒÖÏÖò (No appeal; no vakeel; no

dalaal ) Jx J<åfl~°∞.

D „Ñ¨*Ï=ºuˆ~Hõ K«\ÏìxH˜ x~°ã¨#QÍ ã¨`åº„QÆÇ¨ÏŸ^Œº=∂xH˜ QÍOnèr Ñ≤Å∞Ñ¨Ù

WKåÛ~°∞. D L Œº=∂xH <åOkQÍ _èçb¡Ö’ ˘e ã`åº„QÆÇÏ ãÉèí [iyOk. P «~°∞"å «

ÑO*Ï|∞Ö’ ãÉèí x~°fiÇ≤ÏOKÕO Œ∞‰õΩ _®Hõì~ü Ãã·Ñ¶ÙnÌ<£ HK«∂¡ «k «~° <åÜ«∞‰õΩÅ <Õ «$ «fiOÖ’

=∞Ç`å‡ QÍOnèx PÇfixOKå~°∞. PÜ«∞# ~å‰õ#∞ x~ÀkèOKÕO Œ∞‰õΩ „ÑÉèí∞ «fiO QÍOnèrx

JÔ~ã¨∞ì KÕã≤Ok. P JÔ~ã¨∞ì‰õΩ ÑÖ*ÏÉò „Ñ¨[Å∞ f„=OQÍ ã¨ÊOkOKå~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’

J «ºO « „‰õÄ~°∞_çQÍ ¿Ñ~åæOz# [#~°Öò _»Ü«∞º~ü <Õ «$ «fiOÖ’ ™êQÆ∞ «∞#fl áÈbã¨∞

~å*Ïºxfl ÑÖ*Ï|∞ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ _®Hõì~ü Ãã·Ñ¶ÙnÌ<£ H˜K«∂¡, _®Hõì~ü ã¨ «ºáêÖò f„=OQÍ

q=∞i≈OKå~°∞. P q=∞~°≈Å‰õΩ P„QÆÇ≤ÏOz# „Ñ¨Éèí∞ «fiO P <Õ «Å#∞ 1919 U„Ñ≤Öò

10# JÔ~ã¨∞ìKÕã≤ „Ñ¨"å™êxH˜ ÑÖÑ≤Ok.

D K«~°º`À ÑÖ*Ï|∞ [#O =∞iO « Ô~zÛáÈÜ«∂~°∞. „Ñ≤Ü«∞ «=∞ <åÜ«∞‰õΩÅ#∞

q_çzÃÑ@ì=∞O@∂ T~yOÑÙÅ∞ [iáê~°∞. P ãO Œ~°ƒùOQÍ [iy# HÍÅ∞ÊÅÖ’ #Å∞QÆ∞~°∞

=∞~°OKå~°∞, ÑÅ∞=Ù~°∞ QÍÜ«∞Ñ_®¤~°∞. P ãOÑ¶∞@#Å`À =∞iO « Ô~zÛáÈ~Ú# „Ñ[Å∞

<Õ+¨#Öò ÉÏºO‰õΩÖ’x W~°∞=Ù~°∞ POQÆ¡ JkèHÍ~°∞Å#∞ Ç¨Ï «=∂~åÛ~°∞, QÆO Œ~°QÀà◊O

ã¨$+≤ìOKå~°∞. „Ñ¨Éèí∞ «fi HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ ãÎOaèOÑ¨KÕâß~°∞.

J ãÖÑ¶¨∞@#Å `«~°∞"å`« *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ U„Ñ≤Öò 13#

J=∞$ «ã¨~üÖ’x [eÜ«∞<£"åÖÏ ÉÏQ∑Ö’ x~°ã¨# ã¨Éèí#∞ x~°fiÇ≤ÏOKåÅx x~°‚~ÚOKå~°∞.

P ~ÀA# "≥·âßd Ñ¨~°fik#O. P ãÖ Œ~°ƒùOQÍ [~°∞QÆ∞ «∞#fl ã¨ÉèíÖ’ áêÖÁæ<ÕO Œ∞‰õΩ

Ñïã¨~° „QÍ=∂Å #∞O_ç „Ñ¨[Å∞ ÉèÏs ãÖYºÖ’ [eÜ«∞<£"åÖÏ ÉÏQ∑‰õΩ «~°e =KåÛ~°∞.

D ã¨=∂Kå~°O ≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl [#~°Öò _»Ü«∞º~ü ‰õΩ„@Ñ¨Ói «OQÍ =º=Ç¨ÏiOKå_»∞.

ã¨ÉèÏ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ x¿+kèã¨∂Î L «Î~°∞fiÅ∞ *Ïs KÕâß_»∞. P L «Î~°∞fiÅ#∞ „Ñ¨[Å∞ MÏ «~°∞

KÕÜ«∞ÖË Œ∞. [eÜ«∞<£"åÖÏ ÉÏQ∑ P ~ÀA# [#„Ñ¨"åÇ¨ÏO`À xO_çáÈ~ÚOk. P ã¨ÉèíÖ’

áêÖÁæ<ÕO Œ∞‰õΩ L=∞~ü cc ‰õÄ_® J=∞$ «ã¨~ü‰õΩ KÕ~°∞‰õΩ<åfl~°∞.

„Ñ¨[Å∞ ÉèÏs ãÖYºÖ’ ã¨ÉèÏã÷eH˜ qKÕÛâß~°∞. D ã¨ÊO Œ#‰õΩ [#~°Öò _»Ü«∞º~ü

=∞O_çÑ_®¤_»∞. xÑC`˘H¯# HÀuÖÏ zO Œ∞ÖËâß_»∞. ™êÜ«Ú èŒ |ÅQÍÅ#∞ "≥O@ÃÑ@∞ì‰õΩx

ãÉèÏã÷ex K«∞@∞ì=Ú\Ïì_»∞. =ÚO Œ∞QÍ Z@∞=O\ ÃÇÏK«ÛiHõÅ∞ KÕÜ«∞‰õΩO_®<Õ ãaè‰õΩÅ

q∂ Œ HÍÅ∞ÊÅ∞ [iÑ≤OKå_»∞. ã¨ÉèÏã÷e K«∞@∂ì „Ñ¨Ç¨Ïs QÀ_» LO_»@O, ã¨ÉèÏã÷eÖ’H˜

~åHõáÈHõÅ‰õΩ XHõ"≥·Ñ¨Ù =∂„ «"Õ∞ L#fl W~°∞ÔH·# „Ñ¨"Õâ◊=∂~åæxH˜ J_»¤OQÍ «# ™êÜ«Ú èŒ

|ÅQÍÅ#∞ "≥ÚÇ¨ÏiOz HÍÅ∞ÊÅ∞ [iÑ≤Oz# _»Ü«∞º~ü H˜~å «Hõ åfixH˜ ÃÑ ŒÌãÖYºÖ’

„Ñ¨[Å∞ <ÕÅH˘iQÍ~°∞. D Œ∞ã¨ûOÑ¶∞@#Ö’ „Ñ¨Éèí∞ «fi iHÍ~°∞¤Å „Ñ¨HÍ~°OQÍ 378 =∞Ok

=∞~°OK«QÍ JO Œ∞Ö’ 55 =∞Ok =Úã≤¡OÅ∞ L<åfl~°∞. D ãOYº ãiHÍ Œx J=∞~°∞Ö·#

75 76


"å~°∞ ã¨∞=∂~°∞ 1500 =~°‰õΩ LO\Ï~°x, =¸_»∞ "ÕÅ‰õΩ ÃÑ·QÍ QÍÜ«∞Ñ¨_ç# "å~°∞

L<åfl~°x P<å\˜ Ñ¨Å∞ =ºHÎQÆ «, ãÖ™êúQÆ « x"ÕkHõÅ∞ ¿Ñ~˘¯<åfl~Ú.

ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «º ã=∞~À[fiÅ K«i„ «Ö’ ~°HÍÎHõ∆~åÅ`À edOK«|_ç# [eÜ«∞<£"åÖÏ

ÉÏQ∑ Œ∞~å‡~°æOÖ’ _»Ü«∞º~ü Ãã·x‰õ =¸HõÅ «∞áêH© QÆ∞O_»¡‰õΩ L=∞~ü cc |ÅÜ«∂º~°∞.

P<å\˜ 55 =∞Ok =Úã≤¡O Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ XˆH XHõ =∞Ç≤Ïà◊QÍ 55 ãÖ= «û~åÅ L=∞~ü

cc „Ñ¨ ÕºHõ ™ê÷#O á⁄O^•~°∞.

D "Õ∞~°‰õΩ «# ~°∞kè~° è•~°Å`À [eÜ«∞<£"åÖÏ ÉÏQ∑ =∞\ìx Ñ¨Ùh «O KÕÜ«∞_»O

=∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_® «=∞ g~Àz « áÈ~å\ÏÅ`À, „áê åºQÍÅ`À ÑO*ÏcÅ∞ xi‡Oz#

J Œ∞ƒù « ™êfi «O„`Àº Œº=∞ K«i„ «Ö’ L=∞~ü cc „Ñ¨ ÕºHõ ™ê÷#O á⁄O^•~°∞.

(Contribution of Muslims to the Indian Freedom Movement, Khaliq AhamedNizami, Idarah-i-adabiyat-i- Delli,1999, Page. 36)

QÍOnèrH˜ =„*ÏÅ QÍAÅ∞ JOkOz# q «~°je

=Úh~å =∞„AÖò Ç¨ÏMò

™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ Jq„âßO «OQÍ áêÖÁæO@∂ L Œº=∞HÍ~°∞_≥·# Éèí~°Î‰õΩ Jxfl

q^è•Å ã¨Ç¨ÏHõiã¨∂Î, L^Œº=∞ J=ã¨~åÅ‰õΩ J#∞QÆ∞OQÍ =∞ã¨Å∞‰õΩ#fl =∞Ç≤Ïà◊Å∞

*ÏfÜ≥∂^Œº=∞ K«i„`«Ö’ =∞#‰õΩ ZO^Œ~À HõxÊ™êÎ~°∞. P HÀ=‰õΩ K≥Ok#

=∞Ç≤ÏàÏ=∞ «Å∞¡ÅÖ’ =Úh~å ÉËQÆO „Ñ¨=ÚY∞Å∞.

=Úh~å ÉËQÆO QÆ∞[~å ü‰õΩ K≥Ok# «Ü«∂ºc˚ ‰õΩ@∞Oc‰õΩ~åÅ∞. P"≥∞ „Ñ¨=ÚY

™êfi «O„ «º ã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å∞ [ã‘ì<£ |„ Œ∞nÌ<£ «Ü«∂ºc "Õ∞#HÀ_»Å∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å

‰õΩ@∞O|O #∞O_ç =zÛ# P"≥∞ 1917Ö’ „Ñ¨MÏº`« *ÏfÜ≥∂^Œº=∞HÍ~°∞_»∞ áê\Ïfl

[q∂O^•i =Oâ◊ã¨∞÷_≥·# =∞øbfi =∞„AÖò Ç¨ÏMò#∞ q"åÇ¨Ï=∂_®~°∞. q"åÇ¨#O «~°O

P"≥∞ Éèí~°Î Àáê@∞QÍ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆ™êfiq∞ JÜ«∂º~°∞. Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ

SHõº « HÀãÖ Hõ$+≤ ã¨ÖÏÊ~°∞.

P"≥∞ ãÖÑ¨#fl ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok# ã¨~°fiãÖÑ¨ ŒÅ#∞ L Œº=∞HÍ~°∞Å HÀãÖ

`åºQÆO KÕã≤# q «~°je. x~å_»O|~°OQÍ rq «O ™êyã¨∂Î =zÛ# P"≥∞ QÍOnèl

J_çy#O «<Õ J «ºO « qÅ∞=KÕ¿ã =„*ÏÅ∞ á⁄ky# «# |OQÍ~°∞ QÍAÅ#∞ •#OQÍ

WKÕÛã≤ PÜ«∞##∞ Pâ◊Û~°ºK«H˜ «∞efl KÕâß~°∞.

P"≥∞ åºQÆx~°ux q=iã∂Î, 1920 _çÃãO|~°∞ 4= Õk# QÍOnèl «# q∞„ «∞_»∞

JHõƒ~ü ÃÇ·Ï Œ~åÉÏkH˜ ~åã≤# ÖËYÅÖ’, *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ P"≥∞ áê„ «#∞ q=iã¨∂Î,

P"≥∞ • «$`åfixfl =i‚ã∂Î ZO «QÍ<À H˘xÜ«∂_®~°∞.(Collected works of Mahathma

Gandhi , Volume XIX 1920-1921, Page.70)

P"≥∞ Éèí~°Î =∞„AÖò ÇÏH± ã~°fiãOÑ Œefl = Œe Ñ¶H©~ü rq`åxfl ã‘fiHõiOz, Ç≤ÏO Œ∂–

=Úã≤¡OÅ SHõº « HÀãÖ Ñ¨xKÕâß~°∞. P =∂~°æOÖ’ =Úh~å ÉËQÆO Éèí~°Î‰õΩ Jxfl q è•Å

ã¨Ç¨ÏHõiOKå~°∞. P"≥∞ rq`åO «O P kâ◊QÍ Hõ$+≤ KÕâß~°∞.

J=∞~° g~°∞Å ~°∞kè~° è•~°Å‰õΩ QÆ∞~°∞ÎQÍ xÅz# [eÜ«∞<£"åÖÏ ÉÏQ∑ QÀ_».

<å Éèí~°Î#∞ ã≤OÇ¨ÏOÖÏ =∞$ «∞º=Ù#∞ ã‘fiHõiOK«x=fiO_ç...*Ïu „Ñ¨Ü≥∂[<åÅ∞,P «‡Q“~°"åaè=∂<åÅ Ñï~°Hõ∆ q+¨Ü«∞OÖ’ =ºHÎQÆ « rq`åÅ∞ JO « „áê=ÚYºOHÍ=Ù..=∂ «$ Õâ◊ q=ÚHÎ áÈ~å@OÖ’ èŒ#=∂# „áêÏÅ#∞ |eÃÑ\Ïìeû LO@∞Ok...JO Œ∞‰õΩ Z=fi~°∂ zOuOKåeû# J=ã~°O ÖË Œ∞ ãiHõ •, =∞#=∞O`å =∞iO «QÍQÆ~°fiÑ¨_®e. – ÉËQÆO =ÚÇ¨Ï=∞‡^£ PÅO.

77 78


*ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å#∞ L «Î~åÅ`À L ÕÎ[Ñ¨~°z#

ÉËQÆO *ÏÑ¶~ü Jb MÏ<£*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ K«i„ « ÑÙ@Å#∞ HÍãÎ FÑ≤QÍæ ≥i¿ãÎ ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ Éèí~°ÎÅ`À

áê@∞QÍ Ñ¨Å∞ `åºQÍÅ‰õΩ ã≤ ŒúÑ¨_ç, =∂ «$Éèí∂q∞ q=ÚHÎH˜ áÈ~°∞ÉÏ@#∞ ZOK«∞‰õΩ#fl

«Å∞¡Å∞ ZO Œ~À =∞#efl ÑÅHõi™êÎ~°∞. Éèí~°Î J_»∞QÆ∞*Ï_»Ö’¡ #_»∞ã∂Î, rq « ÉèÏQÆ™êfiq∞H

ãOÑÓ~°‚ À_®Ê@∞ JO ŒKÕÜ«∞@O XHõ=O ≥· Õ, „a\©+π áêÅ‰õΩÅ ‰õΩÜ«Ú‰õΩÎÅ =Å¡ Éèí~°ÎÅ∞

x~°fiÇ≤Ïã∞Î#fl HÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ JO «~åÜ«∞O U~°Ê_ç# ã=∞Ü«∞OÖ’, å=Ú<åfl=∞x ~°OQÆO

q∂^Œ‰õΩ =zÛ Éèí~°Î ÉÏ^èŒº`«Å ÉèÏ~åxfl ã‘fiHõiOz ã¨=∞~°ú=O`«OQÍ =∂„`«"Õ∞HÍ^Œ∞

ã∂ÊùiÎ •Ü«∞HõOQÍ x~°fiÇ≤ÏOK«QÆÅQÆ@O Q˘ÑÊ q+Ü«∞O. P HÀ=‰õΩ K≥Ok# *Ïu =∞Ç≤ÏàÏ

~° åflÅÖ’ XHõ~°∞ ÉËQÆO *ÏÑ¶~ü JbMÏ<£.

„Ñ=ÚY ™êfi «O„ «ºã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å∞ =∞øbfi *ÏÑ¶~ü JbMÏ<£ ãf=∞ ÉËQÆO *ÏÑ¶~ü

JbMÏ<£. Éèí~°Î *ÏÑ¶~ü JbMÏ<£ ¿Ñ~°∞`À P"≥∞ „Ñã≤kúK≥O^•~°∞. 1904Ö’ *ÏÑ¶~ü JbMÏ<£

«O„_ç =Úh¬ ã≤~åAnÌ<£ „áê~°OaèOz# L~°∂Ì Ñ¨„uHõ [q∂O^•~ü ãÖáê ŒHõ åfixfl

1909Ö’ KÕÑ\ì, „a\©+π áêÅ‰õΩÅ‰õΩ =ºu~HõOQÍ •xx |Å"≥∞ÿ# J„ãÎOQÍ fiÛk^•Ì~°∞.

„a\©+π =ÅãáêÅ‰õΩÅ •+‘ìHÍÅ#∞, ÀÑ≤_ô q è•<åÅ#∞ q=∞i≈ã∂Î [q∂O^•~ü Ñ„uHõ

^•fi~å „Ñ¨[ÅÖ’ „a\©+π =ºuˆ~Hõ «#∞ KåÖÏ |Å"≥∞ÿ# „Ñ¨Kå~°OQÍqOKå~°∞. „a\©+π

„ÑÉèí∞ «fiO JHõ$`åºÅ q∂ Œ *ÏÑ¶~ü JbMÏ<£ JHõ∆~åQÆ∞flÅ#∞ ‰õΩiÑ≤OKå~°∞. „a\©+π =ºu~Hõ

Ñ„uHõ [q∂O^•~ü Q˘O «∞ <˘H¯Ü«∞_®xH ÑÅ∞ q è•Å „ÑÜ«∞uflOz# „ÑÉèí∞ «fiO z=~°‰õΩ

[q∂O^•~ü Ñ¨„uHõ#∞, P Ñ¨„uHõ ãÖáê^Œ‰õΩÅ∞ =∞øbfi *ÏÑ¶¨~ü Jbx â◊„`«∞=ÙQÍ

ÑiQÆOzOk.

P HÍ~°OQÍ *ÏÑ¶~ü JbMÏ<£ Ñ¨Å∞™ê~°∞¡ *·Å∞‰õΩ "≥à◊§=Åã≤ =zÛOk. PÜ«∞#

#QÆ~° |Ç≤Ï+¨ ~°‰õΩ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞. ÖÏsî ≥|ƒÅ∞ ~°∞zK«∂âß~°∞. „a\©+π JkèHÍ~°∞Å∞

ZO « „‰õÄ~°OQÍ =º=Ç¨ÏiOz<å, =∞øbfi =∂„ «O „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ «Å=OK«ÖË Œ∞. =∂~°æO

=∂~°∞ÛHÀÖË^Œ∞. [q∂O^•~ü Ñ¨„uHõ#∞ *ÏfÜ≥∂^Œº=∂xH˜ „áêOQÍ fiÛk^•Ì~°∞.

„Ñ[ÅÖ’ áÈ~å@ ã∂ÊùiÎx ~°yeOKå~°∞. P<å\ Ñ„uHõÅÖ’ [q∂O^•~ü Ñ„uHõ L «Î=∞„âı

L~°∂Ì Ñ¨„uHõQÍ MÏºuQÍOzOk. P Hõ$+≤ Ñ¶e «OQÍ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ K«i„ «Ö’ =∞øbfi

*ÏÑ¶~ü JbMÏ<£‰õΩ „Ñ¨ ÕºHõ™ê÷#O ÅaèOzOk.

POˆQ¡Ü«∞ „Ñ¨Éèí∞ «fiO PÜ«∞# Ñ¨@¡ H˜#∞Hõ =Ç≤ÏOzOk. PÜ«∞#‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ

áÈbã¨∞ JkèHÍ~°∞Å∞ ã¨$+≤ìã¨∞Î#fl ÉèíÜ«∂#Hõ Ñïã≤÷ «∞Å#∞ JkèQÆq∞ã¨∂Î =∞øbfi *ÏÑ¶~ü

JbMÏ<£ =Ú#∞‡O Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞. ÉËQÆO *ÏÑ¶~ü JbMÏ<£ ‰õÄ_® P ÉÏ@Ö’ #_çKå~°∞.

„Ñ¨[Å Ñ¨Hõ∆O =Ç≤ÏOz# HõÅOg~°∞_»∞ *ÏÑ¶~ü JbMÏ<£ rq « ÉèÏQÆ™êfiq∞ QÍ P"≥∞

J «º=ã¨~° Ñïã≤÷ «∞ÅÖ’ „Ñ¨ ÕºHõ áê„ « x~°fiÇ≤ÏOz K«i„ « ã¨$+≤ìOKå~°∞.

„a\©+π „ÑÉèí∞ «fiO =∞øbfi *ÏÑ¶~ü JbMÏ<£#∞ 1920Ö’ JÔ~ã∞ì KÕã≤Ok. PÜ«∞##∞

J+ìkQÆƒO èŒ#O KÕÜ«∞_®xH Jã «º P~ÀÑÅ`À ÑHõ_»ƒOnQÍ Hã∞#∞ #"≥∂ Œ∞ KÕã≤Ok.

D "å`å=~°Ïxfl QÆ=∞xOz# „Ñ[Å∞, L Œº=∞HÍ~°∞Å∞ =º èŒ K≥O^•~°∞. =∞øbfi *ÏÑ¶~ü

Jb MÏ<£ QÆ∞iOz, [q∂O^•~ü Ñ¨„uHõ Éèíq+¨º «∞ÎQÆ∞iOz PO^Àà◊# =ºHõÎO HÍ™êyOk.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ <Õ#∞<åfl..<Õ#∞<åfl #O@∂ ÉËQÆO *ÏÑ¶~ü JbMÏ<£ ~°OQÆO q∂ Œ‰õΩ

=KåÛ~°∞. [q∂O^•~ü Ñ¨„uHõ „Ñ¨K«∞~° ÉÏ èŒº «Å#∞ P"≥∞ ã‘fiHõiOKå~°∞.

ÉèÏ~° å=x #Å∞K≥~°∞QÆ∞ÖÏ L"≥fi «∞Î# ZQÆã≤Ñ_»∞ «∞#fl dÖÏÑ¶¨ ü–ãÇÜ«∞ x~åHõ~°

L Œº=∞HÍ~°∞Å#∞, „Ñ[Å#∞, [q∂O^•~ü áê~î°‰õΩÅ#∞ L ÕÎ[Ñ~°∞Û «∂, P"≥∞ XHõ „ÑHõ@#

q_»∞ ŒÅ KÕâß~°∞. P „Ñ¨Hõ@# ZO`À Kåi„ «Hõ „áê è•#º «#∞ ãÖ «iOK«∞‰õΩOk. P

„Ñ¨Hõ@# „Ñ¨[ÅÖ’ *ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ#∞ „Ñ¨[fiiÅ¡KÕã≤, Z@∞=O\˜ `åºQÍÅÔH·<å "åix

79 80


ã≤^ŒúÑ¨_Õ@∞ìQÍ HÍ~Àº#∞‡Y∞Å#∞ KÕã≤, dÖÏÑ¶¨`ü L^Œº=∞K«i„`«Ö’ ZO`À „áê^è•#º`«

ãO «iOK«∞‰õΩOk.

D „Ñ¨Hõ@#Ö’, <å Éèí~°Î =∂@, ~å « ^•fi~å Z@∞=O\˜ JÑ¨~å èŒO KÕÜ«∞ÖË Œ∞...

PÜ«∞# HÍ~°º„Hõ=∂Å QÆ∞iOz, PÜ«∞# ÅHõ∆ºO QÆ∞iOz, P ÅHõ∆º ™ê èŒ<å =∂~°æO

QÆ∞iOz <åHõO>Ë ÉÏQÍ Ziy# "å~°∞O_»~°∞.. <Õ~°O KÕÜ«∞x"å~°∞ x~ÀÌ+≤`åfixfl

x~°∂Ñ≤OK«∞HÀ"åeû# J=ã¨~°O ÖË Œ∞.... PÜ«∞#‰õΩ <Õ<˘Hõ ã¨ÅÇ¨ WKåÛ#∞. „a\©+π

<åºÜ«∞™ê÷#O Z@∞=O\˜ tHõ∆<≥·<å qkèOK«x=fiO_ç, Jk *·Å∞ tHõ∆, |Ç≤Ï+¨ ~°, rq «

M· Œ∞, nfiáêO «~°"åãO, z=~°‰õΩ LitHõ∆ J~Ú<å HÍx=fiO_ç, «Å =OKåeû# J=ã~°O

ÖË^Œ<åfl#∞... ÉèíQÆ=O`«∞x =∂~åæ#, =∞Ç¨Ï=∞‡^£ „Ñ¨=HõÎ K«∂Ñ≤# ÉÏ@Ö’ ZO`«\˜

`åºQÍxÔH·<å ã≤ ŒúO HÍ"åe. Ñ¨sH∆ÍHÍÅO KåÖÏ Hõiî#OQÍ LO@∞Ok. ÉèíQÆ=O «∞_ç

Hõ~°∞`À Jxfl J=~À è•Å∞ ˘ey áÈ`å~Ú...ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ ™È Œ~°–™È Œs=∞∞ÅO`å

dÖÏÑ¶ ü–ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~° L Œº=∞O HÀãÖ L Œºq∞Oz, „Ñ¨Éèí∞ «fiO J#∞ãïã¨∞Î#fl

Jz"Õ « q è•<åÅ#∞ =ºu~HOKåe..dÖÏÑ¶¨ ü L Œº=∞O „Ñu XHõ i #∞O_ç J «∞fl#fl «

™ê÷~Ú J~°Ê#∞ Ptã¨∞ÎOk. D èŒ~°‡áÈ~å@OÖ’ „Ñü =Úã≤¡O èŒ#=∂# „áêÏÅ∞

JiÊOKÕO Œ∞‰õΩ ã¨~°fi^• ã≤ ŒúÌOQÍ LO_®eû# ã¨=∞Ü«∞q∞k. JO`å HõÅã≤ ~°O_ç.

ÉèíQÆ=O «∞x J#∞„QÆÇÏO`À dÖÏÑ¶¨ ü#∞ HÍáê_»∞‰õΩO^•O, JO@∂ P"≥∞ Ñ≤Å∞ÑÙxKåÛ~°∞.

D Ñ≤Å∞Ñ¨Ù#∞ 1920 ÃãÃÑìO|~°∞ 24<å\˜ [q∂O^•~ü Ñ¨„uHõ „Ñ¨K«∞iOzOk.

ÉËQÆO *ÏÑ¶~ü JbMÏ<£ =ºHõÎOKÕã≤# Õâ◊ÉèíHÎ ÉèÏ=#Å∞, „a\©+π „Ñ¨Éèí∞ «fiO Ñ¨@¡

"≥Å¡_çOz# Jaè„áêÜ«∂Å∞, „a\©+π <åºÜ«∞™ê÷#O Z Œ∞@ «Å=OK«= ŒÌx, J=ã¨~°"≥∞ÿ Õ

*Ïu[#∞Å ÅHõ∆º ™ê èŒ# HÀãÖ „áê`åºQÍxH˜ ‰õÄ_» ã≤ ŒúÑ¨_»=∞x Éèí~°Î#∞ HÀ~°@O

^•fi~å *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O–dÖÏÑ¶ ü áÈ~å\ÏÅ Ñ¨@¡ P"≥∞‰õΩ#fl Œ$_è»"≥∞ÿ# Jaè„áêÜ«∞O

„Ñ[Å#∞ L ÕÎl «∞efl KÕã≤Ok. D „ÑHõ@#Ö’x "åHÍºÅ∞ dÖÏÑ¶¨ ü HÍ~°ºHõ~°ÎÅ‰õΩ, <Õ «Å‰õΩ

„áêÑ Œ"≥∞ÿ<å~Ú.

Ñ¨~° •Å Kå@∞# ‰õΩ@∞O| r=#O ™êyOKÕ =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ `åºQÆ=∞Ü«∞ *ÏfÜ«∞

ÉèÏ=#Å∞ D q èŒOQÍ ãÊ+ìO HÍ=@O „Ñ[Å#∞ Pâ◊Û~°ºK«H «∞efl KÕã≤Ok. P"≥∞ Ñ≤Å∞ÑÙ

dÖÏÑ¶¨ ü L Œº=∂xH H˘ «Î |ÖÏxfl ã=∞‰õÄiÛ ÃÑ\ìOk. P"≥∞ åºQÆx~°u, Œ$_è»xâ◊ÛÜ«∞O,

dÖÏÑ¶ ü L Œº=∞O Ñ¨@¡ P"≥∞ =ºHõÎOKÕã≤# x| Œú «#∞ QÆ=∞xOz# dÖÏÑ¶ ü <åÜ«∞‰õΩÅ∞

dÖÏÑ¶ ü Hõq∞\©Ö’ P"≥∞‰õΩ „Ñ¨ ÕºHõ ™ê÷#O HõeÊOz Q“~°qOKå~°∞.

P «~°∞"å « 1920 JHÀì|~°∞15# ÉËQÆO *ÏÑ¶~ü JbMÏ<£ =∞~˘Hõ „Ñ¨Hõ@#

*Ïs KÕ™ê~°∞. D „ÑHõ@# •fi~å P"≥∞Ö’ xa_ôHõ$ «"≥∞ÿ# è≥·~°º™êÇÏ™êÅ∞ KåÖÏ ãÊ+ìOQÍ

|Ç≤Ï~°æ «=∞Ü«∂º~Ú. [q∂O^•~ü Ö’ „ÑK«∞i «"≥∞ÿ# P „ÑHõ@#Ö’, áêÅ‰õΩÅ∞ „Ñ[Å‰õΩ

=ºuˆ~HõOQÍ J<åºÜ«∂Å‰õΩ, J„Hõ=∂Å‰õΩ áêÅÊ_»∞ «∂ xÜ«∞O «ÖÏ¡ =º=Ç¨Ïiã¨∞ÎO>Ë,

[#ã=Ú^•Ü«∂Åhfl UHõ"≥∞ÿ xÜ«∞O «$ «fiâ◊‰õΩÎÅ q∂ Œ q~°∞K«∞‰õΩÑ_®e...q<åâ◊# =∂~°æO

#∞O_ç =∞Oz =∂~°æO "≥·Ñ¨Ù‰õΩ áêÅHõ=~åæÅ∞ =∞àı§O «=~°‰õΩ L Œº=∂Å∞ L èŒ$ «OQÍ

™êQÍe. JOu=∞OQÍ „Ñ¨[Å∞ q[Ü«∞O ™êkè™êÎ~°∞. ..=∞# =∂ «$Éèí∂q∞ Éèíq+¨º «∞Î

Œ$ëêìº, =∞# Q“~°"åxfl HÍáê_ÕO Œ∞‰õΩ D QÆ_»¤q∂k „Ñü Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡O D<å_»∞

Éèí∞[O Éèí∞[O HõeÑ≤ áÈ~å_®eû# ÉÏ^èŒº`« LOk. ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~° ^•fi~å

Œ∞+ìáêÅ‰õΩÅ#∞ xãûÇÜ«ÚÅ#∞KÕÜ«∂e. D Õâ◊OÖ’x „Ñu XHõ ~°∂ ãÇÜ«∞ x~åHõ~°

KÕÑ¨\ì#@ì~Ú Õ, D Õâ◊O ã¨=∞ã¨ºÅ∞, dÖÏÑ¶ ü ã¨=∞ã¨º Ñïëê¯~°"≥∞ÿáÈ`å~Ú...ã¨fi Õj

L Œº=∞ Ñ¶e`åÅ#∞ QÆ=∞xOK«O_ç. =∞#=∞O`å q Õj =ã∞Î=ÙÅ |Ç≤Ï+¯~°#∞ L Œº=∞OQÍ

H˘#™êy¿ãÎ ã¨ «Êùe`åÅ#∞ á⁄O ŒQÆÅO...D ~ÀA #∞Oz <Õ#∞ q Õj =ã¨∞Î=ÙÅ#∞,

|@ìÅ#∞ «ºlã¨∞Î<åfl#∞. <å „áêO áÈ~Ú<å q ÕjÜ«∞ « <å ÕÇ¨xfl =Ú@∞ìHÀx=fi#∞.

ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ «Ü«∂Ô~·# |@ìÅ#∞, =ã¨∞Î=ÙÅ#∞ =∂„ «"Õ∞ "å_»∞`å#x „Ñ¨=∂O

KÕã¨∞Î<åfl#∞., Jx P"≥∞ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.

D "Õ∞~°‰õΩ P"≥∞ KÕã≤# P „Ñ¨=∂ÏxH˜ ÉËQÆO rq «Ñ¨~°ºO «O Hõ@∞ì|_ç L<åfl~°∞.

=∞øbfi *ÏÑ¶~ü JbMÏ<£ "≥O@ P"≥∞ x~°O «~°O h_»ÖÏ LO@∂ ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’

ÉËQÆO *ÏÑ¶~ü JbMÏ<£ «# ≥·# ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl JOkOz Hõ$`å~°∞÷úÅÜ«∂º~°∞.

q∂ ÖÏO\˜ Ü«Ú=‰õΩÖ’¡ ~°HõÎO K«Å¡|_çáÈ~ÚOk. q∂Ö’ áœ~°∞+Ö K«zÛáÈ~ÚO^•?

q∂ ~°HõÎO „Ñ¨fHÍ~° *ÏfiÅ`À "Õ_≥‰õΩ¯ «∞O^•? ÖË •? =∞# "≥∂KÕu hà◊√§ `åˆQ

‰õΩHõ Å∞ =∞#ÃÑ· ÃÑ «Î#O K«ÖÏ~Úã¨∞Î<åfl~°∞. ^•xx =∞#O =∞ø#OQÍ Éèíiã¨∞Î<åflO.

=∞# g~° «fiO, â∫~°º Ñ¨~å„Hõ=∂Å∞ U"≥∞ÿáÈÜ«∂~Ú? – ÉËQÆO JrA<£

81 82


„Ñ¨[ÅÖ’ ™êfi «O„ ÕºK«Ûù#∞ ~°yeOz# Hõ=~Ú„u

*ÏÇ≤Ï^• MÏ «∂<£ ¿+~åfixÜ«∂

=∂`«$^Õâßxfl Ñ¨~°^ÕjÜ«ÚÅ áêÅ# #∞O_ç q=ÚHõÎO HÍqOKÕO^Œ∞‰õΩ

™êfi «O„ ÕºK«Ûù À ~°yeáÈ «∞#fl Jxfl ~°OQÍÅ‰õΩ K≥Ok# „Ñ¨[Å∞ q=ÚHÎáÈ~å@OÖ’

«=∞ ≥·# =∂~åæÅÖ’ ™êQÍ~°∞. D Hõ$+≤Ö’ Hõ=ÙÅ∞, HõàÏHÍ~°∞Å∞ JkfifÜ«∞ áê„ «

=Ç≤ÏOKå~°∞. „a\©+~°¡ Œ∞+ìáêÅ# q∂ Œ èŒfi["≥∞uÎ# HõÅO Ü≥∂ èŒ∞Å∞, Œ∞~å‡~°æáêÅ##∞

ZO_»QÆ_»∂Î, JO^Œ∞‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~å_®eû# J=ã¨~åxfl q=iã¨∂Î „Ñ¨[Å#∞

K≥· «#º=O «∞efl KÕã∂Î, L Œº=∞HÍ~°∞Å#∞ L`åûÇÏÑ~°∞ã∂Î JHõ∆~åÜ«Ú è•Å#∞ ã$+≤ìOKå~°∞.

D kâ◊QÍ ™êy# Hõ$+≤Ö’ ÉèÏQÆO ÑÖK«∞‰õΩ#fl Hõ=ÙÅ∞–Hõ=~Ú„ «∞ÅÖ’ *ÏÇ≤Ï^• MÏ «∂<£

¿+~åfixÜ«∂ XHõ~°∞.

L «Î~°„Ñ Õâò ~å„+ìOÖ’x JbÑ¶∞~ü ãq∂Ñ „QÍ=∞"≥∞ÿ# aèHõ OÑÓ~üÖ’ *ÏÇ≤Ï^•

MÏ «∂<£ ¿+~åfixÜ«∂ 1894 _çÃãO|~°∞ 8# [x‡OKå~°∞. P"≥∞ «O„_ç #"åÉò =ÚÇÏ=∞‡ £

=Ú*òq∞Å∞ÖÏ¡ MÏ<£ ¿+~åfix. ãÖÑ¨#∞fl_»∞ =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_® q^•º"Õ «Î ‰õÄ_® J~Ú#

PÜ«∞# JbÑ¶∞~ü qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O ‰õΩÅÑuQÍ ÉÏ èŒº «Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. z#fl «#OÖ’<Õ

«e¡x HÀÖ’Ê~Ú# *ÏÇ≤Ï^• MÏ «∂<£#∞ Jhfl `å<≥· ÃÑOKå~°∞. *ÏÇ≤ÏÏ^• K« Œ∞=Ù Ñ¨@¡

PÜ«∞# JkèHõ „â◊^Œú K«∂áê~°∞. Ñ¨Å∞=Ù~°∞ Láê^è•ºÜ«ÚÅ#∞ xÜ«∞q∞Oz W@∞

ãÖ„Ñ¨ •Ü«∞Hõ q Œº J@∞ P èŒ∞xHõ POQÆ¡ q ŒºÖ’ P"≥∞‰õΩ „Ñ¨"Õâ◊O HõeÊOKå~°∞.

=∞Oz QÆ∞~°∞=ÙÅ K«Å∞= =Å# L «Î=∞ *Ï˝<åxfl ãÖ «iOK«∞‰õΩ#fl P"≥∞ «#Ö’

^•y L#fl Hõ=~Ú„ux z#fl =Ü«∞ã¨∞ûÖ’<Õ „Ñ¨[Å Z Œ∞@ ™êH∆Í « iOÑ¨ KÕâß~°∞. ã¨fiO «

Jaè„áêÜ«∂Å#∞ x~°ƒùÜ«∞OQÍ, ™êÇ¨Ï™È¿Ñ «OQÍ «# Hõq «Å ^•fi~å =ºHõÎO KÕÜ«∞@O

P~°OaèOKå~°∞. <å Hõq «Å "≥·Ñ¨Ù Ü«∂= «∞Î „Ñ¨ÑÖK«O Hõ<åfl~°Ê‰õΩO_® K«∂_®e. P

™ê÷~Ú Hõ=~Ú„ «∞Å HÀ=Ö’ <å Hõq`å „Ñ¨™ê÷#O ™êQÍe. ##∞fl q∞Oz# Hõ=~Ú„u

=∞~ÀHõ~°∞ LO_»~å^Œ∞, Jx Ñ¨k ãÖ=`«û~åÅ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ *ÏÇ≤Ï^• MÏ`«∂<£

„Ñ¨Hõ\ÕKå~°∞. P PHÍOHõ∆ "Õ∞~° ™êyOz# Hõ$+≤ =¸ÅOQÍ P<å\˜ Hõ=~Ú„ «∞ÅÖ’

„Ñ¨=ÚY ™ê÷#O ãÖáêkOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

ã¨=∂*Ïxfl K«^Œ=@O, ÑïÏ=∞jÖÏxfl J^èŒºÜ«∞#O KÕÜ«∞@O ^•fi~å

ã¨=∞HÍb# Ñïã≤÷ «∞Åxfl\˜ q∂ Œ ã¨Ê+ì"≥∞ÿ# Jaè„áêÜ«∂Å#∞ U~°Ê~°∞ÛH˘x, P<å\˜

J=∂‡~ÚÅ f~°∞ ≥#∞flÅ‰õΩ aè#flOQÍ =∂~°∞Ê HÀãÖ *ÏÇ≤Ï^• MÏ «∂<£ #_»∞OHõ\Ïì~°∞.

Ñk ãO= «û~åÅ =Ü«∞ã∞ûÖ’ Ñk ŒâßÉÏÌÅ =Ü«∞ã∞¯~åe ÑiÑHõfi «#∞ «# Hõq «ÅÖ’

„ÑüÑ¶ ëOÑ¨ KÕâß~°∞. P"≥∞ „Hõ=∞OQÍ Z^Œ∞QÆ∞`«∂, ã¨=∂[OÖ’x ã¨<å`«#

™êO„Ñ¨ •Ü«∂Å‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ JHõ∆~åÅ#∞ PÜ«Ú èŒOQÍ =∞ÅK«∞‰õΩx L Œºq∞OKå~°∞.

™ê=∂lHõ ~°∞QÆ‡ «Å x~°∂‡Å#‰õΩ, ™ê=∂lHõ ãÖã¨ ~°‰õΩ Ñ¨Ó#∞‰õΩ<åfl~°∞. „ã‘Î ¿ãfiK«Ûù‰õΩ

„áê è•#º «#∞ WKåÛ~°∞. Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ`Àáê@∞QÍ „ã‘ÎÅ∞ ‰õÄ_® ¿ãfiK«ÛùQÍ «=∞ â◊HÎÜ«Ú‰õΩÎÅ

"Õ∞~°‰õΩ ÉÏ èŒº «Å#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∂Î, Ç¨Ï‰õΩ¯Å ™ê èŒ# HÀãÖ L Œºq∞OKåÅ<åfl~°∞.

P<å_»∞ ÉèÏ~°fÜ«∞ =∞Ç≤Ïà◊Å Ñïã≤÷ «∞Å#∞ *ÏÇ≤Ï^• MÏ «∂<£ «# Hõq «ÅÖ’

„ÑüÑ¶eOÑ¨ KÕâß~°∞. ÉèÏ~°fÜ«∞ =∞Ç≤Ïà◊ QÆ∞iOz ~å^•Ì=∞x <å HÀiHõ. <å =∞#ãÖ`å

PO^Àà◊#. Ñ¨ •efl ZHõ _» #∞O_ç Õ#∞? <å D Œ∞~°Ìâ◊ Ñ¨âßÛù åÎáêxH˜ QÆ∞i KÕã¨∞ÎO Õ

"≥∂##fl PO^Àà◊<Õ ZÑC_»∂. <å =∂@Å∞ Ñ~å~Ú Ñ^•Å∞QÍ JxÑ≤ã∂ÎO>Ë, K≥ÑÊ<å?

=^•Ì? J#∞ ãOkQÆÌO..?, JO@∂ ~åÜ«∞_®xH Ñ^•Å∞ ˘~°Hõ#O «QÍ =∞Ç≤Ïà◊Å Œ∞~°Ìâ◊

LO Œx P"≥∞ P"Õ Œ# =ºHõÎOKÕâß~°∞. x[O Ñ¨ÅHõ@O <Õ~°OQÍ =∂iO Œx, `å#∞

ÉèÏ~°fÜ«Ú~åefl HÍ=@O, =Úã≤¡O HÍ=@O, x[O ÑÅHõ@O •fi~å =∞iO « <Õ~°ã∞÷~åefl

JÜ«∂º#x P"Õ Œ##∞ =ºHõÎOKÕã¨∂Î, <Õ~åÅ‰õΩ „Ñü~°∂áêxfl <Õ#∞. <å <Õ~åefl Z#flx

(1894–1922)

83 84


=i‚OK«#∂. =Úã≤¡O#∞, ÉèÏ~°fÜ«Ú~åefl, x[O ÑëˆH^•xfl, J<åfl~°∞. D kâ◊QÍ P"≥∞

~åã≤# J<ÕHõ Hõq «Å∞ P<å\˜ „Ñ¨=ÚY L~°∂Ì Ñ¨„uHõÅÖ’ „Ñ¨K«∞i «=∞Ü«∂º~Ú.

*ÏÇ≤Ï^• MÏ «∂<£ „ã‘Î q Œº‰õΩ J «ºO « „áê è•#º « xKåÛ~°∞. „ã‘ÎÅ∞ JHõ∆~°

*Ï˝#ãÖÑ¨#∞flÅ∞ HÍ"åÅx HõÅÅ∞QÆ<åfl~°∞. P HõÅÅ#∞ ™êHÍ~°O KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ „ã‘Î q Œº#∞

„áÈ «ûÇ≤ÏOKå~°∞. WÖÏ¡e K« Œ∞=Ù WO\˜H˜ "≥Å∞QÆ∞ Jx ÉèÏqOKå~°∞. L «Î=∞ ã¨=∂[O

q^•º=O`«∞Öˇ·# `«Å∞¡Å ^•fi~å ~°∂Ñ¨Ùk^Œ∞Ì‰õΩO@∞O^Œx ^Œ$_è»OQÍ #=∂‡~°∞. „ã‘ÎÅ∞

q^•º=O «∞Å∞ HÍ=@"Õ∞ HÍ‰õΩO_® Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ`Àáê@∞QÍ ‰õÄ_® ~å[H©Ü«∞ Ñï*Ï˝#O

Hõey LO_®Åx PHÍOH∆OKå~°∞. =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ~å[H©Ü«∞ ~°OQÆOÖ’ ‰õÄ_® ~åOKåÅ<åfl~°∞.

JHõ∆~°*Ï#O, ~å[H©Ü«∞ K≥· «º#O QÆÅ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ =∂ «$Éèí∂q∞ HÀãO åºQÍÅ#∞ KÕÜ«∞QÆÅ

<åÜ«∞‰õΩÅ#∞, *Ïu[#∞Å‰õΩ L «Î=∞ ¿ã=ÅOkOK«QÆÅ áœ~°∞Å#∞ ~°∂á⁄OkOK«QÆÅ~°x

„Ñ¨Hõ\ÕKå~°∞. =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ ~å[H©Ü«∂Å‰õΩ ^Œ∂~°OQÍ LOz# *Ïu, ã¨=∂[O

"≥#∞HõÉÏ@∞ «<åxH˜ QÆ∞~°=Ù «∞O Œx P"≥∞ ÃÇÏK«ÛiOKå~°∞.

D q+¨Ü«∂xfl =∞iO « q™êÎ~°OQÍ K≥|∞ «∂, Q˘Ñ¨Ê =º‰õΩÎÅ «Å∞¡ÅO Œ~°∂ F

„Ñ¨ ÕºHõ =∞#ãÎ «fiO Hõey# =∞Ç≤Ïà◊Åx =∞#‰õΩ K«i„ « ≥Å∞Ñ¨Ù «∞Ok. q*Ë «Å «Å∞¡Å∞

è≥·~°º=O «∞Å∞, ãOã¯~°ÎÅ J=∞‡Å∞ PÖ’K«<åÑ~°∞Å∞, =∞Ç «∞‡Å «Å∞¡Å∞ =∞ÇÏhÜ«ÚÅ∞QÍ

=∞#‰õΩ Œ~°≈#q∞™êÎ~°∞. =ºHÎQÆ «OQÍ XHõ ÑÙ~°∞+µ_ç <≥·uHõ « „ã‘Î •fi~å ~°∂ÑÙk Œ∞ÌHÀ=_»"≥∂

ÖËHõ „Éèí+¨µì Ñ¨@ì_»"≥∂ [~°∞QÆ∞ «∞Ok. F *Ïu <≥·uHõ qÅ∞=Å∞, ™ê=∂lHõ B#fl «ºO P

*ÏuH˜ K≥Ok# `«Å∞¡Å =∂#ã≤Hõ ã≤÷u`«∞Å q∂^Œ P^è•~°Ñ¨_ç=ÙO\Ï~Ú. ~å[H©Ü«∞

B#fl`åºxfl QÆ∞ «Î‰õΩ fã∞‰õΩ<åfl=∞x K≥ÑC‰õΩ<Õ *Ï «∞Å#∞ =∞#O Ñije¿ãÎ P *Ï «∞ÅÖ’x

=∞Ç≤Ïà◊Å∞ ~å[H©Ü«∞OQÍ ZO « ÑïÑ¨Hõfi « Hõey LO_Õ"åà’§, "åà◊§Ö’¡ =∂ «$Éèí∂q∞

Ñ¨@¡ „¿Ñ=∞ ZO « á⁄Oy á⁄ˆ~¡ À =∞#‰õΩ J~°÷=∞ø «∞Ok. Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ Jã≤Î «fiO «e¡

~°∂ÑÖÖ’#∂, „Ñ¨*Ï ãÖˆH∆=∂xH˜ K≥Ok# „ÑüâßYÖ’ ÉÏ èŒº «QÆÅ áœ~°∞x ~°∂ÑÖÖ’

*ÏuH˜, ÕâßxH˜ ÉèíQÆ=O «∞_»∞ „Ñ¨™êkOz# L «Î=∞ =~°OÖÏ ~°∞A=~ÚºOk, Jx

*ÏÇ≤Ï^• MÏ «∂<£ ¿+~åfixÜ«∂ J<åfl~°∞. (Bharath Ke Swatantra Samgram me Mus-

lim Mahilavonka Yogdan : Page.182)

q^•º~°OQÆOÖ’ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å ™ê÷~Ú J èŒ=∞OQÍ L#fl q+¨Ü«∞O q∂ Œ

P"Õ Œ# =ºHõÎO KÕã≤# *ÏÇ≤Ï^• MÏ «∂<£ ZO`À ÉÏ èŒÑ¨_®¤~°∞. P ã≤÷u Ñ¨@¡ ÉÏ èŒ#∞

=ºHõÎO KÕÜ«∞@O`À P"≥∞ T~°∞HÀÖË Œ∞. D ã≤÷uH˜ QÆÅ HÍ~°ÏÅ#∞ ‰õÄ_® P"≥∞ KåÖÏ

q=~°OQÍ qâı¡+≤OKå~°∞. D Œ∞ã≤÷uH˜ H˘O Œ~°∞ =Úã≤¡O =∞ « ÃÑ ŒÌÅ∞ HÍ~°=∞x P"≥∞

P„QÆÇ≤ÏOKå~°∞. D q+¨Ü«∞O QÆ∞iOz ~åã¨∂Î, =Úã≤¡O =∞ « ÃÑ ŒÌÅ «Ñ¨C "˘Hõ>Ë. «=∞

„ã‘ÎÅ#∞ K« Œ∞=Ù ãÖ èŒºÖË¡x "åà◊√§QÍ =ÙOKå~°∞. ÖË‰õΩO>Ë K«kqOz<å ~å[H©Ü«∞

HÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ Ñ¨ÓiÎQÍ Œ∂~°OQÍ =ÙOKå~°∞. *Ïu «Å∞¡ÅÖ’ ~å[H©Ü«∞ Ñï*Ï˝#O

ÖË#O Œ∞# *Ïu [#∞ÅÖ’ ‰õÄ_® ~å[H©Ü«∂Å Ñ¨@¡ ãÔ~·# J=QÍÇ¨Ï#‰õΩ P™ê¯~°O

ÖË‰õΩO_® áÈ~ÚOk. JO Œ∞KÕ « J==∂#Hõ~°"≥∞ÿ#, ŒÜ«∞hÜ«∞"≥∞ÿ# PÇ¨~°O`À Hõ_»∞Ñ¨Ù

xOÑ¨Ù‰õΩx L#fl@ì~Ú Õ q∂ P KÕ+ìÅ‰õΩ =ÚyOÑ¨Ù ÑëH˜ Éèíq+¨º «∞Î QÆ∞iOz *Ï„QÆ «Î

=Ç≤ÏOK«O_ç. q∂ K«~°ºÅ =Å# Hõey# #ëêìxfl ÉèísÎ KÕã¨∞HÀ_®xH˜ =∂~°æO "˘Hõ >Ë.

Jk q∂ „ã‘ÎÅ#∞ q^•º=O «∞efl KÕÜ«∞_»O. q*Ï<å~°# •fi~å ãÔ~·# ~å[H©Ü«∞ Œ$HõÊ äŒO,

=∞Oz J=QÍÇ¨Ï# "åiÖ’ HõÅ∞QÆKÕÜ«∞_»O. P P=HÍâßÅ#∞ "åiH˜ HõeÊOK«@O.' Jx

*ÏÇ≤Ï^• MÏ «∂<£ ¿+~åfixÜ«∂ ãÅÇ WKåÛ~°∞.(Ibid, Page.182)

P<å\ ™ê=∂lHõ Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’ F ‰õΩb# ‰õΩ@∞O|O #∞O_ç qKÕÛã≤# =∞Ç≤Ïà◊

Hõq «fiO K≥Ñ¨Ê@O =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_® „ã‘Îq Œº HÀãÖ, ~å[H©Ü«∞~°OQÆOÖ’ „ã‘ÎÅ „Ñ¨"Õâ◊O

HÀãÖ áÈ~å_»@O, P ~°OQÍÅÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å "≥#∞HõÉÏ@∞ «<åxH˜ =Úã≤¡O ÃÑ ŒÌÅ#∞

ÉÏ èŒ∞ºefl KÕÜ«∞@O, P ÃÑ ŒÌÅ K«~°ºÅ#∞ «ÑCÑ@ì_»O, P «ÑCÅ#∞ k Œ∞ÌHÀ"åeûOkQÍ

ÃÑ ŒÌÅ‰õΩ ã¨ÅÇ¨ W=fi@O x[OQÍ ™êÇ¨ÏãÖ.

D "Õ∞~°‰õΩ å#∞ #q∞‡# q+Ü«∂xfl ãÊ+ìOQÍ#∂, è≥·~°ºOQÍ#∂ „ÑHõ\OK«@OÖ’

P"≥∞ U<å_»∞ "≥#∞HÍ_»ÖË Œ∞. =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ èŒiã¨∞Î#fl Ñ¨~åÌ q è•#O ãÔ~·#k

HÍ^ŒO@∂, _®Hõì~°∞¡ JO@∞<åfl~°∞ |O^èŒ<åÅ #∞O_ç |Ü«∞@ Ñ¨_»O_ç – QÍex

„Ñ"ÕtOÑx=fiO_»x. ãO‰õΩz « ãfiÉèÏ=ÙÅ∞ JO@∞<åfl~°∞. ã¿ãq∞~å = Œ∞Ì Kå=x=fiO_»x,

Jx F Hõq «Ö’ J<åfl~°∞. *ÏÇ≤Ï^• MÏ «∂<£ Ñ¨~åÌ Ñ¨ ŒÌuH Ñ¨ÓiÎQÍ =ºuˆ~HõO HÍ‰õΩ<åfl

J<å~ÀQÆº ¿ÇÏ`«∞"≥·# suÖ’ Ñ¨~åÌ#∞ ^èŒiOK«_®xfl =∂„`«O =ºuˆ~HÕKå~°∞.(Ibid,

Page.180)

q^•ºÉèÏºãÖ Ñ¨@¡ JkèHõ =∞‰õΩ¯= K«∂Ñ≤# P"≥∞ *Ï˝<å~°#‰õΩ q^•ºÉèÏºãÖ

=∂„ «"Õ∞ =∂~°æ=∞x ÉèÏqOz#O Œ∞# JO Œ∞‰õΩ =ºu~HÍOâßÅ`À U=∂„ «O UH©ÉèíqOK«

ÖË^Œ∞. ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~° L^Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ „Ñ¨Éèí∞`«fi „QÍO@∞Å`À #_»∞ã¨∞Î#fl

85 86


q^•ºÅÜ«∂Å#∞ q_çz q^•º~°∞÷Å∞ |Ü«∞@‰õΩ ~å"åÅx =∞Ç¨`å‡ QÍOnè Ñ≤Å∞Ñ¨Ù

xzÛ#Ñ¨C_»∞ P x~°‚Ü«∞O P"≥∞‰õΩ #K«ÛÖË Œ∞. q^•ºÉèÏºãÖ KÕÜ«∂eû# q^•º~°∞÷úÅ∞

q^•ºÅÜ«∂Å∞ |Ç≤Ï+¨ i¿ãÎ "åi K« Œ∞=Ù ZÖÏ ™êQÆ∞ «∞O Œx P"≥∞ „Ñ¨tflOKå~°∞. D

q+Ü«∞O QÆ∞iOz =∂\Ï¡_»∞ «∂, ãÇÜ«∞ x~åHõ~°À Œº=∞O PK«~°Ö’x H˘xfl JOâßefl

<Õ#∞ =ºuˆ~H˜ã¨∞Î<åfl#∞. L Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ K« Œ∞=ÙÅ∞ =∂<ÕÜ«∞_»O <åH˜+ìO ÖË Œ∞,

Jx ÉÏÇ¨Ï@OQÍ HõàÏâßÅÅ |Ç≤Ï+¨ ~°‰õΩ P"≥∞ =ºuˆ~Hõ « =ºHõÎO KÕâß~°∞.

z «Îâ◊√kÌ Hõ~°∞"≥·# ™êfi~°÷Ñ¨Ói « ~å[H©Ü«∂Å∞, P =∂~åæ# #_çKÕ ~å[H©Ü«∞

<åÜ«∞‰õΩÅ K«~°ºÅ Ñ@¡ ‰õÄ_® P"≥∞ P„QÆÇÏO =ºHõÎO KÕâß~°∞. =∞# ~å[H©Ü«∞ <åÜ«∞‰õΩÅ∞

[<åxfl «=∞ QÆ∞ÃÑÊ\’¡ LOK«∞‰õΩ<Õ =∞O„ «OQÍ, ¿Ñ~°∞ „Ñü+ìefl á⁄O Õ z\Ï¯QÍ, "≥O_ç

|OQÍ~åxfl ã¨=∞‰õÄiÛ ÃÑ@ìQÆÅ T@ÉÏqÖÏ ÉèÏqOz ~å[H©Ü«∂efl ã‘fiHõiã¨∞Î<åfl~°∞.

P HÍ~°OQÍ qâ◊fi=∂#"åo ÇÏ$ ŒÜ«∂Å #∞O_ç =∞# ™ê÷#O kQÆ*ÏiáÈ «∞Ok, JO@∂

™êfi~°÷úÑ~°∞Ö·# ~å[H©Ü«∞ <åÜ«∞‰õΩÅ =º=Ç~° ã~°o q∂ Œ P"≥∞ JHõ∆~åÜ«Ú èŒO`À q~°∞K«∞‰õΩ

Ñ¨_®¤~°∞. P<å_»∞ P"≥∞ ãÖkèOz# q=∞~°≈<å„™êÎÅ∞ D<å\˜ ~å[H©Ü«∂Å‰õΩ ‰õÄ_®

=iÎOK«@O P"≥∞Ö’x ^•~°≈xHõ «‰õΩ J ŒÌO Ñ¨_»∞ «∞Ok.

¿ãfiKåÛù, ™êfi «O„`åºÅ HÀãO ™êQÆ∞ «∞#fl *ÏfÜ≥∂ ŒŒº=∞OÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ JkèHõ

ãOYºÖ’ áêÖÁæ<åÅx P"≥∞ HÀ~å~°∞. L Œºq∞OK«=∞x =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ ãfiÜ«∞OQÍ HÀ~å~°∞.

„Ñ[Å‰õΩ ãfi «O„ « r=# J=HÍâßÅ#∞ HõeÊOKÕO Œ∞‰õΩ ™êfi «O„ «ºã=∞~°OÖ’ HõÅã≤Hõ@∞ìQÍ

áêÖÁæ<åÅx *ÏÇ≤Ï^• MÏ «∂<£ L^ÀƒkèOKå~°∞. =∞`åÅ‰õΩ Jf «OQÍ „ÑüXHõ ~°∂

L=∞‡_çQÍ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍÅx ã¨∂zOKå~°∞. Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº « J «ºO ««

J=â◊ºO J<åfl~°∞. PÜ«∂ [#ã=Ú^•Ü«∂Å =∞ èŒº# Jáê~å÷ÌÅ#∞ Œ∂~°O KÕã≤ ã^•ƒù=#,

ã¨ Œ=QÍÇ¨Ï# U~°ÊKÕO Œ∞‰õΩ *ÏÇ≤Ï^• MÏ «∂<£ x~°O «~°O „â◊q∞OKå~°∞.

ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «º ãÖ„QÍ=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ [iy# „Ñü L Œº=∞O,ãÖÑ¶∞@#

q∂ Œ *ÏÇ≤Ï^• MÏ «∂<£ ¿+~åfixÜ«∂ Hõq «Å∞ ~åâß~°∞. Jaè„áêÜ«∂Å#∞ =ºHõÎO KÕâß~°∞.

ÉÏÅ¯<£ Ü«Ú ŒúÌO, „Ñ¨ äŒ=∞ „Ñ¨ÑÖK« Ü«Ú ŒúÌO, [eÜ«∞<£"åÖÏ ÉÏQ∑, HÍ#∂Ê~°∞ =∞ã‘ Œ∞

ˆHã¨∞ «k «~° Œ∞ã¨ûOÑ¶∞@#Å q∂ Œ P"≥∞ «#"≥·# Hõq «Å`À „Ñüã¨ÊOkOKå~°∞. D

"Õ∞~°‰õΩ «=∞ Hõq «Å`À „a\©+¨µ „Ñ¨Éèí∞ «fi K«~°ºÅ q∂ Œ q=∞~°≈<å„™êÎÅ∞ ãÖkèOz#

Hõ=~Ú„uQÍ „Ñ[Å =∞#ã∞ûÅÖ’ =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_® ™êfi «O„`Àº Œº=∞O ™êÇ≤Ï «º K«i„ «Ö’

P"≥∞ „Ñ¨ ÕºHõ ™ê÷#O ãÖáêkOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

„Ñ¨[Å q∂ Œ „a\©+π „Ñ¨Éèí∞ «fiO ™êyOz# „Ñü AÅ∞O q∂ Œ P"≥∞ «#

Hõq «Å`À ^•_»∞Å∞ KÕâß~°∞. „Ñ¨Éèí∞ «fi K«~°ºÅ#∞ x~°ƒùÜ«∞OQÍ x~°ã≤OKå~°∞. „Ñ¨Éèí∞ «fi

K«~°ºÅ q∂ Œ q=∞~°≈Å∞ KÕã¨∞Î#fl Hõ=ÙÅ∞ ~åã≤# Hõq «Å#∞, P ~°K«#Å#∞ „Ñ¨K«∞iã¨∞Î#fl

Ñ„uHõÅ q∂ Œ „ÑÉèí∞ «fiO •_»∞Å∞ KÕã≤#ÑC_»∞, PÜ«∂ Ñ„uHõÅ‰õΩ, Ñ„uHÍ ãOáê Œ‰õΩÅ‰õΩ

P"≥∞ JO_»QÍ xeKå~°∞. *ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ#∞ „Ñ¨Kå~°O KÕã¨∞Î#fl Ñ¨„uHõÅ =∞#∞QÆ_»

HÀãO J=ã~°=∞QÆ∞ Pi÷Hõ «#∞ JOkOK«_®xH ZO`À „â◊q∞OKå~°∞. „ÑÉèí∞ «fi P„QÆÇxH

QÆ∞Ô~·# Ñ¨„uHõÅ Pã≤÷áêã¨∞ÎÅ#∞ JkèHÍ~°∞Å∞ [Ñ¨ÙÎ KÕã≤, Ñ¨„uHõÅ ãÖáê Œ‰õΩÅ#∞ g èŒ∞Ö’¡

Ñ¨_Õã≤#Ñ¨C_»∞ "åiH˜ «y# q èŒOQÍ ã¨ºÜ«∞OQÍ ã¨Ç¨ÏÜ«∞,ã¨Ç¨ÏHÍ~åÅ∞ JOkOz

Ñ¨„uHÍ ¿ãfiK«Ûù Ñ¨@¡ «#‰õΩ#fl Q“~°"åxfl =ºHõÎO KÕâß~°∞.

Hõ=~Ú„uQÍ, ãÖã¨ ~°"åkQÍ *ÏÇ‘Ï^• MÏ «∂<£ „Ñ¨=ÚY Hõq ÑÖ_ç «∞Å,

áê~î°‰õΩÅ Pjã¨∞ûÅ`À áê@∞QÍ, „Ñ¨[Å Jáê~° „¿Ñ=∂aè=∂<åÅ#∞ JO Œ∞‰õΩ<åfl~°∞.

¿Ñ~°∞ „Ñü+ìÅ HÀãÖ P"≥∞ Z#fl_»∂ „áê‰õΩÖÏ_»ÖË Œ∞. P"≥∞ Z#fl_»∂ «# ¿Ñ~°∞#∞

„Ñ¨Hõ\ÕK«ÖË Œ∞. *ÏÇ≤Ï^• , #∞[Ç¨Ï ü — J#∞ HõÅO ¿Ñ~°¡ À P"≥∞ Hõq «fiO ™êyOk.

(Encyclopadia of Women Biography, Ed. by Nagendra.K.Singh, APHPC,New

Delhi, 2001,Page.484) =∞Ç≤Ïà◊Å ¿ãfiKåÛ,™êfi «O„`åºÅ HÀãÖ =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_®

=Åã¨áêÅ‰õΩÅ Œ∞+ìáêÅ# #∞O_ç „Ñ¨[Å q=ÚHÎx PHÍOH∆Oz# „Ñ¨=ÚY Hõ=~Ú„uQÍ

™êfi «O„`Àº Œº=∞ K«i„ «Ö’ „Ñ ÕºHõ ™ê÷#O U~°Ê~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞. „Ñ=ÚY *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å

ãÖáê ŒHõ «fiOÖ’ #_»∞ã¨∞Î#fl, [q∂O^•~ü, JÖò Ç≤ÏÖÏÖò, HÍ„"Õ∞_£ ÖÏO\˜ Ñ¨„uHõÅ`À

áê@∞QÍ P<å\˜ W «~° „Ñ¨=ÚY Ñ¨„uHõÅÖ’ P"≥∞ Hõq «fiO KÀ@∞ KÕã¨∞‰õΩOk.

¿ãfiK«Ûù, ™êfi «O„ ÕºK«Ûù, „Ñ¨QÆujÅ ÉèÏ"åÅ∞, ãÖã¨ ~°Å HÀãÖ ™êyã¨∞Î#fl

áÈ~å@O, KèåO Œã¨ ÉèÏ"åÅ q∂ Œ „Ñ¨Hõ\Õz# Ü«Ú ŒúÌO, ™êfi~°÷ ~å[H©Ü«∂Å q∂ Œ

P"≥∞ ãÖkèOz# q=∞~°≈<å„™êÎÅ f„= «#∞ QÆ=∞xOz# „Ñ¨=ÚY L~°∂Ì Hõq JHõƒ~ü

JÖÏ›ÉÏk P"≥∞ Hõq «Å Q˘Ñ¨Ê Œ#O QÆ∞iOz =∂\Ï¡_»∞ «∂, XHõ "Õà◊ D Hõq «Å#∞ F

=∞Ç≤Ïà◊ ~°zã¨∞Î#fl@ì~Ú`Õ, WHõ Hõq`«fiO q∂^Œ Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ∞ `«=∞ PkèÑ¨`«ºO

=^Œ∞Å∞HÀ"åeûO^Õ, Jx "åºMÏºxOK«@O ^è≥·~°ºâßeQÍ, L`«Î=∞ Hõ=~Ú„uQÍ P"≥∞

™ê÷~Úx, ™ê÷<åxfl "≥Å¡_ç KÕã¨∞ÎOk. P"≥∞ ~åã≤# Hõq «ÅÖ’ H˘xfl Aina-i-Haram,

87 88


Firdus-i-Takhiyyul ¿Ñ~°¡ À ãOHõÅ<åÅ∞QÍ P"≥∞ =∞~°ÏO «~°O „ÑK«∞i «=∞Ü«∂º~Ú.

(Who's who of Indian Writers, Sahithya Akademi, New Delhi, 1961)

*ÏÇ≤Ï^• MÏ «∂<£ Hõ=~Ú„uQÍ Hõq «Å`À L Œº=∞HÍ~°∞Å#∞ L ÕÎ[Ñ¨~°Û@O,

=∂~°æ Œ~°≈HõO KÕÜ«∞@O =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_® ã¨fiÜ«∞OQÍ L Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ ‰õÄ_®

áêÖÁæ<åfl~°∞. ÉˇOQÍÖò qÉèí[#, ã¨fi Õj PO^Àà◊#, ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~° L Œº=∂ÅÖ’

ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl JOkOKå~°∞. ãfi Õj L Œº=∞OÖ’ K«∞~°∞ÔH·# áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. Y ŒÌ~°∞

èŒŒiOK«=∞x W «~°∞Å#∞ HÀ~°@O =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_®, ã¨fi[#∞Å =ºuˆ~Hõ «#∞ MÏ «~°∞

KÕÜ«∞‰õΩO_® `å#∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ Y ŒÌ~°∞#∞ ZO «QÍ<À W+ìÑ¨_®¤~°∞. D q+¨Ü«∞"≥∞ÿ P"≥∞

=∂\Ï¡_»∞ «∂, ã¨fi Õj L Œº=∞O JO>Ë <å‰õΩ K«KÕÛO « „¿Ñ=∞. W"åàı HÍ Œ∞. `˘e<å\˜

#∞Oz ‰õÄ_®. WHõ „Ñ¨ã¨∞Î « ãÖÑ¶∞@# =Å¡ q Õj =ã¨∞Î=ÙÅ Ñ¨@¡ ÉèíiOK«ÖËx =ºuˆ~Hõ «

U~°Ê_çOk. Jã¨Ç¨ÏºO Ñ¨Ù\ìOk. WHõ =ÚO Œ∞ Z#fl_»∂ q Õj =„™êÎxfl H˘#~å Œx

x~°‚~ÚOK«∞‰õΩ<åfl#∞, Jx „Ñ¨Hõ\ÕKå~°∞.

D "Õ∞~°‰õΩ «# Jaè„áêÜ«∂xfl =ºHõÎO KÕÜ«∞@O =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_® Y ŒÌ~°∞

è•~° xq∞ «ÎO «#‰õΩ å#∞QÍ P"≥∞ Y ŒÌ~°∞ =„™êÎÅ#∞ HÀ#∞QÀÅ∞ KÕâß~°∞. P Œ∞ã∞ÎÅ#∞

rq`åO «O èŒiOKåÅx ZO`À =ÚK«Û@Ñ_®¤~°∞. Œ∞~° Œ$+ìO Uq∞@O>Ë P"≥∞ ãfiÜ«∞OQÍ

H˘#∞QÀÅ∞ KÕã≤# Y ŒÌ~°∞ =„™êÎÅ∞ P"≥∞ èŒiOK«ÖËHõáÈÜ«∂~°∞. P Y ŒÌ~°∞ Œ∞ã¨∞ÎÅ∞ P"≥∞

=∞$ « ÕÇxfl =∂„ «"Õ∞ JÅOHõiOKå~Ú. Y ŒÌ~°∞ =„™êÎÅ∞ èŒiOKåÅ#fl x~°‚Ü«∞O fã∞‰õΩ#fl

11 ~ÀAÅ∞ =º=kèÖ’ 1922 Ñ¶≤„|=i 4# PHõã≤‡HõOQÍ `«# 29 ãÖ=`«û~åÅ

=Ü«∞ã¨∞ûÖ’ Jq"åÇ≤Ï «QÍ P"≥∞ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ P"≥∞ H˘#∞QÀÅ∞ KÕã≤# Y ŒÌ~°∞ =„™êÎÅ#∞ P"≥∞ ™È Œ~°∞_»∞

^•=Ó £ JÇ¨Ï=∞‡ £ MÏ<£ P"≥∞ Éè∫uHÍÜ«∞O q∂ Œ Ñ¨~°z P"≥∞ Jaè=∞`åxfl Pq èŒOQÍ

Q“~°qã¨∂Î *ÏÇ≤Ï^• MÏ «∂<£ ¿+~åfixÜ«∂ HÀÔ~¯#∞ <≥~°"Õ~åÛ~°∞.

q Õj =ã¨∞Î |Ç≤Ï+¨ ~° L Œº=∞HÍi˜

Wã¨‡`ü P~å ÉËQÆO=∂ «$Éèí∂q∞ q=ÚHÎ áÈ~å@O Ñ@¡ x| ŒÌ «, HÍ~°ºK«~°Ö’ x*Ï~Úu QÆÅ <Õ «Å

K«~°ºÅ∞ P<å_»∞ „Ñ¨[Å#∞ ÉÏQÍ „Ñ¨ÉèÏq «O KÕâß~Ú. P „Ñ¨ÉèÏ=OÖ’ Ñ¨_»¤ „Ñ¨[Å∞ «=∞

ã¨~°fiO `åºQÆO KÕÜ«∞_®xH˜, L Œº=∞ÉÏ@ #_çKÕO Œ∞‰õΩ U =∂„ «O "≥#∞HÍ_»ÖË Œ∞. P

q èŒOQÍ L Œº=∞HÍ~°∞Å#∞ L ÕÎl «∞Å#∞ KÕã¨∂Î L Œºq∞Oz# Ü«Ú= «∞ÅÖ’ XHõ~°∞

Wã¨‡ ü P~å ÉËQÆO.

P"≥∞ „Ñ¨=ÚY *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ <åÜ«∞‰õΩÅ∞, ÅHÀflÖ’x „Ñ¨ã≤ Œ÷ "≥· Œ∞ºÅ∞ Ç¨ÏH©O

J|∞ÌÖò "Õ∞#HÀ_»Å∞. dÖÏÑ¶ ü L Œº=∞O ãÖ Œ~°ƒOQÍ Jb ™È Œ~°∞Å∞ q~åàÏÅ HÀãÖ

ÅHÀfl =KåÛ~°∞. dÖÏÑ¶ ü L Œº=∞O HÀãÖ q~åàÏÅ∞ JOkK«=∞x P <Õ «Å∞ HÀ~°QÍ

„Ñ¨[Å∞ ÉÏQÍ ã¨ÊOkOKå~°∞. JHõ _çHõ _Õ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ «=∞ =O\˜ q∂ Œ∞#fl PÉèí~°ÏÅ#∞

"åiH˜ JO ŒKÕâß~°∞. P Œ$â◊ºO Ç¨ÏH©O J|∞ÌÖò#∞ Hõ ŒeOz "Õã≤Ok.

PÜ«∞# a~°a~å WO\˜H˜ =KåÛ~°∞. Wã¨‡ ü P~å#∞ Ñ≤ez q+¨Ü«∞O K≥áêÊ~°∞. P

q=~åÅ∞ ≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl P"≥∞ «=∞ WO\˜Ö’x =∞Ç≤Ïà◊ÅO Œifl ã¨=∂"Õâ◊ÑïÛ dÖÏÑ¶ ü–

ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~° L Œº=∞ HÍ~åºK«~° «=∞ WO\˜ #∞O_ç P~°OaèOKåÅ<åfl~°∞. Jb

™È Œ~°∞Å «e¡ ca J=∞‡`À HõÅã≤, =∂ «$ Õâ◊ ¿ã=Ö’ Ñ¨Ùh «O HÍ=eû# J=ã¨~åxfl

L ÕÎ[Ñ¨Ói «OQÍ q=iOKå~°∞.

P „ÑãOQÆO`À L ÕÎl «∞Ö·# Wã‡ ü J~å ‰õΩ@∞Oc‰õΩÅ∞ ã~°fiO åºQÆO KÕÜ«∞_®xH

=ÚO Œ∞‰õΩ =KåÛ~°∞. P"≥∞ =ÚO Œ∞QÍ «# ÃÑO_ç¡<å\˜ Ys ≥·# PÉèí~°ÏÅxflO\˜x

≥zÛ QÆ∞@ìQÍ áÈã≤ cc J=∞‡‰õΩ q~åà◊OQÍ JO Œ*Ëâß~°∞. P «~°∞"å « Ñ¨Ù\ìO\˜ "å~°∞

™êÔ~QÍ ÑOÑ≤# Ju Ys ≥·# q Õj =„™êÎÅxfl\x ≥zÛ áÈQã≤ ãfiÜ«∞OQÍ «QÆ∞ÅÉ\Ïì~°∞.

P"≥∞#∞ ‰õΩ@∞Oc‰õΩÅO`å J#∞ãïOKå~°∞. "åi`À W~°∞QÆ∞á⁄~°∞QÆ∞ [ « HõÅ=@O`À

P WO@ q^Õj =„™êÎÅ ^ŒÇ¨Ï#O [iyOk. P K«~°º`À q^Õj=ã¨∞Î |Ç≤Ï+¨¯~°

L Œº=∞HÍi˜QÍ Wã¨‡ ü P~å ÉËQÆO ÅHÀflÖ’ JO ŒiH˜ P Œ~°≈OQÍ xeKå~°∞.ÉèÏ~° « Õâ◊Ñ¨Ù ‰õΩHõ Å∞, Ñ≤Å∞¡Å∞ ‰õÄ_® „a\©+¨~°¡ ÉÏxã¨ «fiÑ¨Ù ãÖÔHà◊§Ö’ |OnÅ∞QÍ

LO_» ~å Œ#flk <å Jaè=∞ «O. – PÉÏk ÉÏ<À ÉËQÆO

89 90


*ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞ÅKÕ ' J=∞‡— QÍ Ñ≤eÑ≤OK«∞‰õΩ#fl

PÉÏk ÉÏ<À ÉËQÆO(1852–1924)

*ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ`Àáê@∞ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ‰õÄ_® JkfifÜ«∞"≥∞ÿ#

ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl JOkOKå~°∞. „a\©+¨µ „Ñ¨Éèí∞ «fi •+‘ìHÍÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~°∞ÉÏ@Ö’

™êy# =∞Ç≤Ïà◊Å∞ L Œº=∞HÍ~°∞ÅÖ’ L ÕÎ*Ïxfl HõeyOK«@"Õ∞ HÍ‰õΩO_®, x~°ƒùÜ«∞OQÍ

=ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÆ=∞x „áÈ «ûÇ≤ÏOKå~°∞. P<å\˜ `˘e «~°O =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ „j=∞u PÉÏk

ÉÏ<À ÉËQÆO J„QÆQÆ∞º~åÅ∞. P"≥∞ ZO`À L`åûÇ¨ÏO`À L^Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’

„HÜ«∂jÅHõ áê„ « =Ç≤ÏOK«@O =Å# P"≥∞ #∞O_ç „¿Ñ~° á⁄Ok# *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å∞

ZO`À „¿Ñ=∞`À cc J=∞‡ Jx P"≥∞#∞ Ñ≤Å∞K«∞‰õΩ<åfl~°∞.

PÉÏk ÉÏ<À ÉËQÆO L «Î~° „Ñ Õâò ~å„+ìO "≥Ú~å^•ÉÏ £ lÖÏ¡ J„"≥∂Ç „QÍ=∞OÖ’

1852Ö’ [x‡OKå~°∞. P"≥∞‰õΩ ~åOÑ¨Ó~ü ãÖ™ê÷<åxH˜ K≥Ok# J|∞ÌÖò Jb MÏ<£ À

q"åÇ¨ÏO [iyOk. J «Î"åiO@ P"≥∞ L~°∂Ì <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞. L~°∂Ì, Ñï¬Ü«∞<£ ÉèÏ+¨Å

eÑ≤ XHõ >Ë HÍ=@O, P eÑ¨ÙÅ∞ J~°cƒ ÉèÏ+¨‰õΩ ŒQÆæ~°QÍ LO_»@O`À z#fl<å@<Õ

Y∞~å<£ „QÆO ä•xfl ÑïîOK«@O =Å# eÑ¨ÙÅ#∞ QÆ∞iÎOK«@O P"≥∞‰õΩ ã¨∞Å∞"≥·Ok. =∞Oz

^è•~°â◊H˜ Î QÆÅ P"≥∞ L~°∂Ì, Ñï¬Ü«∞<£ ÉèÏ+¨Å eÑ¨ÙÅ#∞ ã¨∞<åÜ«∂ãÖQÍ

QÆ∞~°∞ÎÑ¨@ìQÆÅQÆ@O`À, «# =∞ik ‰õΩ=∂~°∞x ^•fi~å ~°Ç¨Ïã¨ºOQÍ L~°∂Ì Ñ¨ÙãÎHÍÅÖ’x

Hõ äŒÅ#∞ K«kq qxÊOK«∞‰õΩx, L~°∂Ì JHõ∆~åÅ#∞ QÆ∞~°∞ÎÑ¨_»∞ «∂ L~°∂Ì ÉèÏ+¨ Àáê@∞

Ñi¬Ü«∞<£ ÉèÏ+#∞ ‰õÄ_® <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞.D ÉèÏ+Å#∞ K« Œ=@O «ÑÊ ~åÜ«∞@O P"≥∞‰õΩ

‰õΩ Œ~°Hõ áÈ~Ú<å, ã$[#je J~Ú# P"≥∞ Hõ äŒÅÅ¡@OÖ’ =∞Oz <Õ~°∞Ê#∞ ™êkèOKå~°∞.( ' She had learned Quran as a child and thus knew the Arabic script in a rudimen-tary fashion. She taught herself to read Urdu by asking a nephew to read to herfrom a book of stories, committing it to memory, and reading them it herself,partly from memory and partly by sounding out the letters--since the script forPersian and Urdu is only slightly different from that of Arabic, She could read,therefore, and in addition was a great story teller, but never learned to write '. -Secluded Scholars, Gail Minault, OUP, New Delhi, 1999, Page. 26)

PÉÏk ÉÏ<À 27 ãÖ= «û~åÅ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ Éèí~°Î#∞ HÀÖ’ÊÜ«∂~°∞. P<å\˜H˜ P"≥∞

S Œ∞QÆ∞~°∞ =∞QÆÑ≤Å¡Å∞, F P_»Ñ≤Å¡‰õΩ «e¡. ÑÙ#ifi"åÇÏO KÕã∞HÀ"åeûOkQÍ |O èŒ∞q∞„ «∞Å∞

ã¨ÅÇ¨ WKåÛ~°∞. P ã¨ÅÇ¨Å#∞ HÍ ŒO@∂ a_»¤Å#∞ „Ñ¨Ü≥∂[‰õΩÅ∞QÍ fiÛk ÕÌO Œ∞‰õΩ

«#∞fl`å#∞ JOH˜ «O KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. P"≥∞ «# ¿Ñ~°∞#∞ ZHõ _» „Ñ¨™êÎqOKåeû =zÛ<å

JÉÏk ÉÏ<˘ J|∞ÌÖò Jb ÉËQÆO Jx Éèí~°Î ¿Ñ~°∞`À HõeÑ≤ ~åÜ«∞@O Éèí~°Î Ñ¨@¡ P"≥∞‰õΩ

QÆÅ „¿Ñ=∂#∞~åQÍÅ‰õΩ zÇÏflO. P HÍ~°OQÍ ÑÙ#ifi"åÇÏO QÆ∞iOz «# = ŒÌ =∞Ô~=fi~°∂

„Ñ¨™êÎqOK«~å Œx |O èŒ∞=ÙÅ#∞ "åiOKå~°∞. a_»¤Å Éèíq+¨º «∞Î q∂ Œ Œ$+≤ì ™êiOz,

"åix ^Õâ◊Éèí‰õΩÎÅ∞QÍ, ^è•i‡Hõ xëêìQÆi+¨µìÅ∞QÍ, „Ñ¨MÏºu QÍOz# "Õ∞^è•=ÙÅ∞QÍ

~°∂á⁄OkOK«@OÖ’ Hõ$ «Hõ$ «∞ºÅÜ«∂º~°∞.

P<å\ =Úã≤¡O ã=∂[OÖ’x ™ê=∂lHõ– è•i‡Hõ |O èŒ<åÅ‰õΩ aè#flOQÍ =∂~°∞ «∞#fl

HÍÖÏ#∞QÆ∞OQÍ a_»¤Å‰õΩ =∞Oz K«^Œ∞=Ù K≥Ñ≤ÊOKåÅx P"≥∞ x~°‚~ÚOKå~°∞.

Ñ~°∞QÆ∞Ö «∞Î «∞#fl HÍÖÏxfl |\ì =∂~°#@ì~Ú Õ „| «∞‰õΩ áÈ~å@OÖ’ "≥#∞Hõ|_ç áÈ`å=∞#fl

ÉèÏ=#`À «# a_»¤Å‰õΩ ™êO„Ñ¨ •Ü«∞– è•i‡Hõ q Œº`Àáê@∞QÍ P èŒ∞xHõ POQÆ¡ q Œº

QÆiáê~°∞. P<å\˜ „Ñ¨ã≤ Œú JbÑ¶∞~ü q^•ºÅÜ«∞OÖ’ K« Œ∞=Ù K≥Ñ≤ÊOKå~°∞. ã¨fi Õâ◊OÖ’

q^•ºÉèÏºãÖ «~°∞"å « L#fl « q ŒºHÀãÖ a_»¤Å#∞ WOQÍ¡O_£ ÑÖáê~°∞. D q èŒOQÍ

P"≥∞ L#fl « q ŒºHÀãÖ a_»¤Å#∞ q ÕâßÅ‰õΩ ÑÖÑ≤# ~åOÑ¨Ó~°∞ #QÆ~°OÖ’x `˘e

=∞Ç≤Ïà◊Ü«∂º~°∞. ÉèÏ~° « *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ K«i„ «Ö’ Jb ™È Œ~°∞Å∞ QÍ „Ñ¨MÏºu K≥Ok#

=∞øÖÏ<å ëœHõ ü Jb, =∞øÖÏ<å =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ JbÅ∞ P"≥∞ a_»¤Å∞.91 92


('..She sent her son first to Bareilly and then to Aligarh for studies, even thoughorthodox Muslims were deadly against English education in those days. Shewas perhaps, the first Muslim woman in the town who sent her boy for educa-tion in English.' - Encyclopaedia of Women Biography, Vol. one, Edited byNagendra.K.Singh, APPHPC, New Delhi, 2001, Page.4)

P"≥∞ ÃÑ ŒÌQÍ K« Œ∞=ÙHÀ#Ñ¨Ê\˜H˜ K«Hõ x Ö∫H˜Hõ *Ï˝#O, ã¨=∂[O f~°∞, ≥#∞flÅ#∞

J=QÍÇ¨Ï# KÕã¨∞HÀQÆÅ Ñï*Ï˝#O, ã¨=∞~°ú « HõeyÜ«ÚO_ç ‰õΩ@∞O|O Pã≤÷áêã¨∞ÎÅ#∞,

=º=Ç¨~åÅ#∞ *Ï„QÆ «ÎQÍ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. a_»¤Å K« Œ∞=Ù‰õΩ _»|∞ƒ HÍ"åeû=¿ãÎ, «#

=ºHÎQÆ « PÉèí~°ÏÅ#∞ ~°Ç¨Ïã¨ºOQÍ ‰õΩ Œ= ÃÑ\ì J=ã¨~åxfl JkèQÆq∞OKå~°∞ «Ñ¨Ê,

Pã≤Îx q„Hõ~ÚOK« JOwHõiOK«ÖË Œ∞.

PÉÏk ÉÏ<À ~å[H©Ü«∞ rq «O „Ñ äŒ=∞ „ÑÑOK« Ü«Ú Œúã=∞Ü«∞OÖ’ P~°OÉèí"≥∞ÿOk.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ _®Hõì~ü JhaÃãO\ò, QÀáêÅ Hõ$+‚ QÀYÖË „áê~°OaèOz# Ç¨ÏŸO~°∂Öò

L Œº=∞O Ö’ P"≥∞ áêÖÁæ<åfl~°∞.D L Œº=∞O =∞iO «QÍ qãÎiOKÕO Œ∞‰õΩ Çï÷Hõ,

Pi÷Hõ ã¨Ç¨Ü«∞ ã¨Ç¨ÏHÍ~åÅ#∞ JOkOK«@"Õ∞ HÍ‰õΩO_®, «# ‰õΩ@∞O|O Ü«∂= «∞Î P

kâ◊QÍ ™êy# HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ x=∞QÆfl=∞~ÚºOk. L^Œº=∞O Ñ¨@¡ x|^Œú`« QÆÅ

L Œº=∞HÍi˜QÍ P"≥∞‰õΩ KåÖÏ ã¨Ê+ì"≥∞ÿ# Jaè„áêÜ«∂Å∞<åfl~Ú. Jaè„áêÜ«∂Å#∞

Hõey LO_»@O =∂„ «"Õ∞ HÍ Œ∞, J=ã¨~°O =¿ãÎ P Jaè„áêÜ«∂Å#∞ ZÅ∞ÔQuÎ Kå\Ïe,

J#∞ãïOKåÅx P"≥∞ „Ñ¨Hõ\ÕKå~°∞.

_®Hõì~ü JhaÃãO\ò =∂~°æOÖ’ Ç¨ÏŸO~°∂Öò L Œº=∞OÖ’ áêÖÁæx *·à◊§ áêÅ=Ù «∞#fl

L^Œº=∞HÍ~°∞Å Ñïã≤÷`«∞Å ^Œ$ëêìº "åi ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ PHõe`À JÅ=∞\ÕK«‰õΩO_®

P Œ∞HÀ"åeû# J=ã¨~åxfl QÆ∞Ô~Îiy P kâ◊QÍ PÉÏk ÉÏ<À ZO`À Hõ$+≤ ã¨ÖÏÊ~°∞. Jb

™È Œ~°∞Å∞ *·à◊§ áêÅ~Úº, Pã¨∞ÎÅ#∞ J=Ú‡‰õΩx, ‰õΩ@∞O|O QÆ_»=@"Õ∞ Hõ+ìOQÍ =∂i,

ÑÅ∞ Pi÷Hõ W|ƒO Œ∞Å#∞ Z Œ∞~˘¯O@∂ ‰õÄ_® P"≥∞, P"≥∞ ‰õΩ@∞Oc‰õΩÅ∞ L Œº=∞HÍ~°∞Å

‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ P Œ∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ, L Œº=∞HÍ~°º„Hõ=∂Å x~°fiÇ¨Ï‰õΩ Ç¨ÏŸO ~°∂Öò Ñ¶O_£

ã¨=∞‰õÄiÛ ÑÖáê~°∞.P L Œº=∂xfl h~°∞HÍˆ~ÛO Œ∞‰õΩ Ç¨ÏŸO ~°∂Öò Ñ¨ åHÍxfl áÈbã¨∞Å∞

èŒfiOãÖ KÕã≤# ãÖ Œ~°ƒùOQÍ P"≥∞ xt «OQÍ q=∞i≈OKå~°∞. D ãÖ Œ~°ƒùOQÍ, "≥· èŒ=ºO

J#∞Éèíqã¨∞Î#fl <Õ#∞ ≥Å¡ =„™êÎÅ∞ èŒiOK«@O HÍ‰õΩO_®, Ñ¨Å∞ ~°OQÆ∞Å∞ QÆÅ Ç¨ÏŸO~°∂Öò

Ñ¨ åHÍxfl èŒi™êÎ#∞, W Õ À „Ñ¨ Œ~°≈#‰õΩ HÍ Œ∞, <å Pâ◊Ü«∂Å∞,Jaè„áêÜ«∂Å#∞ =ºHõÎO

KÕÜ«∞@OÖ’ U=∂„ «O ã≤QÆ∞æÑ¨_®eûOk ÖË Œ#_®xH˜ =∂„ «"Õ∞#x P"≥∞ ã¨Ê+ìO KÕâß~°∞.

XHõ Ñ¨ åHÍxfl áÈbã¨∞Å∞ èŒfiOãÖ KÕ¿ãÎ U=∞ø «∞Ok. =O ŒÅ "ÕÅ Ñ¨ åHÍÅ∞ „Ñü

L Œº=∞HÍ~°∞_ç WO@ Ô~ÑÔ~ÑÖÏ_»∞`å~Ú Jx P"≥∞ „a\©+µ áÈbã∞Å‰õΩ ã"åÖò qã≤~å~°∞.(Bharath Ke Swatantra Samgram me Muslim Mahilvonka Yogdan , Dr.AbidaSamiuddin, IOS, New Delhi,1997, Page. 55-59)

„Ñ¨^äŒ=∞ „Ñ¨ÑÖK« Ü«Ú^ŒúO [~°∞QÆ∞`«∞#fl <ÕÑ¨^äŒºOÖ’ L^Œº=∞HÍ~°∞Å#∞ J˜z

"Õ¿ãO Œ∞‰õΩ „a\©+π „Ñ¨Éèí∞ «fiO ≥zÛ# WO_çÜ«∞<£ _çÃÑ¶<£û Ô~QÆ∞ºÖË+¨<£û ™êfi «O„ «º ã¨=∞~°

Ü≥∂ èŒ∞Å áêe@ „áêÏO «Hõ"≥∞ÿ<å~Ú. „a\©+π „ÑÉèí∞ «fiO áÈHõ_»Å#∞ x~°ã≤ã∞Î#fl =∞øÖÏ<å

=ÚÇ¨Ï=∞‡^£ Jb „a\©+π áêÅ‰õΩÅ q∂^Œ KÕã≤# q=∞~°≈<å`«‡Hõ "åºYºÅ#∞

Ñ¨Ù~°ã¨ iOK«∞‰õΩx Jb ™È Œ~°∞Å#∞ zO Œ<£"å_» „QÍ=∞OÖ’ x~°ƒOkèOz, P T~°∞

^•\ "≥à◊¡~å Œx „ÑÉèí∞ «fiO POHõ∆Å∞ qkèOzOk. P ãO Œ~°ƒùOQÍ P"≥∞ ‰õÄ_® ãfiK«ÛùO ŒOQÍ

Jb ™È Œ~°∞Å`À HõÅã≤ zO Œ<£"å_» "≥àÏ¡~°∞. „Ñ¨Éèí∞ «fi K«~°ºÅ#∞ q=∞i≈ã¨∂Î<Õ «#

^Õâ◊O HÀãÖ, *Ïu [#∞Å HÀãÖ x~°ƒùO^•Å#∞ ÉèíiOKåeû~å=@O x[OQÍ

ÉèíQÆ=O «∞_çzÛ# =~°OQÍ P"≥∞ ÉèÏqOKå~°∞. D ãO Œ~°ƒùOQÍ =∂ «$ Õâ◊O, *Ïu [#∞Å

HÀãO Hõ+ì#ëêìÅ#∞ ÉèíiOKÕO Œ∞‰õΩ ÉèíQÆ=O «∞_ç ZOÑ≤Hõ ( «# a_»¤Å#∞ ZOÑ≤Hõ KÕÜ«∞_»O)

x[OQÍ QÆifiOK« Œy# q+¨Ü«∞O Jx P"≥∞ P#O ŒO =ºHõÎOKÕâß~°∞.

Jb ™È Œ~°∞Å∞ x~°ƒùO èŒOÖ’ LO_»QÍ „a\©+¨µ „Ñ¨Éèí∞ «fiO Jb ™È Œ~°∞Å = ŒÌ‰õΩ

ÖÁOQÆ∞ÉÏ@∞ „Ñuáê Œ# ÑOÑ≤Ok. P „Ñuáê Œ# „ÑHÍ~°OQÍ Jb ™È Œ~°∞Å∞ „ÑÉèí∞`åfixH

ÉË+~° «∞ ÖÁOyáÈ"åe, Éèíq+º «∞ÎÖ’ ~å[H©Ü«∂ÅÖ’ áêÖÁæ#~å Œ∞. P „Ñuáê Œ# ≥zÛ#

áÈbã¨∞ L#fl`åkèHÍi ÖÁOQÆ∞ÉÏ@∞ Ñ¨„`«OÖ’x JOâßÅ#∞ Jb ™È^Œ~°∞Å‰õΩ

`≥Å∞Ñ¨Ù`«∞#flÑ¨C_»∞ Ñ¨Hõ¯QÆkÖ’ ‰õÄ~ÀÛx P"≥∞ q+¨Ü«∞O `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.„Ñ¨Éèí∞`«fiO

„Ñüáê Œ#Å∞ q<åflHõ Ñ¨~åÌ èŒiOz Jb ™È Œ~°∞Å∞, „Ñ¨Éèí∞`åfikèHÍ~°∞Å∞ ‰õÄ~ÀÛx L#fl

QÆkÖ’H˜ qã¨q™ê =KåÛ~°∞. QÆkÖ’H˜ =zÛ ~åQÍ<Õ, áÈbã¨∞ L#fl`åkèHÍi`À <Õ~°∞QÍ

=∂\Ï¡_»∞ «∂ <å a_»¤Å∞ ¿ãfiK«Ûù#∞ HÀÖ’ÊÜÕ∞O Œ∞‰õΩ W+ìÑ_»~°∞. „ÑÉèí∞ «fi „Ñuáê Œ#Å#∞

JOwHõi¿ãÎ =∂ "≥ «Åhfl f~°∞`å~Ú. P "≥ «Å #∞O_ç q=ÚHÎ HÀãÖ, =∂ è•i‡Hõ

qÅ∞=Å‰õΩ, =∂ Õâ◊ „Ñ¨Ü≥∂[<åÅ‰õΩ q~°∞ ŒúÌOQÍ <å a_»¤Å∞ „Ñ¨Éèí∞ «fi „Ñüáê Œ#Å#∞

93 94


JOwHõiOK«~°∞. XHõ "Õà◊ JOwHõi¿ãÎ xã¨ûO ÕÇ¨ÏOQÍ J@∞=O\˜ a_»¤Å Q˘O «∞#∞

<Õ<Õ ã¨fiÜ«∞OQÍ Ñ≤ã≤H˜ K«O¿Ñ™êÎ#∞. D =∞Ç¨Ï «Î~° Hõ~°Î=º x~°fiÇ¨Ï‰õΩ ÉèíQÆ=O «∞_»∞ D

=$ Œ∞ú~åe Ç¨Ï™êÎÅ‰õΩ JO «\˜ â◊HÎx «Ñ¨ÊHõ W™êÎ_»∞ Jx P"≥∞ QÆi˚OKå~°∞. P"≥∞

JO «\˜ À PQÆÖË Œ∞. ' D q+¨Ü«∂Å#∞ =∂ ã¨=∂ è•#OQÍ, q∂ „Ñüáê Œ#Å‰õΩ =∂

u~°™ê¯~°OQÍ „ÑÉèí∞`åfixH ≥eÜ«∞KÕÜ«∞O_ç— Jx PÉÏk ÉÏ<À áÈbã∞ L#fl`åkèHÍ~°∞Å#∞

HÀ~å~°∞. =∂ «$Éèí∂q∞ ¿ã= KÕã∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ ÉèíQÆ=O «∞_»∞ „Ñ™êkOz# =∞ÇÏ «Î~° ÉèÏQÍºxfl

Z@∞=O\˜ J"åO «~åÅ∞ Z Œ∞Ô~·<å =∞Ô~xfl Hõ+ì#ëêìÅ∞ HõÅã≤=zÛ Ñ¨_ç<å = ŒÅ∞‰õΩ<Õk

ÖË Œx P"≥∞ x~°ÌfiO ŒfiOQÍ „ÑHõ\OKå~°∞. (Bharath Ke Swatantra Samgram me Mus-

lim Mahilavonka Yogdan, Page. 61-63)

1917Ö’ PÉÏk ÉÏ<À "≥Ú@ì"≥Ú Œ\˜™êiQÍ QÍOnèrx Hõe™ê~°∞. P «~°∞"å «

Jb ™È Œ~°∞Å‰õΩ QÍOnèrH˜ =∞ èŒº# „Ñ¨QÍ_è» ¿ãflÇ¨Ï|O èŒO U~°Ê_çOk. Jb ™È Œ~°∞Å`À

áê@∞QÍ «##∞ ‰õÄ_® P"≥∞ Hõ#fla_»¤ÖÏ K«∂ã∞‰õΩ<åfl~°x QÍOnèr «# Ü«∞OQ∑ WO_çÜ«∂

Ñ¨„uHõÖ’, q∞„ «∞Å‰õΩ ~åã≤# ÖËYÅÖ’ ã¨fiÜ«∞OQÍ ¿Ñ~˘¯x P"≥∞ Ñ¨@¡ Q“~°=ÉèÏ"åxfl

„ÑHõ\OKå~°∞. JO ÕHÍ Œ∞ Jb ™È Œ~°∞Å`À HõÅã≤ P"≥∞‰õΩ å=Ú =ÚQÆ∞æ~°∞ ‰õΩ=∂~°∞Å=∞x

QÍOnèr J<åfl~°∞. P"≥∞ Jaè„áêÜ«∂Å‰õΩ PÜ«∞# J «ºO « „áê=ÚYº « xKåÛ~°∞.

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ HõÅHõ`åÎ #QÆ~°OÖ’ [iÑ≤# ã¨=∂"ÕâßÅ‰õΩ cc J=∞‡

Ç[~°Ü«∂º~°∞. D ã=∂"Õâ◊OÖ’, ¿ãfiKåÛù–™êfi «O„`åºÅHÀãO Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ∞ HõÅã≤

"≥∞Åã≤ áÈ~å_®Åx Ñ≤Å∞Ñ¨Ùxã¨∂Î, SHõº`« ^•fi~å =∂„`«"Õ∞ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ ¿ãfiK«Ûù

á⁄O^ŒQÆÅ~°x L^•…\ÕKå~°∞. r=# „Ñ¨Ü«∂OÖ’ ÉèíQÆ=O`«∞xH˜ `«Ñ¨Ê =∞Ô~=fiiH©

`«Å=OKÕk ÖË^Œ<åfl~°∞. ÉèÏ~°`« „Ñ¨Éèí∞`«fi HÍ~°º^Œi≈x Hõe¿ã „Ñüxkè |$O^ŒOÖ’

KÕ~åeûOkQÍ P"≥∞‰õΩ PÇ¨fi#O =zÛOk. P PÇ¨fi<åxfl P"≥∞ u~°ã¨ iã¨∂Î Ñ¨~å~Ú

áêÅ‰õΩÅ =^ŒÌ‰õΩ <Õ#∞ aK«ÛQÆ ≥ÎQÍ ~åÖË#x J<åfl~°∞. 1917_çÃãO|~°∞Ö’ HõÅHõ åÎ

#QÆ~°OÖ’ [iy# JdÅ ÉèÏ~°`« =Úã≤¡O bQ∑ =∞Ç¨ã¨ÉèíÅ‰õΩ Ç¨[Ô~·# P"≥∞,

Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº`å=â◊ºHõ «#∞ q=iã∂Î L ÕÎ[ÑÓi « „ÑãOQÆO KÕâß~°∞. „Ñ[Å∞

=∞`« q^ÕfiëêÅ#∞ q_»<å_ç W™ê¡O „Ñ¨É’kèOz#, =∞Ç¨Ï=∞‡^£ „Ñ¨=HõÎ K«∂Ñ≤#

âßOu–™ê=∞~°ã¨º =∂~åæ# „Ñ¨Ü«∂ÕKåÅx =Úã≤¡OÅ#∞ HÀ~å~°∞.

„Ñ¨ÑÖK« =Úã≤¡=ÚÅ∞ è•i‡HõOQÍ Q“~°qOKÕ Ybá¶ê Ñ¨ Œqx „a\©+π „Ñ¨Éèí∞ «fiO ~° Œ∞Ì

KÕÜ«∞@O`À ~°ye# P„QÆÇ¨Ï*ÏfiÅÅ Ñ¶e «OQÍ WO_çÜ«∂Ö’ ~°∂Ñ¨Ùk Œ∞Ì‰õΩ#fl dÖÏÑ¶ ü

L Œº=∞O Ö’ PÉÏk ÉÏ<À „HÜ«∂jÅHõ áê„ « áÈ+≤OKå~°∞. D ãO Œ~°ƒùOQÍ JÔ~ã∞ìÅ#∞,

J=~À è•Å#∞ P"≥∞ ÖˇHõ KÕÜ«∞ÖË Œ∞. P"≥∞ ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅO`å dÖÏÑ¶ ü L Œº=∂xH˜

Ñ¨ÓiÎQÍ JOH˜`«=∞Ü«∂º~°∞.J#~°æà◊ „Ñ¨ãÖQÍÅ`À, x™êfi~°÷úO, x|^Œú`«`À ‰õÄ_ç#

`åºQÆ=∞Ü«∞ rq « q è•#O`À, ÅHõ∆º™ê èŒ# Ñ@¡ ÑiÑÓ~°‚ JOH « ÉèÏ=O`À =º=ÇÏiã∂Î,

„Ñ¨[Å#∞ PHõ@∞ì‰õΩx *ÏfÜ≥∂^Œº=∞ kâ◊QÍ ZO^Œi<À HÍ~Àº#∞‡Y∞Å#∞ KÕâß~°∞.

=∂ «$ Õâ◊O HÀãO =∞~°OK«@O ‰õÄ_® JÑC_»ÑC_»∞ J=ã~°O. J~Ú Õ =∞~°OK«@O

HõO>Ë ÅHõ∆º™ê èŒ# HÀãÖ rqOK«@O KåÖÏ J=ã¨~°O JO@∂ P"≥∞ =ºHõÎO KÕã≤#

Jaè„áêÜ«∂Å∞ „Ñ¨[Å#∞ Jâı+ÖQÍ PHõ@∞ì‰õΩ<åfl~Ú. D ãÖ Œ~°ƒùOQÍ P"≥∞ „ã‘Î q Œº‰õΩ,

Ç≤ÏO Œ∂– =Úã≤¡=ÚÅ SHõº «‰õΩ JkèHõ „áê è•#º «xã¨∂Î „Ñ¨ãÖQÍÅ∞ KÕâß~°∞.

dÖÏÑ¶¨`ü L^Œº=∞O`Àáê@∞QÍ, QÍOnèr ~°∂Ñ¨HõÅÊ# KÕã≤# ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~°

L Œº=∞OÖ’ „Ñ=ÚY áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞. D ãO Œ~°ƒOQÍ P"≥∞ dÖÏÑ¶ ü ã=∞ãº HÀãO

q∂ rq`åÅ#∞ `åºQÆO KÕÜ«∞O_ç JO@∂ x#kOKå~°∞. D x<å ŒO P<å_»∞ „Ñü

L Œº=∞HÍ~°∞_çfl dÖÏÑ¶ ü–ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~° L Œº=∞kâ◊QÍ Ñ¨ÙiH˘eÊOk. ('Sacrificeyour life on the issue of Khilafath ' - Enclopaedia of Women Biography, Volume

‰õΩ=∂~°∞Å∞ Jb ™È Œ~°∞Å`À PÉÏk ÉÏ<À ÉËQÆO

95 96


I, Edited by Nagendra.K. Singh, APHPC, New Delhi, 2001, Page. 4)

dÖÏÑ¶¨ ü–ãÇÜ«∞x~åHõ~° L Œº=∞O ã=∞Ü«∞OÖ’ P"≥∞ =$ è•ºÑºO =Å# J<å~ÀQÆºO`À

ÉÏ èŒ Ñ¨_»∞ «∞<åfl~°∞. P"≥∞ â◊s~°O „Ñ¨Ü«∂ÏÅ‰õΩ U=∂„ «O ã¨Ç¨ÏHõiOK«@O ÖË Œ∞. P

Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’ ‰õÄ_® JÉÏk ÉÏ<À „Ñ[ÅÖ’H =KåÛ~°∞. ãfiK«ÛùO ŒOQÍ ãÇÏÜ«∞ x~åHõ~°

L Œº=∞ ÉÏ èŒº «Å#∞ KÕÑ¨\Ïì~°∞. D L Œº=∂Å x~°fiÇ¨Ï‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# x èŒ∞Å#∞

„Ñ¨=ÚY∞Å∞, „Ñ¨[Å #∞O_ç ã¨=∞‰õÄ~°Û@OÖ’ J Œ∞ƒù «"≥∞ÿ# áê„ «#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

dÖÏÑ¶ ü x èŒ∞Å ¿ãHõ~°‰õΩ HÀ_»Å∞ JO*Ïk ÉËQÆO#∞ "≥O@ÃÑ@∞ì‰õΩx q„ã¨∞Î «OQÍ

Ñ~°º\OKå~°∞. P x èŒ∞Å#∞ =∞Ç`å‡QÍOnè [iÑ≤# Õâ◊ Ñ~°º@#‰õΩ, L Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å

x~°fiÇ¨Ï‰õΩ JO ŒKÕâß~°∞. D ãÖ Œ~°ƒùOQÍ P"≥∞ =O ŒÖÏk ã¨ÉèíÅ∞, ã¨=∂"ÕâßÅÖ’

áêÖÁæx „Ñ¨ãÖyOKå~°∞. POQÆ¡ Ñ¨„uHõÅÖ’ =KÕÛ L Œº=∞ ã¨=∂Kå~åxfl, „Ñ¨Éèí∞ «fiO

f~°∞ ≥#∞flÅ#∞ ‰õÄ_® P"≥∞ ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å #∞O_ç „QÆÇ≤Ïã¨∂Î, „Ñ¨[Å q∂ Œ áêÅHõ=~åæÅ

H˜~å «Hõ K«~°ºÅ∞ ÃÑiˆQ H˘nÌ, xÑ¨CÅ∞ K≥iˆQ LÑ¨<åº™êÅ`À „Ñ¨Éèí∞ «fiO q∂ Œ f„=OQÍ

q~°∞K«∞‰õΩÑ_®¤~°∞.

PÉÏk ÉÏ<À ~å[H©Ü«∞ ~°OQÍ# =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_® ™ê=∂lHõ ~°OQÆOÖ’ ‰õÄ_®

`«#^≥·# ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl JOkOKå~°∞.1921Ö’ [iy# JdÅ ÉèÏ~°`« =∞Ç≤Ïà◊Å

ã¨=∂"ÕâßxH˜ J èŒºHõ∆ « =Ç≤ÏOz, =∞Ç≤ÏàÏ HÍ~°ºHõ~°ÎÅ‰õΩ =∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiO =Ç≤ÏOKå~°∞.

ãfi Õj L Œº=∂xfl Ñ\+ìÑ~°Û@OÖ’, =∞ «™ê=∞~°ãºO HÍáê_»@OÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ „Ñ è•#

áê„ « =Ç≤ÏOKåÅx Ñ≤Å∞ÑÙxKåÛ~°∞. D ã=∂"Õâ◊OÖ’ Hõã∂ÎiÉÏ QÍOnè, ÉËQÆO ÇÏã~° ü

"≥∂Ç¨x, ã¨~Àlx <åÜ«Ú_»∞ «k «~° „Ñ¨=ÚY∞Å∞ áêÖÁæ<åfl~°∞. „a\©+π xÜ«∞O «$ «fiO

#∞O_ç q=ÚHÎ ™êkèOKåÅO>Ë Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº « Jx"å~°º=∞x #q∞‡# P"≥∞

z=iâßfiã =~°‰õΩ P kâ◊QÍ Hõ$+≤ ãÖÏÊ~°∞. SHõºOQÍ LO_»=∞x =∞#‰õΩ ÑÅ∞ J#∞ÉèÏ"åÅ∞

<Õ~°∞Ê «∞<åfl~Ú, D Õâ◊OÖ’x Ç≤ÏO Œ∂– =Úã≤¡O– t‰õΩ¯– Dâß~Ú „Ñ[ÅO`å SHõºOQÍ

L^Œºq∞OK«#@¡~Ú`Õ =∞# ÅHõ∆ºO U<å\˜H˜ ã≤kÌOK«*ÏÅ^Œ∞ Jx P"≥∞ „Ñ¨[Å#∞

ÃÇÏK«ÛiOKå~°∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ JkèHõOQÍ áêÖÁæ<åÅx PÉÏk ÉÏ<À

L^ÀƒùkOKå~°∞. ãfiÜ«∞OQÍ L Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#ÖËHõ áÈ~Ú<å L Œºq∞ã∞Î#fl Éèí~°Î, Ñ≤Å¡Å#∞

„áÈ «ûÇ≤ÏOKåÅx =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ q[Ñ≤Î KÕâß~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞ÅO`å «##∞ J=∂‡

Jx Ñ≤Å∞ã¨∞Î#flO Œ∞#, «##∞ «e¡QÍ ÑïQÆÕz Q“~°qã¨∞Î#flO Œ∞# «# a_»¤Å Z Œ∞@

`å#∞ Ñ¨~åÌ èŒiOKåeû# J=ã¨~°O ÖË ŒO@∂ Ñ¨~åÌ~°Ç≤Ï «OQÍ |Ç≤Ï~°OQÆ ã¨ÉèíÅÖ’ P"≥∞

„ÑãOyOKå~°∞.

J<å~ÀQÆºO P@OHÍÅ∞ HõeÊã∞Î<åfl ÖHõ KÕÜ«∞‰õΩO_® q=ÚHÎ áÈ~å@OÖ’ K«∞~°∞ÔH·#

áê„ « x~°fiÇ≤ÏOz# JÉÏk ÉÏ<À 1922 ÃãÃÑìO|~°∞Ö’ ÑÖ*Ï|∞ Ñ¨~°º@# KÕâß~°∞. D

ãÖ Œ~°ƒùOQÍ F ã¨ÉèíÖ’ =∂\Ï¡_»∞ «∂ ÉèÏ~° « Õâ◊Ñ¨Ù ‰õΩHõ Å∞, Ñ≤Å∞¡Å∞ ‰õÄ_® ÉÏxã¨ «fiÑ¨Ù

ãÖÔHà◊§Ö’ |OnÅ∞QÍ LO_»~å Œ#flk <å Jaè=∞ «O, Jx P"≥∞ QÆi˚OKå~°∞. „Ñü

XHõ ~°∂ Y ŒÌ~°∞#∞ èŒiOKåÅx, Y ŒÌ~°∞ è•~°#∞ „áÈ «ûÇ≤ÏOKåÅx, q Õj =ã¨∞Î=ÙÅ#∞

|Ç≤Ï+¨ iOKåÅx P"≥∞ L^ÀƒùkOKå~°∞. J<å~ÀQÆºO =Å# Q˘O «∞ ÃÑQÆÅ‰õΩ<åfl ZO`À

„â◊=∞`À P"≥∞ KÕã≤# „Ñ¨ãÖQÍÅ∞ ÑÖ*ÏÉò „Ñ¨[Å#∞ L ÕÎl «∞efl KÕâß~Ú.

D ~°HõOQÍ P"≥∞ Õâ◊OÖ’ U „áêO`åxH "≥o§<å Ñ~å~Ú áêÅ‰õΩÅ Œ∞+ìK«~°ºÅ#∞

=ºuˆ~H˜ã¨∂Î, „Ñ¨[Å#∞ POˆQ¡Ü«∞ „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ =ºuˆ~HõOQÍ dÖÏÑ¶ ü–ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~°

L^Œº=∂ÅÖ’ „Ñ¨"ÕtOKåeûOkQÍ L^ÀƒùkOKå~°∞. P"≥∞ x|^ŒÌ`«, x~å_»°O|~°`«,

ã¨fiK«Ûù"≥∞ÿ# =ºHÎ «fiO „Ñ¨[Å#∞ Hõ\ìÑ¨_ÕÜ«∞™êQÍ~Ú. P HÍ~°OQÍ PÉÏk ÉÏ<À

ÉËQÆO#∞ „Ñ¨=∂ ŒHõ~° q„^ÀÇ≤Ï QÍ „a\©+π „Ñ¨Éèí∞ «fi x"ÕkHõÅ∞ ¿Ñ~˘¯<åfl~Ú. JÉÏk

ÉÏ<À ÉËQÆO ‰õΩ@∞O|ã¨Éèí∞ºÅO^Œifl „Ñ¨Éèí∞`«fi =ºuˆ~‰õΩÅ∞QÍ „Ñ¨Éèí∞`åfikè<Õ`«Å∞

ÑiQÆOKå~°∞. D Ñiã≤÷ux |\ì P"≥∞ U ™ê÷~ÚÖ’ „a\©+µ „ÑÉèí∞ «fiO q∂ Œ áÈ~å@O

™êyOKå~À ≥Å∞ã∞ÎOk.

D q èŒOQÍ z=iâßfiã¨ =~°‰õΩ ¿ãfiKåÛùÜ«Ú «"≥∞ÿ# ã¨fi «O„ « ÉèÏ~° åxfl HÍOH∆ã¨∂Î,

=∞Ç¨ «∞‡x =∂~°æOÖ’ áÈ~°∞ÉÏ@# #_çz# N=∞u PÉÏk ÉÏ<À J|∞ÌÖò Jb ÉËQÆO

1924 #=O|~°∞ 13# _èçb¡Ö’ Jb ™È Œ~°∞Å∞, =∞Ç¨`å‡ QÍOnè «k «~° „Ñ¨=ÚY∞Å

ã¨=∞Hõ∆OÖ’ „Ñ¨âßO «OQÍ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

P ~ÀA# Ü«∂= «∞Î ÉèÏ~° « Õâ◊O Hõhfl\˜ ã¨=Ú„ Œ"≥∞ÿOk.

<å Éèí~°Î ã¨Ç¨ÏK«~°∞ÅO`å *·à◊§‰õΩ "≥àÏ§~°∞. <å Éèí~°Î =∂„ «O WO « =~°‰õΩ ¿ãfiK«ÛùQÍ

LO_»@O Ñ¨@¡ =∂‰õΩ ÉÏ èŒQÍ LOk. – ÉËQÆO Y∞s¬ £ MÏfi*Ï

97 98


QÍOnèr P èŒfi~°ºOÖ’ ' xMÏ — KÕã¨∞‰õΩ#fl

á¶êu=∂ ÉËQÆO

¿ãfiKåÛù, ™êfi «O„`åºÅ∞ HÀ~°∞‰õΩ#fl „Ñ¨[Å∞ q=Hõ∆ «#∞ U=∂„ «O ã¨Ç≤ÏOK«~°∞.

=∞Ç¨Ï «Î~°"≥∞ÿ# ¿ãfiKåÛù,ã¨=∂#`åfiÅ HÀãÖ #_»∞O Hõ\ì# Ü≥∂ èŒ∞Å∞ ã¨∞Y,ãÖÑ¨ ŒÅ#∞

ÖˇHõ KÕÜ«∞~°∞. ÅHõ∆º™ê èŒ# Ñ¨~°=∂=kèQÍ ÉèÏqOz# "å~°∞ P =∂~°æO «Ñ¨Ê JO Œ∞‰õΩ

J_»¤O =KÕÛ „Ñü^•xfl «ºl™êÎ~°∞. P HÍ~åºK«~°‰õΩ „Ñü~°∂ÑÖQÍ xÅ∞™êÎ~°∞ N=∞u

á¶êu=∂ ÉËQÆO.

ŒH∆Ï„Ñ¶≤HÍÖ’ =~°‚ q=Hõ∆‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ ™êy# L Œº=∂ÅÖ’ =∞Ç¨`å‡QÍOnè

`Àáê@∞QÍ áêÖÁæx, JHõ¯_»∞#fl ÅHõ∆ÖÏk ~°∂áêÜ«∞Å#∞ Pi˚OzÃÑ>Ëì "åºáê~åxfl

= Œ∞Å∞‰õΩx, QÍOnèr Àáê@∞QÍ ÉèÏ~° « Õâ◊O qKÕÛã≤# ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞º~åÅ∞ á¶êu=∂

ÉËQÆO. P"≥∞ «O„_ç W=∂"£∞ J|∞ÌÖò MÏk~ü ŒH∆Ï„Ñ¶≤HÍÖ’ „Ñ¨MÏº « Jˆ~aÜ«∂ QÆ∞„~åÅ

"åºáêi. ŒHõ∆Ï„Ñ¶≤≤HÍÖ’ ™êQÆ∞ «∞#fl =~°‚ q=Hõ∆ «‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ ™êy# áÈ~å@OÖ’

W=∂"£∞ MÏk~ü QÍOnèrH „HÜ«∂jÅHõ ãÇÏHÍ~°O JOkOKå~°∞. P „Hõ=∞OÖ’ JHõ _»∞#fl

ã¨~°fiãÖÑ¨ ŒÅ#∞ «ºlOz Ju ™ê=∂#º L Œº=∞HÍ~°∞xQÍ ‰õΩ@∞O|O`À ã¨Ç¨ PÜ«∞#

ÉèÏ~° « Õâ◊O =KåÛ~°∞. „a\©+π „ÑÉèí∞`åfixH =ºu~HõOQÍ ™êQÆ∞ «∞#fl q=ÚHÎ áÈ~å@OÖ’

ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO =Ç≤ÏOKÕO Œ∞‰õΩ ã¨~°fiãÖÑ¨ ŒÅ∞ = Œ∞Å∞‰õΩx QÍOnèr "≥O@ #_çKå~°∞.

P =∞ÇÏhÜ«Úx ÃÑ ŒÌ ‰õΩ=∂Ô~Î á¶êu=∂ ÉËQÆO. P"≥∞ ‰õΩO@∞O|O JO`å ã|~°‡f

P„â◊=∞OÖ’ QÆ_çÑ≤Ok. P HÍ~°OQÍ á¶êu=∂ QÍOnèr Hõ#∞ã¨#flÅÖ’ ÃÑiQÍ~°∞.

P„â◊=∞OÖ’ Jxfl Ñ¨#∞ÅÖ’ „ÑüXHõ iH© KÕ À_»∞QÍ LO@∂ P„â◊=∞ xÉO èŒ#Å#∞

áê\˜ã¨∂Î P„â◊=∞"åã¨∞Å, „Ñ¨ ÕºHõOQÍ =∞Ç¨ «∞‡x „Ñ¨â◊Oã¨Å#∞ JO Œ∞‰õΩ<åfl~°∞.

P"≥∞ «O„_ç J|∞ÌÖò MÏk~ü#∞ QÍOnèr ãfiO « ™È Œ~°∞xQÍ ÉèÏqOz Q“~°qOKå~°∞.

P J#∞|O èŒO`À 20 ãÖ= «û~åÅ á¶êu=∂ q"åÇ¨ÏO q+¨Ü«∞OÖ’ QÍOnèr „Ñ¨ ÕºHõ

„â◊ Œú K«∂áê~°∞. P"≥∞ q"åÇ¨ PÇ¨fi#Ñ¨„`åxfl PÜ«∞# ã¨fiÜ«∞OQÍ ~°∂á⁄OkOKå~°∞. P

q"åÇ¨xH˜ „Ñ¨=ÚY∞Å#∞, „Ñ¨[Å#∞ PÇ¨fixã¨∂Î 1920 U„Ñ≤Öò 2# "≥Å∞=_ç# PÇ¨fi#

Ñ¨„uHõ QÍOnèr ¿Ñi@ „Ñ¨K«∞i «"≥∞ÿ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ ™êÇ≤Ï «º K«i„ «Ö’ „Ñ¨ ÕºHõ ™ê÷#O

á⁄OkOk. P PÇ¨fi# Ñ¨„uHõ WÖÏ ™êyOk.

„Ñ≤Ü«∞"≥∞ÿ# q∞„ «=∂! á¶êu=∂ ÉËQÆO <å q∞„ «∞Å∞ =∞iÜ«Ú <å ™È Œ~°∞Å∞

W=∂O J|∞ÌÖò MÏk~ü ™êÃÇÏÉò QÍi *Ëº+ì Ñ¨Ù„uHõ. W=∂O ™êÃÇÏÉò ŒHõ∆Ï„Ñ¶≤HÍÖ’,

ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’x P„â◊=∞, *·Å∞ rq «OÖ’ <å ãÇÏK«~°∞Å∞. ãÜ«∞º £ Çï¿ãû<£ q∞Ü«∂`À

á¶êu=∂ cc q"åÇ¨ÏO 1920 U„Ñ≤Öò 26 Õk â◊x"å~°O ™êÜ«∞O„ «O U_»∞ QÆO@Å‰õΩ

[~°áêÅx xâ◊ÛÜ«∞"≥∞ÿOk. P~°∞#fl~°‰õΩ q∞ÖÏ £ +s+π P~°OÉèí=∞ø «∞Ok. D ãO`À+Hõ~°

ã=∞Ü«∞OÖ’ q∂~°∞ ‰õÄ_® áêÖÁæx = èŒ∂, =~°∞Å#∞ «=∞ â◊√ÉèÏHÍOHõ∆Å`À JÅOHõ$ «∞Å#∞

KÕÜ«∞QÆÅ~°∞.

W@∞¡

"≥∂Ç¨Ï<£ •ãπ Hõ~°OK«O £ QÍOnè.

D q"åÇ¨Ï HÍ~°º„Hõ=∞O QÍOnèr P èŒfi~°ºOÖ’ Ju ™ê^•ã‘ •QÍ Ñ¨Ó~°Î~ÚºOk.

D q"åÇÏO QÆ∞iOz QÍOnèr «# #=r=<£ Ñ„uHõÖ’ qâı+OQÍ LÖË¡dOKå~°∞. q"åÇÏO

«~°∞"å « á¶êu=∂ J «Î"åiO\˜H˜ "≥o§Ok. P„â◊=∞ rq «OÖ’ JÅ=~°∞Û‰õΩ#fl tHõ∆,

ãÇ≤Ï+µ‚ «, Õâ◊ÉèíHÎ, ™ê=∂lHõ ¿ã"åÉèÏ"åÅ#∞ J «Î"åiO@ Ñi=∞oOÑ KÕÜ«∂eûOkQÍ

HÀ~°∞ «∂ QÍOnèr P"≥∞#∞ Pj~°fikOKå~°∞. P kâ◊QÍ J «Î"åiO@ ‰õÄ_® *ÏfÜ≥∂ Œº=∞

ÉèÏ"åÅ#∞ Ñï=∞oOÑ¨ KÕã≤# á¶êu=∂ ÉËQÆO z#fl =Ü«∞ã¨∞ûÖ’<Õ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

99 100


„Ñ¨ãÖQÍÅ`À „Ñ¨[Å#∞ L Œº=∞ kâ◊QÍ #_çÑ≤# k@ ì

JHõƒs ÉËQÆO

„Ñ*Ï áÈ~å\ÏÅÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ áêÖÁæ#@O XHõ=O ≥· Õ, P áÈ~å\ÏÅÖ’ áêÖÁæ#@"Õ∞

HÍHõ, À\"åix ‰õÄ_® áêÖÁæ<Õ@∞ì KÕÜ«∞@O Q˘ÑÊq Œº. Jk PÜ«∂ =º‰õΩÎÅ ãfiK«Ûù"≥∞ÿ#

„Ñ=~°Î#, x*Ï~Úf, x| Œú «Å q∂ Œ P è•~°Ñ_ç LO@∞Ok. D "Õ∞~°‰õΩ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O

`˘e^Œâ◊Ö’ [iy# dÖÏÑ¶¨`ü–ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~° L^Œº=∞O kâ◊QÍ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞

HÍ~Àº#∞‡Y∞Å#∞ KÕÜ«∞@"Õ∞ HÍ‰õΩO_®, PÜ«∂ „ã‘ÎÅ ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅ#∞ ‰õÄ_® áÈ~å@

kâ◊QÍ #_çÑ≤OKÕ ã¨ åÎQÆÅ PÖ’K«<å «‡Hõ „Ñ¨ãÖQÍÅ#∞ KÕã≤# Ü≥∂ èŒ∞~åeQÍ N=∞u

JHõƒs ÉËQÆO MÏºuQÍOKå~°∞.

P"≥∞ „Ñ¨=ÚY ™êfi «O„`Àº Œº=∞HÍ~°∞_»∞, <åºÜ«∞"åk Pã¨Ñ¶π Jb «e¡. P"≥∞ Éèí~°Î

JÇ¨Ïã¨<£ Jb. PÜ«∞# áÈbã¨∞ JkèHÍi. ã¨fi=∞ «O Ñ¨@¡ J «ºO « ÉèíHÎ„Ñ¨Ñ¨ «∞ÎÅ∞<åfl

W «~° =∞`åÅ Ñ¨@¡ q=Hõ∆ « K«∂Ñ¨x qâßÅ Ç¨Ï$ ŒÜ«∞O P"≥∞k. P"≥∞ ‰õΩ=∂~°∞_»∞

Ç≤ÏO Œ∂ Ü«Ú=u J~°∞Ï QÆOQÆ∂ex q"åÇ¨ÏO KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ P"≥∞

H˘O « H˜#∞‰õΩ =Ç≤ÏOz<å P «~°∞"å « J~°∞Ï Pã¨Ñ¶π Jbx P ŒiOz ‰õÄ «∞~°∞

™ê÷#O HõeÊOKå~°∞. P~°∞Ï Jã¨Ñ¶π JbH˜ P"≥∞ L~°∂Ì <Õ~åÊ~°∞. P"≥∞`À HõÅã≤ JHõƒs

ÉËQÆO Ñ¨Å∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. (Aruna Asaf Ali, GNS

Raghavan, NBT, India, 1999)

dÖÏÑ¶¨ ü–ãÇÜ«∞x~åHõ~° L Œº=∂Å∞ L èŒ$ «OQÍ ™êQÆ∞ «∞#fl ~ÀAÅq. 1920

"Õ∞ =∂ãÖÖ’ _èçb¡Ö’ =∞Ç≤Ïà◊Å ã¨=∂"Õâ◊O [iyOk. P ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ JHõƒs ÉËQÆO

L ÕÎ[Ñ¨Ói « „Ñ¨ãÖQÆO KÕã≤ „a\©+π áÈbã¨∞Å P„QÆÇ¨xH˜ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞. P<å_»∞ P"≥∞

KÕã≤# „Ñ¨ãÖQÆO D q èŒOQÍ ™êyOk.

q∂~°O`å q∂ ‰õΩ@∞OÉÏÅ áêÅ‰õΩÅ∞, âßã¨‰õΩÅ∞ ãÖÑ¨Ó~å‚kèHÍ~°∞Å∞ HÍ~å?

Jk x["≥∞ÿ`Õ =∞#O =∞# ‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’x =∞QÆ"åà◊¡O^Œsfl ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~°

L Œº=∞OÖ’ x+ìQÍ á⁄Ö’æ<Õ@∞ì „áÈ «ûÇ≤ÏOKåe. L Œº=∞O Ñ@¡ x| Œú « À =º=ÇÏiOKÕÖÏ

K«∂_®e. JO^Œ∞‰õΩ q~°∞^ŒúOQÍ =º=Ç¨Ïi¿ãÎ ™êOÑ¶≤∞HõOQÍ |Ç≤Ï+¨¯iOKåe. =∞#

=∞QÆ"åà◊§#∞ Hõ~°‡xëêìÑ~°∞Å#∞ KÕÜ«∂e. q∂ ÇÏ$ ŒÜ«∂ÅÖ’ ÉèíQÆ=O «∞_çx, =∞ÇÏ=∞‡ £

„Ñ=HõÎ#∞ ãxflÇ≤Ï «OQÍ „Ñu+≤ìOK«∞HÀ"åÅO>Ë, ãfi~°æOÖ’ cc á¶êu=∂ ¿ã=Ö’ x=∞QÆflO

HÍ"åÅ#fl JaèÖÏ+¨ q∂‰õΩ#fl@ì~Ú Õ èŒ~°‡áÈ~å@O Ñ¨@¡ Œ$_è»z «∞ÎÖ· =º=Ç¨ÏiOK«O_ç.

(ÉèÏ~° üH˜ ™êfi «O„ « ãÖ„QÍ=∞O "Õ∞ñ =Úã≤¡O =∞Ç≤ÏàÏ"ÀOHÍ Ü≥∂Q∑ •<£, _®Hõì~ü PÉˇ •

ã¨g∞Ü«ÚnÌ<£, Wã≤ì@∂º\ò PÑ¶π PÉˇHì"£ ãì_ôãπ, #∂º_èçb¡, 1997 ¿Ñl.313)

JHõƒs ÉËQÆO =∞`«™ê=∞~°™êºxH˜, qaè#fl =∞`«ã¨∞÷Å =∞^èŒº ¿ãflÇ¨ÏãÖ|O^è•Å

Ñ¨\˜+ì «‰õΩ ZO «QÍ<À Hõ$+≤KÕâß~°∞. P"≥∞ «# „Ñ¨ãÖQÍÅ‰õΩ P è•ºu‡Hõ å ã¨∞QÆO è•xfl

J^•Ì~°∞. P HÍ~°OQÍ P"≥∞ „Ñ¨ãÖQÍÅ∞ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ „Ñ¨ è•#OQÍ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å#∞

L Œº=∞ kâ◊QÍ #_çáê~Ú. =∞ «™ê=∞~°ã¨º Ñ¨\˜+ì «‰õΩ ^ÀÇ¨Ï ŒÑ¨_®¤~Ú. P „Ñ¨ãÖQÍÅ

^•fi~å =∞Ç≤Ïà◊Å∞ Hõ Œe =zÛ dÖÏÑ¶ ü– ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~°À Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ<Õ@∞ì P"≥∞

Hõ$+≤ ™êyOk.

D "Õ∞~°‰õΩ dÖÏÑ¶¨ ü L Œº=∞OÖ’ P"≥∞ „Ñ è•# áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞. ÑÅ∞ Ñ~°º@#Å∞

[iáê~°∞. J<ÕHõ ã¨ÉèíÅ∞–ã¨=∂"ÕâßÅÖ’ „Ñ¨ãÖyOKå~°∞. Pã¨Ñ¶π Jb ÖÏO\˜ „Ñ¨=ÚY

*ÏfÜ≥∂^ŒºHÍ~°∞_çfl q=ÚH˜ÎáÈ~å\ÏxH˜ JOkOz, ã¨fi~å[ºO HÀãÖ áÈ~å_»∞`«∞#fl

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å‰õΩ „¿Ñ~°QÍ xez ™êfi «O„`Àº Œº=∞ K«i„ «Ö’ «# ≥·# ™ê÷<åxfl

PHõƒs ÉËQÆO ™⁄O «O KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.

101 102


q=ÚHÎ áÈ~å@OÖ’ JÔ~ãì~Ú# `˘e _èçb¡ =∞Ç≤Ïà◊

=∞Ç¨Ï|∂Éò á¶êu=∂Ñ¨~° • Kå@∞# rq`åÅ∞ QÆ_ç¿Ñ ‰õΩb# =~åæxH˜ K≥Ok# =Úã≤¡O P_»Ñ¨_»∞K«∞Å∞

„a\©+π =ºuˆ~Hõ áÈ~å\ÏÅÖ’ |Ç≤Ï~°OQÆOQÍ ~°OQÆO q∂ Œ‰õΩ ~å=@O *ÏfÜ≥∂ Œº=∞

„áê~°OÉèí k<åÅÖ’ KåÖÏ qâı+Ö. P<å_»∞ U ™êOÑ¶≤∞Hõ [#ã¨=Ú^•Ü«∂xH˜ K≥Ok#

=∞Ç≤Ïà◊Ö·<å *·Å∞‰õΩ "≥à◊§_®xH˜ JO «QÍ =ÚO Œ∞H˘KÕÛ"å~°∞ HÍ~°∞. J@∞=O\˜ =ºuˆ~Hõ

"å`å=~°OÖ’ N=∞u =∞Ç¨Ï|∂Éò á¶êu=∂ _èçb¡Ö’ JÔ~ãì~Úº *·Å∞ÔHo§ ãÖK«Å#O

ã$+≤ìOKå~°∞.

*ÏfÜ≥∂^Œº=∞O Ñ¨~°=à◊√§`˘‰õΩ¯`«∞#fl ã¨=∞Ü«∞=∞k. =∂`«$Éèí∂q∞ q=ÚH˜Î

áÈ~å@OÖ’ „Ñu XHõ ~°∂ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ=Ù «∞#fl HÍÅ=∞k. P "å`å=~°OÖ’ á¶êu=∂

WO\’¡ ‰õÄ~ÀÛx LO_»ÖËHõáÈÜ«∂~°∞. „ÑÉèí∞ «fi =ºu~Hõ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ P"≥∞ áêÖÁæ<åfl~°∞.

P<å_»∞ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ JÔ~ã∞ìÅ∞ HÍ=@O, *·Å∞ ÔHà◊§@O qâı+ "å~°Î. J@∞=O\ qt+ì"≥∞ÿ#

"å~°Î‰õΩ P"≥∞ HÍ~°‰õΩÅÜ«∂º~°∞.

1919Ö’ [#~°Öò _»Ü«∞º~ü [eÜ«∞<£ "åÖÏÉÏQ∑Ö’ =O ŒÖÏk Õâ◊Éèí‰õΩÎÅ#∞ |e

fã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. P H˜~å «Hõ K«~°º‰õΩ |Ö·# J=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å#∞ ã¨‡iOK«∞‰õΩO@∂, „Ñü

U_®kÖÏ 1932 U„Ñ≤Öò21# [eÜ«∞<£"åÖÏÉÏQ∑ J=∞~°g~°∞Å k<À «û=O [iyOk.

P ~ÀA#∞ Ñ¨Ù~°ã¨ iOK«∞‰õΩx _èçb¡Ö’x KåOkh KÒH±Ö’ HÍ~°º„Hõ=∞O [iyOk. P

HÍ~°º„Hõ=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl =∞ÇÏ|∂Éò á¶êu=∂ „ÑÉèí∞ «fi =ºu~Hõ x<å^•eKåÛ~°∞. JO Œ∞‰õΩ

P„QÆÇ≤ÏOz# áÈbã¨∞Å∞ P"≥∞#∞ JÔ~ã¨∞ìKÕã≤ HÀ~°∞ìÖ’ Ç¨[~°∞Ñ¨~åÛ~°∞.

„a\©+π HÀ~°∞ìÖ’ <åºÜ«∞áÈ~å@O KÕÜ«∞_®xH˜ á¶êu=∂ u~°ã¨ iOK«QÍ P"≥∞‰õΩ

P~°∞ =∂™êÅ *·Å∞ tHõ∆, 50 ~°∂áêÜ«∞Å [i=∂<å qkèOKå~°∞. D "å~°Î#∞ a[<À~ü

#∞O_ç „Ñ¨K«∞i «=∞ÜÕ∞º 1932 U„Ñ≤Öò 25 <å\˜ =∞n<å J#∞ L~°∂Ì Ñ¨„uHõ tHõ∆‰õΩ

QÆ∞Ô~·# `˘e _èçb¡ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊ ji¬Hõ À „Ñ¨ ÕºHõOQÍ „Ñ¨K«∞iOzOk.

`˘e™êiQÍ JÔ~ãì~Ú# ÉˇOQÍÖò ÉËQÆO ã≤ãì~üû

ÉËQÆO [Ç‘Ï~å–ã¨∞ÖÏÎ<å

ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`Àº^Œº=∂xH˜ Ñ¨Ù\˜ìxÅ∞¡ ÉˇOQÍÖò. Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑhH˜

=ºu~HõOQÍ 1763Ö’ Ñ¶H©~°∞¡–ã<åºã∞Å u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ WHõ _Õ „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. ÉOQÍÖòÖ’

Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ`Àáê@∞QÍ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ‰õÄ_» *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ =ÚO Œ∞<åfl~°∞. Ñ¨~åÌ#+‘

=∞Ç≤Ïà◊Ö· LO_ç ‰õÄ_® JÔ~ã¨∞ìÅ‰õΩ QÆ∞Ô~· [Ç‘Ï~å ÉËQÆO, ã¨∞ÖÏÎ<å ÉËQÆO ™È Œs=∞∞Å∞

K«i„ « ã¨$+≤ìOKå~°∞.

™êfi «O„ «º ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞_»∞, JdÅ ÉèÏ~° « HÍO„ÔQãπ Hõq∞\© ã¨Éèí∞ºÅ∞ „á¶ÈÃÑ¶¶ã¨~ü

J|∞ÌÖò ~°Ç‘ÏO ‰õΩ=∂Ô~ÎÅ∞ D ÉËQÆO ™È Œs=∞∞Å∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ [iy#

q Õj =ã∞Î|Ç≤Ï+¯~° L Œº=∞OÖ’ "å~°∞ K«∞~°∞ÔH·# áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. D ãO Œ~°ƒùOQÍ

=∞ èŒºO q„HõÜ«∞âßÅÅ∞, q Õj =ã¨∞Î=ÙÅ#∞ q„Hõ~Úã¨∞Î#fl Œ∞HÍÏÅ Z Œ∞@ D gi

<Õ «$ «fiOÖ’ Ñ≤ÔH\ÕQ∑ [iyOk.

P HÍ~°OQÍ [Ç‘Ï~å ÉËQÆO, ã¨∞ÖÏÎ<å ÉËQÆOÅ#∞ „Ñ¨Éèí∞ «fiO JÔ~ã¨∞ì KÕã≤Ok. D

ãÖÑ¶∞@##∞ Ñ¨Ù~°ã¨ iOK«∞‰õΩx, 1930 PQÆã¨∞ì 30<å\˜ JÉèí∞º ŒÜ«∞ J#∞ "å~åÎ Ñ¨„uHõ

ÉËQÆO ™È Œs=∞∞Å JÔ~ã¨∞ìÅ‰õΩ J «ºkèHõ „áê è•#º « HõeÊã¨∂Î ÉˇOQÍÖò „áêO «OÖ’

"≥Ú Œ\˜ ™êiQÍ JÔ~ãì~Ú# =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞, Jx ~åã≤Ok.

D ãÖK«Å<å «‡Hõ "å~°Î =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Ö’¡L`åûÇ¨xfl ÃÑOzOk. ã¨fi~å[º ™ê èŒ#

HÀãÖ ™êQÆ∞ «∞#fl *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæx, áÈbã¨∞Å ^•_»∞Å#∞, H˜~å «HÍÅ#∞

Éèíiã∂Î, JÔ~ã∞ìÅ‰õΩ, *·Å∞tHõ∆Å‰õΩ "≥~°=‰õΩO_® z=i=~°‰õΩ ™êQO Œ∞‰õΩ „Ñ[Å‰õΩ „¿Ñ~°

HõeyOzOk.

103 104


áÈbã¨∞Å∞ QÆ∞„~åÅKÕ `˘H˜ Oz<å Éˇ Œ~°x

Ç¨Ïq∂^• «Ü«∂ºc˚

„a\©+µ ÉÏxã |O èŒ<åÅ #∞O_ç q=ÚHÎ HÀ~°∞‰õΩ#fl ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ Œ$_è»ãOHõÅÊO`À

P kâ◊QÍ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞. áÈ~°∞ÉÏ@Ö’ nHõ∆ KÕÑ\Ïì~°O>Ë "åix =∂~°æO =∞o¡OK«_»O

ZO «\ „‰õÄ~° åfixÔH·<å ™ê èŒº=∞ÜÕ∞ºk HÍ Œ∞.„ÑÉèí∞ «fiO ZO «\ •~°∞ÏÅ‰õΩ áêÅÊ_ç<å

L Œº=∞HÍ~°∞Å∞ áÈ~°∞ÉÏ@ «ÑÊÖË Œ∞. D "≥·YiH ÑÙ~°∞+∞Ö·<å, „ã‘ÎÖ·<å Õ_® HõxÊOK«ÖË Œ∞.

ÉèíÜ«∂#Hõ Ç≤ÏOã¨‰õΩ ‰õÄ_® U=∂„ «O "≥~°=Hõ =Ú#∞‡O Œ∞‰õΩ ™êy# ™êÇ¨Ïã¨ =∞Ç≤Ïà◊Å∞

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ Ñ¨Å∞=Ù~°∞ Œ~°≈#q∞™êÎ~°∞. P =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ K≥Ñ¨CHÀ ŒQÆæ"å~°∞ N=∞u

Ç¨Ïq∂^• «Ü«∂ºc˚.

QÆ∞[~å ü ~å„ëêìxH˜ K≥Ok# «Ü«∂ºc˚ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok# Ç¨Ïq∂^• «Ü«∂ºc˚

1911Ö’ |~À_®Ö’ [x‡OKå~°∞. P"≥∞ ã‘xÜ«∞~ü HO„a_çÖ’ q^•ºÉèÏºãÖ QÍqã¨∞Î#fl

ã=∞Ü«∞OÖ’ «# ‰õΩ@∞Oc‰õΩÅ`Àáê@∞QÍ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ<ÕO Œ∞‰õΩ K« Œ∞=Ù#∞

=∞ èŒºÖ’ =kÖËâß~°∞. ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ Ü«Ú=[# ã¨q∞uÖ’ P"≥∞ ã¨Éèí∞º~åÅ∞.

`å « JÉÏƒãπ +Ö+¨µkÌ<£ «Ü«∂ºc˚, =∞Ç¨`å‡ QÍOnèÅ ~å[H©Ü«∞ ã≤ •úO`åÅ Ñ¨@¡

„Ñ¨ÉèÏq «∞ÅÜ«∂º~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ [iy# Jxfl „Ñ¨ è•# ãÖÑ¶∞@#ÅÖ’

P"≥∞ áêÖÁæ<åfl~°∞.

D „Hõ=∞OÖ’ „a\©+π áÈbã∞Å ÖÏsî ≥|ƒÅ#∞ ~°∞z K«∂âß~°∞. ãfi Õj L Œº=∞OÖ’

„HÜ«∂jÅHõ áê„ « x~°fiÇ≤Ïã∂Î, =∞Ç≤Ïà◊Å`À PO^Àà◊# x~°fiÇ≤Ïã∞Î#fl ã=∞Ü«∞OÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å

x| Œú «#∞ h~°∞ HÍˆ~ÛO Œ∞‰õΩ „a\©+π „Ñ¨Éèí∞ «fiO áÈbã¨∞Å#∞ Lã≤H˘eÊOk. J"≥∞#∞

ÑÅ∞ Ç≤ÏOãÅ‰õΩ QÆ∞iKÕã≤Ok. P"≥∞#∞ „Ñ ÕºHõ ÅHõ∆ºOQÍ ÃÑ@∞ì‰õΩx QÆ∞„~åÅKÕ ˘H¯OzOk.

J@∞=O\˜ ÉèíÜ«∂#Hõ ãÖÑ¶¨∞@#Ö’ f„=OQÍ QÍÜ«∞Ñ¨_ç#Ñ¨Ê\˜H© P"≥∞ U =∂„`«O

J^Œ~°ÖË^Œ∞, Éˇ^Œ~°ÖË^Œ∞. =∞iO`« Ñ¨@∞ì^ŒÅ`À =ÚO^Œ∞‰õΩ "≥àÏ§~°∞. P"≥∞ `«#

ãÇÏK«i∞Å#∞ ãq∂HõiOK«∞‰õΩx Ô~\ìOÑÙ L`åûÇÏO`À JÇ≤ÏO™ê=∂~°æOÖ’ PO^Àà◊#Ö’

áêÖÁæ<åfl~°∞. JÔ~ã¨∞ìÅ∞, ÖÏsî ^≥|ƒÅ∞, *ˇ·Å∞ tHõ∆Å‰õΩ U=∂„`«O ÉèíÜ«∞Ñ¨_»‰õΩO_®

L Œº=∞ÉÏ@# «# HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ H˘#™êyOz# è≥·~°ºâße. D "Õ∞~°‰õΩ P"≥∞ ÑÅ∞™ê~°∞¡

*·Å∞ tHõ∆Å∞ J#∞ÉèíqOKå~°∞.

QÍOnèr P ÕâßÅ "Õ∞~°‰õΩ =Úã≤¡OÅ∞ JkèHõOQÍ LO_Õ „áêO`åÅÖ’ ÑxKÕ¿ãO Œ∞‰õΩ

"≥o§# P"≥∞ «# HÍ~°º ŒHõ∆ «#∞ „Ñ¨ Œi≈Oz „Ñ¨[Å#∞ PHõ@∞ìHÀ=@O =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_®

ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩÅ „Ñâ◊OãÅO Œ∞‰õΩ<åfl~°∞. P"≥∞‰õΩ ÑÅ∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å

ÉÏ èŒº «Å#∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O JÑ¨ÊyOzOk. *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ P ÕtOz# „Ñü

HÍ~°º„Hõ=∂xfl è≥·~°º ™êÇÏ™êÅ`À x~°fiÇ≤ÏOK«@"Õ∞ HÍ‰õΩO_® Hfi\ò WO_çÜ«∂ L Œº=∞OÖ’

P"≥∞ „Ñ¨=ÚY áê„ «áÈ+≤OKå~°∞. P"≥∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å x~°fiÇ¨ÏÏ ã¨~°ox „Ñ¨â◊Oã≤ã¨∂Î

1932 U„Ñ≤Öò 24# ÉËQÆO Ô~Ç¨Ï<å «Ü«∂ºc˚H˜ QÍOnèr ÖËY ~åâß~°∞. P ÖËYÖ’

Ç¨Ïq∂^• ZO`À è≥·~°º=O «∞~åÅ∞. Ç¨Ïq∂^•‰õΩ =∞iO « PÜ«Ú+¨µ¬#∞ ÉèíQÆ=O «∞_»∞

„Ñ¨™êkOKåÅx HÀ~°∞‰õΩO@∞<åfl#∞ J<åfl~°∞. P"≥∞ KÕÑ¨\ì# HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ P"≥∞‰õΩ

ã¨ºÜ«∞OQÍ =∞Ç¨ «∞‡_»∞ ~åã≤# ÖËYÅÖ’, W «~°∞Å‰õΩ PÜ«∞# ~åã≤# Ñ¨Å∞ ÖËYÅÖ’

„Ñ¨ ÕºHõOQÍ „Ñ¨™êÎqOz Ô~Ç¨Ï<å ™êÇ¨Ï™êxfl, HÍ~°º ŒHõ∆ «#∞ K«i„ «‰õΩ JOkOKå~°∞.

=∞`åf « ÉèÏ"åÅ∞QÆÅ Ç¨Ïq∂^• «Ü«∂ºc˚ WO_çÜ«∞<£ H“xûÖò PÑ¶π HõÅÛ~°Öò

iÖË+<£û‰õΩ K≥Ok# „Ñ=ÚY∞_»∞ „ÑÉ’ è£ "≥∞ÇÏ`å#∞ (ÉÁOÉÏ~Ú) q"åÇÏO KÕã∞‰õΩ<åfl~°∞.

P «~°∞"å « ÉÏ èŒº «Å∞ =∞~°∞=x áœ~°∞~åÅ∞QÍ, ‰õΩ@∞OÉÏxfl ã=∞~°ú=O «OQÍ fiÛkkÌ#

P Œ~°≈ QÆ$Ç≤Ï˜QÍ, =∂ «$=¸iÎQÍ ÉËQÆO Ç¨Ïq∂^• rq «O QÆ_çáê~°∞.

(1911– )

105 106


ÉÏxã „| «∞‰õΩ HõO>Ë Q“~°= „Ñ Œ"≥∞ÿ# =∞~°O "Õ∞Åx Kå\#

ÉËQÆO =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ PÅOÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ áêÖÁæO@∞#fl Éèí~°ÎÅ J_»∞QÆ∞*Ï_»Ö’¡ #_»∞ã∂Î, «=∞ ≥·#

„Ñ¨ ÕºHõ áê„ «#∞ x~°fiÇ≤ÏOz# =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ZO Œ~À L<åfl~°∞. P =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ

ãÖ|OkèOz# „Ñ¨ «ºHõ∆ „Ñ¨™êÎ=#Å∞ KåÖÏ J~°∞ Œ∞QÍ HõxÊ™êÎ~Ú. rq « ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞

„a\©+π „ÑÉèí∞ «fi •+‘ìHÍÅ‰õΩ QÆ∞~°=Ù «∂, «~°K«∞QÍ *·Å∞ áêÅ=Ù «∞#flO Œ∞# Z Œ∞~°=Ù «∞#fl

Pi÷Hõ ™ê=∂lHõ WHõ @¡ Àáê@∞QÍ =∞<À=º èŒ#∞ rq «=∞O`å Éèíiã¨∂Î L Œº=∂Å‰õΩ

TÑ≤i áÈã≤# =∞Ç≤ÏàÏ=∞∞Å åºQÆO Jx~°fiK«hÜ«∞O. J@∞=O\˜ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ K«∂Ñ≤#

≥QÆ∞=, Kå\˜# Õâ◊ÉèíHÎ, `åºQÆx~°u, K«i„ «Ö’ «=∞ ≥·# ™ê÷#O U~°Ê~°∞Û‰õΩ<åfl~Ú. P

q èŒ"≥∞ÿ# K«i„ «#∞ ã¨$+≤ìOzx HÀ=‰õΩ K≥Ok# =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ ÉËQÆO =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ PÅO

XHõ~°∞.

P"≥∞ „Ñ¨=ÚY ™êfi`«O„`«º ã¨=∞~°Ü≥∂^èŒ∞_»∞ _®Hõì~ü =ÚÇ¨Ï=∞‡^£ PÅO ÉèÏ~°º.

ÖÏÇ¨ÏŸ~ü‰õΩ K≥Ok# MÏ<£ ¿+H± q∞Ü«∂ Ñ¶≤~ÀAnÌ<£ ‰õΩ=∂Ô~Î. Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ HõO>Ë ÉËQÆO

=ÚÇ¨Ï=∞‡ £ PÅO ¿Ñ~°∞`À P"≥∞ ZO`À „Ñ¨MÏºu K≥O^•~°∞. _®Hõì~ü PÅO ÅO_»<£Ö’

L#fl « q Œº#∞ Ñ¨ÓiÎKÕã¨∞‰õΩx ÖÏÇ¨ÏŸ~ü =zÛ <åºÜ«∞"åkQÍ ã≤÷~°Ñ¨_®¤~°∞. 1921Ö’

Hõ#Hõ=~°¬O ‰õΩiÑ≤ã∞Î#fl <åºÜ«∞"å Œ =$uÎx «ºlOz dÖÏÑ¶¨ ü–ãÇÜ«∞x~åHõ~° L Œº=∞O

ãÖ^Œ~°ƒùOQÍ *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ „Ñ¨"ÕtOKå~°∞. P<å\˜#∞O_ç ÉËQÆO PÅO Éèí~°Î

HÍ~°ºHõÖÏáêÅ‰õΩ Ñ¨~ÀHõ∆OQÍ =∞ ŒÌ «∞xã¨∂Î *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆO ÑÖK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

_®Hõì~ü PÅO «~°K«∞QÍ *·Å∞ ÔH_»∞ «∞O_»@O`À Éèí~°Î ÉÏ èŒº «Å#∞ «# Ñïq∞ «∞Å "Õ∞~°‰õΩ

P"≥∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∂Î =KåÛ~°∞. P"≥∞ Hõ$+≤, ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞O Ñ¨@¡ =ºHõÎO KÕã¨∞Î#fl

Jaè„áêÜ«∂Å∞, P"≥∞Ö’x L^Œº=∞ x|^Œú`«, ÅHõ∆º™ê^èŒ# Ñ¨@¡ L#fl ^Œ$_è»ãÖHõÅÊO

1932Ö’ „Ñ¨ÑÖKåxH˜ "≥Å¡_»Ü«∂º~Ú.

1932Ö’ _®Hõì~ü PÅO#∞ „a\©+π „Ñ¨Éèí∞ «fiO JÔ~ã¨∞ì KÕã≤Ok. P ã¨=∞Ü«∂xH˜

_®Hõì~ü PÅO f„= âßs~°Hõ ~°∞QÆ‡ « À ÉÏ èŒÑ¨_»∞ «∞<åfl~°∞. „a\©+π „Ñ¨Éèí∞ «fiO Ñ¨@¡,

JkèHÍ~°∞Å =º=Ç¨~° ã¨~°o Ñ¨@¡ f„= =ºuˆ~Hõ «#∞ =ºHõÎO KÕã¨∞Î#fl _®Hõì~ü PÅO JO>Ë

=∞O_çÑ¨_»∞ «∞#fl JkèHÍ~°∞Å∞ PÜ«∞# Ñ¨@¡ „‰õÄ~°OQÍ =º=Ç¨ÏiOKå~°∞. J<å~ÀQÆºO`À

ÉÏ èŒÑ¨_»∞ «∞#flÑ¨Ê\˜H© PÜ«∞# zH˜ «û Ñ¨@¡ JkèHÍ~°∞Å∞ „â◊ ŒúK«∂Ñ¨ÖË Œ∞. P HÍ~°OQÍ

PÜ«∞# P~ÀQÆºO ~ÀA~ÀA‰õΩ kQÆ*Ïi áÈ™êyOk. D q+Ü«∞O |Ü«∞@‰õΩ á⁄Hõ ‰õΩO_®

„Ñ¨Éèí∞`«fiO Ñ¨Å∞ *Ï„QÆ`«ÎÅ∞ fã¨∞‰õΩ<åfl, ã¨fi^Õj Ñ¨„uHõÅ∞ _®Hõì~ü PÅO J<å~ÀQÆº

Ñïã≤÷ «∞Å#∞ ≥Å∞ã¨∞‰õΩx PO^Àà◊# =ºHõÎO KÕâß~Ú.

D q+¨Ü«∂Å#∞ ≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl „Ñ¨[Å∞ P„QÆÇ¨"ÕâßÅ∞ =ºHõÎOKÕâß~°∞. „a\©+π

„Ñ¨Éèí∞ «fiO q∂ Œ, *·Å∞ JkèHÍ~°∞Å q∂ Œ q=∞~°≈Å∞ QÆ∞Ñ≤ÊOKå~°∞. _®Hõì~ü PÅO q∂ Œ

HõHõ∆Ñ¨Óx# JkèHÍ~°QÆO P q=∞~°≈Å#∞ U =∂„ «O MÏ «~°∞ KÕÜ«∞ÖË Œ∞. _®Hõì~ü PÅO

QÍx, PÜ«∞# ‰õΩ@∞O| ãÉèí∞ºÅ∞ QÍx ãfiÜ«∞OQÍ q[Ñ≤Î KÕ¿ãÎ «ÑÊ PÜ«∞#‰õΩ "≥· Œº™œHõ~°ºO

HõeÊOKÕk ÖË Œx JkèHÍ~°∞Å∞ "≥ÚO_çHâß~°∞. ãfiÜ«∞OQÍ HÀi Õ zH «û‰õΩ J#∞=∞u™êÎ=∞x

ãÖã≤ Œú «#∞ =ºHõÎO KÕâß~°∞.

D q+¨Ü«∞"≥∞ÿ „Ñ¨[ÅÖ’ «~°# Éèí~°#Å∞ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ<å~Ú. „Ñ¨Éèí∞ «fiO ã¨fiÜ«∞OQÍ

"≥· Œº¿ã=Å#∞ JOkOKåeû LO_»QÍ, JO Œ∞HÀãO JÉèíºi÷OK«@O z#fl «#OQÍ H˘O Œ~°∞

ÉèÏqOK«QÍ, =∞iH˘O Œ~°∞ _®Hõì~ü PÅO J<å~ÀQÆº f„= « Œ$ëêìº q#u Ñ„ «O ÑOÑ@O

=∞Oz Œx Jaè„áêÜ«∞Ñ¨_®¤~°∞. _®Hõì~ü PÅO =∂„ «O Z@∞=O\˜ Ñïã≤÷ «∞ÅÖ’#∂ «#

=ºH˜Î`åfixfl K«OÑ¨Ù‰õΩx „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ q#uÑ¨„`«O ÑÖÑ¨Ù‰õΩ<Õk ÖË^Œx ã¨Ê+¨ìOQÍ

„Ñ¨Hõ\ÕKå~°∞. „áêO áÈ~Ú<å <Õ#∞ P Ñ¨x KÕÜ«∞#∞ JO@∂ PÜ«∞# q∞#fl‰õΩO_ç

áÈÜ«∂~°∞. ÉËQÆO PÅO Éèí~°Î P~ÀQÆºO Ñ@¡ P"Õ Œ# K≥O Œ∞ «∞#ÑC\H, Éèí~°Î Jaè„áêÜ«∂xfl

Q“~°qã¨∂Î „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ Z@∞=O\˜ JÉèíº~°÷#Å∞ ÑÖÑ¨ÖË Œ∞. D Ñ¨@∞ì ŒÅ =¸ÅOQÍ

107 108


_®Hõì~ü PÅO‰õΩ Z@∞=O\˜ zH˜ «û [~°QÆHõáÈ=_»O`À ã¨=∞Ü«∞O QÆ_çKÕ H˘kÌ PÜ«∞#

P~ÀQÆºO „Ñ=∂ ŒHõ~° ã≤÷uH KÕ~°∞‰õΩx z=~°‰õΩ ~°HõÎO Hõ‰õΩ¯‰õΩO@∂ PÜ«∞# =∞$ «∞º=Ù‰õΩ

ã¨q∂ÑÖ HÍ™êQÍ~°∞.

P Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’ _®Hõì~ü PÅO Ç≤Ï ≥·+µÅ∞ ÉËQÆO PÅO = ŒÌ‰õΩ =zÛ P"≥∞‰õΩ #K«ÛK≥ÑÊ

„Ñ¨Ü«∞uflOKå~°∞. Ñïã≤÷ «∞Å∞ KÕ~Ú^•\˜ áÈ «∞#flO Œ∞# L Œº=∞HÍ~°∞_»∞ _®Hõì~ü PÅO#∞

HÍáê_»∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ „ÑÉèí∞`åfixH q#u Ñ„ «O ÑOáêeûOkQÍ Ç≤Ï «=Ù ÑeHÍ~°∞. PÅãºO

KÕ¿ãÎ PÜ«∞# qÅ∞"≥·# „áêÏÅ#∞ ~°H∆OK«@O Z=fiiH© ™ê èŒºO HÍ Œx, JO Œ∞=Å#

«fi~°Ñ¨_®eûOkQÍ P"≥∞‰õΩ q[˝Ñ≤Î KÕâß~°∞. _®Hõì~ü PÅO P~ÀQÆºOÑ¨@¡ PO^Àà◊#

=ºHõÎOKÕâß~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ Ñ¨„uHõÅÖ’ „Ñ¨[Å q[˝Ñ¨ÙÎÅ Ñ¨~°OÑ¨~° ™êyOk. „Ñ¨=ÚY

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ <åÜ«∞‰õΩÅ∞, HÍ~°ºHõ~°ÎÅ∞ _®Hõì~ü PÅO J#∞K«~°∞Å∞, q∞„ «∞Å∞ PÜ«∞#

P~ÀQÆº Ñïã≤÷ «∞Å#∞ «ÅK«∞‰õΩO@∂ f„=OQÍ =º èŒ K≥O^•~°∞.

P ã=∞Ü«∞OÖ’ ÉËQÆO PÅO x~°∞Ñ=∂# Õâ◊ÉèíHÎ, L Œº=∞HÍ~°∞_≥·# Éèí~°Î Œ$_è»x~°‚Ü«∞O

Ñ¨@¡ QÆÅ Q“~°=O, P"≥∞Ö’x Jã¨=∂# è≥·~°º™êÇ¨Ï™êÅ∞ |Ç≤Ï~°æ «=∞Ü«∂º~Ú. _®Hõì~ü

PÅO J<å~ÀQÆº Ñïã≤÷u Ñ¨@¡ Õâ◊"åºÑ≤ «OQÍ =ºHõÎ=∞=Ù «∞#fl PO^Àà◊#, ã¨xflÇ≤Ï «∞Å

#∞O_ç =ºHõÎ=∞=Ù «∞#fl Ç≤Ï «=K«<åÅ <ÕÑ¨ èŒºOÖ’ P"≥∞ „Ñ¨[Å #∞ ÕÌtOz KÕã≤# „Ñ¨Hõ@#

ãOK«Å#O ã$+≤ìOzOk. P „ÑHõ@# *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å‰õΩ ZO`À ã∂ÊùiÎ •Ü«∞HõOQÍ

xÅzOk. Ñ¨~åú#+‘ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ‰õÄ_® =∂ «$ Õâ◊ q=ÚHÎHÀãÖ ™êQÆ∞ «∞#fl áÈ~å@O

Ñ¨@¡ HõeyÜ«Ú#fl ã¨Ê+ì"≥∞ÿ# J=QÍÇ¨Ï#‰õΩ ÉËQÆO PÅO KÕã≤# „Ñ¨Hõ@# ã¨Ê+ìOQÍ J ŒÌO

Ñ\ìOk.

P<å_»∞ ÉËQÆO PÅO KÕã≤# „Ñ¨Hõ@##∞ a[<À~ü‰õΩ K≥Ok# =∞n<å J#∞ L~°∂Ì

Ñ¨„uHõ 1932 JHÀì|~ü 25<å\˜ ãÖzHõÖ’ „Ñ¨K«∞iOzOk. P „Ñ¨Hõ@# D q èŒOQÍ

™êyOk.

=∂ «$Éèí∂q∞, ¿ãfiKåÛù™êfi «O„`åºÅ xq∞ «ÎO áÈ~å_»∞ «∞#fl <å Éèí~°Î rq «O ˘Å∞ «

D *Ïu ™⁄ «∞Î, P «~°∞"å « =∂„ «"Õ∞ <åk, =∞Ô~=i ≥·<å. JO Œ∞=Å# <å Éèí~°Î

rq`åxfl ZÖÏ LÑ¨Ü≥∂yOK«∞HÀ"åÅ#flk *Ïu [#∞Å∞ x~°‚~ÚOKåe...„Ñ¨Éèí∞`åfixfl

Ji÷Oz, <å Éèí~°Î <åq∂ Œ LOz# qâßfi™êxfl <Õ#∞ ÉèíOQÆÑ~°∞ã∂Î, PÜ«∞# åºQÆÑÓi «

Œ$_è» xâ◊ÛùÜ«∂xH˜ =ºuˆ~HõOQÍ <Õ#∞ =º=Ç¨ÏiOK«ÖË#∞...[iˆQ Õ À [~°QÆx=fiO_ç.

P Ñ¶∞’~° qÑ¨ «∞Î‰õΩ „a\©+π „Ñ¨Éèí∞ «fi"Õ∞ HÍ~°O HÍx=fiO_ç.. <å Éèí~°Î#∞ ã≤OÇ¨ÏOÖÏ

=∞$ «∞º=Ù#∞ ã‘fiHõiOK«x=fiO_ç...*Ïu „ÑÜ≥∂[<åÅ∞, P «‡ Q“~°"åaè=∂<åÅ Ñi~°Hõ∆

q+Ü«∞OÖ’ =ºHÎQÆ « rq`åÅ∞ JO « „áê=ÚYºO HÍ=Ù... =∂ «$ Õâ◊ q=ÚHÎ áÈ~å@OÖ’

^èŒ#=∂# „áêÏÅ#∞ |eÃÑ\Ïìeû LO@∞Ok...JO^Œ∞‰õΩ Z=fi~°∂ zOuOKåeû#

J=ã¨~°O ÖË Œ∞ ãïHõ •, =∞#=∞O`å =∞iO «QÍ QÆ~°fiÑ¨_®e.

..<å Éèí~°Î HÀÅ∞‰õΩO\Ï~°x <å‰õΩ #=∞‡HõO LOk. PÜ«∞# „a\©+π "åà◊§`À

áÈ~å_ç#>Ëì, =∞$ «∞º=Ù`À ‰õÄ_® áÈ~å_ç q[Ü«∞O ™êkèOK«QÆÅ~°∞. XHõ"Õà◊ =∞$ «∞º=Ù Õ

ÃÑ·KÕ~Ú J~Ú#@ì~Ú Õ, Q“~°=„Ñ¨ Œ"≥∞ÿ# rq «O ™êyOKÕ L Œº=∞HÍ~°∞xH˜ ÅaèOKÕ

=∞~°O, Ñ¨kHÍÖÏÅ áê@∞ xHõ$+ìOQÍ QÆ_ç¿Ñ ÉèíÜ«∞OHõ~° ÉÏxã¨ rq «O HõO>Ë ZO`À

L#fl «"≥∞ÿOk...JO Œ∞=Å# ##∞fl J~°÷O KÕã¨∞HÀO_ç. „Ñ¨Éèí∞`åfixfl «# Ñ¨x `å#∞

KÕã∞HõáÈx=fiO_ç. (ÉèÏ~° üH ™êfi «O„ « ãO„QÍO "Õ∞ñ =Úã≤¡O =∞Ç≤ÏàÏ"ÀOHÍ Ü≥∂Q∑ •<£,

_®Hõì~ü PÉˇ • ã¨g∞Ü«ÚnÌ<£, Wã≤ì@∂º\ò PÑ¶π PÉˇHì"£ ãì_ôãπ, #∂º_èçb¡, 1997, ¿Ñl.

316–317)

D „Ñ¨Hõ@# J@∞ „Ñ¨Éèí∞`«fi =~åæÅÖ’#∂ W@∞ „Ñ¨[ÅÖ’#∂ ãÖK«Å#O

ã¨$+≤ìOzOk. P „Ñ¨Hõ@#Ö’x „Ñü "åHõºO ^Õâ◊ÉèíH˜ÎÑ¨Ói`«"≥∞ÿ Ü«∂=`«∞Î ^Õâßxfl

L ÕÎ[ÑïÛOk. ÉËQÆO PÅO è≥·~åºxH˜, P"≥∞Ö’ ^•yL#fl L Œº=∞ x| ŒÌ «‰õΩ, Éèí~°Î

x~°‚Ü«∂Å Ñ¨@¡ L#fl Q“~°"åxH˜ L Œº=∞HÍ~°∞Å∞ *Ë*ËÅ∞ ÑëHÍ~°∞.

P q èŒOQÍ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å‰õΩ ã¨∂ÊùiÎ •Ü«∞Hõ =∂~°æ Œ~°≈HõO KÕã≤# ÉËQÆO

PÅO rq`åO «O _®Hõì~ü =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ PÅO`Àáê@∞QÍ q=ÚHÎ áÈ~å@OÖ’ áêÖÁæx

K«i`å~°∞÷ÅÜ«∂º~°∞.

q∂~°O`å q∂ ‰õΩ@∞OÉÏÅ áêÅ‰õΩÅ∞, âßã¨‰õΩÅ∞ ãÖÑ¨Ó~å‚kèHÍ~°∞Å∞ HÍ~å? Jk

x["≥∞ÿ Õ =∞#O =∞# ‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’x =∞QÆ"åà◊¡O Œsfl ãÇÜ«∞ x~åHõ~° L Œº=∞OÖ’

x+ìQÍ á⁄Ö’æ<Õ@∞ì „áÈ «ûÇ≤ÏOKåe. L Œº=∞O Ñ@¡ x| Œú « À =º=ÇÏiOKÕÖÏ K«∂_®e.

JO Œ∞‰õΩ q~°∞ ŒúOQÍ =º=Ç¨Ïi¿ãÎ ™êOÑ¶≤∞HõOQÍ |Ç≤Ï+¨ iOKåe. =∞# =∞QÆ"åà◊§#∞

Hõ~°‡xëêìÑ¨~°∞Å#∞ KÕÜ«∂e..... èŒ~°‡áÈ~å@O Ñ¨@¡ Œ$_è»z «∞ÎÖ· =º=Ç¨ÏiOK«O_ç.

– JHõƒs ÉËQÆO.

109 110


„a\˜+π •+≤ìHÍÅ‰õΩ ÉèíÜ«∞Ñ¨_»x nèâße

ÉËQÆO xâß «∞hfl™ê ÉËQÆO

ÉèÏ~° «° ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ Éèí~°Î ~å[H©Ü«∂aè„áêÜ«∂Å#∞ Q“~°qã∂Î, PÜ«∞#

J_»∞QÆ∞*Ï_»Ö’¡ L Œº=∞ kâ◊QÍ ™êy# ÉèÏ~°ºÅ∞ H˘O ŒÔ~· Õ, ã¨fi «O„ « Jaè„áêÜ«∂Å∞

Hõey LO_ç L Œº=∞OÖ’ ¿ãfiK«ÛùQÍ áêÖÁæO@∂, Éèí~°Î#∞ ‰õÄ_® «# x~°∞Ì+ì,xHõ zÛ

Jaè„áêÜ«∂Å`À L Œº=∞ kâ◊QÍ „áÈ «ûÇ≤ÏOz#"å~°∞ H˘O Œ~°∞<åfl~°∞. J@∞=O\ J~°∞ ≥·#

nè~°=x «ÅÖ’ ÉËQÆO xâß «∞xfl™ê J„QÆQÆ∞ºÅ∞.

L «Î~°„Ñ¨ Õâò ~å„+ìOÖ’x "≥∂Ç¨<£ lÖÏ¡‰õΩ K≥Ok# J= è£Ö’ xâß «∞xfl™ê ÉËQÆO

1884Ö’ ãÖÑ¨#fl ‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡OKå~°∞. P"≥∞ «O„_ç ã¨Ü«∞º £ â◊cÉò Ç¨Ïã¨<£

"≥∂Çh ~åÜ«∞K«∂~üÖ’ ÃÇ·ÏHÀ~°∞ì <åºÜ«∞"åk. z#fl «#OÖ’ ÉËQÆO xâß «∞xfl™ê è•i‡Hõ

q Œº`Àáê@∞QÍ J~°cƒ, L~°∂Ì, Ñï¬Ü«∞<£ ÉèÏ+¨Å#∞ JÉèíºã≤OKå~°∞. P „áêO «OÖ’

q^•º=HÍâßÅ∞ ÖËx |_»∞QÆ∞=~åæÅ P_»Ñ≤Å¡Å‰õΩ K«^Œ=@O, ~åÜ«∞@O <Õ~°Ê@O

„áê~°OaèOz z#fl =Ü«∞ã∞ûÖ’<Õ P"≥∞ «#Ö’x ¿ã"åÉèÏ"åxfl "≥Å¡_ç KÕâß~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ

P"≥∞ "≥∂Ç¨<£ (Mohaan) lÖÏ¡ K≥Ok# L#fl"£ „QÍ=∞OÖ’x ÉÏeHõÅÖ’ q^•ºÉèÏºãÖ

Ñ¨@¡ Pã¨HÎx HõeyOKå~°∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ zK«Û~°Ñ≤_»∞QÆ∞ QÍ MÏºuQÍOz# =∞øÖÏ<å ÇÏã~° ü "≥∂Çxx

P"≥∞ 1901Ö’ q"åÇÏO KÕã∞‰õΩ<åfl~°∞. =∞øÖÏ<å ÑÓiÎ ¿Ñ~°∞ Ñ¶[Å∞Öò Çã<£ ÇÏã~° ü

"≥∂Ç¨x. q"åÇ¨#O`«~°O Éèí~°Î`Àáê@∞QÍ JbÑ¶¨∞~ü KÕ~°∞‰õΩ#fl ÉËQÆO xâß`«∞hfl™ê

z#fl «#OÖ’<Õ „Ñ¨ Œi≈Oz# ¿ã"åÉèÏ"åÅ‰õΩ, ¿ãfiKåÛù, ã¨fi «O„ « ÉèÏ"åÅ∞ QÆÅ Ç¨Ïã¨~° ü

"≥∂Ç¨x À_®Ê@∞ ÅaèOzOk. =∞Oz K« Œ∞=i J~Ú#@∞=O\˜ P"≥∞‰õΩ ÑÖ_ç «∞_»∞,

¿ãfiKåÛù, ™êfi «O„`åºaèÖÏ+≤ J~Ú#@∞=O\ Éèí~°Î ÅaèOK«@O`À P"≥∞ J èŒºÜ«∞#O =∞iO «

K«∞~°∞‰õΩQÍ ™êyOk.

q"åÇ¨ÏO «~°∞"å « JbÑ¶∞~üÖ’ q^•ºÉèÏºãÖ KÕã¨∞Î#fl =∞øÖÏ<å "≥∂Ç¨x

1903Ö’ L~°∂Ì–U–=∞øÖÏ¡ (Urdu-e-Mualla) J#∞ L~°∂Ì Ñ„uHõ#∞ „áê~°OaèOKå~°∞.

=∞øÖÏ<å "≥∞Ç¨x, ÉËQÆO xâß «∞xfl™ê 1904Ö’ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã¨Éèíº «fiO

ã‘fiHõiOKå~°∞. JÑÊ\ #∞O_ç P ŒOÑ «∞e~°∞=Ù~°∞ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã=∂"ÕâßÅxfl\Ö’

áêÖÁæ#™êQÍ~°∞. 1907Ö’ ã¨∂~° üÖ’ [iy# *ÏfÜ«∞ HÍ„OÔQãπ ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ HÍO„ÔQãπ

<åÜ«∞‰õΩÅ∞ Ju"å Œ∞Å∞– q∞ «"å Œ∞Å∞QÍ peáÈQÍ Ju"å Œ∞Å <Õ « ÉÏÅQÆOQÍ èŒ~°

uÅH± "≥O@ =∞øÖÏ<å #_çKå~°∞.P «~°∞OÖ’ ÉËQÆO xâß «∞xfl™ê Éèí~°Î Jaè„áêÜ«∂Å#∞

ã¨=∞i÷OK«@"Õ∞ HÍ‰õΩO_® POˆQ¡Ü«∞ „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ =ºuˆ~HõOQÍ Ju"å Œ ~å[H©Ü«∂Å#∞

„áÈ «ûÇ≤ÏOKå~°∞.

1908Ö’ L~°∂Ì–U–=∞øÖÏ¡ „a\©+π „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ =ºuˆ~HõOQÍ „Ñ¨K«∞iOz# F

"åºãÖ Ñ¨@¡ P„QÆÇ≤ÏOz# „Ñ¨Éèí∞ «fiO WO_çÜ«∞<£ _çÃÑ¶<£û ~°∂Öòû „HÕ Œ =∞øÖÏ<å#∞

1908 E<£ 22# JÔ~ã¨∞ì KÕã≤Ok. =∞øÖÏ<å JÔ~ã¨∞ì HÍ=@O Jk "≥Ú Œ\˜™êi. P

ã¨=∞Ü«∞OÖ’ P"≥∞ `˘e ãÖ`å#O U_®k =Ü«∞ã¨∞¯~åÖ·# Ñ¨ã≤HõO Œ∞ <≥·=∂ ÉËQÆO

(Naima Begum) f„= P<å~ÀQÆºO`À ÉÏ èŒÑ_»∞ «∞Ok. Pi÷Hõ Ñiã≤÷ «∞Å∞ ÉÏQÍÖË=Ù. P

‰õΩ@∞O|OÖ’ JÔ~ã¨∞ìÅ∞, *·à◊§ J#∞Éèí=O ÖË Œ∞. J~Ú<å „QÍq∂ „áêO «O #∞O_ç

=zÛ# ÉËQÆO xâß «∞xfl™ê Éèí~°Î JÔ~ã∞ì Ñ@¡ U=∂„ «O ÉèíÜ«∞Ñ_»‰õΩO_® L Œº=∞HÍiQÍ

J`«ºO`« è≥·~åºxfl „Ñ¨^Œi≈OKå~°∞.

„Ñ¨Éèí∞ «fiO, áÈbã¨∞Å K«~°ºÅ‰õΩ `å#∞ ÉèíÜ«∞Ñ¨_»‰õΩO_»@O J@∞Oz Éèí~°Î‰õΩ

ZO`À è≥·~°ºO K≥áêÊ~°∞. =∞øÖÏ<å "≥∂Ç¨xx JÔ~ã¨∞ì KÕã≤# =∞~°∞ã¨\˜ ~ÀA# F ÖËY

~åã≤ ^•xx áÈbã¨∞ JkèHÍi ^•fi~å PÜ«∞#‰õΩ ÑÖáê~°∞. P ÖËYÖ’ q∂ q∂ Œ

q~°∞K«∞Hõ Ñ¨_ç# „Ñ¨=∂^•xfl Z Œ∞~À¯O_ç. <å QÆ∞iOz PÖ’zOK« = Œ∞Ì. q∂ #∞O_ç

(1884–1937)

111 112


Z@∞=O\˜ |ÅÇ‘Ï# « „Ñ¨ Œi≈ «O HÍ~å Œ∞. *Ï„QÆ «Î ã¨∞=∂! Jx ÃÇÏK«ÛiOKå~°∞. D

ÖËY#∞ K«∂ã≤ =∞øÖÏ<å Pâ◊Û~°ºáÈÜ«∂~°∞.

=∞øÖÏ<å Ñ¨H∆Í# "åkOKÕO Œ∞‰õΩ P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ <åºÜ«∞"å Œ∞Å∞ =ÚO Œ∞‰õΩ

~åÖË Œ∞. JbÑ¶∞~ü HõàÏâßÅ HÍ~°º Œi≈ #"å|∞ =HÍ~°∞Öò =ÚÖò¯ (Nawab Wiqar-ul-

Mulk) ÖÏO\˜ „Ñ¨=ÚY∞Å∞ =∞øÖÏ<å‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ ™êHõ∆ºO ÑëHÍ~°∞. (Hasrath

Mohani, Muzaffar Hanafi, Trd. by Khadija Azeem, NBT, India, 1989, Page. 29) P

qÑ¨ « ~° Ñïã≤÷ «∞ÅÖ’ J è≥·~°ºÑ¨_»‰õΩO_® <åºÜ«∞™ê÷#OÖ’ qKå~° [~°∞QÆ∞ «∞#flO «

HÍÅO PÜ«∂ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ P"≥∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ Ñ¨~°º"ÕH∆OKå~°∞.1908 PQÆã¨∞ì 4#

HÀ~°∞ì f~°∞Ê K≥|∞ «∂ =∞øÖÏ<å‰õΩ Ô~O_Õà◊§ *·Å∞, S Œ∞ =O ŒÅ ~°∂áêÜ«∞Å [i=∂<å

qkèOzOk. P f~°∞Ê P"≥∞#∞ U=∂„ «O HõkeOK««ÖËHõáÈ~ÚOk. ŒÜ«∞hÜ«∞OQÍ L#fl

‰õΩ@∞O|O Pi÷Hõ Ñïã≤÷ «∞Å HÍ~°OQÍ [i=∂<å Hõ@ìÖË Œ∞. P HÍ~°OQÍ J «ºO «

qÅ∞"≥·# Ñ¨ÙãÎHÍÅ∞ QÆÅ =∞øÖÏ<å ã¨fiO « „QÆO ä•ÅÜ«∂xfl ˆH=ÅO 60 ~°∂áêÜ«∞Å‰õΩ

áÈbã¨∞Å∞ "ÕÅO "Õâß~°∞. D ãÖ Œ~°ƒùOQÍ áÈbã¨∞Å∞ <å<å Ç¨ÏOQÍ=∂ ã¨$+≤ìOKå~°∞.

P Œ∞+ìK«~°ºÅ‰õΩ ÉËQÆO xâß «∞hfl™ê HÕz «∞Î ‰õÄ_® K«eOK«ÖË Œ∞.

z=~°‰õΩ 1909 E<£Ö’ =∞øÖÏ<å q_»∞ ŒÅÜ«∂º~°∞. *·Å∞ #∞O_ç q_»∞ ŒÅ

HÍQÍ<Õ =∞m§ PÜ«∞# «# „a\©+¨µ „Ñ¨Éèí∞ «fi =ºuˆ~Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ H˘#™êyOKå~°∞.

PÜ«∞#‰õΩ #K«ÛK≥Ñ≤Ê „Ñ¨Éèí∞ «fi =ºuˆ~Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ #∞O_ç q~°q∞OÑ¨KÕÜ«∂eûOkQÍ

|O èŒ∞=ÙÅ∞, ãxflÇ≤Ï «∞Å∞ P"≥∞‰õΩ ãÅÇÅxKåÛ~°∞. P ãÅÇÅ∞ P"≥∞‰õΩ ~°∞zOK«ÖË Œ∞.

PÑÙÎÅ∞, ãxflÇ≤Ï « |O èŒ∞=ÙÅ∞ Œ∂~°=∞ÜÕ∞º Ñiã≤÷ «∞Å∞ =zÛ<å è•i‡Hõ,Pi÷Hõ,~å[H©Ü«∞

x| ŒúÌ « #∞O_ç U=∂„ «O ^•i =∞àı§k ÖË Œx ÉËQÆO xâß «∞hfl™ê ã¨Ê+ìOKÕâß~°∞.

=∞øÖÏ<å L~°∂Ì–U–=∞øÖÏ¡ #∞ Ñ¨Ù#~°∞^ŒÌiOKå~°∞. POˆQ¡Ü«∞ „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜

=ºuˆ~HõOQÍ ã¨=∂Kå~åxfl „Ñ¨K«∞iã¨∞Î#flO Œ∞# L~°∂Ì–U–=∞øÖÏ¡ =Ú„ Œ°‰õΩ Z=fi~°∂

=ÚO Œ∞‰õΩ ~åÖË Œ∞. P J"åO «~åxfl JkèQÆq∞OKÕO Œ∞‰õΩ =∞øÖÏ<å ŒOÑ¨ «∞Å∞ «=∞

z#fl J ≥Ì QÆ$Ç¨ÏOÖ’ L~°∂Ì „ÃÑãπ U~åÊ@∞ KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.D „ÃÑãπÖ’ ÉËQÆO xâß «∞hfl™ê

JÇ¨Ïiflâ◊Å∞ Ñ¨xKÕã¨∂Î, Jxfl ÉÏ èŒº «Å#∞ ã¨=∞~°÷=O «OQÍ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. L~°∂Ì–U

–=∞øÖÏ¡ Ñ¨„uHõ x~å@OHõOQÍ |Ü«∞@‰õΩ ~å=@OÖ’ P"≥∞ Jxfl q è•Å =∞øÖÏ<å‰õΩ

`À_®Ê@∞xKåÛ~°∞. „a\©+µ „ÑÉèí∞ «fi K«~°ºÅ‰õΩ =ºu~HõOQÍ *ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ`À „Ñ[Å#∞

K≥·`«#º=O`«∞efl KÕÜ«∂Å#fl ÅHõ∆ºO`À P~°OaèOz# L~°∂Ì–U–=∞øÖÏ¡ #∞ =∞iO`«

J~°÷Ì=O «OQÍ ~°∂á⁄OkK«_»OÖ’ ãÖHõÅÊ| Œ∞úÖ·# xâß «∞hfl™ê ÉËQÆO |$Ç¨Ï «Î~° áê„ «

x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

=∞øÖÏ<å ŒOÑ¨ «∞Å „Ñ¨Éèí∞ «fi =ºuˆ~Hõ K«~°ºÅ Ñ¨@¡ H˜#∞Hõ =Ç≤ÏOz# JbÑ¶∞~ü

„Ñ=ÚY∞Å∞ L~°∂Ì–U–=∞øÖÏ¡ Ñ„uHõ#∞ Z=fi~°∂ H˘#= ŒÌx, P ‰õΩ@∞OÉÏxH Z@∞=O\

ã¨Ç¨Ü«∞ ã¨Ç¨ÏHÍ~åÅ∞ JOkOK«= ŒÌx „Ñ¨ ÕºHõOQÍ Ç¨ï‰õΩO *ÏsKÕâß~°∞. P HÍ~°OQÍ

=∞øÖÏ<å ŒOÑ¨ «∞Å∞ Pi÷HõOQÍ Ñ¨Å∞ WHõ @∞¡ Z Œ∞~À¯"åeû =zÛOk, P ã¨=∞Ü«∞OÖ’

"åiÅ∞¡, L~°∂Ì „ÃÑãπ, P ŒOÑ¨ «∞Å P «‡Q“~°=O, =∞øÖÏ<å WO\˜ Ñïã≤÷ «∞Å∞ =∞øÖÏ<å

J|∞Öò HõÖÏO P*Ï £ =∂@Ö’¡ WÖÏ L<åfl~Ú ó

' When Hasarath was released from captivity he had nothing in the worldthat could provide him any financial help. There is an old dilapidated house thatwas taken on rent for about two rupees a month, and had a very small room andvarandah in the inner part, and almost as much accommodation in the otherportion. In the inner portion, lives that fervent freedom fighter, ascetic, with hiswife who personifies resolve and determination; and in the outer portion youfind a hand operated, small wooden press and a few stones (plates), Oftenenough he had even calligraphed the copy of Urdu-e-Moalla himself, had him-self consolidated it on the stone plates, even operated the press himself to printthe journal. This is about all that Urdu-e-Moalla’s owner can boast of as hisbelongings. Neither has he any other source of income, nor does his self-re-spect allow him to take obligation from any one else! ‘ (Hasrath Mohani, MuzaffarHanafi, Trans. by Khadija Azeem, NBT, India, 1989, Page. 29)

J@∞=O\˜ Œ∞~°ƒù~° Ñïã≤÷ «∞ÅÖ’ ‰õÄ_® Éèí~°Î‰õΩ è≥·~°ºO K≥|∞ «∂, ‰õΩ@∞O|

|~°∞=Ù ÉÏ èŒº «Å#∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ Éèíiã¨∂Î ÉËQÆO xâß «∞hfl™ê =∞øÖÏ<å "≥∂Ç¨xx

„áÈ`«ûÇ≤ÏOKå~°∞. „a\©+¨µ „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ =ºuˆ~HõOQÍ JHõ∆~åQÆ∞flÅ∞ ‰õΩiÑ≤ã¨∞Î#fl

L~°∂Ì–U–=∞øÖÏ¡ q∂ Œ áÈbã¨∞ JkèHÍ~°∞Å∞ Œ$+≤ì ™êiOKå~°∞. D™êi Ñ¨„uHõ#∞

Ñ¨ÓiÎQÍ «∞ Œ=Ú\ìOKåÅx J#∞‰õΩ<åfl~°∞. 1913 "Õ∞ 13# L~°∂ÌÌ–U–=∞øÖÏ¡ Ñ¨„uHõ

#∞O_ç =¸_»∞ "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å#∞ _çáêl@∞ì KÕÜ«∂eûOkQÍ „ÃÑãπ Ü«∂H±ì „HO Œ _ç=∂O_£

KÕâß~°∞. P "≥Ú «ÎO Hõ@ì#O Œ∞# L~°∂Ì „ÃÑãπ#∞ „Ñ¨Éèí∞ «fiO [Ñ¨ÙÎ KÕã≤Ok. P K«~°º`À

=∞øÖÏ<å ŒOÑ¨ «∞Å∞ „áêÑ¨ ŒOQÍ K«∂ã¨∞‰õΩO@∞#fl L~°∂Ì–U–=∞øÖÏ¡ =¸ «Ñ¨_çOk.

JO`«~å˚fÜ«∞ ÑïÏ=∂Å =¸ÅOQÍ „a\©+¨µ „Ñ¨Éèí∞`«fi =ºuˆ~‰õΩÅ q∂^Œ

113 114


áÈbã∞Å∞ Œ$+≤ì™êiOKå~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ <Õ «Å q∂ Œ POHõ∆Å∞ qkèOKå~°∞. JO Œ∞Ö’

ÉèÏQÆOQÍ =∞øÖÏ<å#∞ QÆ$Ç¨Ïx~°ƒùO èŒOÖ’H˜ fã¨∞‰õΩx, PÜ«∞# Hõ ŒeHõÅ q∂ Œ POHõ∆Å∞

qkèOKå~°∞. P POHõ∆Å#∞ MÏ «~°∞ KÕÜ«∞#O Œ∞# 1916 U„Ñ≤Öò 13#¨ =∞øÖÏ<å#∞

„Ñ¨Éèí∞ «fiO =∞~À™êi x~°ƒùO èŒOÖ’H˜ fã¨∞‰õΩOk. POHõ∆Å`À ‰õÄ_ç# ¿ãfiK«Ûù#∞ „Ñ¨Éèí∞ «fiO

„Ñ¨™êk™êÎ##QÍ JO Œ∞‰õΩ =∞øÖÏ<å =ºuˆ~HÕKå~°∞. =∞øÖÏ<å Ç¨Ïã¨~° ü fã¨∞‰õΩ#fl P

x~°‚Ü«∞O Ñ¨@¡ =∞øÖÏ<å P*Ï^£, Jb ™È^Œ~°∞Å∞ PO^Àà◊# =ºHõÎOKÕÜ«∞QÍ ÉËQÆO

xâß «∞hfl™ê =∂„ «O Z@∞=O\˜ [O‰õΩ ÖË‰õΩO_® Éèí~°Î x~°‚Ü«∂xfl ã¨=∞i÷ã¨∂Î POHõ∆Å`À

‰õÄ_ç# ¿ãfiK«Ûù HõO>Ë *·Å∞ rq «O ZO`À "Õ∞Å∞ Jx „Ñ¨Hõ\ÕKå~°∞.

( She declared that arrest was better than detention and that her husband

had done well by rejecting the conditions proposed by the British Empire's

toadies - Hasrath Mohani, Page.46-47)

Ñ¨Ö¡@∂~°∞ #∞O_ç qKÕÛã≤# Ñ¨_»uÖ’ WO «\˜ è≥·~°ºO, ™êÇ¨ÏãÖ, ¿ÇÏ «∞| ŒÌ

PÖ’K«#Å =ºH©ÎHõ~°Å#∞ QÆ=∞xOz# „Ñ¨=ÚY <åÜ«∞‰õΩÅ∞ Jq∞`åâ◊Û~åºxfl =ºHõÎO

KÕâß~°∞. D ãÖ Œ~°ƒùOQÍ ÉËQÆO xâß «∞hfl™êÖ’ ^•yL#fl â◊HÎÜ«Ú‰õΩÎÅhfl |Ç≤Ï~°æ «

=∞Ü«∂º~Ú. =∞øÖÏ<å q_»∞ ŒÅ HÀãÖ JkèHÍ~°∞Å`À áÈ~å_»∞ «∂, <åºÜ«∞ "å Œ∞Å#∞

HõÅã≤ XHõ"≥·ÑÙ# f„=OQÍ Hõ$+≤KÕã∂Î, =∞~À"≥·ÑÙ# =∞øÖÏ<å ÑH∆Í# „Ñ[Å‰õΩ, Ñ„uHõÅ‰õΩ

ã=∂Kå~°O JOkã∂Î, „Ñ=ÚY *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ <åÜ«∞‰õΩÅ`À ãO„ÑkOÑÙÅ∞ [~°∞ÑÙ «∂,

Jaè„áêÜ«∂Å#∞ ÑOK«∞‰õΩO@∂, *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ x~°O «~°O áêÖÁæO@∂

P"≥∞ *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ QÆ∞iÎOÑ¨Ù á⁄O^•~°∞.

=∞øÖÏ<å#∞ JÔ~ã¨∞ì KÕã≤# áÈbã¨∞Å∞ PÜ«∞##∞ XHõ¯KÀ@ LOK«‰õΩO_®

~°Ç¨ã¨ºOQÍ Ñ¨Å∞KÀ@¡‰õΩ =∂~°∞Û «∞#flÑ¨Ê\˜H˜ ZO`À KåHõK«HõºO`À P q+¨Ü«∂Å#∞

≥Å∞ã¨∞‰õΩO@∂ Éèí~°Î Ñïã≤÷ux, PÜ«∞# Jaè„áêÜ«∂Å#∞ „Ñ¨[Å‰õΩ, *ÏfÜ≥∂ Œº=∞

<Õ «Å‰õΩ ≥Å∞Ñ¨Ù «∂ =∞øÖÏ<å‰õΩ „Ñ¨[Å‰õΩ P"≥∞ ãÖ è•#Hõ~°ÎÖÏ =º=Ç¨ÏiOKå~°∞. P

ã=∞Ü«∞OÖ’ ‰õÄ_® =∞øÖÏ<å ÑH∆Í# "åkOKÕO Œ∞‰õΩ <åºÜ«∞"å Œ∞Å∞ =ÚO Œ∞‰õΩ ~åÖË Œ∞.

P ãÖH˜¡+¨ ì Ñïã≤÷`«∞Å#∞ ‰õÄ_® `«@∞ì‰õΩO@∂ Éèí~° Î Ñ¨H∆Í# „H˜Ü«∂jÅHõOQÍ

=fi=ÇÏiOKå~°∞.

=∞øÖÏ<å *·Å∞Ö’ L#flÑC_»∞ PÜ«∞# ãOHõÅÊ|ÖÏxfl, „ÑÉèí∞`åfixH «Å=OK«x

Œ$_è»nHõ∆#∞ ≥eÜ«∞*Ëã¨∂Î PÜ«∞#‰õΩ ãÖ|OkèOz# =º=Ç¨~åÅ q∂ Œ "åºMÏºxã¨∂Î

Ñ¨Å∞=Ù~°∞ „Ñ¨=ÚY∞Å‰õΩ P"≥∞ L «Î~åÅ∞ ~åâß~°∞. 1916 U„Ñ≤Öò 11# =∞øÖÏ<å J|∞ÌÖò

ÉÏiH˜ ÖËY ~åã¨∂Î, =∞øÖÏ<å‰õΩ ÉèíQÆ=O «∞_»∞ =∞iO « ãÖHõÅÊ|ÅO W"åfie. UO

[~°∞QÆ∞ «∞O^À K«∂^•ÌO. XHõ "Õà◊ *·Å∞ tHõ∆ Ñ¨_ç<å è≥·~°ºOQÍ LO_®e...<Õ#∞ ‰õÄ_®

*·Å∞tHõ∆‰õΩ QÍx LitHõ∆‰õΩ QÍx |Å=fi_®xH˜ ã≤ ŒúÌOQÍ LO_®e, Jx „Ñ¨Hõ\ÕKå~°∞.

=∞øÖÏ<å "≥∂Ç¨x Åe üÑ¨Ó~°∞ *·Å∞Ö’ LO_»QÍ, PÜ«∞#‰õΩ 1916 U„Ñ≤Öò 28#

~åã≤# ÖËYÖ’ Z=_≥· Õ AÅ∞O KÕ™êÎ_À "å_»∞ HõuÎH |Å=Ù`å_»∞. =∞#O AÅ∞O KÕÜ«∞O.

=∞# q∂ Œ AÅ∞O ™êQÆ∞ «∞#flO Œ∞‰õΩ ãÖ`À+≤ •ÌO Jx P"≥∞ ~åâß~°∞.

=∞øÖÏ<å "≥∂Ç¨x x~°ƒO èŒOÖ’ LO_»QÍ P"≥∞ K«∂Ñ≤# K˘~°=, HÍ~°º ŒHõ∆ «,

ã¨=∞Ü«∞ã¨∂ÊùiÎ, Õâ◊ÉèíHÎx H˘xÜ«∂_»∞ «∂ =∞øÖÏ<å J|∞Öò HõÖÏO P*Ï £, =∞øÖÏ<å

J|∞ÌÖò ÉÏi Ñ¶≤~°Oy =∞Ç¨Öò, =∞øÖÏ<å ëœHõ ü Jb, =∞øÖÏ<å =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ Jb,

PÉÏk ÉÏ<À ÉËQÆO «k «~° „Ñ¨=ÚY∞Å∞ P"≥∞‰õΩ ÖËYÅ∞ ~åÜ«∞QÍ =∞Ç¨`å‡ QÍOnè P"≥∞

è≥·~°º™êÇ¨Ï™êÅ#∞ „Ñ¨â◊Oã≤ã¨∂Î «# Ñ¨„uHõÅÖ’ „Ñ¨ ÕºHõ Hõ èŒŒ<åÅ∞ „Ñ¨K«∞iOKå~°∞.

*ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ ÉËQÆO xâß «∞hfl™ê‰õΩ ÅaèOz# QÆ∞iÎOÑ¨Ù Q“~°=O ZÖÏ

L<åfl WO\’¡¡ =∂„ «O ÉèíÜ«∞OHõ~° Œ∞~°ƒù~° Ñiã≤÷ «∞Å#∞ Z Œ∞~À¯"åeû=zÛOk. P<å~ÀQÆºO,

áÈbã¨∞Å "ÕkèOÑ¨ÙÅ∞, ¿Ñ ŒiHõO P ‰õΩ@∞OÉÏxfl Ñ¨\ì Ñ‘_çOK«™êQÍ~Ú. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’

P"≥∞ WO@ ^˘OQÆ «#O ‰õÄ_® [iyOk. P ^˘OQÆ «#O`À P ‰õΩ@∞O|O Pi÷HõOQÍ

=∞iO « ‰õΩ<åie¡áÈ~ÚOk. ‰õΩ@∞O|O ZO «\˜ Pi÷Hõ J=ã¨~åÅ`À JÖÏ¡_»∞ «∞<åfl

P"≥∞ =∂„ «O P «‡Q“~°"åxH˜ U=∂„ «O ÉèíOQÆO HõÅ∞QÆx=fiÖË Œ∞.

P ‰õΩ@∞O|O Ñiã≤÷ «∞Å∞ ≥Å∞ã∞‰õΩ#fl =∞øÖÏ<å ãxflÇ≤Ï « q∞„ «∞Å∞, Ç≤ÏO Œ∂™ê÷<£

Ñ¨„uHõ ãÖáê Œ‰õΩÅ∞, *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ ÑÖ_ç « H˜+¨<£ „Ñ¨™ê £ H“Öò 1916

–17Ö’ JbÑ¶∞~ü =KåÛ~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =∞øÖÏ<å WO\˜ Ñïã≤÷ «∞Å#∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ

K«∂ã≤# PÜ«∞# P"≥∞‰õΩ Pi÷Hõ ãÇÏHÍ~°O JOkOK« ŒeKå~°∞. D q+Ü«∂xfl ãOâ◊~Úã∂Î

P"≥∞= ŒÌ „Ñ¨™êÎqOKå~°∞. „Ñ¨[Å #∞O_ç K«O^• =ã¨∂Å∞ KÕã≤ P"≥∞‰õΩ ÑÖÑ¨QÆÅ#<åfl~°∞.

P =∂@ q#flO «<Õ "Õ∞=Ú ZÖÏ L<åfl"≥∂ JÖÏˆQ LO_»_®xH˜ ãÖ`À+≤ã¨∞Î<åflO...=∂

|~°∞=Ù#∞ W «~°∞Å q∂ Œ "ÕÜ«∞@O ãiHÍ Œ∞. =∂ q+Ü«∞O QÆ∞iOz PÖ’zOK« = Œ∞Ì..

=∞øÖÏ<å „Ñ¨K«∞iOz# ™êÇ≤Ï «ºO KåÖÏ Ñ¨_çLOk. q∂‰õΩ gÖ·#@ì~Ú Õ P „QÆO ä•Å#∞

115 116


q„Hõ~ÚOz ã¨Ç¨ÏHõiOK«O_ç. „Ñ¨[Å #∞O_ç K«O^•Å =ã¨∂Å∞ =∂„ «O = Œ∞Ì Jx P"≥∞

ã¨∞xfl «OQÍ ÑÖ_ç ü H“Öò JÉèíº~°÷##∞ x~åHõiOKå~°∞.

D q^èŒOQÍ P`å‡aè=∂<åxH˜ U=∂„`«O qÑ¶¨∂`«O HõÅ∞QÆx=fi‰õΩO_®

Hõ+ì#ëêìÅ#∞ z~°∞#=Ùfi`À ™êfiQÆuã¨∂Î =ÚO Œ∞‰õΩ ™êˆQ L «Î=∞QÆ∞ãÖÑ¨ Œ À ÉËQÆO

xâß «∞hfl™ê PK«~°Ï «‡Hõ L Œº=∞HÍiQÍ *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ MÏºu QÆ_çOKå~°∞. „Ñ[ÅÖ’

Q“~°"åaè=∂<åÅ#∞ ãÖ «iOK«∞‰õΩ#fl P"≥∞ „Ñ¨=ÚY ™êfi «O„ «ºã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å ã¨~°ã¨#

xeKå~°∞. P<å_»∞ ã¨~Àlx <åÜ«Ú_»∞, JxcÃãO\ò, PÉÏk ÉÏ<À ÉËQÆO «k «~°∞Å∞

QÆÅ ÉèÏ~°fÜ«∞ =∞Ç≤ÏàÏ HÍO„ÔQãπ „Ñüxkè=∞O_»eÖ’ ™ê÷#O á⁄O^•~°∞.

„Ñ=ÚY =∞Ç≤Ïà◊Å „Ñuxkè |$O ŒOÖ’ ãÉèí∞º~åeQÍ P"≥∞ 1917Ö’ =∂O>ËQ∑#∞

Hõeâß~°∞. P ãÖ Œ~°ƒùOQÍ „a\©+¨µ L#fl`åkèHÍi ã¨=∞Hõ∆OÖ’ P"≥∞ K«∂Ñ≤# ≥QÆ∞=

P"≥∞Ö’x áÈ~å@Ü≥∂ èŒ∞~åex =∞~À=∂~°∞ |Ç≤Ï~°æ «O KÕã≤Ok. qKå~° ÖË‰õΩO_®

áÈbã¨∞Å x~°ƒùO èŒOÖ’ =∞QÆ∞æ «∞#fl, POHõ∆Å =ÅÜ«∞OÖ’ z‰õΩ¯‰õΩx ÉÏ èŒÅ∞ Ñ¨_»∞ «∞#fl

L Œº=∞HÍ~°∞Å Ñ¨H∆Í# ÉèÏ~°fÜ«∞ =∞Ç≤ÏàÏ HÍO„ÔQãπ „Ñüxkè=∞O_»e ã¨Éèí∞º~åeQÍP"≥∞

=∂\Ï¡_®~°∞. S~°¡O_»∞Ö’x qÑ¡=HÍ~°∞Å#∞ q_»∞ ŒÅ KÕã¨∞Î#fl q∂~°∞ x~°ƒO èŒOÖ’ L#fl

ÉèÏ~°fÜ«∞ Ü≥∂ èŒ∞Å‰õΩ ZO Œ∞‰õΩ ¿ãfiK«Ûùx=fi~°x „a\©+π „Ñ¨Éèí∞ «fi HÍ~°º Œi≈ =∂O>ËQ∑#∞

„Ñ¨tflã¨∂Î *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å q_»∞Å#∞ _ç=∂O_£ KÕã≤# f~°∞ P"≥∞Ö’x xsƒùuH˜

x Œ~°≈#OQÍ xÅzOk.

1918 "Õ∞Ö’ Ç¨Ïã¨~° ü "≥∂Ç¨x *·Å∞ #∞O_ç q_»∞ ŒÅÜ«∂º~°∞. QÆ$Ç¨Ïx~°ƒùO èŒ

L «Î~°∞fiÅ∞ =∂„ «O JÖÏQ H˘#™êQÆ∞ «∞<åfl~Ú.P POHõ∆Å#∞ PÜ«∞# x~åHõiã∂Î "å\x

LÅ¡OÑ¶≤∞OKå~°∞. P HÍ~°OQÍ q∂~°\ò, "≥∂Ç¨<£ «k «~° „áêO`åÅÖ’ POHõ∆Å`À

‰õÄ_ç# x~°ƒùO è•xfl =∞øÖÏ<å K«qK«∂_®eû =zÛOk. D q+¨Ü«∞"≥∞ÿ xâß «∞hfl™ê

ÉËQÆO Éèí~°Î ÑH∆Í# <åºÜ«∞áÈ~å@O ™êyOKå~°∞. P áÈ~å@O Ñ¶e «OQÍ z=~°‰õΩ _çÃãO|~°∞

=∂ãOÖ’ =∞øÖÏ<å‰õΩ ÑÓiÎQÍ ¿ãfiK«Ûù ÅaèOzOk. „ÑÉèí∞ «fiO qkèOz# POHõ∆Å∞ ˘ÅQÆQÍ<Õ

xâß «∞hfl™ê`À HõÅã≤ =∞øÖÏ<å dÖÏÑ¶ ü L Œº=∞OÖ’ K«∞~°∞QÍæ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅÜ«∂º~°∞.

1920 _çÃãO|~°∞Ö’ P~°OÉèí"≥∞ÿ# ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~° L Œº=∞OÖ’ =∞øÖÏ<å

áêÖÁæ<åfl~°∞. D ãÖ Œ~°ƒùOQÍ ÉËQÆO xâß «∞hfl™ê „H˜Ü«∂jÅHõ áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

Ç≤ÏO Œ∂, =Úã≤¡OÅ SHõº «#∞ HÍOH∆ã¨∂Î P"≥∞ „Ñ¨Kå~° HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ L Œ$ «O KÕâß~°∞.

„Ñ¨[Å∞ SHõºOQÍ áÈ~å_ç#Ñ¨C_»∞ =∂„ «"Õ∞ |Å"≥∞ÿ# „a\©+¨µ „Ñ¨Éèí∞`åfixfl =∞# Õâ◊O

#∞O_ç `˘eyOK«QÆÅ=∞x =∞øÖÏ<å ^ŒOÑ¨`«∞Å∞ „Ñ¨É’kèOKå~°∞. ã¨fi^ÕjÜ«∞`«#∞

„áÈ «ûÇ≤ÏOK«@O Àáê@∞ q Õj =ã¨∞Î=ÙÅ#∞ |Ç≤Ï+¨ ~° «k «~° JOâßÅ q∂ Œ P"≥∞

Ñ¨\˜+¨ì"≥∞ÿ# „Ñ¨Kå~° HÍ~°º„Hõ=∂xfl P~°OaèOKå~°∞. P HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ ÉèÏQÆOQÍ

ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~° L Œº=∂xH˜ TÑ≤iáÈã¨∂Î JbÑ¶∞~ü dÖÏÑ¶ ü ™Èì~üû U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.

D "Õ∞~°‰õΩ =∞øÖÏ<å ŒOÑ¨ «∞Å∞ ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ =ÚO Œ∞QÍ ã¨fi Õj |@ìÅ "åºáê~°O

P~°OaèOz# "å~°Ü«∂º~°∞. ã¨fi Õjx q„ã¨∞Î «OQÍ „Ñ¨Kå~°O KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ xâß «∞hfl™ê

Ñ¨Å∞ ã¨=∂"ÕâßÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. P ã¨=∂"ÕâßÅÖ’ „Ñ¨ãÖyã¨∂Î =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ P

kâ◊QÍ „áÈ`«ûÇ≤ÏOKå~°∞. D L^Œº=∞OÖ’ P"≥∞ x~°fiÇ≤ÏOz# |$Ç¨Ï`«Î~° áê„`«#∞

H˘xÜ«∂_»∞ «∂ 1920 "Õ∞ 19<å\ Ü«∞OQ∑ WO_çÜ«∂ Ñ„uHõÖ’ =∞Ç`å‡ QÍOnè „Ñ ÕºHõ

ji¬Hõ ‰õÄ_® x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

1920Ö’ =∞øÖÏ<å Ç¨Ïã¨~°`ü "≥∂Ç¨x `«=∞ x"å™êxfl JbÑ¶¨∞~ü #∞O_ç

HÍ#∂Ê~°∞‰õΩ =∂iÛ JHõ _» dÖÏÑ¶ ü ã¨fi Õj ™Èì~üû eq∞>ˇ_£ #∞ „áê~°OaèOKå~°∞. D

"åºáê~° x~°fiÇ¨ÏÖ’ xâß «∞hfl™ê ÉËQÆO Éèí~°Î‰õΩ KÕÜ« «xKåÛ~°∞. P~°OÉèíOÖ’ D

"åºáê~°O ÉÏQÆ∞<åfl P «~°∞"å « =∞øÖÏ<å JÔ~ã¨∞ìÅ∞, „Ñ¨Éèí∞ «fiO XuÎ_ç, áÈbã¨∞Å

J~åK«HõO =Å# "åºáê~°O #+ì •Ü«∞HõOQÍ Ñïq∞OzOk. P HÍ~°OQÍ Pi÷HõOQÍ

=∞øÖÏ<å WHõ @∞¡ Ñ¨_®eû=zÛOk.

Pi÷HõOQÍ J=ã÷Å áêÅ=Ù «∞<åfl xâß «∞hfl™ê ŒOÑ¨ «∞Å∞ Ô~·Å∞Ö’ =¸_»=

`«~°QÆu É’wÅÖ’x J™œHõ~åºÅ#∞ Éèíiã¨∂Î ã¨∞n~°… „Ñ¨Ü«∂O KÕã≤ 1921 <å\˜

JÇ¨Ï=∞‡^•ÉÏ £ ã¨=∂"ÕâßÅÖ’ áêÖÁæ<ÕO Œ∞‰õΩ =KåÛ~°∞. JÇ¨Ï=∞‡^•ÉÏ £Ö’ PÉÏk

ÉÏ<À ÉËQÆO <Õ «$ «fiOÖ’ JdÅ ÉèÏ~° « =∞Ç≤Ïà◊Å ã=∂"Õâ◊O [iyOk. D ã=∂"Õâ◊OÖ’

Hõã¨∂ÎiÉÏ QÍOnè, ã¨~°àÏ ^ÕqÅ`Àáê@∞QÍ P"≥∞ áêÖÁæ<åfl~°∞. D ãÖ^Œ~°ƒùOQÍ

xâß «∞hfl™ê =∂\Ï¡_»∞ «∂ „ã‘Î q Œº Ñ¨@¡ J «ºkèHõ „â◊ Œú K«∂áêÅ<åfl~°∞. =∞Ç≤Ïà◊Ö’

K≥· «#ºO ~å"åÅO>Ë =ÚO Œ∞QÍ K« Œ∞=Ù KåÖÏ J=ã¨~°=∞x ÉèÏqOKå~°∞. ã¨fi„QÍ=∞OÖ’

P_»Ñ≤Å¡Å‰õΩ JHõ∆~°*Ï˝#O JOkOK«_®xH˜ z#fl «#OÖ’<Õ „Ñ¨Ü«∞uflOz# xâß «∞hfl™ê

D™êi JdÅ ÉèÏ~° « =∞Ç≤ÏàÏ HÍO„ÔQãπ "ÕkHõ q∂ Œ #∞O_ç P JOâßxfl „Ñ¨Hõ\ÕKå~°∞.

1921Ö’ JÇ¨Ï=∞‡^•ÉÏ^£ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã¨=∂"Õâ◊O [iyOk. P

117 118


ã=∂"Õâ◊OÖ’ =∞øÖÏ<å "≥∂Çx ãOÑÓ~°‚ ãfi~å[ºO HÀ~°∞ «∂ Kåi„`å «‡Hõ „Ñuáê Œ#

KÕâß~°∞. P „Ñüáê Œ##∞ ÉËQÆO xâß «∞hfl™ê |ÅÑ¨~åÛ~°∞. QÍOnèr =ºuˆ~Hõ « =Å#

P<å_»∞ P „Ñüáê Œ# f~å‡#O HÍÖËHõáÈ~ÚOk. P ãÖÑ¶∞@# <ÕÑ¨ èŒºOÖ’ 1922Ö’

QÆÜ«∂Ö’ [iy# =∞~˘Hõ ã=∂"Õâ◊OÖ’ P<å\ JOâßxfl ÑÙ~°ã¯iOK«∞‰õΩx =∞Ç`å‡QÍOnè

"≥·Yix xt «OQÍ q=∞i≈ã¨∂Î P"≥∞ J Œ∞ƒù « „Ñ¨ãÖQÆO KÕâß~°∞. P „Ñ¨ãÖQÆO ãäè‰õΩÅ#∞

Pâ◊Û~°ºK«H˜ «∞Å#∞ KÕã≤Ok. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ *·Å∞Ö’ L#fl =∞Ç¨ «∞‡_»∞ ‰õÄ_® P"≥∞

JaèÉèÏ+¨ q=~åÅ#∞ ≥Å∞ã¨∞‰õΩx xâß «∞hfl™ê x| Œú «#∞ Jaè#OkOKå~°∞.

D ãÖ Œ~°ƒùOQÍ ãÖÑ¨Ó~°‚ ã¨fi~å[ºO HÍOH∆ã¨∂Î =∞øÖÏ<å "≥∂Ç¨x KÕã≤# Ñ¨Å∞

„ÑãOQÍÅ Ñ@¡ P„QÆÇ≤ÏOz# „ÑÉèí∞ «fiO 1922 U„Ñ≤Öò 14# PÜ«∞##∞ JÔ~ã∞ì KÕã≤Ok.

ÉËQÆO xâß «∞hfl™ê =∞m§ <åºÜ«∞áÈ~å@O P~°OaèOKå~°∞. =∞øÖÏ<å ‰õΩ@∞O|O JbÑ¶∞~ü

#∞O_ç HÍ#∂Ê~°∞‰õΩ «~°e "≥o§#O Œ∞# D ™êi P"≥∞ áÈ~°∞ HÍ#∂Ê~°∞ #∞O_ç ™êyOk.

z=~°‰õΩ =∞øÖÏ<å‰õΩ HÀ~°∞ì Ô~O_»∞ ãÖ= «û~åÅ *·Å∞tHõ∆ qkèOzOk. D "Õ∞~°‰õΩ

*ÏfÜ≥∂^Œº=∞HÍ~°∞xQÍ =∞øÖÏ<å "≥∂Ç¨x J`«ºkèHõ ã¨=∞Ü«∞O *ˇ·à◊§Ö’ QÆ_»áêeû

~å=@O`À xâß «∞xfl™ê Pi÷HõOQÍ Ñ¨Å∞ Hõ_»QÆO_»¡#∞ Z Œ∞~˘¯O@∂ ‰õÄ_® *ÏfÜ«∞

HÍO„ÔQãπ #∞O_ç „Ñ¨[Å #∞O_ç =zÛ# Pi÷Hõã¨Ç¨Ü«∂xfl u~°ã¨ iOKå~°∞. D q èŒOQÍ

Jxfl Hõ+ì#ëêìÅ#∞ ãÇ≤Ïã∂Î áÈ~°∞ÉÏ@# ™êy# xâß «∞xfl™ê L Œº=∞HÍ~°∞Å ‰õΩ@∞OÉÏÅ

‰õΩ P Œ~°≈OQÍ xeKå~°∞.

JÇÏ=∞‡^•ÉÏ £ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã=∂"ÕâßÅ#O «~°O 1924 _çÃãO|~°∞ 29#

=∞øÖÏ<å Ç¨Ïã¨~° ü "≥∂Ç¨x ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ‰õΩ ~år<å=∂ KÕâß~°∞. Éèí~°Î#∞

~å[H©Ü«∞ ã¨Ç¨ÏK«~°∞xQÍ ÉèÏqOz# ÉËQÆO xâß`«∞hfl™ê PÜ«∞# Jaè„áêÜ«∂Å#∞

ã=∞iúOKå~°∞. U áêsìÖ’ L<åfl, ZHõ _» L<åfl ™ê„=∂[º"å^•xfl Z Œ∞~˘¯O@∂, ãOÑÓ~°‚

ã¨fi~å[ºO, „Ñ¨[Å ãÖˆH∆=∞O HÍOH∆OKÕ P ŒOÑ¨ «∞Å∞ «=∞ ÅHõ∆ºO kâ◊QÍ =ÚO Œ∞‰õΩ

™êQÆ∞ «∂, ÉèÏ~° « HÍi‡HÀ Œº=∞ x~å‡OÖ’#∂ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO =Ç≤ÏOKå~°∞.

z=i=~°‰õΩ J@∞ „Ñ¨[Å`À =∞"Õ∞Hõ"≥∞ÿ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’, W@∞ HÍi‡‰õΩÅ`À

UHõ"≥∞ÿ HÍi‡HÀ Œº=∞OÖ’ P"≥∞ K«∞~°∞ÔH·# áê„ «#∞ H˘#™êyOKå~°∞. 1925Ö’ HÍ#∂Ê~°∞Ö’

[iy# *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã=∂"ÕâßÅ ãO Œ~°ƒùOQÍ [iy# HÍi‡‰õΩÅ ÉèÏs „Ñ Œ~°≈#‰õΩ

P"≥∞ <åÜ«∞Hõ «fiO =Ç≤ÏOKå~°∞. P «~°∞"å « „Hõ=∞„Hõ=∞OQÍ xâß «∞hfl™ê ÉËQÆO „HÜ«∂jÅHõ

~å[H©Ü«∂Å‰õΩ Œ∂~°=∞Ü«∂º~°∞.

D "Õ∞~°‰õΩ rq «O K«~°=∞ Œâ◊ =~°‰õΩ U^À XHõ =∂~åæ# „a\©+¨µ =ºuˆ~Hõ

áÈ~å@OÖ’ P"≥∞ K«∂Ñ≤# ≥QÆ∞=, è≥·~°º™êÇ¨Ï™êÅ#∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ QÆ=∞xOz# =∞øÖÏ<å

=ÚÇ¨Ï=∞‡ £ Jb P"≥∞ =ºHÎ «fiOÖ’x B#º «ºO =∞øÖÏ<å "≥∂Ç¨x HõO>Ë Q˘Ñ¨Ê Œx

H©iÎã¨∂Î , ‘ his stature remain secondary to that of the fragile lady who wasendowed with a heart larger than his...the woman, who had during his absence,inspired the Muslims with such daring and fortitude that even he could nothave done had he not been behind the bars’. (Hasrath Mohani, Page.72) Jx

J<åfl~°∞. P"≥∞Ö’x L`«Î=∞ QÆ∞ãÖÑ¨^Œ#∞ =∞##O KÕã¨∞‰õΩO@∂ P<å\˜ =Úã≤¡O

=∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ =∂„`«"Õ∞ HÍ‰õΩO_® ã¨=∞HÍb# Ñ¨Ù~°∞+¨µÅÖ’ ‰õÄ_® JO`«\˜ ™ê÷~Ú

HõxÊOK« Œx, =∞øÖÏ<å Ç¨Ïã¨~° ü "≥∂Ç¨x ã¨fiÜ«∞OQÍ xâß «∞hfl™ê ÉËQÆO QÆ∞iOz#

~åã≤# PiìHõÖòÖ’ D „HÕk q èŒOQÍ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.

‘ Her selflessness, modesty, sense of dignity and honour,benevolence, perception and sagacity, courage and truthfulness, herdetermination and daring, generosity and sincerity, the depth of her faithand the purity of devotion, her high sensibility and politeness andfortitude, and, above all her devotion to the Prophet and her faith placedBegum Mohani much above not just Muslim women but also above mostmen of time. ‘ (Hasrath Mohani, Page.72).

ÉËQÆO xâß «∞hfl™ê „HÜ«∂jÅHõ ~å[H©Ü«∂Å‰õΩ Œ∂~°OQÍ L<åfl Éèí~°Î Àáê@∞QÍ

Ñ¨Å∞ „áêO`åÅ#∞ K«∞\ì=KåÛ~°∞. P Ñ¨~°º@#ÅÖ’x qâıëêÅ#∞, «# J#∞Éèí"åÅ#∞

~å[H©Ü«∂aè„áêÜ«∂Å#∞ JHõ∆~°| ŒúÌO KÕã∂Î Safar Nama-e-Hijaz, Safar Nama-e-Iraq

J#∞ „QÆO ä•Å#∞ ~åã≤ „Ñ¨K«∞iOKå~°∞.

D q èŒOQÍ „Ñ¨ «ºHõ∆OQÍ «# qÅHõ∆"≥∞ÿ# =º=Ç¨~°ã¨~°o`À, Ñ¨~ÀHõ∆OQÍ «#

Éèí~°Î Jaè„áêÜ«∂Å#∞ „Ñ¨ÉèÏq «O KÕã¨∂Î, J@∞ ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «º ãÖ„QÍ=∞OÖ’, W@∞

ÉèÏ~° « HÍi‡HÀ Œº=∞ K«i„ «Ö’ J «∞º «Î=∞ è≥·~°º™êÇ¨Ï™êÅ∞, HÍ~°º ŒHõ∆ «, ã¨=∞Ü«∞ã¨∂ÊùiÎ

„Ñ¨ Œi≈Oz# L Œº=∞HÍi˜QÍ «# ≥·# =Ú„ Œ#∞ ã¨∞ã≤÷~°O KÕã¨∞‰õΩ#fl ÉËQÆO xâß «∞hfl™ê

1937 U„Ñ≤Öò 18# HÍ#∂Ê~üÖ’ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

119 120


QÍOnèr PÇ¨fi#O "Õ∞~°‰õΩ <åÜ«∞Hõ «fi ÉÏ èŒº «Å∞ ã‘fiHõiOz#

Jq∂<å «Ü«∂ºc˚

„a\©+¨µ =ºuˆ~Hõ áÈ~å\ÏÅÖ’ ÉèÏQÆOQÍ ™êy# ãÖã¨ ~°À Œº=∂ÅÖ’ P<å_»∞

=∞Ç≤Ïà◊Å∞ K«∞~°∞QÍæ áêÖÁæ<åfl~°∞. P HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ x| Œú « Àáê@∞QÍ ZO`À HÍ~°º

ŒHõ∆ «#∞ „Ñ¨ Œi≈OKå~°∞. P HÍ~°OQÍ ã¨=∞~°÷ « QÆÅ J@∞=O\˜ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ =∞Ç¨`å‡

QÍOnè ãfiÜ«∞OQÍ PÇfixOz "åiH <åÜ«∞Hõ «fiÑQÍæÅ#∞ JOkOKå~°∞. JO «\ =∞Ç «Î~°

Q“~°"åxfl ŒH˜ OK«∞‰õΩ#fl =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ J„QÆQÆ∞ºÅ∞ ÉËQÆO Jq∂<å «Ü«∂ºc˚.

Jq∂<å «Ü«∂ºc QÆ∞[~å ü‰õΩ K≥Ok# „Ñã≤ Œú «Ü«∂ºcÅ ‰õΩ@∞O|OÖ’ 1866Ö’

[x‡OKå~°∞. *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ [ã≤ìãπ |„ Œ∞nÌ<£ «Ü«∂ºc˚ P"≥∞ «O„_çHÍQÍ

[ã≤ìãπ JÉÏƒãπ «Ü«∂ºcx P"≥∞ q"åÇÏO KÕã∞‰õΩ<åfl~°∞. P ‰õΩ@∞O|OÖ’ L#fl ~å[H©Ü«∞

"å`å=~°O =¸ÅOQÍ Jq∂<å z#fl<å\˜ #∞O_Õ ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞O Ñ¨@¡

PHõi¬ «∞~åÅÜ«∂º~°∞. P"≥∞ "≥Ú Œ\˜ #∞O_ç WO_çÜ«∞<£ <Õ+¨#Öò HÍO„ÔQãπ ã¨Éèí∞º~åÅ∞.

Jq∂<åÖ’ QÆÅ Ñ¨@∞ì^ŒÅ QÆ∞[~å`ü =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ P"≥∞Ñ¨@¡ L#fl Q“~°"åxfl

QÆ=∞xOz# QÍOnèr 1930 U„Ñ≤Öò 11# P"≥∞ ‰õΩ=∂Ô~Î Ô~Ç¨Ï<å «Ü«∂ºc˚ ¿Ñi@ F

ÖËY ~åã¨∂Î =∞ èŒºáê# x¿+ èŒO, q Õj =ã¨∞Î=ÙÅ |Ç≤Ï+¨ ~° «k «~° JOâßÅ q∂ Œ

QÆ∞[~å ü =∞Ç≤Ïà◊Å ã¨=∂"Õâ◊O U~åÊ@∞ KÕã¨∞Î<åfl#∞. P ã¨=∂"ÕâßxH˜ h=Ù, q∂

J=∞‡QÍ~°∞ «ÑÊHõ Ç[~°∞HÍ"åe Jx HÀ~å~°∞. ãfiÜ«∞OQÍ =∞Ç «∞‡_»∞ ÑOÑ≤# PÇfi<åxfl

Q“~°qã∂Î Jq∂<å ã=∂"ÕâßxH ÇÏ[~°Ü«∂º~°∞. P ã=∂"Õâ◊OÖ’ QÍOnèr ã=∞Hõ∆OÖ’

QÆ∞[~å ü =∞Ç≤ÏàÏ HÍO„ÔQãπ J èŒº‰õ∆Ω~åeQÍ Jq∂<å «Ü«∂ºc ZOÑ≤HõÜ«∂º~°∞. =∞ Œºáê#

x¿+ èŒO, q Õj =ã¨∞Î=ÙÅ |Ç≤Ï+¨ ~° HÀãÖ Hõ$+≤KÕÜ«∂Åx x~°‚~Úã¨∂Î P ã¨=∂"Õâ◊O

f~å‡xOzOk.

P x~°‚Ü«∂Å "Õ∞~°‰õΩ QÆ∞[~å ü =∞Ç≤ÏàÏ HÍO„ÔQãπ <Õ «QÍ Jq∂<å «Ü«∂ºc˚ Jxfl

Hõ+ì#ëêìÅ HÀiÛ =∞ Œºáê# x¿+ èŒO, q Õj =ã¨∞Î=ÙÅ |Ç≤Ï+¨ ~°À Œº=∂xH˜ „áêO

áÈâß~°∞. QÆ∞[~å ü JO «\Ï èŒ~åfl, Ñ≤ÔH\OQ∑, ~å™êÎ~ÀHÀ ÖÏO\ PO^Àà◊<å ~°∂áêÅ`À

L Œºq∞Oz ÉèÏ~° « Õâ◊O "≥Ú`åÎxH˜ QÆ∞[~å ü#∞ P Œ~°≈„áêÜ«∞"≥∞ÿ# =∂~°æOÖ’ xeáê~°∞.

q Õj =ã∞Î=ÙÅ |Ç≤Ï+¯~°‰õΩ „Ñ`åº=∂flÜ«∞OQÍ Y ŒÌ~°∞ =„ãÎ è•~°#∞ „áÈ «ûÇ≤ÏOKå~°∞.

~å@flO uÑ¨Ê@O, #∂Å∞ =_»Hõ@O, Y ŒÌ~°∞ <ÕÜ«∞@O, Y ŒÌ~°∞ èŒiOK«_®xfl ã¨fiÜ«∞OQÍ

PK«iOz PÜ«∂ HÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ |Ç¨ïà◊ „áêK«∞~°ºO HõeÊOKå~°∞.

P"≥∞ Hõ$+≤, HÍ~°º ŒHõ∆ «#∞ QÆ=∞xOz# QÍOnèr «# Ü«∞OQ∑ WO_çÜ«∂, #=r=< £

Ñ¨„uHõÅÖ’ `«y# f~å‡#O KÕã≤ QÆ∞[~å`ü =∞Ç≤Ïà◊Å∞ =∞Ç¨Ï`«Î~°"≥∞ÿ# ÉÏ^èŒº`«#∞

ã‘fiHõiOKå~°∞. P |~°∞=Ù#∞ =∞Ç≤Ïà◊Å ÑH∆Í# Jq∂<å «Ü«∂ºc P"≥∞ Hõq∞\© ÉèíiOKå~°∞

Jx „Ñ¨â◊Oã≤OKå~°∞. D L Œº=∞O <ÕÑ¨ èŒºOÖ’ =∞Ç≤ÏàÏ HÍO„ÔQãπ Ñ¨H∆Í# "≥·„âß~ÚH˜

ÑOÑ≤# ÖËYÖ’ 24 =∞Ok =∞Ç≤Ïà◊Å ãO «HÍÅ`À áê@∞QÍ Jq∂<å «Ü«∂ºc ãO «HÍxfl

‰õÄ_® QÍOnèr HÀ~°_»O ^•fi~å *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ P"≥∞ „áê è•#º « "≥Å¡_»~ÚºOk. P

ÖËYÖ’ P=∞<å Y∞ˆ~+≤, Ô~Ç¨Ï<å «Ü«∂ºc˚Å∞ ‰õÄ_® ãÖ «HÍÅ∞ KÕâß~°∞.

z=i=~°‰õΩ *ÏfÜ≥∂ ŒºOÖ’ áêÖÁæx, =∞Ç «∞‡x J_»∞QÆ∞*Ï_»Ö’¡ P"≥∞ #_çKå~°∞.

ÉÏ èŒº « ã‘fiHõiOz# HÍ~°º„Hõ=∂Åxfl\˜h nH∆Í ŒHõ∆Å`À x~°fiÇ≤ÏOz L Œº=∞HÍ~°∞Å‰õΩ

P Œ~°≈OQÍ xÅz# „j=∞u Jq∂<å «Ü«∂ºc˚ 1942Ö’ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

(Collected Works of Mathama Gandhi, Govt. Of India Publications, NewDelhi and Family, Kinship and Marriage among Muslims in India, Prof. ImthiazAhamed, Manohar, 1976)

(1866–1942)

121 122


HõÅHõ åÎ áêiâ◊√ èŒº HÍi‡‰õΩÅ ÃÑ ŒÌ=∞‡QÍ MÏºuQÆ_çOz#

=∞r^• Ç¨Ïã‘<å ÉËQÆO

ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’x qÑ¨¡=^ŒàÏÅ∞ „a\©+π „Ñ¨Éèí∞`«fi ÃÑ·âßzHõ ^•_»∞Å‰õΩ QÆ∞Ô~·,

qÑ¡=HÍ~°∞Å∞ ÉèíÜ«∞OHõ~° tHõ∆Å‰õΩ |e HÍ=@O`À ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ JyflÜ«ÚQÆO

QÍ ÉèÏã≤Oz# qÑ¡"À Œº=∞O H˘O « "Õ∞~°‰õΩ |ÅÇ‘Ï#Ñ¨_çOk. =∂ «$Éèí∂q∞ q=ÚHÎ

HÀãO P Ü≥∂ èŒ∞Å∞ „Ñ Œi≈Oz# Jã=∂# Õâ◊ÉèíHÎ „Ñ[ÅÖ’, „Ñ è•#OQÍ Ü«Ú=‰õΩÅÖ’,

`åºQÆÑ¨Ói « PÖ’K«#Å‰õΩ JO‰õΩ~å~°Ê KÕã≤Ok. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ~°ëêºÖ’ „Ñ¨[Å∞

™êkèOz# q[Ü«∞O „Ñ¨ÑÖK« "åºÑ≤`«OQÍ Ü«Ú=`«~åxfl L`åûÇ¨ÏÑïÛOk. „a\©+π

™ê„=∂[º"å Œ â◊‰õΩÎÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ XHõ"≥·Ñ¨Ù# áÈ~å_»@"Õ∞ HÍ‰õΩO_® Jxfl~°HÍÅ

^ÀÑ≤_ôH˜ =ºuˆ~HõOQÍ L Œºq∞OKåÅ#fl K≥· «<åºxH˜ P L`åûÇ¨ÏO HÍ~°=∞~ÚºOk. D

"Õ∞~°‰õΩ "≥Å∞=_ç# K≥· «#ºnÑ¨ÙÎÅ "≥Å∞QÆ∞Ö’ JOH˜ « ÉèÏ=O QÆÅ Ü«Ú= « Ñ¨Ù@∞ìH˘zÛOk.

P "≥Å∞QÆ∞ k"≥fiÅÖ’ XHõ~°∞ „j=∞u =∞r^• Ç¨Ïã‘<å ÉËQÆO.

„Ñã∞Î « ÑtÛ=∞ ÉOQÍÖò ~å„+ì ~å[ è•x HõÅHõ åÎ#∞ „Ñ è•# HO„ ŒOQÍ KÕã∞‰õΩx

„a\©+π =ºu~Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ „áê~°OaèOz =∞r^• ÇÏã‘<å ÉËQÆO „Ñ*Ï áÈ~å\ÏÅ‰õΩ

<åOk ÑëHÍ~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ<åeûOkQÍ „Ñ¨[Å#∞ HÀ~°∞ «∂ [#K≥· «#º

HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∂Î, „Ñ¨[ÅÖ’ „a\©+π =ºuˆ~Hõ ÉèÏ"åÅ#∞ ÃÑOá⁄OkOKå~°∞.

D [#K≥· «#º HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ ÉèÏQÆOQÍ P"≥∞ ™êyOz# Ñ~°º@#Ö’¡ HõÅHõ åÎ Ñ@ìÏxfl

â◊√„ÉèíOQÍ LOK«∞ «∞#fl áêiâ◊√ èŒºHÍi‡‰õΩÅ Œ∞~°ƒù~° Ñiã≤÷ «∞Å#∞ ãfiÜ«∞OQÍ QÆ=∞xOKå~°∞.

™êfi «O„`Àº Œº=∞HÍi˜QÍ L Œº=∂Å J#∞Éèí=OQÆÅ P"≥∞ „â◊=∞ r=ÙÅ∞ Hõ+ì#ëêìÅ#∞

J#∞Éèí=Ñ¨Ó~°fiHõOQÍ ≥Å∞ã¨∞‰õΩx Jã¨Ç¨Ü«ÚÖ·# HÍi‡‰õΩÅ#∞ ãÖÑ¶∞\˜ «OKÕã≤ Hõhã¨

Ç¨Ï‰õΩ¯Å ™ê^èŒ#‰õΩ ãÖHõeÊOKå~°∞. P kâ◊QÍ HÍi‡‰õΩÅ#∞ ã¨"≥∞ÿHõºÑïÛ áÈ~å@O

„áê~°OaèOKå~°∞. D „Hõ=∞OÖ’ Ñ¨Å∞ WHõ @¡‰õΩ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞, Ñ¨Å∞=∂~°∞¡ JÔ~ãìÜ«∂º~°∞.

„a\©+π áÈbã¨∞Å ÖÏsî ≥|ƒÅ#∞ ~°∞z K«∂âß~°∞.

P"≥∞ „áê~°OaèOz# áÈ~å\ÏxH HÍi‡Hõ ãOH∆=∞O PtOKÕ Ü«Ú=‰õΩÅ∞, „Ñ[Å∞

Jxflq è•Å JO_» ŒO_»eKåÛ~°∞. HõÅHõ åÎ =∞Ç¨#QÆ~°OÖ’x áêiâ◊√ èŒº HÍi‡‰õΩÅ∞,

¿Ñ^•™ê^• [#O =∞r^• Ç¨Ïã‘<å ÉËQÆO#∞, `«=∞ P`«‡|O^èŒ∞=ÙQÍ =∞#ã¨∞ûÅÖ’

„Ñu+≤ìOK«∞‰õΩx P"≥∞ "≥O@ #_çKå~°∞. Hõhã ÇÏ‰õΩ¯Å#∞ ™êkèOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. D q[Ü«∂Å∞

Ç¨Ïã‘<å ÉËQÆOÖ’ P «‡ qâßfi™êxfl ÃÑOKå~Ú. P"≥∞ =∞iO «QÍ L Œºq∞OKå~°∞.

„a\©+π „ÑÉèí∞ «fi „Ñ*Ï =ºu~Hõ K«~°ºÅ#∞ P"≥∞ U=∂„ «O ãÇ≤ÏOK«ÖË Œ∞. kfifÜ«∞

„Ñ¨ÑÖK« Ü«Ú ŒúO ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Ü«Ú Œú =ºuˆ~Hõ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæx P"≥∞ *·Å∞

ÔHàÏ§~°∞. áÈ~å@"Õ∞ TÑ≤iQÍ «# HÍ~°ºˆH∆„`åxfl xˆ~ÌtOK«∞‰õΩx Hõ$+≤ „áê~°OaèOz#

P"≥∞ =∞Ç≤Ïà◊Å ã¨=∞ã¨ºÅ q∂ Œ ‰õÄ_® Œ$+≤ì™êiOKå~°∞. Jz"Õ «‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ

PO^Àà◊#∞ qãÎiOÑ KÕâß~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O z=i Œâ◊Ö’ =∞ «O ¿Ñ~°∞`À =∞#∞+µÅ#∞

pÅÛÑÓ#∞‰õΩ#fl =∞`À<å‡ Œ â◊‰õΩÎÅ‰õΩ =ºu~HõOQÍ áÈ~å_®~°∞. P"≥∞‰õΩ "Õ~åÊ@∞"å Œ∞Å

#∞O_ç „Ñ¨=∂^Œ Ñ¶¨∞O\˜HõÅ∞ q#=zÛ<å U =∂„`«O J^è≥·~°ºÑ¨_»‰õΩO_® P â◊‰õΩÎÅ

‰õΩÜ«Ú‰õΩÎÅ#∞, ‰õΩ„@Å#∞ ZO_»QÆ_»∂Î „Ñ¨[Å#∞ K≥· «#º=O «∞efl KÕÜ«∞QÆÅ „Ñ¨ãÖQÍÅ∞

KÕã¨∂Î „Ñ¨[Å#∞ ãÖÑ¶∞\˜ « Ñ¨~åÛ~°∞.

P"≥∞ x~°O «~°O „Ñ¨[Å HÀãÖ „â◊q∞OKå~°∞. P HÍ~°OQÍ „Ñ¨[Å „Ñ¨â◊Oã¨Å#∞

JO Œ∞‰õΩ<åfl~°∞. z=~°‰õΩ ''...the lady of incomparable audacity and uncommon

dedication..darling of Calcutta scavengers...'', Jx „Ñ=ÚY K«i„ «HÍ~°∞_»∞ Prof.

Santimoy RayKÕ „Ñ¨ã¨∞ÎuOK«|_ç# „j=∞u =∞r^• Ç¨Ïã‘<å ÉËQÆO Ñ¨Å∞ q[Ü«∂Å∞

™êkèOz ™êfi «O„`À Œº=∞ K«i„ «Ö’<Õ HÍ‰õΩO_®, HÍi‡Hõ áÈ~å\ÏÅ K«i„ «Ö’ ‰õÄ_®

z~°ã¨‡~°©Ü«∞"≥∞ÿ# MÏºu QÆ_çOKå~°∞.

123 124


*ÏfÜ≥∂^Œº=∂xH˜ ã¨~°fiO "˘_ç¤# ^•#QÆ∞je

+Ö+¨µhfl™ê J<åûi

=∂ «$Éèí∂q∞x „a\©+π ^•ã¨ºâ◊$OYÖÏÅ#∞O_ç q=ÚHõÎO KÕÜ«∞_®xH˜ ™êy#

=∞ÇÏ «Î~° ™êfi «O„ «º ãO„QÍ=∞OÖ’ D Õâ◊ÑÙ „ã‘Î ÑÙ~°∞+µÅ∞ qaè#fl áê„ «Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOz

ÅHõ∆º™ê èŒ#Ö’ `À_»Ê_®¤~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ áÈ~°∞ÉÏ@# #_çz# =∞Ç≤Ïà◊Ö’¡ P`å‡~°ÊÅ`À

H˘O ŒÔ~· Õ, JkfifÜ«∞ `åºQÆx~°u, ^•#, èŒ~°‡, ŒÜ«∂QÆ∞ÏÅ`À =∞iH˘O Œ~°∞ «=∞ ≥·#

„HÜ«∂jÅHõ ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl JOkOKå~°∞. D kfifÜ«∞ =sæHõ~°Ö’x =∞Ç≤Ïà◊Å∞ å=Ú

ã¨fiÜ«∞OQÍ L^Œºq∞OK«‰õΩ<åfl L^Œº=∞HÍ~°∞Å‰õΩ Jxfl q^è•Å `À_®Ê@∞ JO^ŒKÕã¨∂Î

L^Œº=∞HÍ~°∞Å ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ P^Œ∞‰õΩO@∂ Ñ¨~ÀHõ∆OQÍ L^Œº=∂xH˜ [=ã¨`åfiÅ#∞

JOkOKå~°∞. D HÀ=‰õΩ K≥Ok# ^•#QÆ∞je „j=∞u +Ö+¨µhfl™ê J<åûi.

ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπÖ’ „Ñ¨ è•# Éèí∂q∞Hõ x~°fiÇ≤ÏOz# „Ñ¨=ÚY ™êfi «O„ «º

ã=∞~° Ü≥∂ èŒ∞Å∞ _èçb¡H K≥Ok# _®Hõì~ü =ÚHÍÎ~ü JÇÏ=∞‡ £ J<åûi P"≥∞ Éèí~°Î. 1899Ö’

_®Hõì~ü J<åûix P"≥∞ q"åÇ¨Ï=∂_®~°∞. P"≥∞ ™êO„Ñ¨ •Ü«∞Hõ =∞ « q Œº#∞ JÉèíºã≤O

K«@O`Àáê@∞ Ñi¬Ü«∞<£, L~°∂Ì, J~°cƒ ÉÏ+ÅÖ’ „áêgºO ãOáêkOKå~°∞. ™êÇ≤Ï «º,

~å[H©Ü«∞,™ê=∂lHõ „QÆO ä•Å Ñ¨~î°#O Ñ¨@¡ P"≥∞‰õΩ Pã¨HÎ Z‰õΩ¯=. ã¨=∞HÍb# ã¨=∂[

ã¨fi~°∂Ñ¨ ã¨fiÉèÏ"åÅ#∞, ~å[H©Ü«∂Å#∞ J=QÍÇ¨Ï# KÕã¨∞HÀ=@O Ñ¨@¡ JaèÖÏ+¨. D

"Õ∞~°‰õΩ ãÖ «iOK«∞‰õΩ#fl Ñï*Ï˝#O =Å# P"≥∞ ã¨=∞HÍb# ~å[H©Ü«∂Å QÆ∞iOz

Éèí~°Î Àáê@∞QÍ =∞Ç`å‡QÍOnè ÖÏO\ =∞Ç<åÜ«∞‰õΩÅ`À K«iÛOK«@O [iyOk. „Ñ=ÚY

<åÜ«∞‰õΩÅ`À Jaè„áêÜ«∂Å#∞ ÑÖK«∞‰õΩO@∂, «# "≥·Yix ã¨Ê+ìO KÕÜ«∞_®xH˜ P"≥∞

U=∂„ «O "≥#∞HÍ_» ÖË Œ∞. *ÏfÜ«∞,JO «~åfÜ«∞ ~å[H©Ü«∞ ÑiÏ=∂Å#∞ ZÑÊ\HõÑC_»∞

≥Å∞ã¨∞‰õΩO@∂ Éèí~°Î Jaè„áêÜ«∂Å#∞ ‰õÄ_® „Ñ¨ÉèÏq «O KÕã≤# „ÑüÉèÏ=O «∞~åÅ∞.

1921<å\˜ dÖÏÑ¶¨`ü L^Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæ#@O ^•fi~å P"≥∞

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ ~°OQÆ„Ñ¨"Õâ◊O KÕâß~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉËQÆO +Ö+¨µhfl™ê, _®Hõì~ü

J<åûi |Ç¨ï=ÚY áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. _èçb¡ dÖÏÑ¶ ü Hõq∞\© =∞Ç≤ÏàÏ qÉèÏQÆO

J èŒº‰õ∆Ω~åÅ∞QÍ P"≥∞ ¿ã=ÅOkOKå~°∞. _®Hõì~ü J<åûi „Ñ «ºHõ∆ HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ áêÖÁæO>Ë

+Ö+¨µhfl™ê ÉËQÆO Ñ¨~åÌ#+‘ =∞Ç≤Ïà◊ J~ÚLO_ç ‰õÄ_® |$Ç¨Ï «Î~°"≥∞ÿ# ÉÏ èŒº «Å#∞

x~°fiÇ≤ÏOz =∞Ç¨`å‡ QÍOnèr #∞O_ç „¿Ñ=∂åaè=∂<åÅO Œ∞‰õΩ<åfl~°∞. P"≥∞ =Úã≤¡O

=∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ Z‰õΩ¯=QÍ ÑxKÕâß~°∞. „Ñ=ÚY ™êfi «O„ «º ã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å∞, Jb ™È Œ~°∞Å

=∂`«$=¸iÎ PÉÏk ÉÏ<À ÉËQÆO _èçb¡ =zÛ# ãÖ^Œ~°ƒùOQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å`À „Ñ¨`ÕºHõ

ã¨=∂"ÕâßÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOz dÖÏÑ¶ ü L Œº=∞O HÀãÖ Ô~O_»∞"ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å‰õΩ ÃÑ·QÍ

q~åàÏÅ#∞ =ã¨∂Å∞ KÕã≤ P"≥∞‰õΩ JO Œ*Ëâß~°∞.

ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã¨=∂"ÕâßÅÖ’ P"≥∞ „Ñ¨ ÕºHõ Pã¨HÎ K«∂áê~°∞. J<åûi

`Àáê@∞QÍ P"≥∞ ‰õÄ_® „Ñü ã¨=∂"ÕâßxH˜ Ç¨[~°ÜÕ∞º"å~°x INSIDE INDIA

„QÆO äŒOÖ’ ~°K«~Ú„u HALIDE EDIB ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. _®Hõì~ü J<åûi „áê~°OaèOz#

Anjuman-i-Khuddam-Kaaba HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ P"≥∞ H©ÅHõáê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞. P èŒ∞xHõ

q^•ºq è•<åÅ∞, ™êO„Ñ¨ •Ü«∞Hõ q^•ºÑ¨ Œú «∞Å =∞ èŒº# ã¨=∞#fiÜ«∞O U~°Ê~°K«_®xH˜,

=∞HÍ¯Ö’x Ñ¨q„`«ã¨÷ÖÏÅ#∞ Ñï~°H˜ ∆Oz Jaè=$kú Ñ¨ˆ~ÛO^Œ∞‰õΩ ™êy# Hõ$+≤Ö’

`À_®Ê@∞#OkOz# D ãÖã÷‰õΩ Pi÷Hõ =#~°∞Å∞ ã¨=∞‰õÄ~°Û_®xH˜ +Ö+¨µhfl™ê ÉËQÆO

ZO «QÍ<À „â◊q∞OKå~°∞.

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ _èçb¡Ö’ x~°fiÇ≤ÏOz# *ÏfÜ«∞ ™ê÷~Ú HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ Ug‰õÄ_®

P"≥∞ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO, ã¨Ç¨ÏHÍ~°O ÖË‰õΩO_® P~°OÉèí=∞ÜÕ∞ºq HÍ=Ù. *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ

(–1938)

125 126


ã¨=∂"ÕâßÅ∞ Uq [iy<å, Jq Zxfl ~ÀAÅ∞ [iy<å P HÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ Ç¨[~°ÜÕ∞º

„Ñü Ü≥∂ èŒ∞_çH˜ _®Hõì~ü J<åûi WO@ Pu èŒºO ÅaèOKÕk. P HÍ~°OQÍ PÜ«∞#

QÆ$ÇÏO Dar-Us-Salam *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞ÅO ŒiH Jukè QÆ$ÇÏOQÍ LO_Õk. Dar-

Us-Salam Ö’ L Œº=∞HÍ~°∞Å‰õΩ Jxfl ã Œ∞áêÜ«∂Å∞ HõeÊOK«@O [iQk. P ãO Œ~°ƒùOQÍ

+Ö+¨µhfl™ê ÉËQÆO ã¨=∂"ÕâßÅ‰õΩ Ç¨[~°ÜÕ∞º „Ñü XHõ iH© "åi"åi J=ã¨~åÅ‰õΩ

«QÆæ@∞ìQÍ =ãü, Éè’[# U~åÊ@∞¡ KÕ¿ã"å~°∞. Ju èŒ∞Öˇ=fiiH© Z@∞=O\˜ J™œHõ~°ºO

HõÅ∞QÆ‰õΩO_® „ÑÏoHÍ| ŒúOQÍ Pu è•ºxfl, W «~° ã Œ∞áêÜ«∂Å#∞ HõeÊOK«@OÖ’ P"≥∞

„â◊ Œú=Ç≤ÏOKå~°∞.

_èçb¡H˜ qq èŒ ~å„ëêìÅ #∞O_ç qKÕÛã≤# ™êfi «O„ «ºã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å‰õΩ "åi"åi

J=ã¨~åÅ∞, JÅ"å@¡#∞ |\˜ì U~åÊ@∞¡ KÕÜ«∞@OÖ’ P"≥∞ „Ñ¨`ÕºHõ`« K«∂áê~°∞.

=∂O™êÇ¨~°, âßHÍÇ¨~°, Ü« ~ÀÑ≤Ü«∞<£ Éè’[#O W+ìÑ¨_Õ "åiH˜ „Ñ¨ ÕºHõ ta~åÅ∞

LO_Õq. Ju èŒ∞Å HÀãÖ ta~åÅ U~åÊ@∞ ZHõ _ÀHÍ‰õΩO_® Dar-Us-Salam Ö’x

qâßÅ"≥∞ÿ# P=~°Ö’ U~åÊ@∞ KÕã≤ "åiH Z@∞=O\ J™œHõ~°ºO [~°QÆ‰õΩO_® *Ï„QÆ «ÎÅ∞

fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. U XHõ¯i qâßfi™êÅ‰õΩ, =∞<ÀÉèÏ"åÅ‰õΩ ÉèíOQÆO HõÅ∞QÆ‰õΩO_®

K«∂ã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. D U~åÊ@¡‰õΩ P"≥∞‰õΩ «y#O « èŒ#O ã¨=∞‰õÄ~°Û@O _®Hõì~ü J<åûi

=O ≥· Õ, U~åÊ@¡ x~°fiÇ¨Ï, Ñ¨~°º"ÕHõ∆#∞ ÉËQÆO J<åûi «# Éèí∞[ã¨ O è•Å q∂ Œ

"Õã∞‰õΩx „â◊q∞OKå~°∞. „Ñux èŒ∞Å ta~åÅ x~°fiÇÏÏÉèÏ~åxfl Ju èŒ∞Å∞ Pâ◊Û~°ºáÈÜÕ∞ÖÏ

ã¨=∞~°÷=O «QÍ x~°fiÇ≤ÏOK«@O P"≥∞ „Ñ¨ ÕºHõ «.

+Ö+¨µhfl™ê ÉËQÆO JO «\˜ |$Ç¨Ï «Î~° HÍ~°º„Hõ=∂xfl ZO`À ã¨=∞~°ú=O «OQÍ

x~°fiÇ≤ÏOK«@O •fi~å =∞Ç`å‡QÍOnèx ‰õÄ_® Pâ◊Û~°ºK«H «∞efl KÕâß~°∞. *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ

ã=∂"ÕâßÅ∞ [iy#xfl ~ÀAÅ∞ =KÕÛ"å~°∞, áÈÜÕ∞"åi`À Dar-Us-Salam èŒ~°‡âßÅ#∞

«ÅÑ≤OÑ¨KÕ¿ãk. P HÍ~°OQÍ 1931=∂iÛ 29<å\˜ #=r=<£ Ñ¨„uHõÖ’ J<åûi

èŒ~°‡âßÅ ji¬Hõ À _®Hõì~ü J<åûi WO@ Ju äŒŒºO ÅOaèOKÕ f~°∞ ≥#∞flÅ#∞, PÜ«∂

HÍ~°º„Hõ=∂Å x~°fiÇ¨ÏÖ’ ÉËQÆO +Ö+¨µhfl™ê K«∂Ñ≤# „â◊ Œú#∞ „Ñ¨â◊Oã≤ã¨∞Î QÍOnèr

„Ñ¨ ÕºHõ "åºãÖ ~å™ê~°∞.

D "åºãÖÖ’ +Ö+¨µhfl™ê ŒÜ«∂QÆ∞Ïxfl, ã¨Ç¨Ï#jÅ «#∞, HÍ~°ºx~°fiÇ¨ÏÏ

ŒHõ∆ «<ÕHÍHõ, P"≥∞ „ÑQÆujÅ ÉèÏ"åÅ#∞ ZO «QÍ<À H˘xÜ«∂_®~°∞. P "åºãO z=iÖ’,

J<åûi ÉËQÆO ã¨=∞H∆Í# „â◊ •úÉèÏ=#Å`À <å t~°ã¨∞û =OKå#∞ ("≥∞ÿ<Õ „â◊^•ú ÉèÏ"£¿ã

JÑ¨<å t~ü ÉËQÆO J<åûi H ã¨=∞H∆± "Õ∞ ~°≠∞HÍ kÜ«∂) Jx J<åfl~°∞. =∞Ç¨`å‡ QÍOnè

«# _èçb¡ Ñ¨~°º@#Ö’ _®Hõì~ü J<åûi WO@ =∂„ «"Õ∞ |ã¨KÕ¿ã"å~°∞. P ãÖ Œ~°ƒùOQÍ

ÉËQÆO J<åûi`À ‰õΩ@∞O| q+Ü«∂Å<Õ HÍ‰õΩO_®, *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å QÆ∞iOz

‰õÄ_® K«iÛOKÕ"å~°x HALIDE EDIB ~°K«#Å ^•fi~å ≥Å∞™ÈÎOk. P ã¨xflÇ≤Ï « «fiO

<ÕÑ èŒºOÖ’ =∞Ç «∞‡_»∞ P =∞ÇÏhÜ«Ú~åe Ñ@¡ JO «\ JÑÓ~°fi Q“~°"åxfl „ÑHõ\OKå~°∞.

JkfifÜ«∞ `åºQÆ=¸~°∞ÎÖ·# _®Hõì~ü J<åûi, ÉËQÆO +Ö+¨µhfl™ê ŒOÑ¨ «∞Å‰õΩ

ãÖ`å#O ÖË Œ∞. *ÏfÜ≥∂ ŒŒº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ «Å=Ú#HõÖ· L#fl P ŒOÑ¨ «∞Å∞

ãÖ`å#O QÆ∞iOz PÖ’zOK«ÖË^Œ∞. KåÖÏ HÍÅO `«~°∞"å`« *’Ç¨~å ÉËQÆO J#∞

J=∂‡~Úx, ëœHõ «∞ÖÏ¡ J#∞ JÉÏƒ~Úx ÃÑOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. D W~°∞=Ù~°∞ ‰õÄ_® *’ÇÏ~å

ÉËQÆO J<åûi, ëœHõ «∞ÖÏ¡ J<åûi ¿Ñ~°¡ À „Ñ¨ã≤ Œ∞úÅÜ«∂º~°∞. a_»¤Å∞ *’Ç¨~å ÉËQÆO,

ëœHõ «∞ÖÏ¡ J<åûiÅ#∞ ™êfi «O„`À Œº=∞OÖ’ H˜„Ü«∂jÅHõ áê„ « =Ç≤ÏOKÕ q èŒOQÍ ÉËQÆO

J<åûi fiÛk^•Ì~°∞.

1936Ö’ _®Hõì~ü =ÚHÍÎ~ü JÇ¨Ï=∞‡ £ J<åûi =∞~°ÕKå~°∞. Éèí~°Î =∞~°Õz<å

PÜ«∞# ÖËx Ö’@∞ HõxÊOK«‰õΩO_® ÉËQÆO +Ö+¨µhfl™ê z=i âßfiã¨ =~°‰õΩ ã¨fi~å[º

HÍOHõ∆ À ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ‰õΩ, *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å‰õΩ «# WO@ Jã=∂#"≥∞ÿ#

¿ã=ÅOkOKå~°∞. _®Hõì~ü J<åûi ã¨=∞‰õÄiÛÃÑ\ì# ãÖÑ¨ Œ#∞, «# J=¸Åº"≥∞ÿ#

ã¨=∞Ü«∂xfl P"≥∞ Ñ¨ÓiÎQÍ *ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH˜ JOH˜ «O KÕâß~°∞. _®Hõì~ü J<åûi Uq∞

™êkèOz<å J ŒO`å +O+µxfl™ê ãÇÏHÍ~°O`À =∂„ «"Õ∞ #x P"≥∞ „Ñ=ÚY∞Å Q“~°"åxfl

JO Œ∞‰õΩ<åfl~°∞. P"≥∞`À ÑiK«Ü«∞=Ú#fl „Ñu XHõ iKÕ Ñq„ «"≥∞ÿ#.. •#jÅ =∞Ç≤Ïà◊QÍ

(Very pious, very charitable) „Ñâ◊OãÅO Œ∞‰õΩ<åfl~°∞.

D "Õ∞~°‰õΩ z=i=~°‰õΩ ™êfi «O„`Àº Œº=∂xH À_®Ê@∞ JOkã∂Î, *ÏfÜ≥∂ Œº=∞

HÍ~°ºHõ~°ÎÅ, L Œº=∞<åÜ«∞‰õΩÅ, „Ñ¨[Å Q“~°"åaè=∂<åÅ#∞ JO Œ∞‰õΩ#fl ™êfi «O„ «º

ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞ „j=∞u +Ö+¨µhfl™ê J<åûi 1938Ö’ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

127 128


=∞øÖÏ<å J|∞Öò HõÖÏO P*Ï^£‰õΩ ã¨∂ÊùiÎ „Ñ¨^•` «

AÖËMÏ ÉËQÆO

Éèí~°Î À áê@∞ Éèí∞[O Éèí∞[O HõeÑ≤ H˘O Œ~°∞ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’

áêÖÁæO>Ë, L Œº=∞HÍ~°∞_≥·# Éèí~°Î Œ$+≤ìx ‰õΩ@∞O| ã¨=∞ã¨ºÅ "≥·Ñ¨Ù‰õΩ =∞à◊§x=fi‰õΩO_®

ã¨∂ÊùiÎx „Ñ¨™êkOz# =∞Ç≤ÏàÏ=∞∞Å∞ =∞iH˘O Œ~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ áÈ~å@ rq «OÖ’x

Hõ_»QÆO_»¡#∞ ãfiÜ«∞OQÍ ÉèíiOz ™êfi «O„ «º ã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞_≥·# rq « ÉèÏQÆ™êfiq∞x =∂ «$ Õâ◊

¿ã=‰õΩ JiÊOz# ã¨f=∞∞ÅÖ’ „Ñ¨=ÚY∞Å∞ „j=∞u AÖËMÏ ÉËQÆO.

ŒâßÉÏÌxH˜ ÃÑ·QÍ *·Å∞ rq «O QÆ_çÑ≤# =∞øÖÏ<å J|∞ÌÖò HõÖÏO P*Ï £ ÉèÏ~°º

ÉËQÆO AÖËMÏ 1892–93 „áêO «OÖ’ Ñ¨tÛ=∞ ÉˇOQÍÖòÖ’ [x‡OKå~°∞. P"≥∞‰õΩ 7–8

ãÖ= «û~åÅ =Ü«∞ã¨∞û LO_»QÍ J#QÍ 1900–01 „áêO «OÖ’ 12–13 UO_»¡

=Ü«∞ã¨∞¯_≥·# J|∞Öò HõÖÏO P*Ï £ À q"åÇ¨ÏO [iyOk. P W ŒÌ~°∞ «y# =Ü«∞ã¨∞û

=KåÛHõ ÉèÏ~°ºÉèí~°ÎÅ∞QÍ #∂ «# rq`åxfl P~°OaèOKå~°∞. (=∞øÖÏ<å J|∞Öò HõÖÏO

P*Ï £ (Ç≤ÏOn), ÔH.ã≤ Ü«∂ Œ"£, ÇÏŸÑπ WO_çÜ«∂ Ña¡H+<£û, QÆ∞~üQÍ"£, 2004, ¿Ñr.17).

P ŒOÑ¨ «∞Å‰õΩ Ç¨Ïã‘<£ J#∞ ‰õΩ=∂~°∞_»∞ HõeQÍ_»∞. „a\©+¨µ =ºuˆ~Hõ áÈ~å@OÖ’

x~°O «~°O QÆ_»∞Ñ¨Ù «∞#fl Éèí~°Î WO@ LO@∞#fl ã¨=∞Ü«∞O «‰õΩ¯= HÍ=@O`À ‰õΩ=∂~°∞_ç

~åHõ P"≥∞‰õΩ H˘O « T~°@ HõeyOzOk. HÍh P ãÖ`À+Ö ZO`ÀHÍÅO xÅ∞=ÖË Œ∞.

«e¡ «O„_»∞Å=∞Ü«∂º=∞x =∞øÖÏ<å ŒOÑ¨ «∞Å∞ ãÖ`À+≤OKÕÖ’QÍ <åÅ∞QÆ∞ ãÖ= «û~åÅ

=Ü«∞ã∞û QÆÅ P Ñ≤Å¡"å_»∞ =∞~°OKå_»∞. ‰õΩ=∂~°∞x =∞~°O AÖËMÏ ÉËQÆO ŒOÑ «∞Å#∞

HõÅz "Õã≤Ok.

AÖËMÏ ÉËQÆO #∂ «# rq`åxfl P~°OaèOKÕO Œ∞‰õΩ "≥∞\ìxO@ J_»∞QÆ∞ ÃÑ>ËìãiH

=∞øÖÏ<å P*Ï £ „a\©+¨µ =ºuˆ~Hõ áÈ~å@OÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅÜ«∂º~°∞. qÑ¡"À Œº=∞O`À

„a\©+¨µ =ºuˆ~Hõ áÈ~å\Ïxfl „áê~°OaèOz# PÜ«∞# P «~°∞"å « =∞Ç¨ «∞‡x =∂~°æOÖ’

ÑÜ«∞#O P~°OaèOKå~°∞. =∞øÖÏ<å ÉOQÍÖò HO„ ŒOQÍ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „HÜ«∂jÅHõ

áê„ «#∞ ã‘fiHõiOz ÉÏ èŒº «Å∞ x~°fiÇ≤ÏOK«™êQÍ~°∞. Jz~°HÍÅOÖ’<Õ L~°∂Ì Ñ¨„uHõ JÖò

Ç≤ÏÖÏÖò ãÖáê Œ‰õΩxQÍ, ~°K«~Ú «QÍ, „a\©+π „Ñ¨Éèí∞ «fi =ºuˆ~Hõ áÈ~å@Ü≥∂ èŒ∞_çQÍ

~°∂á⁄Ok# =∞øÖÏ<å Hõ∆O f~°∞|_ç ÖË‰õΩO_® HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ x=∞QÆfl=∞Ü«∂º~°∞. P

q èŒOQÍ =∞øÖÏ<å ~°K«~Ú «QÍ ™êÇ≤Ï «º~°OQÆOÖ’ „â◊q∞ã∞Î<åfl, q=ÚHÎ áÈ~å@ Ü≥∂ èŒ∞_çQÍ

~å[H©Ü«∞ ~°OQÆOÖ’ x=∞QÆfl"≥∞ÿÜ«Ú<åfl AÖËMÏ ÉËQÆO PÜ«∞#‰õΩ x~°O`«~°O

`À_®Ê@∞#OkOKå~°∞. U q èŒ"≥∞ÿ# Hõ+ìO HõÅQÆ‰õΩO_®, PÜ«∞# Œ$+≤ì ‰õΩ@∞O| ã=∞ãºÅ

q∂ Œ‰õΩ =∞à◊§‰õΩO_® P"≥∞ *Ï„QÆ «ÎÅ∞ fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.

=∞øÖÏ<å P*Ï £ 1916Ö’ "≥Ú@ì"≥Ú Œ\˜ ™êiQÍ x~°ƒO è•xH˜ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞. P

ãÖ Œ~°ƒùOQÍ P"≥∞ =∂#ã≤Hõ ã≤÷ux ≥eÜ«∞KÕã¨∂Î P*Ï £ WÖÏ ~åâß~°∞. P"≥∞ `«#

ÉèÏ"À ÕfiQÆ «#∞ PÑÙHÀÖËHõáÈ~ÚOk. «~°∞"å « KåÖÏ HÍÅO =~°‰õÄ <Õ<å"≥∞#∞ Hõ∆q∞OK«

ÖË Œ∞. P ãÖÑ¶∞@# P"≥∞#∞ Ñ¨ÓiÎQÍ =∂iÛ"Õã≤Ok. <å rq «OÖ’x X_ç Œ∞_»∞‰õΩÅ#∞

«@∞ì‰õΩx xÅ|_Õ ã÷~Ú~åºxfl JÅ=~°∞Û‰õΩOk. (J|∞Öò HõÖÏ"£∞ P*Ï £, J~°¬=∞eûÜ«∂x,

ÉèÏ~° « „Ñ¨Éèí∞ «fi „Ñ¨K«∞~°Å∞, #∂º_èçb¡, 1983. ¿Ñr.111) P x~°ƒO èŒO ãÖ Œ~°ƒùOQÍ

~åOpÖ’ PÜ«∞# =¸_»∞ ãO= «û~åÅ∞ QÆ_çáê~°∞. P ã=∞Ü«∞OÖ’ P"≥∞ Éèí~°Î x~°fiÇ≤Ïã∞Î#fl

HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ ‰õΩO@∞Ñ_»‰õΩO_® «# Ñi èŒ∞Å "Õ∞~°‰õΩ ãfiÜ«∞OQÍ K«~°ºÅ∞ fã∞‰õΩ<åfl~°∞.

1920Ö’ =∞øÖÏ<å *·Å∞ #∞O_ç q_»∞ ŒÅ HÍQÍ<Õ dÖÏÑ¶ ü–ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~°

L Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. =∞øÖÏ<å WÅ∞¡ q_çz, WÖÏ¡ex =∞~°z dÖÏÑ¨ ü–ã¨Ç¨Ü«∞

x~åHõ~° L Œº=∂xH˜ Ñ¨ÓiÎQÍ JOH˜ «=∞Ü«∂º~°∞. D ãÖ Œ~°ƒùOQÍ „a\©+¨µ áêÅ‰õΩÅ

K«~°ºÅ#∞ q=∞i≈ã∂Î, "åi K«~°ºÅ q∂ Œ xÑCÅ∞ K≥iQ LÑ<åº™êÅ∞ KÕã∂Î Ñ~°º@#Å∞

(1893–1942)

129 130


QÍqOKå~°∞. JO Œ∞‰õΩ P„QÆÇ≤ÏOz# „ÑÉèí∞ «fiO 1921 _çÃãO|~°∞Ö’ PÜ«∞##∞ HõÅHõ åÎÖ’

JÔ~ã¨∞ì KÕã≤Ok. qKå~° `«~°∞"å`« 1922 Ñ¶≤„|=iÖ’ U_®k *ˇ·Å∞tHõ∆ qkèã¨∂Î

<åºÜ«∞™ê÷#O f~°∞ÊK≥Ñ≤ÊOk.

D ãO Œ~°ƒùOQÍ ZÑC_»∂ |Ü«∞@‰õΩ ~å‰õΩO_® WO\Ñ@∞ì# HÍÅO QÆ_»∞ÑÙ «∞#fl

AÖËMÏ ÉËQÆOÖ’x J`«‡qâßfiãÖ, ^Õâ◊ÉèíH˜Î, =∂`«$Éèí∂q∞ Ñ¨@¡ `«#‰õΩ#fl ÉÏ^èŒº`«,

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞O Ñ¨@¡ L#fl x| Œú « |Ç≤Ï~°æ «=∞Ü«∂º~Ú. =∞øÖÏ<å‰õΩ tHõ∆ Ñ¨_»@O Ñ¨@¡

P"≥∞ Pâ◊Û~°ºÑ¨_»ÖË Œ∞. JO Œ∞‰õΩ P"≥∞ =∂#ã≤HõOQÍ ã≤ ŒúOQÍ L<åfl~°∞. =∞øÖÏ<å‰õΩ

KåÖÏ «‰õΩ¯= tHõ∆Ñ¨_ç#O Œ∞‰õΩ P"≥∞ JQ“~°=OQÍ ÉèÏqOKå~°∞. D q+¨Ü«∂xfl, D

~ÀA# <å Éèí~°Î ˆHã¨∞Ö’ <åºÜ«∞™ê÷#O f~°∞Ê K≥Ñ≤ÊOk. PÜ«∞#‰õΩ U_®k *·Å∞ tHõ∆

qkèOzOk. "Õ∞=Ú J#∞‰õΩ#fl ^•xHõO>Ë Wk KåÖÏ «‰õΩ¯=. <å Éèí~°Î‰õΩ J<åºÜ«∞O

[iyO Œx q∂~°∞ JOwHõi™êÎ~°x J#∞‰õΩO\Ï Jx QÍOnèrx L ÕÌtOz ~åã≤# ÖËYÖ’

P"≥∞ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. (Understanding The Muslim Mind, Rajmohan Gandhi, Pen-

guin Books, New Delhi, 1987, Page. 228-229)

=∞øÖÏ<å#∞ JÔ~ã¨∞ì KÕÜ«∞@O`À HõÅHõ åÎ ˆHO„ ŒOQÍ PÜ«∞# x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î#fl

HÍ~°º„Hõ=∂Å x~°fiÇ¨Ï ÉÏ èŒº «Å#∞ KÕÑ¨>ËìO Œ∞‰õΩ AÖËMÏ ÉËQÆO =ÚO Œ∞‰õΩ =KåÛ~°∞.

D q+¨Ü«∂xfl QÍOnèrH˜ ~åã≤# ÖËYÖ’, <å Éèí~°Î JÔ~ã¨∞ì =Å# ÉˇOQÍÖò dÖÏÑ¶ ü

Hõq∞\© HÍ~°º„Hõ=∂Å x~°fiÇ¨ÏÖ’ U~°Ê_ç# MÏmx <å Hõ$+≤ À ÉèísÎ KÕ™êÎ#∞. PÜ«∞#

WHõ _»∞O>Ë [iQ Ñ#∞Åhfl Ü«∞ è• « äŒOQÍ [~°∞QÆ∞`åÜ«∞x ≥Å∞ÑÙ‰õΩO@∞<åfl#∞. QÆ «OÖ’

<å Éèí~°Î x~°ƒO èŒOÖ’ L#flÑC_»∞ <å â◊HÎ "Õ∞~°‰õΩ PÜ«∞# ÉÏ èŒº «Å#∞ <Õ#∞ x~°fiiÎOKå#∞.

QÆ « S Œ∞ ãÖ= «û~åÅ #∞O_ç <å P~ÀQÆºO ÉÏQÍÖË Œ∞. =∂#ã≤HõOQÍ |ÅÇ‘Ï#OQÍ

L<åfl#∞. <å P<å~ÀQÆºO ^Œ$ëêìº <å qkèx <Õ#∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ =∞øÖÏ<å

J#∞=∞uOKÕ"å~°∞ HÍ~°∞. J~Ú#Ñ¨Ê\˜H˜ D #â◊fi~°"≥∞ÿ# â◊s~åxfl dÖÏÑ¶ ü L Œº=∂xH˜

ãÖÑ¨Ó~°‚OQÍ JOH˜ «O KÕÜ«∂Åx x~°‚~ÚOK«∞‰õΩ<åfl#∞, Jx ~åâß~°∞.

=∞øÖÏ<å ~å[H©Ü«∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ ZO`À `À_®Ê@∞ JOkOz# P"≥∞

PÜ«∞# ™êyOz# ™êÇ≤Ïf =º=™êÜ«∞OÖ’ P"≥∞ KÕÜ« « ZO`À LOk. F™êi

x„^ŒÖËq∞ =Å# Z„~°QÍ =∂i# P"≥∞ Hõà◊§#∞ K«∂ã≤ P"≥∞ =∞~°^ŒÅ∞ Hõà◊√§ JÖÏ

L<åflÜÕ∞O@x „Ñ¨tflOzOk. P „Ñ¨â◊fl‰õΩ ã¨=∂ è•#OQÍ D =∞ èŒºHÍÅOÖ’ =∞øÖÏ<å

QÍ~°∞ Y∞~å<£ «~°∞˚=∂ QÍqã¨∞Î<åfl~°∞. ~å„u 2 QÆO@Å «~°∞"å « ÖËz ‰õÄ~ÀÛx PÜ«∞#

ZO « ¿ãÑ¨Ù P Ñ¨xÖ’ LO\Ï~À JO «¿ãÑ¨Ù <Õ#∂ "Õ∞ÖÁ¯x PÜ«∞#‰õΩ qO*Ï=∞~° gã¨∂Î

QÆ_»∞Ñ¨Ù «∞<åfl#∞. ÉÏQÍ LHõ áÈ «QÍ LOk Hõ •. PÜ«∞# "Õ∞ÖÁ¯x Ñ¨xKÕã¨∞ÎO>Ë <Õ<≥ÖÏ

x„ ŒáÈQÆÅ#∞ K≥ÑC? (Bharath Ke Swatantra Samg ram me Muslim Mahilavonka Yogdan

(Hindi), Dr. Abida Samiuddin, IOS, New Delhi, 1997 Page.168) Jx P"≥∞ „ÑtflOKå~°∞.

D ã¨=∂ è•#O ^•fi~å P"≥∞Ö’x ¿ã"åQÆ∞O, Éèí~°Î‰õΩ JO ŒKÕã≤# ¿ã=Å f~°∞ ≥#∞flÅ∞

"≥Å¡_»=Ù «∞<åfl~Ú.

1923 „áêO «OÖ’ «# 35 ãO= «û~åÅ =Ü«∞ã∞ûÖ’ =∞øÖÏ<å ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞

HÍO„ ÔQãπ J^è Œº‰õ ∆ΩÅ∞QÍ ZOÑ≤Hõ HÍ=@O`À PÜ«∞# HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ ÉÏQÍ

qãÎ$ «=∞Ü«∂º~Ú. JÑ¨Ê\˜ #∞O_ç PÜ«∞# ~å[H©Ü«∂ÅÖ’ =∞iO « ar JÜ«∂º~°∞.

ÉèÏ~°`«^Õâ◊O JO`«\Ï Ñ¨~°º\˜ã¨∂Î, HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæO@∂, JÔ~ã¨∞ìÅ∞, *ˇ·à◊§Ö’¡

QÆ_»∞Ñ¨Ù «∂ =∞øÖÏ<å WO\˜Ñ¨@∞ì# LO_»@"Õ∞ Hõ~°∞"≥·Ok.1939Ö’ =∞~À™êi PÜ«∞#

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ J èŒºHõ∆™ê÷#O JÅHõiOKå~°∞. ™êfi «O„`Àº Œº=∞O Ju H©ÅHõ Œâ◊Ö’

L#flO Œ∞# *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ J èŒº‰õ∆ΩÅ∞QÍ PÜ«∞# ÉÏ èŒº «Å∞ =∞iO «QÍ ÃÑiQÍ~Ú.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ PÜ«∞#‰õΩ ÉèÏ~°º QÆ∞iOzQÍx, P"≥∞ P~ÀQÆºO QÆ∞iOzQÍx, Pi÷Hõ

Ñïã≤÷ «∞Å QÆ∞iOz QÍx Ñ¨\ìOK«∞‰õΩ<Õ J=HÍâ◊O U=∂„ «O ÖË‰õΩO_® áÈ~ÚOk. P

ÉÏ è•Hõ~°"≥∞ÿ# "å`å=~°Ïxfl UHÍO «OQÍ Éèíiã¨∂Î, Jxfl J=ã÷Å#∞ ã¨Ç≤Ïã¨∂Î AÖËMÏ

ÉËQÆO QÆ_çáê~°∞.

P „Hõ=∞OÖ’ Éèí~°Î‰õΩ Jxfl q è•Å `À_®Ê@∞ JOkOK«@O =∂„ «"Õ∞HÍ‰õΩO_®

J=ã¨~° ã¨=∞Ü«∂Ö’¡ WO\˜ #∞O_ç |Ü«∞@‰õΩ =zÛ Éèí~°Î ™ê÷<åxfl ÉèísÎ KÕÜ«∞_®xH˜

™êÇ¨Ïã≤Oz# AÖËMÏ ÉËQÆO JO «\˜ À PQÆÖË Œ∞. ™êfi «O„ «ºã¨=∞~°OÖ’ áêÖÁæO@∞#fl

L Œº=∞HÍ~°∞Å ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ P Œ∞‰õΩO@∂ Ñ@∞ì ŒÅ ã_»eáÈ‰õΩO_® P åºQÆ=¸~°∞ÎÅ∞

ã¨=∞~°Éèí∂q∞Ö’ ™êyáÈ=_®xH˜ ZO «QÍ<À À_»Ê_®¤~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∂Å x~°fiÇ¨ÏÖ’

P"≥∞ «# J<å~ÀQÍºxfl ÖˇHõ KÕÜ«∞ÖË Œ∞. P HÍ~°OQÍ <å ÉèÏ"åÅ#∞ qâßfi™êÅ#∞

ÑOK«∞HÀ#_»"Õ∞ HÍHõ <å rq «OÖ’ x["≥∞ÿ# ãÇÏK«iQÍ xÅzOk Jx P"≥∞ QÆ∞iOz

P*Ï £ ã¨fiÜ«∞OQÍ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. (J|∞Öò HõÖÏ"£∞ ó ¿Ñl. 111)

1941Ö’ AÖËMÏ ÉËQÆO J<å~ÀQÆºO f„= «~°=∞~ÚºOk. ã÷Å, [Å =∂iÊ_ç

131 132


KÕ¿ãÎ P"≥∞ P~ÀQÆºO ‰õΩ Œ@Ñ¨_»∞ «∞O Œx _®Hõì~°∞¡ ã¨ÅÇ¨ WKåÛ~°∞. P ã¨ÅÇ¨ "Õ∞~°‰õΩ

AÖËMÏ ÉËQÆO HõÅHõ åÎ = Œe ~åOp "≥àÏ§~°∞.P~ÀQÆºO H˘O « "≥∞~°∞QÆ∞Ñ¨_®¤Hõ 1942

EÖ· 31# uiy HõÅHõ åÎ =KåÛ~°∞. P"≥∞ HõÅHõ åÎ‰õΩ =zÛ <åÅ∞QÆ∞ ~ÀAÅ∞ QÆ_»=Hõ

=ÚO Õ PQÆã∞ì 1942# =∞øÖÏ<å HõÅHõ åÎ #∞O_ç JdÅ ÉèÏ~° « HÍO„ÔQãπ ã=∂"ÕâßÅ‰õΩ

ÉÁOÉÏ~ÚH˜ |Ü«∞Å∞ Õ~åeû =zÛOk.

=∞øÖÏ<å ÉÁOÉÏ~ÚH |Ü«∞Å∞ Õ~°∞ «∞#flÑC_»∞ z=i ™êiQÍ g_À¯Å∞ ÑeH#

P"Õ Œ<åÉèíi « ãÖÑ¶∞@#Ö’ AÖËMÏ ÉËQÆO „Ñ¨=~°Î<å f~°∞ QÆ∞iOz India Wins Free-

dom (Page.95) Ö’ P*Ï £ ~åã∂Î, PQÆã∞ì 3# ÉÁOÉÏ~Ú |Ü«∞ÖËÌ~°∞ «∞#flÑC_»∞ ZÑÊ\=ÖË

##∞fl ™êQÆ#OÑ¨_®xH˜ P"≥∞ gkè QÆ∞=∞‡O =~°‰õΩ =zÛOk. J#∂Ç¨Ïº"≥∞ÿ# Ñïã≤÷ «∞ÖËq∞

Z Œ∞~°=fiHõáÈ Õ 13# uiy =™êÎ#x K≥áêÊ#∞.' Y∞^•– Ç¨Ñ¶‘*ò — J#fl =∂@ «Ñ¨Ê

WOH˘Hõ =∂@ Pq_» <À\˜"≥O@ ~åÖË Œ∞. P"≥∞ Uq∂ K≥Ñ¨Ê‰õΩO_® =∞ø#OQÍ L<åfl,

Œ∞óYO KèåÜ«∞Å∞ P"≥∞ =ÚYO q∂ Œ å~å_»∞ «∞<åfl~Ú. P"≥∞ Hõà◊√§ =i¬OK«@O ÖË Œ∞HÍx

P"≥∞ "≥∂=Ú ÉÏ èŒ#∞ =ºHõÎOKÕã∞ÎOk. <Õ#∞ QÆ «OÖ’ J<ÕHõ™ê~°∞¡ P"≥∞#∞ = Œe "≥àÏ§#∞.

<Õ≥<≥ÑC_»∂ P"≥∞#∞ JO « ÉÏ è• «ÑÎOQÍ K«∂_»ÖË Œ∞ Jx q=iOKå~°∞. (Understand-

ing The Muslim Mind, Rajmohan Gandhi, Penguin Books, New Delhi, 1987,

Page. 240).

P q èŒOQÍ ÉÁOÉÏ~Ú "≥o§# =∞øÖÏ<å Ñ¨Å∞ HÍ~°ÏÅ =¸ÅOQÍ ÉèÏ~°º‰õΩ

"åQÍÌ#O KÕã≤#@∞ì HõÅHõ åÎ‰õΩ ~åÖËHõáÈÜ«∂~°∞. „a\©+¨µ „Ñ¨Éèí∞ «fiO PÜ«∞##∞ JÔ~ã¨∞ì

KÕã≤ <≥·x\ÏÖò *·Å∞Ö’ |OkèOzOk. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ AÖËMÏ ÉËQÆO PÜ«∞#‰õΩ Ñ¨Å∞

L «Î~åÅ∞ ~åâß~°∞. P L «Î~åÅÖ’ ZHõ _® ‰õÄ_® «# J<å~ÀQÆºO QÆ∞iOz ¿Ñ~˘¯#ÖË Œ∞.

P"≥∞ „áêÏO «Hõ ~°∞QÆ‡ « À f„=OQÍ ÉÏ èŒÑ¨_»∞ «∞#flO Œ∞#, P Ñïã≤÷ux q∞„ «∞Å

^•fi~å, Ñ„uHõÅÖ’ =zÛ# "å~°ÎÅ •fi~å =∂„ «"Õ∞ =∞øÖÏ<å ≥Å∞ã∞‰õΩ<åfl~°∞. PÜ«∞##∞

ÃÑ~ÀÖò q∂ Œ q_»∞ ŒÅ KÕÜ«∞_®xH˜ „Ñ¨Éèí∞ «fiO JOwHõiã¨∂Î H˘xfl POHõ∆Å∞ qkèOzOk.

P POHõ∆Å‰õΩ «Å=Oz ÉèÏ~°º#∞ K«∂_»_®xH˜ =∞øÖÏ<å x~åHõiOKå~°∞. D q+¨Ü«∞O

q∂ Œ [=Ç¨Ï~ü ÖÏÖò <≥„Ç¨ `Àáê@∞QÍ W «~° <åÜ«∞‰õΩÅ∞ ‰õÄ_® ZO «QÍ #K«ÛK≥Ñ≤Ê<å

J==∂#Hõ~° POHõ∆Å#∞ t~°™ê=Ç≤ÏOz ÃÑ~ÀÖò q∂ Œ q_»∞ ŒÅ á⁄O Œ_®xH˜ =∞øÖÏ<å

P*Ï £ ã¨¿ãq∞~å JOwHõiOK«ÖË Œ∞.

ÉËQÆO AÖËMÏ J<å~ÀQÆºO ~ÀA~ÀA‰õΩ f„= «~°"≥∞ÿOk. _®Hõì~°¡ „Ñ¨Ü«∞`åflÅ∞

Ñ¶eOK«ÖË Œ∞. z=~°‰õΩ Éèí~°Î Hõ_»™êi K«∂Ñ¨Ù‰õΩ <ÀK«∞HÀ‰õΩO_®<Õ 1943 U„Ñ≤Öò 19#

Éèí~°Î‰õΩ 1500 "≥∞ÿà◊§ Œ∂~°OÖ’ L#fl HõÅHõ åÎÖ’ AÖËMÏ z=i âßfiã¨q_çKå~°∞. P"≥∞

Hõ#∞fl=¸ã≤# q+¨Ü«∞O ≥eã≤# =∞øÖÏ<å P*Ï £ =∂ 26 ãÖ= «û~åÅ "≥·"åÇ≤ÏHõ

rq «O ã¨=∂ÑÎ=∞~ÚºOk. =∞$ «∞º=Ù =∂ =∞ èŒº# J_»∞¤QÀ_»Å∞ xi‡OzOk JO@∂

xãûÇÜ«∞OQÍ qÅÑ≤OKå~°∞.

D q èŒOQÍ rq`åO «O =∞øÖÏ<å‰õΩ =∂#ã≤Hõ Ãã·÷~åºxfl HõÅ∞QÆKÕã¨∂Î, PÜ«∞#

=∞#ã¨∞û q=ÚHÎ áÈ~å@O q∂ Œ ÅQÆfl=∞ÜÕ∞º q èŒOQÍ `À_»Ê_ç# AÖËMÏ ÉËQÆOÖ’x

Ñ¨@∞ì ŒÅ, è≥·~°º™êÇ¨Ï™êÅ#∞Å#∞, `åºQÍxfl „Ñ¨™êÎqã¨∂Î P"≥∞ ZO`À è≥·~°ºâße, <å

PÖ’K«#Å PK«~°Ö’ P"≥∞ ãÇÏ ÉèÏQÆ™êfiq∞. P"≥∞ À_®Ê@∞ ÖË#@ì~Ú Õ <å ~å[H©Ü«∞

rq «O JãOÑÓ~°‚OQÍ q∞yeáÈÜÕ∞k Jx =∞øÖÏ<å J|∞Öò HõÖÏO J<åfl~°O>Ë PÜ«∞#

rq « ã¨Ç¨ÏK«i˜QÍ P"≥∞ ZO «\˜ =∞Ç¨Ï «Î~° áê„ «#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~À J~°÷°ú=∞ø «∞Ok.

™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ ÉËQÆO AÖËMÏ x~°fiÇ≤ÏOz# áê„ «#∞ ã¨„Hõ=∞OQÍ J~°÷ÌO

KÕã∞‰õΩ#flO Œ∞# P<å_»∞ =∞øÖÏ<å`Àáê@∞QÍ Õâ◊=∞O`å â’HõãO„ Œ=∞~ÚºOk. ÉèÏ~° «

Õâ◊O Ü«∂= «∞Î P"≥∞‰õΩ „â◊ •ÌO[e Ñ¶∞\ÕzOk. Pk #∞O_ç =∞øÖÏ<å ~å[H©Ü«∂Å#∞

f„=OQÍ =ºuˆ~H˜ã¨∞Î#fl =Úã≤¡ObQ∑ ‰õÄ_® ZO`À Q“~°=O`À P"≥∞‰õΩ JO[eÑ¶∞\˜ã¨∂Î

„Ñ¨ ÕºHõ ã¨=∂"Õâ◊O [iÑ≤ ãÖ`åÑ¨ f~å‡<åÅ∞ KÕã≤Ok. P f~å‡<åÅÖ’ AÖËMÏ ÉËQÆO

`åºQÆ x~°ux, ÅHõ∆ºO Ñ¨@¡ L#fl x| ŒúŒÌ «#∞ H˘xÜ«∂_»@O qâı+Ö.

™êfi`«O„`Àº^Œº=∞OÖ’ `å#∞ „Ñ¨`«ºHõ∆OQÍ áêÖÁæ#Hõ áÈ~Ú#Ñ¨Ê\˜H˜ rq`«

ÉèÏQÆ™êfiq∞x q=ÚHÎ áÈ~å\ÏxH˜ JOH˜ «O KÕã≤, Éèí~°Î‰õΩ <≥·uHõ, =∂#ã≤Hõ |ÖÏxfl

JOkOz PÜ«∞# Œ$+≤ì ã¨fi~å[º=∞#∞ =∞Ç¨Ï «Î~° ÅHõ∆ºO kâ◊QÍ ™êˆQO Œ∞‰õΩ `À_»Ê_ç

Ñ¨~ÀHõ∆OQÍ ™êfi «O„ «ºãÖ„QÍ=∞OÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO JOkOz „j=∞u AÖËMÏ ÉËQÆO

Ñ¨Ùh «∞ÅÜ«∂º~°∞.

<å Éèí~°Î‰õΩ tHõ∆ Ñ¨_ç#O Œ∞‰õΩ ãÖ`À+ÖQÍ LOk. PO Œ∞‰õΩ P „Ñ¨Éèí∞=Ù‰õΩ <å ™êëêìOQÆ„ÑÏ=∞=ÚÅ∞. PÜ«∞# =∂~°æOÖ’<Õ <Õ#∂ #_»∞™êÎ. P HõO@Hõ „áêÜ«∞"≥∞ÿ# =∂~°æOÖ’

™êy <å „áêÏÅ#∞ |e=fi_®xH˜ ‰õÄ_® <Õ#∞ ã≤ ŒúO. – ™ê Œ ü ÉÏ<À H˜K«∂¡

133 134


P Œ~°≈=O «"≥∞ÿ# ¿ã=ÅOkOz# =∞Ç≤ÏàÏ<Õ «

ã¨∞Ñ¶≤Ü«∂ ™ÈO*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ qaè#fl áê„ «Å#∞ áÈ+≤OKå~°∞. *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ

Ñ≤Å∞Ñ¨Ù "Õ∞~°‰õΩ F~°∞Ê, ã¨Ç¨Ï#O,¿ã"åÉèÏ=#Å‰õΩ „Ñü~°∂áêÅ~Ú# =∞Ç≤Ïà◊Å∞ JÑ¨Ó~°fi

¿ã=ÅOkOz, HÍ~°º ŒHõ∆ «#∞ „Ñ¨ Œi≈Oz L Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅÜ«∂º~°∞. D HÀ=Ö’

Pf‡Ü«∞ Ñ¨Ó~°fiHõOQÍ ¿ã=Å#∞ JOkOK«@OÖ’ ã¨=∞~°∞÷úÅxÊOK«∞‰õΩ#fl „Ñ¨=ÚY =∞Ç≤ÏàÏ

<Õ «QÍ „j=∞u ã¨∞Ñ¶≤Ü«∂ ™ÈO MÏºuQÍOKå~°∞. JdÅ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ =∞Ç≤ÏàÏ

HÍO„ÔQãπ J èŒº‰õ∆Ω~åeQÍ, ¿ã"å Œà◊O Ñ¨~°º"ÕHõ∆‰õΩ~åeQÍ, <åÜ«∞‰õΩ~åeQÍ P"≥∞ „Ñ¨MÏºu

K≥O^•~°∞.

ÉÁOÉÏ~ÚH K≥Ok# ã∞Ñ¶≤Ü«∂ ™ÈO QÆ∞iOz q=~åÅ∞ „Ñ ÕºHõOQÍ ÅaèOK«‰õΩ<åfl

=∞Ç`å‡QÍOnè ~åã≤# ÖËYÅ∞, ' ãiÇÏ Œ∞Ì QÍOnè — MÏ<£ J|∞ÌÖò QÆÑ¶Ó~ü MÏ<£ P «‡Hõ èŒÖ’

P"≥∞ QÆ∞iOz KÕã≤# „Ñ™êÎ=#Å#∞ |\ì *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ã∞Ñ¶≤Ü«∂ áê„ « ≥Å∞™ÈÎOk.

ãïÇ¨Ï Œ∞Ì QÍOnè «# P «‡Hõ èŒÖ’ <å`Àáê@∞ <å ‰õΩ=∂Ô~Î =∞Ç¨Ï~ü `å*ò, J#flQÍi

‰õΩ=∂Ô~Î ‰õΩ=∂i =∞iÜ«∞ºO ‰õÄ_® =KåÛ~°∞. ã¨∞Ñ¶≤Ü«∂`À HõÅã≤ "åà◊§O`å =∞Ç≤ÏàÏ

qÉèÏQÆOÖ’ ¿ã=ÅOkã¨∂Î QÆ_çáê~°∞ Jx ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.

z#fl =Ü«∞ã¨∞ûÖ’<Õ ã¨∞Ñ¶≤Ü«∂ Ñ¨Å∞™ê~°∞¡ *·Å∞ÔHàÏ¡~°∞. D q+¨Ü«∞O a[<À~ü

#∞O_ç „Ñ¨K«∞i «"≥∞ÿ# =∞n<å J#∞ L~°∂Ì "å~åÎÑ¨„uHõÖ’x "å~°ÎÅ ^•fi~å ≥Å∞™ÈÎOk.

P Ñ¨„uHõ 1932 =∂iÛ 12 <å\˜ ãÖzHõÖ’, ÉÁOÉÏ~ÚH˜ K≥Ok# ã¨∞„Ñ¨ã≤ Œú =∞Ç≤ÏàÏ

<åÜ«∞‰õΩ~åÅ∞ ‰õΩ=∂i ã∞Ñ¶≤Ü«∂ ™ÈO *·Å∞ #∞O_ç q_»∞ ŒÅÜ«∂º~°∞. P"≥∞#∞ ÉÁOÉÏ~Ú

= Œe "≥à◊¡=Åã≤#kQÍ L «Î~°∞fiÅ∞ *Ïs JÜ«∂º~Ú Jx ~åã≤Ok. 1932 "Õ∞ XHõ\˜

<å\˜ ãÖzHõÖ’ Ç≤ÏO Œ∂™êÎ<£ ¿ã"å Œà◊O <åÜ«∞‰õΩ~åÅ∞ ã¨∞Ñ¶≤Ü«∂ ™ÈO#∞ áÈbã¨∞Å∞

JÔ~ã¨∞ì KÕâß~°∞ Jx ~åã≤Ok. „Ñ¨[Å#∞ K≥· «#º=O «∞efl KÕã≤ ãÖÑ¶∞\˜ «Ñ¨~°ÛQÆÅ ã¨ åÎ

Hõey# <åÜ«∞‰õΩ~åÅ∞ HÍ=_»O`À P"≥∞#∞ ÉÁOÉÏ~Ú #QÆ~°O #∞O_ç „Ñ¨Éèí∞`«fiO

|Ç≤Ï+¨¯iOzOk. D "å~°ÎÅ∞, qâıëêÅ#∞ |\˜ì ã¨∞Ñ¶≤Ü«∂ ™ÈO „a\©+π =ºuˆ~Hõ

áÈ~å\ÏÅÖ’ K«∞~°∞QÍæ áêÖÁæO@∂ „Hõ=∞„Hõ=∞OQÍ „Ñ¨=ÚY <åÜ«∞‰õΩ~åe ™ê÷<åxH˜

Zky#@∞ì ≥Å∞ã¨∞ÎOk.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæO@∞#flÑ¨C_Õ, MÏ<£ J|∞ÌÖò QÆÑ¶Ó~ü MÏ<£

™È Œ~°∞_»∞ _®Hõì~ü MÏ<£™êÉò ‰õΩ=∂~°∞_»∞ MÏ<£ ™ê Œ∞ÖÏ¡ MÏ<£#∞ ã¨∞Ñ¶≤Ü«∂ ™ÈO q"åÇ¨ÏO

KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. ™ê Œ∞ÖÏ¡MÏ<£ ÉÁOÉÏ~Ú HÍ~˘Êˆ~+¨<£Ö’ WO[h~ü =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_®,

<å#fl, z<åfl#flÖÏQ ™êfi «O„ «º ã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞_»∞. D q+Ü«∂xfl =∞Ç`å‡QÍOnè 1935

[#=i 26<å\ «# ÖËYÖ’ „Ñ™êÎqã∂Î, q"åÇÏO «~°∞"å « Éèí~°Î „áÈ`åûÇÏO`À ã∞Ñ¶≤Ü«∂

«# Wëêì#∞™ê~°O Õâ◊OHÀãÖ =∞iO « ÉÏQÍ ¿ã=ÅOkOK«QÆÅ Œ∞, Jx PâßÉèÏ=O

=ºHõÎOKÕâß~°∞. P"≥∞ q"åÇ¨ÏO ~ÀA# «# =ºHÎQÆ « HÍ~°º Œi≈ =∞Ç¨ Õ= Õâß~Ú •fi~å

~å~ÚOz# ÖËYÖ’ QÍOnèr #∂ «# = èŒ∞=~°∞Å‰õΩ Pf‡Ü«∞ â◊√ÉèÏHÍOHõ∆Å∞ ≥eáê~°∞.

ã∞Ñ¶≤Ü«∂ ™ÈO Éèí~°Î ™ê Œ∞ÖÏ¡ MÏ<£ =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_®, PÜ«∞# ‰õΩ@∞Oc‰õΩÅO`å

™êfi «O„ «º ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å∞ HÍ=@O`À, QÍOnèr ~åã≤#@∞ì P"≥∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’

=∞iO « K«∞~°∞‰õΩQÍ ÑxKÕÜ«∞_®xH K«Hõ x „áÈ`åûÇÏO ÅaèOzOk. MÏ<£ J|∞ÌÖò QÆá¶ê~ü

MÏ<£ Ñ¨Å∞ ÖËYÅÖ’ P"≥∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å QÆ∞iOz "åHõ|∞ KÕÜ«∞@O ^•fi~å, PÜ«∂

q+¨Ü«∂Å#∞ P ÖËYÅÖ’ „Ñ¨™êÎqOK«_®xfl |\ì N=∞u ™ÈÑ¶≤Ü«∂ ™ÈO Õâ◊ÉèíHÎ *Ïu

[#∞Å Ñ¨@¡QÆÅ ¿ã"å#∞~°HÎ =ºHõÎ=∞ø «∞Ok.

135 136


Ü«Ú ŒúO = ŒÌx x#kOz# ≥Å∞yO\˜ P_»Ñ¨_»∞K«∞

~°aÜ«∂c

™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl ™ê=∂#º „ã‘ÎÅ∞ Ñ¨Å∞ WHõ @∞¡ Ñ¨_®eû =zÛOk.

D "≥ «Å∞ =¸_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ P<å_»∞ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ K«∞@∞ì=Ú\Ïì~Ú.`˘Å∞ « ‰õΩ@∞O|O,

P «~°∞"å « ã=∂[O, z=~°‰õΩ „a\©+π áÈbã∞ =¸HõÅ #∞O_ç W|ƒO Œ∞Å "å`å=~°O.

D "≥ «Å∞ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊ q+¨Ü«∂xH˜ =KÕÛãïH˜ =∞iO « Hõiî#"≥∞ÿ "åix =ÚO Œ∞‰õΩ

™êQÆxKÕÛq HÍ=Ù. „a\©+π áÈbã¨∞Å ^•~°∞ ^•+‘ìHÍÅ HõO>Ë, ‰õΩ@∞O|O, ã¨=∂[O

HõeÊOKÕ P@OHÍÅ „Ñ¨ÉèÏ=O "åi q∂ Œ f„=OQÍ LO_ç, =∂ «$ Õâ◊ ¿ã"å=∂~°æOÖ’

H˘O «=~°‰õΩ J=~À è•ÅÜ«∂º~Ú. J~Ú#Ñ¨Ê\˜H© N=∞u ~°aÜ«∂c ÖÏO\˜ ™êÇ¨Ïã¨∞Å∞

„Ñü‰õÄÅ "å`å=~°Ïxfl JkèQÆq∞Oz *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæx K«i„ « ã¨$+≤ìOKå~°∞.

~°aÜ«∂c PO„ èŒ„Ñ Õâò ~åRO J#O «ÑÙ~°O lÖÏ¡ zÜ«∞º_»∞ „QÍ=∂xH K≥Ok#

=∞Ç≤Ïà◊. P"≥∞ Éèí~°Î Ü«∞O."≥ÚÇ≤ÏnÌ<£ ™êÃÇÏÉò. PÜ«∞# ™êfi «O„ «º ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å∞.

P"≥∞ Éèí~°Î`Àáê@∞QÍ *ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ#∞ JÅ=~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞. P<å_»∞ =∞Ç¨`«∞‡x

<Õ «$ «fiOÖ’ ™êQÆ∞ «∞#fl *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆO ÑOK«∞HÀ"åÅ#∞‰õΩ<åfl~°∞. ‰õΩ@∞O|O,

ã¨=∂[O ã¨Ç¨Ï[OQÍ<Õ P"≥∞ PÖ’K«#Å#∞ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÆx=fiÖË Œ∞. P"≥∞ x~åâ◊

K≥O^ŒÖË^Œ∞. Éèí~°Î ‰õÄ_® ™êfi`«O„`«º ã¨=∞~°g~°∞_»∞ HÍ=@O =Å# PÜ«∞#`À `«#

Jaè„áêÜ«∂Å#∞ ÑÖK«∞‰õΩ<åfl~°∞. ÉèÏ~°º PÖ’K«#Å Ñ¨@¡ "≥ÚÇ≤ÏnÌ<£ ™êÃÇÏÉò ZO`À

™ê#∞‰õÄÅOQÍ ã¨ÊOkOKå~°∞. q=ÚHÎ áÈ~å@OÖ’ áêÖÁæ<åÅx JaèÅ+≤ã¨∞Î#fl P"≥∞#∞

=ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÆ=∞x „áÈ «ûÇ≤ÏOKå~°∞. P"≥∞‰õΩ À_»∞QÍ xeKå~°∞.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ kfifÜ«∞ „Ñ¨ÑÖK«Ü«Ú^ŒúO ™êQÆ∞`ÀOk. ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ Wëêì

~ÚëêìÅ`À Ñ¨x ÖË‰õΩO_®, ÉèÏ~°`«^Õâßxfl ‰õÄ_® „a\©+π áêÅ‰õΩÅ∞ `«=∞ Ñ¨Hõ∆OÖ’

Hõe¿Ñã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. JO Œ∞‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ L Œºq∞OzOk.

ÉèÏ~° « Õâ◊ "åºÑÎOQÍ Ü«Ú Œú =ºuˆ~Hõ „Ñ¨ Œ~°≈#Å∞ TÑÖ Œ∞‰õΩ<åfl~Ú. PO„ èŒ∞Å∞ ‰õÄ_®

U=∂„`«O fã≤áÈ‰õΩO_® „Ñ¨^Œ~°≈#Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. P HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ ÉèÏQÆOQÍ

J#O «Ñ¨Ù~°O lÖÏ¡Ö’ [iy# Ü«Ú Œú =ºuˆ~Hõ „Ñ¨ Œ~°≈#ÅÖ’ ~°aÜ«∂c áêÖÁæ<åfl~°∞.

Ñ¨~åÌ Kå@∞# =ÙO_Õ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊ |Ç≤Ï~°OQÆ „Ñ¨ Œ~°≈#Ö’ áêÖÁæx Ü«Ú^ŒúO =^ŒÌx

x#kOK«@O Ñ@¡ ™êO„Ñ^•Ü«∞ "å Œ∞ÅO`å q=∞~°≈Å∞ KÕÜ«∞QÍ „Ñ[Å∞ Pâ◊Û~°ºáÈÜ«∂~°∞.

P"≥∞#∞ Jaè#OkOKå~°∞.

P «~°∞"å « ‰õÄ_® P"≥∞ Ñ¨Å∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÅ∞ÑÖK«∞‰õΩ<åfl~°∞. 1941Ö’

J#O «Ñ¨Ù~°O P~üìû HõàÏâßÅ P@Å "≥∞ÿ •#OÖ’ [iy# =ºHÎ ã¨ åº„QÆÇ¨ÏOÖ’ ‰õÄ_®

~°aÜ«∂c áêÖÁæ<åfl~°∞. XHõ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊ *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ ™êy#

„Ñ Œ~°≈#Ö’ áêÖÁæ#@O, Ü«Ú^•úxH =ºu~HõOQÍ x<å^•Å∞ W=fi_»O, =ºHÎ ã`åº„QÆÇÏOÖ’

áê„ « =Ç≤ÏOK«_»O ≥Å∞QÆ∞QÆ_»¤ q∂ Œ „Ñ¨ äŒ=∞=∞x Ñ¨Å∞=Ù~°∞ âß¡Ñ¶≤∞OKå~°∞.

P<å_»∞ *·à◊§Ö’¡ =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# Hõhã¨ =ã¨ «∞Å∞ LO_»HõáÈ=_»O`À

=∞Ç≤Ïà◊Å∞ JÔ~ã¨∞ìÅ‰õΩ W+ìÑ¨_Õ"å~°∞ HÍ Œ∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ ™êy# Ñ¨Å∞

HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ ~°aÜ«∂c áêÖÁæ#flÑ¨Ê\˜H©, P"≥∞ JÔ~ã¨∞ì HÍHõáÈ=_»O`À P Ü≥∂ èŒ∞~åe

™êÇ¨Ïã¨Hõ$`åºÅ∞ áÈbã¨∞ iHÍ~°∞¤ÅÖ’ #"≥∂ Œ∞‰õΩ <ÀK«∞HÀÖË Œ∞. P HÍ~°OQÍ N=∞u

~°aÜ«∂cH˜ ãÖ|OkèOz# ã¨=∞„QÆ ã¨=∂Kå~°O JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ ÖË‰õΩO_®áÈ~ÚOk.

P"≥∞ (ÉËQÆO JrA<£) Ç¨Ï$ ŒÜ«∞O +Ö+¨µnÌ<£ HÀãÖ ZO «QÍ «Ñ≤OzáÈÜÕ∞^À,ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «º=Ú HÀãO ‰õÄ_® JO «QÍ «Ñ≤OzáÈÜÕ∞k...P"≥∞ „¿Ñ=∞#∞ |*Ï~°∞Ö’J=Ú‡H˘#ÖË Œ∞. ã¨fi «O„ « ã¨=∞~° ~°OQÆOÖ’ Õâ◊ÉèíHÎH˜ HÍ#∞HõQÍ JiÊOzOk. – q._ç.™ê=~å¯~ü

1327 138


=∞Ç¨Ï «∞‡_çKÕ ™êÇ¨Ïã¨ =∞Ç≤Ïà◊QÍ H©iÎOK«|_ç#

JO*Ïn ÉËQÆOÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞ K«i„`«Ö’ „Ñ¨[Å∞ ‰õΩ@∞OÉÏÅ‰õΩ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞QÍ

L Œºq∞Oz# ãÖÑ¶∞@#Å∞ Œ~°≈#q∞™êÎ~Ú. P ‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’x Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ∞ ã¨Ç¨Ï[OQÍ

„a\©+¨µ „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ =ºuˆ~HõOQÍ L Œºq∞ã¨∞ÎO_»QÍ, =∞Ç≤Ïà◊Å∞ "åiH˜ ã¨Ç¨ÏHõiOK«@O

ã¨~°fi™ê è•~°O. JÖÏ HÍ‰õΩO_® F ‰õΩ@∞O|OÖ’x „ã‘Î, Ñ¨Ù~°∞+¨µÅO`å L=∞‡_çQÍ

Ñ¨~å~Ú áêÅ#‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~°∞ÉÏ@ ZOK«∞‰õΩx L Œºq∞OK«@O J~°∞ Œ∞. D

q èŒOQÍ L Œºq∞Oz „a\©+π áÈbã¨∞ iHÍ~°∞¤ÅÖ’ ' „Ñ¨=∂ ŒHõ~° ‰õΩ@∞O|O — Jx

#"≥∂ Œ∞ á⁄Ok# Jb ™È Œ~°∞Å ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅÖ’ XHõ~°∞ N=∞u JO*Ïk ÉËQÆO.

JO*Ïn ÉËQÆO ~åOÑÓ~°∞ ãO™ê÷<åxH K≥Ok# ãOÑ#fl ‰õΩ@∞OÉÏxH K≥Ok#

P_»Ñ¨_»∞K«∞. Ñ¨Ù\ìxO@ =∞Oz Ñ¨ÙãÎHõ ÉèÏO_®QÍ~°O LO_»@O`À è•i‡Hõ „QÆO ä•Å#∞

q„ã¨∞Î «OQÍ J èŒºÜ«∞#O KÕã≤# P"≥∞ JO «\˜ À ãïÃÑ@∞ìHÀHõ JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ L#fl

™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ, ~å[H©Ü«∞ „QÆO ä•Å#∞ Ñïîã¨∂Î è•i‡Hõ Ñï*Ï˝#O Àáê@∞QÍ Ö∫H˜Hõ

Ñï*Ï˝<åxfl ãÖ «iOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ca J=∞‡QÍ „Ñ¨ã≤kúK≥Ok# N=∞u PÉÏn ÉÏ<À ÉËQÆO

‰õΩ=∂~°∞_»∞ =∞øÖÏ<å =ÚÇÏ=∞‡ £ Jbx P"≥∞ q"åÇÏO KÕã∞‰õΩ<åfl~°∞. PÜ«∞# q^•ºi÷

Œâ◊ #∞O_ç „a\©+µ =ºu~Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ áêÖÁæO@∂ q=ÚHÎáÈ~å@ <åÜ«∞‰õΩxQÍ

QÆ∞iÎOK«|_®¤~°∞. P ‰õΩ@∞O|OÖ’H „Ñ"ÕtOz# JO*Ïk ÉËQÆO Ju «fi~°Ö’ P ‰õΩ@∞O|O

J#∞ãïã¨∞Î#fl è•i‡Hõ, ~å[H©Ü«∞ =∂~°æOÖ’ Ñ¨Ü«∞xOK«@O P~°OaèOKå~°∞. dÖÏÑ¶ ü–

ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~° L Œº=∞O •fi~å P"≥∞ =∞Ç¨`å‡ QÍOnè =∂~åæ# „a\+π =ºuˆ~Hõ «õ

áÈ~å@OÖ’ „Ñ¨"ÕtOKå~°∞.

JbÑ¶∞~üÖ’ K« Œ∞=Ù Ñ¨Ó~°ÎÜ«∂ºHõ ÅO_»<£ K« Œ∞=ÙÅ∞ Ñ¨ÓiÎKÕã¨∞‰õΩx WO_çÜ«∂

uiy =zÛ# =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ Jb ~åOÑ¨Ó~°∞, |~À_® ãÖ™ê÷#OÖ’ L#fl « L^ÀºQÍÅ∞

KÕã≤, ¿ãfiK«Ûù‰õΩ „Ñü|O èŒHõOQÍ xÅz# P L^ÀºQÍÅ#∞ q_çz z=~°‰õΩ [~°fleã¨∞ìQÍ

HÍ„"Õ∞_£ J#∞ L~°∂Ì Ñ¨„uHõ#∞ „áê~°OaèOKå~°∞. P Ñ¨„uHõ ^•fi~å „Ñ¨[ÅÖ’ *ÏfÜ«∞

ÉèÏ"åÅ#∞ „áÈkKÕã¨∂Î, Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº «#∞ „Ñ¨É’kèã¨∂Î, „a\©+π =ºuˆ~Hõ «#∞

„Ñ[ÅÖ’ ÑÙiH˘ÅÊ™êQÍ~°∞. P ãO Œ~°ƒùOQÍ JO*Ïk ÉËQÆO Éèí~°Î Jaè„áêÜ«∂Å‰õΩ =∞ ŒÌ «∞

≥Å∞Ñ¨Ù «∂ Ñ¨ÓiÎ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOkã¨∂Î PÜ«∞##∞ „áÈ «ûÇ≤ÏOKå~°∞.

dÖÏÑ¶ ¨`ü–ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~° L^Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#@O ^•fi~å „Ñ¨`«ºHõ ∆

~å[H©Ü«∂Å`À P"≥∞‰õΩ ÑïK«Ü«∞O U~°Ê_çOk. D L Œº=∞ "åºÑ≤ÎH˜ J «ÎQÍ~°∞ cc

J=∞‡, Éèí~°Î =∞øÖÏ<å =ÚÇÏ=∞‡ £ Jb`À HõÅã≤ ÑÅ∞ Ñ~°º@#Å∞ KÕâß~°∞. P ãO Œ~°ƒùOQÍ

„Ñ[Å =∞#ã∞ûÅ#∞ „ÑÉèÏq «O KÕÜ«∞QÆÅ ãOH∆ÑÎ „ÑãOQÍÅ`À HÍ~°ºHõ~°ÎÅ#∞ HÍ~Àº#∞‡Y∞

Å#∞ KÕâß~°∞. „Ñ¨=ÚY∞Å#∞ HõÅã≤, „Ñ¨[Å#∞ ã¨q∂HõiOz L Œº=∞ ã¨fi~°∂ÑÖ, L Œº=∞

ÅHõ∆ºO, L Œº=∞ qkèq è•<åÅ#∞ q=iã¨∂Î „Ñ¨ãÖyOK«@OÖ’ P"≥∞ =∞Oz „ÑüÉèí

K«∂áê~°∞. ãÖH∆ÑÎ „Ñ¨ãÖQÍÅ∞ KÕã¨∂Î =∞Oz =HõÎQÍ P"≥∞ MÏºuQÍOKå~°∞. D q èŒOQÍ

JO*Ïk ÉËQÆO „ÑãOQÍÅ∞ „Ñ[Å#∞ L ÕÎl «∞Å#∞ QÍqOK«_»"Õ∞ HÍHõ QÍOnèr „Ñâ◊OãÅ∞

‰õÄ_® JO Œ∞‰õΩ<åfl~Ú.

1921 #=O|~°∞ 29 <å\˜ Ü«∞OQ∑ WO_çÜ«∂ Ñ¨„uHõÖ’ ™êÇ¨Ïã¨ =∞Ç≤Ïà ◊

J#∞ ji¬Hõ# „Ñ¨K«∞iOz# "åºãÖÖ’ QÍOnèr P"≥∞ „Ñ¨ãÖQÍÅ#∞ „Ñ¨™êÎqã¨∂Î P"≥∞

"≥Ú Œ@ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ L ÕÌtOz „ÑãOyOK«@O „áê~°OaèOKå~°∞. P"≥∞ „ÑãOQÆO

P"≥∞ Éèí~°Î =∞øÖÏ<å =ÚÇÏ=∞‡ £ Jb „ÑãOQÍxH U=∂„ «O fã≤áÈ Œx ÑÓiÎ qâßfiãO`À

K≥|∞ «∞<åfl#∞. P"≥∞k z#fláê\˜ „Ñ¨ãÖQÆO J~Ú<å <Õ~°∞QÍ „Ñ¨[Å Ç¨Ï$ ŒÜ«∂Å#∞

`åH˜ JkèHõ „Ñ¨ÉèÏ"åxfl K«∂Ñ¨Ù «∞Ok. J «ºO « «‰õΩ¯= =∂@Å`À J «ºkèHõ ÉèÏ"åxfl

139 140


JOkOK«QÆÅ D Hõà◊#∞ «# Éèí~°Î‰õΩ P"≥∞ <Õ~°ÊQÆÅ^• ÖË • J#∞ q+¨Ü«∞O QÆ∞iOz

<Õ<Õq∂ K≥Ñ¨ÊÖË#∞ Jx ~åâß~°∞.

D L Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ =∞Ç¨ «∞‡_»∞ xˆ~ÌtOz# ã¨ åº„QÆÇ¨Ï PO^Àà◊##∞

q[Ü«∞=O «O KÕÜ«∞_®xH˜ P"≥∞ â◊HÎ=OK«# ÖË‰õΩO_® Ñ¨xKÕâß~°∞. dÖÏÑ¶ ü Hõq∞\©–

HÍO„ÔQãπ Hõq∞\© x~°‚Ü«∞O "Õ∞~°‰õΩ q Õj=ã¨∞Î=ÙÅ |Ç≤Ï+¨ ~°, =∞ èŒºáê# x¿+ èŒO,

„a\©+π Ãã·#ºOÖ’ L^ÀºQÍÅ#∞, „ÑÉèí∞ «fi Ñ Œ=ÙÅ#∞, „ÑÉèí∞ «fi HõàÏâßÅÅ#∞ «ºlOK«@O

«k «~° HÍ~°ºHõÖÏáêÅ J=∞Å∞ kâ◊QÍ „Ñ¨[Å#∞ „¿Ñˆ~Ñ≤OKÕO Œ∞‰õΩ P"≥∞ #_»∞OHõ\Ïì~°∞.

„Ñ[Å#∞ „Ñ è•#OQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ ã`åº„QÆÇO^Àà◊# kâ◊QÍ PHõi¬OKÕO Œ∞‰õΩ J «ÎQÍ~°∞

PÉÏk ÉÏ<À ÉËQÆO`À, Éèí~°Î =∞øÖÏ<å =ÚÇÏ=∞‡ £ Jb`À Hõeã≤ ÑÅ∞KÀ@¡ Ñ~°º\OKå~°∞.

dÖÏÑ¶ ü– ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~° L Œº=∂xH˜ J=ã¨~°=∞QÆ∞ x èŒ∞Å#∞ ã¨=∞‰õÄiÛ

ÃÑ@ì_»OÖ’ JO*Ïk ÉËQÆO =∞Oz <Õ~°Êi. Pi÷Hõ P=â◊ºHõ « q=iã¨∂Î „Ñ¨[Å #∞O_ç

x^èŒ∞Å∞ ¿ãHõiOz L^Œº=∂xH˜ Pi÷Hõ [=ã¨`åfiÅ∞ JOkOK«@OÖ’ P"≥∞ `«#

â◊HÎ™ê=∞~å÷ºÅ#∞ K«∂áê~°∞. dÖÏÑ¶ ü Ñ¶O_£ xq∞ «ÎO PÉÏk ÉÏ<˘`ÀHõÅã≤ ÅHõ∆ÖÏk

~°∂áêÜ«∂Å x èŒ∞Å#∞ ã=∞‰õÄ~åÛ~°∞. QÍOnèrx „Ñ[Å‰õΩ ÑiK«Ü«∞O KÕÜ«∞@O, PÜ«∞#

™êyOz# Ñ¨~°º@#Å =ºÜ«∞ÉèÏ~åxfl ÉèíiOK«@OÖ’ dÖÏÑ¶ ü HÍ~°ºHõ~°ÎÅ∞, =∞øÖÏ<å

=ÚÇ¨Ï=∞‡^£ Jb ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok# =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ã¨=∞‰õÄiÛ# x^èŒ∞Å áê„`«#∞

qã‡iOK«ÖË=Ú. (Bharath Ke Swatantra Samgram me Muslim Mahilavonka

Yogdaan (Hindi), Dr. Abida Samiuddin, IOS, New Delhi ,1997 Page. 143-144.)

dÖÏÑ¶ ü x èŒ∞Å ¿ãHõ~° q+¨Ü«∞OÖ’ =∞øÖÏ<å WO\˜ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ fã¨∞‰õΩ#fl

„Ñ ÕºHõ „â◊ Œú#∞ POQ¡Ü«∂kèHÍi =∂Å¯O ¿ÇÏe P<å\ Öl¿ã¡\"£ JÃãOc¡Ö’ „Ñ™êÎqOz

=∞øÖÏ<å =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ Jb „Ñ¨Éèí∞ «fi =ºuˆ~Hõ « QÆ∞iOz q=iã¨∂Î, DÜ«∞# WO\˜

=∞Ç≤Ïà◊Å∞ ‰õÄ_® K«O^•Å∞ ¿ãHõi™êÎ~°∞. q„^ÀÇ¨xH˜ áêÅÊ_» å~°∞ Jx „Ñ¨Hõ\ÕKå_»∞.

„Ñüx èŒ∞Å ã¨ÉèíÖ’ POˆQ¡Ü«Ú_»∞ KÕã≤# D „Ñ¨Hõ@# ^•fi~å P<å_»∞ JO*Ïk ÉËQÆO,

PÉÏk ÉÏ<À ÉËQÆOÅ∞ x èŒ∞Å∞ ã=∞‰õÄ~°Û@OÖ’ K«∂Ñ≤# ã=∞~°÷ «, P x èŒ∞Å „áê è•#º «

"≥Å¡_»=Ù «∞Ok. D JOâßxfl =∞iO «QÍ x~åúiã¨∂Î P kâ◊QÍ JO*Ïk ÉËQÆO ™êyOz#

Hõ$+≤x =∞Ç¨`å‡ QÍOnè Ü«∞OQ∑ WO_çÜ«∂ Ö’ „Ñ¨ ÕºHõOQÍ L@OHÕKå~°∞.

JO*Ïk ÉËQÆO ã¨ • =∞øÖÏ<å "≥O@ LO@∂, dÖÏÑ¨ ü–ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~°

L Œº=∞OÖ’, ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã¨=∂"ÕâßÅxfl\˜Ö’ áêÖÁæ<åfl~°∞. 1921Ö’

JÇ¨Ï=∞‡^•ÉÏ £ Ö’ [iy# ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ =i¯OQ∑Hõq∞\© ã¨=∂"ÕâßÅ‰õΩ

P"≥∞ L «Î~° „Ñ Õâò „ÑuxkèQÍ ÇÏ[~°Ü«∂º~°∞. dÖÏÑ¶¨ ü– ãÇÜ«∞ x~åHõ~° L Œº=∞OÖ’

ÉèÏQÆOQÍ =∞Ç¨ «∞‡_»∞, =∞øÖÏ<å ™È Œ~°∞Å∞ HõÅã≤ ™êyOz# Õâ◊"åºÑÎ Ñ¨~°º@#Å

ãÖ^Œ~°ƒùOQÍ P |$O^ŒOÖ’ P"≥∞ ã¨Éèí∞º~åeQÍ L<åfl~°∞. D ãÖ^Œ~°ƒùOQÍ PÜ«∂

HÍ~°º„Hõ=∂Å „Ñ¨Kå~°O q+¨Ü«∞OÖ’ „â◊ Œú K«∂Ñ¨@"Õ∞ HÍ‰õΩO_®, Pi÷Hõ =º=Ç¨~åÅ#∞

P"≥∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ Ñ¨~°º"ÕH˜∆OKå~°∞. D q+¨Ü«∂xfl =∞øÖÏ<å „Ñ¨™êÎqã¨∂Î, P"≥∞ P

q+¨Ü«∂ÅÖ’ <åHõO>Ë ã¨=∞~°∞ú~åÅ∞...J<å\˜ =∞Ç≤Ïà◊Å`À ÉËiA "Õã≤#@ì~Ú Õ P"≥∞

YzÛ «OQÍ „H˜Ü«∂jÅHõOQÍ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ x~°fiÇ≤ÏOK«@OÖ’ k@ìQÍ ÑïQÆÕK«=K«∞Û

J<åfl~°∞.

*·Å∞ #∞O_ç u~°∞QÆ∞ „Ñ¨Ü«∂ÏxH˜ \ÔH¯@∞ fã¨∞‰õΩx =KåÛ#∞ JO@∂ *·Å∞

tHõ∆Å∞ «=∞ rq «OÖ’ ÉèÏQÆ=∞x ÉèÏqOz# =∞øÖÏ<å =ÚÇ¨Ï‡ £ Jb Z‰õΩ¯= HÍÅO

*·à◊§Ö’¡ QÆ_»Ñ¨@O =Å# Ñ¨Å∞ ãÖ Œ~åƒùÅÖ’ PÜ«∞# ÉÏ èŒº «Å#∞ JO*Ïn ÉËQÆO

ã‘fiHõiOKå~°∞. J@∞ ‰õΩ@∞O|Ñ¨~°"≥∞ÿ# q+¨Ü«∂Å∞ QÍx, W@∞ L^Œº=∞Ñ¨~°"≥∞ÿ#

HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ QÍx P"≥∞ ZO`À ã¨=∞~°÷=O «OQÍ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. dÖÏÑ¨ ü L Œº=∞O

ãÖ Œ~°ƒùOQÍ J «ºkèHõ ã¨=∞Ü«∞O =∞øÖÏ<å WO\˜|Ü«∞@ LO@∞#flO Œ∞# ‰õΩ=∂Ô~ÎÅ

q"åÇ¨Ï HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ ‰õÄ_® P"≥∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ K«∂ã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. q"åÇ¨ÏO ã¨=∞Ü«∂xH˜

ˆH=ÅO JukäQÍ =∂„ «"Õ∞ Ç¨Ï[~°~Úº =∞øÖÏ<å uiy "≥o§=Åã≤# Ñï÷ «∞ÅÖ’ ‰õÄ_®

HÍ~°º ŒHõ∆ « À P"≥∞ Jxfl =º=Ç¨~åÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. D q+¨Ü«∂xfl =∞øÖÏ<å

„Ñ™êÎqã∂Î, I was too busy to attend anything. So my wife looked after every-

thing as best as she could and I just came in as a wedding guest, Jx ¿Ñ~˘<åfl~°∞.(Understanding The Muslim Mind, Rajmohan Gandhi, Penguin Books, NewDelhi, 1987, Page. 99).

1921 ÃãÃÑìO|~°∞Ö’ =∞øÖÏ<å =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ Jb QÍOnèr Ñï"å~°O`À HõÅã≤

HõÅHõ åÎ #∞O_ç =∞„^•ã∞ "≥_»∞ «∞<åfl~°∞. P Ñi"å~°OÖ’ JO*Ïk ÉËQÆO ‰õÄ_® L<åfl~°∞.

qâßYÑ@flO Ô~·ÖËfi¿ãì+<£ = ŒÌ =∞øÖÏ<å =ÚÇÏ=∞‡ £ Jb PÔ~ãìÜ«∂º~°∞. J ãO Œ~°ƒùOQÍ

P"≥∞ K«∂Ñ≤# è≥·~°º™êÇÏ™êÅ∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ <Õ «Å, „Ñ[Å „Ñâ◊Oã‰õΩ áê„ «=∞Ü«∂º~Ú.

141 142


qâßYÑ¨@flO Ô~·ÖËfi áÈbã¨∞ ¿ãì+¨<£Ö’ x~°ƒO èŒOÖ’ L#fl Éèí~°Î#∞ HõÅã≤ ' «# QÆ∞iOz,

‰õΩ@∞O|O QÆ∞iOz zOuOKåeû# J=ã¨~°O ÖË Œx PÜ«∞#‰õΩ P"≥∞ è≥·~°ºO K≥áêÊ~°∞.

=∞øÖÏ<å JÔ~ã∞ì ãO Œ~°ƒùOQÍ QÍOnèr P"≥∞`À =∂\Ï¡_»∞ «∂ =∞øÖÏ<å JÔ~ã∞ì ã=∞Ü«∞OÖ’

ÉèíÜ«∞O HõÅ∞QÆÖË •? Jx „ÑtflOK«QÍ PÜ«∞# «# Õâ◊OHÀãO *Ïu HÀãO *·Å∞ÔHàÏ§~°∞,

Jx P"≥∞ „Ñüã¨ÊOkOKå~°x Ü«∞OQ∑ WO_çÜ«∂Ö’ QÍOnèr ~åâß~°∞. D ãÖÑ¶∞@#Å∞

JO*Ïk ÉËQÆOÖ’x "≥ÚHõ¯"Àx nHõ∆, Jã¨=∂# ^è≥·~°º ™êÇ¨Ï™êÅ‰õΩ ~°∞A=ÙÅ∞QÍ

xÅ∞™êÎÜ«∞#@OÖ’ ãÖ ÕÇ¨ÏO ÖË Œ∞.

1928Ö’ ÑÖ_ç\ò "≥∂uÖÏÖò <≥„Ç¨ J èŒºHõ∆ «# ~°∂á⁄Ok# <≥„Ç¨ Hõq∞\©

iáÈ~°∞ì#∞ =∞øÖÏ<å =ÚÇÏ=∞‡ £ Jb JOwHõiOK«ÖË Œ∞. D x"ÕkHõ _èçb¡ „Ñuáê Œ#Å‰õΩ

=ºu~Hõ=∞O@∂ PÜ«∞# q=∞i≈OKå~°∞. P „Hõ=∞OÖ’ 1928Ö’ =∞øÖÏ<å ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞

HÍO„ÔQãπ‰õΩ =∂#ã≤HõOQÍ ^Œ∂~°=∞Ü«∂º~°∞. PÜ«∞#‰õΩ =∞Ç¨`å‡QÍOnè`À ‰õÄ_®

ãÖ|O è•Å∞ ã¨#flyÖÏ¡~Ú. 1930<å\˜ ÉÁOÉÏ~Ú ã¨ÉèíÖ’ =∞øÖÏ<å =∂\Ï¡_»∞ «∂

=∞Ç`å‡ QÍOnè Ç≤ÏO Œ∂ =∞ÇãÉèí =∞ «KèåO Œã∞Å „ÑÉèÏ"åxH Ö’#Ü«∂º~°x JaèÜ≥∂QÆO

KÕâß~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ "åÜ«Ú=º ãïÇ¨Ï^Œ∞Ì „áêO`«OÖ’x HÀÃÇÏ\ò Ö’ [iy#

=∞ «HõÅÇ¨Å q+¨Ü«∞O q∂ Œ QÍOnèrH˜ =∞øÖÏ<å‰õΩ Jaè„áêÜ«∞ÉË è•Å∞ =KåÛ~Ú. P

=∞ «HõÅÇ¨Å‰õΩ HÍ~°O Z=~°#fl q+¨Ü«∞O q∂ Œ P <Õ «e~°∞=ÙiH˜ UHÍaè„áêÜ«∞O

‰õΩ Œ~°ÖË Œ∞. P «~°∞"å « „Hõ=∞„Hõ=∞OQÍ Jb ™È Œ~°∞Å‰õΩ, QÍOnèrH˜ =∞ èŒº Z_»O

ÉÏQÍ ÃÑiyOk.

1930Ö’ „Ñ äŒ=∞ ~“O_£ >Ë|∞Öò ã=∂"ÕâßxH ZOÑ≤Hõ KÕã≤# „ÑuxkèQÍ =∞øÖÏ<å

ÅO_»<£ "≥àÏ§~°∞. PÜ«∞# "≥O@ JO*Ïk ÉËQÆO ‰õÄ_® "≥àÏ§~°∞. P ã¨=∞Ü«∂xH˜

=∞øÖÏ<å Pi÷Hõ Ñïã≤÷ «∞Å∞ J è•fi#flOQÍ L<åfl~Ú. JO*Ïk ÉËQÆO#∞ «# "≥O@

fã∞ÔHàı§O Œ∞‰õΩ x èŒ∞Å∞ ÖËx Œ∞ã≤÷u P ‰õΩO@∞OÉÏxfl P=iOzOk. dÖÏÑ ü– ãÇÜ«∞

x~åHõ~° L Œº=∞O ãÖ Œ~°ƒùOQÍ ÅHõ∆ÖÏk ~°∂áêÜ«∞Å x èŒ∞Å#∞ L Œº=∞O HÀãÖ

¿ãHõiOz ÃÑ\ì# ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ „Ñ¨Ü«∂ Y~°∞ÛÅ‰õΩ _»|∞ƒÖËHõ W|ƒO Œ∞Å∞ Ñ¨_®eû#

^Œ∞ã≤÷u Z^Œ∞~°~ÚºOk. *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ‰õΩ ^Œ∂~°O HÍ=@O, <≥„Ç¨˙ x"ÕkHõ#∞

=ºuˆ~HÕK«@O, =∞Ç¨`å‡ QÍOnè À qÉèËkOK«@O =Å# PÜ«∞# „Hõ=∞OQÍ *ÏfÜ«∞

HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩÅ x~å Œ~°‰õΩ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞. P HÍ~°OQÍ Pi÷Hõ W|ƒO Œ∞Å`À

ã¨ «=∞ «=∞=Ù «∞#fl JO*Ïk ÉËQÆO ÅO_»<£ „Ñ¨Ü«∂O HÀãÖ JÑ¨CÅ∞ KÕÜ«∂eû

=zÛOk.

=∞øÖÏ<å ÅO_»<£ KÕ~°∞‰õΩ<åflHõ ~“O_£ >Ë|∞Öò ã=∂"ÕâßÅ HÀãO Jq„âßO «OQÍ

„â◊q∞Oz# HÍ~°OQÍ JO «O « =∂„ «OQÍ L#fl PÜ«∞# P~ÀQÆºO =∞iO « H©∆OzOk.

zH˜ «û‰õΩ x èŒ∞Å∞ Hõ~°∞=Ù HÍQÍ, PÖÏfi~ü =∞Ç¨~å*Ï ÑÖÑ≤# "≥· Œ∞ºÅ∞ PÜ«∞#‰õΩ "≥· ŒºO

„áê~°OaèOKå~°∞. PÜ«∞# â◊s~°O J#∞‰õÄÅOQÍ ã¨ÊOkOK«ÖË Œ∞. J «ºkèHõ ã¨=∞Ü«∞O

q„âßOu fã¨∞HÀ"åÅx _®Hõì~°∞¡ xˆ~ÌtOz<å =∞øÖÏ<å =∂„`«O J^èŒºÜ«∞#O,

„Ñ¨=ÚY∞Å`À K«~°ÛÅ∞ [~°Ñ¨@O, ÖËYÅ∞ ~åÜ«∞@O =∂#‰õΩO_® „ÑüHõ∆O ã¨fi~å[ºO

QÆ∞iOz, Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº « QÆ∞iOz, „Ñ¨[Å ¿ãfiKåÛù, ™êfi «O„`åºÅ QÆ∞iOz

PÖ’K«#Å∞ ™êyOKå~°∞. P ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞x ¿ã=Ö’ JO*Ïk ÉËQÆO Pq„âßO «OQÍ

QÆ_çáê~°∞. P ã≤÷uÖ’ Pi÷Hõ Ñiã≤÷ «∞Å∞ J#∞‰õÄeOK«Hõ P"≥∞ ZO`À H∆ÀÉèí‰õΩ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞.

P Œ∞ã≤÷u, J#∞Éèíqã∞Î#fl Hõ\Hõ ¿Ñ ŒiHõO QÆ∞iOz JO*Ïk ÉËQÆO «# ‰õΩ=∂Ô~Î *’ÇÏ~å‰õΩ

ÖËYÅ∞ ~åã¨∂Î ZO`À P"Õ Œ##∞ =ºHõÎOKÕâß~°∞.

„Ñu‰õÄÅ "å`å=~°OÖ’ JO*Ïk ÉËQÆO ZO «QÍ „â◊q∞Oz<å Ñ¶e «O ŒHõ ÖË Œ∞.

z=~°‰õΩ =∞~°â◊Ü«∞º #∞O_ç, "...To live for a great cause, and live upto it is

perhaps harder than to die for it" Jx «# =∞<ÀQÆ åxfl =ºHõÎOKÕã¨∂Î, 1931

[#=i 4# =∞øÖÏ<å =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ Jb JOu=∞âßfiã¨ q_çKå~°∞.

=∞øÖÏ<å JO «º„HÜ«∞Å∞ ÑÓ~°ÎÜ«∂ºHõ JO*Ïk ÉËQÆO ãfi ÕâßxH uiy =KåÛ~°∞.

~å[H©Ü«∞OQÍ „Ñ¨=ÚY HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩÅ`À =zÛ# Jaè„áêÜ«∞ÉèË •Å HÍ~°OQÍ

P"≥∞ ‰õÄ_® z#flK«∂Ñ¨Ù‰õΩ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞. P «~°∞"å « HÍÅOÖ’ P"≥∞ „Hõ=∞OQÍ JdÅ

ÉèÏ~° « =Úã≤¡O bQ∑‰õΩ ã¨xflÇ≤Ï «∞ÅÜ«∂º~°∞. P "ÕkHõ #∞O_ç ‰õÄ_® P"≥∞ Ñ¨~å~Ú

áêÅ‰õΩÅ =ºuˆ~Hõ áÈ~å@OÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅÜ«∂º~°∞.

D q èŒOQÍ rq « K«~°=∂OHõO =~°‰õΩ „a\©+¨µ =ºuˆ~Hõ áÈ~°∞Ö’ áêÖÁæ#fl

™êÇ¨Ïã¨ =∞Ç≤Ïà◊QÍ JO*Ïn ÉËQÆO x~°fiÇ≤ÏOz# =∞Ç¨Ï «Î~° áê„ « x~°¡H∆ÍºxH˜ QÆ∞Ô~·

K«i„ « Ñ¨Ù@ÅÖ’ "≥#H˜ <≥\ì "ÕÜ«∞|_ç# N=∞u JO*Ïn ÉËQÆO z=~°‰õΩ Ju™ê^•ã‘ •

rq «O QÆ_»∞Ñ¨Ù «∂ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

143 144


„a\©+π áÈbã¨∞Å ÉèíÜ«∞OHõ~° ^•+‘ìHÍxfl Z Œ∞~˘¯#fl

+¨á¶ê`«∞hfl™ê cc(1896–1948)

™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ J+ìHõëêìÅ∞ ÉèíiOz, JÇ¨Ïiflâ◊Å∞ „â◊q∞Oz ã¨fi~å[ºO

ÅaèOKåHõ `å=Ú Ñ¨Ù\ìÃÑiy# QÆ_»¤#∞ = Œe "≥àÏ§eû =¿ãÎ Jk J «ºO « Œ∞~°ƒù~°

J#∞Éèí=O J=Ù «∞Ok. Jq„âßO «OQÍ ™êy# ™êfi «O„`Àº Œº=∞O Ñ¨Ù+≤ÊOz, Ñ¶eOz

ã¨fi~å[ºO ã≤kúOKåHõ =∞ «O Pã¨~å`À ~å[H©Ü«∞ <Õ «$ «fiOÖ’ Ñ¨Å∞ ™êfi~°÷„Ñ¨Ü≥∂[<åÅ∞

[q∞eQÍ P_ç# qO «<å@HõOÖ’ qÉèí[# =ÚOK«∞‰õΩ =zÛOk. ã¨fiÖÏÉèíO U=∂„ «O

PtOK«Hõ P<å_»∞ áÈ~°∞ÉÏ@ ™êy# ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ KÕã≤# JkfifÜ«∞ `åºQÍÅ∞ =∞ «O

=Ú„^Œ=Å# =∞~°∞QÆ∞#Ñ¨_ç |Å=O`«OQÍ ã¨fiO`« QÆ_»¤#∞ q_çzÃÃÑ\Ïìeû ~å=@O

qëê^ŒHõ~°O. J@∞=O\˜ ÉèíÜ«∂#Hõ J#∞Éèí"åÅ#∞ qÉèí[# ãÖÑ¶¨∞@# H˘xfl

‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’ ≥zÛÃÑ\ìOk. P ÉèíÜ«∞OHõ~° KÕ Œ∞ J#∞Éèí"åÅ#∞ K«qK«∂ã≤# =∞Ç≤Ïà◊

+¨á¶ê «∞hfl™ê cc.

1896Ö’ ÑÖ*ÏÉòÖ’x Å∂kèÜ«∂<åÖ’ +¨á¶ê «∞hfl™ê [x‡OKå~°∞. P"≥∞ «O„_ç

=∞øÖÏ<å J|∞ÌÖò Jr*ò #HÍ¬|Ok. PÜ«∞# è•i‡HõÑÖ_ç «∞_»∞. PÜ«∞# z#fl ‰õΩ=∂Ô~Î

+á¶ê «∞hfl™ê cc. z#fl<å@<Õ P"≥∞ è•i‡Hõ q Œº`Àáê@∞QÍ Ö∫HHõ q Œº#∞ JÉèíºã≤OKå~°∞.

«O„_ç ™êO„Ñ¨ •Ü«∞Hõ è•i‡‰õΩ_»∞ Hõ#∞Hõ P =∂~°æOÖ’<Õ ÃÑiy<å Ö’HõO áÈHõ_»#∞

=∂„ «O z#fl<å@ #∞O_ç Pã¨HÎQÍ QÆ=∞xOKå~°∞. 1914Ö’ Å∂kèÜ«∂<å‰õΩ K≥Ok#

„Ñ¨=ÚY∞Å∞ =∞øÖÏ<å Ç¨ÏÑ¶‘A„Ô~Ç¨Ï=∂<£#∞ q"åÇ¨Ï=∂_®~°∞.

*ÏfÜ≥∂ ŒŒº=∞OÖ’ K«∞~°∞ÔH·# áê„ « x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î#fl =∞øÖÏ<å Ç¨Ïc|∞„Ô~Ç¨Ï=∂<£

[=∂J ü–U–LÖË=∂–U–Ç≤ÏO £, ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπÖ’ „H˜Ü«∂jÅHõ ã¨Éèí∞ºÅ∞.

„a\©+π „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ =ºuˆ~HõOQÍ ™êQÆ∞ «∞#fl áÈ~å@OÖ’ PÜ«∞# P «ºO « H©ÅHõ áê„ «

x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. dÖÏÑ¶¨ ü–ãÇÜ«∞ x~åHõ~° L Œº=∞<Õ «QÍ dÖÏÑ ü L Œº=∞OÖ’ „Ñ=ÚY

áê„ « áÈ+≤OKå~°∞. =∞Oz =HõÎQÍ MÏºuQÍOz# =∞øÖÏ<å‰õΩ =∂~°∞"ÕëêÅÖ’ „Ñ¨Éèí∞ «fi

QÆ∂_è®Kå~°∞Å Hõ#∞flQÆÑ≤Ê, áÈbã¨∞Å‰õΩ zHõ ‰õΩO_® =ÚÑ¨C uÑ¨ÊÅ∞ ÃÑ\ì# ™êÇ¨Ïã¨

K«i„ « LOk. P HÍ~°OQÍ áÈbã¨∞Å∞ HõHõ∆QÆ@ì@O`À "≥Ú «ÎO q∂ Œ =∞øÖÏ<å 10

ãO= «û~åÅ P~°∞ <≥ÅÅáê@∞ ÑÅ∞ *·à◊§Ö’¡ QÆ_çáê~°∞.(Muslims In India, MK Jain,

Manohar, New Delhi, 1979, Page.186)

Jq„âßO « L Œº=∞HÍ~°∞x ÉèÏ~°ºQÍ +¨á¶ê «∞hfl cc ‰õÄ_® *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’

«# ≥·# ™êÇ¨Ï™È¿Ñ « áê„ «#∞ x~°fiÇ≤ÏOz K«i„ « Ñ¨Ù@ÅÔHHÍ¯~°∞. P ÉèÏ~åºÉèí~°ÎÅ∞

JkfifÜ«∞"≥∞ÿ# ^Õâ◊ÉèíH˜Î`À =∞Ç¨`å‡QÍOnè. =∞øÖÏ<å P*Ï^£, ÑÖ_ç\ò <≥„Ç¨˙ÅKÕ

Q“~°"åaè=∂<åÅ#∞ JO Œ∞‰õΩ<åfl~°∞. ™êfi «O„ «º ãO„QÍ=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ q~å=∞O ÖË‰õΩO_®

Éèí~°Î Ñ¨Å∞=∂~°∞¡ ã¨∞n~°… *·Å∞ rq «O QÆ_çÑ≤#Ñ¨Ê\˜H© U =∂„ «O J è≥·~°ºÑ¨_»‰õΩO_®

ÅHõ∆º™ê èŒ#‰õΩ Éèí~°Î Àáê@∞ Ñ¨Å∞ HõëêìÅ Hõ_»QÆO_»¡#∞ ZO`À ™êÇ¨ÏãÖ`À J#∞ÉèíqOz#

P"≥∞ ã¨Ç¨Ï#je.

P"≥∞ Éèí~°Î =∂„`«"Õ∞ HÍHõ ‰õΩ=∂~°∞Å∞ ‰õÄ_® ™êfi`«O„`«ºãÖ„QÍ=∞OÖ’

ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞. J*Ï˝ «O, JÔ~ã¨∞ìÅ∞, *·à◊§Ö’ QÆ_»Ñ¨@O =¸ÅOQÍ P ‰õΩ@∞O|O

^Œ∞~°ƒù~°"≥∞ÿ# Pi÷Hõ Ñïã≤÷`«∞Å#∞ Z^Œ∞~˘¯Ok. U~ÀAHÍ~ÀA uO_çuÑ¨ÊÅ HÀãÖ

"≥`«∞HÀ¯"åeû# ^Œ∞ã≤÷u U~°Ê_çOk. ~ÀA QÆ_»=@O ‰õÄ_® Hõ<åHõ+¨ì"≥∞ÿ# ^Œâ◊Ö’

+¨á¶ê «∞hfl™ê P qKå~°Hõ~° q+¨Ü«∂Å#∞ *·à◊§Ö’¡ =∞QÆ∞æ «∞#fl Éèí~°Î a_»¤Å‰õΩ ≥eÜ«∞

x=fi‰õΩO_® QÆ∞@∞ìQÍ QÆ_»∞Ñ¨Ù «∂ P Ü≥∂ èŒ∞Å#∞ „áÈ «ûÇ≤ÏOKå~°∞. Pi÷Hõ Hõ_»QÆO_»¡#∞

Z^Œ∞~˘¯O@∞<åfl, `«#=^ŒÌ#∞#fl H˘kÌáê\˜ Pi÷Hõ=#~°∞Å`À *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’

áêÖÁæO@∞#fl W`«~° L^Œº=∞HÍ~°∞Å ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ P^Œ∞‰õΩ<åfl~°∞. L^Œº=∞HÍ~°∞Å

1457 146


‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ Z@∞=O\˜ ^Œ∞~°ƒù~°, ^•~°∞ Ñïã≤÷`«∞Å#∞ J#∞ÉèíqOKåeû =ã¨∞ÎO^À

J#∞Éèí=ÑÓ~°fiHõOQÍ ≥eã≤# L Œº=∞HÍi Hõ#∞Hõ L#flO «Ö’ W «~°∞Å#∞ P Œ∞‰õΩO@∂,

=∞Oz ~ÀAÅ∞ =ÚO Œ∞<åflÜ«∞x P L Œº=∞HÍ~°∞Å ‰õΩ@∞O| „ã‘ÎÅ‰õΩ è≥·≥·~°ºO K≥Ñ¨Ê@O

qâı+Ö. P HÍ~°º„Hõ=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ P"≥∞ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ Y∞~å<£ J èŒºÜ«∞#OÖ’

tHõ∆ WKåÛ~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ áêH˜™ê÷<£ U~°Ê_ÕO «=~°‰õΩ Ñ¨k"ÕÅ =∞Ok P"≥∞ #∞O_ç

ÅaÌá⁄Ok#@∞ì ã=∂Kå~°O. (Encyclopaedia of Muslim Biography Vol. 4, NK Singh,

APH Publishing Corporation, New Delhi,2001, Page. 233)

Y ŒÌ~°∞ „ÑKå~° HÍ~°º„Hõ=∞OÖ’ áêÖÁæx „Ñ[ÅÖ’ „Ñ è•#OQÍ =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ Y ŒÌ~°∞

^è•~°#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOKå~°∞. P"≥∞ ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅO`å Y^ŒÌ~°∞ ^èŒiOKå~°∞. P"≥∞

Éèí~°Î Àáê@∞QÍ [=∂J ü LÖË=∂– ÜÕ∞–Ç≤ÏO £, (Jamiatul Ulema-e-Hind), ÉèÏ~° «

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπÖ’ ã¨Éèíº «fiO ã‘fiHõiOKå~°∞. PÜ«∂ ãÖã÷Å Ñ≤Å∞Ñ¨Ù "Õ∞~°‰õΩ [iy#

Ñ¨Å∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ K«∞~°∞ÔH·# ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO JOkOKå~°∞.

1922 <å\˜ ãÖÑ¶∞@#. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Ö·# +¨á¶ê «∞hfl™ê Éèí~°Î, a_»¤Å∂

*·Å∞ tHõ∆ J#∞Éèíqã¨∞Î<åfl~°∞. <åºÜ«∞™ê÷#O Éèí~°Î‰õΩ XHõ ãÖ= «û~°O *·Å∞tHõ∆ Àáê@∞QÍ

"≥~Úº ~°∂áêÜ«∞Å [i=∂<å qkèOzOk. P [i=∂<å K≥e¡OKÕO Œ∞‰õΩ =∞øÖÏ<å

Ç¨Ïc|∞„Ô~Ç¨Ï=∂<£ x~åHõiOKå~°∞. P ™⁄=Ú‡#∞ =ã¨∂Å∞ KÕÜ«∂Å#fl ™ê‰õΩ`À PÜ«∞#

QÆ$Ç¨xfl ™È^• KÕÜ«∂Åx áÈbã¨∞ JkèHÍ~°∞Å∞ x~°‚~ÚOKå~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’

+¨á¶ê «∞hfl™ê Å∂kèÜ«∂<åÖ’x «# =∞\ì WO\˜Ö’ z#fl Ñ≤Å¡Å`À JuHõ+ìO q∂ Œ

HÍÅO QÆ_»∞Ñ¨Ù «∞<åfl~°∞.

™È^• KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ áÈbã¨∞Å∞ P"≥∞ WO\˜x K«∞@∞ì=Ú\Ïì~°∞. P"≥∞ Ñ¨~åÌ#+‘

=∞Ç≤Ïà◊ Jx ‰õÄ_® K«∂_»‰õΩO_® áÈbã∞Å∞ «=∞ ãÇÏ[ â‹·ex „Ñ Œi≈OKå~°∞. U=∂„ «O

J^è≥·~°ºÑ¨_»‰õΩO_® ™È^•‰õΩ gÅ∞ HõeÊOz P"≥∞ Ñ¨Hõ¯‰õΩ `«Ñ¨C‰õΩ<åfl~°∞. áÈbã¨∞Å∞

Ü«∞ è•„Ñ¨HÍ~°OQÍ q èŒfiOãÖ ã¨$+≤ìOKå~°∞. PÇ¨~° Ñ¨ •~åúÅ#∞ x`åº=ã¨~° =ã¨∞Î=ÙÅ#∞

<ÕÅáêÅ∞ KÕâß~°∞. z=~°‰õΩ z#fl a_»¤Å K≥=ÙÖ’¡x Œ∞ Œ∞ÌÅ#∞ ‰õÄ_® ÖÏÔH¯àÏ§~°∞. JO «

[iy<å áÈbã¨∞Å∞ "≥o§áÈÜ«∂Hõ «# a_»¤Å#∞ X_ç# KÕ~°∞Û‰õΩx Ug∞ [~°QÆ#@∞¡

„ÑâßO «OQÍ P"≥∞ «# HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ x=∞QÆfl"≥∞ÿáÈÜ«∂~°∞. (Bharath Ke Swatantra

Samgram me Muslim Mahilavonka Yogdaan, Dr. Abida Sameeuddin, IOS, New

Delhi,1997, Page. 260-261.)

J*Ï˝ «O, P «~°∞"å « JÔ~ã¨∞ì, *·Å∞ tHõ∆Å =¸ÅOQÍ ã¨∞=∂~°∞ =¸_»∞

ãÖ= «û~åÅ áê@∞ Éèí~°Î, a_»¤Å∞ WO@ÖË~°∞. P"≥∞ LO@∞#fl =∞\ìÅ∞¡ QÀ_»Å∞ ‰õÄe

áÈ~Ú P ‰õΩ@∞O|OÖ’x =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ QÀ_»Kå@∞ ‰õÄ_® Hõ~°∞"≥·Ok. Ñ¨~åÌ#+ ‘ =∞Ç≤Ïà◊

Ö·#O Œ∞# Kå@∞‰õΩ HõhãÖ "≥ÚO_ç QÀ_»Å∞ ‰õÄ_® ÖËHõáÈ=@O`À zxy# p~°Å∞,

QÀ<≥Ñ¨\ÏìÅ`À H˘O « "Õ∞~°‰õΩ Kå@∞ U~åÊ@∞ KÕã¨∞‰õΩx, ‰õΩ=∂Ô~ÎÅ`À tkäèÅ QÆ$Ç¨ÏOÖ’

QÆ_»áêeû# Œ∞ã≤÷u U~°Ê_çOk. P ã≤÷uÖ’ ‰õÄ_® „Ñ¨Éèí∞ «fiO, áÈbã¨∞Å "ÕkèOÑ¨ÙÅ‰õΩ

U=∂„ «O [OHõ‰õΩO_®, L Œº=∞HÍ~°º„Hõ=∂Å Ñ¨@¡ JÑ¨Ó~°fi"≥∞ÿ# x| Œú «, è≥·~åºxfl

„Ñ Œi≈OKå~°∞. Éèí~°Î, a_»¤Å∞ Õâ◊¿ã=‰õΩ JOH «O HÍ=@O =∞ÇÏ «Î~° ÉèÏQÆº=∞x ÉèÏqOz#

+¨á¶ê «∞hfl™ê áÈbã¨∞Å "ÕkèOÑ¨ÙÅ#∞, q èŒfiO™êxfl F~°∞Ê`À ÉèíiOKå~°∞.

1947 <å\˜H˜ ã¨fi~å[ºO ã≤kúOKÕ ~å[H©Ü«∞ "å`å=~°O U~°Ê_çOk. JdÅ

ÉèÏ~° « =Úã≤¡O bQ∑ ÉèÏ~° « qÉèí[# HÀ~°@O`À +¨á¶ê «∞hfl™ê ŒOÑ¨ «∞Å∞ ã¨Ç≤ÏOK«ÖËHõ

áÈÜ«∂~°∞. =∞ «O P è•~°OQÍ „Ñ[Å qÉèí[# «QÆ Œ<åfl~°∞. áêH™êÎ<£ U~°Ê_ç#O « =∂„`å#

=Úã≤¡OÅ‰õΩ "˘iˆQk Uq∂ LO_» Œx ÃÇÏK«ÛiOKå~°∞. W™ê¡O „Ñ¨=∂ ŒOÖ’ Ñ¨_çO Œx

™êQÆ∞ «∞#fl „Ñ¨Kå~åxfl =∞øÖÏ<å KåÖÏ f„=OQÍ Z Œ∞~˘¯<åfl~°∞. P HÍ~°OQÍ =Úã≤¡O

bQ∑ <Õ «Å‰õΩ, HÍ~°ºHõ~°ÎÅ‰õΩ P ŒOÑ «∞Å∞ â◊„ «∞=ÙÅÜ«∂º~°∞. P ÉèíÜ«∂#Hõ "å`å=~°Ïxfl

Éèíiã¨∂Î =∞øÖÏ<å ŒOÑ¨ «∞Å∞ qÉèí[#‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ L Œºq∞OKå~°∞.

z=~°‰õΩ qÉèí[# «Ñ¨ÊÖË Œ∞. PHÍOHõ∆Å‰õΩ q~°∞ ŒÌOQÍ =∂ «$Éèí∂q∞ qÉèí[#‰õΩ

QÆ∞iHÍ=_»O, "≥Ú#fl\^•HÍ ãfi Õâ◊OQÍ L#fl „áêO «O „Ñã∞Î «O Ñ~å~Ú Õâ◊O HÍ=@O

ÖÏO\˜ J"åOKè«hÜ«∞ "å`å=~°O P ŒOÑ¨ «∞Å‰õΩ q∞OQÆ∞_»∞ Ñ¨_»ÖË Œ∞. 1947 <å\˜

qÉèí[# «∞á¶ê#∞ JO Œifl K«∞@∞ì=Ú\ì JO Œi rq`åÖ’¡ HõÖ’¡ÅO ã¨$+≤ìOzOk. P

HõÖ’¡ÅO `åH˜_ç +¨á¶ê «∞xfl™ê ‰õΩ@∞OÉÏxfl ‰õÄ_® f„=OQÍ `åHÕk. P =∞ «q Õfi+¨

ÃÑ#∞ «∞á¶ê#∞Ö’ P"≥∞ ‰õΩ@∞O|O ã~°fiO HÀÖ’Ê~ÚOk. «Å •K«∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ "≥ÚO_çQÀ_»Å

WÅ∞¡ ‰õÄ_® ÖË‰õΩO_® áÈ~ÚOk. xÅ∞=h_» ÖË‰õΩ<åfl, uO_çHõ~°∞"≥·<å Ñ¨~åfiÖË Œ#∞‰õΩ<åfl

z=~°‰õΩ +¨á¶ê «∞hfl™ê ‰õΩ@∞Oc‰õΩÅ „áêÏÅ‰õΩ L<å‡ Œ∞Å #∞O_ç =ÚÑ¨C U~°Ê_çOk.

P Ñïã≤÷ «∞ÅÖ’ q∞„ «∞Å, ã¨xflÇ≤Ï «∞Å |Å=O «O q∂ Œ P ŒOÑ¨ «∞Å∞

Å∂käÜ«∂<å =ke "≥àÏ§eû =zÛOk. U<å_»∞ TÇ≤ÏOK«#@∞=O\˜ Œ∞ã≤÷u Z Œ∞~°∞

147 148


ÑÖ_»∞ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ „‰õÄ_® „Ñ¨*Ï¿ã=‰õΩ "≥#∞HÍ_»x

á¶êu=∂ Ü«∞Ñ¶π. «Ü«∂ºÉò Jb( 1902–)

„Ñ¨MÏºu <˘Ok# QÆ∞[~å ü «Ü«∂ºcÅ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok# =∞~À =∞Ç≤Ïà◊

N=∞u á¶êu=∂ `«Ü«∂ºÉò Jb. ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`«º ãÖ„QÍ=∞OÖ’ `«#^≥·# áê„`«

x~°fiÇ≤ÏOz# P"≥∞ 1902 #=O|~°∞ 2# QÆ∞[~å ü ~åROÖ’ [x‡OKå~°∞. «O„_ç ¿Ñ~°∞

J|∞ÌÖò Jb. =∞Ç`å‡QÍOnè, ÑO_ç\ò <≥„Ç˙, ã~åÌ~ü =Å¡ÉèÏ~Ú Ñ>ËÖò ÖÏO\ „Ñ=ÚY∞Å

~å[H©Ü«∂Ö’K«#Å`À P"≥∞ „Ñ¨ÉèÏq «=∞Ü«∂º~°∞.

«Ü«∂ºÉò Jb`À q"åÇ¨ÏO «~°∞"å « P"≥∞ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπÖ’ ã¨Éèíº «fiO

ã‘fiHõiOKå~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ñ¨"ÕtOz# Ñ≤=∞‡@ QÍOnèr J#∞=∞u`À =ºHÎQÆ «

ã¨`åº„QÆÇ¨Ï nHõ∆Ö’ áêÖÁæ<åfl~°∞. Y^ŒÌ~°∞ ^èŒiOKå~°∞. „Ñ¨[ÅÖ’ Y^ŒÌ~°∞ ^è•~°#∞

„áÈ «ûÇ≤ÏOKå~°∞. =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ K≥· «#ºÑ~ÛO Œ∞‰õΩ ZO «QÍ<À Hõ$+≤ KÕâß~°∞. Hfi\ò WO_çÜ«∂

L Œº=∞OÖ’ K«∞~°∞QÍæ áêÖÁæx Ô~O_»∞™ê~°∞¡ HÍ~åQÍ~åxH "≥àÏ§~°∞. „Ñ*ÏK≥· «#º HÍ~°º„Hõ=∂Å

x~°fiÇ¨ÏÖ’ ÉèÏQÆOQÍ P"≥∞ Ñ¨Å∞ Ñ¨~°º@#Å∞ [iáê~°∞.

„a\©+π ÉÏxã |O èŒ<åÅ #∞O_ç ÉèÏ~° « Õâ◊O q=ÚHõÎ=∞Ü«∂ºHõ á¶êu=∂ «Ü«∂ºÉò

Jb ™ê=∂lHõ ¿ã=‰õΩ JOH˜ «=∞Ü«∂º~°∞. QÆ∞[~å ü ~åROÖ’x ' Ñ¨_ÕÖÏ — „QÍ=∂xfl

Œ «Î « fã¨∞‰õΩx =∞Ç¨ «∞‡x =∂~°æOÖ’ P „QÍ=∂aè=$kúH˜ Jq„âßO «OQÍ „â◊q∞OKå~°∞.

P"≥∞ Hõ$+≤ Ñ¶eOz Ñ¨_Õb „QÍ=∞O, JÇ¨Ï=∞‡ £ #QÆ~ü lÖÏ¡Ö’ P Œ~°≈„QÍ=∞OQÍ MÏºu

QÆ_çOzOk.

D "Õ∞~°‰õΩ P"≥∞ =$^•úºáêºxfl ‰õÄ_® ÖHõ KÕÜ«∞Hõ „QÍ=∂aè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ

Ñ¨ÓiÎQÍ JOH˜ «"≥∞ÿ Ñ¨xKÕâß~°∞. P Hõ$+≤H˜ QÆ∞iÎOÑ¨ÙQÍ N=∞u á¶êu=∂ «Ü«∂ºÉò Jbx

ÉèÏ~° « „Ñ¨Éèí∞ «fiO qt+ì =∞Ç≤Ïà◊ Ñ¨Ù~°™ê¯~°O JOkOz Q“~°qOzOk.

HÍ=@O`À +á¶ê «∞hfl™ê f„=OQÍ HõÅ «ŒK≥O^•~°∞. P"≥∞‰õΩ Å∂kèÜ«∂<åÖ’x «# WO\x,

Ñ¨Ù\˜ìÃÑiy# QÆ_»¤#∞ =^Œe "≥à◊§@O ã¨∞`«~å=Ú W+¨ìOÖË^Œ∞. „áêÏÅ∞ áÈ~Ú<å

Å∂käÜ«∂<å = Œe =KÕÛk ÖË Œx P"≥∞ cè+≤‡OK«∞‰õΩ<åfl~°∞. P"≥∞ «O„_ç WO\˜x ‰õÄ_®

Z=fi~À ™êfinè#O KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. P ÉèíÜ«∂#Hõ "å`å=~°O #∞O_ç «Ñ≤ÊOK«∞HÀ_®xH˜

ãÖ|Onè‰õΩÅ∞ «Ö’^•~°Ü«∂º~°∞. z=~°‰õΩ =∞øÖÏ<å Ç¨Ïc|∞„Ô~Ç¨Ï=∂<£ #K«ÛK≥áêÊHõ

ã¨fiO « WÅ∞¡ = Œe# P ŒOÑ¨ «∞Å∞ â◊~°Ï~°∞÷Å ta~°OÖ’ «Å^•K«∞‰õΩ<åfl~°∞.

â◊~°Ï~°∞÷úÅ ta~°OÖ’ LO_»@O P"≥∞‰õΩ U=∂„ «O W+ìOÖË Œ∞. D q+¨Ü«∂xfl

Ñ¨Å∞=∂~°∞¡ Éèí~°Î = ŒÌ =ºHõÎOKÕã¨∂Î, D Œ∞ã≤÷ux K«∂_»_®xˆH<å? =∞#O J+ìHõëêìÅ#∞

ÉèíiOzOk? =∞#O =∞# WO\˜H˜ "≥o¡ áÈ^•O, Ñ¨ ŒO_ç JO@∂ Éèí~°Î#∞ Ñ¨@∞ì‰õΩx

P„HÀtOKå~°∞. P"≥∞#∞ F^•~°Û@O =∞øÖÏ<å‰õΩ KåÖÏ Hõ+ì"≥∞ÿáÈ~ÚOk. D P"Õ Œ#`À

J"≥∞ XHÀ¯™êi ã≤÷q∞ «O HÀÖ’Ê~Ú „Ñ=iÎOK«™êQÍ~°∞. P Ñiã≤÷uH ÉÏ è• «ÑÎ ÇÏ$ ŒÜ«∞O`À

=∞øÖÏ<å qK«e «∞Å=fi_»O «Ñ¨Ê Uq∂ KÕÜ«∞ÖËx xã¨ûÇ¨Ü«∞ ã≤÷u.

z=~°‰õΩ Å∂kèÜ«∂<å â◊~°Ï~°∞÷Å ta~°O#∞O_ç P ŒOÑ¨ «∞Å∞ _èçb¡ KÕ~å~°∞.

qÉèí[# «~°∞"å « ÑïÏ=∂Å =Å# MÏmQÍ L#fl XHõ QÆ$Ç¨ÏOÖ’ «Å •K«∞‰õΩ<åfl~°∞.

P «~°∞"å « H˘kÌHÍÖÏxH, P WO\ Ü«∞[=∂x uiy ~å=_»O`À å=Ú «Å^•K«∞‰õΩ#fl

WO\˜x Ü«∞[=∂xH˜ JÑ¨ÊyOz "å~°∞ |*Ï~°∞áêÅÜ«∂º~°∞. xÅ∞= h_»ÖËx Œ∞ã≤÷uÖ’

=∞m§ â◊~°Ïiú ta~°O KÕ~°Hõ «ÑÊÖË Œ∞. P ã=∞Ü«∞OÖ’ áêH™ê÷<£ "≥à◊¡=∞x H˘O ŒizÛ#

ã¨ÅÇ¨#∞ +¨á¶ê «∞hfl™ê ŒOÑ¨ «∞Å∞ f„=OQÍ Jã¨Ç≤ÏºOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. Uk U"≥∞ÿ<å

WHõ _Õ LO_ç Ñ¨Ù\ì# =∞\ìÖ’ HõÅã≤ áÈ"åeûO Õ «Ñ¨Ê Ñ¨Ù\ìÃÑiy# QÆ_»¤#∞ = Œe "≥àı§

„Ñ¨ã¨HÎ ÖË Œx, P"≥∞ ã¨Ê+ìO KÕâß~°∞.

P"≥∞ Å∂käÜ«∂<åÖ’x «# ãfiO « WO\H "≥àÏ§Åx z=i Œâ◊=~°‰õΩ ZO «QÍ<À

Ñï «Ñ≤OKå~°∞. WO\˜H˜ ZÑ¨C_»∞ "≥_» •=∞O@∂ Éèí~°Î#∞ Ñ¨Å∞=∂~°∞¡ „Ñ¨tflOz „Ñ¨tflOz

ZO`«QÍ JÅã≤ áÈ~Ú<å Z@∞=O\˜ „Ñ¨Ü≥∂[#O ÖË‰õΩO_® áÈ~ÚOk. z=~°‰õΩ

Å∂käÜ«∂<åÖ’x ã¨fiO « WO\˜ QÆ_»Ñ¨ =∞m§ `˘Hõ ‰õΩO_®<Õ N=∞u +¨á¶ê «∞hfl™ê cc

1948 E<£ 1# _èçb¡Ö’ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

149 150


=∂ «$ Õâ◊ ¿ã=‰õΩ Ys Œ∞ Hõ@ìx~åHõiOz#

AÉ· • ÉËQÆO ^•=Ók

„a\©+π =ºuˆ~Hõ áÈ~å@OÖ’ ã¨~°fiO åºQÆO KÕã≤, rq « K«~°=∂OHõOÖ’ Hõ\˜Hõ

^•i„ ŒºOÖ’ =∞QÆ∞æ «∞#flÑC\H©, U=∂„ «O K«eOK«‰õΩO_®, Z=i JO_»#∞ PtOK«‰õΩO_®,

z=i=~°‰õΩ P «‡Q“~°="Õ∞ ÃÑxflkèQÍ xÅz# ™êfi «O„ «º ã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å∞ ™êfi «O„ «ºã=∞~°

K«i„ «Ö’ «‰õΩ¯= =∞Ok å~°ãÑ_» å~°∞. J@∞=O\ "åiÖ’ z~°ã‡~°©Ü«Ú~åÅ∞ AÉ· •

ÉËQÆO.

1885 JHÀì|~üÖ’ cÇ¨~ü ~å„+ìO, =Ú[Ñ¶~üÑ¨Ó~ü lÖÏ¡ áê~À „QÍ=∞OÖ’x

J «ºO « ãOÑ#fl ‰õΩ@∞O|OÖ’ AÉ· • ÉËQÆO [x‡OKå~°∞. «O„_ç J|∞ÌÖò Ñ¶¨ ÕÇ ™êÃÇÏÉò

Éèí∂™êfiq∞. PÜ«∞# „a\©+π „Ñ¨Éèí∞ «fiOÖ’ L#fl`åkèHÍi. „Ñ¨=ÚY <åºÜ«∞"åk =∞øÖÏ<å

+¨Ñ¶‘ ^•=Ókx P"≥∞ q"åÇ¨Ï=∂_®~°∞. PÜ«∞# =∞Ç¨`å‡QÍOnè, _®Hõì~ü ~å*ËO„ Œ

„Ñ¨™ê £, ÑÖ_ç « "≥∂uÖÏÖò <≥„Ç¨ ÖÏO\˜ „Ñ¨=ÚY∞Å ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å∞. =∞øÖÏ<å •=Ók

™êfi`«O„`«ºã¨=∞~°OÖ’ „H˜Ü«∂jÅHõ áê„`« =Ç≤Ïã¨∞Î#fl „Ñ¨=ÚY <åÜ«∞‰õΩÅ∞. PÜ«∞#

~å[H©Ü«∂aè„áêÜ«∂Å#∞, *ÏfÜ≥∂ ŒŒº=∞OÖ’ PÜ«∞# J#∞ãïã¨∞Î#fl qkèq è•<åÅ#∞

AÉ· • ÉËQÆO Ü«∞ è•qkèQÍ ã‘fiHõiOKå~°∞. =∞øÖÏ<å Jb ™È Œ~°∞Å «e¡, *ÏfÜ≥∂

Œº=∞OÖ’ cc J=∞‡QÍ MÏºuQÍOz# PÉÏk ÉÏ<˘ ÉËQÆO L Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’

ÉèÏQÆOQÍ ^•=Ók WO\˜H˜ «~°K«∞QÍ =KÕÛ"å~°∞. P ãÖ Œ~°ƒùOQÍ P"≥∞#∞ HõÅ=\ÏxH˜

=zÛ# „Ñ¨=ÚY∞Å`À [~°∞QÆ∞ K«~°ÛÅ∞, ã¨ÉèíÅ∞–ã¨=∂"ÕâßÅÖ’ P"≥∞ KÕã¨∞Î#fl „Ñ¨ãÖQÍÅ

^•fi~å =ºHõÎOKÕã¨∞Î#fl Jaè„áêÜ«∂Å∞ AÉ· • ÉËQÆO#∞ ÉÏQÍ „Ñ¨ÉèÏq «O KÕâß~Ú.

=∞øÖÏ<å +¨Ñ¶‘ ^•=Ók dÖÏÑ¶ ü–ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~° L Œº=∞OÖ’ K«∞~°∞‰õΩQÍ

áêÖÁæ<åfl~°∞. =∞Ç «∞‡x Ñ≤Å∞ÑÙ "Õ∞~°‰õΩ «# WO@ Hõ#Hõ =~°¬O ‰õΩiÑ≤ã∞Î#fl <åºÜ«∞"å Œ

=$uÎx =ke *ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH˜ PÜ«∞# Ñ¨ÓiÎQÍ JOH˜ «=∞Ü«∂º~°∞. ÉèÏs P^•Ü«∂xfl

XHõ ™êiQÍ = ŒÅ∞HÀ=@O`À P ‰õΩ@∞O|O Pi÷Hõ W|ƒO Œ∞Å∞ Z Œ∞~˘¯Ok. P WHõ @¡#∞

Éèíiã¨∂Î<Õ, *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å∞ •=Ók`Àáê@∞QÍ AÉ· • ÉËQÆO *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ

ã¨Éèíº «fiO ã‘fiHõiOz PÜ«∞# "≥O@ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞.

AÉ· • dÖÏÑ¶ ü L Œº=∞O ^•fi~å *ÏfÜ≥∂ ŒŒº=∞OÖ’ „Ñ¨"ÕtOKå~°∞. P<å\˜

#∞O_ç ^•=Ók`À Hõeã≤ ^•ã¨ºq=ÚHÎ HÀãÖ ™êQÆ∞ «∞#fl áÈ~°∞Ö’ „H˜Ü«∂jÅHõ áê„ «

=Ç≤ÏOKå~°∞. dÖÏÑ¶¨ ü–ãÇÜ«∞x~åHõ~° L Œº=∞OÖ’ Jq„âßO «OQÍ „â◊q∞ã∞Î#fl Éèí~°Î‰õΩ

Jxfl q è•Å ã¨Ç¨Ü«∞HÍiQÍ xÅKå~°∞. J «ºO « H¡+ì ã¨=∞Ü«∂ÅÖ’ Éèí~°Î ÉÏ èŒº «Å#∞

`å#∞ ã‘fiHõiOz ã¨=∞~°÷ « À x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

dÖÏÑ¶ ü–ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~°À Œº=∞OÖ’ áÈbã¨∞Å∞ =∞øÖÏ<å +¨Ñ¶‘ JÇ¨Ï=∞‡ £

QÆ$Ç¨ÏO +¨Ñ¶‘=∞OlÖò q∂ Œ PHõã≤‡Hõ ^•_çKÕã≤ PÜ«∞##∞ x~°ƒùO èŒOÖ’H˜ fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.

P ãÖ^Œ~°ƒùOQÍ PÜ«∞# AÉˇ·^• ÉËQÆO#∞ Ñ≤Åz, uÅH± "≥∞ÿ^•#OÖ’x HÍO„ÔQãπ

HÍ~åºÅÜ«∂xH "≥à◊§=∞x ã∂zOKå~°∞. P ã∂K«# "Õ∞~°‰õΩ AÉ· • ÉËQÆO Çï\ÏÇï\#

HÍO„ÔQãπ áêsì HÍ~åºÅÜ«∂xH˜ "≥o§ Éèí~°Î ™ê÷#OÖ’ <åÜ«∞Hõ «fiÑ¨Ù ÉÏ èŒº «Å∞ KÕÑ¨\Ïì~°∞.

^•=Ók JÔ~ã¨∞ì =Å# <åÜ«∞Hõ «fiO Ö’Ñ≤OzO Œ#fl ÉèÏ=# HÍ~°ºHõ~°ÎÖÖ’ ~å‰õÄ_» Œ»#fl

PÖ’K«#`À ^•=Ók KÕã≤# ã¨∂K«##∞ P"≥∞ áê\ÕKå~°∞. =∞øÖÏ<å ^•=Ók ™ê÷<åxfl

=∞~˘Hõ~°∞ ÉèísÎ KÕ¿ã=~°‰õΩ ZO`À è≥·~°º™êÇ¨Ï™êÅ`À Éèí~°Î Hõ~°Î"åºxfl P"≥∞ x~°fiiÎOz

â◊ÉèÏ+π JxÊOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

ãÇÜ«∞x~åHõ~° L Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ ™êy# q Õj=ã∞Î |Ç≤Ï+¯~°, =∞ Œºáê#

x¿+ èŒO, Y ŒÌ~°∞ „Ñ¨Kå~°O «k «~° HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ P"≥∞ ÉèÏQÆO ÑÖK«∞‰õΩ<åfl~°∞. ˘Å∞ «

«# Ys ≥·# q Õj =ã¨∞Î=ÙÅ#∞ «QÆ∞ÅÉˇ\ì JO ŒiH˜ P Œ~°≈OQÍ xeKå~°∞. Éèí~°Î, W «~°

‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅ∞ èŒiOKÕ q Õj =„™êÎÅ#∞ èŒfiOãÖ KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ uÅH± ~À_»∞¤Ö’ QÆÅ

(1885–)

151 152


HÍO„ÔQãπ Éèí=<åxH˜ ÑÖÑ≤ JHõ _» ŒÇ¨Ï#HÍO_»#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. P ~ÀAÖ’¡ Ju

Ys ≥·# Œ∞ã¨∞ÎÅ∞ èŒiOKÕ <åºÜ«∞"åkQÍ =∞øÖÏ<å ^•=Ók „Ñ¨ã≤ Œ∞úÅ∞. PÜ«∞# ‰õÄ_®

qÅ∞"≥·# |@ìÅ#∞ qãiOKå~°#_»O`À „Ñ[Å∞ L ÕÎ[O á⁄Ok q Õj =ã∞Î=ÙÅ∞, =„™êÎÅ

|Ç≤Ï+¯~°Ö’ K«∞~°∞‰õΩQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞. AÉ· • ãfiÜ«∞OQÍ We¡Å∞¡ uiy q Õj =„™êÎÅ#∞

¿ãHõiOz, "å\˜x +¨Ñ¶‘=∞OlÖò‰õΩ KÕ~°Û@O, PÖÏ KÕiÛ# |@ìÅ#∞ „Ñ¨[Å ã¨=∞Hõ∆OÖ’

JyflH˜ PÇ¨ïuKÕÛ HÍ~°º„Hõ=∂xfl „Ñ¨ ÕºHõOQÍ U~åÊ@∞ KÕã≤ q Õj =„™êÎÅ |Ç≤Ï+¨ ~°

HÍ~°º„Hõ=∂xfl L Œ$ «OQÍ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.Y ŒÌ~°∞ „Ñ¨Kå~°OÖ’ „Ñ¨ ÕºHõ „â◊ ŒÌK«∂áê~°∞,

ãfiÜ«∞OQÍ Y ŒÌ~°∞ èŒiOKå~°∞. Y ŒÌ~°∞ „ÑKå~°OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ «# ‰õΩ=∂Ô~ÎÅ ãÇÜ«∞O`À

„Ñ¨ ÕºHõ |wæx U~åÊ@∞ KÕã¨∞‰õΩx Ñ¨@ì g èŒ∞ÅÖ’, W «~° „QÍ=∂ÅÖ’ u~°∞QÆ∞ «∂

ã¨fi Õj =„ãÎ è•~° „Ñ¨Kå~° HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ KÕÑ¨\Ïì~°∞.

AÉˇ·^• ÉËQÆO Ñ¨~åÌ#+‘ =∞Ç≤Ïà◊ J~Ú#Ñ¨Ê\˜H˜ ÉèÏ~°`« *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ

x~°fiÇ≤ÏOz# ã¨ÉèíÅ∞ ã¨=∂"ÕâßÅxfl\˜Ö’ Éèí~°Î Àáê@∞ áêÖÁæ<åfl~°∞. W «~° =∞Ç≤Ïà◊Å∞

‰õÄ_® ã¨=∂"ÕâßÅÖ’ áêÖÁæ<Õ@∞ìQÍ „áÈ «ûÇ≤ÏOKå~°∞. Ñ¨Å∞ „áêO`åÅÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å

ã¨=∂"ÕâßÅ#∞ „Ñ¨ ÕºHõOQÍ U~åÊ@∞ KÕã≤ ã¨=∞~°÷=O «OQÍ P"≥∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. D

Ñ~°º@#ÅÖ’ „Ñ è•#OQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ „ÑÉèÏq «O KÕÜ«∞ „ÑÜ«∞uflOKå~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O

Ö’ áêÖÁæO@∞#fl ‰õΩ@∞OÉÏÅ`À ÑiK«Ü«∂Å∞ ÃÑOK«∞‰õΩx, P ‰õΩ@∞OÉÏÅ Ö’ =∞QÆ"å~°∞

JÔ~ã¨∞ìÅ∞ HÍ=@O, *·à◊§ÔHà◊§@O =Å# =∞Ç≤Ïà◊Å∞, ‰õΩ@∞Oc‰õΩÅ∞ ÉèíÜ«∞Ñ¨_»‰õΩO_®

è≥·~°ºO K≥áêÊ~°∞. ™êfi «O„`Àº Œº=∞HÍ~°∞Å ‰õΩ@∞OÉÏÅ ãÖˆH∆=∞O HÀãÖ, `å=Ú Pi÷Hõ

WHõ @¡#∞ Z Œ∞~˘¯O@∂ ‰õÄ_® ÉÏkè «∞Å‰õΩ ã¨Ç¨ÏHõiOKå~°∞.

D ã¨=∂"ÕâßÅÖ’ P"Õâ◊O, PÖ’K«#Å`À ‰õÄ_ç# „Ñ¨ãÖQÍÅ∞ KÕã¨∂Î =∞Ç≤Ïà◊Ö’¡

^è≥·~°º™êÇ¨Ï™êÅ#∞ #∂iáÈã¨∂Î, "åiÖ’ ^Õâ◊ÉèíH˜Î, `åºQÆx~°ux ÃÑOá⁄OkOKå~°∞.

ã¨fiÜ«∞OQÍ L Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ<Õ@∞ìQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ Ñ¨ÙiH˘ÖÏÊ~°∞. +¨Ñ¶‘=∞OlÖò "ÕkHõQÍ

=∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ ãO|OkèOz# ÑÅ∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ AÉ· • ÉËQÆO <åÜ«∞Hõ «fiO =Ç≤ÏOKå~°∞.

D ãO Œ~°ƒùOQÍ *·Å∞H "≥àÏ§eû =zÛ<å, áÈbã∞ ÖÏsîÅ ≥|ƒÅ f„= «#∞ K«qK«∂_®eû

=zÛ<å è≥·~°ºOQÍ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞.

ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~°À Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ „Ñ¨Éèí∞ «fi HõàÏâßÅÅ#∞ |Ç≤Ï+¨ iOz#

q^•º~°∞÷Å Ñ¨@¡ P"≥∞ „Ñ¨ ÕºHõ „â◊ ŒúK«∂áê~°∞. P q^•º~°∞÷Å HÀãÖ «=∞ +¨Ñ¶‘ =∞OlÖò

P=~°Ö’ *ÏfÜ«∞ HõàÏâßÅ „áê~°OaèOKå~°∞. P q^•º~°∞÷Å Éè’[# =ãüx ã¨fiÜ«∞OQÍ

K«∂âß~°∞. D ãÖ Œ~°ƒùOQÍ «# Ñ≤Å¡Å K« Œ∞=Ù ãÖ èŒºÅ#∞ ‰õÄ_® qã¨‡iOz *ÏfÜ«∞

ÉèÏ"åÅ‰õΩ „Ñ¨fHõÖ·# q^•º~°∞÷úÅ HÀãÖ x~°O «~°O „â◊q∞OKå~°∞. Pi÷Hõ W|ƒO Œ∞Å∞

K«∞@∞ì=Ú@ìQÍ „Ñu WO@ QÆ∞ÃÑÊ_»∞ aÜ«∞ºO ¿ãHõiOz H˘O «HÍÅO *ÏfÜ«∞ q^•ºãOã÷#∞

<≥@∞ìH˘KåÛ~°∞. HÍÅO QÆ_çKÕ H˘kÌ Pi÷Hõ WHõ @∞¡ q∞‰õΩ¯@O HÍ=@O, =∞~À"≥·Ñ¨Ù #∞O_ç

„a\©+¨µ „Ñ¨Éèí∞`åfikèHÍ~°∞Å "ÕkèOÑ¨ÙÅ∞ q∞uq∂~°@O`À P ãÖã÷Å∞ Z‰õΩ¯= HÍÅO

=∞#∞QÆ_» ™êyOK«ÖËHõáÈÜ«∂~Ú.

1928 <å\˜ ÑÖ_ç « "≥∂fÖÏÖò <≥„Ç¨ ã¨=∞iÊOz# x"ÕkHõ À =∞øÖÏ<å

+¨Ñ¶‘ ^•=Ón qÉèËkèOKå~°∞. JÑ¨Ê\˜ #∞O_ç PÜ«∞# HÍO„ÔQãπ áêsìH˜ Œ∂~°"≥∞ÿ J~°Ç¨Ï~ü

áêsìÖ’ KÕ~å~°∞. z=~°‰õΩ 1937Ö’ =∞øÖÏ<å +¨Ñ¶‘ ^•=Ók ~å[H©Ü«∂Å‰õΩ Ñ¨ÓiÎQÍ

Œ∂~°=∞Ü«∂º~°∞. PÜ«∞# =¸_»∞ ãO= «û~åÅ áê@∞ ~ÀQÆ„QÆã∞ÎÅ=fi@O`À zH «û HÀãO

JkèHõ =ºÜ«∞"≥∞ÿOk.

P HÍ~°OQÍ AÉ· • ‰õΩ@∞O|O Pi÷Hõ Ñïã≤÷u f„= "≥#∞HõÉÏ@∞#∞ K«q

K«∂ã≤Ok. P^•Ü«∞O ≥zÛÃÑ>Ëì <åºÜ«∞"å Œ =$uÎx = ŒÅ∞HÀ=@O, *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’

W «~°∞Å ã¨Ç¨ÏHÍ~°O ÖË‰õΩO_® HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOK«@O`À á⁄ Œ∞Ñ¨Ù KÕã≤# èŒ#O

HõiyáÈ=@O, J<å~ÀQÆºO =Å# J Œ#ÑÙ =ºÜ«∞O =ÚOK«∞‰õΩ ~å=@O`À P ‰õΩ@∞O|O

‰õΩ<åie¡áÈ~ÚOk. ~ÀA"åi [~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ ‰õÄ_® Hõ+ìOHÍQÍ ZO ŒiHÀ P„â◊Ü«∞O

HõeÊOz# +¨Ñ¶‘ =∞OlÖò Éèí=Oux J ≥ÌH˜zÛ, P ‰õΩ@∞O|O =∞~À z#fl QÆ$Ç¨ÏOÖ’H˜

x"åãO =∂~åÛeû =zÛOk. ‰õΩ@∞O| Pi÷Hõ Ñiã≤÷ «∞Å∞ ZO «QÍ kQÆ*Ïi<å, ãxflÇ≤Ï «∞Å

#∞O_ç QÍx, „Ñ¨Éèí∞ «fiO #∞O_ç QÍx ã¨Ç¨Ü«∞O ã‘fiHõiOK«_®xH˜ AÉ· • x~åHõiOKå~°∞.

z=iH PãÎO`å HõiyáÈ=@O`À q∞ye# H˘kÌáê\ Éèí∂q∞x J=Ú‡‰õΩx rq «

K«~°=∂OHõO QÆ_»áêeû=zÛOk. P Œ∞~°ƒù~° Ñiã≤÷uÖ’#∂ N=∞u AÉË • ÉËQÆO =∂ «$ Õâ◊

¿ã=‰õΩ Ys Œ∞ Hõ@ìÖË#O@∂, „ÑÉèí∞ «fiO, „Ñ=ÚY∞Å∞ JOkOK«=zÛ# Pi÷Hõ ãÇÜ«∂xfl

x~åHõiOz Hõ_»QÆO_»¡ rq`åxfl xâ◊≈|ÌOQÍ QÆ_çáê~°∞.

153 154


J Œ∞ƒù « HÍ~åºK«~°`À JO Œifl PHõ@∞ì‰õΩ#fl =∞Ç≤ÏàÏ<Õ «

ã¨Ü«∞º^£ Hõh*ò ÉËQÆO( 1890–1955)

*ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ã¨`åº„QÆÇ¨ÏŸ^Œº=∞"≥∞ÿ<å, ™êÜ«Ú^èŒ

áÈ~å@"≥∞ÿ<å U=∂„ «O "≥#∞HÍ_»ÖË Œ∞. „a\©+π =ºuˆ~HõáÈ~å@OÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ «=∞

„Ñ¨ ÕºHõ „ÑüÉèÏ™ê=∞~å÷ºÅ#∞ K«∂áê~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ J Œ∞ƒù « „Ñ¨ãÖQÍÅ`À „Ñ¨[Å#∞

PHõ@∞ì HÀ=@"Õ∞HÍ‰õΩO_®, «# HÍ~åºK«~°`À L Œº=∞ "åºÑ≤ÎH˜ `À_»Ê_ç# =∞Ç≤ÏàÏ

„Ñ¨=ÚY∞ÅÖ’ N=∞u ã¨Ü«∞º £ Hõh*ò ÉËQÆO XHõ~°∞.

1890Ö’ cÇ¨~ü ~åROÖ’ ã¨Ü«∞º £ Hõh*ò ÉËQÆO [x‡OKå~°∞. P"≥∞ ÉèÏ~° «

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ ã¨Ü«∞º £ =ÚÉÏ~°H± Ç¨ï¿ãû<£ =∞#∞=∞~åÅ∞. cÇ¨~ü ~åR

HÍO„ÔQãπ <Õ « ã¨Ü«∞º £ ã¨ÖÏ=ÙnÌ<£ Hõx+ì ™È Œi. z#fl =Ü«∞ã¨∞ûÖ’<Õ L~°∂Ì, J~°cƒ,

Ñï¬Ü«∞<£ ÉèÏ+¨ÅÖ’ P"≥∞ =∞Oz «sÊù Œ∞ á⁄O^•~°∞. ™È Œ~°∞_»∞ ã¨Ü«∞º £ ã¨ÖÏ=ÙnÌ<£

ã¨Ç¨ÏK«~°ºO =Å# „Ñ¨=ÚM *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ <Õ «Å∞ =∞øÖÏ<å J|∞Öò HõÖÏO P*Ï £,

=∞Ç¨`å‡QÍOnè, =∞øÖÏ<å =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ Jb, =∞øÖÏ<å ëœHõ ü JbÅ PÖ’K«#Å`À

PHõi¬ «∞ÅÜ«∂º~°∞. P „Ñ¨ÉèÏ=O`À ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ „H˜Ü«∂jÅHõ ã¨Éèíº «fiO

ã‘fiHõiOz „a\©+π =ºuˆ~Hõ áÈ~å\ÏÅ kâ◊QÍ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞.

ã¨fi Õj L Œº=∞OÖ’, =∞ Œºáê# x¿+ èŒ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ K«∞~°∞ÔH·# ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO

=Ç≤ÏOKå~°∞. dÖÏÑ¶¨ ü–ãÇÜ«∞x~åHõ~° L Œº=∞OÖ’ „HÜ«∂jÅHõ áê„ «#∞ áÈ+≤OKå~°∞.

„a\©+π áêÅ‰õΩÅ Œ∞â◊Û~°ºÅ#∞ q=∞i≈ã∂Î P"≥∞ KÕã≤# „ÑãOQÍÅ∞ Ü«Ú=f–Ü«Ú=‰õΩÅ#∞

L ÕÎ[Ñ¨~åÛ~Ú. QÆ$Ç≤Ï∞Å HÀãÖ P"≥∞KÕã≤# „Ñ¨ ÕºHõ „Ñ¨ãÖQÍÅ∞ ‰õΩ@∞O| „ã‘ÎÅ#∞

ZO «QÍ<À PHõ@∞ì‰õΩx dÖÏÑ¶ ü áÈ~å@OÖ’ áêÖÁæO@∞#fl «=∞ a_»¤Å#∞, Éèí~°ÎÅ#∞,

`À|∞@∞ì=ÙÅ#∞ K«∂ã≤ QÆ~°fiÑ_»@"Õ∞ HÍ‰õΩO_®, ãfiÜ«∞OQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ HÍ~Àº#∞‡Y∞Å#∞

KÕÜ«∞QÆeQÍ~Ú.

P"≥∞ «# L ÕÎl « „Ñ¨ãÖQÍÅ`À ãïÃÑ@∞ìHÀ‰õΩO_® HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ ã¨fiÜ«∞OQÍ

áêÖÁæ<åfl~°∞. Pâ◊Ü«∂Å#∞ PK«~°Ö’ K«∂Ñ≤ ZO^ŒiHÀ =∂~°æ^Œ~°≈‰õΩÅÜ«∂º~°∞.

*ÏfÜ≥∂ ŒŒº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ ™êy# Ñ¨Å∞ áÈ~å\ÏÅ x~°fiÇ¨ÏÖ’ ã¨=∞~°ú « K«∂áê~°∞.

D "Õ∞~°‰õΩ ÅHõ∆º™ê èŒ# Ñ@¡ Œ$_è»nHõ∆ À ÑxKÕã∂Î cÇ~üÖ’x *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞ÅÖ’

J„QÆ™ê÷#OÖ’ xÅz „Ñ¨=ÚY =∞Ç≤ÏàÏ <åÜ«∞‰õΩ~åeQÍ ¿Ñ~åæOKå~°∞.

„Ñ¨=ÚY ™êfi`«O„`«º ã¨=∞~°Ü≥∂^èŒ∞_»∞, Éèí~°Î iÜ«∂ã¨`ü Ç¨ï¿ãû<£`À HõÅã≤

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ñ=ÚY áê„ « =Ç≤Ïã∞Î#fl ã=∞Ü«∞OÖ’ PÜ«∞# 1931Ö’ PHõã≤‡HõOQÍ

=∞~°ÕKå~°∞. P Œ∞ã¨ûOÑ¶∞@# P"≥∞#∞ =∂#ã≤HõOQÍ KåÖÏ ≥|ƒfã≤Ok. P ã≤÷u

#∞O_ç P"≥∞ =∞m§ HÀÅ∞HÀÖË Œ∞.

P «~°∞"å « „áêÑÖzHõ q+¨Ü«∂Å q∂ Œ Ñ¨ÓiÎQÍ Pã¨HÎ HÀÖ’Ê~Ú# P

L Œº=∞HÍi˜ „Hõ=∞OQÍ ~å[H©Ü«∂Å‰õΩ Œ∂~°=∞Ü«∂º~°∞. P q èŒOQÍ „áêÑÖzHõ

q+¨Ü«∂Å‰õΩ Œ∂~°"≥∞ÿ# N=∞u ã¨Ü«∞º £ Hõh*ò ÉËQÆO 1955Ö’ z=iâßfiã¨ q_çKÕ=~°‰õΩ

xÜ«∞=∞x+ìÅ`À è•i‡Hõ rq «O QÆ_çáê~°∞.

<å Éèí~°Î HÀÅ∞‰õΩO\Ï~°x <å‰õΩ #=∞‡HõO LOk. PÜ«∞# „a\©+π "åà◊§`À áÈ~å_ç#>Ëì,

=∞$ «∞º=Ù`À ‰õÄ_® áÈ~å_ç q[Ü«∞O ™êkèOK«QÆÅ~°∞. XHõ"Õà◊ =∞$ «∞º=Ù Õ ÃÑ·KÕ~Ú

J~Ú#@ì~Ú Õ, Q“~°=„Ñ¨ Œ"≥∞ÿ# rq «O ™êyOKÕ L Œº=∞HÍ~°∞xH˜ ÅaèOKÕ =∞~°O,

Ñ¨kHÍÖÏÅ áê@∞ xHõ$+¨ìOQÍ QÆ_ç¿Ñ ÉèíÜ«∞OHõ~° ÉÏxã¨ rq`«O HõO>Ë ZO`À

L#fl «"≥∞ÿOk. – ÉËQÆO =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ PÅO.

155 156


J™ê è•~° Õâ◊ÉèíHÎH˜ JÑ¨Ó~°fi zÇ¨ÏflO

ã¨H©<å Å∞HÍ‡x(1865–1960)

™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ Pk #∞O_ç „Ñ è•# áê„ « =Ç≤ÏOz# «Ü«∂ºc ‰õΩ@∞O|O

Ñ¨Å∞=Ù~°∞ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH˜ JOH˜ «O KÕã≤Ok. D =∞Ç≤Ïà◊Ö’¡ Ô~O_»∞

Ñ¨ Œ∞Å∞ ^•@x =∞Ç≤Ïà◊Å #∞O_ç Ü«∞#Éè· UO_»¡ ÃÑ^•Ì"≥∞ =~°‰õΩ L<åfl~°∞. J q èŒOQÍ

ÃÑ ŒÌ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’‰õÄ_® *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ ÉËQÆO ã¨H©<å Å∞HÍ‡x

XHõ~°∞.

ÉËQÆO ã¨H©<å Å∞HÍ‡x 1865 „áêO «OÖ’ [x‡OKå~°∞. P"≥∞ ™êfi «O„`À Œº=∞

<Õ « |„ Œ∞nÌ<£ «Ü«∂ºc ‰õΩ=∂Ô~Î. «O„_ç *ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ#∞ z#fl<å>Ë JOkÑÙK«∞Û‰õΩ#fl

P"≥∞ QÍOnè Ñ≤Å∞Ñ¨Ù "Õ∞~°‰õΩ 1930Ö’ QÆ∞[~å üÖ’ ™êy# q Õj =ã¨∞Î |Ç≤Ï+¨ ~°,

=∞ Œºáê# x¿+ èŒ L Œº=∂ÅÖ’ „HÜ«∂jÅHõ áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞. JÑC_»∞ P"≥∞ =Ü«∞ã∞û

65 ãÖ= «û~åÅ∞. D L Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ ÃÑ ŒÌ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ ‰õÄ_® q Õj =ã¨∞Î=ÙÅ

q„HõÜ«∞âßÅÅ, =∞^Œºáê# q„HõÜ«∞ˆHO„^•Å Z^Œ∞@ Ñ≤ÔH\ÕQ∑ [~°∞Ñ¨Ù`«∂ =∞O_»∞

>ˇO_»Å#∞ ‰õÄ_® ÖˇHõ KÕÜ«∞Hõ L Œºq∞OKå~°∞. QÆ∞[~å üÖ’ q Õj =ã¨∞Î |Ç≤Ï+¨ ~°‰õΩ,

=∞ èŒºáê# q„HõÜ«∞âßÅÅ = ŒÌ Ñ≤H˜\ÕQ∑ HÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ „¿Ñ~°QÍ xÅz# P"≥∞#∞

J_»∞¤HÀ"åÅx áÈbã¨∞Å∞ JÔ~ã¨∞ì KÕâß~°∞. „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ =ºuˆ~HõOQÍ âßOu Éèí„ Œ «Å‰õΩ

ÉèíOQÆO HõeæOKå~°#fl <Õ~å~ÀÑ¨ KÕã≤ UHõÑ¨Hõ∆ qKå~° [iáê~°∞.

P"≥∞‰õΩ <åÅ∞QÆ∞ =∂™êÅ Hõiî# HÍ~åQÍ~° tHõ∆, =O Œ~°∂áêÜ«∞Å [i=∂<å

qkèOKå~°∞. D "å~°Î QÆ∞[~å ü ~åROÖ’ ãÖK«Å#O ã¨$+≤ìOzOk. „Ñ¨[Å∞ P„QÆÇ¨"Õâß

Å#∞ =ºHõÎOKÕâß~°∞. „a\©+π <åºÜ«∞=º=ã÷#∞, „ÑÉèí∞`åfixfl Œ∞Ü«∞ºÑ_»∞ «∂, ãH©<å ÉËQÆO‰õΩ

qkèOz# tHõ∆#∞ ~°^Œ∞Ì KÕÜ«∂eûOkQÍ „Ñ¨[Å∞ L^Œºq∞OKå~°∞. *ÏfÜ≥∂ ^Œº=∞

<åÜ«∞‰õΩÅO`å P"≥∞ tHõ∆#∞ ~° Œ∞Ì KÕÜ«∂eûOkQÍ _ç=∂O_£ KÕâß~°∞. P"≥∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ

JÉèíºi÷¿ãÎ tHõ∆ «yæOK«QÆÅ J=HÍâßÅ∞<åfl, P "Õ∞~°‰õΩ „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ q[˝Ñ≤Î KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ

ã¨H©<å ÉËQÆO x~åHõiOKå~°∞.

P ãÖ^Œ~°ƒùOQÍ J=∞‡#∞ x~Àkè¿ãÎ P"≥∞ P~°OaèOz# HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞

H˘#™êyOK« _®xH˜ "Õ∞=Ú<åflO. =∞=∞‡efl ‰õÄ_® JÔ~ã¨∞ì KÕÜ«∞O_ç. =∂‰õÄ tHõ∆Å∞

qkèOK«O_ç, JO@∂ ÉèÏs ãÖYºÖ’ QÆ∞[~å ü Ü«Ú= « =ÚO Œ∞‰õΩ =zÛOk. =∞Ç≤Ïà◊Å∞

„ÑÉèí∞ «fi K«~°ºÅ q∂ Œ x~°ã# =ºHõÎOKÕã∂Î q~°∞K«∞‰õΩÑ_®¤~°∞. z=~°‰õΩ „ÑÉèí∞ «fiO ky~åHõ

«Ñ¨ÊÖË Œ∞. P"≥∞‰õΩ qkèOz# Hõiî# *·Å∞ tHõ∆#∞ HÍ™êÎ ™ê=∂#º *·Å∞tHõ∆QÍ =∂~°ÛHõ

«ÑÊÖË Œ∞.

D "Õ∞~°‰õΩ ' «Ü«∂ºc˚ Ñï"å~°O ã¨Éèí∞ºÅ∞ J™ê è•~° è≥·~°º ™êÇ¨Ï™êÅ#∞

„Ñ Œi≈OKå~°∞..— JO@∂ QÍOnèr #∞O_ç „Ñâ◊OãÅO Œ∞‰õΩ#fl ãH©<å ÉËQÆO, *ÏfÜ≥∂ Œº=∞

ãOÑ¶∞@#ÅxflO\Ö’ „Ñ=ÚY áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞. =∞ èŒºáê# x¿+ èŒ L Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ

"≥·„âß~ÚH QÆ∞[~å ü ~åR =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ~åã≤# Kåi„`å «‡Hõ ÖËY q∂ Œ Jq∂<å «Ü«∂ºc`À

áê@∞QÍ ã¨H©<å Å∞HÍ‡x ‰õÄ_® =∞Ç¨ «∞‡x q[˝Ñ≤Î "Õ∞~°‰õΩ ãÖ «HõO KÕâß~°∞. QÍOnèrx

„a\©+π „Ñ¨Éèí∞ «fiO JÔ~ã¨∞ìKÕÜ«∞QÍ QÆ∞[~å üÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å`À ÉèÏs ã¨=∂"Õâßxfl P"≥∞

U~åÊ@∞KÕã≤ „Ñ¨Éèí∞ «fi "≥·Yix f„=OQÍ q=∞i≈ã¨∂Î f~å‡#O KÕ~ÚOKå~°∞.

JÑÓ~°fi`åºQÍÅ Ñ¶e «OQÍ ™êfi «O„ «ºO ã≤kúÌOKåHõ, Õâ◊O Ô~O_»∞QÍ peáÈ=@O

Ñ¨@¡ P"≥∞ ZO`À "åº‰õΩÅ « K≥O^•~°∞. P «~°∞"å « P"≥∞ «# ã¨=∞Ü«∂xfl ™ê=∂lHõ

¿ã=‰õΩ JOH˜ «O KÕâß~°∞. 1960 Ñ¶≤„|=i 6# Hõ#∞fl=¸¿ãO « =~°‰õÄ „Ñ¨*Ï¿ã=Ö’

QÆ_çÑ≤# N=∞u ã¨H©<å Å∞HÍ‡x `åºQÆO z~°ã¨‡~°©Ü«∞O.

157 158


*ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH˜ ã¨~°fiO ã¨=∞iÊOz# q «~°je

P=∞<å Y∞ˆ~+≤(1905– 1967)

Ñ¨~å~Ú áêÅ‰õΩÅ #∞O_ç Õâßxfl q=ÚHÎ KÕÜ«∂Å#fl |Å"≥∞ÿ# HÍOHõ∆ P<å_»∞

ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ =∞<ÀÉèÏ"åÅ#∞ |ÅOQÍ „Ñ¨ÉèÏq`«O KÕã≤Ok. P ÉèÏ=# ¿ãfiK«Ûù–

™êfi «O„`åºÅ#∞ ™êkèOKÕO Œ∞‰õΩ «=∞ „áêÏÅ#∞ Ãã· «O JiÊOK«_®xH˜ "≥#∞HÍ_»x

Ü«Ú= «#∞ XHõ"≥·ÑÙ, =∞Ç «∞‡x PÇ≤ÏO™êÑ ä•# Hõ+ì#ëêìÅ‰õΩ ÉèíÜ«∞Ñ_»‰õΩO_® =ÚO Œ∞‰õΩ

™êy# „Ñ[Å#∞ =∞~À"≥·ÑÙ L Œº=∞ kâ◊QÍ LÑ„Hõq∞OÑ KÕã≤Ok. ÉèÏ~° « Õâ◊O "≥Ú`åÎxfl

P=iOz# P J Œ∞ƒù « "å`å=~°O q ÕâßÅÖ’ LO@∞#fl ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ#∂ |ÅOQÍ

`åHÕk. =∂ «$Éèí∂q∞ Ñ¨@¡ U~°Ê_ç# P =∞<ÀÉèÏ"åÅ∞ q ÕâßÅÖ’ L#fl"åà◊§#∞ ‰õÄ_®

JHõ _» #∞O_ç „a\©+µ „ÑÉèí∞ «fiO q∂ Œ áÈ~å\ÏxH ÑÙiH˘ÅÊQÍ, q ÕâßÅÖ’ ã≤÷~°x"åãO

U~åÊ@∞ KÕã¨∞‰õΩ#fl"åà◊§#∞ ã¨fi ÕâßxH˜ ~°Ñ≤ÊOKå~Ú. D q èŒOQÍ q=ÚHÎ áÈ~å@OÖ’

ÉèÏQÆ™êfi=ÚÖÜÕ∞ºO Œ∞‰õΩ ãfi Õâ◊O uiy=zÛ# ‰õΩ@∞O|OÖ’x ãÉèí∞º~åÅ∞ P=∞<å Y∞~+≤.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH˜ ãÖÑ¨Ó~°‚ rq`åÅ#∞, èŒ#ãÖÑ¨ ŒÅ#∞ Ñ¨ÓiÎQÍ ã¨=∞iÊO

K«∞‰õΩ#fl ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok# z<åfli P=∞<å Y∞ˆ~+≤. P"≥∞ «O„_ç W=∂"£∞ J|∞ÌÖò

MÏk~ü ŒHõ∆Ï„Ñ¶≤HÍÖ’ Jˆ~aÜ«∂ QÆ∞„~åÅ "åºáêi. PÜ«∞# z#fl ‰õΩ=∂Ô~Î P=∞<å.

ŒHõ∆Ï„Ñ¶≤HÍÖ’ =~°‚ q=Hõ∆ «‰õΩ =ºu~HõOQÍ ™êy# áÈ~å@OÖ’ W=∂"£∞ MÏk~ü QÍOnèrH

„H˜Ü«∂jÅHõ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOkOKå~°∞. ÅHõ∆ÖÏk ~°∂áêÜ«∞Å ÖÏÉèÏÅ∞ Pi˚OzÃÑ>Ëì ÉèÏs

"åºáê~åxfl `«ºlOz „a\©+π „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ =ºuˆ~HõOQÍ ™êQÆ∞`«∞#fl áÈ~å@OÖ’

ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO =Ç≤ÏOKÕO Œ∞‰õΩ ‰õΩ@∞O|O`À ã¨Ç¨ QÍOnèr "≥O@ PÜ«∞# WO_çÜ«∂

=KÕÛÜ«∞QÍ U_»∞ ãÖ= «û~åÅ =Ü«∞ã¨∞¯~åÖ·# P=∞<å ‰õÄ_® «e¡ «O„_»∞Å "≥O@

«~°e=KåÛ~°∞.

™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ P=∞<å Y∞ˆ~+≤ åºQÆ=∞Ü«∞ áê„ «#∞ ≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ =ÚO Œ∞

P<å_»∞ ŒH∆Ï„Ñ¶≤HÍÖ’ P"≥∞ ‰õΩ@∞O| Ñïã≤÷ «∞Å∞, JHõ _» =~°‚q=Hõ∆ «‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ

QÍOnèr`À HõÅã≤ P ‰õΩ@∞Oc‰õΩÅ∞ ™êyOz# áÈ~å@O, P «~°∞"å « ÉèÏ~° « ÕâßxH˜

~å=@O, WHõ _» Ñïã≤÷ «∞Å‰õΩ P ãÖÑ¨#fl ‰õΩ@∞O| ã¨|∞ºÅ∞ JÅ"å>ÿ# q è•#O

≥Å∞ã∞HÀ"åeû LOk. D Ñiã≤÷ «∞Å#∞ =∞Ç`å‡ QÍOnè D „HOk q èŒOQÍ q=iOKå~°∞.

ŒHõ∆Ï„Ñ¶≤HÍÖ’ W=∂O QÍiÅ∞¡ POˆQ¡Ü«ÚÅ Ñ¨ Œ÷uÖ’ x~å‡"≥∞ÿOk. W=∂O

QÍi ÉèÏ~°º z#flÑ¨Ê\˜#∞O_ç POˆQ¡Ü«∞ sui"åAÅ`À ‰õÄ_ç# rq`åxfl J#∞ãïã¨∞Î#

=ºHÎ. á¶êu=∂, P=∞<å "åi ‰õΩ=∂Ô~ÎÅ∞. POˆQ¡Ü«∞ Ñ≤Å¡Å Ñ¨ ŒÌ «∞ÅÖ’ "åi~°∞=Ùi

ÃÑOÑ¨HõO ™êyOk. ã¨~°fi ã¨∞YÉè’QÍÅ Sâ◊º~°º=O «"≥∞ÿ# rq`åxfl «filOz Ñ¶H©~°∞

rq`åxfl J=ÅOaèOK«@O ã∞ÅÉèí"≥∞ÿ# Ñx HÍ Œ∞. XHõ ™êi Œ$_è»ãOHõÅÊO KÕã∞‰õΩ<åflHõ

W=∂O QÍiH˜ Jk U=∂„ «O ÃÑ ŒÌÑ¨x HÍ Œ∞. <Õ#∞ *’Ç¨Ï<£û|~üæ = Œe á¶ÈxH±û‰õΩ

x"åãÖ =∂~°ÛQÍ<Õ W=∂O ™êÃÇÏÉò ‰õÄ_® <å`Àáê@∞QÍ LO_ÕO Œ∞‰õΩ x~°‚Ü«∞O

fã∞‰õΩ<åfl~°∞. PÜ«∞# Œ$_è»xâ◊ÛÜ«∞O QÆ∞iOz Ziy LO_ç ‰õÄ_® PÜ«∞#‰õΩ U q èŒOQÍ

["åa"åfiÅ#fl PO^Àà◊# <åÖ’ LO_Õk. rq «OÖ’ Z@∞=O\˜ Hõ+ìO#+ìO Z~°∞QÆx

=ºHÎ J#O « Sâ◊fi~åºxfl = Œe á¶ÈxH±ûÖ’ XHõ =∞EÌ~üQÍ rq «O ZÖÏ QÆ_»Ñ¨QÆÅ~°∞.

PÜ«∞#‰õΩ á¶ÈxH±û Hõ~îÀ~° rq «O QÆ∞iOz ≥eáê#∞. á¶ÈxH±û ~å_®xH q∂~°∞ ãfiÜ«∞OQÍ

x~°‚~ÚOK«∞‰õΩ#fl@ì~Ú Õ Ç¨r ™êÃÇÏÉÏ (W=∂O QÍi ÉèÏ~°º), ‰õΩ=∂Ô~ÎÅ∞ á¶êu=∂,

P=∞<å ãÖQÆ ÕO@x „Ñ¨tflOKå. JO Œ∞‰õΩ ã¨=∂ è•#OQÍ '<å‰õΩ ÉèíQÆ=O «∞x q∂ Œ

Ñ¨ÓiÎ qâßfiã¨=ÚOk. q∂~°∞ Ç¨r ™êÃÇÏÉÏ#∞ Ñ¨ÓiÎQÍ Z~°∞QÆ~°∞. <Õ#∞ ZHõ _» L<åfl,

U ã≤÷uÖ’ L<åfl JHõ _» LO_ÕO Œ∞‰õΩ P"≥∞ ã¨ • «Ü«∂~°∞QÍ LO\Ï~°∞. =∞# ãÖÑ¶∞~°¬

JO «O ZÑC_À =∞#ÔH=iH© ≥eÜ«∞ Œ∞. <å QÆ∞„~åÅ "åºáê~åxfl <Õ#∞ WOHÍ H˘#™êyOK«

159 160


ÖË##∞‰õΩO@∞<åfl#∞. =∞~À "åºáê~°O P~°OaèOK« ÖË#∞. XHõ ã¨ åº„QÆÇ≤Ï Jxfl ~°HÍÅ

q„âßO «∞Å∞, Sâ◊fi~°ºO, èŒ#ãÖÑ¨ ŒÅ q∂ Œ HÀiHõÅ#∞ åºQÆO KÕÜ«∂e. — Jx W=∂O

™êÃÇÏÉò J<åfl~°∞. D ã¨=∂^è•#O`À <åÔHO`À ãÖ`À+Ö HõeyOk. <å á¶ÈxH±û

ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å‰õΩ ‰õÄ_® D q+¨Ü«∞O QÆ∞iOz ~åâß. =∂ „Ñ¨Ü≥∂QÍxfl, =∂ xâ◊ÛÜ«∂xfl

"åà◊§O`å ™êfiQÆuOKå~°∞. D q èŒOQÍ W=∂O ™êÃÇÏÉò PÜ«∞# Ñï"å~°O =∂ "≥O@

=KÕÛâß~°∞.

á¶ÈxH±ûÖ’ W=∂O ™êÃÇÏÉò q∞QÆ å ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å`À ã¨=∂#OQÍ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO

=Ç≤ÏOKå~°∞. á¶ÈxH±ûÖ’ =∂ QÆ$Ç¨Å∞ H˘O_» q∂ Œ LO_Õq. „Ñü =ºHÎ «# "å_»HõO

HÀãO hà◊§#∞ ãfiÜ«∞OQÍ H˘O_» ky "≥o§ HO Œ #∞O_ç ÃÑ·H ≥K«∞ÛHÀ"åe. P ã=∞Ü«∞OÖ’

W=∂O ™êÃÇÏÉò P~ÀQÆºO ÉÏQÍÖË‰õΩ<åfl „Ñü~ÀA L ŒÜ«∞O Ñ¨Ó@ |ÔH¯@¡Ö’ hà◊√§Ñ¨\ì

50 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞Î‰õΩ "≥∂ã¨∞H˘KÕÛ"å~°∞....P„â◊=∞ x"åã¨∞ÅO`å Ü«Ú=‰õΩÅ∞QÍx

Ü«Ú= «∞Å∞ QÍx, #=Ü«Ú=‰õΩÅ∞QÍx, =$ Œ∞úÅ∞QÍx U^À XHõ Ñ¨x KÕÜ«∂Å#flk

Jx"å~°ºO.

W=∂O ™êÃÇÏÉò, Ç¨Ïr ™êÃÇÏÉÏ, á¶êu=∂, P=∞<å =Ú„ ŒÏÅÜ«∞OÖ’ Ñ¨x

KÕ¿ã"å~°∞. W=∂O ™êÃÇÏÉò HõOáÈlOQ∑ Ñx <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞. PÜ«∞# ÖÏO\ ãfiÉèÏ=OQÆÅ

=$ Œ∞úÅ∞ HõOáÈlOQ∑ <Õ~°∞ÛHÀ=_»O Pâ◊Û~°ºHõ~°O. PÜ«∞# ‰õΩ@∞O|O =∂O™êÇï.

J~Ú Õ á¶ÈxH±ûÖ’ "å~°∞ =∂O™êxfl =O_ç#@∞ì <å‰õΩ QÆ∞~°∞ÎÖË Œ∞. JO «=∂„`å# è•i‡Hõ

q+¨Ü«∂ÅÖ’ PÜ«∞#‰õΩ Ñ¨\ìOÑ¨Ù ÖË Œx HÍ Œ∞. PÜ«∞# #=∂*ò KÕÜ«∞‰õΩO_® ZÑ¨C_»∂

LO_»ÖË Œ∞. PÜ«∞# Ñï"å~°O ‰õÄ_® LÑ¨"åãÖ áê\ÕK«‰õΩO_® ZÑ¨C_»∂ LO_»ÖË Œ∞.

P„â◊=∞"åã∞Å r=#â‹·ex áê\ã∂Î ‰õÄ_®, W™ê¡O è•i‡Hõ PÖ’K«#ÅÖ’x qâßÅ`åfixfl

"å~°∞ Œ~°≈hÜ«∞O QÍqOKå~°∞.

W=∂O ™êÃÇÏÉò =ºHÎ «fiO, |e^•#O =∞iH˘xfl ÑsHõ∆Å‰õΩ QÆ∞iHÍ"åeû LO_çOk.

1914Ö’ Jã¨Å∞ Ñ¨sHõ∆ "åi Z Œ∞@ xezOk. P„â◊=∞OÖ’x J «ºkè‰õΩÅ∞ P„â◊=∞O

= Œe ÉèÏ~° « ÕâßxH˜ uiy "≥à◊§_®xH˜ x~°‚~ÚOKå~°∞. W=∂O ™êÃÇÏÉÏ‰õΩ ŒHõ∆Ï„Ñ¶≤HÍ

ã¨fiO « Õâ◊"≥∞ÿáÈ~ÚOk. Ç¨r ™êÃÇÏÉÏ, á¶êu=∂, P=∞<åÅ‰õΩ ÉèÏ~° « Õâ◊O Uq∂

≥eÜ«∞x JÑïz « Õâ◊O. "åiH˜ U ÉèÏ~°fÜ«∞ ÉèÏ+¨Ö’ ‰õÄ_® „Ñ¨"Õâ◊O ÖË Œ∞. POQÆ¡O,

_»Kü ÉèÏ+Å∞ «ÑÊ =∞~˘Hõ ÉèÏ+ "åiH ≥eÜ«∞x Ñiã≤÷u. J~Ú<å ‰õΩ@∞O| ã"Õ∞ «OQÍ

ÉèÏ~° « Õâ◊O "≥àÏ§Å#fl x~°‚Ü«∞O fã¨∞HÀ_®xH˜ W=∂O ™êÃÇÏÉò‰õΩ Hõ∆O Ñ¨@ìÖË Œ∞.

ã¨ åº„QÆÇ¨ÏO, Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº «Å HÀãÖ PÜ«∞# KÕã≤# =∞Ç¨`åºQÆq∞k.

ã¨|~°‡f P„â◊=∞OÖ’x „Ñü XHõ iH© PÜ«∞# k#K«~°º QÆ∞iOz ≥Å∞ã¨∞...

JÖÏ¡ Ñ¨@¡ JkèHõ „â◊ •úà◊√"≥·# PÜ«∞# Ç¨Ï$ ŒÜ«∞O ã¨fiK«Ûù"≥∞ÿ#k. P„â◊=∞ xÜ«∞=∞

x|O èŒ#Å Ñ¨@¡ PÜ«∞# qâßfiãÖ =∞iO « Œ$_è»O HÍ™êyOk.(Collected works of Mahathma Gandhi, Govt. of India Publications and

Bharath Ke Swatantra Samgram me Muslim Mahilavonka Yogdaan : Page. 225 )

P q èŒOQÍ ŒH∆Ï„Ñ¶≤HÍ #∞O_ç ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’x ã¨|~°‡u P„â◊=∞O KÕi#

W=∂O ™êÃÇÏÉò ‰õΩ@∞O|OÖ’x z#fl ‰õΩ=∂Ô~Î P=∞<å. 1914Ö’ ã¨|~°‡u P„â◊=∂xH˜

=KÕÛãïH˜ P"≥∞ =Ü«∞ã¨∞û ã¨∞=∂~°∞ ˘q∞‡k ãÖ= «û~åÅ∞. P"≥∞ P„â◊=∞OÖ’ QÍOnèr

Ñ¨~°º"ÕHõ∆Ö’ ÃÑiQÍ~°∞. W=∂O ‰õΩ@∞O|O JÅ<å\˜ ãÖÑ¨#fl rq`åxfl qã¨‡iOz

Hõiî# «~°"≥∞ÿ# P„â◊=∞ rq «O ã‘fiHõiOzOk. P„â◊=∞ "å`å=~°OÖ’ P=∞<å‰õΩ =∞Ç`å‡

QÍOnè „¿Ñ=∂aè=∂<åÅ `Àáê@∞QÍ „Ñ¨=ÚY *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å ÑïK«Ü«∞ ÉèÏQÆºO

^ŒH˜¯Ok. P „Ñ¨ÉèÏ=O, `«e¡`«O„_»∞Å `åºQÆQÆ∞ÏÅ#∞ ãÖ`«iOK«∞‰õΩ#fl P"≥∞ Ju

ãÇÏ[OQÍ *ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ#∞ ÑÙHÑÙK«∞Û‰õΩ<åfl~°∞. P„â◊=∞OÖ’ LO@∂ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞

HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅÜ«∂º~°∞. =∞Ç¨ «∞‡x xˆ~Ìâ◊OÖ’ P"≥∞ Ñ¨Å∞ ÉÏ èŒº «Å#∞


*ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ Ñ¨Å∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î#fl Ü«Ú=

L Œº=∞HÍ~°∞Å∞, QÆ∞[~å ü‰õΩ K≥Ok# QÆ∞ÖÏ"£∞ ~°ã¨∂Öò Y∞ˆ~+≤x P=∞<å q"åÇ¨ÏO

KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. 1924 "Õ∞ 31# [iy# D q"åÇ¨xfl W=∂O ™êÃÇÏÉò ™È Œ~°∞x

ÇÏŸ^•Ö’ QÍOnèr ãfiÜ«∞OQÍ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. =∞Ç «∞‡_»∞ Jq„âßO «OQÍ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’

x=∞QÆfl"≥∞ÿ L<åfl P=∞<å‰õΩ ãÖ|OkèOz# „Ñü q+¨Ü«∂xfl QÆ∞~°∞ÎÃÑ@∞ì‰õΩx P"≥∞‰õΩ

Z@∞=O\˜ J™œHõ~°ºO HõÅ∞QÆ‰õΩO_® K«∂âß~°∞. P"≥∞#∞ ã¨fiO « a_»¤ÖÏ ÑïQÆÕz#

=∞Ç¨ «∞‡_»∞ PáêºÜ«∞ «#∞ JOkOKå~°∞.

Éèí~°Î QÆ∞ÖÏO ~°ã¨∂Öò`Àáê@∞QÍ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ñ¨ «ºHõ∆OQÍ áêÖÁæx «O„_ç,

Éèí~°ÎÅ`Àáê@∞QÍ `å#∞ *·Å∞ÔHàÏ§Åx P=∞<å Y∞ˆ~+≤ ZO «QÍ PHÍOH∆Oz<å P"≥∞‰õΩ

QÍOnèr J#∞=∞u JO « «fi~°QÍ ÅaèOK«ÖË Œ∞. P„â◊=∞OÖ’x =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ *·Å∞ÔHà◊§_®xH

JÑ¨Ê\’¡ QÍOnèr JOwHõiOK«ÖË Œ∞. P HÍ~°OQÍ «#‰õΩ J#∞=∞u W"åfieûOkQÍ

161 162


P=∞<å Ñ¨Å∞=∂~°∞¡ QÍOnèrx „|u=∂_®eû =zÛOk. P"≥∞ QÆ~°ƒù=uQÍ L#flÑ¨C_»∞,

P «~°∞"å « ÉÏeO «QÍ L#flÑ¨C_»∞ ‰õÄ_® „a\©+¨µ =ºuˆ~Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ áêÖÁæx

*·Å∞‰õΩ "≥à◊§_®xH˜ J#∞=∞u W"åfieûOkQÍ P"≥∞ QÍOnèrx Ñ¨Å∞=∂~°∞¡ HÀ~°∞ «∂

=KåÛ~°∞.

1930Ö’ ™êy# ^ŒO_çÜ«∂„`« ãÖ^Œ~°ƒùOQÍ P„â◊=∞"åã¨∞Å∞ ‰õÄ_® P

HÍ~°º„Hõ=∞OÖ’ áêÖÁæ<åÅx QÍOnèr PHÍOH∆OKå~°∞. P Ü«∂„ «Ö’ áêÖÁæ#fl P=∞<å

«O„_ç W=∂O ™êÃÇÏÉò#∞ áÈbã¨∞Å∞ x~°ƒ èŒOÖ’H˜ fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. PÜ«∞# x~°ƒO èŒOÖ’

LO_»QÍ<Õ P<å~ÀQÆºO`À ÉÏ èŒÑ¨_»∞ «∂ 1931 _çÃãO|~°∞ XHõ\˜# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

JO`«‰õΩ =Ú#∞Ñ¨Ù P=∞<å `«e¡ ‰õÄ_® Hõ#∞fl=¸Ü«∞@O`À P=∞<å, á¶êu=∂Å∞

«e¡ «O„_»∞Å#∞ H˘Ö’Ê~Ú# "å~°Ü«∂º~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Éèí~°Î QÆ∞ÖÏO ~°ã¨∂Öò ‰õÄ_®

*·Å∞ áêÅÜ«∂º~°∞. JÑ¨C_»∞ ‰õÄ_® a_»¤ À ã¨Ç¨ *·Å∞‰õΩ "≥àı§O Œ∞‰õΩ J#∞=∞u=fi=∞x

P=∞<å Y∞ˆ~+≤ QÍOnèrx Ji÷OKå~°∞.

z=~°‰õΩ QÆ∞[~å üÖ’ q Õj=ã∞Î ÉÇ≤Ï+¯~°, =∞ èŒºáê# x¿+ ŒO HÀ~°∞ «∂ Ñ≤H\OQ∑

x~°fiÇ¨Ï‰õΩ =∞Ç¨`å‡QÍOnè QÆ∞[~å ü =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ J#∞=∞u WKåÛ~°∞. P ãÖ Œ~°ƒùOQÍ

PÜ«∂ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ P=∞<å Y∞ˆ~+≤ L`åûÇ¨ÏOQÍ áêÖÁæ<Õ J=HÍâ◊O ÅaèOzOk.

QÆ∞[~å ü‰õΩ K≥Ok# «Ü«∂ºc˚ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok# Ô~Ç¨Ï<å «Ü«∂ºÉò Jb, Ç¨Ïq∂^•

«Ü«∂ºcÅ`À HõÅã≤ P=∞<å P HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ K«∞~°∞‰õΩQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞. D ãO Œ~°ƒùOQÍ

P"≥∞ Z<åflà◊§#∞OKÀ Z Œ∞~°∞ K«∂ã¨∞Î#fl J=HÍâ◊O ÅaèOzOk. P=∞<å#∞ áÈbã¨∞Å∞

JÔ~ã¨∞ì KÕÜ«∞QÍ <åºÜ«∞™ê÷#O =¸_»∞ =∂™êÅ *·Å∞tHõ∆ qkèOzOk.

XHõ"≥·Ñ¨Ù Éèí~°Î JÔ~ã¨∞ì =∞~À"≥·Ñ¨Ù# z#fl z#fl a_»¤Å`À LO@∂ ‰õÄ_® P=∞<å

Y∞ˆ~+≤ =∞Oz ã¨`«º„QÆÇ≤ÏQÍ Ñ¨Å∞=ÙiH˜ P^Œ~°≈=O`«OQÍ xeKå~°∞. D q+¨Ü«∞O

≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl QÍOnèr P"≥∞‰õΩ L «Î~°O ~åã¨∂Î, z~°Orq P=∞<å, h=Ù KåÖÏ è≥·~°ºO–

™êÇ¨ÏãÖ K«∂áê=x KåÖÏ =∞Ok K≥áêÊ~°∞, ~åâß~°∞. á¶ÈxH±û =∞iÜ«Ú ã¨|~°‡f

P„â◊=∞OÖ’ ÃÑOÑ¨HõO, tHõ∆ á⁄Ok# W=∂O ™êÃÇÏÉò QÍi J=∂‡~Ú JÖÏ HÍ‰õΩO_®

=∞Ô~ÖÏ „Ñ¨=iÎã¨∞ÎOk JO@∂ P"≥∞ „Ñ¨=~°Î# Ñ¨@¡ PÜ«∞# QÆ~°fiO =ºHõÎOKÕâß~°∞.

™êfi «O„ «ºãÖ„QÍ=∂xfl J˜z"ÕÜ«∞ ŒÅz# „a\©+π „Ñ¨Éèí∞ «fiO L Œº=∞HÍ~°∞Å

Pã∞ÎÅ#∞ [ÑÙÎ KÕÜ«∞ ŒÅzOk. P ãÜ«∞Ü«∞OÖ’ QÍOnèr ã|~°‡u P„â◊=∂xfl =¸ã≤"ÕÜ«∞

x~°‚~ÚOKå~°∞. 1933 PQÆã¨∞ì 1# P„â◊=∞"åã¨∞Å`À Ñïã¨~° „QÍ=∂ÅÖ’ „Ñ¨ Œ~°≈#

x~°fiÇ≤ÏOKåÅx x~°‚~ÚOKå~°∞. P „Ñ¨ Œ~°≈# [iy Õ JÔ~ã¨∞ìÅ∞, *·Å∞ tHõ∆Å∞ « äŒºO

Hõ#∞Hõ P ã=∞Ü«∞OÖ’ *·Å∞Ö’ L#fl Éèí~°Î QÆ∞ÖÏO ~°ã∂Öò À P=∞<å =∂\Ï¡_ç J#∞=∞u

á⁄O^•~°∞. P „Ñ Œ~°≈# [~°QÆHõ =ÚO Õ P„â◊=∞"åã∞ÅO Œifl áÈbã∞Å∞ JÔ~ã∞ì KÕâß~°∞.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ P=∞<å P„â◊=∞OÖ’ ÖË~°∞. P"≥∞ ÉÏÑ¨Ór P Õâ◊O "Õ∞~°‰õΩ «# =ÚQÆ∞æ~°∞

Ñ≤Å¡Å#∞ Ç¨Ïi[# P„â◊=∞OÖ’x J#∞ã¨∂Ü«∂ Éˇ<£ = ŒÌ KÕ~°Û_®xH˜ "≥àÏ§eû =zÛOk.

P HÍ~°OQÍ P"≥∞ JÔ~ã¨∞ì HÍÖË Œ∞. P„â◊=∞ ã¨Ç¨ÏK«~°∞ÅO`å JÔ~ãì~Úº `å#∞ JÔ~ã¨∞ì

HÍÖËHõáÈ~Ú#O Œ∞‰õΩ P=∞<å ÉÏ èŒÑ¨_®¤~°∞.

ã|~°‡u P„â◊=∞O #∞O_ç "å~åÌ P„â◊=∂xH ~å"åeûOkQÍ [=Ú<åÖÏÖò |*Ï*ò

HÀi# q∂ Œ@ QÍOnèr PO Œ∞‰õΩ JOwHõiOKå~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ã¨|~°‡u P„â◊=∞O

#∞ PÜ«∞# Ç¨Ïi[# ãÖˆH∆∆=∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å x~°fiÇ¨Ï‰õΩ =H±Êù KÕâß~°∞. P„â◊=∞

ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å‰õΩ P HÍ~°º„Hõ=∂Å x~°fiÇ¨Ï JÑ¨Ê*ˇáêÊ~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ P„â◊=∞OÖ’x

HÍ~°ºx~°fiÇ¨Ï ÉÏ èŒº «Å#∞ P=∞<å Y∞ˆ~+≤, P„â◊=∞ |Ü«∞\˜ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ QÆ∞ÖÏO

~°ã¨∂Öò Y∞ˆ~+≤ x~°fiÇ≤ÏOKåÅx QÍOnèr P ŒOÑ¨ «∞Å#∞ P ÕtOKå~°∞. =∞Ç¨ «∞‡_ç

P ÕâßÅ J#∞™ê~°OQÍ ã¨|~°‡u P„â◊=∞OÖ’ «# =ÚQÆ∞æ~°∞ Ñ≤Å¡Å`À HõÅã≤ LO_»@O

HÍ‰õΩO_® P„â◊=∞ "åã∞ÅO ŒiH «e¡QÍ JO Œi P=ã~åÅ Ñ@¡ „Ñ ÕºHõ „â◊ Œú À QÍOnèr

JÑ¨ÊyOz# ÉÏ èŒº «Å#∞ P=∞<å Y∞ˆ~+≤ z=i =~°‰õΩ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

D "Õ∞~°‰õΩ ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ „H˜Ü«∂jÅHõ áê„ « =Ç≤Ïã¨∞Î#fl QÆ∞ÖÏO ~°ã¨∂Öò

Y∞ˆ~+≤ Ñ¨Å∞=∂~°∞¡ *·Å∞ÔHo¡<å, ã¨fiÜ«∞OQÍ áÈbã¨∞Å •+‘ìHÍxH˜ QÆ∞Ô~·#Ñ¨Ê\˜H©, QÍOnèr

Ñ¨~°º"ÕHõ∆Ö’ ãÖ «iOK«∞‰õΩ#fl è≥·~°º™êÇ¨Ï™êÅ∞, ÅHõ∆º™ê èŒ# Ñ¨@¡ Ñ¨@∞ì ŒÅ, x| ŒÌ «Å

Ñ¶e «OQÍ Jxfl Hõ_»QÆO_»¡#∞ P"≥∞ z~°∞#=Ùfi`À ÉèíiOKå~°∞. J™ê è•~° =ºHÎ «fiO,

Œ$_è» ãOHõÅÊO, HÍ~°º ŒHõ∆ «, è≥·~°º™êÇÏ™êÅ „Ñu~°∂ÑOQÍ z=i =~°‰õΩ xÅz# N=∞u

P=∞<å Y∞ˆ~+≤ 1967Ö’ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

163 164


PK«~°Ï «‡Hõ `åºQÆje

ã¨∞QÆ~å MÏ «∂<£(–1968)

*ÏfÜ«∞, JO «~å˚fÜ«∞ =º=Ç¨~åÅ Ñ¨@¡ J «ºO « Pã¨HÎ K«∂Ñ¨@"Õ∞ HÍHõ

Ö’ ≥·# J èŒºÜ«∞#O`À *Ï˝#Ñ¨~°OQÍ Ñïu K≥Ok# =∞Ç≤Ïà◊Å∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’

ZO Œ~À HõxÊ™êÎ~°∞. J@∞=O\˜ =∞Ç≤ÏàÏ "Õ∞ è•=ÙÅÖ’ XHõ~°∞ N=∞u ã¨∞QÆ~å MÏ «∂<£.

P<å_»∞ x*ÏO ãÖ™ê÷#OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ L#fl L™ê‡<åÉÏ £Ö’ ã¨∞QÆ~å MÏ «∂<£

[x‡OKå~°∞. P"≥∞ «e¡ Ãã· Œ∞hfl™ê, «O„_ç ã¨Ü«∞º £ Ç¨Ïn. Ñ¨ Œ=¸_»∞ ãÖ= «û~åÅ

=Ü«∞ã¨∞ûÖ’ [q∂O^•s ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok# =∞Ç¨Ï=∞‡ £ [q∂~ü#∞ P"≥∞ q"åÇ¨ÏO

KÕã∞‰õΩ<åfl~°∞. q"åÇÏO [iy# P~°∞ ãO= «û~åÅH Éèí~°Î#∞ HÀÖ’Ê~Ú q «O «∞=Ü«∂º~°∞.

P «~°∞"å « JuÎO\ «ÖˇuÎ# Pã≤÷ q"å^•Å HÍ~°OQÍ P"≥∞ L «Î~°„Ñ¨ ÕâòÖ’x ÅHÀflÖ’

LO@∞#fl «# "Õ∞#=∂=∞ WO@ KÕ~å~°∞.

P ã=∞Ü«∞OÖ’ dÖÏÑ¶¨ ü, ãÇÜ«∞x~åHõ~° L Œº=∞O L èŒ$ «OQÍ ™êQÆ∞`ÀOk.

P q=~åÅ#∞ P"≥∞ ZÑ¨Ê\˜HõÑ¨C_»∞ ≥Å∞ã¨∞‰õΩO@∞<åfl~°∞. L Œº=∞ "å~°ÎÅ∞ P"≥∞#∞

xÅ∞=x=fi@O ÖË Œ∞. P"≥∞Ö’x Õâ◊ÉèíHÎ ÉèÏ=#Å∞ P"≥∞#∞ TÑ≤i ã¨Å∞Ñ¨x=fi@O

ÖË^Œ∞. xi¡¡Ñ¨ÎOQÍ ‰õÄ~ÀÛx=fi@OÖË^Œ∞. P Ñïã≤÷`«∞ÅÖ’ P"≥∞ *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’

„Ñ¨"ÕtOKå~°∞. q Õj =ã¨∞Î |Ç≤Ï+¨ ~° ãÖ Œ~°ƒùOQÍ J «ºO « qÅ∞"≥·# «# =„™êÎÅ#∞

qãï˚OK«@"Õ∞ HÍHõ q^Õj =ã¨∞Î q„HõÜ«∞âßÅÅ Z^Œ∞@ [iy# Ñ≤ÔH\ÕQ∑ `«k`«~°

HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. P HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ ã¨~Àlh <åÜ«Ú_»∞, "≥∂fÖÏÖò

<≥„Ç¨ Å`À HõÅã≤ áêÖÁæx áÈbã¨∞Å ÖÏsî ≥|ƒÅ#∞ ~°∞z K«∂âß~°∞.

P"≥∞ L^Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ K«∞~°∞ÔH·# ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl JOkOK«@O,

x~°O «~°O P HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ =Úxy ÕÅ@O ã¨fi[#∞Å‰õΩ ~°∞zOK«ÖË Œ∞. z=~°‰õΩ

=„ãÎ è•~° q+¨Ü«∞OÖ’ ‰õÄ_® ãÖ|Onè‰õΩÅ #∞O_ç f„= =ºuˆ~Hõ «#∞ Z Œ∞~À¯"åeû

=zÛOk. ™œHõ~°ºOQÍ LO\ÏÜ«∞#fl L ÕÌâ◊ºO`À P"≥∞ Y ŒÌ~°∞ K«∞_ô •~ü–‰õΩ~åÎÅ#∞

^èŒiOKå~°∞. q`«O`«∞=ÙÅ∞ JÖÏO\˜ =„ã¨Î^è•~° KÕÜ«∞~å^Œx ™êO„Ñ¨^•Ü«∞"å^Œ∞Å∞

q=∞i≈OKå~°∞. JOQÍOQÆ „Ñ¨ Œ~°≈# ÖËx ã¨Éèíº «QÆÅ =„ãÎ è•~° U=∂„ «O JÉèíºO «Hõ~°O

HÍ ŒO@∂ P q=∞~°≈Å#∞ P"≥∞ `Àã≤Ñ¨ÙKåÛ~°∞.

dÖÏÑ¶ ü x èŒ∞ÅHÀãÖ PÉÏk ÉÏ<À ÉËQÆO ÅHÀfl Ñ¨~°º@#‰õΩ ~åQÍ ã¨∞QÆ~å

MÏ «∂#∞ J"≥∞‰õΩ ZO «QÍ<À ãÇÏHõiOKå~°∞. dÖÏÑ¶¨ ü Ñ¶O_£ HÀãO P"≥∞ «# = ŒÌ#∞#fl

ÃÑo§<å\˜ 50 «∞ÖÏÅ |OQÍ~åxfl, qÅ∞"≥·# =„*ÏÅ#∞ PÉÏk ÉÏ<À‰õΩ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞

xkèH˜ q~åà◊OQÍ ã¨=∞iÊOKå~°∞. D ãÖ Œ~°ƒùOQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ L ÕÌtOz P"≥∞ K«Hõ x

„ÑãOQÆO KÕã≤ ãaè‰õΩÅ#∞ „ÑÉèÏq «∞Å#∞ KÕâß~°∞. P „ÑÉèÏ=O`À =∞Ç≤Ïà◊Å∞ =ÚO Œ∞‰õΩ

=zÛ ÉèÏs Z`«∞ Î# x^è Œ∞Å∞ ã¨=∞‰õÄiÛ# ãÖÑ¶ ¨∞@# P<å_»∞ #QÆ~°OÖ’

K«~°ÛhÜ«∂Oâ◊=∞~ÚºOk. ã¨∞QÆ~å MÏ`«∂<£ x~°O`«~° J^èŒºÜ«∞#je. P"≥∞ ~åã≤#

PÖ’K«<å «‡Hõ "åº™êÅ∞, Hõq «Å∞ ÇÏO Œ~üÌ, [q∞O^•~ü, ÇÏO ŒO ÖÏO\ L~°∂Ì Ñ„uHõÅÖ’

„Ñ¨K«∞i «"≥∞ÿ ãÖK«Å#O ã¨$+≤ìOKå~Ú. P"≥∞ #=ÅÅ∞ ‰õÄ_® ~åâß~°∞.

ã¨∞QÆ~å MÏ «∂<£ H˜fi\ò WO_çÜ«∂ L Œº=∞O „áê~°OÉèí Œâ◊Ö’ KåÖÏ K«∞~°∞QÍæ

áêÖÁæ<åfl~°∞. ‰õΩ@∞O| ã¨=∞ã¨ºÅ HÍ~°OQÍ P"≥∞ Ñ¨Å∞=∂~°∞¡ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ Ñ¨~°º@#Å∞

[~°áêeû~å=@O`À P «~°∞"å « *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ñ¨ ÕºHõ áê„ « x~°fiÇ≤ÏOK«ÖËHõ

áÈÜ«∂~°∞. ÉèÏ~° « Õâ◊ ã¨fi «O„ « ÉèÏ#∞_»∞ L Œ~ÚOKåHõ P"≥∞ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ #∞O_ç

ÅHÀfl "≥o§áÈÜ«∂~°∞. P `«~°∞"å`« *Ïu Ñ¨Ù#ifl~å‡OÖ’ ÉèÏQÆO ÑÖK«∞‰õΩO@∂,

„Ñ¨*Ï¿ã=Ö’ x~°O «~°O QÆ_çÑ≤# N=∞u ã¨∞QÆ~å MÏ «∂<£ 1968 "Õ∞ 10# «#∞=Ù

KåeOKå~°∞.

165 166


„áêO HõO>Ë P «‡Q“~°=O „Ñ¨ è•#=∞x ÉèÏqOz#

™ê Œ ü ÉÏ<À H˜K«∂¡(1893–1970)

=∂ «$ Õâ◊O Ñ¨@¡ ÉèíHÎ ÉèÏ=# QÆÅ Õâ◊Éèí‰õΩÎÅ‰õΩ JHõ∆~°*Ï˝#O `À_≥·, P JHõ∆~°

Ü≥∂^èŒ∞Å‰õΩ ^•ã¨º â◊$OYÖÏÅ #∞O_ç =∂`«$Éèí∂q∞x q=ÚHõÎO KÕÜ«∂Å#fl ^Œ$_è»

ãÖHõÅÊO`À áÈ~°∞ÉÏ@#∞ ZOK«∞‰õΩ#fl L Œº=∞HÍ~°∞Å∞ rq « ã¨Ç¨ÏK«~°∞Ö··#@ì~Ú Õ,

J@∞=O\ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ J Œ∞ƒù åÅ#∞ ã$+≤ìOK«QÆÅ~°∞. P =∞ÇÏ «Î~° J=HÍâ◊O ŒH¯OK«∞‰õΩ#fl

L Œº=∞HÍi˜ ÉËQÆO ™ê Œ ü ÉÏ<À.

ÑÖ*Ï|∞ ~å„+ìO J=∞$ «ã¨~üÖ’x ãÖÑ¨#fl ‰õΩ@∞O|OÖ’ 1893 [#=i 10#

™ê Œ ü ÉÏ<À [x‡OKå~°∞. P"≥∞ «O„_ç q∞Ü«∂ ÇÏÑ¶‘AÖÏ¡. P"≥∞ ÑÙ\ìxÅ∞¡ q^•ºqHÍ™êÅ

ˆHO„ ŒO. «O„_ç, J#flÜ«∞º ã¨~¸ Œ∞ÖÏ¡ ™êÃÇÏÉòÅ∞ P"≥∞ q^•ºÉèÏºãÖ Ñ¨@¡ „Ñ¨ ÕºHõ „â◊ Œú

fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. P HÍ~°OQÍ P"≥∞ Ñ¨Å∞ ÉèÏ+¨Å#∞ <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞. P"≥∞‰õΩ L~°∂Ì,

Ñï¬Ü«∞<£ ÉèÏ+¨ÅÖ’ =∞Oz „Ñ¨"Õâ◊O ÅaèOzOk. =∞Oz q Œfi «∞Î ÅaèOz# HÍ~°OQÍ

P"≥∞ 1910 #∞O_ç Hõq «fiO ~åÜ«∞_»O P~°OaèOKå~°∞. =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ K« Œ∞=ÙHÀ=@"Õ∞

JO «O « =∂„ «OQÍ L#fl Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’ ™ê Œ ü ÉÏ<À *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ ã∂ÊùiÎ À Hõq «Å∞

~åã¨∂Î, „Ñ¨=ÚY Hõ=ÙÅ, ÑÖ_ç «∞Å „Ñ¨â◊Oã¨ÅO Œ∞‰õΩ<åfl~°∞.

1914 JHÀì|~ü 20# _®Hõì~ü Ãã·Ñ¶ÙnÌ<£ H˜K«∂¡#∞ P"≥∞ q"åÇ¨ÏO KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.

PÜ«∞# ‰õÄ_® ™êfi «O„ «º ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å∞. q ÕâßÅÖ’ L#fl « K« Œ∞=ÙÅ∞ Ñ¨ÓiÎKÕã≤

WO_çÜ«∂ =zÛ# PÜ«∞# „a\©+¨µ =ºuˆ~Hõ áÈ~å\ÏÅ‰õΩ rq`åxfl JH˜ «O KÕâß~°∞.

™ê^Œ`ü ÉÏ<À`À q"åÇ¨#O`«~°O <åºÜ«∞"åkQÍ ~å=eÊO_çÖ’ `˘Å∞`« „áêH©ìãπ

„áê~°OaèOz, «~°∞"å « J=∞$ «ã~üÖ’ ã≤÷~°Ñ_®¤~°∞. ÉÏxã «fiO #∞O_ç q=ÚHõÎ"≥∞ÿ „Ñ[Å∞

ãfi «O„ « ÉèÏ~° å=xÖ’ ¿ãfiKåÛù "åÜ«Ú=ÙÅ∞ Ñ‘Å∞Û «∂ ãO`À+OQÍ QÆ_»áêÅx HÍOH∆ã∂Î,

Hõiî# HÍ~åQÍ~°"å™êxfl, „a\©+π áÈbã¨∞Å „‰õÄ~° Ç≤ÏOã¨Å#∞ ÉèíiOKå~°∞.

1919 ãÖ= «û~åO «OÖ’ „Ñ¨"åãÖ #∞O_ç |Ü«∞@‰õΩ =KåÛHõ _®Hõì~ü Ãã·Ñ¶ÙnÌ<£

ÅHõ∆Å#∞ Pi˚Oz ÃÑ_»∞ «∞#fl <åºÜ«∞"å Œ =$uÎx Ñ¨ÓiÎQÍ =∂<Õã≤ dÖÏÑ¶ ü L Œº=∂xH˜,

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ HÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ JOH˜`«=∞Ü«∂º~°∞. ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞ K«i„`«Ö’

[eÜ«∞<£"åÖÏ ÉÏQ∑ Ç‘Ï~À QÍ MÏºu QÍOz# PÜ«∞# „a\©+π =Åã¨"å Œ∞Å K«~°ºÅ#∞

f„=OQÍ =ºuˆ~HÕK«@O`À J «ºkèHõ HÍÅO *·à◊§Ö’¡ QÆ_çáê~°∞. *ÏfÜ«∞ L Œº=∞<Õ «QÍ

Ñ¨Å∞=∂~°∞¡ HÍ~åQÍ~°"åã¨ tHõ∆‰õΩ QÆ∞Ô~·, `«# rq`«OÖ’x J`«ºO`« qÅ∞"≥·# 14

ãÖ= «û~åÅ HÍÖÏxfl *·Å∞ QÀ_»Å =∞ èŒº# QÆ_çÑ≤# áÈ~å@ K«i„ « PÜ«∞#k. (Mus-

lims In India, Volume II, Naresh Kumar Jain, Manohar, New Delhi, 1983, Page.

27.)

„a\©+µ =ºu~Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ HÍ~°OQÍ ™ê Œ ü ÉÏ<À QÆ$ÇÏO q∂ Œ J#∞x «ºO

áÈbã¨∞Å xÑ¶∂ LO_Õk. ™È^•Å∞, _®_»∞Å∞ P WO\˜H˜ =∂=¸ÅÜ«∂º~Ú. áÈbã¨∞Å

"ÕkèOÑ¨ÙÅ `åH˜_çx `«@∞ì‰õΩO@∂ ZO`À ^è≥·~°ºOQÍ xÅ=@"Õ∞ HÍ‰õΩO_®, *ˇ·à◊§Ö’¡

QÆ_»∞Ñ¨Ù «∞#fl Éèí~°Î‰õΩ è≥·~°ºO K≥|∞ «∂ ‰õΩ@∞O|O QÆ∞iOz U=∂„ «O Ñ¨\ìOK«∞ HÀ‰õΩO_®

áÈ~°∞ÉÏ@Ö’ ™êQÍeûOkQÍ P"≥∞ „áÈ «ûÇ≤ÏOKå~°∞. JO Œ∞‰õΩ «QÆæ@∞ìQÍ Ãã·Ñ¶ÙnÌ<£ HK«∂¡

„a\©+¨µ =ºuˆ~Hõ áÈ~å@OÖ’ J„QÆQÍq∞QÍ xÅKå~°∞.

=∞`À<å‡ Œ ÉèÏ=#Å‰õΩ =ºu~HõOQÍ ™ê Œ ü ÉÏ<À HK«∂¡ HõÅO Ñ\ì áÈ~å_®~°∞.

|Ü«∞\˜ â◊„ «∞=Ù#∞ «iq∞ H˘\ÏìÅO>Ë, Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº « J «º=ã¨~°=∞x P"≥∞

«# HõÅO •fi~å, QÆà◊O •fi~å ÑÅ∞=∂~°∞¡ L^•…\OKå~°∞. Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº «#∞

„Ñ¨QÍ_è»OQÍ "åOzèOKå~°∞. P kâ◊QÍ x~°O «~°O Hõ$+≤ ™êyOKå~°∞. P „Ñ¨Ü«∞`åflÅÖ’

ÉèÏQÆOQÍ Ç≤ÏO Œ∂ ™È Œ~°∞Å =∞ « =∞<ÀÉèÏ"åÅ#∞ QÍÜ«∞Ñ¨~Û U Ñ¨#∞Å∞ KÕÜ«∞~å Œx

=Úã≤¡OÅ‰õΩ Ç≤Ï «=Ù ÑëHÍ~°∞. P Ç≤Ï «=ÙÅ#∞ `å#∞ PK«iOz K«∂áê~°∞. Ç≤ÏO Œ∂

167 168


™È Œ~°∞Å∞ QÀ=Ù#∞ P~åkè™êÎ~°∞ Hõ#∞Hõ "åi =∞<ÀÉèÏ"åÅ#∞ Q“~°qOKåÅ#fl L ÕÌâ◊ºO`À

P"≥∞ «# ‰õΩ@∞O|OÖ’ QÀ=∂OãO =O@HÍÅ#∞ ÑÓiÎQÍ x¿+kèOKå~°∞. (Bharath Ke

Swatantra Samgram me Muslim Mahilavonka Yogdaan, Dr. Abida Samiuddin,

IOS, New Delhi,1997, Page.162)

P"≥∞ K«Hõ x Hõ=~Ú„u, =∞Oz ~°K«~Ú„u. L Œº=∞HÍ~°∞Å#∞ L ÕÎ[Ñ¨~°∞ã¨∂Î

„a\©+¨µ „Ñ¨Éèí∞ «fiÑ¨Ù ~åHõ∆ã¨ ~å[H©Ü«∞ „H©_»Å "≥#∞HõQÆÅ ‰õΩÜ«Ú‰õΩÎÅ#∞ ZO_»QÆ_»∂Î Ñ¨Å∞

Hõq «Å∞ ~åâß~°∞. D q+¨Ü«∞OÖ’ P"≥∞ =∞øÖÏ<å P*Ï £ =∂~°æOÖ’ Ñ¨Ü«∞xOKå~°∞.

L~°∂Ì, Ñï¬Ü«∞<£ ÉèÏ+¨Å q∂ Œ =∞Oz PkèÑ¨ «ºO L#fl P"≥∞ Hõq «Å∞ =∂„ «"Õ∞HÍ Œ∞,

#=ÅÅ∞ ‰õÄ_® ~åâß~°∞. P"≥∞ ~åã≤# Hõq «Å∞ ŒHõ <£ i=Óº, ≥Ç¨ÏrÉò–ÜÕ∞–x™ê,

MÏ «∂<£ ÖÏO\ Ñ„uHõÅÖ’ „ÑK«∞i «=∞Ü«∂º~Ú. ≥ÇÏrÉò–ÜÕ∞–x™ê Ö’ P"≥∞ =∞Ç≤Ïà◊Å

ã¨=∞ã¨ºÅ q∂ Œ „Ñ¨QÆujÅ Ñïëê¯~åÅ`À #=Å ~åâß~°∞. 1910Ö’ ~åã≤# P #=Å

ã‘iÜ«∞ÖòQÍ „Ñ¨K«∞i «"≥∞ÿOk. ã¨=∂[O Z Œ∞~˘¯O@∞#fl Ñ¨Å∞ ã¨=∞ã¨ºÅ q∂ Œ „Ñ¨ ÕºHõ

ji¬HõÅ`À 1910–12 ãÖ= «û~åÅÖ’ JãÖMÏºHõOQÍ P"≥∞ „Ñ¨ ÕºHõ Ñ¶‘K«~üû ~åâß~°∞.

D Hõq`«Å∞, "åº™êÅ∞, Ñ¶‘K«~üûÅÖ’ P"≥∞Ö’x ^Œ∂~°^Œ$+≤ì, q„ã¨∞Î`« J^èŒºÜ«∞#O

"≥Å¡_»=Ù`å~Ú. ã=∞HÍb# ã=∂[O, *ÏfÜ«∞ JO «~åfÜ«∞ „ÑÑOK«O f~°∞ ≥#∞flÅ#∞,

PÜ«∂ ~å[H©Ü«∞ =º=ã÷Å#∞ J~°÷úO KÕã¨∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ P"≥∞ „Ñ¨ ÕºHõOQÍ POQÆ¡ ÉèÏ+¨#∞

‰õÄ_® <Õ~°∞Û‰õΩx POQÆ¡ ™êÇ≤Ï`åºxfl J èŒºÜ«∞#O KÕâß~°∞.

1910Ö’ «# 18 ãO= «û~åÅ =Ü«∞ã∞ûÖ’ P"≥∞ Õâ◊ÉèíHÎ „ÑÑÓi «"≥∞ÿ# Hõq «Å∞

~åâß~°∞. F Hõq «Ö’ ÉÏxã¨ |O èŒ<åÅÖ’ |On J~Ú# «# Õâ◊O QÆ∞iOz, ¿ãfiKè«Û#∞

HÀÖÁÊ~Ú# Õâ◊ „Ñ¨[Å QÆ∞iOz P"Õ Œ# =ºHõÎOKÕâß~°∞. P Hõq « D „HÕk q èŒOQÍ

™êyOk–

Ç¨Ï$ ŒÜ«∞=∂ ! <å Œ∞óY QÍ äŒŒ#∞ Z=iH˜ qxÑ≤OKÕ#∞ ? Ñ¨Ó^À@ #∞Oz <å

x"åãO ÑO[~°OÖ’H =∂iOk. <å QÆ∞O_≥ÅÃÑ· ÉÏ èŒÅ H˘~°_® ≥|ƒÅ∞ Ñ_»∞ «∞<åfl~Ú.

QÆ «HÍÅO <å‰õΩ [˝Ñ≤ÎH˘ã¨∂ÎOk. P Ñ¨Ó^À@Ö’x =$H∆ÍÅ∞, P <å zxflQÆ∂_»∞#∂–

ÑÖ[~°OÖ’Oz „Ñ¨ÑÖK«Ñ¨Ù ™êfi «O„`åºxfl K«∂ã¨∂Î<åfl#∞. <å QÆ∂_»∞ QÆ∞~°∞Î

H˘ã∂ÎOk. |On<≥·=Ù<åfl#∞. JiKÕ â◊HÎÖË Œ∞. P QÆ∞OÑÙQÍ ZQÆ~°_»O, P PHÍâ◊ qÇ~°O,

P `À@Ö’ =ãÖ`åÅ∞. P áê@Å ã¨=fi_»∞Å∂#∂.

<å P#O ŒÑ¨Ù P ~ÀAÅ∞ WÑ¨C_≥Hõ _çH˜ áÈÜ«∂~Ú. „Ñ¨Éèí∂! Ñ¨Ó^À@Ö’ Zyi

=ÅÜ«∂HÍ~°OQÍ u~°QÆ@O. L^•º#=#Ñ¨Ù â’Éèí#∞ uÅHÕK«@O. H˘=∞‡Å P‰õΩÖ’¡

ãÖ`À+Ö`À HiO «Å∞. K«Å¡x QÍÅ∞Å`ÀÉÏ@∞ K«Ñ¨Ê@∞¡ K«~°K««_»=¸.

<å „áêÏÅ∞ "≥ey<å <å QÆ∞O_≥ =∂_çáÈ~ÚOk. <å =Hõ∆OÖ’ "Õ Œ<å *ÏfiÅ

Pyflx xOÑ≤Ok. D z#fl ÑÖ[~°OÖ’ |OnQÍ =∂~å#∞. <å P<å\˜ QÆ∂\˜ åÅ∂‰õΩ

¿ãfiK«Ûù ZHõ _çH áÈ~ÚOk? W+ìO "˘zÛ#ÑÙ_»∞ ~å=_»=¸. W+ì"≥∞ÿ#ÑÙ_»∞ áÈ=_»=¸#∞.

<å D Jã¨Ç¨Ü«∞ «x Z=iH˜ K≥¿ÑÊ#∞ ? <å ~å « <å‰õΩ ~ÀE H˘ «Î ÉÏ èŒefl

≥ã¨∂ÎOk. ≥|ƒu#fl Ô~Hõ Å`À qëê ŒQÍ#O KÕã¨∞Î<åfl#∞. =∞OK«∞ "Õ‰õΩ=ÖÁzÛ Ñ¨ÓÅ

"≥∂=Ú Hõ_»QÆ@O QÆ∞~ ÎzÛ#Ñ¨C_»ÖÏ¡ <å QÆ∞O_≥ÃÑ· ≥|ƒÑ¨_»∞`ÀOk.

P<å\˜ <åQÆ∂\˜ ~°∂Ñ¨Ù <å Hõà◊§Ö’¡<Õ u~°∞QÆ∞ «∂Ok. ãÖ`Àëêhfl, Ç¨~Úh

ZHõ _» "≥uˆH#∞? [˝Ñ≤ÎH˜ =zÛ#Ñ¨C_»ÖÏ¡ Ç¨Ï$ ŒÜ«∞OÖ’ "À ÉèíÜ«∞O HõÅ∞QÆ∞`ÀOk.

JO Œ"≥∞ÿ# P ~°∂ÑÖ P K«Hõ \˜ PHÍ~°O. "å\˜ À<Õ QÆ • P<å_»∞ "≥e¡qi¿ã <å QÆ∂\˜

JO^•Å∞ !

#Hõ∆„`åÅ`À ãÖÉèÏ+¨ J#∞ =∞~À Hõq «Ö’–

D =ãÖ « Œ$â◊ºO ZO « Ç¨~ÚQÍ ZO « JO ŒQÍ =ÙOk. HÍx <å QÆ∞O_≥Ö’¡¡

^•y# ÉèÏ=#Å∞ |Ü«∞\˜H˜ ~åÖË‰õáÈÜ«∂~Ú. <å‰õΩ q∂`À QÍx, q∂ PHÍâ◊O`À QÍx

U P=ã¨~°O ÖË Œ∞. <å Õâ◊O, <å ÉèÏ~° « Õâ◊O QÆ∞iOKÕ <å zO « PO`å#∞. P ~ÀA

Õ=Ù_»∞ U<å\ÔH·<å <å Hõà◊§‰õΩ K«∂Ñ≤™êÎ_®? ÉèÏ~° « Õâ◊O P<å_»∞ q∂ÖÏˆQ "≥Å∞QÆ∞Å∞

q~°l=Ú‡ «∞O^• ?

ã¨=∞HÍb#∞Å∞ Pâ◊Û~°ºO`À K«∂™êÎ~°∞ <å ÉèÏ~°`«^Õâßxfl–^•x "≥Å∞QÆ∞Å∞

=ÚiÑ≤™êÎ~Ú ã¨HõÅ „Ñ¨ÑÖKåxfl–<å „Ñ≤Ü«∞"≥∞ÿ# Õâ◊OÃÑ· |Å=Ù`å#∞ <Õ#∞– „Ñ¨Éèí∂ D

"≥∂_»∞"åi# =#OÖ’ =ãÖ`åxfl ~°Ñ≤ÊOK«∞.

Jx „Ñ¨Éèí∞=Ù#∞ "Õ_»∞‰õΩO@∂ ™ê Œ ü ÉÏ<À #Hõ∆„`åÅ`À ãÖÉèÏ+¨ ™êyOKå~°∞.

D q^èŒOQÍ P"≥∞ ~åã≤# „Ñü Hõq`«Ö’ ^Õâ◊ÉèíH˜Î ÉèÏ=#Å∞ =ºHõÎOKÕã¨∂Î ¿ãfiKåÛù–

™êfi «O„ «ºHÍOHõ∆Å`À, =∂ «$Éèí∂q∞ L[fiÅ Éèíq+¨ «∞Î#∞ HÍOH∆OKå~°∞.

1914 „áêO «OÖ’ ÑO*Ï|∞ „Ñ[Å∞ ~“Å ü K«@ìO =Å# WHõ @∞¡ Ñ_»™êQÍ~°∞.

ZÑ¨C_»∞ ZÖÏ JÔ~ã¨∞ìÅ∞ [~°∞QÆ∞`åÜ≥∂, ZÑ¨C_»∞ Z=~°∞ JÔ~ãì=Ù`å~À, U ™êfi «O„ «º

ã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞x WO\q∂ Œ áÈbã∞ =¸HõÅ∞ q~°∞K«∞Hõ Ñ_»∞`åÜ≥∂, ZO «\ q èŒºOãO

ã¨$+≤ì™êÎ~À, U =ºHÎ „áêÏxH˜ ZÑ¨C_»∞ „Ñ¨=∂ ŒO =ÚOK«∞‰õΩ =ã¨∞ÎO^À, U ~å„uÑ¨Ó@

169 170


„a\©+¨µ QÆ∂_è»Kå~°∞Å∞ q~°∞K«∞‰õΩÑ¨_» å~À, Z=ix ZHõ _çH˜ fã¨‰õΩ"≥à◊Œ å~À ≥eÜ«∞x

ÉèíÜ«∂#Hõ ~ÀAÅq.

P ~ÀAÖ’¡ ‰õÄ_®, q∂~°∞ è≥·~°ºO HÀÖ’ÊHõO_ç. "Õ Œ#áêÅ∞ HÍ"˘ Œ∞Ì– Jã≤Î «fiÑ¨Ù

`À@Ö’# ÑÓÅÖÏ qHõã≤OK«O_ç – D ™ê Œ ü „áê~°÷##∞ ZÑC_»∂ =∞~°"˘ Œ∞Ì– UÖÏÔQ·<å

q∂~°∞ ã¨fiÑïáêÅ<å ¿ãfiK«Ûù#∞ á⁄O ŒO_ç, JO@∂ L Œº=∞HÍ~°∞Å#∞ „áÈ «ûÇ≤Ïã¨∂Î

Hõq «Å∞ ~åâß~°∞.

D q èŒOQÍ Hõq «Å∞ ~åÜ«∞@O, ~°K«#Å∞ KÕÜ«∞@O =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_® P"≥∞

=∞Oz =HõÎQÍ „Ñ¨ è•#OQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ L ÕÎ[Ñ¨~°∞Û «∂ „Ñ¨ãÖQÍÅ∞ ‰õÄ_® KÕâß~°∞. P

„ÑãOQÍÅ∞ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ ÉÏQÍ L ÕÎl «∞efl KÕâß~Ú. P „ÑãOQÍÅÖ’x „a\©+µ =ºu~Hõ

ÉèÏ=#Å∞ ã¨Ç¨Ï[OQÍ<Õ „Ñ¨Éèí∞`«fi P„QÆÇ¨xH˜ QÆ∞~°Ü«∂º~Ú.1919Ö’ Kåi„`å`«‡Hõ

[eÜ«∞<£"åÖÏ ÉÏQ∑ ã¨ÉèíÖ’ P"≥∞‰õÄ_® „Ñ¨ãÖQÆO KÕÜ«∂eû LOk. P"≥∞ L ÕÎ[Ñ¨Ói «

„ÑãOQÆO ‰õÄ_® «Ü«∂~°∞ KÕã∞‰õΩ<åfl~°∞. P ~ÀA# J=∞$ «ã~üÖ’ L#fl JO"åOKè«hÜ«∞

"å`å=~°O =¸ÅOQÍ ã¨xflÇ≤Ï «∞Å∞, *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩÅ =uÎ_ç "Õ∞~°‰õΩ

[eÜ«∞<£"åÖÏ ÉÏQ∑ ã¨ÉèÏ„áêOQÆÏxH˜ P"≥∞ KÕ~°ÖËHõáÈÜ«∂~°∞.

~“Å ü K«@ìO H~å «Hõ åfixH „ÑO*Ï|∞ „Ñ[Å`Àáê@∞QÍ _®Hõì~ü Ãã·Ñ¶ÙnÌ<£ HK«∂¡

|ÅÜ«∂º~°∞. PÜ«∞#‰õΩ ãOÔHà◊√§"Õã≤ J*Ï « ™ê÷<åxH «~°eOKå~°∞. PÜ«∞# „áêÏÅ‰õΩ

=ÚÑ¨C"å\˜Å¡#∞O Œx „Ñ¨[ÅÖ’ f„= PO^Àà◊# „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. P «~°∞"å « qKå~°

[iÑ≤ PÜ«∞#‰õΩ tHõ∆ qkèOKå~°∞. P ãÖHõ@ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ™ê Œ ü ÉÏ<À =∂\Ï¡_»∞ «∂

<å Éèí~°Î‰õΩ tHõ∆ Ñ¨_ç#O Œ∞‰õΩ ãÖ`À+ÖQÍ LOk. PO Œ∞‰õΩ P „Ñ¨Éèí∞=Ù‰õΩ <å ™êëêìOQÆ

„Ñ¨Ï=∞=ÚÅ∞. PÜ«∞# =∂~°æOÖ’<Õ <Õ#∂ #_»∞™êÎ. P HõO@Hõ „áêÜ«∞"≥∞ÿ# =∂~°æOÖ’

™êy <å „áêÏÅ#∞ |e=fi_®xH˜ ‰õÄ_® <Õ#∞ ã¨~°fi^• ã≤ ŒúO Jx è≥·~°ºâßeQÍ

„ÑHõ\OKå~°∞.

ÑÖ*Ï|∞ JHõ$`åºÅ q∂ Œ qKå~° HÀãÖ =∞Ç¨`å‡QÍOnè ÑÖ*Ï|∞ =zÛ

™ê Œ ü ÉÏ<À H˜K«∂¡#∞ Hõeâß~°∞. P ãÖ Œ~°ƒùOQÍ L Œº=∞HÍ~°∞Å q_»∞ ŒÅ HÀ~°∞ «∂,

QÍOnèrx L ÕÌtOz D „HÕk Hõq «#∞ ~åã≤ PÜ«∞# Q“~°"å~°÷ÌO ã¨=∞iÊOKå~°∞.

„Ñü Ç¨Ï$ ŒÜ«∞OÖ’ h x"åãÖ LOk Hõ • QÍOnè. h „Ñ¨â◊Oã¨Å‰õΩ PÅ"åÅO

Hõ • „Ñü lÇ¨fi QÍOnè! h QÆ∞iOz Q“~°=O J#∞ Ñ¨ÙëêÊÅ∞ Pxfl KÀ@¡ Ñ¨Óâß~Ú. D

ÑÓ^À@Ö’ tt~°O U<å\H© ~åÉ’ Œ∞. J=∞$ «ã~ü "åã∞Å∞ f„= Œ∞óYOÖ’ z‰õΩ¯‰õΩ<åfl~°∞.

"åiH˜ "åi ÅHõ∆ºO «Ñ¨ÊHõ Åaèã¨∞ÎOk. Ü«∞^•~å÷úxfl q∂~°∞ q_»=∞iÛ K≥áêÊe =∞s. q∂

=∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiOÖ’ ã∂zOKåe LáêÜ«∂efl. *·Ö’¡ Ñ_ç=Ù#fl "åà◊√§ |O èŒq=Ú‰õΩÎÅ"åfie.

D JÔ~ã∞ìÅ ãO Œ~°ƒùOQÍ „Ñ=ÚY *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ ÑO_ç « [=ÇÏ~ü

ÖÏÖò <≥„Ç¨ , ã≤.P~ü.^•ãπ, ™êfiq∞ „â◊ •ú#O Œ «k «~°∞Å∞ Ñ¨~å=∞i≈OKÕO Œ∞‰õΩ P"≥∞

WO\˜H˜ =KåÛ~°∞. P ãÖ Œ~°ƒùOQÍ, =∂ «$Éèí∂q∞ ^•ã¨º q=ÚHÎ HÀãÖ ™êQÆ∞ «∞#fl

áÈ~°∞Ö’ <å Éèí~°Î *·Å∞ ÔHà◊§@O =∂HõO ŒiH˜ QÆ~°fiHÍ~°O «Ñ¨Ê zOuOKåeû# Õq∂

ÖË Œx, „Ñ¨Hõ\Õz P <Õ «Å#∞ Pâ◊Û~°ºÑ¨~åÛ~°∞.

„a\©+¨µ áÈbã¨∞Å Z «∞ÎÅ#∞ Z Œ∞~˘¯<ÕO Œ∞‰õΩ *ÏfÜ≥∂ ŒºHÍ~°∞Å‰õΩ tHõ∆

W"åfiÅ#fl L ÕÌâ◊ºO`À _®Hõì~ü H˜K«∂¡ ã¨fi~å[º P„â◊=∞O ™ê÷Ñ≤OKå~°∞. P P„â◊=∂xfl

1921Ö’ =∞Ç¨ «∞‡_»∞ „áê~°OÉè’ «û=O KÕÜ«∞QÍ, JO Œ∞Ö’ ã¨~åÌ~ü ÉèíQÆ üã≤OQ∑ ÖÏO\˜

Ü≥∂ èŒ∞Å∞ tHõ∆ á⁄O^•~°∞. P P„â◊=∞O =º=™ê÷ÑHõ J èŒº‰õ∆ΩÅ∞QÍ _®Hõì~ü HK«∂¡ tHõ∆Ï

HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. „a\©+π „Ñ¨Éèí∞ «fiO JÅ"å@∞QÍ _®Hõì~ü H˜K«∂¡#∞ JÔ~ã¨∞ì

KÕÜ«∞QÍ PÜ«∞# ™ê÷#OÖ’ ™ê Œ ü ÉÏ<À H˜K«∂¡ ã¨fi~å[º P„â◊=∞ x~°fiÇ¨Ï ÉÏ èŒº «Å#∞

ã‘fiHõiOKå~°∞. „Ñ¨Éèí∞ «fi QÆ∂_è»Kå~°∞Å xÑ¶∂ Hõà◊§#∞O_ç «Ñ≤ÊOK«∞‰õΩO@∂, P@OHÍÅ∞

JkèQÆq∞ã¨∂Î P"≥∞ ã¨fi~å[º P„â◊=∞O |~°∞=Ù ÉÏ^èŒº`«Å∞ KÕÑ¨\˜ì ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ

x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. (Saifuddin Kitchlew - Hero of Jallianwala Bagh, Toufique Kitchlew,

NBT, India, 1996, Page. 42)

ÑÖ*Ï|∞ „Ñ¨[Å q∂ Œ ~“Å ü K«@ìO JHõ$`åºÅ∞.

171 172


ãfi Õj L Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ P ŒOÑ «∞Å∞ Y ŒÌ~°∞ èŒiOK«@O „áê~°OaèOKå~°∞.

™ê Œ ü ÉÏ<À rq`åO «O Y ŒÌ~°∞ èŒiOK«@"Õ∞ HÍ‰õΩO_®, P"≥∞ a_»¤Å∞ ‰õÄ_® Y ŒÌ~°∞

è•~°‰õΩ W+ìÑ¨_Õ@∞ìQÍ P"≥∞ «Ü«∂~°∞ KÕâß~°∞. Y ŒÌ~°∞ „Ñ¨Kå~°OÖ’ P"≥∞ „H˜Ü«∂jÅHõ

áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞. 1930 #∞O_ç 1934 =~°‰õΩ ™êy# âßã¨<ÀÅ¡OÑ¶∞# L Œº=∞OÖ’

Éèí~°Î Àáê@∞QÍ P"≥∞ Pxfl ã¨=∂"ÕâßÅ‰õΩ Ç¨Ï[~°Ü«∂º~°∞. =Úã≤¡O ™êO„Ñ¨ •Ü«∂Å#∞

Q“~°qã∂Î ‰õÄ «∞~°∞ AÉ· •`À HõÅã≤ PÜ«∂ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ K«∞~°∞ÔH·# áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞.

(Saifuddin Kitchlew : Page. 139)

Éèí~°Î Àáê@∞QÍ *ÏfÜ«∞–JO «~å˚fÜ«∞ =fi=Ç¨~åÅ Ñ¨@¡, ~å[H©Ü«∞ =º=ã÷Å∞,

~å[H©Ü«∞ PÖ’K«#Å Ñ¨@¡ K«Hõ x J=QÍÇ¨Ï#QÆÅ ™ê Œ ü ÉÏ<À „Ñ¨[Å‰õΩ, „Ñ¨ è•#OQÍ

Ü«Ú= «‰õΩ PHõ~°¬ HO„ Œ=∞Ü«∂º~°∞. D J=HÍâßxfl P"≥∞ LÑÜ≥∂yOK«∞‰õΩx Ü«Ú=f,

Ü«Ú=‰õΩÅÖ’ Õâ◊ÉèíHÎ ÉèÏ=#Å#∞ ÃÑOá⁄OkOKÕO Œ∞‰õΩ Hõ$+≤ ãÖÏÊ~°∞. Ü«Ú= «‰õΩ ã<å‡~°æO

K«∂Ñ@O =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_® "åix J=ã~åÅÖ’ P Œ∞‰õΩ<åfl~°∞. P q èŒOQÍ Ü«Ú= «

Jaè=∂<åxfl ™⁄O`«O KÕã¨∞‰õΩ#fl P"≥∞#∞ Ü«Ú=f Ü«Ú=‰õΩÅ∞ „¿Ñ=∞`À Páêr

(JHõ Ü«∞º) Jx Ñ≤Å∞K«∞‰õΩ<åfl~°∞.

*ÏfÜ≥∂ ŒŒº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ ™êy# =∞Ç≤ÏàÏ K≥· «#º HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ ‰õÄ_®

P"≥∞ JÑïq∞ « Pã¨HÎ K«∂áê~°∞. JdÅ ÉèÏ~° « =∞Ç≤ÏàÏ ãÖÑ¶∂ÅÖ’ P"≥∞ K«∞~°∞ÔH·#

áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. ™êfi «O„`Àº Œº=∞ HÍÅOÖ’, qÉèí[# «~°∞"å « ã¨fi «O„ « ÉèÏ~° «

Õâ◊OÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å Ñïã≤÷ «∞Å#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ñ¨~ÛO Œ∞‰õΩ P"≥∞ áê@∞Ñ¨_®¤~°∞.

_®Hõì~ü HK«∂¡ ŒOÑ «∞Å∞ ˘Å∞ « #∞O_ç =Úã≤¡ObQ∑ "Õ~åÊ@∞ "å Œ ~å[H©Ü«∂Å#∞

=ºuˆ~HÕKå~°∞. Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº «#∞ „Ñ¨QÍ_è»OQÍ HÍOH∆Oz# P ÉèÏ~åºÉèí~°ÎÅ∞

bQ∑ HÍ~°ºHõ~°ÎÅ P„QÆÇ¨xH˜ QÆ∞Ô~·#Ñ¨Ê\˜H© «=∞ =∂~°æO =∂~°∞ÛHÀÖË Œ∞. ÉèÏ~° ü qÉèí[##∞

z=i Hõ∆O =~°‰õΩ =ºuˆ~HÕKå~°∞. J~Ú<å qÉèí[# [~°QÆ@O`À, =∞`À<å‡^•xH˜

*ÏfÜ«∞"å ŒO •™ÈÇÏO J#flk Jx _®Hõì~ü HK«∂¡ KÕã≤# q=∞~°≈#∞ P"≥∞ ã=∞i÷OKå~°∞.

=∂`«$^Õâ◊O Ô~O_»∞QÍ peáÈ=_®xfl P"≥∞ ã¨Ç≤ÏOK«ÖËHõ áÈÜ«∂~°∞. P =∂#ã≤Hõ

Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’ qÉèí[# =Å# =zÛÑ_ç# LÑ„ Œ"åxfl P ‰õΩ@∞O|O K«qK«∂_®eû =zÛOk.

x~°O «~°O Õâ◊ ¿ãfiK«Ûù, ™êfi «O„`åºÅ HÀãO áÈ~å_ç# P ‰õΩ@∞OÉÏxH ‰õÄ_® ÉèíÜ«∞OHõ~°

Ñïã≤÷ «∞Å∞ Z Œ∞~°Ü«∂º~Ú. P ŒOÑ¨ «∞Å Pã≤÷áêã¨∞ÎÅhfl Œ∞O_»QÆ∞Å∞ ^ÀK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

z=~°‰õΩ Hõ@∞ì|@ìÅ`À _èçb¡ "≥o§ =Úã≤¡O â◊~°Ï~°∞÷ÌÅ ta~°OÖ’ QÆ_»áêeû# Œ∞ã≤÷u

~å=@O`À P"≥∞ f„=OQÍ ‰õΩOyáÈÜ«∂~°∞. Pf‡Ü«ÚÅ∞, ãxflÇ≤Ï «∞Å∞ áêH™êÎ<£ "≥à◊§=∞x

ã¨ÅÇ¨ WzÛ<å, P ã¨ÅÇ¨Å#∞ MÏ «~°∞ KÕÜ«∞ÖË Œ∞. P ÉèíÜ«∂#Hõ° "å`å=~°OÖ’

‰õÄ_® ÉèÏ~° « Õâ◊ ãïÇ¨Ï Œ∞ÌÅ∞ ^•@_®xH˜ P"≥∞ W+ìÑ¨_»ÖË Œ∞.

™êfi «O„ «ºO ÅaèOKåHõ _®Hõì~ü Ãã·Ñ¶ÙnÌ<£ H˜K«∂¡ „Ñ¨Éèí∞ «fiOÖ’ Z@∞=O\˜ Ñ¨ Œqx

PkèHÍ~åxfl PtOK«ÖË Œ∞. „Ñ¨ÑÖK« âßOu–,¿ãflÇ¨Å∞ HÍOH∆ã¨∂Î "å=∞Ñ¨Hõ∆ ÉèÏ"åÅ "≥·Ñ¨Ù

"≥ÚQÆ∞æ K«∂ÑÙ «∂ „ÑÑOK« âßOu L Œº=∂xH <åÜ«∞Hõ «fiO =Ç≤ÏOKå~°∞. PÜ«∞# =∂i#

~å[H©Ü«∞ Jaè„áêÜ«∂Å =¸ÅOQÍ P ™ê Œ ü ÉÏ<À ŒOÑ «∞Å∞ JkèHÍ~°O "≥ÅQÆÉ_»∞ «∞#fl

<Õ`«Å JÅH∆ÍºxH˜ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞. „Ñ¨=ÚY∞Å`À ¿ãflÇ¨ÏãÖ|O^è•Å∞<åfl _®Hõì~ü H˜K«∂¡

ŒOÑ «∞Å∞ Z@∞=O\ Ñ Œqx QÍx, Z\ì ÅaÌx HÍx PtOK«ÖË Œ∞. Pi÷HõOQÍ J=ã÷Å∞

Ñ¨_»∞ «∂ z=~°‰õΩ ã¨xflÇ≤Ï «∞Å∞, «=∞ q∂ Œ P è•~°Ñ¨_ç# W «~°∞Å áÈ+¨ HÀãÖ L#fl

Pã≤÷áêã∞ÎÅ#∞ Jq∞‡"ÕÜ«∞_»O`À Pi÷HõOQÍ ÉÏQÍ zuHáÈÜ«∂~°∞. J<å~ÀQÆºO, ¿Ñ ŒiHõO

"≥O\Ï_»∞ «∞<åfl Pi÷Hõ ã¨Ç¨Ü«∞O Ji÷OK«_®xH˜ P"≥∞ W+ìÑ¨_»ÖË Œ∞. Éèí~°Î _®Hõì~ü H˜K«∂¡

J<å~ÀQÆºO`À ÉÏ èŒÑ_»∞ «∞O_»QÍ ÑO_ç « <≥„Ç˙ HõeÊOK«∞‰õΩx zH «û xq∞ «ÎO PÜ«∞##∞

|Å=O «OQÍ Pã¨∞Ñ¨„uÖ’ KÕ~åÛeû# Ñïã≤÷ «∞Å∞ =KåÛ~Ú.

P „Hõ=∞OÖ’ ™ê Œ ü ÉÏ<À JkèHÍ~° ~å[H©Ü«∂Å‰õΩ Œ∂~°"≥∞ÿ „Ñ¨*ÏãÖÑ¶∂ÅÖ’

Ñ¨xKÕÜ«∞™êQÍ~°∞.1963 Ö’ _®Hõì~ü Ãã·Ñ¶ÙnÌ<£ H˜K«∂¡ =∞$u K≥O^•Hõ P"≥∞ P~ÀQÆºO,

Pi÷Hõ Ñïã≤÷ «∞Å∞ =∞iO «QÍ kQÆ*Ï~å~Ú. P Œ∞ã≤÷uÖ’ ‰õÄ_® P"≥∞ Z=fii = ŒÌ KÕ~Ú

KåK«ÖË Œ∞. „ÑÉèí∞`åfixfl Ü«∂zOK«ÖË Œ∞. „ÑÉèí∞ «fiO ‰õÄ_® P Ü≥∂ èŒ∞~åex P Œ∞HÀÖË Œ∞.

z=~°‰õΩ Hõ\˜Hõ ¿Ñ ŒiHõOÖ’ =∞QÆ∞æ «∂, ãÔ~·# zH˜ «û‰õΩ ‰õÄ_® <ÀK«∞HÀHõõ, HõhãÖ

=∞O Œ∞Å∞ ‰õÄ_® Hõ~°∞"≥· J<å~ÀQÆºO`À ã¨=∞~°O ™êyã¨∂Î N=∞u ™ê Œ ü ÉÏ<À H˜K«∂¡

1970 PQÆã¨∞ì 18# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

=∂ «$Éèí∂q∞,¿ãfiKåÛù™êfi «O„`åºÅ xq∞ «ÎO áÈ~å_»∞ «∞#fl <å Éèí~°Î rq «O `˘Å∞ «

D *Ïu ™⁄ «∞Î, P «~°∞"å « =∂„ «"Õ∞ <åk, =∞Ô~=i ≥·<å. JO Œ∞=Å# <å Éèí~°Î

rq`åxfl ZÖÏ LÑ¨Ü≥∂yOK«∞HÀ"åÅ#flk *Ïu[#∞Å∞ x~°‚~ÚOKåe.

– ÉËQÆO =ÚÇ¨Ï=∞‡^£ PÅO

173 174


=∞`«O ¿Ñ~° ^Õâ◊ qÉèí[# `«QÆ^ŒO@∂ ' bQ∑ — #∞ Z^Œ∞~˘¯#fl

ÉËQÆO =∞r^• ÉÏ<À(1919– 1974)

„a\©+π =Åã¨áêÅ‰õΩÅ#∞ «iq∞"Õ «‰õΩ áÈ~å@O ™êyã¨∞Î#fl „Ñ¨[Å#∞, kfi*Ïu

ã≤ •úÌO «O Pã¨~å`À peÛ, =∞`À<å‡^•xfl Ô~K«ÛQ˘\ì Ñ¨|ƒO QÆ_»∞Ñ¨ÙHÀ"åÅ#fl ™êfi~°÷úÑ¨~°

â◊‰õΩÎÅ‰õΩ, =º‰õΩÎÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ ‰õÄ_® „Ñ¨[Å∞ L^Œºq∞OKå~°∞. ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’x

=Úã≤¡OÅ‰õΩ „ÑuxkèQÍ „ÑHõ\OK«∞‰õΩ#fl =Úã≤¡O bQ∑ "Õ~åÊ@∞"å Œ K«~°ºÅ‰õΩ =ºu~HõOQÍ

„Ñ¨*Ïaè„áêÜ«∂xfl ‰õÄ_»QÆ\ì, =∞ «O ¿Ñ~°∞`À JkèHÍ~åxfl KÕÑ¨\ÏìÅ#∞‰õΩO@∞#fl â◊‰õΩÎÅ

Z «∞ÎÅ#∞ z «∞ÎKÕÜ«∞_®xH˜ ™êÇ¨ÏãÖ`À |iÖ’H˜ ky# ™êÇ¨Ïã≤ N=∞u =∞r^• ÉÏ<À.

„Ñ¨ã¨∞Î « PO„ èŒ„Ñ¨ Õâò ~å[ è•x ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞Ö’ ÉËQÆO =∞r^• ÉÏ<À 1919Ö’

[x‡OKå~°∞. P"≥∞ «O„_ç =Ú™êÎá¶ê JÇ¨Ï=∞‡ £. PÜ«∞# x*ÏO ãÖ™ê÷ú#OÖ’ L^Àºy.

Ñ¨ Œ= «~°QÆu K« Œ∞=Ù «∞#flÑ¨C_»∞ P"≥∞ q"åÇ¨ÏO L «Î~° „Ñ¨ Õâò‰õΩ K≥Ok# <åºÜ«∞"åk

=∞Ç¨Ï=∞‡ £ ã≤núv`À [iyOk. q"åÇ¨ÏO «~°∞"å « Éèí~°Î Àáê@∞QÍ P"≥∞ L «Î~° „Ñ¨ Õâò

"≥o§áÈÜ«∂~°∞. Éèí~°Î ‰õΩ@∞O|O`À ã¨xfl « ãÖ|O è•Å∞ QÆÅ „Ñ¨=ÚY *ÏfÜ≥∂ Œº=∞

<åÜ«∞‰õΩÅ∞ ~°Ñ¶‘ JÇÏ=∞‡ £ H^•fiÜü∞ „ÑÉèÏ=O`À P"≥∞ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ãÉèíº «fiO

ã‘fiHõiOKå~°∞.

¿ãfiKåÛù,™êfi «O„`åºÅ kâ◊QÍ ™êQÆ∞ «∞#fl *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O ãÖÑ¨Ó~°‚ q[Ü«∞O

™êkèOz ãfi~å[ºO ™ê÷Ñ≤OKåÅO>Ë, „Ñ[Å∞ =∞`åÅ‰õΩ Jf «OQÍ SHõºO HÍ"åeû LO Œx

P"≥∞ ÉèÏqOKå~°∞. P HÍ~°OQÍ =∞ «O ¿Ñ~°∞`À "Õ~åÊ@∞"å Œ ~å[H©Ü«∂Å∞ #_»∞ÑÙ «∞#fl

=Úã≤¡O bQ∑ <åÜ«∞‰õΩÅ f~°∞ ≥#∞flÅ#∞ q=∞i≈OKå~°∞.1936Ö’ [iy# F „Ñ¨ Œ~°≈#Ö’

*ÏfÜ«∞"å Œ∞Ö·# H˘O Œ~°∞ Ü«Ú=‰õΩÅ∞ U~åÊ@∞ KÕã≤# P*Ï £ =Úã≤¡O bQ∑ Ö’ P"≥∞

ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅÜ«∂º~°∞. P*Ï £ bQ∑ P èŒfi~°ºOÖ’ [iy# „Ñ¨ Œ~°≈#Ö’ P"≥∞ áêÖÁæ<åfl~°∞.

D ãÖ Œ~°ƒùOQÍ =Úã≤¡ObQ∑ Jkè<Õ « =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ Jb l<åfl‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ ÉËQÆO

=∞r^• ÉÏ<À x#kOKå~°∞.

1935 ÉèÏ~° « K«@ìO „Ñ¨HÍ~°OQÍ Õâ◊OÖ’ ZxflHõÅ∞ [~°∞QÆ∞ «∞<åfl~Ú. ÉèÏ~° «

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ „Ñ¨[ÅO Œi „ÑüxkèQÍ ZxflHõÅ ~°OQÆOÖ’ kQÆQÍ, =Úã≤¡ObQ∑ å#∞

=Úã≤¡OÅ „ÑüxkèQÍ „Ñ¨Hõ\ÕK«∞‰õΩOk. P ZxflHõÅÖ’ ÅHÀfl =∞Ç≤ÏàÏ xÜ≥∂[Hõ=~°æO

#∞O_ç =∞r^• ÉÏ<À *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ JÉèíºi÷QÍ áÈ\© KÕâß~°∞. P"≥∞ =Úã≤¡O bQ∑

JÉèíºi÷Ì ÉËQÆO W<åO ÇÏc|∞ÖÏ¡ À áÈ\© Ñ_®¤~°∞. D ZxflHõÅÖ’ =∞øÖÏ<å Jb ™È Œ~°∞ÅÖ’

XHõÔ~·# =∞øÖÏ<å ëœHõ ü Jb «k «~° „Ñ¨=ÚY <åÜ«∞‰õΩÅ∞ bQ∑ ÔQÅ∞Ñ¨Ù#∞ HÍOH∆ã¨∂Î

„Ñ¨Kå~°O ™êyOKå~°∞. D ãÖ Œ~°ƒùOQÍ =∞øÖÏ<å ëœHõ ü Jb Y∞~å<£ „QÆO ä•xfl KÕ «

|∂x ZxflHõÅ „Ñ¨Kå~°O KÕã¨∂Î „Ñ¨[Å #∞O_ç "åQÍÌ#O KÕ~ÚOK«∞HÀ=_®xfl |\ì, bQ∑

P ZxflHõÅ#∞ ZO « „Ñüëêì «‡HõOQÍ fã¨∞‰õΩO^À J~°÷úO KÕã¨∞HÀ=K«∞Û.

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ JÉèíºi÷ =∞r^• ÉÏ<À ÑH∆Í# HÍO„ÔQãπ <Õ «Å∞, ÅHÀfl q^•º~°∞÷Å∞

„ÑKå~°O KÕâß~°∞. =∞ « ™ê=∞~°ãºO HÀ~°∞ «∂ =Úã≤¡O bQ∑ <Õ «Å "å Œ#Å#∞ ÑÓ~°fiÑHõ∆O

KÕã¨∂Î =∞r^• Ñ¨~åÌ Àáê>Ë q„â◊√Î « Ñ¨~°º@#Å∞ [iáê~°∞. P ZxflHõÅÖ’ ˆH=ÅO

175 F@¡ Õ_®`À P"≥∞ F@q∞ K≥O^•~°∞. J~Ú<å ZxflHõÅ [Ü«∂Ñ¨[Ü«∂Å`À U

=∂„ «O xq∞ «ÎO ÖË‰õΩO_® Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº`å x<å ŒO`À =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞.

ã¨fi «O„ « ÉèÏ~° «O J= «iOKåHõ, Õâ◊¿ã=‰õΩ JkèHõ „áê è•#º «xzÛ, z=i

Hõ∆O =~°‰õΩ =∞ «™ê=∞~°ã¨ºO HÀãÖ Hõ$+≤ KÕã¨∂Î „Ñ¨*Ï¿ã=Ö’ QÆ_çÑ≤# N=∞u =∞r^•

ÉÏ<À 1974 Ñ¶≤„|=i 12# cÇ¨~ü ~å„+ìO ÉÏ~å|OH©Ö’ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

175 176


QÍOnèrH˜ L~°∂Ì ÉèÏ+¨ <ÕiÊ# =∞Oz Hõ=~Ú„u

ÉËQÆO Ô~Ç¨<å `«Ü«∂ºc˚(1900–1975)

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ å «, «e¡ «O„_»∞Å`Àáê@∞QÍ =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_® "≥∞\ìxO@

KÕ~åHõ ‰õÄ_® Éèí~°Î ‰õΩ@∞Oc‰õΩÅ`À HõÅã≤ áÈ~°∞ÉÏ@ #_çz# J=HÍâ◊O P<å\ ™êfi «O„ «º

ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ KåÖÏ H˘kÌ =∞OkH˜ ÅaèOzOk. J@∞=O\˜ J Œ$ëêìxH˜ <ÀK«∞‰õΩ#fl

JuH˘kÌ =∞OkÖ’ XHõ~°∞ Ô~Ç¨<å «Ü«∂ºc˚.

QÆ∞[~å üÖ’x ãÖÑ¨#fl «Ü«∂ºc˚ ‰õΩ@∞O|OÖ’ Ô~Ç¨<å «Ü«∂ºc˚ 1900

[#=i 27# [x‡OKå~°∞. P"≥∞ «e¡ Pq∂<å «Ü«∂ºc˚ (1866–1942), «O„_ç

[ã≤ìãπ JÉÏƒãπ «Ü«∂ºc˚ (1854–1936). PÜ«∞# QÍOnèr KÕ QÆ∞[~åu =„[O QÍ

Ñ≤Å∞=|_ç# „Ñ=ÚY ™êfi «O„ «º ã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å∞.1885Ö’ WO_çÜ«∞<£ <Õ+#Öò HÍO„ÔQãπ

™ê÷Ñ¨# [iy#Ñ¨Ê\˜ #∞O_ç «Ü«∂ºc˚ ‰õΩ@∞Oc‰õΩÅ∞ JO Œ∞Ö’ ã¨Éèí∞ºÅ∞. P"≥∞ ã¨xflÇ≤Ï «

ãÖ|Onè‰õΩÅ∞ [ã≤ìãπ |„ Œ∞nÌ<£ «Ü«∂ºc˚ (1844–1906) WO_çÜ«∞<£ <Õ+¨#Öò HÍO„ÔQãπ

J^èŒº‰õ ∆ΩÅ∞QÍ Ñ¨xKÕÜ«∞QÍ `«Ü«∂ºcì ‰õΩO@∞O|OÖ’x Ñ¨Å∞=Ù~°∞ =∞Ç≤Ïà◊Å∞

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ñ¨=ÚY áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞.

Ô~Ç¨<å «O„_ç [ã≤ìãπ JÉÏƒãπ «Ü«∂ºc˚, «e¡ Jq∂<å «Ü«∂ºc˚Å∞ =∞Ç¨ «∞‡x

<Õ «$ «fiO`À ™êy# Ñ¨Å∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. P"≥∞ «e¡ QÆ∞[~å üÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å

P èŒº~°ºOÖ’ ™êy# HÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ ã¨fiÜ«∞OQÍ <åÜ«∞Hõ «fiO =Ç≤ÏOKå~°∞. «Ü«∂ºc˚

‰õΩ@∞O|OÖ’x „ÑüXHõ¯~°∂ KåÖÏ =~°‰õΩ U^Àq^èŒOQÍ *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’

ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅÜ«∂º~°∞. P HÍ~°OQÍ «Ü«∂ºc˚ ‰õΩ@∞O|O ™êfi «O„`Àº Œº=∞Ü≥∂ èŒ∞Å

‰õΩ@∞O|OQÍ K«i„ «Ö’ „Ñ¨ ÕºHõ ™ê÷#O á⁄OkOk.

„Ñ¨MÏºu K≥Ok# ™êfi «O„ «ºã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å ‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡Oz# Ô~Ç¨<å

«Ü«∂ºc ÃÑOÑHõO P "å`å=~°OÖ’ ™êyOk. P WO@ „Ñu XHõ ~°∂ L Œº=∞HÍ~°∞Å∞

HÍ=@O, P WO\˜H˜ =KÕÛ Ju äŒ∞Å∞ ‰õÄ_® P ÉÏ@# #_»∞ã¨∞Î#fl Ü≥∞ èŒ∞Å∞ HÍ=@O`À

z#fl<å@<Õ Ô~Ç<å ÇÏ$ ŒÜ«∞OÖ’ ¿ãfiKåÛù, ãfi «O„ « ÉèÏ"åÅ∞ „ÑQÍ_è»OQÍ <å@∞‰õΩ<åfl~Ú.

P "å`å=~°O Ñ¶e «OQÍ Ô~Ç¨<å «Ü«∂ºc˚ ‰õÄ_® ÉÏxã¨ |O èŒ<åÅ #∞O_ç q=ÚHÎ

HÀãÖ ™êQÆ∞ «∞#fl áÈ~å@ kâ◊QÍ Ñ¨Ü«∞xOKå~°∞.

P^èŒ∞xHõ q^Œº`Àáê@∞QÍ ™êOÑ¨„^•Ü«∞Hõ q^Œº#∞ JÉèíºã≤Oz# Ô~Ç¨<å

„QÍ_»∞ºÜÕ∞+¨<£ KÕÜ«∞@O`Àáê@∞QÍ POQÆ¡O, Ç≤ÏOn, QÆ∞[~åf, L~°∂Ì ÉèÏ+¨ÅÖ’ =∞Oz

„áêgºO ãÖáêkOKå~°∞. `«Ü«∂ºc˚ ‰õΩO@∞OÉÏxH˜ =∞Ç¨`å‡QÍOnè ã¨xflÇ≤Ï`«∞Å∞

HÍ=@O`À z#fl<å@<Õ Ô~Ç¨<å‰õΩ QÍOnèr ÑïK«Ü«∞O HõeyOk. PÜ«∞##∞ «=∞

‰õΩ@∞O|O Ö’x F ÃÑ ŒÌQÍ «Ü«∂ºc˚Å∞ ÑïQÆÕKå~°∞. PÜ«∞#`À «=∞ ‰õΩ@∞O|

=º=Ç~åÅ#∞ ‰õÄ_® K«iÛOz ãÅÇÅ∞ fã∞‰õΩ#fl ãO Œ~åƒùÅ∞<åfl~Ú. QÍOnèr P"≥∞#∞

«# ‰õΩ=∂Ô~ÎQÍ ÉèÏqOKå~°∞. P"≥∞‰õΩ ãÖ|OkèOz# „Ñü q+¨Ü«∞OÖ’ PÜ«∞# ZO`À

„â◊ Œú K«∂áê~°∞. QÍOnèr «# L «Î~åÅÖ’ P"≥∞#∞ „Ñ≤Ü«∞Ñ¨Ù„u, z~°Orq, Ô~Ç¨<å

ÉË\QÍ, ÉË\ Ô~Ç<å, L™êÎk ™êÃÇÏÉÏ, áêQÆÖò Ô~Ç<å, Éè’e ÉË\ Jx ãOÉ’kèOKå~°∞.

=∞Ç¨ «∞‡x ¿ã"å„QÍO P„â◊=∞OÖ’ Ô~Ç¨<å «Ü«∂ºc˚ H˘O « HÍÅO QÆ_çáê~°∞.

P ãO Œ~°ƒùOQÍ P"≥∞ QÍOnèrH L~°∂Ì ÉèÏ+ <Õ~åÊ~°∞. P «~°∞"å « ‰õÄ_® P"≥∞ QÍOnèrH

«~°K«∂ L «Î~åÅ∞ ~åã∂Î P q+Ü«∞O q∂ Œ ZO`À „â◊ ŒúK«∂áê~°∞. P"≥∞ #∞O_ç L «Î~åÅ∞

PO Œ∞HÀ=_»O ZO`À P#O Œ •Ü«∞Hõ=∞x QÍOnèr K≥ÑC‰õΩ<åfl~°∞. P"≥∞ #∞O_ç L «Î~åÅ∞

~å=@O JÅâ◊º"≥∞ÿ Õ PÜ«∞# ZO`À "åº‰õΩÅ « K≥O^•~°∞. D q+¨Ü«∂xfl P"≥∞‰õΩ

~åã≤# XHõ L «Î~°OÖ’, h L «Î~°O JO Œ‰õΩO>Ë <å =∞#ã¨∞û QÆO Œ~°QÀà◊OQÍ LO@∞Ok

Jx ~åâß~°∞. P HÍ~°OQÍ P"≥∞#∞ L™êÎk ™êÃÇÏÉÏ Jx `«# L`«Î~åÅÖ’

ãOÉ’kèOKå~°∞.

Ô~Ç¨<å «Ü«∂ºc˚ ã¨∂Ñ¶≤ « åfiaèÖÏ+≤. P"≥∞ Jxfl =∞`åÅ Ñ¨@¡ ã¨=∂# Q“~°=O

177 178


K«∂áê~°∞. Jxfl =∞`åÅ∞ ÉèíQÆ=O «∞_çfl KÕ~°∞ =∂~åæÅx P"≥∞ ÉèÏqOKå~°∞. =∞`åÅ‰õΩ

Jf`«OQÍ =∂#=ÙÅO`å XHõ¯>Ë#x, ^èŒ~°‡O =∂#=ÙÅÖ’ SHõº`« ÃÑOKÕO^Œ∞‰õΩ

^ÀÇ¨Ï ŒÑ¨_®Å<åfl~°∞. =∞Ç¨ «∞‡x ¿ã"å„QÍ=∞OÖ’ L#fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’ JHõ _» [iy#

„áê~°ú<å ã¨=∂"ÕâßÅÖ’ Jxfl =∞`åÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz# „áê~°ú<å w`åÅ#∞, K«Hõ x

HõO~î°O`À QÍ#O KÕÜ«∞@O P"≥∞ k#K«~°ºQÍ =∂iOk. P"≥∞ Y∞~å<£ Ñ¨~î°#O JO Œifl

P‰õ@∞ì‰õΩOk. „Ñü ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ P"≥∞ Y∞~å<£ Ñ¨~î°#O „Ñ¨ ÕºHõOQÍ ™êˆQk. =∞Ç¨`å‡

QÍOnè P"≥∞KÕ « Y∞~å<£#∞ K«kqOK«∞‰õΩx „â◊ ŒúQÍ q<Õ"å~°∞.

=∞ « ™ê=∞~°ã¨ºO É’kèOKÕ, ã∂Ñ¶‘ ã≤ •÷ÌO`åÅ Ñ@¡ =∞‰õΩ¯= QÆÅ Ô~Ç<å =∞ «O

¿Ñi@ HõÅÇ¨Å∞, =∞ «ã¨∞÷Å =∞ èŒº Ñ¶∞~°¬Å∞ [iy Õ qÅqÖÏ¡_®~°∞. =∞ «Ñ¶∞~°¬Å

x"å~°‰õΩ, âßOu ™ê=∞~°™êºÅ ™ê÷Ñ¨#‰õΩ x~°O «~°O Hõ$+≤ã¨ÖÏÊ~°∞. P"≥∞ ã¨∂Ñ¶≤ « «fiO

=∞ «™ê=∞~°ã¨ºO, Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº « =~°‰õΩ Ñïq∞ «O HÍÖË Œ∞. P"≥∞ åufiHõ «

qâ◊fi=∂#= ™È Œ~°ÉèÏ=O kâ◊QÍ ™êyOk. D "Õ∞~°‰õΩ „Ñ¨Kå~°HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ ‰õÄ_®

P"≥∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. P"≥∞ ã¨ÅÇ¨Å#∞, ã¨∂K«#Å#∞ ã‘fiHõiOKÕO Œ∞‰õΩ, „Ñ¨ãÖQÍÅ#∞,

„áê~°÷<å w`åÅ#∞ q<ÕO Œ∞‰õΩ „Ñ¨[Å∞ ÃÑ ŒÌ ãÖYºÖ’ HÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ Ç¨[~°ÜÕ∞º"å~°∞.

(Bharath Ke Swatantra Samgram me Muslim Mahilavonka Yogdaan : Page. 250)

Ô~Ç¨<å «Ü«∂ºc˚ K«Hõ x Hõ=~Ú„u. P"≥∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ Ñ¨Å∞ „áê~°÷Ì<å w`åÅ#∞

~åâß~°∞. Jxfl =∞`åÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz# „áê~°ú<å w`åÅ#∞ P"≥∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ ~åã≤ áê_ç

ãäè‰õΩÅ‰õΩ qxÊOz „Ñ¨â◊Oã¨ÅO^Œ∞‰õΩ#fl Ñ¶¨∞\ÏìÅ∞<åfl~Ú. P"≥∞ ¿ã"å„QÍO #∞O_ç

"≥o§áÈÜ«∂Hõ ‰õÄ_® QÍOnèr P"≥∞‰õΩ L «Î~åÅ∞ ~åã≤ =∞s „áê~°÷ú<å w`åÅ#∞, QÆ[Öòû#∞

„Ñ¨ ÕºHõOQÍ ~å~ÚOK«∞‰õΩ#fl ãÖ Œ~åƒùÅ∞<åfl~Ú. h „áê~°ú<å w`åÅ∞ q#x Õ <å‰õΩ

ÉÏQÆ∞O_»@O ÖË Œ∞, h=Ù =zÛ áê_ç qxÊOK«∞ Jx QÍOnèr P"≥∞‰õΩ ~åã≤# L «Î~åÅÖ’

¿Ñ~˘¯<åfl~°O>Ë P"≥∞ w`åÅ∞ PÜ«∞##∞ ZO «QÍ PHõ@∞ì‰õΩ<åflÜ≥∂ ≥Å∞ã¨∞ÎOk. P"≥∞

ˆH=ÅO „áê~° ÷ ú<åw`åÅ∞ =∂„`«"Õ∞ ~åÜ«∞ÖË^Œ∞. *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ

L Œº=∞HÍ~°∞Å#∞ L ÕÎ[Ñ¨~ÛO Œ∞‰õΩ L Œº=∞ w`åÅ∞ ‰õÄ_® ~åâß~°∞. P áê@Å#∞

ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã¨ÉèíÅ∞, ã¨=∂"ÕâßÅ "ÕkHõÅ q∂ Œ #∞O_ç áê_ç qxÊOKå~°∞.

*ÏfÜ≥∂ ŒŒº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ P"≥∞ «e¡ «O„_»∞Å`À HõÅã≤ Ñ¨Å∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’

áêÖÁæ<åfl~°∞. QÆ∞[~å üÖ’ =∞ Œºáê# x¿+ èŒ PO^Àà◊#, q Õj=ã¨∞Î=ÙÅ |Ç≤Ï+¨ ~°

L Œº=∂Å x~°fiÇ¨Ï‰õΩ QÆ∞[~å ü =∞Ç≤Ïà◊Å ã¨=∂"Õâßxfl QÍOnèr U~åÊ@∞ KÕã≤#

ãÖ Œ~°ƒùOQÍ P ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ P"≥∞ „Ñ¨ è•# áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞. 1930 U„Ñ≤Öò 11#

Ô~Ç¨<å «Ü«∂ºc˚H˜ QÍOnèr F ÖËY ~åã¨∂Î =∞ èŒºáê#O, q Õj =ã¨∞Î=ÙÅ |Ç≤Ï+¨ ~°

`«k`«~° JOâßÅ q∂^Œ QÆ∞[~å`ü =∞Ç≤Ïà◊Å ã¨=∂"Õâ◊O U~åÊ@∞ KÕã¨∞Î<åfl#∞. P

ã=∂"ÕâßxH h=Ù, q∂ J=∞‡QÍ~°∞ «ÑÊHõ Ç[~°∞HÍ"åe Jx HÀ~å~°∞. P ã=∂"ÕâßxH

Ô~Ç¨<å «# «e¡ Jq∂<å «Ü«∂ºc˚ Àáê@∞QÍ Ç¨Ï[~°Ü«∂º~°∞.

ÉèÏ~°`«^ÕâßxH˜ =∂~°æ^Œ~°≈Hõ"≥∞ÿ# D L^Œº=∞O ãÖ^Œ~°ƒùOQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞

ãOÑ¶∞\˜ «O KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ Ô~Ç<å „Ñ ÕºHõ ÉÏ èŒº «Å∞ ã‘fiHõiOz P |$ÇÏ «Î~° Éèí∂q∞Hõ#∞

x~°fiiÎOKå~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ HÍO„ÔQãπ Ü«Ú=[# qÉèÏQÆO Ü« ü bQ∑ ‰õΩ P"≥∞

<åÜ«∞Hõ «fiO =Ç≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. P Ç¨ÏŸ^•Ö’ =∞Ç¨ «∞‡x P ÕâßÅ "Õ∞~°‰õΩ P"≥∞ Ñ¨Å∞

HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. D L Œº=∞O ãO Œ~°ƒùOQÍ P"≥∞ ÑÅ∞=∂~°∞¡ JÔ~ãìÜ«∂º~°∞.

D L^Œº=∞O <ÕÑ¨^èŒºOÖ’ QÆ∞[~å`ü =∞Ç≤ÏàÏ HÍO„ÔQãπ Ñ¨H∆Í# ã¨=∂"Õâ◊O

f~å‡<åÅ#∞ „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ Z~°∞HõÑ¨~ÛO Œ∞‰õΩ Ô~Ç¨<å «Ü«∂ºc˚, Jq∂<å «Ü«∂ºc˚,

P=∞<å Y∞ˆ~+≤ ãÖ «HÍÅ`Àáê@∞ "≥Ú «ÎO q∂ Œ 24 =∞Ok =∞Ç≤Ïà◊Å ãÖ «HÍÅ`À

‰õÄ_ç# =∞Ç[~°∞#∞ "≥·„âß~ÚH ÑOáê~°∞. P =∞Ç[~°∞Ö’ Ô~Ç<å «Ü«∂ºc ãO «HÍxfl

‰õÄ_® QÍOnèr HÀ~°_»O ^•fi~å P"≥∞ „áê è•#º « "≥Å¡_»~ÚºOk.

1942 <å\˜ H˜fi\ò WO_çÜ«∂ PO^Àà◊#Ö’ P"≥∞ „H˜Ü«∂jÅHõOQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞.

D ãÖ Œ~°ƒùOQÍ Tˆ~yOÑ¨Ù x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î#fl P"≥∞#∞ „Ñ¨Éèí∞ «fiO JÔ~ã¨∞ì KÕã≤ ãÖ= «û~°O

*·Å∞ tHõ∆‰õΩ QÆ∞iKÕã≤Ok. ™êfi «O„`Àº Œº=∞ Ãã·x‰õΩ~åÅ∞QÍ P"≥∞ ÖÏsî ≥|ƒÅ#∞, *·Å∞

tHõ∆Å#∞ J#∞ÉèíqOKå~°∞. JÔ~ã¨∞ìÅ∞, ÖÏsîî ≥|ƒÅ∞, *·à◊√§, ™êfi «O„`Àº Œº=∞HÍ~°∞Å‰õΩ

ã¨`å¯~åÅ∞QÍ ÉèÏqOz# Ô~Ç¨<å `«Ü«∂ºc˚ z=i =~°‰õΩ *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’

q~å=∞"≥∞~°∞QÆHõ áêÖÁæ<åfl~°∞.

ã¨~°fi=∂#= ™È^Œ~°ÉèÏ"åxH˜, qâ◊fiâßOu Ñï~°Hõ∆‰õΩ, ÉÏxã¨`«fiO #∞O_ç

=∂ «$ Õâ◊O q=ÚHÎ HÀãÖ z=i Hõ∆O =~°‰õΩ L Œºq∞Oz# ÉËQÆO Ô~Ç¨<å «Ü«∂ºc˚

1975 "Õ∞ 16# Jq"åÇ≤Ï «QÍ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

179 180


*·Å∞ÔHà◊§Hõ áÈ=@O JÑ¨Kå~°OQÍ ÉèÏqOz#

ÉËQÆO Y∞s¬^£ MÏfi*Ï(1896–1981)

*ÏfÜ≥∂ ŒŒºOÖ’ *·Å∞‰õΩ "≥à◊§@O ÉÏ èŒº «QÍ „Ñu XHõ ~°∂ ÉèÏqOKå~°∞. *·Å∞‰õΩ

ZÑ¨C_≥Ñ¨C_»∞ áÈ^•=∞x Z Œ∞~°∞ K«∂âß~°∞. U HÍ~°OQÍ<≥·<å JÔ~ã¨∞ì HÍHõáÈ=@O,

*·Å∞‰õΩ "≥à◊§Hõ áÈ=@O ÃÑ ŒÌ JÑKå~°OQÍ ÑiQÆOKå~°∞. *·Å∞ÔHà◊§HõáÈ=@O JÑKå~°OQÍ

ÉèÏqOz *·Å∞ÔHàÏ¡Hõ P#O^•xfl =ºHõÎO KÕã≤# ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ P<å_»∞ Z<Àfl L<åfl~Ú.

J@∞=O\˜ L Œº=∞ã¨∂ÊùiÎQÆÅ ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞º~åÅ∞ ÉËQÆO Y∞s¬ £ MÏfi*Ï.

„Ñ¨ã¨∞Î « PO„ èŒ„Ñ¨ Õâò ~å[ è•x ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ #QÆ~°OÖ’ ÉËQÆO Y∞s¬ £ MÏfi*Ï

1896Ö’ [x‡OKå~°∞. P"≥∞ «O„_ç ã¨~ü |∞ÅO £ [OQ∑. PÜ«∞# ÃÇ·ÏHÀ~°∞ì „Ñ¨ è•#

<åºÜ«∞=¸iÎ. P"≥∞ `å « ã¨q∂=ÙÖÏ¡. PÜ«∞# ã¨~ü ã¨Ü«∞º £ QÍ „Ñ¨MÏºu K≥Ok# ã¨~ü

ã¨Ü«∞º £ JÇ¨Ï=∞‡ £ MÏ<£ ã¨xflÇ≤Ï « q∞„ «∞ÅÖ’ XHõ~°∞.

ã¨fiQÆ$Ç¨ÏOÖ’ ÉËQÆO Y∞s¬ £ ™êO„Ñ¨ •Ü«∞Hõ q Œº#∞ Ñ¨ÓiÎ KÕâß~°∞. «O„_ç À

áê@∞QÍ ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^Œ∞Ö’ x"åãÖ L#flÑ¨C_»∞ P"≥∞‰õΩ ã¨~Àlx <åÜ«Ú_»∞`À

ÑïK«Ü«∞=∞~ÚºOk. P ÑïK«Ü«∞O ^•fi~å P"≥∞ ¿ãfiKåÛù, ™êfi`«O„`«º ÉèÏ"åÅ`À

„Ñ¨ÉèÏq «∞ÅÜ«∂º~°∞.P „Hõ=∞OÖ’ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O Ñ¨@¡ PHõi¬ «∞ÅÜ«∂º~°∞.1920Ö’

P"≥∞ WO_çÜ«∞<£ <Õ+#Öò HÍO„ÔQãπ ãÉèí∞ºÅÜ«∂º~°∞. P<å\ #∞O_ç 1981Ö’ Hõ#∞fl=¸¿ã

=~°‰õΩ P"≥∞ HÍO„ÔQãπ ã¨Éèí∞º~åÅ∞QÍ L<åfl~°∞.

ÉËQÆO Y∞s¬ £ JbÑ¶∞~ü‰õΩ K≥Ok# <åºÜ«∞"åk MÏfi*Ï J|∞ÌÖò =∞r £#∞ q"åÇÏO

KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. Éèí~°Î =∞r £ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å∞. q"åÇ¨#O «~°O Éèí~°Î À Hõeã≤ P"≥∞

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ñ¨ «ºHõ∆OQÍ „Ñ¨"ÕtOKå~°∞. 1921 _çÃãO|~°∞ 24, 25 ÕkÅÖ’

ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ #QÆ~°OÖ’ [iy# WO_çÜ«∞<£ <Õ+¨#Öò HÍO„ÔQãπ ã¨=∂"ÕâßÅÖ’ P"≥∞

L «Î~°„Ñ¨ Õâò ~åR „ÑüxkèQÍ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã¨ÉˇH±ì Hõq∞\©H˜ „áêux èŒºO

=Ç≤ÏOKå~°∞. P ã¨=∂"ÕâßÅÖ’ ÉËQÆO Ç¨Ïã¨~° ü "≥∂Ç¨x, ÉËQÆO =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ Jb,

Hõ=∞ÖÏ <≥„Ç¨ , ã¨fi~°∂Ñ¨~å˜ <≥„Ç¨ Å`À Hõeã≤ P"≥∞ Ñ¨x KÕâß~°∞.

*ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ „Ñ¨"ÕtOKåHõ Z^Œ∞Ô~·# =∂#ã≤Hõ, Pi÷Hõ Hõ+¨ì#ëêìÅ#∞

z~°∞#=Ùfi`À Éèíiã¨∂Î ÅHõ∆º™ê èŒ#Ñ¨@¡ Œ$_è»z «ÎO`À =ÚO Œ_»∞QÆ∞ "Õã≤# ÉËQÆO Y∞s¬ £

„Ñ[Å, „Ñ*Ï <åÜ«∞‰õΩÅ „Ñâ◊OãÅ∞ JO Œ∞‰õΩ<åfl~°∞. dÖÏÑ¶¨ ü–ãÇÜ«∞ x~åHõ~°À Œº=∞

HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ Jq„âßO «OQÍ áêÖÁæO@∂ ÑÅ∞=ÙiH P Œ~°≈=∞Ü«∂º~°∞. D ãO Œ~°ƒùOQÍ

JÔ~ã¨∞ìHÍ=@O, *·Å∞ÔHà◊§@O „Ñü L Œº=∞HÍ~°∞x Hõ~°Î=ºOQÍ „Ñ¨Hõ\ÕKå~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ

QÍOnèrH˜ ÖËY ~åã¨∂Î JO Œ∞Ö’ <å Éèí~°Î ã¨Ç¨ÏK«~°∞ÅO`å *·à◊§‰õΩ "≥àÏ§~°∞. <å Éèí~°Î

=∂„ «O WO « =~°‰õΩ ¿ãfiK«ÛùQÍ LO_»@O Ñ¨@¡ =∂‰õΩ ÉÏ èŒQÍ LOk Jx ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.

P ÉèÏ=#Å <ÕÑ¨ èŒºOÖ’ ÉËQÆO Y∞s¬ £ ÉÏ è•=∞Ü«∞ "åHÍºÅ q∂ Œ QÍOnèr "åºMÏº#O

KÕã¨∂Î, x["≥∞ÿ# x| Œú « À ‰õÄ_ç# ÉèÏ=#Å∞ WÖÏ LO\Ï~Ú. ™êfi «O„ «ºO HÀãÖ

„ã‘Î, Ñ¨Ù~°∞+¨µÅO`å WÖÏˆQ *·à◊§#∞ xOÑ¨\ÏxH˜ ãÖ`À+ÖQÍ =ÚO Œ∞‰õΩ =zÛ# ~ÀA#

ãfi~å[ºO «ÑÊHõ Åaèã∞ÎOk PâßÉèÏ"åxfl =ºHõÎOKÕâß~°∞. (Collected Works of Mahathma

Gandhi, Govt. Of India Publications, New Delhi)

MÏfi*Ï J|∞ÌÖò =∞r £, ÉËQÆO Y∞s¬ £ ŒOÑ¨ «∞Å `åºQÆQÆ∞ ãÖÑ¨#fl «#∞

q=iã¨∂Î, =∞Ç¨hÜ«Ú~åÖ·# „Ñüëêì «‡Hõ èŒ~°‡Ñüfl J#∞ ji¬Hõ À QÍOnèr ~åã≤#

"åºãÖÖ’ ã¨∞YÉè’QÍÅ#∞ = Œe ÉËQÆO Y∞s¬ £ ‰õΩ@∞O|O ™ê^•ã‘ • L Œº=∞HÍ~°∞Å

rq`åxfl KÕÑì@O, P q èŒOQÍ P ŒOÑ¨ «∞Å∞ KÕã≤# `åºQÆO, P"≥∞ Éèí~°Î MÏfi*Ï J|∞ÌÖò

=∞r £ QÆ∞QÆÏÅ#∞ „Ñã∞ÎuOKå~°∞. ÉËQÆO Y∞s¬ £ HÍ~°ºx~°fiÇÏÏnHõ∆, *ÏfÜ≥∂ Œº=∞

ÅH∆ÍºÅ Ñ¨@¡ L#fl x| Œú « QÆ∞iOz QÍOnèr „Ñ¨ ÕºHõOQÍ „Ñ¨™êÎqOKå~°∞.

181 182


ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~° L Œº=∞O ãÖ Œ~°ƒùOQÍ L Œº=∞HÍ~°∞ÅO`å JÔ~ã¨∞ìÅ=Ù «∂

`å#∞ «# Éèí~°Î MÏfi*Ï J|∞ÌÖò =∞r £ JÔ~ã¨∞ì HÍ#O Œ∞‰õΩ ZO`À zOuã¨∂Î =KåÛ~°∞.

z=~°‰õΩ «# Éèí~°Î JÔ~ã¨∞ì HÍQÍ<Õ ãÖ`À+Ö =ºHõÎO KÕã¨∂Î P q+¨Ü«∂xfl >ˇe„QÍO

^•fi~å QÍOnèrH˜ ≥eáê~°∞. P >ˇe„QÍO JO Œ∞‰õΩ#fl QÍOnèr ÉËQÆO Y∞s¬ £ L Œº=∞

ã¨∂ÊùiÎx „Ñ¨â◊Oã≤ã¨∂Î „Ñüëêì «‡Hõ =∞Ç¨hÜ«Úx èŒ~°‡Ñüfl J#∞ ji¬Hõ À =∞~À "åºãÖ

~åâß~°∞. P "åºãÖÖ’ „Ñ¨Éèí∞ «fiO <å Éèí~°Î#∞ JÔ~ã¨∞ì KÕã≤O Œ#fl q+¨Ü«∞O ≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl

q∂‰õΩ P#O ŒO Hõey LO@∞Ok Jx ÉËQÆO Y∞s¬ £ PÜ«∞#‰õΩ ~åã≤# ÖËYÖ’ ¿Ñ~˘¯#fl@∞ìì

QÍOnèr ≥eáê~°∞.

D JÔ~ã¨∞ì ã¨=∞Ü«∞OÖ’ MÏfi*Ï J|∞ÌÖò =∞r £ *ÏfÜ«∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O

*Ïq∞Ü«∂ q∞eÜ«∂ W™ê¡q∞Ü«∂ ‰õΩÅÑüQÍ ÉÏ èŒº «Å∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. „Ñ¨Éèí∞ «fi

Hõà◊âßÅÅ∞ |Ç≤Ï+¯iOz#, „ÑÉèí∞ «fi ãÇÜ«∞O x~åHõiOz# q^•ºãOã÷ÅÖ’x q^•º~°∞÷Å

HÀãÖ, *ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ#∞ „Ñ¨Kå~°O KÕÜ«∞_®xH˜ PK«~°Ï «‡Hõ q^•ºÉè’ èŒ# QÍqã¨∞Î#fl

*Ïq∞Ü«∂ q∞eÜ«∂#∞ PÜ«∞# ã=∞~°÷=O «OQÍ x~°fiÇ≤Ïã∞Î<åfl~°∞. P ã=∞Ü«∞OÖ’ PÜ«∞#

JÔÔ~ã¨∞ì [iyOk. PÜ«∞# JÔ~ã¨∞ì À L Œº=∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ PyáÈ~å Œx ÉËQÆO Y∞s¬ £

"åOzèOKå~°∞. P q+¨Ü«∂xfl ‰õÄ_® QÍOnèrH˜ ≥eÜ«∞KÕã¨∂Î, <å Éèí~°Î ÔQ·~å›[sÖ’

*Ïq∞Ü«∂ q∞eÜ«∂ W™ê¡q∞Ü«∂ (JbÑ¶∞~ü) HÍ~°ºHõÖÏáêÅ ÉÏ èŒº «Å#xfl\˜h <Õ#∞

x~°fiÇ≤ÏOKÕO Œ∞‰õΩ Hõ$+≤ KÕ™êÎ#∞ Jx ~åâß~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ P"≥∞ Éèí~°Î JÔ~ã¨∞ì=Å#

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ ‰õΩO@∞Ñ_»~å Œx ÉèÏqOz Éèí~°Î ÑH∆Í# PÜ«∞# ™ê÷#OÖ’

ÉÏ èŒº «Å∞ KÕÑ\ì *ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ‰õΩ ÑÙ\ìxÅ∞¡QÍ xÅz# *Ïq∞Ü«∂ q∞eÜ«∂ W™ê¡q∞Ü«∂

q^•º HO„ ŒO HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ P"≥∞ Ñ¨~°º"ÕH∆OKå~°∞.

*ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ#∞ „ÑKå~°O QÍqOKÕO Œ∞‰õΩ, Õâ◊ÉèíHÎ ÉèÏ=#Å#∞ „áÈkKÕÜ«∞_®xH

JbÑ¶∞~ü ˆHO„ ŒOQÍ P"≥∞ Ç≤ÏO £ J#∞ L~°∂Ì =∂ã¨Ñ¨„uHõ#∞ 1921Ö’ „áê~°OaèOz,

P Ñ¨„uHõ ãÖáê ŒHõ «fi ÉÏ èŒº «Å#∞ KÕÑ¨\Ïì~°∞. P Ñ¨„uHõ ^•fi~å Õâ◊ÉèíHÎ ÉèÏ=#Å

„Ñ¨Kå~°O, „a\©+¨µ „Ñ¨Éèí∞ «fi =ºuˆ~Hõ „Ñ¨Kå~åxfl ã¨=∞~°÷ú=O «OQÍ x~°fiÇ≤Ïã¨∂Î „a\©+π

„Ñ¨Éèí∞ «fi P„QÆÇ¨xH˜ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞.

=∞Ç≤Ïà◊Ö’¡ q Œº P=â◊ºHõ «#∞ „QÆÇ≤ÏOz# P"≥∞, P kâ◊QÍ KåÖÏ „â◊ ŒÌ K«∂áê~°∞.

=∞Ç≤Ïà◊Å∞ K« Œ∞=Ù‰õΩO>Ë «Ñ¨Ê ã¨=∂[OÖ’ „Ñ¨QÆu ™ê èŒºO HÍ Œx P"≥∞ #=∞‡HõO.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞O q[Ü«∞=O «O HÍ"åÅO>Ë =∞Ç≤Ïà◊Ö’¡ K≥· «#ºO ~å"åÅh Jk JHõ∆~°

*Ï#O •fi~å =∂„ «"Õ∞ ™ê èŒº=∞ø «∞O Œx P"≥∞ qâ◊fiã≤OKå~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ «# qâßfi™êxfl

PK«~°Ö’ K«∂¿ÑO Œ∞‰õΩ ZO «QÍ<À „â◊q∞OKå~°∞. „Ñ[ÅÖ’ JHõ∆~° *Ï#O HõeæOKÕO Œ∞‰õΩ

„ÑKå~° HÍ~°º„Hõ=∂Å HõO>Ë q^•º =º=ã÷Å x~å‡O •fi~å P ÅH∆ÍºÅ∞ ™ê èŒº=∞ø`åÜ«∞x

P"≥∞ «eKå~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ 1930Ö’ JÅÇ¨ÉÏ £Ö’ P_»Ñ≤Å¡Å∞, =∞Ç≤Ïà◊Å HÀãÖ

ÇÏq∂kÜ«∂ ÉÏeHõÅ ÃãHõO_»s ã∂¯Öò (Hamidiya Girls Secondary School)

™ê÷Ñ≤OKå~°∞. P q^•ºãOã÷ P"≥∞ Hõà◊§ Z Œ∞@ =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ q^•ºã∞QÆO ä•Å#∞ "≥ Œ[Å∞¡ «∂

„Hõ=∞„Hõ=∞OQÍ HõàÏâßÅ ™ê÷~ÚH˜ ZkyOk.

Y ŒÌ~°∞ „Ñ¨Kå~° HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ P"≥∞ J «ºO « Pã¨HÎ K«∂áê~°∞. Pâ◊Ü«∂Å#∞

PK«~°Ö’ K«∂Ñ@O •fi~å „Ñ[Å#∞ PHõi¬OKå~°∞. ãfiÜ«∞OQÍ Y ŒÌ~°∞ è•~° KÕâß~°∞.

#∂Å∞ =_»Hõ@O =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_®, #∂Å∞=_»Hõ_®xfl J"≥∞ „Ñ¨[Å‰õΩ, „Ñ¨ è•#OQÍ

=∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ, Ü«Ú= «∞Å‰õΩ <Õ~åÊ~°∞. *Ïq∞Ü«∂ q∞eÜ«∂ W™ê¡q∞Ü«∂ q^•º~°∞÷Å‰õΩ

‰õÄ_® P"≥∞ #∂Å∞ =_»Hõ@O <Õ~åÊ~°x QÍOnèr ÖËYÅ ^•fi~å "≥Å¡_»=Ù «∞Ok.

=∂ «$Éèí∂q∞ q=ÚHÎ HÀãÖ L Œºq∞Oz# Ñ¶e «OQÍ „a\˜+π ™ê„=∂[º "å Œ∞Å

#∞O_ç ÕâßxH˜ q=ÚHÎ ÅaèOz#Ñ¨Ê\˜H˜, Õâ◊O qÉèí[#‰õΩ QÆ∞~°=@O Ñ¨@¡ ÉËQÆO

Y∞s¬ £ ÉÏQÍ Hõ ŒeáÈÜ«∂~°∞. P<å\˜ #∞O_ç ~å[H©Ü«∞ ~°OQÆO #∞O_ç "≥· ˘Åy q^•º,

™ê=∂lHõ ¿ã"å~°OQÍÅ‰õΩ P"≥∞ JOH˜ «=∞Ü«∂º~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ J@∞ =∂ «$ Õâ◊ ¿ã=,

W@∞ „Ñ¨*Ï¿ã=‰õΩ J=¸Åº"≥∞ÿ# rq`åxfl JiÊ «O KÕã≤# ã¨=∞~°jÅ Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞

ÉËQÆO Y∞s¬ £ MÏfi*Ï 1981 AÖ·Ö’ «∞kâßfiã¨ q_çKå~°∞.

„a\©+π <åºÜ«∞™ê÷#O Z@∞=O\ tHõ∆<≥·<å qkèOK«x=fiO_ç, Jk *·Å∞ tHõ∆, |Ç≤Ï+¯~°,rq « M· Œ∞, nfiáêO «~°"åãO, z=~°‰õΩ LitHõ∆ J~Ú<å HÍx=fiO_ç, «Å =OKåeû#J=ã¨~°O ÖË^Œ<åfl#∞..ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ ™È^Œ~°–™È^Œs=∞∞ÅO`å dÖÏÑ¶¨`ü–ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~° L Œº=∞O HÀãÖ L Œºq∞Oz, „Ñ¨Éèí∞ «fiO J#∞ãïã¨∞Î#fl J˜z"Õ «q è•<åÅ#∞ =ºu~HO Kåe..dÖÏÑ¶ ü L Œº=∞O „Ñu XHõ i #∞O_ç J «∞fl#fl « ™ê÷~ÚJ~°Ê#∞ Ptã∞ÎOk. D èŒ~°‡áÈ~å@OÖ’ „Ñu =Úã≤¡O èŒ#=∂# „áêÏÅ∞ JiÊOKÕO

Œ∞‰õΩ ã¨~°fi^• ã≤ ŒúÌOQÍ LO_®eû# ã¨=∞Ü«∞q∞k. – ÉËQÆO *ÏÑ¶~ü Jb MÏ<£

183 184


=∞ « HõÅÇ¨Å =∞ èŒº‰õΩ #_çz# JÇ≤ÏO™êÜ≥∂ èŒ∞~åÅ∞

cc J=∞ «∞ã¨ûÖÏO(1907–1985)

™êfi «O„`Àº Œº=∞ K«i„ «Ö’ ÉèÏQÆOQÍ Ñ¨~å~Ú áêÅ‰õΩÅ ÉÏxã¨ «fiO #∞O_ç

QÍO èÕÜ«∞ =∂~åæ# =∂„ «"Õ∞ ¿ãfiKåÛù, ™êfi «O„`åºÅ∞ ™ê èŒº=∞x ÉèÏqOz =∞Ç¨ «∞‡x

™êxflÇ≤Ï «ºOÖ’ rq «K«~°=∂OHõO =~°‰õΩ QÆ_çÑ≤# =∞ÇÏ «Î~° Kåi„ «Hõ P=HÍâ◊O JuH˘kÌ

=∞OkH˜ =∂„`«"Õ∞ ^ŒH˜¯Ok. J@∞=O\˜ J^Œ∞ƒù`« J=HÍâßxfl ™⁄O`«O KÕã¨∞‰õΩ#fl

J Œ$+ì=O «∞ÅÖ’ „Ñ¨=ÚY™ê÷#O P„Hõq∞OKå~°∞ cc J=∞ «∞ã¨ûÖÏO.

ÉèÏ~° « *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O Ñ¨@¡ Jáê~° Q“~°"åaè=∂<åÅ#∞ PK«~°Ö’ =ºHõÎO

KÕã≤# áê\Ü«∂ÖÏ ~å[ÑÙ~îåÏ Ñi"å~°OÖ’ 1907Ö’ cc J=∞ «∞ãûÖÏO [x‡OKå~°∞.

«e¡ ¿Ñ~°∞ J=∞ «∞„Ô~Ç¨Ï=∂<£. «O„_ç HõÅflÖò J|∞ÌÖò Ç¨Ïq∂ £ áê\˜Ü«∂ÖÏ ãÖ™ê÷#OÖ’

Pi÷Hõ =∞O„u. PÜ«∞# 1920 „áêO «OÖ’ Hõ#∞fl=¸âß~°∞. P~°∞QÆ∞~°∞ J#fl Œ=Ú‡Å‰õΩ

UÔH·Hõ K≥Ö¡eQÍ J=∞ «∞ã¨ûÖÏO QÍ~åÉOQÍ ÃÑiQÍ~°∞.

z#fl<å\˜ #∞O_ç ¿ãfiKåÛù ã¨fiÉèÏ"åxfl =ºHõÎO KÕã≤# P"≥∞ ã¨=∞HÍb# ã¨=∂*Ïxfl

P èŒºÜ«∞#OKÕã≤ ÑÙ~å «# su i"åAÅ#∞ J¿ÇÏ «∞Hõ PKå~°, ãO„Ñ^•Ü«∂Å#∞ =ºu~HO

Kå~°∞. ™ê=∂lHõ, ~å[H©Ü«∞ ã=∞ãºÅ Ñ@¡ =∞Oz J=QÍÇÏ# Hõey L<åfl, âßs~°HõOQÍ

KåÖÏ |ÅÇ‘Ï#O HÍ=@O`À P"≥∞‰õΩ P~ÀQÆºO JO «QÍ ã¨Ç¨ÏHõiOKÕk HÍ Œ∞.

J=∞ «∞ã¨ûÖÏO 1930–1931 „áêO «OÖ’ =∞Ç¨ «∞‡x ¿ã"å„QÍO P„â◊=∞O

=zÛ KÕ~å~°∞. áê\˜Ü«∂ÖÏ ãÖ™ê÷#OÖ’x ã¨<å «# =Úã≤¡O ‰õΩ@∞O|OÖ’x UÔH·Hõ

Ñ¨Ù„uHõ P„â◊=∞OÖ’H˜ ZÖÏ =KåÛ~°#fl q+¨Ü«∞O Pã¨HÎ •Ü«∞HõO. D „Hõ=∂xfl ÉÏÑ¨Ó H

™ê`ü J#∞ "åºãÖÖ’ P"≥∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ q=iOKå~°∞. P Hõ äŒ#O WÖÏ ™êyOk.

<å 13 ãÖ= «û~åÅ∞ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ <Õ#∞ Y∞~å<£ =∞r £#∞ J#∞"å ŒO`À ã¨Ç¨

ÑïîOKå#∞. H˘xfl è•i‡Hõ „QÆO ä•Å#∞ ‰õÄ_® J èŒºÜ«∞#O KÕâß#∞. =∂ ‰õΩ@∞O|OÖ’

Ñ~åÌ#∞ Hõiî#OQÍ J=∞Å∞ KÕ¿ã"å~°∞. ãfiO « J#fl Œ=Ú‡Å Z Œ∞@ ‰õÄ_® ãOK«iOK«_®xH

J#∞=∞u ÅaèOKÕkHÍ Œ∞. P HÍ~°OQÍ ã¨∂¯Å∞‰õΩ "≥àı§ „Ñ¨â◊fl «Öˇ «ÎÖË Œ∞. <å#fl ##∞fl

JbÑ¶∞~üÖ’x ÉÏeHõÅ ã∂¯Å∞‰õΩ ÑOáêÅ#∞‰õΩ<åfl~°∞. *Ïu Jaè=$kú xq∞ «ÎO ™ê=∂lHõ

POHõ∆Å#∞ LÅ¡OÑ¶≤∞OK«QÆÅ ™êÇÏãO PÜ«∞#‰õΩOk. PÜ«∞# =∞~°OK«@O`À Œ∞~° Œ$+ì

=âß «∞Î P P=HÍâ◊O <å‰õΩ ÅaèOK«ÖË Œ∞. PÜ«∞# PHõã≤‡HõOQÍ =∞$ «∞º"å « Ñ¨_®¤~°∞. P

HÍ~°OQÍ <å K« Œ∞=Ù L~°∂Ì ~åÜ«∞@O, K« Œ=@O =~°‰õΩ Ñïq∞ «"≥∞ÿOk.

<å ÃÑ ŒÌ#fl =ÚÇÏ=∞‡ £ J|∞Ì„~°+‘ £ MÏ<£ *Ïu[#∞Å ¿ã=KÕÜ«∂Å#fl PÖ’K«#Å#∞

<åÖ’ HõeæOKå~°∞. „a\©+π „ÑÉèí∞`åfixH =ºu~HõOQÍ 1920Ö’ ™êy# dÖÏÑ¶ ü–ãÇÜ«∞

x~åHõ~° L^Œº=∞OÖ’ PÜ«∞# áêÖÁæ<åfl~°∞. <å q"åÇ¨xfl `«fii`«QÆu#

KÕÜ«∂Å#∞‰õΩO@∞#fl =∂ P=∞‡‰õΩ z#fl =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ <å q"åÇ¨ÏO KÕÜ«∞@O =∞Ozk

HÍ Œx PÜ«∞# #K«ÛK≥áêÊ~°∞. XHõ"Õà◊ h=Ù <å=∂@ q#‰õΩO_® K≥Ö¡e q"åÇ¨ÏO

KÕÜ«∞ ŒÅK«∞‰õΩO>Ë `å#∞ P q"åÇ¨xH˜ ~å#<åfl~°∞. P ÃÇÏK«ÛiHõ À z#fl#flÜ«∞ºÅ

„Ñ¨"Õ∞Ü«∞O ÖË‰õΩO_® áÈ~ÚOk. JÑ¨Ê\˜H˜ <å q"åÇ¨Ï„Ñ¨Ü«∞`åflÅ∞ PyáÈÜ«∂~Ú.

z#flÑ¨Ê\˜ #∞O_ç qÖÏã¨=O`«OQÍ QÆ_»Ñ¨@O, qÅ∞"≥·# =„™êÎÅ∞, Ys^≥·#

PÉèí~°ÏÅ∞ èŒiOK«@O JO>Ë J~Ú+ì « LO_Õk. <å Z Œ∞@ XHõ ÅHõ∆ºOQÍx, <å

Wëêì~ÚëêìÅ#∞ J=∞‡`À, J#flÜ«∞ºÅ`À =ºHõÎOKÕÜ«∞QÆÅ ™êÇ¨ÏãÖ QÍx ÖË Œ∞. UÔH·Hõ

‰õΩ=∂Ô~Î HÀãÖ J=∞‡ ZÅ¡Ñ¨C_»∂ =∞Oz =∞Oz ^Œ∞ã¨∞ÎÅ∞, PÉèí~°ÏÅ∞ `«Ü«∂~°∞

KÕ~ÚOKÕk. Jq <å‰õΩ #KÕÛq HÍ=Ù. z#fl<å\˜ #∞O_ç <å P~ÀQÆºO JO «QÍ =∞Ozk

HÍ^Œ∞.

ã¨|~°‡f P„â◊=∞O "≥àı§=ÚO Œ∞ <Õ#∞ \˜.a "åºkèH˜ QÆ∞~°Ü«∂º#∞. D =∞ èŒºÖ’

=∞m§ J=∞‡ <å ÃÑO_ç¡ QÆ∞iOz ÃÑ^ŒÌ#flÜ«∞º q∂^Œ XuÎ_ç fã¨∞‰õΩ~å ™êyOk.

185 186


ÉÁOÉÏ~ÚÖ’x =∂ ‰õΩ@∞O| "≥·^Œ∞ºÅ∞

_®Hõì~ü |Å=∞ø~°º#∞ PÜ«∞# ãO„ÑkOKå~°∞.

x~°O`«~°O [fi~°O`À ÉèÏ^äŒÑ¨_»∞`«∂ J"≥∞

q"åÇ¨ÏO KÕã¨∞HÀ=@O „Ñ¨=∂^ŒHõ~°=∞x,

=¸_ÕO_»∞¡ [fi~°O ~å#@ì~Ú Õ q"åÇ¨ÏO

K ÕÜ « ∞=K « Ûx PÜ«∞# P<åfl~ ° ∞ . P

P=HÍâßxfl <Õ#∞ ˘~°HõÑÙK«∞Û‰õΩx P~ÀQÆºO

K≥_»Q˘@∞ì HÀ™êQÍ#∞. P ^Œ∞+¨Êùe`åÅ#∞

D<å\˜H˜ ‰õÄ_® <Õ#∞ J#∞Éèíqã¨∞Î<åfl#∞.

W~°"≥· ãÖ= «û~åÅ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ <å

P~ÀQ Æ ºO H˘O` « ‰ õ Ω^ Œ ∞@Ñ¨_ »@O`À

J#flÜ«∞ºÅ∞ <å ÃÑo§ „Ñ¨Ü«∞`åflÅ#∞ =∞m§

„áê~°OaèOKå~°∞. <å Wëêì~ÚëêìÅ∞ Z=fiiH©

Ñ@ìÖË Œ∞. P Jx"å~°º Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’ q∂‰õΩ

ZHõ _» =∞Ozk JxÊ¿ãÎ JHõ _» <å q"åÇ¨ÏO KÕÜ«∞O_ç. J~Ú Õ <å Éèí~°Î Ô~O_»= ÃÑO_ç¡

KÕã¨∞HÀ_®xH˜ <å Ñ¨ÓiÎ J#∞=∞u LO@∞O Œx <å Jaè=∞`åxfl <Õ#∞ „Ñ¨Hõ\ÕKå#∞.

<å Jaè„áêÜ«∞O`À J#flÜ«∞ºÅ‰õΩ UH©ÉèÏ=# L<åfl, «O„_ç =∞~°Ï#O «~°O P~°∞QÆ∞~°∞

J#fl Œ=Ú‡Å∞ LO_ç ‰õÄ_® K≥Ö¡Å∞ q"åÇ¨ÏO KÕÜ«∞ÖË Œx ã¨=∂[O ZuÎá⁄_»∞ã¨∞ÎO Œx

ÉèíÜ«∞O ‰õÄ_® LOk.

=∂ ÃÑ ŒÌ#flÜ«∞º J|∞Ì„~°+‘ £ MÏ<£ 1922Ö’ lÖÏ¡ HÍO„ÔQãπ Hõq∞\˜ J èŒº‰õ∆Ω

ÅÜ«∂º~°∞. PÜ«∞# L Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#flO Œ∞‰õΩ P~°∞ =∂™êÅ∞ *·Å∞tHõ∆‰õΩ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞.

<Õ#∞ |∞~åö èŒiOz JOÉÏÖÏÖ’x g èŒ∞Ö’¡ uiy Y ŒÌ~°∞ „Ñ¨Kå~°O KÕÜ«∞™êQÍ#∞. Ñ¨Å∞

ã¨=∂"ÕâßÅ∞, ã¨ÉèíÅ‰õΩ Ç¨Ï[~°∞ HÍ™êQÍ#∞. ÉËQÆO =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ Jb *∫Ç¨Ï~ü, PÜ«∞#

«e¡ cc J=∞‡Å Ñ¨~°º@#Å∞ «~°K«∞QÍ ÑÖ*Ï|∞Ö’ [iˆQq. P Ñ¨~°º@#Å „Ñ¨ÉèÏ=O

<åq∂ Œ LO_Õk. „Ñ¨*Ï¿ã= KÕÜ«∂Å#fl L`åûÇ¨ÏO ÃÑ~°QÆ™êyOk. =∂ J#fl P~°∞

=∂™êÅ∞ *·Å∞Ö’ L#flÑ¨C_»∞ =∂ Ñ≤Å¡Å â◊s~åÅ q∂ Œ Y ŒÌ~ Y ŒÌ~°∞ HõxÊOzOk.

J=∞‡ KåÖÏ ã¨∞xfl`«O. JO^Œ∞=Å# P"≥∞ Y^ŒÌ~°∞ ^èŒi¿ãÎ P"≥∞ <åE‰õΩ â◊s~°O

QÍÜ«∂Å=∞Ü«∞=∞ÜÕ∞ºk. dÖÏÑ¶¨`ü L^Œº=∞O ãÖ^Œ~°ƒùOQÍ Ç≤ÏO^Œ∂–=Úã≤¡OÅÖ’

=ºHõÎ"≥∞ÿ# UHõ å ÉèÏ=##∞ =∞~°∞=ÖË#∞. ÉÏÑ¨Ó 21 ~ÀAÅáê@∞ x~°fiÇ≤ÏOz# „= «O

<å Ç¨Ï$ ŒÜ«∞O q∂ Œ QÍ_è»"≥∞ÿ# „Ñ¨ÉèÏ=O "Õã≤Ok.

<å Z^Œ∞@ Éèíq+¨º`«∞Î‰õΩ ãÖ|OkèOz# „Ñ¨â◊flÅ∞ `«Öˇ`åÎ~Ú. q"åÇ¨ÏO

KÕã¨∞HÀ ŒÅK«∞HÀ ÖË Œ∞, J~Ú Õ rq`åxH˜ U^À ÅHõ∆ºO LO_®e. ÉÏÑ¨Ó x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î#fl

Ñ¨Å∞ PO^Àà◊<å HÍ~°º„Hõ=∂Å QÆ∞iOz "å~åÎ Ñ¨„uHõÅ ^•fi~å ≥Å∞ã¨∞‰õΩO@∞<åfl#∞.

ŒO_ç Ü«∂„ «Ö’ áêÖÁæ<åÅx Pã¨HÎ HõeyOk. ã¨fiÜ«∞OQÍ ¿ãfiK«Ûù#∞ HÀÖ’Ê~Ú#^•##∞.

PO^Àà◊<å HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæ#@O ZÖÏ ™ê èŒºO?...„a\©+¨µ "åi ÉÏxã¨ «fiOÖ’

<åºÜ«∞"å Œ =$uÎ KÕÜ«∞‰õÄ_» Œx J#flÜ«∞º J|∞Ì„~°+‘ £ x~°‚~ÚOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. PÜ«∞#

¿ãflÇ≤Ï «∞_»∞ PÜ«∞##∞ WO_À~°∞ =∞Ç¨~åA HÍ~°º Œi≈QÍ WO_À~°∞ fã¨∞ÔHàÏ§~°∞.

P „Hõ=∞OÖ’ J=∞ «∞ã¨ûÖÏO Õâ◊¿ã=Ö’ QÆ_»áêÅx xâ◊Û~ÚOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

WO_À~°∞ "≥à◊§Hõ =ÚO Œ∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞_≥·# J|∞Ì„~°+‘ £ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O qâıëêÅ#∞

J=∞ «∞ã¨ûÖÏO‰õΩ q=iOKÕ"å~°∞. *ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ#∞ L^ÀƒùkOKÕ „QÆO ä•Å#∞ PÜ«∞#

WO\˜H˜ ≥KÕÛ"å~°∞. P „QÆO ä•Å#∞, "å~åÎÑ¨„uHõÅ#∞ K« Œ∞=Ù «∂ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O Ñ¨@¡

P"≥∞ Pã¨HÎ ÃÑOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. QÍOnèr QÆ∞iOz, Jb ™È Œ~°∞Å «e¡ PÉÏk ÉÏ<À

ÉËQÆO, =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ Jb ÉèÏ~°º JO*Ïk ÉÏ<À ÉËQÆO ¿ã=Å QÆ∞iOz Ñ¨„uHõÅ ^•fi~å

≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.

=∞Ç¨ «∞‡x JÇ≤ÏO™ê ã≤ •÷ «O, PÜ«∞# =ºHÎ «fiO Ñ¨@¡ J=∞ «∞ã¨ûÖÏO ÉÏQÍ

PHõi¬ «∞ÅÜ«∂º~°∞. PÜ«∞# ~åã≤# P «‡Hõ äŒ#∞ ‰õÄ_® ZO`À Pã¨HÎQÍ K«k"å~°∞. P

Ñ¨ÙãÎHõO P"≥∞Ö’ #∂ «# L ÕÎ*Ïxfl HõeyOzOk. Éèíq+¨º «∞Î‰õΩ ãÖ|OkèOz# „Ñ¨â◊fl‰õΩ

ã=∂ è•#O ˘iHOk. P"≥∞‰õΩ #∂ «# =∂~°æO QÀK«iOzOk. P „ÑÉèÏ=O`À =∞Ç «∞‡x

ÉÏ@Ö’ ÑÜ«∞xOKåÅx P"≥∞ xâ◊Û~ÚOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. P ã=∞Ü«∞OÖ’ =∞Ç «∞‡_»∞ ã|~°‡f

P„â◊=∞OÖ’ L<åfl~°∞. J"≥∞ ‰õÄ_® ã¨|~°‡u P„â◊=∞OÖ’ KÕ~åÅ#fl x~°‚Ü«∂xH˜ =KåÛ~°∞.

P"≥∞ J<å~ÀQÆºO JO Œ∞‰õΩ J_»∞¤QÍ xÅzOk. P HÍ~°OQÍ, P„â◊=∞ rq «OÖ’x

Hõiî# xÜ«∞=∞x|O èŒ#Å =¸ÅOQÍ P"≥∞‰õΩ P„â◊=∞ „Ñ¨"Õâ◊O ã¨∞ÅÉèíOQÍ ÅaèOK«ÖË Œ∞.

D q+¨Ü«∂xfl ‰õÄ_® P"≥∞ q=iOKå~°∞. P q=~° „Ñ¨HÍ~°OQÍ, <Õ#∞ ã¨|~°‡f

P„â◊=∞O "≥à◊§ ŒeKå#x J#flÜ«∞ºÅ`À K≥áêÊ#∞. F #=Ùfi#qfi "å~°∞ T~°‰õΩ<åfl~°∞.

187 188


ãOáêkOz P„â◊=∞OÖ’ KÕ~°@O P<å_»∞ J=∞ «∞ãûÖÏO‰õΩ JO « Hõ+ìO HÍ Œ∞. J~Ú<å

P"≥∞ x*ÏÅ∞ x~°ƒùÜ«∞OQÍ ≥eÑ≤ P„â◊=∞OÖ’ KÕ~åÅ#∞‰õΩ<åfl~°∞. Páê\˜H˜ P"≥∞#∞

Ñ¨\ìÑ‘_çã¨∞Î#fl \˜.a. «yæáÈ~ÚOk. P q+¨Ü«∞O ¿Ñ~˘¯O@∂ ãïìÑ¶≤H@∞ W"åfieûOkQÍ

P"≥∞ «=∞ ‰õΩ@∞O| _®Hõì~ü#∞ PÉèíºi÷Oz ãïìÑ¶≤H\ò ãÖáêkOKå~°∞. P ãïìÑ¶≤H@∞Ö’

<åÅ∞QÆ∞ UO_»¡ #∞O_ç P"≥∞ <å = ŒÌ \˜.a. "åºkèH˜ zH˜ «û fã¨∞‰õΩO@∞Ok. „Ñ¨ã¨∞Î «O

P "åºkè #Ü«∞"≥∞ÿOk. J~Ú Õ P"≥∞ ÕÇ¨ÏO P„â◊=∞ xÜ«∞=∞xÉO èŒ#Å‰õΩ «@∞ìHÀÖË Œ∞

Jx _®Hõì~ü ~åâß~°∞. P ãïìÑ¶≤H@∞`À «# JÉèíº~°÷ú# Ñ¨„`åxfl P"≥∞ ã¨|~°‡f P„â◊=∞O

ÑOáê~°∞. P JÉèíº~°÷# Ñ„ «O`Àáê@∞QÍ q∂`Àáê@∞QÍ <Õ#∞ ‰õÄ_® Õâ◊¿ã= KÕÜ«∂Å#∞

‰õΩO@∞<åfl#∞. âßs~°Hõ |ÅO ÖËx HÍ~°OQÍ <å‰õΩ J#∞=∞u ÅaèOK«@OÖË Œ∞. D

q+Ü«∞"≥∞ÿ q∂~°∞ ŒÜ«∞ LOKåe Jx QÍOnèrx "Õ_»∞‰õΩO@∂ J=∞ «∞ãûÖÏO „Ñ ÕºHõOQÍ

ÖËY ~åâß~°∞.

P «~°∞"å « ‰õÄ_® KåÖÏ HÍÅO=~°‰õΩ P„â◊=∞O #∞O_ç ["å|∞ ~åÖË Œ∞.

„Ñ¨ «∞º «Î~°O HÀãÖ Z Œ∞~°∞ K«∂ã¨∂Î Hõ∆"≥ÚHõ Ü«ÚQÆOQÍ P"≥∞ QÆ_»Ñ¨™êQÍ~°∞. z=~°‰õΩ

ã¨=∂ è•#O =zÛOk. P ÖËYÖ’ q∞=∞‡efl P„â◊=∞OÖ’ KÕ~°∞ÛHÀÖË=Ú. P„â◊=∞ rq «O

K«∂_®Å#∞‰õΩO>Ë =∂„ «O q∂~°∞ Ju èŒ∞Å∞QÍ WHõ _»‰õΩ ~å=K«∞Û#∞ Jx ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.

JukäQÍ J#∞=∞uOK«@"Õ∞ KåÅ#∞‰õΩ#fl P"≥∞ ã¨|~°‡u "≥àı§O Œ∞‰õΩ ™È Œ~°∞Å#∞ _»|∞ƒ

J_»QÆ‰õΩO_® |Å=O «OQÍ J=∞‡ èŒiOÑ¨KÕã¨∞Î#fl PÉèí~°ÏÅ#∞ q„Hõ~ÚOz, =zÛ#

_»|∞ƒ#∞ „ÑÜ«∂Y~°∞ÛÅ‰õΩ LÑÜ≥∂yOK«∞‰õΩx P„â◊=∞O KÕ~å~°∞. D q èŒOQÍ QÍOnèr

ãxflÇ≤Ï « =~°æOÖ’ ™ê÷#O á⁄Ok, ™êfi «O„`À Œº=∞ K«i„ «Ö’ „Ñ ÕºHõ «#∞ ãO «iOK«∞‰õΩ#fl

QÍO^èÕÜ«∞"åk J=∞`«∞ã¨ûÖÏO P@OHÍÅhfl JkèQÆq∞Oz `«# 25 ãÖ=`«û~åÅ

=Ü«∞ã¨∞ûÖ’ ã¨|~°‡f P„â◊=∞x"åã≤ JÜ«∂º~°∞.

P„â◊=∞Ñ¨Ù Hõiî# xÜ«∞=∞x|O^èŒ#Å#∞ áê\˜ã¨∂Î, JOH˜`«ÉèÏ=O, x|^Œú`«,

¿ã"å « «Ê~° « À, K«Hõ x „Hõ=∞tHõ∆`À P„â◊=∞"åã∞ÅÖ’ XHõiQÍ P"≥∞ Wq∞_çáÈÜ«∂~°∞.

P „Hõ=∞OÖ’ P"≥∞ N=∞u Hõã∂Î~åƒ‰õΩ, =∞Ç`å‡QÍOnèH Hõ#fla_»¤ À ã=∂#=∞Ü«∂º~°∞.

P ŒOÑ «∞Å‰õΩ Hõ#fl‰õÄ «∞~°∞QÍ ¿ã=ÅOkOKå~°∞. P„â◊=∞OÖ’ JukèQÍ PÇfixOK«|_ç#

P"≥∞ z=~°‰õΩ P„â◊=∞ ¿ãqHõÜ«∂º~°∞. XHõ „Ñ¨ã≤^ŒúŒÌ =Úã≤¡O ~å[Ñ¨Ù~îå<å *Ïw~åÌ~ü

‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok# J=∂‡~Ú P„â◊=∞OÖ’ KÕi Jq"åÇ≤Ï «QÍ *ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH˜

«##∞ `å#∞ ã¨=∞iÊOK«∞HÀ=@O P<å_»∞ TÇ≤ÏOK«x ãÖÑ¶∞@#.

J=∞ «∞ã¨ûÖÏO Jxfl HõëêìÅ#∞–#ëêì#Å#∞, P<å~ÀQÆºO HÍ~°OQÍ U~°Ê_ç#

âßs~°Hõ |ÅÇ‘Ï# «Å#∞ Œ$_è» ãOHõÅÊO`À JkèQÆq∞Oz =∞Ç «∞‡x „Ñâ◊OãÅ‰õΩ áê„ «∞~å

ÅÜ«∂º~°∞. =∞Ç «∞‡x „Ñ≤Ü«∞"≥∞ÿ# ÑÙ„uHõ QÍ MÏºuQÍOKå~°∞. 1922Ö’ QÍOnèr ã|~°‡f

P„â◊=∞O =¸ã≤"Õâß~°∞. P ã=∞Ü«∞OÖ’ =∞Ç «∞‡x J#∞=∞u`À J<å~ÀQÍºxfl U=∂„ «O

ÖˇHõ KÕÜ«∞Hõ P„â◊=∞OÖ’x W «~° =∞Ç≤Ïà◊Å`À P"≥∞ ‰õÄ_® *·Å∞ ÔHàÏ§~°∞. P"≥∞ *·Å∞

#∞O_ç q_»∞ ŒÅ HÍQÍ<Õ ¿ã"å„QÍO =zÛ ÉÏÑÓrH =ºHÎQÆ « ãÇÜ«∞ ‰õΩ~åeQÍ ÉÏ èŒº «Å∞

KÕÑ¨\Ïì~°∞. P áê„ «Ö’ P"≥∞ QÍOnèrH˜ J «ºO « ã¨xflÇ≤Ï «OQÍ "≥∞Å∞QÆ∞ «∂ Jxfl

ãÖ Œ~åƒùÅÖ’, Jxfl Ñ¨~°º@#ÅÖ’ PÜ«∞# "≥O@ L<åfl~°∞.

ÉÏÑ¨Ór ~“O_£ >Ë|∞Öò ã¨=∂"ÕâßxH˜ "≥o§# ãÖ Œ~°ƒùOQÍ J=∞ «∞ã¨ûÖÏO «#

rq «OÖ’x Ju „Ñ¨ è•# x~°‚Ü«∞O fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. P x~°‚Ü«∞O „Ñ¨HÍ~°OQÍ, ã¨fi~å[º

™ê èŒ#`Àáê@∞QÍ Ç≤ÏO Œ∂ –=Úã≤¡OÅ SHõº «, ÇÏi[#∞Å ãOH∆=∞O «# rq « ÅHõ∆º=∞x

„Ñ¨Hõ\ÕKå~°∞. D q+¨Ü«∞O ≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl ÉÏÑ¨Ór P"≥∞‰õΩ ÖËY ~åã¨∂Î h=Ù ¿ã"å

<å W|ƒOk Uq∞@O>Ë <åÔH=fi~°∂

≥eÜ«∞ Œ∞. ÉÏÑ¨Ó`À ‰õÄ_® ZÑ¨Ê_»∂

HõÅ=ÖË Œ∞. «~°K«∞QÍ q∂~åÉˇ<£ ¿Ñ~°∞

=∂„`«O K«k"å#∞. P"≥∞‰õΩ ÖËY

~åâß#∞. KåÖÏ HÍÅO Z^Œ∞~°∞

K«∂âßHõ, q∂~°∞ WHõ _»‰õΩ ~å=@OÖ’

L ÕÌâ◊ºO Uq∞\© Jx „Ñ¨tflã¨∂Î , =∂

WO\˜ q+¨Ü«∂Å∞ J_»∞QÆ∞ «∂ P„â◊=∞

x~°fiÇ¨Ï‰õΩÅ∞ <å~åÜ«∞ ^•ãπ QÍOnè

#∞O_ç L`«Î~°O =zÛOk. WO\˜Ö’

Z=fi~°∂ ÉÏ èŒÑ¨_»~°∞ Hõ • JO@∂ <å

P~ÀQ Æ ºO Q Æ ∞iOz# " ≥ ∞_ çH õÖ ò

ãïìÑ¶≤H\ò#∞ PÜ«∞# J_çQÍ~°∞.

J|^•úÅ∞ K≥Ñ≤Ê á¶êºq∞b

_®Hõì~°∞ #∞O_ç `«Ñ¨C_»∞ ãïìÑ¶≤ ˆH\ò

189 190


HÍ~°º„Hõ=∂Å x~°fiÇ¨Ï‰õΩ ˘O Œ~° Ñ¨_»= Œ∞Ì. =ÚO Œ∞ h P~ÀQÆºO *Ï„QÆ «ÎQÍ K«∂ã¨∞HÀJx ã¨∂zOKå~°∞. P ã¨∂K«# P"≥∞ x~°‚Ü«∂xfl „Ñ¨ÉèÏq «O KÕÜ«∞ÖËHõáÈ~ÚOk. P"≥∞xˆ~ÌtOK«∞‰õΩ#fl kâ◊QÍ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êyáÈÜ«∂~°∞. J<å~ÀQÆºO ‰õÄ_® ÖˇHõ KÕÜ«∞Hõ ¿ã"åHÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∂Î =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÆ∞ «∞#fl P"≥∞ Hõ$+≤x QÆ=∞xOz# QÍOnèr«# ãxflÇ≤Ï «∞Å‰õΩ, q∞„ «∞Å‰õΩ ~åã≤# L «Î~åÅÖ’ J=∞ «∞ãûÖÏO#∞ „Ñâ◊O™ê"åHÍºÅ`À

=ÚOK≥ åÎ~°∞.

1944 „áêO «OÖ’ =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ Jb l<åfl#∞ QÍOnèr QAID-I-AZAM Jx

ãÖÉ’kèOK«_»OÖ’ P"≥∞ „Ñ¨ è•# áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞. D q+¨Ü«∂xfl =∞øÖÏ<å J|∞Öò

HõÖÏO P*Ï £ «# WO_çÜ«∂ q<£û „Ñ¶‘_»OÖ’ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ Jb l<åfl

WO@~°∂º#∞ HÀ~°∞ «∂ =∞Ç¨ «∞‡_»∞ l<åfl‰õΩ ÖËY ~åã¨∞Î#fl ãÖ Œ~°ƒùOQÍ, QAID-I-AZAM Jx l<åfl#∞ ãOÉ’kèOKåeûOkQÍ J=∞ «∞ãûÖÏO QÍOnèrx ãÅÇ WKåÛ~°∞.

P q èŒOQÍ L~°∂Ì Ñ¨„uHõÅ∞ ãÖÉ’kèã¨∞Î<åflÜ«∞x J"≥∞ PÜ«∞#‰õΩ ≥eáê~°∞. P ã¨ÅÇ¨

ÑïÏ=∂Å#∞ PÖ’zOK«‰õΩO_® l<åfl#∞ =∞Ç¨ «∞‡_»∞ QAID-I-AZAM Jx `«#

ÖËYÖ’ ãÖÉ’kèOK«@O`À l<åfl =ºHÎQÆ « „Ñü+ì J#∂Ç¨ÏºOQÍ ÃÑiyOk. Jk ÉèÏ~° «

~å[H©Ü«∂ÅÖ’ ÃÑ#∞=∂~°∞Ê‰õΩ HÍ~°=∞~ÚºO Œx =∞øÖÏ<å ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.(India WinsFreedom, Maulana Abul Kalam Azad, Orient Longman, Hyderabad, 1995, Page.96-97) D q èŒOQÍ J=∞ «∞ãûÖÏO ÉèÏ~° « Õâ◊ K«i„ «Ö’x F H©ÅHõ ã=∞Ü«∞OÖ’ «# ≥·#

áê„ «#∞ áÈ+≤Oz K«i„ «=∞Å∞Ñ¨Ù‰õΩ HÍ~°=∞Ü«∂º~°∞.

=∞Ç¨ «∞‡x ÉÏ@# *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ #_çz# cc J=∞ «∞ã¨ûÖÏO Ç≤ÏO Œ∂,

=Úã≤¡O SHõº`å zÇ¨Ïfl=∞Ü«∂º~°∞. =∞ «HõÅÇ¨Å#∞ x"åiOKÕO Œ∞‰õΩ P"≥∞ x~°O «~°O

Hõ$+≤ ã¨ÖÏÊ~°∞. =∞ « Ñ¶∞~°¬Å∞ [~°∞QÆ∞ «∞#fl „áêO`åÅ‰õΩ P"≥∞ ZO`À ™êÇ¨ÏãÖQÍ "≥o§

P HõÖ’¡e « „áêO`åÅ „Ñ¨[Å#∞ P Œ∞‰õΩ#fl Ñ¶∞\ÏìÅ∞ L<åfl~Ú. "åÜ«Ú=º ãïÇ¨Ï Œ∞ÌÅ∞,

ã≤O^è£, <ÒMÏo „áêO`åÅÖ’ =∞`«HõÅÇ¨Å∞ q[$OaèOz#Ñ¨C_»∞ =∞`« ™ê=∞~°ã¨ºO

„Ñ¨É’kèOKÕO Œ∞‰õΩ «# „Ñ¨ ÕºHõ Œ∂ «QÍ QÍOnèr P"≥∞#∞ ÑÖáê~°∞.

"åÜ«Ú=º ãïÇ¨Ï^Œ∞ ÌÅÖ’ Éè íÜ«∞OHõ~° =∞`« Ñ¶ ¨∞~°¬Å∞ L^Œ$`«OQÍ

™êQÆ∞ «∞#flÑ¨C_»∞ P „áêO`åÅ‰õΩ P<ÕHõ Hõ+ì#ëêìÅHÀiÛ P"≥∞ "≥àÏ§~°∞. Œ@ì"≥∞ÿ#

J_»=ÙÅ QÆ∞O_® QÆ∞„~°O q∂ Œ ™êfii KÕã¨∂Î =∞ «HõÅÇ¨Å ÉÏi# Ñ¨_ç# „áêO`åÅ‰õΩ

"≥o§ Jxfl =~åæÅ „Ñ*ÏhHõO`À HõÅã≤ áÈ~Ú Ç≤ÏO Œ∂ =Úã≤¡OÅ SHõº «#∞ ™êkèOK«@OÖ’

P"≥∞ K«∂Ñ≤≤# ≥QÆ∞= <Õ~°∞Ê „Ñü XHõ i „Ñ¨â◊Oã¨ÅO Œ∞‰õΩOk.

ã≤O è£ „áêO «OÖ’ =∞ « Ñ¶∞~°¬Å∞ [~°∞QÆ∞ «∞O_»QÍ J=∞ «∞ã¨ûÖÏ~#∞ JHõ _»‰õΩ

ÑÖÑ¨Ù «∂ PÜ«∞# ã¨xflÇ≤Ï «∞Å∞ P#O £ Ç≤ÏOQÀiH˜ 1940 #=O|~°∞ 6# QÍOnèr

ÖËY ~åâß~°∞. P ÖËYÖ’, ã≤O è£Ö’ [~°∞QÆ∞ «∞#fl ÉèíÜ«∂#Hõ Ñ¶∞~°¬Å#∞ P¿ÑO Œ∞‰õΩ

P"≥∞ „áêÏÅ#∞ J~°KÕuÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩx =ã¨∞ÎOk...P"≥∞ KåÖÏ ^è≥ ·~°ºã¨∞÷~åÅ∞,

Ç≤ÏO™êHÍO_»#∞ J_»∞¤‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ P"≥∞ «# „áêÏÅ#∞ Ãã· «O ÑÖQÍ ÃÑ@ìQÆÅ Œ∞

Jx P „áêO «OÖ’x «# W «~° ÑiK«Ü«∞ã∞ÎÅ‰õΩ ~åã≤# XHõ ÖËYÖ’ QÍOnèr ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.

D "Õ∞~°‰õΩ =∞`« Ñ¶¨∞~°¬ÅÖ’ ÉèÏQÆOQÍ Ç≤ÏOã¨ „Ñ¨[fiie¡#Ñ¨C_»ÖÏ¡,"å\˜x

x~ÀkèOKÕO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨[ÅÖ’ ¿ãflÇ¨ÏÉèÏ"åxfl ÃÑOá⁄OkOz âßOu,™ê=∞~°™êºÅ∞

HÍáê_ÕO Œ∞‰õΩ P"≥∞ KÕã≤# Hõ$+≤x ãiÇÏ Œ∞Ì QÍOnè MÏ<£ J|∞ÌÖò QÆÑ¶Ó~ü MÏ<£ 1943Ö’

~åã≤# L «Î~°OÖ’ ZO «QÍ<À H˘xÜ«∂_®~°∞.

<ÒMÏo =∞ « HõÅÇ¨ÅÖ’ JHõ _» [~°∞QÆ∞ «∞#fl Ç¨Ï`åºHÍO_»#∞, Ç≤ÏO™ê «‡Hõ

"å`å=~°Ïxfl x"åiOKÕO Œ∞‰õΩ =∞Ç¨ «∞‡x P ÕâßÅ "Õ∞~°‰õΩ P"≥∞ "≥àÏ§~°∞. JHõ _ç

Ñïã≤÷ «∞Å#∞ J Œ∞Ñ¨ÙÖ’H˜ ≥KÕÛO Œ∞‰õΩ â◊ «q è•Å „Ñ¨Ü«∞uflOz z=i J„ãÎOQÍ P"≥∞

ã¨`åº„QÆÇ¨Ï nHõ∆#∞ KÕÑ¨\Ïì~°∞. QÍO^èÕÜ«∞"åkQÍ P"≥∞ KÕÑ¨\˜ì# ã¨`åº„QÆÇ¨ÏnHõ∆ 20

~ÀAÅáê@∞ ™êyOk. P"≥∞Ö’ L#fl z «Îâ◊√kÌ, Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ =∞ èŒº# P"≥∞

HÀ~°∞‰õΩO@∞#fl SHõº « Ñ¨@¡ L#fl x| ŒúÌ «#∞ P~°÷OKÕã¨∞‰õΩ#fl W~°∞=~åæÅ∞ =∞ «™ê=∞~°ã¨º

"å`å=~°O U~°Ê_ÕO Œ∞‰õΩ ÀÇÏ ŒÑ_®¤~Ú. P «~°∞"å « QÍOnèr PHõ _»‰õΩ "≥o§ PÜ«∞#

ãfiÜ«∞OQÍ JOkOz# Ñà◊§~°ãO ¿ãqOz J=∞ «∞ãûÖÏO ã`åº„QÆÇÏ nHõ∆#∞ q~°q∞OKå~°∞.

D q èŒ"≥∞ÿ# ™êÇ¨Ï™È¿Ñ « HÍ~°º„Hõ=∂Å`À QÍOnèr x["≥∞ÿ# "å~°ã¨∞~åÅ∞QÍ P"≥∞

MÏºux ŒH˜¯OK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

¿ãfiKåÛù ÉèÏ~° «O HÀãÖ HõÅÅ∞QÆ#fl *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å∞ å=Ú Hõ#flHõÅÅ#∞

ÉèíQÆflO KÕã¨∂Î WO_çÜ«∂ =ÚHõ Å~ÚºOk. P qÉèí[# ‰õÄ_® =∞ «O ¿Ñi@ ™êQÆ@O`À

J=∞ «∞ã¨ûÖÏO K«eOz áÈÜ«∂~°∞. P qÑ¶∂ «O #∞Oz |Ü«∞@ Ñ¨_ÕÖ’Ñ¨ÙQÍ QÍOnèr

Ç¨Ï «º‰õΩ QÆ∞~°Ü«∂~°Ü«∂º~°∞. Hõ#fla_»¤ÖÏ P ŒiOz# =∂~°æxˆ~÷â◊O KÕã≤, J<å~ÀQÆºÑ‘_ç «

â◊s~åxH˜ =∂#ã≤Hõ Ãã·÷~åxfl HõÅ∞QÆKÕ¿ã LÑ¨ Õâ◊O WzÛ# =∞Ç¨ «∞‡_»∞ PHõã≤‡HõOQÍ

JO «~å÷#=∞ÜÕ∞ºãïH˜ P"≥∞ «@∞ìHÀÖËHõ áÈÜ«∂~°∞. P P"Õ Œ# #∞O_ç «fii « QÆu#

|Ü«∞@Ñ¨_ç QÍOnèr K«∂Ñ≤# ÉÏ@Ö’ „Ñ¨[Å ¿ã=‰õΩ P"≥∞ Ñ¨ÓiÎQÍ Ñ¨Ù#~°OH˜`«O

JÜ«∂º~°∞.

191 192


qÉèí[# ã=∞Ü«∞OÖ’ Z Œ∞Ô~·#

ÉèíÜ«∂#Hõ Ñïã≤÷`«∞Å ÉÏkè`«∞Å#∞

P^ Œ ∞‰ õ Ω< ÕO^ Œ ∞‰ õ Ω P" ≥ ∞ ÉÏQÍ

„â◊q∞OKå~°∞. xã¨ûÇ¨Ü«∞ =∞Ç≤Ïà◊Å

ã=∞ãº#∞ J=∞ «∞ãûÖÏO „Ñ è•#OQÍ

ã‘fiHõiOKå~°∞. =∞$ Œ∞ÖÏ ™ê~åÉÏ~Ú,

ã¨∞Éè í „^• *’+≤Å`À HõÅã≤ J@∞

áêH˜™ê÷<£ W@∞ WO_çÜ«∂ #∞O_ç

"Õ~°∞Ñ¨_ç# =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ «=∞"å~°∞#fl

„áêO`åÅ‰õΩ ã¨∞~°H˜∆`«OQÍ KÕ~°Û@O

HÀãÖ Jq∞ «OQÍ „â◊q∞OKå~°∞. D

Ñx q∂ Œ P"≥∞ ÑÅ∞=∂~°∞¡ áêH™ê÷<£

‰õÄ_® "≥àÏ§~°∞.

P «~°∞"å « ÑÖ*ÏÉòÖ’x

~å[Ñ¨Ó~ü „QÍ=∞OÖ’ `«##∞ Hõ#fl

‰õÄ`«∞~°∞ÖÏ K«∂ã¨∞‰õΩ#fl Hõã¨∂Î~åƒ

QÍOnè ¿Ñi@ Hõã∂Î~åƒ =∞Ok~°O J#∞ P„â◊=∂xfl <≥ÅH˘ÖÏÊ~°∞. P„â◊=∞OÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ

KÕu =$ «∞ÎÅ#∞ <Õ~°Ê@O, JHõ∆~° *Ï#O JOkOK«@O «k «~° HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ KÕÑ\Ïì~°∞.

xã¨ûÇ¨Ü«ÚÖˇ·# =∞Ç≤Ïà◊Å∞ `«=∞ HÍà◊§q∂^Œ `å=Ú xÅ|_»QÆeˆQ Pi÷Hõ |ÖÏxfl

KÕ‰õÄˆ~ÛO^Œ∞‰õΩ Ñ¨Å∞ Ñ¨^äŒHÍÅ#∞ ~°∂á⁄OkOz J=∞Å∞ KÕâß~°∞.D P„â◊=∂xH˜

ãÖ|OkèOz Ñ¨Å∞ âßYÅ#∞ P"≥∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. JO@~åx «#O q∂ Œ Ü«Ú ŒúO

„Ñ¨Hõ\ÕKå~°∞. Œo « [#∞ÅÖ’ JHõ∆~°*’º «∞Å#∞ "≥eOyOKÕO Œ∞‰õΩ „Ñ¨Ü«∞uflOKå~°∞.

P„â◊=∞OÖ’ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ P"≥∞ «# Ñ¨~°º"ÕHõ∆Ö’ x~°fiÇ≤Ïã¨∂Î J@∞ Œo «∞Å, W@∞

=∞Ç≤Ïà◊Å ¿ã=Å‰õΩ JOH˜ «=∞Ü«∂º~°∞.

ãÖÑ¨#fl [q∂O^•s ‰õΩ@∞O|O #∞O_ç «# ÉèÏQÆOQÍ ÅaèOz# Ju qÅ∞"≥·#

Pã≤÷áêã¨∞÷Å#∞ Hõã¨∂Î~åƒ P„â◊=∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ x~°fiÇ¨Ï‰õΩ qxÜ≥∂yã¨∂Î Ç¨Ïi

[<À ŒÌ~°‰õΩ, xã¨ûÇ¨Ü«∞ =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ KÕÜ« «x=fi@O HÀãÖ Z<Àfl HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞,

=º=ã÷Å#∞ J=∞ «∞ãûÖÏO ~°∂á⁄OkOKå~°∞. tâ◊√ ãOH∆=∞ HÍ~åºÅÜ«∂Å∞, áê~î°âßÅÅ∞,

#~°ûsÅ∞, MÏn HÍ~åö<åÅ∞, ‰õΩ\©~° Ñï„â◊=∞Å∞, KÕu=$`«∞ÎÅÖ’ tHõ∆ WKÕÛ

tHõ∆ÏÅÜ«∂Å#∞ ™ê÷Ñ≤OKå~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∂Å =Å# "ÕÖÏk J=ã¨~å~°∞÷Å‰õΩ Ñ¨x

ÅaèOzOk. ZO`À =∞Ok =∞Oz tHõ∆ á⁄Ok Pi÷Hõ Ñiã≤÷ «∞Å#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ñ~°∞ÛHÀ=@O

ãfiÜ«∞OQÍ QÆ=∞xOz# P"≥∞ «# «e¡ «O„_»∞Å •fi~å ÅaèOz# Pã≤÷áêã∞÷Å∞ WO «=∞Ok

rq`åÖ’¡ "≥Å∞QÆ∞ xOÑ¨Ù «∞#flO Œ∞‰õΩ ZO`À ãÖ`À+≤OKå~°∞.

*Ïu ã¨"≥∞ÿHõº «, ã¨=∞„QÆ «Å#∞ Ñ¨\˜+ì Ñ¨~ÛO Œ∞‰õΩ, Ç≤ÏO Œ∂ =Úã≤¡OÅ =∞ èŒº#

SHõº`å ÉèÏ=#Å#∞ „Ñ¨Kå~°O QÍqOKÕO^Œ∞‰õΩ, ¿ãflÇ¨ÏÑ¨Ói`« "å`å=~°O Ñ¨\˜+¨ìO

KÕÜ«∂Åx ãÖHõeÊOz# P"≥∞ Ç≤ÏO^Œ∂™ê÷<£ J#∞ L~°∂Ì Ñ¨„uHõ#∞ #_çáê~°∞. D

Ñ¨„uHõ •fi~å QÍO èÕÜ«∞ ã≤ •úO «O =∞Ç¨ «∞‡x LÑ¨ ÕâßÅ „Ñ¨Kå~°O x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. D

„ÑKå~°HÍ~°º„Hõ=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ P"≥∞ ÑÅ∞ ~å„ëêìÅÖ’ Ñ~°º\OK«@O =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_®

[áê<£ ÖÏO\˜ ÕâßÅ‰õΩ ‰õÄ_® "≥o§=KåÛ~°∞. D ãÖ Œ~°ƒùOQÍ =∂ «$ÉèÏ+¨ L~°∂Ì

HÍ‰õΩO_® ÑÖ*Ïc, XiÜ«∂, ÉˇOQÍe, ≥Å∞QÆ∞, «q∞à◊O, POQÆ¡O, [áêhãπ ÉèÏ+¨Å#∞

P"≥∞ <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞.

1961Ö’ `˘e™êiQÍ ÉèÏ~° « Õâ◊O =zÛ# MÏ<£ J|∞ÌÖò QÆá¶ê~ü MÏ<£ "≥O@

LO_ç PÜ«∞#‰õΩ ¿ã=ÅO ŒKÕâß~°∞. PÜ«∞#`Àáê@∞ Õâ◊"åºÑÎ Ñ¨~°º@#Ö’ áêÖÁæ<åfl~°∞.

1962Ö’ K≥·<å`À Ü«Ú ŒúÌO =zÛ#Ñ¨C_»∞ Œ «Î ‰õΩ=∂~°∞_»∞ ã¨∞hÖò ‰õΩ=∂~ü ã¨Ç¨Ü«∞O`À

=∞# g~° ["å#∞Å‰õΩ ¿ã=ÅOkOKå~°∞. ÃÇÏeHÍÑì~ü ^•fi~å <Õá¶ê «k «~° „áêO`åÅ∞

Ñ~°º\Oz PÇ~°O, Œ∞ã∞ÎÅ∞, =∞O Œ∞Å∞ JO ŒKÕâß~°∞. 1965 <å\ áêH™ê÷<£ Ü«Ú ŒúO

ãÖ Œ~°ƒùOÖ’ ‰õÄ_® P<å~ÀQÍºxfl ‰õÄ_® ÖˇHõ KÕÜ«∞Hõ Å^•ÌMò „áêO «OÖ’ L#fl =∞#

Ãã·x‰õ Ü≥∂ èŒ∞Å‰õΩ PÇ¨~°O, Œ∞ã¨∞ÎÅ∞ «k «~° ã¨ Œ∞áêÜ«∂Å#∞ HõÅ∞QÆ*Ëâß~°∞.

D "Õ∞~°‰õΩ XHõ"≥·Ñ¨Ù# x~°O «~°O J<å~ÀQÆºO`À áÈ~å@O ™êyã¨∂Î =∞~À"≥·Ñ¨Ù#

„a\©+¨µ áêÅ‰õΩÅ`À áÈ~°∞Ö’ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÆ∞ «∂, P «~°∞"å « ™ê=∂lHõ ã¨=∞ã¨ºÅ

Ñïëê¯~°O HÀãÖ „â◊q∞ã¨∂Î rq « K«~°=∂OHõO =~°‰õΩ QÍO èÕÜ«∞ =∂~°æOÖ’ ã¨=∞~°jÅ

rq`åxfl QÆ_çÑ≤# cc J=∞ «∞ã¨ûÖÏO 1985 JHÀì|~ü 29# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

193 194


*ÏfÜ≥∂^Œº=∞HÍ~°∞Å, „â◊=∞r=ÙÅ JHõ¯Ü«∞º

Ç¨[ñ~å Páê(1910–)

ÉèÏ~° « *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÖ·# Ñ¨Å∞=Ù~°∞ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ XHõ"≥·Ñ¨Ù#

„a\©+¨~°¡ #∞O_ç =∂ «$ Õâßxfl q=ÚHõÎO KÕÜ«∞@O HÀãÖ áÈ~å_»∞ «∂<Õ, ã¨fi «O„ «

ÉèÏ~° «OÖ’ „â◊=∞r=ÙÅ ãÖˆH∆=∂xfl HÍOH∆ã¨∂Î P kâ◊QÍ Jq~°à◊ Hõ$+≤ ™êyOKå~°∞. D

"Õ∞~°‰õΩ J@∞ Ñ¨~å~ÚáêÅ‰õΩÅ`À, W@∞ ã¨fi Õâ◊OÖ’x HÍi‡Hõ–Hõ~°¬Hõ [<å=o ãÖˆH∆=∞O

HÀãO Jã=∂# «Å‰õΩ =ºu~HõOQÍ JÇÏiflâ◊Å∞ áÈ~å\ÏÅ∞ ™êyOz LÉèíÜ«∞ áê„ «Å#∞

ã=∞~°÷=O «OQÍ áÈ+≤Oz# =∞Ç≤ÏàÏ „Ñ=ÚY∞ÅÖ’ J„QÆQÆ∞ºÅ∞ N=∞u Ç[ñ~å ÉËQÆO.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å∞, „â◊=∞r=ÙÅKÕ ZO`À PáêºÜ«∞OQÍ Ç¨[ñ~å Páê

(Ç¨Ï[~å JHõ Ü«∞º) Jx Ñ≤eÑ≤OK«∞‰õΩ#fl Ç¨*ñ~å 1910 _çÃãO|~°∞ 22= Õk#

L «Î~° „Ñ Õâò ~åRO +ÇÏ~°<£ÑÓ~üÖ’x ãOÑ#fl ‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡OKå~°∞. D „áêO «O

JÑ¨C_»∞ ~åOÑ¨Ó~°∞ ãÖ™ê÷#OÖ’ LO_Õk. P"≥∞ «O„_ç =ÚO`åAÖÏ¡ MÏ<£ _çÑ¨Óº\©

HõÅHõì~°∞. #"å|∞ =Oâ◊ã¨∞÷~åÅ∞ HÍ=@O`À P"≥∞ H©fi<£ "Õ∞sãπ HõàÏâßÅ ÖÏO\˜

„Ñ¨ã≤kúQÍOz# q^•ºãÖã÷ÅÖ’ K« Œ∞=Ù‰õΩ<åfl~°∞. z#flÑ¨Ê\˜ #∞O_ç P"≥∞ P@áê@Å`À

áê@∞QÍ K« Œ∞=ÙÖ’ J„QÆQÍq∞. HõàÏâßÅÖ’ P"≥∞ KåÖÏ K«∞~°∞ÔH·# q^•ºi÷xQÍ J è•ºÑ‰õΩÅ

=∞##fl á⁄O^•~°∞. ("Õ∞ˆ~ r=<£ H© ‰õΩKü Ü«∂ Õñ (Ç≤ÏOn), _®Hõì~ü [_£.ZO. JÇ¨Ï‡ £,

ÉèÏ~° « Hõ=¸ºxãπì áêsì, ÅHÀfl, 1997, ¿Ñr.132)

„a\©+¨µ „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~å@O KÕã¨∞Î#fl Ü≥∂^èŒ∞Å QÆ∞iOz

z#fl<å@<Õ Ç¨Ï[ñ~å ÉËQÆO q<åfl~°∞. áÈbã¨∞ JkèHÍi J~Ú# «O„_ç Àáê@∞QÍ P"≥∞

q∂~°\ò #QÆ~°OÖ’ L<åfl~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ q∂~°\ò ‰õΩ„@ˆHã¨∞‰õΩ ãÖ|OkèOz#

qÑ¡=HÍ~°∞Å#∞ x~°ƒùO èŒOÖ’H˜ fã¨∞‰õΩx P"≥∞ x"åãÖ LO@∞#fl |OQÍ¡ „áêO «OÖ’

LOK«@O [iˆQk. P "å`å=~°Ïxfl QÆ=∞xOz# P"≥∞‰õΩ P qÑ¡=HÍ~°∞Å∞ Z=~°#fl

q+¨Ü«∞O q∂ Œ Pã¨HÎ ÃÑiy «O„_çx J_çQÍ~°∞. PÜ«∞# ã¨=∂ è•#O K≥Ñ¨Ê‰õΩ<åfl

"å~åÎÎÑ¨„uHõÅ ^•fi~å "å~°O`å „a\©+¨µ „Ñ¨Éèí∞`åfixfl =ºuˆ~H˜ã¨∞Î#fl Ü≥∂^èŒ∞Åx

≥Å∞ã∞‰õΩ<åfl~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ ˘e™êiQÍ „a\©+µ „ÑÉèí∞`åfixH =ºu~HõOQÍ áÈ~å_»∞ «∞#fl

Ü≥∂ èŒ∞Å Ñ¨~ÀHõ∆ ÑïK«Ü«∞O P"≥∞‰õΩ ÅaèOzOk.

P"≥∞ JaèëêìxH˜ =ºuˆ~HõOQÍ J|∞ÌÖò [q∂Öò MÏ<£ À Ç¨[ñ~å q"åÇ¨ÏO

[iyOk. P q"åÇ¨Ï |O èŒO ZO`ÀHÍÅO xÅ∞=ÖË Œ∞. Éèí~°Î J|∞ÌÖò [q∂Öò MÏ<£

L#fl « ™ê÷~Ú áÈbã¨∞ JkèHÍi HÍ=@O`À *ÏfÜ«∞, ã¨fi «O„ «ÉèÏ"åÅ∞ QÆÅ Ç¨[ñ~å‰õΩ

J «x`À ‰õΩ Œ~°ÖË Œ∞. JÑ¨Ê\˜H˜ P ŒOÑ¨ «∞Å‰õΩ ã¨q∂MÏ<£ J#∞ ‰õΩ=∂~°∞_»∞ HõeQÍ_»∞.

‰õΩ=∂~°∞_»∞ Hõey<å ‰õÄ_® P áÈbã¨∞ Éèí~°Î À P"≥∞‰õΩ á⁄ã¨QÆHõáÈ=@O`À «O„_çH˜

q+¨Ü«∞O ≥eÑ≤ 1932Ö’ Éèí~°Î #∞O_ç q_®‰õΩÅ∞ fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.

P «~°∞"å « «O„_ç „áÈ`åûÇ¨ÏO`À1933Ö’ «# a_»¤ À ã¨Ç¨ q^•ºÉèÏºãÖ

HÀãÖ Ç¨[ñ~å ÅO_»<£ "≥àÏ§~°∞. ÅO_»<£Ö’x =∂O\˜™Èûi HõàÏâßÅÖ’ q^•ºÉèÏºãÖ

™êyOKå~°∞. WOQÍ¡O_»∞Ö’ *ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ∞, ™ê=∞º"å Œ ÉèÏ"åÅ∞ QÆÅ ã¨*ÏÌ £ [Ç‘Ï~ü,

*·#∞ÖÏ¡an<£ ÖÏO\ Ü«Ú=‰õΩÅ |$O ŒO`À P"≥∞‰õΩ ÑiK«Ü«∞O HõeyOk. P ÑiK«Ü«∞O

^•fi~å Hõ=¸ºxã¨∞ì ™êÇ≤Ï`åºxfl J èŒºÜ«∞#O KÕã≤# P"≥∞ ™ê=∞º"å Œ ã≤ •ÌO «O Ñ¨@¡

Jaè=∂#O, „a\©+¨µ ™ê„=∂[º"å Œ â◊‰õΩÎÅ Ñ¨@¡ =ºuˆ~Hõ « ÃÑOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

=∂ «$ Õâ◊O #∞O_ç „a\©+π ™ê„=∂[º"å Œ â◊‰õΩÎÅ#∞ "≥à◊§Q˘>ËìO Œ∞‰õΩ „â◊q∞OKåÅx

x~°‚~ÚOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. P „Hõ=∞OÖ’ JO «~åfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ [iy# ãÉèíÅ∞, ã=∂"ÕâßÅ∞,

K«~°ÛÅÖ’ áêÖÁæx „a\©+π ™ê„=∂[º"å^ŒO, Ü«Ú^ŒúHÍOHõ∆‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ =∂\Ï¡_ç,

„Ñ¨ãÖQÍÅ∞ KÕã≤# Ç¨[ñ~å‰õΩ „a\©+¨µ =ºuˆ~Hõ L Œº=∞HÍ~°∞ÅÖ’ „Ñ¨ ÕºHõ QÆ∞iÎOÑ¨Ù

195 196


ÅaèOzOk. ÅO_»<£Ö’ F™êi [iy# "Õ∞_Õ ãÖ Œ~°ƒùOQÍ P"≥∞ Z„~°*ˇO_® KÕ «Ñ¨\ì

ZO`À è≥·~åºxfl „Ñ¨ Œi≈ã¨∂Î, Tˆ~yOÑ¨Ù J„QÆÉèÏQÍ# xÅ|_ç ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å#∞ ã¨Ç≤Ï «O

Pâ◊Û~°ºK«H˜ «∞Å#∞ KÕâß~°∞.

W@bÖ’ [iy# JO «~åfÜ«∞ ã"Õ∞§à◊#OÖ’ P"≥∞ áêÖÁæ<åfl~°∞. JO ÕHÍ‰õΩO_®

„a\©+¨µ ™ê„=∂[º"å^•xH˜ =ºuˆ~HõOQÍ, Ü«Ú^•úxfl =ºuˆ~H˜ã¨∂Î „ÉˇlÖòÖ’ [iy#

JO «~å˚fÜ«∞ ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ P"≥∞ ÉèÏ~°fÜ«∞ „ÑüxkèQÍ ÉèÏQÆ™êfi=ÚºÅÜ«∂º~°∞. P

„Hõ=∞OÖ’ 1935Ö’ ÉèÏ~°fÜ«∞ q^•ºi÷ |$O ŒOÖ’ ãÉèí∞º~åeQÍ Ç[ñ~å ÉËQÆO ™ÈqÜ«∞\ò

~°ëêº‰õΩ "≥àÏ§~°∞. D q èŒOQÍ ~°ëêº ãÖ Œi≈Oz# "≥Ú@ì"≥Ú Œ\˜ ÉèÏ~°fÜ«∞ =Úã≤¡O

=∞Ç≤Ïà◊QÍ ÉËQÆO Ç[ñ~å MÏºu QÆ_çOKå~°∞. (Bharath Ke Swatantra Samgram me

Muslim Mahilavonka Yogdaan : Page. 281)

ÅO_»<£Ö’x =∂O\™Èûs HõàÏâßÅÖ’ _çá⁄¡=∂ ÑÓ~°ÎÜ«∂ºHõ Ç[ñ~å WO_çÜ«∂

uiy =KåÛ~°∞. WO_çÜ«∂ ~åQÍ<Õ 1935Ö’ ÅHÀflÖ’x Hõ~å=∞ ü Ç¨ï¿ãû<£ ÉÏeHõÅ

Hõà◊âßÅÖ’ J è•ºÑ‰õΩ~åeQÍ ÉÏ èŒº «Å∞ ã‘fiHõiOKå~°∞. P HõàÏâßÅÖ’ XHõ "≥·ÑÙ# L^ÀºQÆO

KÕã∂Î, =∞~˘Hõ"≥·ÑÙ# Ñ≤.ã≤. *’+≤ «k «~° „Ñ=ÚY L Œº=∞HÍ~°∞Å`À HõÅã≤ Hõ=¸ºxã∞ì

áêsì ~°ÇÏãº HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ x=∞QÆfl=∞Ü«∂º~°∞. 1935Ö’ „Ñ=ÚY Hõq ã*ÏÌ £ [Ç‘Ï~ü À

HõÅã≤ JdÅ ÉèÏ~°`« JÉèí∞º^ŒÜ«∞ ~°K«~Ú`«Å ãÖÑ¶¨∞ U~åÊ@∞, „Ñ¨^äŒ=∞ ã¨=∂"Õâ◊O

x~°fiÇ¨ÏÖ’ áêÖÁæx P"≥∞ P ãÖÑ¶∞ =º=™ê÷Ñ¨Hõ ã¨Éèí∞º~åÅÜ«∂º~°∞.

1935Ö’ „Ñ¨=ÚY q^•º"Õ`«Î, Hõ=¸ºxã¨∞ì <åÜ«∞‰õΩ_»∞ _®Hõì~ü *ˇ·#∞ÖÏ¡nÌ<£

JÇ¨Ï=∞‡^£#∞ Ç¨[ñ~å q"åÇ¨Ï=∂_®~°∞. _®Hõì~ü [_£.Z. JÇ¨Ï=∞‡^£QÍ „Ñ¨ã≤^Œ∞úÌ_≥·#

PÜ«∞##∞ P"≥∞ ˘Å∞ « ÅO_»<£Ö’ HõÅ∞ã∞‰õΩ<åfl~°∞. _®Hõì~ü JÇÏ=∞‡ £ WO_çÜ«∂ =KåÛHõ

PÜ«∞# ‰õÄ_® Hõ=¸ºxã∞ì áêsìÖ’ ÑxKÕã∂Î P"≥∞‰õΩ ãxflÇ≤Ï «∞ÅÜ«∂º~°∞. P q"åÇÏO

1935 "Õ∞ 20# ã¨Ü«∞º £ ã¨*ÏÌ £ [Ç‘Ï~ü «O„_ç ÅHÀfl ÃÇ·ÏHÀ~°∞ì „Ñ¨ è•# <åºÜ«∂kèHÍi

ã¨Ü«∞º £ =r~ü Ç¨Ïãπ QÆ$Ç¨ÏOÖ’ [iyOk. P<å\˜ #∞O_ç ÉèÏ~°ºÉèí~°ÎÅ∞ J@∞ ã¨fi~å[º

™ê èŒ#, W@∞ „â◊=∞r=ÙÅ ãÖˆH∆=∞O HÀãÖ L Œºq∞OKå~°∞.

1935 „áêO «OÖ’ ÉËQÆO Ç¨[ñ~å, _®Hõì~ü *·#∞ÖÏ¡anÌ<£Å∞ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞

HÍO„ÔQãπ ãÉèíº «fiO ã‘fiHõiOKå~°∞. ~°ÇãºOQÍ „ÑÉèí∞ «fi =ºu~Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ K«∞~°∞QÍæ

=º=Ç¨Ïiã¨∞Î#fl P ŒOÑ¨ «∞Å∞ áÈbã¨∞ JkèHÍ~°∞Å Œ$+≤ìÖ’ Ñ¨_®¤~°∞. P HÍ~°OQÍ

L^ÀºQÍÅ‰õΩ ~år<å=∂ WzÛ Ñ¨ÓiÎHÍÅÑ¨Ù L Œº=∞HÍ~°∞ÅÜ«∂º~°∞. _®Hõì~ü Éèí~° •fi*ò

<åÜ«∞Hõ «fiOÖ’ ã¨*ÏÌ £ [Ç‘Ï~ü, _®Hõì~ü J„ëêÑ¶π, _®Hõì~ü [_£.Z. JÇ¨Ï=∞‡ £ Å`À HõÅã≤

áÈbã∞Å Hõà◊√§QÆÑ≤Ê x¿+kè « Hõ=¸ºxã∞ì áêsì HÍ~°ºHõÖÏáêÅ`Àáê@∞QÍ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞

HÍO„ÔQãπ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ ‰õÄ_® P"≥∞ ã¨=∞~°÷ú=O «OQÍ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

Hõ=¸ºxã∞ì áêsì q∂ Œ x¿+ èŒO ˘eQÍHõ áêsìH ™ê=∂#º =∞Ç≤ÏàÏ HÍ~°ºHõ~°ÎÅ∞

LO_»@"Õ∞ J~°∞ ≥·# P ~ÀAÅÖ’ ÉËQÆO Ç¨[ñ~å áêsì <åÜ«∞‰õΩ~åeQÍ ÉÏ èŒº «Å∞

KÕÑ¨\ì x~°ƒùÜ«∞OQÍ x~°fiÇ≤ÏOK«@O qâı+Ö. L «Î~°„Ñ¨ Õâò Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsì „Ñ¨ äŒ=∞

ã¨=∂"Õâ◊O x~°fiÇ¨ÏÖ’ „Ñ¨ è•# áê„ « áÈ+≤Oz# P"≥∞ P «~°∞"å « JÅÇ¨ÉÏ £ Hõq∞\©

HÍ~°º Œi≈QÍ ÉÏ èŒº «Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

1936Ö’ ÑÖ_ç\ò [=Ç¨Ï~üÖÏÖò <≥„Ç¨ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ J èŒº‰õ∆ΩÅÜ«∂ºHõ

JdÅ ÉèÏ «~° *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ#∞ =º=™ê÷Ñ¨~°OQÍ |Ö’¿Ñ «O KÕÜ«∞ ŒÅK«∞‰õΩ<åfl~°∞. P

Ñ¨^äŒHõOÖ’ ÉèÏQÆOQÍ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ‰õΩ Ñ¨Å∞ J#∞|O^èŒ ãÖã¨÷Å#∞ PÜ«∞#

Éèí~°Î, ‰õÄ «∞~°∞`À Ç¨[ñ~å

197 198


~°∂á⁄OkOKå~°∞. J ãÖ Œ~°ƒùOQÍ Ç¨[ñ~å‰õΩ [#K≥· «#º HÍ~°º„Hõ=∂Å x~°fiÇ¨ÏÏ

ÉÏ èŒº «Å#∞ PÜ«∞# JÑ¨ÊyOKå~°∞. P"≥∞ Éèí~°Î _®Hõì~ü JÇ¨Ï=∞‡ £‰õΩ Pi÷Hõ qÉèÏQÆO

ÉÏ^èŒº`«Å#∞ ˆH\Ï~ÚOKå~°∞. ÉËQÆO Ç¨[ñ~å D J=HÍâßxfl qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩx,

Jq„âßO «OQÍ Ñ¨Å∞ „áêO`åÅ∞ Ñ¨~°º\Õz, «# „Ñ¨ãÖQÍÅ`À „a\©+π „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜

=ºu~HõOQÍ „Ñ[Å#∞ K≥· «#º Ñ~åÛ~°∞. „Ñ è•#OQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ L Œºq∞OÑ KÕÜ«∞@OÖ’

P"≥∞ ™êkèOz# „Ñ¨QÆu ZO ŒiHÀ P Œ~°≈„áêÜ«∞"≥∞ÿOk.

P<å_»∞ [iy# Ñ¨Å∞ ZxflHõÅÖ’ áêÖÁæx, ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ JÉèíº~°∞÷Å

ÔQÅ∞Ñ¨Ù‰õΩ Ç¨Ï[ñ~å ÉËQÆO HÍ~°=∞Ü«∂º~°∞. ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã¨=∂"ÕâßÅÖ’

áêÖÁæx «# Jaè„áêÜ«∂Å#∞ x+¨ ~°¬QÍ =ºHõÎO KÕã≤ <åÜ«∞‰õΩÅ, „Ñ¨[Å „Ñ¨â◊Oã¨Å#∞

JO Œ∞‰õΩ<åfl~°∞. P"≥∞ H˘O «HÍÅO HÍO„ÔQãπ ™È+ëã¨∞ì áêsì ã¨Éèí∞º~åeQÍ ÉÏ èŒº «Å#∞

x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. P<å_»∞ "å=∞Ñ¨Hõ∆ ÉèÏ"åÅ∞ QÆÅ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩÅ∞QÍ

Ç¨[ñ~å ŒOÑ¨ «∞Å∞ QÆ∞iÎOK«|_®¤~°∞.1937 "Õ∞ Ö’ PO„ èŒ„Ñ¨ ÕâòÖ’x H˘ «ÎÑ¨@flOÖ’

[iy# ~å[H©Ü«∞ tHõ∆Ï ta~°OÖ’ J è•ºÑ¨‰õΩ~åeQÍ áêÖÁæ#fl ÉËQÆO Ç¨[ñ~å ~å¢+ì

„Ñ[Å‰õΩ ‰õÄ_® ã∞Ñiz «∞~åÅ∞.(„Ñ=ÚY ™êfi «O„ «º ã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å∞ Ñ~°HÍÅ Ñ\Ïìaè

~å=∂~å=Ù (q[Ü«∞"å_») QÍi #∞O_ç ã¨=∂Kå~°O)

z#fl<å\˜ #∞O_ç Z@∞=O\˜ eOQÆ q=Hõ∆ «#∞ JOwHõiOK«x =∞#ãÎ «fiOQÆÅ

Ç¨[ñ~å P q=Hõ∆ «Å‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~å\ÏÅ∞ KÕÜ«∞_®xH˜ "≥#∞HÍ_»ÖË Œ∞. 1938

„áêO «OÖ’ P"≥∞ ‰õΩ=∂Ô~Î ã¨b=∂ QÆ~°ƒùOÖ’ L#flÑ¨C_»∞ „Ñ¨ã¨=O xq∞ «ÎO JÅÇ¨ÉÏ £

Ö’x Pã¨∞Ñ¨„uH˜ "≥à◊§QÍ JHõ _» POˆQ¡Ü«ÚÅ‰õΩ "Õ∞Å∞ ~°HõO ™œHõ~åºÅ∞, ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ‰õΩ

<åã≤~°HõO U~åÊ@∞¡ [~°∞QÆ∞ «∞#fl f~°∞#∞ K«∂ã≤ QÆ~°ƒù= ≥·Ü«ÚO_ç ‰õÄ_® P q=Hõ∆ «‰õΩ

=ºu~HõOQÍ L Œºq∞OKå~°∞. „Ñã=O x~°fiÇ≤Ïã∞Î#fl _®Hõì~°¡‰õΩ ãÇÏHõiOKÕO Œ∞‰õΩ #iûOQ∑

qÉèÏQÆOÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ HÍ‰õΩO_® Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ∞ =∂„ «"Õ∞ LO_»@O Ñ¨@¡ P"≥∞ JÉèíºO «~°O

=ºHõÎOKÕâß~°∞. Pã¨∞Ñ¨„uÖ’ =∞Ç≤ÏàÏ #~°∞ûÅ#∞ xÜ«∞q∞OKåÅx Ç¨[ñ~å _ç=∂O_£

KÕâß~°∞. #iûOQ∑ qÉèÏQÆOÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å U~åÊ@∞ [iQO « =~°‰õΩ P"≥∞ q[Ü«∞=O «OQÍ

PO^Àà◊# KÕâß~°∞. P PO^Àà◊#‰õΩ =∞Ç≤Ïà◊Å #∞O_ç =∞Oz =∞ ŒÌ «∞ ÅaèOzOk.

„Ñ¨*ÏO^Àà◊# f„= «~°O HÍ=@O`À P q+¨Ü«∞OÖ’ ÑÖ_ç « [=Ç¨Ï~ü ÖÏÖò *’HõºO

KÕã¨∞HÀ"åeû =zÛOk. ("Õ∞ˆ~ r=<£ H© ‰õΩKü Ü«∂ Õñ (Ç≤ÏOn) ó ¿Ñr.166–168)

1940 „áêO «OÖ’ Ç[ñ~å ÉËQÆO, _®Hõì~ü JÇÏ=∞‡ £ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ

áêsì #∞O_ç |Ü«∞@‰õΩ =KÕÛâß~°∞. JÑ¨Ê\˜#∞O_ç P W~°∞=Ù~°∞ Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsì

HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ Ñ¨ÓiÎQÍ x=∞QÆfl=∞Ü«∂º~°∞.JãÖÑ¶∞\˜ « HÍi‡‰õΩÅ#∞ ãÖÑ¶∞\˜ «O KÕã≤

HÍi‡Hõ ãÖÑ¶∂Å#∞ ™ê÷Ñ≤OK«@OÖ’ „Ñ¨ è•# Éèí∂q∞Hõ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. D „Hõ=∞OÖ’

P"≥∞ JÅÇ¨ÉÏ Œ∞Ö’ Ô~·ÖËfi ‰õÄbÅ ãÖÑ¶∞O ™ê÷Ñ≤OKå~°∞. JO «=~°‰õΩ Z=fi~°∂ ‰õÄ_®

Ô~·ÖËfi‰õÄbÅ ã¨=∞ã¨ºÅ∞ Ñ¨\ìOK«∞‰õΩ#fl "å~°∞ÖË~°∞. Jã¨Å∞ Ô~·ÖËfi‰õÄbÅ ãÖÑ¶∞O U~åÊ@∞

KÕã≤#"å~°∞ ÖËHõáÈ=@O`À Ô~·ÖËfi ‰õÄbÅ ãÖÑ¶¨∞O x~å‡`«QÍ P"≥∞ Ô~·ÖËfi‰õÄbÅ

Q“~°"åaè=∂<åÅ#∞ JO Œ∞‰õΩ<åfl~°∞. P HÍ~°OQÍ Ô~·ÖËfi‰õÄbÅ∞ P"≥∞#∞ «=∞ „Ñ=HõÎQÍ

„Ñ¨Hõ\ÕK«∞‰õΩ<åfl~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ P"≥∞‰õΩ JÅÇ¨ÉÏ £‰õΩ K≥Ok# ëê J|∞ÌÖò

á¶œ*ò ãÇÏHõiOKå~°∞. ("Õ∞~ r=<£ H© ‰õΩKü Ü«∂ Õñ (Ç≤ÏOn) ó ¿Ñr.200) D ãO Œ~°ƒùOQÍ

P"≥∞ q∂ Œ ^•_»∞Å∞ [iQÍ~Ú. P"≥∞#∞ K«OÑ¨Ù`å=∞x ÉˇkiOÑ¨ÙÅ∞ =KåÛ~Ú. ÉËQÆO

Ç[ñ~å J ÉkiOÑÙÅ‰õΩ ÉèíÜ«∞Ñ_»ÖË Œ∞. P „Ñ=∂ ŒHõ~° Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’ JÅÇÉÏ £Ö’x

Ô~·ÖËfi‰õÄbÅ∞ JO_»QÍ xÅz P"≥∞#∞ ~°H∆OK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

ÉËQÆO Ç¨[ñ~å =∞Ç≤ÏàÏ HÍi‡‰õΩÅ ãÖˆH∆=∞O Ñ¨@¡ „Ñ¨ ÕºHõ „â◊ Œú K«∂áê~°∞.

=∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ K≥· «#ºO HÀãÖ ã¨ÉèíÅ∞–ã¨=∂"ÕâßÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. =∞`À<å‡ ŒO =Å#

HõeˆQ J#~åúÅ#∞ q=iã¨∂Î „Ñ¨[Å#∞ K≥· «#ºÑ¨~ÛO Œ∞‰õΩ qâı+ÖQÍ Hõ$+≤ KÕâß~°∞. =∞ «

™ê=∞~°ã¨ºO „Ñ¨É’kèOKå~°∞. Ç≤ÏO Œ∂– =Úã≤¡OÅ SHõº « HÀãÖ Ñ¨xKÕâß~°∞. #∂ «#

HÍi‡Hõ ãÖÑ¶∂Å U~åÊ@∞, P HÍi‡‰õΩÅ Ç¨Ï‰õΩ¯Å ~°Hõ∆, ãÖˆH∆=∞O HÀãÖ x~°O «~°O

„â◊q∞OKå~°∞. =$^•úáêºxfl ‰õÄ_® ÖHõ KÕÜ«∞Hõ ÉËQÆO Ç[ñ~å ã=∂[¿ã=Ö’ áêÖÁæ<åfl~°∞.

„Ñ¨*Ï r=#~°OQÍÅxfl\˜x ã¨Ê$tOz, «# ≥·# ¿ã=Å#∞ JOkOz# N=∞u

Ç¨[ñ~å ÉËQÆO Q“~°"å~°÷úO 1960Ö’ ™ÈqÜ«∞\ò Ü« xÜ«∞<£Ö’ [iy# HÍ„"Õ∞_£ Öˇx<£

â◊`« [Ü«∞Ou L`«û"åÅ ãÖ^Œ~°ƒùOQÍ P"≥∞‰õΩ ã¨∞„Ñ‘O ™ÈqÜ«∞\ò Ec¡ J"å~°∞ ¤

„ÑHõ\OKå~°∞. ÑO_»∞ =Ü«∞ã∞ûÖ’ ‰õÄ_® ÉËQÆO Ç[ñ~å ŒOÑ «∞Å∞ Hõ+ìr=ÙÅ ãOH∆=∞O

HÀãÖ Pq„âßO «OQÍ Hõ$+≤™êyOKå~°∞.

199 200


=∞Ç≤ÏàÏ HÍ~°ºHõ~°ÎÅKÕ PÜ«Ú èŒO èŒiOÑ¨KÕã≤# ã¨=∞~°je

ã¨∞ÖÏÎ<å Ç¨ÏÜ«∂ ü J<åûiã∞n~°…OQÍ ™êy# ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «º ãÖ„QÍ=∞ K«i„ «#∞ ÑïH˜¿ãÎ, =Åã¨

áêÅ‰õΩÅ‰õΩ =ºu~HõOQÍ =Ú`åÎ «, å «, «O„_ç, «#Ü«ÚÅ∞ L Œºq∞Oz# ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞

KåÖÏ «‰õΩ¯=QÍ Œ~°≈#q∞™êÎ~Ú. ãfi Õâßxfl Ñ~å~ÚáêÅ‰õΩÅ #∞O_ç q=ÚHõÎO KÕÜ«∂Å#fl

ãÖHõÅÊO Ñ¨Ósfi‰õΩÅ #∞O_ç "å~°ã¨ «fiOQÍ ÅaèOK«@O, P "Õ∞~°‰õΩ =∂ «$Éèí∂q∞ ¿ã=Ö’

«iOK«@O ÖÏO\˜ =∞Ç¨Ï «Î~° J=HÍâ◊O ÅaèOz# ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok# «#Ü«∞ ÉËQÆO

ã¨∞ÖÏÎ<å Ç¨ÏÜ«∂ ü.

ã¨∞ÖÏÎ<å Ç¨ÏÜ«∂ ü =Ú`åÎ « MÏr lÜ«∂=ÙnÌ<£ _èçb¡ #QÆ~° MÏrQÍ ÉÏ èŒº «Å∞

x~°fiÇ≤Ïã∞Î<åfl~°∞. 1857Ö’ PÜ«∞# P Ñ ŒqH ~år<å=∂ KÕã≤ „a\©+~°¡‰õΩ =ºu~HõOQÍ

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞Å‰õΩ ãÇÏHõiOKå~°∞. „Ñ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ãO„QÍ=∞ ¿ã<åx ÉèíH±ÎMÏ<£

ã¨ÅÇ¨ q∂ Œ P= è£ ãÖ™ê÷<åxH˜ "≥à◊§_®xH˜ "≥ÚQÆÖò áê Œ∞ëê |Ç¨ï Œ∂Ì~ü ëê [Ñ¶~ü

x~åHõiOKåHõ, ÉèíH±Î MÏ<£ _èçb¡ #∞O_ç «# |ÅQÍÅ`À P= äŒ "≥·Ñ¨Ù‰õΩ ™êQÍ~°∞. P Ö’QÍ

_èçb¡ ÑÓiÎQÍ POQ¡Ü«ÚÅ =â◊"≥∞ÿOk. P ã=∞Ü«∞OÖ’ POQ¡Ü«∞Ãã·x‰õΩÅ Hõà◊√§QÆÑ≤Ê P= ä£‰õΩ

Ñ¨Ü«∞#"≥∞ÿ# ÉèíH±ÎMÏ<£, PÜ«∞# |ÅQÍÅ∞ _èçb¡ #∞O_ç «Ñ¨ÙCHÀ_®xH˜ MÏr lÜ«∂=ÙnÌ<£

ã¨Ç¨ÏÜ«∞Ñ¨_®¤~°∞. P q+¨Ü«∞O ≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl POˆQ¡Ü«∞ JkèHÍi Ç¨Ï_»û<£ lÜ«∂=ÙnÌ<£

q∂ Œ =∞O_çÑ¨_»∞ «∂ PÜ«∞# QÆ$Ç¨ÏO q∂ Œ ^•_çKÕâß_»∞. Pã≤÷áêã¨∞ÎÅ#∞ q èŒºOãÖ

KÕâß_»∞. (Bharath Ke Swatantra Samgram me Muslim Mahilavonka Yogdaan :

Page. 272)

P lÜ«∂=ÙnÌ<£ ‰õΩ=∂~°∞_»∞ MÏr #r=ÚnÌ<£ ‰õÄ_® *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞_»∞.

„a\©+¨µ „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ =ºuˆ~HõOQÍ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ =∂~°æ Œ~°°≈HõOÖ’ L Œºq∞OKå~°∞.

q∂~°\ò #QÆ~°OÖ’QÆÅ «=∞ ‰õΩ@∞O| Éèí=OuÖ’ H˘O « ÉèÏQÍxfl dÖÏÑ¶ ü–ã¨Ç¨Ü«∞

x~åHõ~° L Œº=∞ HÍ~åºÅÜ«∂ÅÜ«∂xfl U~åÊ@∞ KÕã¨∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞

HÍO„ÔQãπ‰õΩ ŒYÅ∞ KÕâß~°∞. q∂~°\ò #QÆ~° HÍO„ÔQãπ‰õΩ 27 ãO= «û~åÅ áê@∞ J èŒº‰õ∆ΩxQÍ

PÜ«∞# ÉÏ èŒº «Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.(Encyclopedia of Muslim Biography, Nagendra

Kumar Singh APHPC, New Delhi, 2001, Page. 485)

P #r=ÚnÌ<£ ÉÏ@Ö’ PÜ«∞# ‰õΩ=∂~°∞_»∞ MÏr |+‘~°∞nÌ<£ #_çKå~°∞. PÜ«∞#

‰õÄ_® *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ºOÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. P MÏr |+‘~°∞nÌ<£ ‰õΩ=∂Ô~Î ã∞ÖÏÎ<å ÇÏÜ«∂ ü.

D q èŒOQÍ =Ú`åÎ « „Ñ¨ äŒ=∞ ™êfi «O„ «ºãÖ„QÍ=∞ Ü≥∂ èŒ∞_»∞ HÍ=@O, `å «, «O„_ç

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ „Ñ¨=ÚY∞Å∞ HÍ=@O`À ¿ãfiKåÛù–™êfi «O„ «º ÉèÏ=#Å∞ ã¨∞ÖÏÎ<å‰õΩ

z#fl<å@<Õ ÑïK«Ü«∞=∞Ü«∂º~Ú. `å « MÏr #r=ÚnÌ<£ ã¨∞n~°…HÍÅO ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞

HÍ„OÔQãπ q∂~°\ò #QÆ~° J èŒº‰õ∆ΩÅ∞QÍ ÉÏ èŒº «Å∞ x~°fiÇ≤ÏOK«@O =Å# PÜ«∞# WO\˜H˜

ÑO_ç « "≥∂fÖÏÖò <≥„Ç˙, =∞øÖÏ<å =ÚÇÏ=∞‡ £ Jb, =∞øÖÏ<å ëœHõ ü Jb, Hõ=∞ÖÏ Õq

K«\’áê è•ºÜ«∞, =∞øÖÏ<å J|∞Öò HõÖÏO J*Ï £, [=Ç¨Ï~üÖÏÖò <≥„Ç¨ , =∞øÖÏ<å

J`å=ÙÖÏ¡ ÉÁMÏi, _®Hõì~ü Ãã·Ñ¶ÙnÌ<£ HK«∂¡, =∞øÖÏ<å ÇÏÑ¶‘A„Ô~ÇÏ=∂<£ ÖÏO\ „Ñ=ÚY∞Å

~åHõáÈHõÅ∞ LO_Õq. P HÍ~°OQÍ å « ŒQÆæ~° LO@∂, PÜ«∞#‰õΩ, PÜ«∞# Ju äŒ∞Å‰õΩ

ãÑ~°ºÅ∞ KÕã∂Î QÆ_çÑ≤# ã∞ÖÏÎ<å ÇÏÜ«∂ ü‰õΩ z#fl<å@<Õ „Ñ=ÚY <åÜ«∞‰õΩÅ ÑiK«Ü«∞O

HõeyOk.

P ÑïK«Ü«∂Å∞, P „Ñ¨ ÕºHõ ~å[H©Ü«∞ "å`å=~°O ã¨∞ÖÏÎ<å Ç¨ÏÜ«∂ üÖ’

ã¨=∞~°jÅ ÉèÏ"åÅ‰õΩ JO‰õΩ~å~°Ê KÕâß~Ú. P"≥∞ WO\˜x `«~°∞K«∞QÍ áÈbã¨∞Å∞

=zÛ™È^•Å∞ x~°fiÇ≤ÏOK«@O`À P"≥∞‰õΩ áÈbã¨∞Å ÉèíÜ«∞O ÖËHõáÈQÍ, „a\©+¨µ „Ñ¨Éèí∞ «fiO

Ñ¨@¡ =ºuˆ~Hõ « ÉÏQÍ ÃÑiyOk. z#fl «#OÖ’<Õ P"≥∞ å « MÏr #r=ÚnÌ<£ À HõÅã≤

HÍO„ÔQãπ ã¨ÉèíÅÖ’ áêÖÁæO@∂ =KåÛ~°∞. P ã¨ÉèíÅÖ’ `«# ã¨∞=∞^èŒ∞~° HõO~î°O`À

*ÏfÜ«∞ÉèÏ"åÅ`À xO_ç#, ^Õâ◊ÉèíH˜ÎÜ«Ú`« Hõq`«Å∞ qxÊã¨∂Î ãäè‰õΩÅKÕ â◊ÉèÏ+π

201 202


JxÊOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. P"≥∞ `å « QÍi „Ñ¨ ÕºHõ tHõ∆Ö’ z#fl z#fl „Ñ¨ãÖQÍÅ∞ KÕÜ«∞@O

‰õÄ_® JÅ"å@∞ KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. P<å_»∞ q∂~°\òÖ’x A=∂ =∞ã‘ Œ∞Ö’ P"≥∞ J Œ∞ƒù «

„Ñ¨ãÖQÆO KÕã≤ |_®|_® <Õ «Å#∞ J|∞ƒ~°Ñ¨~åÛ~°∞.

z#fl<å@<Õ <åÜ«∞Hõ «fiO ÅHõ∆ÏÅ#∞ „Ñ¨ Œi≈Oz «# D_»∞ Ñ≤Å¡Å`À HõÅã≤

„Ñ ÕºHõ ŒàÏxfl U~åÊ@∞ KÕã∞‰õΩx ãÉèíÅ∞, ã=∂"ÕâßÅ∞ [~°∞QÆ∞#ÑC_»∞ P HÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ

qKÕÛã≤# <Õ «Å‰õΩ, ãäè‰õΩÅ‰õΩ ¿ã=ÅOkOK«@O P"≥∞ JÅ"å@∞. D „Hõ=∞OÖ’ P"≥∞

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ãfiK«ÛùO Œ ¿ãqHõÅ ŒàÏÅ‰õΩ <åÜ«∞Hõ «fiO =Ç≤ÏOKå~°∞. P"≥∞ q^•ºÉèÏºãO

KÕã¨∞Î#flÑ¨C_»∞ áê~î°âßÅÖ’ „Ñ¨ ÕºHõOQÍ Ñ¶≤lHõÖò „>ÿxOQ∑ á⁄Ok L#flO Œ∞# P ã¨fiK«ÛùO Œ

¿ãqHõÅ ŒàÏÅ Ñ¶≤lHõÖò Ñ¶≤\ò<≥\ò HÀãÖ „Ñ¨ ÕºHõ tHõ∆Ï «~°QÆ «∞Å#∞ ‰õÄ_® P"≥∞

x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. Ü«∞= «∞Å‰õΩ ÖÏsî uÑ¨Ê@O <Õ~åÊ~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ q∂~°\ò #QÆ~°OÖ’x

ÑÅ∞ ãOÑ¶∂Å∞ ãOã÷Å∞, *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩÅ∞, =∞Ç≤ÏàÏ <Õ «Å∞ P"≥∞ ¿ã=Å#∞

LÑ¨Ü≥∂yOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

P"≥∞ è•i‡HõOQÍ xëêìQÆi+¨µì~åÖ·#Ñ¨Ê\˜H˜ qaè#fl =∞ «ã¨∞÷Å∞ HõÅã≤"≥∞Åã≤

rqã¨∞Î#fl "å`å=~°OÖ’ ã¨~°∞ÌÉÏ@∞¡ J=ã¨~°=∞x ÉèÏqOKå~°∞. L^Œº=∂Å#∞,

áÈ~å\ÏÅ#∞ =∞ «O Pã¨~å`À, =∞ «O ¿Ñ~°∞`À ~°∂á⁄OkOK«_®xfl =ºuˆ~HÕKå~°∞.

Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº «‰õΩ D K«~°ºÅ∞ qÑ¶∂ «O HõeæOK«QÆÅ=x Jaè„áêÜ«∞Ñ¨_®¤~°∞.

=Úã≤¡OÅ‰õΩ „Ñ¨ ÕºHõ ãÖÑ¶∂Å∞, ~å[H©Ü«∞ áêsìÅ U~åÊ@∞#∞ x~°ã≤OKå~°∞.

1933–34 „áêO`«OÖ’ _èçb¡Ö’x J~°aH± HõàÏâßÅÖ’ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å

ã¨=∂"Õâ◊O [iyOk. P ã¨=∂"ÕâßxH˜ ÃÑ ŒÌ Z «∞Î# U~åÊ@∞¡ [iQÍ~Ú. Õâ◊ "åºÑÎOQÍ

L#fl „Ñ¨=ÚY∞ÅO ŒiH˜ PÇ¨fi<åÅ∞ "≥àÏ§~Ú. P PÇ¨fi<åÅ "Õ∞~°‰õΩ „Ñ¨=ÚY =∞Ç≤ÏàÏ

<Õ «Å∞ ã¨=∂"ÕâßÅ‰õΩ qKÕÛ™ê~°∞. P ã¨=∂"ÕâßÅÖ’ q∂~°\ò „Ñüx èŒ∞Å∞QÍ ™È Œi

*ÇÏ~å ÉËQÆO`À HõÅã≤ ÉËQÆO ã∞ÖÏÎ<å ÇÏÜ«∂ ü áêÖÁæ<åfl~°∞. P ã=∂"Õâ◊OÖ’ „ÑHõ\Oz#

L ÕÌâßºxH aè#flOQÍ =Úã≤¡O q^•ºi÷#∞Å HÀãO =Úã≤¡O q^•ºi÷#∞Å ã=∂Yº U~åÊ@∞‰õΩ

„Ñ¨Ü«∞`åflÅ∞ P~°OÉèí=∞Ü«∂º~Ú. P „Ñ¨Ü«∞`åflÅ∞ ã¨∞ÖÏÎ<å ™È Œs=∞∞Å‰õΩ #K«ÛÖË Œ∞.

D "Õ∞~°‰õΩ „Ñ¨"Õâ◊ÃÑ\ì# f~å‡<åxfl ã¨∞ÖÏÎ<å Ç¨ÏÜ«∂ ü, P"≥∞ K≥Ö¡Å∞ ÉËQÆO *ÁÇ¨Ï~å

ÉËQÆO f„=OQÍ „ÑüÑ¶∞\ÕKå~°∞. P f~å‡#O «QÆ ŒO@∂ P"≥∞ "å Œ# „Ñ¨"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞.

P „ÑüÑ¶¨∞@#, P"≥∞ ™êyOz# ãÖ"å^ŒO ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ ã¨∞n~° … K«~°Û‰õΩ

HÍ~°=∞Ü«∂º~Ú. =Úã≤¡ObQ∑ <Õ «Å =∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiOÖ’ ™êy# P ã=∂"Õâ◊OÖ’ ã∞ÖÏÎ<å

Ç¨ÏÜ«∂ ü "å Œ#Å∞ gyáÈÜ«∂~Ú. =Úã≤¡O J~ÚLO>Ë =Úã≤¡ObQ∑Ö’H˜ KÕ~°∞ JO@∂

ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ XuÎ_ç =zÛ<å *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å "å~°ã¨∞Ö·# P ™È Œs=∞∞Å∞ P

XuÎ_»∞Å‰õΩ «Å"˘QÆæÖË Œ∞.

1942Ö’ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ# H˜fi\ò WO_çÜ«∂ L^Œº=∞OÖ’ <å\˜H˜ Ü«Ú=uQÍ

~°∂áêO «~°O K≥Ok# ÉËQÆO ã∞ÖÏÎ<å ÇÏÜ«∂ ü L Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#@O P~°OaèOKå~°∞.

P<å_»∞ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊ÖËO\˜ =∞Ç≤Ïà◊ÅO Œi q∂ Œ POHõ∆Å∞ LO_Õq. =∞Ç≤Ïà◊Å∞

Ñ¨~ÀHõ∆OQÍ ã¨Ç¨Ü«∞ ã¨Ç¨ÏHÍ~åÅ∞ JOkK«@O =~°‰õΩ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ Ñïq∞ «O. P

HÍ~°OQÍ P"≥∞ Ñ¨ÓiÎ ™ê÷~ÚÖ’ HÍO„ÔQãπ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ x=∞QÆflO HÍÖËHõáÈÜ«∂~°∞.

JO^Œ∞=Å¡ P"≥∞ ‰õÄ_® „Ñ¨`«ºHõ∆OQÍ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæ#‰õΩO_® Ñ¨~ÀHõ∆OQÍ

L Œº=∞HÍ~°∞Å‰õΩ ãÇÜ«∞Ñ_»@O HÀãO «# ≥·# HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ ~°∂á⁄OkOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ Ñ≤Å∞Ñ¨Ù "Õ∞~°‰õΩ „Ñ¨ Œ~°≈#Å∞, Ñ≤ÔH\ÕQ∑Å∞, Tˆ~yOÑ¨ÙÅ∞,

âßã¨<ÀÅ¡OÑ¶∞# HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î#fl ãÖ Œ~°ƒùOQÍ áÈbã¨∞Å •+‘ìHÍÅ‰õΩ QÆ∞Ô~·#

L Œº=∞HÍ~°∞Å‰õΩ ¿ã=ÅOkOK«_®xH˜ ã¨∞ÖÏÎ<å Ç¨ÏÜ«∂ ü J «ºkèHõ Pã¨HÎ K«∂áê~°∞. D

"Õ∞~°‰õΩ Ü«Ú=`«∞Å`À XHõ ¿ã"å^ŒàÏxfl ™ê÷Ñ≤OKå~°∞. D ^Œà◊O XHõ"≥·Ñ¨Ù ¿ã"å

HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∂Î<Õ, =∞~˘Hõ"≥·Ñ¨Ù „a\©+π „Ñ¨Éèí∞`åfixfl zHÍ‰õΩ Ñ¨~Û K«~°ºÅ#∞

ZO`À ™êÇ¨Ï™È¿Ñ`«OQÍ ™êyOzOk. „a\©+π áÈbã¨∞Å q∂^Œ ã¨^• Hõ<Õflã≤=ÙOz,

JkèHÍ~°∞Å ~åHõáÈHõÅ QÆ∞iOz ZÑ¨Ê\˜HõÑ¨C_»∞ ≥Å∞ã¨∞‰õΩO@∂ P ã¨=∂Kå~åxfl

L Œº=∞HÍ~°∞Å‰õΩ ≥ÅÑ¨@"Õ∞HÍHõ L Œº=∞ H˘iÜ«∞~°∞ ¡ QÍ ‰õÄ_® P"≥∞ Ñ¨~°º"ÕHõ∆Ö’

Œà◊ ã¨Éèí∞ºÅ∞ Ñ¨xKÕâß~°∞.

D ãÖ Œ~°ƒùOQÍ Z Œ∞~°ÜÕ∞º „Ñ¨=∂ ŒHõ~° Ñïã≤÷ «∞Å #∞O_ç |Ü«∞@ Ñ¨_ÕO Œ∞‰õΩ

Ü«Ú=`«∞Å∞ PÜ«Ú^è•Å#∞ ^èŒiOKåÅx, P`«‡~°Hõ∆ HÀãÖ áÈ~å@ Ñ¨^ŒÌ`«∞Å#∞

Ü«Ú= «∞Å‰õΩ <Õ~åÊÅx ÉËQÆO ã∞ÖÏÎ<å x~°‚~ÚOKå~°∞. P "Õ∞~°‰õΩ å « MÏr #r=ÚnÌ<£

ãÇÏHÍ~°O`À ¿ã"å Œà◊ ãÉèí∞ºÅO Œi HÀãO „Ñ ÕºHõOQÍ PÜ«Ú è•Å#∞ «Ü«∂~°∞ KÕ~ÚOz,

"å\x „ÑÜ≥∂yOK«_»OÖ’ ‰õÄ_® tHõ∆ WÑ≤ÊOKå~°∞. Jx"å~°º Ñiã≤ «∞÷ÅÖ’ P`å‡Çïu

KÕã¨∞HÀ_®xH˜ ‰õÄ_® ã¨Éèí∞ºÅ∞ ã¨#fl ŒúOQÍ LO_Õ@∞ìQÍ =∂#ã≤HõOQÍ "åix «Ü«∂~°∞

KÕâß~°∞. J~Ú Õ P «~°∞"åu HÍÅOÖ’ P «‡Ç¨Ï «º x~°‚Ü«∞O «Ñ¨C_»∞ x~°‚Ü«∞=∞x P"≥∞

203 204


JOwHõiOKå~°∞.

1942 „áêO «OÖ’ ÉËQÆO ã¨∞ÖÏÎ<å =∞Ç¨ «∞‡x ¿ã"å„QÍOÖ’ H˘O «HÍÅO

L<åfl~°∞. `å « MÏr #r=ÚnÌ<£ À HõÅã≤ P"≥∞ QÍOnèr =∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiOÖ’ Ñ¨Å∞

HÍ~°º„Hõ=∂Å x~°fiÇÏÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. ¿ã"å„QÍOÖ’ L#flÑC_»∞ P"≥∞ QÍOnèrH =∞iO «

ã¨xflÇ≤Ï «=∞Ü«∂º~°∞. P"≥∞ QÍOnèr Ñ¨ÙãÎHÍÅ∞, L «Î~åÅ#∞ L~°∂Ì ÉèÏ+¨Ö’ «~°∞˚=∂

KÕã¨∂Î PÜ«∞#‰õΩ ã¨Ç¨Ü«∞Ñ¨_®¤~°∞. P"≥∞ ã¨=∞~°÷ú «, ãÖHõÅÊ|ÅO QÆ=∞xOz# QÍOnèr

P"≥∞#∞ ÉÏQÍ „áÈ «ûÇ≤ÏOKå~°∞.

ã¨fi Õj L Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ ™êy# q Õj =ã¨∞Î=ÙÅ, =∞ Œºáê# q„HõÜ«∞âßÅÅ

= ŒÌ [iy# Ñ≤"≥\ÕQ∑ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ ã¨∞ÖÏÎ<å Ç¨ÏÜ«∂ ü K«∞~°∞‰õΩQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞.

=∞Ç¨ «∞‡x „Ñ¨ÉèÏ=O ZO «QÍ L<åfl, ã¨fi «O„ « ÉèÏ"åÅ∞ QÆÅ P"≥∞ H˘xfl q+¨Ü«∂ÅÖ’

PÜ«∞#`À UH©ÉèíqOK«ÖËHõ "å Œ#‰õΩ ky z=~°‰õΩ QÍOnèr KÕ «<Õ â◊ÉèÏ+π JxÊOK«∞‰õΩ#fl

ãÖ Œ~åƒùÅ∞ ‰õÄ_® L<åfl~Ú.

P<å_»∞ Hõ~åzÖ’ [~°QÆ#∞#fl *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã¨=∂"ÕâßÅ ãÖ Œ~°ƒùOQÍ

=ºHÎQÆ « ã`åº„QÆÇxfl F xÜ«∞=∞OÖÏ HÍ‰õΩO_® F huÖÏ J#∞ãiOKåÅ#fl „Ñuáê Œ#

QÆ∞iOz Ñ„uHõÖ’¡ K«~°Û [~°∞QÆ∞ «∞Ok. P K«~°Û <ÕÑ äŒŒºOÖ’ ã∞ÖÏÎ<å ÇÏÜ«∂ ü QÍOnèrH

ÖËY ~åâß~°∞. P ÖËYÖ’ HÍO„ÔQãπ „Ñüáê^Œ##∞ PÜ«∞# ^Œ$+≤ìH˜ `≥ã¨∂Î, =ºH˜ÎQÆ`«

ã¨ åº„QÆÇ¨ÏO xÜ«∞=∞O HÍ‰õΩO_® hu Jx ÉèÏqOz#@ì~Ú Õ Jk QÍO èÕÜ«∞ =∂~åæxH˜

q~°∞ ŒúO HÍ^•? Jx QÍOnèrx P"≥∞ „Ñ¨tflOKå~°∞. P „Ñ¨â◊fl‰õΩ ã¨=∂ è•#OQÍ 1942

[#=i 27# ã¨∞ÖÏÎ<å Ç¨ÏÜ«∂ ü‰õΩ QÍOnèr ã¨fiÜ«∞OQÍ ÖËY ~åã¨∂Î D q+¨Ü«∞O

q∂ Œ h Jaè„áêÜ«∞O ãÔ~·#k Jx ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.

F™êi L~°∂Ì ÉèÏ+ =Úã≤¡OÅ ÉèÏ+ Jx QÍOnèr J#fl@∞ìQÍ Ñ„uHõÅÖ’ =zÛOk.

Jk K«∂ã≤# ã¨∞ÖÏÎ<å Ç¨ÏÜ«∂ ü QÍOnèr`À qÉèËkã¨∂Î, L~°∂Ì =Úã≤¡OÅ ÉèÏ+¨ U=∂„ «O

HÍ Œ∞, Wk ÉèÏ~°fÜ«ÚÅOki ÉèÏ+¨ HÍQÍ q∂~°ÖÏ ZO Œ∞Hõ<åfl~°x „Ñ¨tflOKå~°∞. P

„Ñâ◊fl‰õΩ ã=∂ è•#OQÍ <Õ#∞ JÖÏ J#ÖË Œ∞. UOKÕ •ÌO ? Ñ„uHõÅÖ’ KåÖÏ q+Ü«∂Å∞

«Ñ¨CÅ∞ ~åã¨∞Î<åfl~°∞ Jx PÜ«∞# ã¨∞ÖÏÎ<å‰õΩ ã¨=∂ è•#O K≥áêÊeû =zÛOk.

1946Ö’ P"≥∞‰õΩ ÅHÀfl x"åã≤, ÑÖ_ç`«∞Å ‰õΩ@∞O|O #∞O_ç =zÛ#

Ç¨ÏÜ«∂ «∞ÖÏ¡ J<åûs`À q"åÇ¨ÏO [iyOk. PÜ«∞# L#fl « q^•º=O «∞_»∞, Q˘Ñ¨Ê

™êÇ≤Ïu"Õ «Î, ~°K«~Ú «, [~°fleã∞ì. Jxfl\ HõO>Ë *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ <åÜ«∞‰õΩÅÖ’ „Ñ=ÚY∞Å∞.

Éèí~°Î ã¨Ç¨ÏK«~°ºOÖ’ XHõ"≥·Ñ¨Ù# *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæO@∂ JÑ¨Ê\˜H „QÍ_»∞ºÜÕ∞+¨<£

ÑÓiÎ KÕã≤# J"≥∞ [~°fle[OÖ’ tHõ∆ á⁄O^•~°∞. ÉèÏ~°ºÉèí~°ÎÅ∞ *ÏfÜ«∞"å Œ∞Å∞ HÍ=@O`À

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ K«∞~°∞ÔH·# áê„ «#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

ÉËQÆO ã¨∞ÖÏÎ<å Ç¨ÏÜ«∂ ü J<åûi =Úã≤¡O bQ∑ "Õ~åÊ@∞"å^•xfl x~°ã≤OKå~°∞.

bQ∑ <åÜ«∞‰õΩÅ "å^•Å#∞ ÑÓ~°fiÑHõ∆O KÕã∂Î „ÑãOQÍÅ∞ KÕâß~°∞. Ñ„uHõÅÖ’ „ÑHõ@#Å

^•fi~å qÉèí[# „Ñ¨=∂^•xfl „Ñ¨[Å‰õΩ ≥eáê~°∞. z=~°‰õΩ ã¨fi ÕâßxH˜ ' ã¨fi~å[ºO —

ã≤kúOz<å, Õâ◊O Ô~O_»∞QÍ peáÈ~Ú#O Œ∞# P Œ∞óYÉèÏ~°OÖ’ =Úxy# ã¨∞ÖÏÎ<å

ŒOÑ¨ «∞Å∞ „H˜Ü«∂jÅ ~å[H©Ü«∂Å #∞O_ç x¢+¨ q∞OKå~°∞.

P q èŒOQÍ ~å[H©Ü«∂Å‰õΩ Œ∂~°"≥∞ÿ# P ŒOÑ¨ «∞Å∞, Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ

SHõº «‰õΩ Hõ$+≤ „áê~°OaèOKå~°∞. =∞ « "≥·+¨=∂ºÅ#∞ Ô~K«ÛQ˘>Ëì â◊‰õΩÎÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ

L^Œºq∞OKå~°∞. L~°∂Ì ÉèÏëê Ñï~°Hõ∆À^Œº=∂xH˜ ZO`«QÍ<À KÕÜ«¸`«xKåÛ~°∞.D

ÅHõ∆ º™ê èŒ# HÀãÖ JOA=∞<£ å~°dö–ÜÕ∞–L~°∂Ì Anjuman Taraqqi-e-Urdu)J#∞

ãÖã÷#∞ ™ê÷Ñ≤OKå~°∞. P ãÖã÷ =º=™ê÷Ñ¨Hõ J èŒº‰õ∆Ω~åeQÍ P"≥∞ Ñ¨xKÕâß~°∞. L~°∂Ì

ÉèÏ+¨#∞ ~°H˜∆OKåÅx, P ÉèÏ+¨#∞ Jaè=$k÷Ñ¨~åÛÅx _ç=∂O_£ KÕã¨∂Î, 20 ÅHõ∆Å

ãÖ «HÍÅ`À L «Î~°„Ñ¨ Õâò ~å„+ì „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ ÉèÏs =∞Ç¨Ï[~°∞ ã¨=∞iÊOKå~°∞.

=∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ K≥· «#º*’º «∞Å∞ "≥eyOKÕO Œ∞‰õΩ ã∞ÖÏÎ<å ÇÏÜ«∂ ü ÑÅ∞ =∞Ç≤ÏàÏ

ãÖÑ¶∂Å#∞, ãÖã÷Å#∞ ™ê÷Ñ≤OKå~°∞. P ãÖã÷Å∞ „Ñ¨ã¨∞Î «O âßM’Ñ¨âßYÅ∞QÍ qãÎiOz

=∞Ç≤Ïà◊Å ãÖˆH∆=∞O HÀãÖ Hõ$+≤ KÕã¨∞Î<åfl~Ú. =∞ « ™ê=∞~°™êºxH˜ áê@∞Ñ¨_»∞ «∂, =∞ «

=∞ø_è®ºxH˜, J*Ï˝<åxH˜ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~å_»∞`«∂, =∞Ç≤ÏàÏ ãÖÑ¶¨∂Å‰õΩ, „Ñ¨*Ï

ãÖÑ¶∂Å‰õΩ =∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiO =Ç≤Ïã¨∂Î ã¨∞ÖÏÎ<å Ç¨Ü«∂ ü J<åûi Jâı+¨ „Ñ¨*ÏhHõO

„¿Ñ=∂aè=∂<åÅ‰õΩ áê„ «∞ÅÜ«∂º~°∞.

™êfi «O„ «º ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å ÃÑ#¬<£ ã‘fiHõi¿ãÎ Jk <å =∂ «$ Õâ◊ ÉèíHÎH˜ <Õ#∞ Ys Œ∞

Hõ\ì#@∞¡ HÍQÆÅ Œ∞. JO Œ∞=#Å ÃÑ#¬<£ <åH˘ Œ∞Ì. – ã¨Ñ¶≤Ü«∂ J|∞ÌÖò "ål £.

205 206


Œo « [# Ç≤Ï ≥·+≤, áÈeÜ≥∂ =ºuˆ~Hõ áÈ~å@Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞

'Ñ¨^Œ‡N— á¶êu=∂ W™ê‡~ÚÖò

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞O ÉèÏ~°fÜ«ÚÅÖ’ =∞Ç¨Ï «Î~° ¿ã"å « «Ê~° «‰õΩ „¿Ñ~°~ÚºOk.

P ã¨∂ÊùiÎ À ‰õΩ@∞OÉÏÅ‰õΩ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ L Œº=∞OÖ’ áêÅ∞ÑÖK«∞‰õΩ<åfl~Ú. „a\©+π

=Åã¨ áêÅ‰õΩÅ H˜~å`«HÍÅ#∞ ÖˇHõ¯KÕÜ«∞Hõ áÈ~°∞ÉÏ@# #_çKå~Ú. J@∞=O\˜

‰õΩ@∞O|OÖ’ ã¨Éè í∞º~åeQÍ `«e¡–`«O„_ç,J<åfl–`«=Ú‡à◊§ ÉÏ@Ö’™êy J@∞

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ W@∞ ¿ã"å~°OQÆOÖ’ JkfifÜ«∞"≥∞ÿ# áê„ « x~°fiÇ≤ÏOz# =∞Ç≤Ïà◊

N=∞u á¶êu=∂ W™ê‡~ÚÖò.

<å\ QÆ∞[~å ü ~å¢+ìO ÉÁOÉÏ~ÚH K≥Ok# „Ñã≤ Œú ™êfi «O„`Àº Œº=∞ <åÜ«∞‰õΩÅ∞

Ç¨Ïr =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ Ü« ã¨∞Ñ¶π ™ÈÇ¨x ‰õΩ=∂Ô~Î ÉËQÆO á¶êu=∂. P"≥∞ ‰õΩ@∞O|O ãÖÑ¨#fl

"≥∂q∞<£ =OâßxH˜ K≥Ok#k. P"≥∞ J#flÜ«∞º =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ L=∞~ü ™ÈÇ¨x. z#fl#flÜ«∞º

=ÚÇ¨Ï=∞‡ £ L™ê‡<£ ™ÈÇ¨x. L=∞~ü ™ÈÇ¨x ÉÁOÉÏ~ÚÖ’ „Ñ¨=ÚY "åºáê~°"Õ «Î. P

W~°∞=Ù~°∞ ™È Œ~°∞Å∞ ‰õÄ_® «O„_ç =∂~°æOÖ’ q=ÚHÎáÈ~å@ ÉÏ@Ö’ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞.

*ÏfÜ≥∂^Œº=∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ ã¨*Ï=ÙQÍ ™êˆQO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~°=∞QÆ∞ Pi÷Hõ Ñ¨Ù+≤ìx

JOkOK«@OÖ’ P ™È Œ~°∞Å∞ =ÚO Œ∞<åfl~°∞. P<å_»∞ Éèí∂iQÍ q~åàÏÅ∞ JO ŒKÕ «Ö’

„Ñ¨ è•#OQÍ L=∞~ü ™ÈÇ¨x „Ñ¨MÏºu QÆ_çOKå~°∞.

=∞Ç¨`å‡QÍOnè uÅH± Ñ¶O_£ HÀãÖ =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ L=∞~ü ™ÈÇ¨x = ŒÌ‰õΩ ~åQÍ

`«# K≥‰õΩ¯|∞H±#∞ PÜ«∞H˜zÛ W+¨ì"≥ÚzÛ#O`« ~åã¨∞HÀ=∞<åfl~°∞. QÍOnèr ÅHõ∆

~°∂áêÜ«∞Å#∞ ~åÜ«∞QÍ JO Œ∞‰õΩ PÜ«∞# ãÖ`À+ÖQÍ JOwHõiOKå~°∞. P «~°∞"å «

dÖÏÑ¶ ü Ñ¶O_£ HÀãÖ dÖÏÑ¶ ü <Õ «Å∞ L=∞~ü ™ÈÇ¨xx HõÅ∞=QÍ "åiH˜ ‰õÄ_®

PÜ«∞# ÅHõ∆~°∂áêÜ«∂Å q~åà◊O W=fi@"Õ∞ HÍ‰õΩO_® dÖÏÑ¶¨ ü HÍ~åºÅÜ«∞O U~åÊ@∞‰õΩ

«# ã¨fiO « Éèí=Oux JÑ¨ÊyOKå~°∞. P «~°∞"åu HÍÅOÖ’ P Éèí=Ou dÖÏÑ¶ ü Ç¨Ï∫ã π

QÍ Ñ≤Å∞=|_çOk. (Muslims In India, Volume -II, Naresh Kumar Jain, Manohar,

New Delhi, 1979, Page : 162).

=ÚÇÏ=∞‡ £ L=∞~ü ™ÈÇx KåÖÏ L^•~° ãfiÉèÏ=ÙÅ∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å

x~°fiÇÏ‰õΩ J=ã~°=∞QÆ∞ x èŒ∞Å JO ŒKÕ «Ö’ å<≥ÑC_»∂ „Ñ äŒ=∞ ™ê÷#OÖ’ LO_®Å#flk

PÜ«∞# Jaè=∞ «O. P HÍ~°OQÍ L Œº=∞<åÜ«∞‰õΩÅ∞ PÜ«∞# ã¨Ç¨Ü«∞O HÀi=¿ãÎ

JO^Œi HõO>ˇ JkèHõ "≥Ú`åÎxfl JOkOz P#OkOK«@O PÜ«∞# JÅ"å@∞. P

JÅ"å@∞‰õΩ «ŒQÆæ@∞ìQÍ "åºáê~°OÖ’ PÜ«∞# Jáê~°OQÍ Pi˚OKå~°∞. P „Hõ=∞OÖ’ F

=∂ãÖÖ’ PÜ«∞# ãÖÑ¨ Œ kfiQÆ∞©Hõ$ «"≥∞ÿOk. P «~°∞"å « Œ∞~° Œ$+ì=âß «∞Î =∞~°∞ã¨\˜

<≥ÅÖ’ J#∂ÇÏºOQÍ HÀ\Ï¡k ~°∂áêÜ«∞Å#∞ PÜ«∞# #+ìáÈÜ«∂~°∞. P #+ìO`À PÜ«∞#

ÉÏQÍ „‰õΩOyáÈÜ«∂~°∞. „Ñ¨*’Ñ¨Hõ~° HÍ~°ºHõÖÏáêÅ‰õΩ, „Ñ¨ è•#OQÍ *ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH˜

Pi÷Hõ ãÇÜ«∞O JOkOK«@OÖ’ =ÚO Œ∞ LO_»ÖËHõáÈ~Ú#O Œ∞# PÜ«∞# „Ñ*Ï rq «O

#∞O_ç Œ∂~°O HÍ"åÅ#∞‰õΩ<åfl~°∞. (Muslims In India, Page : 162).

P q èŒOQÍ „Ñ¨*Ï rq «O #∞O_ç ~å[H©Ü«∂Å #∞O_ç Œ∂~°"≥∞ÿ# ™ÈÇ¨xx

"åºáê~°OÖ’ =zÛ# Jáê~°#+ìO HõeæOz# "Õ Œ# HõO>Ë „Ñ¨[Å‰õΩ, L Œº=∞HÍ~°∞Å‰õΩ,

*ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH å#∞ Uq èŒOQÍ#∂ LÑÜ≥∂QÆÑ_»ÖËHõ áÈÜ«∂#fl kQÆ∞Å∞ PÜ«∞#Ö’

JkèHõ=∞~ÚºOk. P ÉÏ èŒ À ã¨ «=∞ «=∞ø «∂ 36 ãÖ= «û~åÅ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ 1926

EÖ· 6# PÜ«∞# Hõ#∞fl=¸âß~°∞. P ãO Œ~°ƒùOQÍ, His untimely and sudden death

has removed a patriot from the country Jx "åºMÏxã∂Î =∞Ç`å‡QÍOnè Ü«∞OQ∑

WO_çÜ«∂Ö’ PÜ«∞#‰õΩ x"åà◊√ÅiÊOKå~°∞.

J@∞=O\˜ L^•~° Ç¨Ï$ ŒÜ«ÚÅ∞, `åºQÆjÅ∞~° ‰õΩ@∞O|OÖ’ ÉËQÆO á¶êu=∂

1903 Ñ¶≤„|=i 4= Õn# [x‡OKå~°∞. P"≥∞ «O„_ç Ü« ã¨∞Ñ¶π ™ÈÇ¨x, ™È Œ~°∞Å∞

(1903–1987)

207 208


L=∞~ü ™ÈÇ¨x, L™ê‡<£ ™ÈÇ¨xÅ∞ ‰õÄ_® *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å∞. P *ÏfÜ≥∂ Œº=∞

<Õ «Å QÍ~åÅ Ñ¨\ìQÍ ÃÑiy# ‰õΩ=∂i á¶êu=∂ z#fl «#O #∞O_Õ „a\©+π =ºuˆ~Hõ

ÉèÏ"åÅ#∞ ÑÙH ÑÙK«∞Û‰õΩ<åfl~°∞. J<åºÜ«∂xfl, J èŒ~å‡xfl U=∂„ «O ãOHÀK«O ÖË‰õΩO_®

è≥·~°ºOQÍ Z Œ∞~À¯=@O QÆ∞OQÍ P"≥∞ ZkQÍ~°∞. ¿ãfiKåÛù–™êfi «O„`åºÅ Ñ¨@¡ =∞‰õΩ¯=

Z‰õΩ¯=. J¿ÇÏ`«∞‰õ PKå~°, ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂Å‰õΩ P"≥∞ =ºuˆ~H˜. ã¨HÍ~å`«‡Hõ"≥∞ÿ<å

#HÍ~å «‡Hõ"≥∞ÿ<å «# Jaè„áêÜ«∂xfl xsƒùuQÍ „Ñ¨Hõ\ÕK«@O P"≥∞ JÅ"å@∞.

1919Ö’ P"≥∞ ã‘xÜ«∞~ü HO„a_ç ÑÓiÎKÕã≤ 1920Ö’ ÉÁOÉÏ~Ú qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O

#∞O_ç "≥∞„\˜‰õΩºÖË+¨<£Ö’ J «∞º «Î=∞ =∂~°∞¯Å`À LfÎ~°‚ « á⁄O^•~°∞. L~°∂Ì, POQÆ¡

ÉèÏ+¨ÅÖ’ =∞Oz q Œfi «∞Î#∞ ™êkèOKå~°∞. 1921–1923Ö’ qÜ«∞<åflÖ’ "≥· Œºq Œº

K«^Œ=_®xH˜ "≥o§# P"≥∞ Jx"å~°º HÍ~°ÏÅ =Å# "≥·^Œºq^Œº#∞ JãÖÑ¨Ó~°‚OQÍ

=kÖËâß~°∞.

„Ñ¨Éèí∞ «fi L#fl`À^Àºy Ç¨Ïã¨<£ W™ê‡~ÚÖò#∞ P"≥∞ q"åÇ¨Ï=∂_®~°∞. PÜ«∞#

‰õÄ_® ™êfi «O„`Àº Œº=∂aè=∂x. Éèí~°Î „áÈ`åûÇ¨ÏO`À ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ

™êy# ã¨fi Õj L Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#@O ^•fi~å á¶êu=∂ W™ê‡~ÚÖò *ÏfÜ≥∂ Œº=∞

~°OQÆ„Ñ¨"Õâ◊O KÕâß~°∞. ã¨fi Õj =ã¨∞Î=ÙÅ#∞ q„Hõ~ÚO KÕO Œ∞‰õΩ, q#∂ «fl U~åÊ@∞¡ KÕã≤

„Ñ¨[Å, „Ñ¨=ÚY∞Å Œ$+≤ìx PHõi¬OKå~°∞. q Õj =ã¨∞Î=ÙÅ#∞ |Ç≤Ï+¨ iOK«=∞x HÀ~°@O

=∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_® ã¨fi Õj L «Ê «∞ÎÅ#∞ „Ñ¨[Å‰õΩ JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LOKåÅ#∞‰õΩ<åfl~°∞.

P PÖ’K«# ~å=@"Õ∞ «~°∞"å~Ú Ô~·Å∞Ö’x F „Ñ¨ ÕºHõ É’yÖ’ ã¨fi Õj =ã¨∞Î™ê=∞„yx

xOÑ¨Ù‰õΩx P ™ê=∞„yx „Ñ¨[Å‰õΩ JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ ≥ã¨∂Î, ã¨fi Õj L Œº=∞ ãÖ Õâßxfl

"åºÑ≤Î KÕâß~°∞. ãfi Õj L Œº=∞OÖ’ „HÜ«∂jÅHõOQÍ áêÖÁæ#@"Õ∞ HÍ‰õΩO_®, ãfi ÕjÜ«ÚÅKÕ

Ñ¨Å∞ ‰õΩ\©~° Ñï„â◊=∞Å ™ê÷Ñ¨#‰õΩ P"≥∞ Hõ$+≤ ã¨ÖÏÊ~°∞.

1934Ö’ ã=∂*’ Œú~°Ö’ ÉèÏQÆOQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ K≥· «#º=O «∞efl KÕã≤ ãOÑ¶∞\ «

Ñ~ÛO Œ∞‰õΩ ãOÑ¶∂Å∞, ãOã÷Å∞ ™ê÷Ñ≤OKå~°∞. JOA=∞<£ W™ê¡¿ÇÏ xâßfi =∞Ç≤ÏàÏ ã∞ è•~ü

ãq∞u J#∞ ãOã÷#∞ ãfiÜ«∞OQÍ P~°OaèOKå~°∞. 1935Ö’ P"≥∞ JdèÅ ÉèÏ~° « =∞Ç≤ÏàÏ

ã=∂"ÕâßxH HÍ~°º Œi≈QÍ xÜ«Ú‰õΩÎÅÜ«∂º~°∞. ÉÁOÉÏ~Ú =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ =Ü≥∂[#

q^•º "åºÑ≤ÎH˜ZO`À Hõ$+≤KÕâß~°∞. Ñ¨Å∞ ãÖÑ¶∂Å#∞, ¿ã"å ãÖã÷Å#∞ ™ê÷Ñ≤Oz, PÜ«∂

ãÖã÷Å Jaè=$kúH˜ „â◊q∞OKå~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ *ÏQÆ$uHÀãÖ KÕã¨∞Î#fl Hõ$+≤

Ñ¶e «OQÍ 1937–1940Å =∞ èŒºÖ’ P"≥∞ JdÅ ÉèÏ~° « =∞Ç≤ÏàÏ HÍ<≥ÊùÔ~<£û Ç¨ÏãìÖò

HÍ~°º Œi≈ ÉÏ èŒº «Å∞ ÅaèOKå~Ú.

P „Hõ=∞OÖ’ 1940Ö’ ÉÁOÉÏ~Ú L"≥∞<£û H“xûÖò‰õΩ K≥Ok# ÖË|~ü ã¨q∞uH˜

Láê èŒº‰õ∆Ω~åÅÜ«∂º~°∞. P Ñ ŒqÖ’ P"≥∞ HÍi‡‰õΩÅ ‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å Ñiã≤÷ «∞Å#∞

"≥∞~°∞QÆ∞Ñ~ÛO Œ∞‰õΩ „ÑÜ«∞uflOKå~°∞. P"≥∞ ãfiÜ«∞OQÍ Hõ~å‡QÍ~åÅ‰õΩ K«∞@∞ìÑHõ Å LO@∞#fl

HÍi‡‰õ"å_»Å‰õΩ "≥o§ HÍi‡Hõ ‰õΩ@∞OÉÏÅ =∞Ç≤Ïà◊Å`À "åi ã=∞ãºÅ q∂ Œ K«iÛOKå~°∞.

P =∞Ç≤Ïà◊Å ã¨=∞ã¨ºÅ#∞ „Ñ¨ «ºHõ∆OQÍ K«∂ã≤ P ã¨=∞ã¨ºÅ Ñïëê¯~åxH˜ PK«~°Ï «‡Hõ

=∂~åæÅ#∞ ã¨∂zã¨∂Î =∞Ç≤Ïà◊Å Jaè=∂<åxfl K«∂~°Q˘<åfl~°∞. D ãÖ Œ~°ƒùOQÍ JdÅ

ÉèÏ~°`« „QÍq∂À^ÀºQÆ ãÖÑ¶¨∞O U~åÊ@∞‰õΩ Ñ¨Ù<å^Œ∞Å∞ "Õâß~°∞. ã¨=∞ã¨ºÅ`À

ã «=∞ «=∞=Ù «∞#fl =∞Ç≤Ïà◊Å∞ «=∞ ã=∞ãºÅ#∞ å=Ú Ñi+¯iOK«∞‰õΩO@∂, Pi÷HõOQÍ

|Ö’¿Ñ «O JÜÕ∞ºO Œ∞‰õΩ ‰õΩ\©~° Ñï„â◊=∞Å#∞, KÕu =$ «∞ÎÅ#∞ „áÈ «ûÇ≤ÏOKå~°∞. P

Hõ$+≤Ö’ ÉèÏQÆOQÍ Ñ¨Å∞ =∞Ç≤ÏàÏ ãÖˆH∆=∞ãÖÑ¶∂Å#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.

1942Ö’ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ# H˜fi\ò WO_çÜ«∂ L Œº=∞OÖ’ á¶êu=∂ W™ê‡~ÚÖò

„H˜Ü«∂jÅáê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞. D L Œº=∞OÖ’ áÈbã¨∞Å JÔ~ã¨∞ìÅ#∞ «Ñ≤ÊOK«∞‰õΩO@∂

P"≥∞ ÑxKÕâß~°∞. XHõ Œâ◊Ö’ P"≥∞ J*Ï «OÖ’H "≥àÏ§~°∞. 1940Ö’ ~åOÑ¶∞~ü, 1943Ö’

ÉÁOÉÏ~ÚÖ’ [iy# JdÅ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã=∂"ÕâßÅ‰õΩ áêu=∂ W™ê‡~ÚÖò

Ç¨Ï[~°Ü«∂º~°∞. Y ŒÌ~°∞, ã¨fi Õj L Œº=∞ „Ñ¨Kå~°O, ã¨fi Õj L «Ê «∞ÎÅ‰õΩ „áÈ`åûÇ¨ÏO,

Ç≤ÏO Œ∂– =Úã≤¡OÅ SHõº « „Ñ¨ è•# ÅH∆ÍºÅ∞QÍ ZOK«∞‰õΩx P"≥∞ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞.

D ÅH∆ÍºÅ ™ê èŒ# HÀãÖ ™êyOz# „Ñ¨Ü«∞`åflÅÖ’ ÉèÏQÆOQÍ P"≥∞ Ñ¨Å∞ „áêO`åÅ#∞

ãO Œi≈OKå~°∞.

H˜fi\ò WO_çÜ«∂ L Œº=∞OÖ’ á¶êu=∂ W™ê‡~ÚÖò K«∞~°∞ÔH·# ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO

=Ç≤Ïã∞ÎO_»QÍ 1944 „áêO «OÖ’ P"≥∞ ‰õΩ=∂Ô~Î áÈeÜ≥∂ ÉÏi# Ñ_çOk. P HÍ~°OQÍ

‰õΩ=∞Ô~Î Jq\ «<åxH QÆ∞Ô~·Ok. a_»¤ Jq\QÍ =∂~°@O`À á¶êu=∂ W™ê‡~ÚÖò f„=OQÍ

HõÅ « K≥O^•~°∞. áÈeÜ≥∂ ÑïÏ=∂Å #∞O_ç P"≥∞#∞ HÍáê_»∞‰õΩ<Õ „Ñ¨Ü«∞`åflÅÖ’

ÅHõ∆ÖÏk Ñ≤Å¡Å∞ áÈeÜ≥∂ ~°Hõ ã≤ ÉÏi# Ñ¨_ç qHõÖÏOQÆ∞Å∞QÍ =∂~°∞ «∞#fl Œ∞ã≤÷ux

QÆ=∞xOKå~°∞. ã¨Ô~·# zH˜`«û ÖËx P "åºkè #∞O_ç Ñ≤Å¡Å#∞ HÍáê_»∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ

"åºÜ«∂=∞O XHõ >Ë HÍ~°=∞x ≥Å∞ã∞‰õΩ#fl P"≥∞ P kâ◊QÍ «# a_»¤ q∂ Œ „ÑÜ≥∂QÍÅ∞

209 210


KÕâß~°∞. P"≥∞ „Ñ¨Ü≥∂QÍÅ∞ ã¨ «Êùe`åÅxKåÛ~Ú. ^•x`À áÈeÜ≥∂ ~°Ç≤Ï « ã¨=∂*Ïxfl

U~åÊ@∞ KÕÜ«∞_»O ™ê èŒº=∞x P"≥∞‰õΩ qâßfiãÖ HõeyOk. Hõ+ì™ê èŒº"≥∞ÿ# P =∞Ç¨ «Î~°

ÅHõ∆º™ê èŒ#‰õΩ Ñ¨ÓiÎHÍÅÑ¨Ù ¿ã=Å∞ J=ã¨~°=∞x P"≥∞ ÉèÏqOKå~°∞. P Hõ∆O #∞O_ç

P"≥∞ ™êyã¨∞Î#fl „a\©+π =ºuˆ~Hõ áÈ~å\ÏxH˜ å`å¯eHõOQÍ ã¨fiã≤Î K≥Ñ≤Ê áÈeÜ≥∂ #∞O_ç

a_»¤Å#∞ HÍáê_ÕO Œ∞‰õΩ áÈeÜ≥∂ q∂ Œ Pq„âßO « áÈ~å@O ãÖËÊO Œ∞‰õΩ #_»∞OHõ\Ïì~°∞.

P"≥∞ QÆ «OÖ’ "≥· ŒºâßG q^•ºi÷ HÍ=@O`À áÈeÜ≥∂ x"å~°, xÜ«∞O„ «

HÍ~°º„Hõ=∂Å q∂ Œ „Ñ ÕºHõOQÍ tHõ∆ á⁄O^•~°∞. ÉÁOÉÏ~ÚH K≥Ok# _®Hõì~ü ÉÏeQÍ`À

Hõeã≤ áÈeÜ≥∂ ~ÀQÆ„QÆã¨∞ÎÖ·# Ñ¨ã≤a_»¤Å‰õΩ "åºÜ«∂=∞O ^•fi~å áÈeÜ≥∂#∞ #Ü«∞O

KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ 1947Ö’ XHõ ãOã÷#∞ „áê~°OaèOKå~°∞. P ãOã÷ HÀãO áÈeÜ≥∂ ~ÀQÆ„QÆãÎ

a_»¤Å P~ÀQÆºO HÀãÖ á¶êu=∂ W™ê‡~ÚÖò Ñ¨ÓiÎ HÍÖÏxfl qxÜ≥∂yOK«@O

„áê~°OaèOKå~°∞. ÑÖ_ç « <≥„Ç¨ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ KåÖÏ ã¨xflÇ≤Ï «OQÍ "≥∞eQÍ~°∞. P

‰õΩ@∞O|O ãÇÜ«∞ ãÇÏHÍ~åÅ`À áÈeÜ≥∂ x"å~° ãOã÷#∞, P ãOã÷ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞

=∞iO «QÍ qãÎiOÑKÕâß~°∞.

D „Hõ=∞OÖ’ ¿Ñ ŒiHõO, J<å~ÀQÆºO Ñ¨\ìÑ‘_çã¨∞Î#fl HÍi‡‰õΩÅ#∞, J*Ï˝#O,

Pi÷Hõ |ÅÇ‘Ï# «Ö`À ÉÏxã¨Å HõO>Ë Œ∞~°ƒù~°OQÍ „| «∞‰õΩb_»∞ã¨∞Î#fl =∞Ç≤Ïà◊Å#∂,

™êOÑ¶≤∞Hõ Jã¨=∂#`«Å∞, ™ê=∂lHõ ^Œ∞~åKå~åÅ#∞, JO@~åx`«#O`À J`«ºO`«

Ç‘Ï#OQÍ K«∂_»|_»∞ «∞#fl Œo « [#ã¨=Ú^•Ü«∂Å ã≤÷uQÆ «∞Å#∂ Juã¨q∂ÑÖ #∞O_ç

QÆ=∞xOKå~°∞. P J"åOKè«hÜ«∞ Ñïã≤÷`«∞ÅÖ’ =∞øeHõ =∂~°∞ÊHÀãÖ Ñ¨xKÕÜ«∞@O

P~°OaèOKå~°∞. D kâ◊QÍ P"≥∞ «# rq`åxfl Ñ¨ÓiÎQÍ JOH˜ «O KÕâß~°∞. „â◊=∞ r=ÙÅ

Ñ¨H∆Í# áÈ~å\ÏÅ∞ KÕâß~°∞. P~ÀQÆºO, Ñïâ◊√„Éèí « q+¨Ü«∂ÅÖ’ K≥· «#ºO HÀãÖ Hõ$+≤

ã¨ÖÏÊ~°∞. Hõ~å‡QÍ~åÅ "å`å=~°O, Ñïâ◊√„Éèí « Ñ¨@¡ „Ñ¨ ÕºHõ „â◊ Œú K«∂áê~°∞.

*ÏfÜ«∞ JO «~å˚fÜ«∞ ãÖã÷Å Ñ≤Å∞Ñ¨Ù "Õ∞~°‰õΩ, áÈeÜ≥∂ "åºkè x"å~°‰õΩ

fã¨∞HÀ"åeû# K«~°ºÅ#∞, Ñ¨ã≤a_»¤Å Ñ¨@¡ fã¨∞HÀ"åeû# „Ñ¨ ÕºHõ *Ï„QÆ «ÎÅ#∞ q=iã¨∂Î

Ñ¨Å∞ q Õj Ñ¨~°º@#Å∞ [iáê~°∞, P"≥∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ Ñ¨Å∞ KÀ@¡ tHõ∆ á⁄O^•~°∞.

ã¨fi Õâ◊OÖ’ ™ê÷Ñ≤OK«|_ç# Ñ¨Å∞ ã¨fiK«ÛùO Œ ¿ã"å ãÖã÷Å‰õΩ KÕÜ« «xKåÛ~°∞. áÈeÜ≥∂

Ñ‘_ç «∞Å‰õΩ =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_® JOQÆqHõÖÏOQÆ∞Å L Œú~°‰õΩ ‰õÄ_® P"≥∞ Hõ$+≤KÕâß~°∞.

qHõÖÏOQÆ∞Å‰õΩ „Ñ¨Éèí∞ «fiO #∞O_ç ã¨ Œ∞áêÜ«∂Å∞ HõÅ∞QÆ*Ë¿ãO Œ∞‰õΩ P"≥∞ x~°O «~°O

„â◊q∞OKå~°∞. qHõÖÏOQÆ∞Å ¿ã"å HO„^•Å ™ê÷Ñ¨##∞ „áÈ «ûÇ≤ÏOKå~°∞.

D "Õ∞~°‰õΩ J@∞ áÈeÜ≥∂ q∂ Œ Jq„âßO « áÈ~å@O KÕã∂Î, W@∞ ™ê=∂lHõ

~°∞QÆ‡`«Å‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ u~°∞QÆ∞ÖËx Ü«Ú^ŒúO „Ñ¨Hõ\Õz# á¶êu=∂ W™ê‡~ÚÖò

PK«~°Ï`«‡Hõ ¿ã=Å#∞ QÆ∞iÎOz# ÉèÏ~°`« „Ñ¨Éèí∞`«fiO 1957Ö’ Ñ¨^Œ‡N J"å~°∞¤`À

Q“~°qOzOk. Œo « „Ñ¨[Å q∂ Œ H˘#™êQÆ∞ «∞#fl ™ê=∂lHõ q=Hõ∆ «‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ

áÈ~å_»∞ «∂ Œo « [<å=o JÉèí∞º#flu HÀãÖ P"≥∞ ™êyOz# Hõ$+≤ QÆ=∞xOz# Œo «

„Ñ¨[Å∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ 1972Ö’ Œo «q∞„ « J"å~°∞¤ À P"≥∞#∞ ã¨ « iOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. D

q èŒOQÍ ãfi Õâ◊OÖ’<Õ HÍ‰õΩO_® q ÕâßÅÖ’ ‰õÄ_® P"≥∞‰õΩ Q“~°=ã`å¯~åÅ∞ ÅaèOKå~Ú.

Ñ¨Å∞ J"å~°∞¤Å∞ P"≥∞ ™⁄O «=∞Ü«∂º~Ú. P q èŒOQÍ ÅaèOz# Ñ¨Ù~°™ê¯~åÅxfl\˜x

P"≥∞ =∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiOÖ’ ™êQÆ∞ «∞#fl ¿ã"åãÖã÷Å Pi÷Hõ ÑïÑ¨Ù+≤ìH˜ qxÜ≥∂yOKå~°∞.

„Ñ¨*Ï¿ã"å~°OQÍÅÖ’ *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’<Õ HÍ‰õΩO_® JO «~å˚fÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’

„Ñ¨ ÕºHõ QÆ∞iÎOÑ¨Ù á⁄Ok, ™êfi «O„ «º ã¨=∞~À Œº=∞HÍi˜QÍ, áÈeÜ≥∂ xÜ«∞O„ «‰õΩ

Jq~°à◊ Hõ$+≤ ãëÊ# Ü≥∂ èŒ∞~åeQÍ, ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ „Ñ≤Ü«∞ «=∞ ãÖÑ¶∞¿ã=‰õΩ~åeQÍ,

MÏºuQÍOz# á¶êu=∂ W™ê‡~ÚÖò 1979 Ö’ ~å[ºã¨Éèí‰õΩ ZxflHõÜ«∂º~°∞. D Ñ¨ ŒqÖ’

1985 =~°‰õΩ ÑxKÕâß~°∞. ~å[ºãÉèí ãÉèí∞º~åeQÍ ‰õÄ_® P"≥∞ ãOÑ¶∞¿ã"å HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞

qãÎ$ «OQÍ H˘#™êyOKå~°∞.

D q èŒOQÍ rq « K«~°=∂OHõO =~°‰õΩ „Ñ¨*Ï¿ã=Ö’ QÆ_çÑ≤# N=∞u á¶êu=∂

W™ê‡~ÚÖò 1987 JHÀì|~ü 11# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

<å Éèí~°Î JÔ~ã¨∞ì =Å# ÉˇOQÍÖò dÖÏÑ¶ ü Hõq∞\© HÍ~°º„Hõ=∂Å x~°fiÇ¨ÏÖ’ U~°Ê_ç#MÏmx <å Hõ$+≤ À ÉèísÎ KÕ™êÎ#∞. PÜ«∞# WHõ _»∞O>Ë [iˆQ Ñ¨#∞Åhfl Ü«∞ è• « äŒOQÍ[~°∞QÆ∞`åÜ«∞x ≥Å∞Ñ¨Ù‰õΩO@∞<åfl#∞. QÆ «OÖ’ <å Éèí~°Î x~°ƒO èŒOÖ’ L#flÑ¨C_»∞ <åâ◊HÎ "Õ∞~°‰õΩ PÜ«∞# ÉÏ èŒº «Å#∞ <Õ#∞ x~°fiiÎOKå#∞. QÆ « S Œ∞ ãÖ= «û~åÅ #∞O_ç<å P~ÀQÆºO ÉÏQÍÖË Œ∞. =∂#ã≤HõOQÍ |ÅÇ‘Ï#OQÍ L<åfl#∞.<å P<å~ÀQÆºO Œ$ëêìº<å qkèx <Õ#∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕO Œ∞‰õΩ =∞øÖÏ<å J#∞=∞uOKÕ"å~°∞ HÍ~°∞. J~Ú#ÑÊ\HD #â◊fi~°"≥∞ÿ# â◊s~åxfl dÖÏÑ¶ ü L Œº=∂xH˜ ãÖÑ¨Ó~°‚OQÍ JOH˜ «O KÕÜ«∂Åxx~°‚~ÚOK«∞‰õΩ<åfl#∞. –ÉËQÆO AÖËMÏ J|∞Öò HõÖÏO P*Ï £.

211 212


=Ü≥∂[# q^•º"åºÑ¨‰õΩ~åÅ∞, ãÖÑ¶∞¿ãqHõ

'Ñ¨ Œ‡N— ‰õΩÅ∞ûO ã¨Ü«∂x

ÉèÏ~° « *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O L Œº=∞HÍ~°∞Å#∞ „a\©+π „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ =ºuˆ~HõOQÍ

áÈ~å@O ™êyOKÕO Œ∞‰õΩ =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_®, ã¨=∂[ „Ñ¨QÆuH˜ P@OHõO J=Ù «∞#fl

™ê=∂lHõ~°∞QÆ‡`«Å‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~°∞ ã¨ÅÊ_®xH˜ K«Hõ¯x „¿Ñ~° HõeæOzOk.

„Ñ¨ è•#OQÍ ã¨fi~å[º ™ê÷Ñ¨#‰õΩ Hõ$+≤ ™êyã¨∂Î ã¨fi~å[ºOÖ’ „Ñ¨[ÅO`å ã¨∞YâßO «∞Å`À

„ÑQÆuÑ ä•# #_çKÕO Œ∞‰õΩ J=ã~°"≥∞ÿ# K«Hõ \ "å`å=~°O ã$+≤ìOKÕO Œ∞‰õΩ Hõ$+≤KÕâß~°∞.

XHõ"≥·Ñ¨Ù Ñ¨~å~Ú áêÅ‰õΩÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ ™êQÆ∞ «∞#fl áÈ~å\ÏÅ‰õΩ Ñ¨~ÀHõ∆ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O

JOkã∂Î, QÍOnèr =∂~åæ# x~°Hõ∆~åã∞ºÅ#∞ JHõ∆~åã∞ºÅ#∞ KÕÜ«∞@"Õ∞ „Ñ è•# èÕºÜ«∞OQÍ

L Œºq∞Oz# =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ J„QÆQÍq∞ N=∞u ‰õΩÅ∞ûO.

QÆ∞[~å ü ~å¢ëêìxH K≥Ok# ‰õΩÅ∞ûO ™êfi «O„ «º ã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å ‰õΩ@∞O |OÖ’

1900 JHÀì|~ü 21# [x‡OKå~°∞. =∞Ç`å‡QÍOnè =ºHÎQÆ « "≥· Œ∞ºÅ∞, ãxflÇ≤Ï « q∞„ «∞Å∞

_®Hõì~ü ~°[Éò JbH˜ P"≥∞ =Ú Œ∞Ìa_»¤. q^•ºi÷ Œâ◊Ö’<Õ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O, ã¨=∂[ ¿ã=

P"≥∞‰õΩ ÑiK«Ü«∞=∞Ü«∂º~Ú.1917 „áêO «OÖ’ «O„_ç Àáê@∞QÍ P"≥∞ =∞Ç`å‡QÍOnèx

Hõeâß~°∞. P «O„_ô‰õÄ «∞à◊§#∞ „¿Ñ=∞`À PÇ¨fixOz# QÍOnèr H˘O « HÍÅO áê@∞

P"≥∞#∞ „Ñ¨=ÚY ãÖÑ¶∞¿ãqHõ *Ï#H© Õq |*Ï*ò = ŒÌ LO_»=∞<åfl~°∞.

P q èŒOQÍ =∞Ç¨ «∞‡x ã¨xflkèÖ’ *Ï#H© Õq |*Ï*ò = ŒÌ LO@∞#flÑ¨C_»∞,

*ÏfÜ≥∂ ŒŒº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞, ãOÑ¶∞ãOã¯~°Ö’ ÉèÏQÆOQÍ =∞ÇÏ «∞‡_ç =∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiOÖ’

P~°OÉèí"≥∞ÿ# HÍ~°ºHõÖÏáêÅ QÆ∞iOz ÉËQÆO ‰õΩÅ∞ûO‰õΩ P"≥∞ q=iã∂Î, =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’

„Ñ¨ è•#OQÍ Ñ¨~åÌ#+≤ =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ Ñ¨xKÕÜ«∞@O KåÖÏ Hõ+ì «~°=∞=Ù «∞#fl q+¨Ü«∂xfl

≥eáê~°∞. =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ ã¨=∂"Õâ◊Ñ¨~åÛÅx ZO « Hõ+ìÑ¨_ç „Ñ¨Ü«∞ «flO KÕã≤<å

Ñ¨@∞ì=∞x Ñ¨k=∞Ok ~å=@O ÖË Œx P"≥∞ P"Õ Œ# =ºHõÎOKÕâß~°∞. P „Ñü‰õÄÖÏOâ◊O

‰õΩÅ∞ûOÖ’ PÖ’K«#Å#∞ ~°yeOzOk. P PÖ’K«#Å∞ P"≥∞Ö’ ÅH∆Íºxfl xˆ~ÌtOKå~Ú.

=∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ „Ñ è•#OQÍ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ ÑxKÕÜ«∂Åx P"≥∞ x~°‚~ÚOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

(Women Pioneers, Edited by Sushila Nayar & Kamala Mankekar, ariticle on

Kulsum Sayani is writtern by Ushaa Mehatha, NBT, India, 2002, page. 93) P

x~°‚Ü«∞O "Õ∞~°‰õΩ =∞Ç¨`å‡ QÍOnèr ã≤ •úO`åÅ`À „Ñ¨ÉèÏq «"≥∞ÿ# ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞º~åÅ∞

Hõ#∞Hõ ‰õΩÅ∞ûO *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ QÍOnèr =∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiOÖ’ ãOÑ¶∞ ãOã¯~°

HÍ~°ºHõÖÏáêÅ kâ◊QÍ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞.

Hõ~åpÖ’ [iy# ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã¨=∂"ÕâßxH˜ J èŒºHõ∆ « =Ç≤ÏOz#

„Ñ=ÚY ™êfi «O„ «ºã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞_»∞ =ÚÇÏ=∞‡ £ ~°Ç≤Ï=∞ «∞ÖÏ¡ ãÜ«∂x "Õ∞#Å∞¡_»∞ _®Hõì~ü

*Ï<£ =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ ã¨Ü«∂hx P"≥∞ q"åÇ¨Ï=∂_®~°∞. _®Hõì~ü ã¨Ü«∂x KåÖÏ =∞$ Œ∞

ã¨fiÉèÏ=ÙÅ∞. PÜ«∞# „Ñ¨[Å _®Hõì~°∞QÍ MÏºuQÍOz# "≥· Œ∞ºÅ∞. _®Hõì~ü ã¨Ü«∂x ‰õÄ_®

W@∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæ#@O =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_® J@∞ „Ñ¨*Ï¿ã"å

HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ K«∞~°∞‰õΩQÍ áêÖÁæO@∞<åfl~°∞. PÜ«∞# *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ãÉèí∞ºÅ∞ =∂„ «"Õ∞

HÍHõ dÖÏÑ¶ ü L Œº=∞ <åÜ«∞‰õΩÅ∞.

q"åÇ¨ÏO `«~°∞"å`« Ñ¨ÓiÎHÍÅO ãÖÑ¶¨∞¿ãqHõQÍ „Ñ¨*Ï¿ã=‰õΩ JOH˜`«O

HÍ"åÅ#∞‰õΩ#fl ‰õΩÅ∞ûO x~°‚Ü«∂xfl _®Hõì~ü ã¨Ü«∂h |ÅÑ¨~°Û_»"Õ∞ HÍ‰õΩO_® =∞iO «QÍ

„áÈ «ûÇ≤ÏOz P"≥∞‰õΩ `À_»∞QÍ xeKå~°∞. PÜ«∞# #∞O_ç ÅaèOz# „áÈ`åûÇ¨ÏO`À

L ÕÎl «∞Ö·# ‰õΩÅ∞ûO ã¨Ü«∂x `å#∞ q"åÇ¨xH˜ =ÚO Œ∞QÍ<Õ xˆ~útOK«∞‰õΩ#fl ÅH∆ÍºÅ

™ê èŒ#‰õΩ „Ñ¨ÏoHõ#∞ «Ü«∂~°∞ KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ K≥· «#º=O «∞efl KÕÜ«∂Å#fl

HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ K«∞~°∞‰õΩQÍ áêÖÁæ#fl P"≥∞ =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ „Ñ è•#OQÍ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’,

x~°Hõ∆~åã∞ºÅ∞ JkèHõOQÍ LO_»@O QÆ=∞xOKå~°∞. =∞Ç≤Ïà◊Å∞ Z Œ∞~˘¯O@∞#fl ã=∞ãºÅ‰õΩ,

213 214

(1900–1987)


K≥· «#º~åÇ≤Ï`åºxH „Ñ è•# HÍ~°O Jq ŒºQÍ P"≥∞ QÆ=∞xOKå~°∞. P ã=∞ãºÅ Ñiëê¯~°

kâ◊QÍ =Ü≥∂[# q^•º „ÑKå~À Œº=∂xfl x~°fiÇ≤ÏOKåÅx =∞Ç «∞‡_»∞ KÕã≤# ã∂K«#Å`À

P"≥∞ „¿Ñ~° á⁄O^•~°∞. P kâ◊QÍ x~°Hõ∆~åã¨∞ºÅÖ’ JHõ∆~°*’º «∞Å#∞ "≥eyOKÕO Œ∞‰õΩ

‰õΩÅ∞ûO ã¨Ü«∂x ãÖHõÅÊ| Œ∞úÅÜ«∂º~°∞.

1927Ö’ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ [~°∞QÆ∞ «∞#fl K«~åö HÍ¡ã¨∞ ã¨Éèíº`åfixfl

‰õΩÅ∞ûO ã‘fiHõiOKå~°∞. ™ê=∂lHõ „ÑQÆuH P@OHõ=∞ø «∞#fl ~°∞QÆ‡ «Å QÆ∞iOz „Ñ[ÅÖ’

K≥· «#ºO HõeyOKÕO Œ∞‰õΩ L ÕÌtOK«|_ç# [#*ÏQÆ~° HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ ÉèÏQÆ™êfiq∞

JÜÕ∞ºO Œ∞‰õΩ Ü« x\© Hõ¡Éò ãÉèí∞º~åÅÜ«∂º~°∞.Ü« x\© Hõ¡Éò ãÉèí∞º~åÅ∞QÍ P"≥∞ K«∂Ñ≤#

¿ã"å « «Ê~° «, HÍ~°º ŒHõ∆ «Å Ñ¶e «OQÍ „Hõ=∞„Hõ=∞OQÍ Ñ¨Å∞ Ñ¨ Œ=ÙÅ#∞ Jkä~ÀÇ≤Ïã¨∂Î

1930Ö’ P"≥∞ Hõ¡Éò „Ñ¨ è•# HÍ~°º Œi≈ JÜ«∂º~°∞. P P=HÍâßxfl qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩx

Ü« x\© Hõ¡Éò <åÜ«∞‰õΩ~åeQÍ „ÑÏoHÍ| ŒúOQÍ HÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ P"≥∞ NHÍ~°O K«∞\Ïì~°∞.

1936Ö’ P"≥∞ „ÑÜ«∞`åflÅ∞ Q˘ÑÊ =∞Å∞ÑÙ uiQÍ~Ú. P ã=∞Ü«∞OÖ’ *ÏfÜ«∞

HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ ÉÏÖÏ ™êÃÇÏÉò MË~ü <åÜ«∞Hõ «fiOÖ’ ÉÁOÉÏ~Ú „áêOfÜ«∞ „ÑÉèí∞ «fiO

U~°Ê_çOk. PÜ«∞# =ºHÎQÆ «OQÍ ‰õÄ_® =Ü≥∂[# q Œº‰õΩ J «ºkèHõ „áê è•#º «xKåÛ~°∞.

ÉÏÖÏ ™êÃÇÏÉò MË~ü =Ü≥∂[# q^•º HÍ~°º„Hõ=∂Å Ñ¨@¡ „Ñ¨ ÕºHõ Pã¨HÎQÆÅ „Ñ¨=ÚY∞Å∞

HÍ=@O ‰õΩÅ∞ã∞ûO‰õΩ HõÅã≤ =zÛOk.=Ü≥∂[#∞ÅÖ’ JHõ∆~åãº «#∞ ÃÑOá⁄OkOKÕO Œ∞‰õΩ

KÕÑ¨\Ïìeû# HÍ~°º„Hõ=∂Å∞, P HÍ~°º„Hõ=∂Å x~°fiÇ¨Ï – Ñ¨~°º"ÕHõ∆ HÀãÖ ã¨fiÜ«∞OQÍ

«# J èŒºHõ∆ «# F Hõq∞\© U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. P Hõq∞\©Ö’ ã¨Ç¨Ï[OQÍ ‰õΩÅ∞ûO ã¨Ü«∂xH˜

`˘e ã¨Éèíº «fiO ÅaèOzOk. P"≥∞ Pâ◊Ü«∂xH˜ JkèHÍ~°O ‰õÄ_® À_»=_»O`À =∞iO «

K«∞~°∞‰õΩQÍ P"≥∞ =ÚO Œ∞‰õΩ HõkÖÏ~°∞. P Hõ$+≤H˜ QÆ∞iÎOÑ¨ÙQÍ 1939Ö’ P"≥∞ P Hõq∞\©

Láê èŒº‰õ∆ΩÅ∞QÍ xÜ«Ú‰õΩÎÅÜ«∂º~°∞.

JÑ¨Ê\˜#∞O_ç =Ü≥∂[# q^•º HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ P"≥∞ Ñ¨ÓiÎQÍ ÅQÆfl=∞Ü«∂º~°∞.

„Ñ¨^è•#OQÍ =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ JHõ∆~°*Ï˝#O HõeyOKÕO^Œ∞‰õΩ P"≥∞ #_»∞O Hõ\Ïì~°∞. P"≥∞

„Ñ¨Ü«∞`åflÅ∞ `˘e Œâ◊Ö’ Ñ¶eOK«ÖË Œ∞. „Ñ¨ è•#OQÍ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ #K«ÛK≥Ñ¨Ê@O

P"≥∞‰õΩ Hõ+ì"≥∞ÿáÈ~ÚOk. K« Œ∞=Ù ZO Œ∞Hõx „Ñ¨tflOKÕ =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ #K«ÛK≥¿ÑÊO Œ∞‰õΩ

P"≥∞ KåÖÏ „â◊q∞OKå~°∞. ÉÁOÉÏ~Ú #QÆ~°OÖ’x =∞Ç≤Ïà◊Å ã¨=∞ã¨ºÅ∞ ≥Å∞ã¨∞‰õΩO@∂,

P ã=∞ãºÅ Ñiëê¯~°OÖ’ JHõ∆~° *Ï#O ZÖÏ LÑÜ≥∂QÆÑ_»∞ «∞O^À q=iã∂Î „Hõ=∞OQÍ

=∞Ç≤Ïà◊Å qâßfi™êxfl K«∂~°Q˘<åfl~°∞. P «~°∞"å « XHõ H˘¯iQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å`À ãO„ÑkOÑÙÅ∞

[~°∞Ñ¨Ù «∂ "å~°O Œifl ãÖÑ¶∞\˜ «ÑïÛ, JHõ∆~åã¨º « P=â◊ºHõ «#∞ JOwHõiOÑ¨KÕâß~°∞.

=Ü≥∂[# q^•º HÍ~°º„Hõ=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ J=ã¨~°=∞QÆ∞ q^•º™ê=∞„yx ã¨fiÜ«∞OQÍ

=∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ JO ŒKÕã¨∂Î, "åi`À HõÅã≤ "≥∞Å∞QÆ∞ «∂ =Ü≥∂[# q^•º «~°QÆ «∞Å#∞

U~åÊ@∞ KÕÜ«∞QÆeQÍ~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ ÉÁOÉÏ~Ú #QÆ~°O, P Ñïã¨~° „áêO`åÅÖ’x

¿Ñ@Å∞, =ÚiH"å_»ÅÖ’ x~°O «~°O Ñ~°º\ã∂Î, HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ Ñ~°º"ÕH∆ã∂Î, =Ü≥∂[#

q^•º "åºÑ≤ÎH˜ Jq„âßO « Hõ$+≤ „áê~°OaèOKå~°∞.

P x~°Hõ∆~åã¨∞ºÅÖ’ =Úã≤¡OÅ∞ J «ºkè‰õΩÅ∞ HÍ=@O`À P"≥∞ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å

Ñ¨@¡ „Ñ¨ ÕºHõ â◊„ Œ÷=Ç≤ÏOz =Ü≥∂[# q^•º, qHÍã¨ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ#∞

KÕÜ«∞QÆÅQÆ@O`À JO Œi Œ$+≤ìx PHõi¬OKå~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∂Å Ñ¨@¡ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞

HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ JkèHõ „â◊ Œú#∞ K«∂Ñ¨@O`À ™êfi~°÷ ~å[H©Ü«∂Å∞ ~°OQÆ„Ñ¨"Õâ◊O

KÕâß~Ú. P"≥∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ =ºu~HõOQÍ =Úã≤¡ObQ∑ HÍ~°ºHõ~°ÎÅ∞ Jã «º „ÑKå~åÅ‰õΩ

kQÍ~°∞. P"≥∞ q∂ Œ xO^•~ÀÑ¨Å∞ KÕâß~°∞. =Úã≤¡O [#ã¨=Ú^•Ü«∂ÅÖ’ P"≥∞

HÍ~°º„Hõ=∂Å Ñ@¡ q=ÚY « HõeyOKÕO Œ∞‰õΩ qÑ¶Å „ÑÜ«∞`åflÅ∞ KÕâß~°∞. Y ŒÌ~°∞ èŒiOz

=Ü≥∂[# q^•º HÍ~°º„Hõ=∂Å ¿Ñi@ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ

"≥·ÑÙ‰õΩ PHõi¬ã∞Î<åfl~°x H˘O Œ~°∞ =Úã≤¡ObQ∑ <Õ «Å∞ ÉèÏqOKå~°∞. JO Œ∞=Å# ã=∂O «~°

HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOKåÅx PÖ’K«# ‰õÄ_® KÕâß~°∞. (Bharath Ke Swatantra

Samgram me Muslim Mahilavonka Yogdaan (Hindi) : Page. 265)

P „Ñu‰õÄÅ „ÑÜ«∞`åflÅ =Å# ‰õΩÅ∞ûO ãÜ«∂x U=∂„ «O „ÑÉèÏq «O HÍÖË Œ∞.

P Œ∞¢+¨ÊKå~åxfl KåÖÏ KåHõK«HõºOQÍ Z Œ∞~˘¯<åfl~°∞. Jxfl J=~À è•Å#∞ ÕeQÍæ

JkèQÆq∞OKå~°∞. =∞Ç≤Ïà◊Ö’¡ q^•º"åºÑ≤Î HÀãÖ P"≥∞ ÉÁOÉÏ~Ú #QÆ~°OÖ’x S Œ∞

JO «ã¨∞ÎÅ Z «∞ÎQÆÅ Éèí=<åÅ#∞ ‰õÄ_® ZO`À „Ñ¨Ü«∂ã¨ À Z‰õΩ¯ «∂–kQÆ∞ «∂, PÜ«∂

Jáê~°∞ì"≥∞O@¡Ö’ ^˘iH˜# H˘kÌáê\˜ ã¨÷ÅOÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ ã¨=∂"Õâ◊ÑïÛ "åiH˜

q^•º|∞^Œ∞úÌÅ∞ QÆ~°∞Ñ¨Ù`«∞#fl P"≥∞Ö’x ã¨^•ƒù=#, x*Ï~Úf, z`«Îâ◊√kúx „Ñ¨[Å∞

„QÆÇ≤ÏOKå~°∞. P"≥∞‰õΩ =∞ ŒÌ «∞ ≥eáê~°∞. P HÍ~°OQÍ ™êfi~°ú ~å[H©Ü«∞ =~åæÅ „ÑKå~åÅ∞

P"≥∞ „Ñ¨Ü«∞`åflÅ‰õΩ U=∂„ «O J_»∞¤Hõ@ì "ÕÜ«∞ÖËHõáÈÜ«∂~Ú.

J"åO «~åÅ∞ JkèQÆq∞Oz# ‰õΩÅ∞ûO ãÜ«∂x =∞iO « L`åûÇÏO`À =Ü≥∂[#

215 216


q^•º"åºÑ≤Î HÀãO ÑÙ#~°OH «=∞Ü«∂º~°∞. P"≥∞ Jq„âßO «OQÍ ™êyOz# Hõ$+≤ Ñ¶e «OQÍ

30 ãÖ= «û~åÅ HÍÅOÖ’ ã¨∞=∂~°∞ S Œ∞ ÅHõ∆Å =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ JHõ∆~°*’º «∞Å∞ "≥eyOK«

QÆeQÍ~°∞. P"≥∞ JO «\˜ À q∞#fl‰õΩO_ç áÈÖË Œ∞. JHõ∆~° *Ï˝#O QÆey# =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ P

K≥ «<åºxfl =∞iO « ã∞ã≤÷~°O KÕÜ«∞@"Õ∞ HÍ‰õΩO_®, *ÏfÜ«∞ JO «~åfÜ«∞ =º=Ç~åÅ#∞

‰õÄ_® ≥Å∞ã¨∞HÀQÆey# ™ê÷~ÚH˜ "åix KÕiÊOKåÅ#fl ãÖHõÅÊO`À =Ü≥∂[# q Œº

Ñ¨ÓiÎ KÕã≤# áê~î°‰õΩÅ#∞ Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩx =∂~åæ<Õfi+≤ J#∞ J~°÷°ÌO =KÕÛ ~°Ç¨Ï|~ü J#∞

L~°∂Ì Ñ¨Hõ∆Ñ¨„uHõ#∞ „áê~°OaèOKå~°∞.

ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ =Ü≥∂[# q^•º HÍ~°º„Hõ=∂Å „ÑKå~°O HÀãO „áê~°OaèOK«|_ç#

`˘e Ñ¨„uHõQÍ ~°Ç¨Ï|~ ü K«i„ « ã¨$+≤ìOzOk. D "Õ∞~°‰õΩ =Ü≥∂[# q^•º"åºÑ≤Î HÀãÖ

Ñ„uHõ#∞ #_çÑ≤# q^•º"Õ «ÎQÍ ‰õΩÅ∞ûO MÏºu QÆ_çOKå~°∞. D ~°ÇÏ|~ü Ñ„uHõ#∞ Õ=<åQÆi,

QÆ∞[~åf eÑÙÅÖ’ 1960 =~°‰õΩ „Hõ=∞O «ÑÊ‰õΩO_® #_çáê~°∞. =Ü≥∂[#∞Å‰õΩ, L Œº=∞

HÍ~°ºHõ~°ÎÅ‰õΩ ~°Ç¨Ï|~ü Hõ~°nÑ≤HõQÍ "≥eã≤Ok. P"≥∞ ã¨fiÜ«∞O ãÖáê^ŒHõ`«fiOÖ’

„ÑK«∞i «"≥∞ÿ# ~°ÇÏ|~ü Ñ„uHõ L~°∂Ì, Õ=<åQÆi, QÆ∞[~åu eÑÙÅ#∞ áê~î°‰õΩÅ‰õΩ <Õ~°Ê_®xH

Ju ã∞Å∞"≥·# Ñ ŒÌ «∞Å#∞ „Ñ"Õâ◊ÃÑ\ìOk. P HÍ~°OQÍ ~°ÇÏ|~ü •fi~å _®Hõì~ü å~åK«O £

ÖÏO\˜ „Ñ¨=ÚY K«i„ «HÍ~°∞Å∞ QÆ∞[~åu eÑ≤x <Õ~°∞Û‰õΩ#fl@∞ì ã¨fiÜ«∞OQÍ „Ñ¨Hõ\ÕK«@O

qâı+O. (Women Pioneers : Page. 94).

~°Ç¨Ï|~ü Ñ¨„uHõ#∞ ‰õΩÅ∞ûO ã¨Ü«∂x H=ÅO =Ü≥∂[# q^•º"åºÑ≤ÎH˜ =∂„ «"Õ∞

Ñiq∞ «O KÕÜ«∞ÖË Œ∞. „Ñ[ÅÖ’ *ÏfÜ«∞ ÉèÏ=#Å∞ ÃÑOá⁄OkOK«_®xH, =∞ «™ê=∞~°ãºO,

Ç≤ÏO Œ∂ –=Úã≤¡OÅ SHõº «, ¿ãflÇ¨ÏO,âßOu, ã¨ •ƒù=#Å „Ñ¨Kå~åxH˜ ‰õÄ_® ~°Ç¨Ï|~ü#∞

™ê èŒ#O KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. J¿ÇÏ «∞Hõ ÉèÏ=#Å‰õΩ, J~°÷OÖËx PKå~°, ãÖ„Ñ¨ •Ü«∂Å‰õΩ

=ºuˆ~HõOQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ K≥·`«#º=O`«∞efl KÕÜ«∞_®xH˜ J=ã¨~°=∞QÆ∞ ã¨=∂Kå~åxfl

¿ãHõiOz ~°Ç¨Ï|~ü •fi~å áê~î°‰õΩÅ‰õΩ JOkOKå~°∞. Jxfl =∞`åÅ ™êO„Ñ¨ •Ü«∂Å#∞,

Jxfl *Ï «∞Å ãÖã¨ $u <åQÆiHõ «ÅÖ’x qâıëêOâßÅ#∞ áê~î°‰õΩÅ‰õΩ JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜

≥KåÛ~°∞. =∞`åÅ∞, PKå~° ãÖ„Ñ¨ •Ü«∂Å∞ "ÕÔ~·<å =∞#∞+¨µÅO`å XHõ >Ë##fl qâ◊fi

=∂#= ™È Œ~°ÉèÏ"åxfl |ÅOQÍ „Ñ¨Kå~°O KÕâß~°∞. D ãÖ Œ~°ƒùOQÍ ã¨<å «# PKå~°,

ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞ ~°Hõ∆‰õΩÅ=∞x „Ñ¨Hõ\ÕK«∞‰õΩ#fl ^è•i‡Hõ ÑÖ_ç`«∞Å∞, =∞øbfiÅ∞ P"≥∞

Jaè„áêÜ«∂Å#∞ =ºu~Hã∂Î P"≥∞ q∂ Œ q=∞~°≈Å Ü«Ú ŒúÌO P~°OaèOKå~°∞. P q=∞~°≈Å#∞

P"≥∞ ã¨¿ÇÏ «∞‰õOQÍ Z Œ∞~˘¯O@∂, «# Jaè„áêÜ«∂Å#∞ ¿ÇÏ «∞| ŒÌOQÍ ã¨=∞iúOK«∞

‰õΩO@∂ ^Œ$_è»"≥∞ÿ# x~°‚Ü«∂Å`À ‰õΩq=∞~°≈Å#∞, #HÍ~å`«‡Hõ K«~°ºÅ#∞ ã¨HÍ~å`«‡Hõ

ã¨=∂ è•#Å`À uÑ≤ÊQ˘\Ïì~°∞. ‰õΩq=∞~°≈Å#∞ Ñ¨Hõ #ÃÑ\ì „Ñ¨[ÅÖ’ q^•º"åºÑ≤ÎH˜, ãÖÑ¶∞

x~å‡OÖ’ „Ñ¨[Å∞ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅÜÕ∞º@∞ìQÍ KÕÜ«∞QÆÅ x~å‡Ï «‡Hõ HÍ~°º„Hõ=∂Å q∂ Œ

Œ$+≤ì ™êiOKå~°∞.

ã¨=∂[ ã¨=∞„QÍaè=$kúH˜ =Ü≥∂[# q^•º"åºÑ≤ÎH˜ [~°∞QÆ∞ «∞#fl „Ñ¨Ü«∞`åflÅ∞

=∂„`«"Õ∞ KåÅ=x ÉèÏqOz# ‰õΩÅ∞ûO ã¨Ü«∂x ãÖã¨÷Å ™ê÷Ñ¨#‰õΩ „Ñ¨`ÕºHõ Hõ$+≤

P~°OaèOKå~°∞. =º‰õΩÎÅ HõO>Ë =º=ã÷Å∞ âßâ◊fi « Ñ¶e`åÅ#∞ ≥zÛÃÑ_» åÜ«∞x P"≥∞

Œ$_è»OQÍ #=∂‡~°∞. P #=∞‡HõO`À q^•ºãÖã÷Å ™ê÷Ñ¨#‰õΩ Hõ$+≤ KÕâß~°∞. q^•º"åºÑ≤ÎH˜

HõÅã≤ =KÕÛ „Ñ¨[Å∞, „Ñ¨=ÚY∞Å`À HõÅã≤ P"≥∞ Ñ¨Å∞ q^•ºãÖã÷Å ™ê÷Ñ¨#‰õΩ `À_®Ê@∞

JOkOKå~°∞. P q èŒOQÍ ~°OQÆO q∂ Œ‰õΩ =zÛ# q^•ºãOã÷Å∞ ã„Hõ=∞OQÍ #_»=_®xH

J=ã¨~°=∞QÆ∞ Pi÷Hõ PÅO|# ã¨=∞‰õÄiÛÃÑ@ì@OÖ’ ‰õÄ_® P"≥∞ ã¨Ç¨Ü«∞ã¨Ç¨ÏHÍ~åÅ∞

JOkOKå~°∞.

ã=∂[ ¿ã"åHÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ ‰õÄ_® ÉèÏQÆO ÑOK«∞‰õΩO@∂ ™ê=∂lHõ ~°∞QÆ‡ «Å∞,

=¸_è»#=∞‡HÍÅ q∂ Œ áÈ~å\ÏÅ‰õΩ =∂~°æ Œi≈QÍ xeKå~°∞. ã¨=∂*Ïaè=$kÌH˜ =∞Ç≤ÏàÏ

K≥· «#ºO J «º=ã¨~°=∞#fl =∞Ç¨ «∞‡x LÑ¨ ÕâßxH˜ J#∞QÆ∞OQÍ =∞Ç≤ÏàÏ ãÖˆH∆=∞,

K≥· «#º HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ x=∞QÆfl=∞Ü«∂º~°∞. 1943Ö’ JdÅ ÉèÏ~° « =∞Ç≤ÏàÏ HÍ<≥ÊùÔ~<£û

Q“~°= HÍ~°º Œi≈QÍ x=∞q∞ «∞ÅÜ«∂º~°∞. P"≥∞ ÉèÏ~° « Õâ◊=∞O «\Ï Ñ~°º\Oz =∞Ç≤Ïà◊Ö’¡

K≥· «#ºO HÀãO, JHõ∆~åãº « Jaè=$kúHÀãO „ÑKå~° HÍ~°º„Hõ=∂xfl x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. JdÅ

ÉèÏ~° « =∞Ç≤ÏàÏ HÍ<≥ÊùÔ~<£û#∞ Ñ¨\˜+ì Ñ¨~ÛO Œ∞‰õΩ x~°O «~°O ™êyOz# Hõ$+≤ Ñ¶eOz

6,500 ã¨Éèí∞ºÅ∞#fl JdÅ ÉèÏ~° « =∞Ç≤ÏàÏ HÍ<≥ÊùÔ~<£ûÖ’ ã¨Éèí∞ºÅ ãÖYº HÍ™êÎ P"≥∞

ÇÏÜ«∂OÖ’ 33,500‰õΩ KÕ~°∞‰õΩOk. (Women Pioneers : Page. 93)

ãfi «O„ « ÉèÏ~° « Õâ◊O J= «iOKåHõ Éèí=ºÉèÏ~° åxfl xi‡OKÕO Œ∞‰õΩ «y# Ñ èŒHÍÅ

J=∞Å∞Ö’ ‰õÄ_® P"≥∞ áêÅ∞ÑÖK«∞‰õΩ<åfl~°∞. Jq„âßO «OQÍ ™êyã¨∞Î#fl ã¨=∂[ ¿ã=,

=Ü≥∂[# q Œº, ™ê è•~° q^•º"åºÑ≤ÎÖ’ ãÖáêkOz# J#∞Éèí"åxfl qxÜ≥∂yOK«∞

‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ „Ñ¨Éèí∞ «fiO Ñ¨Å∞ Hõq∞\©Å∞, ãÖã÷ÅÖ’ ‰õΩÅ∞ûO ã¨Ü«∂xH˜ „Ñ¨=ÚY ™ê÷#O

HõeÊOzOk. P ãÖ Œ~°ƒùOQÍ P"≥∞ „á¶ê<£û, K≥·<å, _≥<å‡~ü , WOQÍ¡O_£, qÜ«∞<åfl «k «~°

217 218


^ÕâßÅ#∞ Ñ¨~°º\ÕKå~°∞. =∞HÍ¯ =∞n<åÅ#∞ ãÖ^Œi≈OKå~°∞.1957Ö’ Ü«Ú<≥™È¯

ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ ÉèÏ~° « „ÑüxkèQÍ áêÖÁæx =∂\Ï¡_®~°∞. 1958Ö’ P"≥∞#∞ National

Committe on Women's Education ã¨Éèí∞º~åÅ∞QÍ „Ñ¨Éèí∞ «fiO xÜ«∞q∞OzOk. D

q èŒOQÍ J@∞ =∞Ç¨~å„+ì „Ñ¨Éèí∞ «fiO, W «~° Ñ¨Å∞ ~å„+ì „Ñ¨Éèí∞`åfiÅ∞ W@∞ ÉèÏ~° «

„Ñ¨Éèí∞ «fiO P"≥∞‰õΩ „Ñ¨*Ï¿ã"å, =Ü≥∂[# q^•º, =∞Ç≤ÏàÏ ãÖˆH∆=∂xH˜ ãÖ|OkèOz#

Ñ¨Å∞ „Ñ¨Éèí∞ «fi, „Ñ¨Éèí∞ Õfi «~° Hõq∞\©ÅÖ’ ™ê÷#O HõeÊOz PÜ«∂ ~°OQÍÅÖ’ P"≥∞‰õΩ#fl

Jáê~° J#∞Éèí"åxfl qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩ<åfl~Ú.

ã¨∞=∂~°∞ U_»∞ ŒâßÉÏÌÅáê@∞ „Ñ¨*Ï¿ã=Ö’ QÆ_ç# ‰õΩÅ∞ûO ã¨Ü«∂x =∞Oz

~°K«~Ú„uQÍ ‰õÄ_® MÏºu QÆ_çOKå~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’, =Ü≥∂[# q^•º"åºÑ≤ÎÖ’

ÉèÏQÆ™êfiq∞QÍ =∞Ç≤Ïà◊Ö’¡ K≥· «#ºO HÀãÖ x~°O «~°O Hõ$+≤ ãëÊ# L Œº=∞HÍi˜QÍ «#

J#∞Éèí"åÅ#∞, PHÍOHõ∆Å#∞, ã¨∂K«#Å#∞ á⁄O Œ∞Ñ¨~°∞Û «∂ Ñ¨Å∞ „QÆO ä•Å#∞ ~åâß~°∞.

=Ü≥∂[# q Œº "åºÑ≤Î HÍ~°º„Hõ=∂Å∞, ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å áê„ «, ã=∂[¿ã=,

ÉèÏ~° ü–áêH˜™ê÷<£Å "≥∞ÿ„u, «k «~° JOâßÅ#∞ ã¨$Êtã¨∂Î, „áœ_è» tH∆Í "Õ∞ˆ~ J#∞Éèí"£,

ÉèÏ~° ü–áêH± "≥∞ÿ„u "Õ∞ˆ~ „Ñ¨Ü«∞ üfl, ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨fi «O„ « ãÖ„QÍO "Õ∞ñ =∞Ç≤ÏàÏ"ÀO H©

Éèí∂q∞Hõ, ÉèÏ~° ü "Õ∞ñ „áœ_è»tH∆Í «k «~° „QÆO ä•Å#∞ P"≥∞ ~åâß~°∞. D „QÆO ä•Å∞

|Ç¨ïà◊ „Ñ¨*Ï Œ~° á⁄O^•~Ú.

„Ñ*Ï ãOÑ¶∂Å∞, „ÑÉèí∞ «fi ãOã÷Å∞ JãOMÏºHõOQÍ J"å~°∞¤Å#∞ ã=∞iÊOK«∞‰õΩx

‰õΩÅ∞ûO ã¨Ü«∂x ¿ã=Å#∞ Ñ¨@¡ L#fl Q“~°"åxfl „Ñ¨Hõ\ÕK«∞‰õΩ<åfl~Ú. 1959Ö’ ÉèÏ~° «

„ÑÉèí∞ «fiO Ñ Œ‡N J"å~°∞¤ À P"≥∞#∞ Q“~°qOzOk. ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_®

W «~° ÕâßÅÖ’ ‰õÄ_® =Ü≥∂[# q^•º "åºÑ≤ÎH˜ P"≥∞ KÕã≤# ¿ã=Å‰õΩ QÆ∞iÎOÑ¨ÙQÍ

1969Ö’ <≥„Ç¨ e@~°ã‘ J"å~°∞ ¤ JOkOz ÉèÏ~° « ~åRÑü Ñ¶∞#OQÍ ã¨ « iOKå~°∞.

D ãÖ Œ~°ƒùOQÍ QÍO èÕÜ«∞ =∂~°æOÖ’ x~å‡Ï «‡Hõ Hõ$+≤ ãëÊ# „Ñ¨=ÚY =ºHÎQÍ ÉèÏ~° «

„Ñ¨Éèí∞ «fiO P"≥∞#∞ „Ñ¨â◊Oã≤OzOk. P"≥∞‰õΩ <≥„Ç¨ e@~°ã‘ J"å~°∞ ¤ =zÛ#O^Œ∞‰õΩ

1958Ö’ W Õ J"å~°∞¤ á⁄Ok# Welthy Fisher Jaè#O Œ#Å∞ ≥Å∞Ñ¨Ù «∂, I rejoicethat not only India but the world will catch the rays of light emanating throughthe noble work of Kulsum Sayani Jx "åºMÏºxOKå~°∞. P „Ñ¨â◊O™ê "åHÍºxH˜

ã=∂ è•#OQÍ, A Pioneer's lot in most cases is strewn with thorns - and mine

was no different. But the feeling of having done my bit for my country and mypeople is a reward in itself, Jx ‰õΩÅ∞ûO ã¨Ü«∂x ~åã≤ P"≥∞Ö’x Ju ™ê è•~°

ãfiÉèÏ=O, Õâ◊ÉèíHÎx Kå@∞‰õΩ<åfl~°∞. (Women Pioneers : Page. 96).

1970Ö’ =∞Ç¨ «∞‡_ç âßOu ãÖ Õâßxfl „Ñ¨ÑÖK« "åºÑ≤ «O KÕ¿ã „Ñ¨Ü«∞`åflÅÖ’

ÉèÏQÆOQÍ Ñ ŒH˘O_»∞ ÕâßÅ#∞ ‰õΩÅ∞ûO ãÜ«∂x K«∞\ì =KåÛ~°∞. P ÕâßÅÖ’ âßOu–¿ãflÇÏ

ãÖ ÕâßÅ#∞ |ÅOQÍ qxÊOKå~°∞. ÉèÏ~° ü–áêH˜™ê÷<£Å =∞ èŒº ¿ãflÇ¨Ï ãÖ|O è•Å#∞

ÃÑOá⁄OkOKÕO^Œ∞‰õΩ P"≥∞ Jq„âßO`«OQÍ „â◊q∞OKå~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ `å#∞ KÕã≤#

„Ñ¨Ü«∞`åflÅ#∞ q=iã¨∂Î P"≥∞ Ñ¨ÙãÎHõO ‰õÄ_® ~åâß~°∞.

D q èŒOQÍ XHõ"≥·ÑÙ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’, =∞~˘Hõ"≥·ÑÙ =Ü≥∂[# q^•º"åºÑ≤ÎH,

WOH˘Hõ "≥·Ñ¨Ù „Ñ¨*Ï¿ã"å~°OQÆOÖ’ x~°O «~°O „â◊q∞Oz, [#rq`åÅ#∞ =∞iO «QÍ

K«Hõ k ÕÌO Œ∞‰õΩ, ã¨=∂[ ã¨=∞„QÍaè=$kú „Ñ¨ è•# ÅHõ∆ºOQÍ ãÖÑ¨Ó~°‚ rq`åxfl JOH˜ «O

KÕã≤# =Ü≥∂[# q^•º"åºÑ‰õΩ~åÅ∞, Jq„âßO « L Œº=∞HÍi N=∞u ‰õΩÅ∞ûO ãÜ«∂x

1987"Õ∞ 27# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

Q˘Ñ¨Ê =º‰õΩÎÅ «Å∞¡ÅO Œ~°∂ F „Ñ¨ ÕºHõ =∞#ãÎ «fiO Hõey# =∞Ç≤Ïà◊Åx =∞#‰õΩK«i„ « ≥Å∞ÑÙ «∞Ok. q*Ë «Å «Å∞¡Å∞ è≥·~°º=O «∞Å∞, ãOã¯~°ÎÅ J=∞‡Å∞ PÖ’K«<åÑ~°∞Å∞, =∞Ç «∞‡Å «Å∞¡Å∞ =∞ÇÏhÜ«ÚÅ∞QÍ =∞#‰õΩ Œ~°≈#q∞™êÎ~°∞. =ºHÎQÆ «OQÍXHõ Ñ¨Ù~°∞+¨µ_ç <≥·uHõ « „ã‘Î ^•fi~å ~°∂Ñ¨Ùk Œ∞ÌHÀ=_»"≥∂ ÖËHõ „Éèí+¨µì Ñ¨@ì_»"≥∂[~°∞QÆ∞ «∞Ok. F *Ïu <≥·uHõ qÅ∞=Å∞, ™ê=∂lHõ B#fl «ºO P *ÏuH˜ K≥Ok#«Å∞¡Å =∂#ã≤Hõ ã≤÷u q∂ Œ P è•~°Ñ¨_ç=ÙO@∞Ok. ~å[H©Ü«∞ B#fl`åºxfl QÆ∞ «Î‰õΩ

fã¨∞‰õΩ<åfl=∞x K≥Ñ¨C‰õΩ<Õ *Ï «∞Å#∞ =∞#O Ñïje¿ãÎ P *Ï «∞ÅÖ’x =∞Ç≤Ïà◊Å∞~å[H©Ü«∞OQÍ ZO « ÑïÑ¨Hõfi « Hõey LO_Õ"åà’§, "åà◊§Ö’¡ =∂ «$Éèí∂q∞ Ñ¨@¡„¿Ñ=∞ ZO « á⁄Oy á⁄ˆ~¡ À =∞#‰õΩ J~°÷=∞ø «∞Ok. –*ÏÇ≤Ï^• MÏ`«∂<£ ¿+~åfixÜ«∂

219 220


«e¡ «O„_»∞Å#∞ q∞Oz# åºQÆQÆ∞je

ÉËQÆO *ÁÇ¨Ï~å J<åûi

ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ =º‰õΩÎÅ∞ áêÖÁæ#@"Õ∞ HÍ‰õΩO_® ‰õΩ@∞OÉÏÅ‰õΩ

‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ áêÖÁæx „a\©+π „Ñ¨Éèí∞ «fi ^•+‘ìHÍÅ#∞ F~°∞Ê`À ÉèíiOz# `åºQÆjÅ∞Ô~·#

‰õΩ@∞O| ãÉèí∞ºÅ∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ K«i„ «ÑÙ@ÅÖ’ Œ~°≈#q∞™êÎ~°∞. P qt+ì ‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’

_®Hõì~ü =ÚHÍÎ~ü JÇ¨Ï=∞‡^£ J<åûi ‰õΩ@∞O|O XHõ\˜. P ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok#

=∞Ç≤ÏàÏ~° «flO ÉËQÆO *ÁÇ¨Ï~å J<åûi.

ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ J èŒºHõ∆Ñ¨ Œqx J «ºO « ã¨=∞~°÷ú=O «OQÍ x~°fiÇ≤ÏOz#

™êfi «O„`Àº Œº=∞ <åÜ«∞‰õΩÅÖ’ J„QÆQÆ∞º_çQÍ MÏºuQÍOKå~°∞ _®Hõì~ü =ÚHÍÎ~ü JÇÏ=∞‡ £

J<åûi. Jx «~° ™ê èŒº"≥∞ÿ# ŒÜ«∂QÆ∞O`À ã¨fiÜ«∞OQÍ =∞Ç¨ «∞‡x =O Œ<åÅO Œ∞‰õΩ#fl

N=∞u +O+µhfl™ê J<åûi, _®Hõì~ü J<åûiÅ ÃÑOÑÙ_»∞ ‰õÄ «∞~°∞ ÉËQÆO *ÁÇÏ~å J<åûi.

P<å_»∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH˜ _èçb¡Ö’x _®Hõì~ü J<åûi QÆ$Ç¨ÏO „Ñ¨ è•# HO„ ŒOQÍ

LO_Õk. *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ‰õΩ ãÖ|OkèOz# U HÍ~°º„Hõ=∞O _èçb¡Ö’ [iy<å, P

ã¨=∂"ÕâßÅ‰õΩ Ç¨[~°ÜÕ∞º"åiH˜ J<åûi WO@ Pu èŒºO «Ñ¨Êxãï. z<åfli *ÁÇ¨Ï~å

P ã=∂"ÕâßÅ „áêOQÆOÖ’ HõÅÜ«∞u~°∞QÆ∞ «∂ <åÜ«∞‰õΩÅ LÑ<åº™êÅ∞, K«~°ÛÅ∞ qO@∂

z#fl<å\˜#∞O_Õ *ÏfÜ≥∂^Œº=∞O Ñ¨@¡ J=QÍÇ¨Ï#, „Ñ¨=ÚY <Õ`«Å`À ã¨xflÇ≤Ï`«

ÑïK«Ü«∂Å#∞ ÃÑOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. z#fl «#OÖ’<Õ «e¡ «O„_»∞ÖÏ¡ `å#∞ ‰õÄ_® ã¨fi~å[ºO

HÀãO „a\©+π „ÑÉèí∞`åfixH =ºu~HõOQÍ áÈ~å_®Åx x~°‚~ÚOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. P x~°‚Ü«∂Å‰õΩ

`«QÆæ@∞ìQÍ<Õ 1926Ö’ *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ L`åûÇ¨ÏOQÍ áêÖÁæO@∞#fl Ü«Ú=‰õΩÅ∞

ëœHõ «∞ÖÏ¡#∞ P"≥∞ q"åÇ¨ÏO KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. JÑ¨Ê\˜#∞O_ç P Ü«Ú= ŒOÑ¨ «∞Å∞ «=∞

HÍ~°ºˆH∆„`åxfl =∞iO`« qã¨ÎiOÑ¨KÕã¨∞‰õΩx *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ Jq∞`À`åûÇ¨ÏO`À

áêÖÁæ<åfl~°∞.

P èŒ∞xHõ POQÆ¡ q^•º=O «∞~åÖ·# *ÁÇ¨Ï~å ÉËQÆO ™êO„Ñ¨ •Ü«∞ q Œº#∞ „â◊ Œú À

JÉèíºã≤OKå~°∞. P"≥∞‰õΩ L~°∂Ì, Ñï¬Ü«∞<£, POQÆ¡O, Ç≤ÏOn, J~°aH± ÉèÏ+¨Å∞ ÉÏQÍ =K«∞Û.

K«i„ «–™ê=∂lHõ âß„™êÎÅÑ¨@¡ P"≥∞ JkèHõ „â◊ ŒúK«∂áê~°x Inside India „QÆO äŒèŒOÖ’

~°K«~Ú„u Halide Edib ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. L#fl`«"≥∞ÿ# =ºH˜Î`åfixfl qâßÅ ^Œ$HõÊ^ä•xfl

ãÖ «iOK«∞‰õΩ#fl P"≥∞ ™êO„Ñ¨ •Ü«∞ PKå~° =º=Ç¨~åÅ#∞ áê\ÕK«@OÖ’ «y#O «

„â◊ Œú =Ç≤ÏOKå~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ =∂~°æOÖ’ P PKå~° ™êO„Ñ¨ •Ü«∂Å∞ P"≥∞‰õΩ

Uq èŒOQÍ P@OHõO HÍx=fi‰õΩO_®, =∞Ô~=fiiH© ÉÏ è•Hõ~°O HÍ‰õΩO_® *ÁÇ¨Ï~å ÉËQÆO

=º=ÇÏiOKå~°∞.

=∞Ç¨`å‡QÍOnèKÕ ÉË\© Jx „¿Ñ=∞`À Ñ≤eÑ≤OK«∞‰õΩ#fl ÉËQÆO *ÁÇ¨Ï~å J<åûi

"å~åú P„â◊=∞OÖ’ QÍOnèr = ŒÌ KåÖÏ HÍÅO QÆ_çáê~°∞. P„â◊=∞OÖ’ P"≥∞ QÍOnèrH˜

KÕ À_»∞"å^À_»∞QÍ =º=Ç¨ÏiOz, PÜ«∞# =∞#fl# á⁄Ok#@∞ì, QÍOnèr ~åã≤# ÖËYÅ

^•fi~å `≥Å∞ã¨∞ÎOk. "å~åÌ P„â◊=∞OÖ’x =O@QÆkÖ’ P"≥∞ ÉËQÆO J=Ú`«ûÖÏO‰õΩ

ãÇÏHõiOKÕ Œx QÍOnèr ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. L~°∂Ì ÉèÏ+#∞ <Õ~ÊO Œ∞‰õΩ *ÁÇÏ~å#∞ «# QÆ∞~°∞=ÙQÍ

=º=Ç¨ÏiOK«=∞x QÍOnèr ã¨fiÜ«∞OQÍ HÀ~°@O qâı+Ö. P"≥∞ QÍOnèrH˜ K«Hõ x L~°∂Ì

<Õ~åÊ~°∞. QÍOnèr <Õ~°∞Û‰õΩ#fl L~°∂ÌÉèÏëê Ñi*Ï<åxfl =∞iO « ÃÑOK«∞HÀ_®xH *ÁÇÏ~å

ÉËQÆO ~åã≤# ÖËYÅ∞ ZO`À `À_»Ê_®¤~Ú. P„â◊=∞O #∞O_ç "≥o§áÈÜ«∂Hõ ‰õÄ_® „Ñü

"å~°O QÍOnèrH˜ L «Î~°O ~åÜ«∞@O P"≥∞ JÅ"å@∞. P ÖËYÅ∞ L~°∂Ì ÉèÏëêaè=$kúH˜

J=ã¨~°=∞QÆ∞ ã¨ÅÇ¨Å`À xO_ç LO_Õq. D ÖËYÅ#∞ „Ñ¨™êÎqã¨∂Î, P"≥∞ ÖËYÅ∞ <å

L~°∂Ì ÉèÏëêaè=$kúH˜ ZO «QÍ<À `À_»Ê_®¤~Ú...„Ñü"å~°O =KÕÛ P"≥∞ ÖËYÅ HÀãÖ

<Õ#∞ Z^Œ∞~°∞ K«∂¿ã"å_çfl Jx =∞Ç¨ «∞‡_»∞ Ñ¨Å∞™ê~°∞¡ ¿Ñ~˘¯#@O qâı+Ö.

( –1988)

221 222


*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ *·Å∞ÔHàı§O Œ∞‰õΩ *’Ç¨Ï~å J<åûi Lqfià◊¥~å~°∞.

„a\©+¨µ ÉÏxã¨ |O èŒ<åÅ #∞O_ç Õâßxfl q=ÚHõÎO KÕÜ«∞@OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ *·Å∞‰õΩ

"≥à◊§_»O ZO`À Q“~°==∞x P"≥∞ ÉèÏqOKå~°∞. D q+Ü«∞"≥∞ÿ QÍOnèr J#∞=∞u HÀ~°∞ «∂

PÜ«∞#‰õΩ P"≥∞ Ñ¨Å∞ L «Î~åÅ∞ ~åâß~°∞. P L «Î~åÅ‰õΩ ã¨=∂ è•#OQÍ, P"≥∞ P~ÀQÆºO

Œ$ëêìº H˘O « ãÇÏ#O =Ç≤ÏOK«∞. h=Ù *·Å∞‰õΩ "≥àı§O Œ∞‰õΩ XHõ ~ÀA# <Õ#∞ «ÑÊ‰õΩO_®

J#∞=∞u™êÎ, Jx 1941 E<£ 19<å\˜ ÖËYÖ’ QÍOnèr P"≥∞‰õΩ #K«ÛK≥áêÊ~°∞.

z#fl «#OÖ’ «e¡ Àáê@∞QÍ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã¨=∂"ÕâßÅ∞ ZHõ _» [iy<å

JHõ _»‰õΩ `å#∞ Ç¨[~°ÜÕ∞º^•x#x P"≥∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ K≥Ñ¨C‰õΩ<åfl~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’

¿ã"å Œà◊O HÍ~°ºHõ~°ÎÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕ Ñ¨#∞ÅÖ’ `å#∞ ÉèÏQÆO ÑÖK«∞‰õΩ<Õ •x#x ÉËQÆO

*ÁÇ¨Ï~å ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. ™êfi «O„ «º ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Ö·# «e¡ ŒO„_»∞Å "å~°ã¨ åfixfl Ñ¨Ù˜H˜

ÑÙK«∞Û‰õΩ#fl *’ÇÏ~å J<åûi *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ Ñ≤Å∞ÑÙ "Õ∞~°‰õΩ [iy# „Ñu HÍ~°º„Hõ=∞OÖ’

áêÖÁæ<åfl~°∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ <Õ «Å∞, „Ñ¨ è•#OQÍ QÍOnèr P"≥∞‰õΩ JÑ¨ÊyOz# „Ñü Ñ¨xx

ZO`À ã¨=∞~°÷ú=O «OQÍ x~°fiÇ≤ÏOz „Ñ¨â◊Oã¨ÅO Œ∞‰õΩ<åfl~°∞. ÉèÏ~° « Õâ◊O #∞O_ç „a\©+π

áêÅ‰õΩÅ#∞ Ñ¨ÓiÎQÍ «iq∞"Õã≤ ãÖÑ¨Ó~°‚ ã¨fi~å*Ïºxfl ™êkèOK«∞HÀ"åÅO>Ë, ÉèÏ~°fÜ«∞

[# ã=Ú^•Ü«∂ÅÖ’ SHõº`å=â◊ºHõ «#∞ J"≥∞ „QÆÇ≤ÏOKå~°∞. P HÍ~°OQÍ P"≥∞ Ç≤ÏO Œ∂

– =Úã≤¡OÅ SHõº «#∞ „Ñ¨QÍ_è»OQÍ "åOzèOKå~°∞. =∞ «O ¿Ñ~°∞`À P<å_»∞ ™êy#

"Õ~åÊ@∞"å Œ èÀ~°∞Å#∞ f„=OQÍ x~°ã≤OKå~°∞. =∞ « ™ê=∞~°™êºxfl HÍáê_®Åx,

=∞ « q Õfi+Ö ‰õÄ_» Œx, =∞`åxfl ~å[H©Ü«∂Å`À =Ú_ç ÃÑ@ì~å Œx P"≥∞ qãÎ$ «OQÍ

„ÑKå~°O KÕâß~°∞.

ÉËQÆO *ÁÇÏ~å J<åûi •#QÆ∞OÖ’ «# «e¡ ŒO„_»∞Å‰õΩ U=∂„ «O fã≤áÈ‰õΩO_®

=º=ÇÏiOKå~°∞. P"≥∞ «# ‰õΩ@∞OÉÏxH K≥Ok# Pã≤÷áêã∞ÎÅ#∞ *ÏfÜ«∞ „ÑÜ≥∂[<åÅ

HÀãÖ `åºQÆO KÕÜ«∞_®xH˜ "≥#∞HÍ_»ÖË^Œ∞. *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl Ü≥∂^èŒ∞Å

‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ P"≥∞ Pi÷HõOQÍ P Œ∞‰õΩ<åfl~°∞. 1946Ö’ [iy# ZxflHõÅ ãÖ Œ~°ƒùOQÍ

JdÅÉèÏ~°`« =Úã≤¡ObQ∑ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ ™êyã¨∞Î#fl "Õ~åÊ@∞"å^Œ ~å[H©Ü«∂Å#∞

Z Œ∞~˘¯#_®xH˜ x èŒ∞Å∞ J=ã¨~°=∞x P"≥∞ «ÅKå~°∞. SHõº «#∞ K≥_»Q˘\ì, „Ñ¨[ÅÖ’

qÉèí[#‰õΩ HÍ~°=∞=Ù «∞#fl q Õfi+, qÉèí[# ~å[H©Ü«∂Å#∞ P"≥∞ ãÇ≤ÏOK«ÖËHõáÈÜ«∂~°∞.

P â◊‰õΩÎÅ Ñ¨~å[Ü«∂xfl P"≥∞ PtOKå~°∞. JO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~°=∞QÆ∞ x^èŒ∞Å#∞

JOkOKÕO Œ∞‰õΩ P"≥∞ =ÚO Œ∞‰õΩ =KåÛ~°∞.

P<å\H _®Hõì~ü J<åûi Jáê~° Pã≤÷áêã∞ÎÅ∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å HÀãO

Hõiy áÈÜ«∂~Ú. ™êfi «O„ «º ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å‰õΩ, HÍi‡Hõ „Ñ¨=ÚY∞Å‰õΩ, Õâ◊, q Õj

„Ñ¨=ÚY∞Å‰õΩ ZO`À Q“~°"åaè=∂<åÅ`À Ju èŒºq∞zÛ, *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ <åÜ«∞‰õΩÅ

Kåi„ «Hõ K«~°ÛÅ‰õΩ, ãOK«Å# x~°‚Ü«∂Å‰õΩ "ÕkHõQÍ xez# DAR-US-SALAM Éèí=Ou

«Ñ¨Ê =∞~ÀHõ qÅ∞"≥·# Jã≤Î P"≥∞‰õΩ HõxÊOK«ÖË Œ∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ *Ïu „Ñ¨Ü≥∂[<åÅ

HÀãÖ ZO «\˜ `åºQÍxÔH·<å ã≤ Œú=∞x P"≥∞, P"≥∞ Éèí~°Î ëœHõ ü J<åûi „Ñ¨Hõ\ÕKå~°∞.

P „Ñ¨Hõ@#‰õΩ «QÆæ@∞ìQÍ DAR-US-SALAM Éèí=Oux, P Éèí=#O K«∞@∂ì L#fl

ã∞qâßÅ"≥∞ÿ# P=~°#∞ J"Õ∞‡âß~°∞. P q èŒOQÍ DAR-US-SALAM #∞ q„Hõ~ÚOK«QÍ

ÅaèOz# ™⁄=Ú‡#∞ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩÅ ZxflHõÅ „Ñ¨Kå~°O HÀãÖ *’Ç¨Ï~å

J<åûi ŒOÑ¨ «∞Å∞ =ºÜ«∞O KÕâß~°∞. ~å[„Ñ¨™ê^•xfl q∞Oz# DAR-US-SALAM

Éèí=Oux q„Hõ~ÚOKåHõ *’Ç¨Ï~å J<åûi ŒOÑ¨ «∞Å∞ =∞~˘Hõ z#fl QÆ$Ç¨ÏOÖ’H˜ =∂i

Ju ™ê^•ã‘ • rq «O QÆ_çáê~°∞.

ÉèÏ~° « Õâ◊O ã¨fi «O„ « Õâ◊OQÍ J= «iOKåHõ W «~° <åÜ«∞‰õΩÅ "å~°ã¨∞ÖÏ¡

P"≥∞QÍx P"≥∞ Éèí~°ÎQÍx „Ñ¨Éèí∞ «fiOÖ’ Z@∞=O\˜ Ñ¨ Œ=ÙÅ#∞ ã‘fiHõiOK«ÖË Œ∞. ÅHõ∆ÖÏk

~°∂áêÜ«∞Å Pã≤Îx *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ HÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ qxÜ≥∂yOz Ju ™ê=∂#º

QÆ$Ç≤Ï˜QÍ rq «O QÆ_çÑ≤# *’Ç¨Ï~å «=∞ Pi÷úHõ Ñïã≤÷ «∞Å∞ ZO « ^•~°∞OQÍ L<åfl

K≥~ÚºKåz Z=fiix ã¨Ç¨Ü«∞O J_»QÆÖË Œ∞. „Ñ¨Éèí∞ «fiO ã¨Ç¨HÍ~°O PtOK«ÖË Œ∞.

™êfi «O„`Àº Œº=∞O HÀãÖ, „Ñ¨[Å „Ñ¨Ü≥∂[<åÅ HÀãÖ, =∞ « ™ê=∞~°ã¨ºO

HÍáê_ÕO Œ∞‰õΩ, „Ñ[ÅÖ’ Ñ~°ãÊ~°O ã^•ƒù=#Å#∞ ÑiÑÙ+ìO KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ «=∞ rq`åÅ∞,

Pã≤÷áêã¨∞ÎÅ∞ H˘O «=~°ÔH·<å LÑ¨Ü≥∂QÆÑ¨_ç#O Œ∞‰õΩ ãÖ`À+≤ã¨∂Î P"≥∞ HÍÅO QÆ_çáê~°∞.

z=~°‰õΩ 1988 EÖ· 28# WOQÍ¡O_£Ö’ •#QÆ∞ãOÑ#∞fl~åÅ∞ N=∞u ÉËQÆO *ÁÇÏ~å

J<åûi JOu=∞ âßfiã¨ q_çKå~°∞.

223 224


=∂ «$ Õâ◊ ¿ã=Ö’ ã¨~°fiã¨fiO `åºQÆO KÕã≤#

=ÚÇ¨Ï=∞‡ £ Q“ãπ MÏ «∂<£

™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ „Ñ¨ «ºHõ∆, Ñ¨~ÀHõ∆ HÍ~åºK«~° Hõeã≤Hõ@∞ìQÍ ™êQÆ∞ «∞Ok.

„Ñ¨ «ºHõ∆ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ è≥·~°º™êÇ¨Ï™êÅ∞ „Ñ¨ è•#O HÍQÍ, Ñ¨~ÀHõ∆ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ‰õΩ

ã¨=∞~°Ê, ã¨Ç¨Ï#O, F~°∞Ê, åºQÍÅ∞ „áêO. Ñ¨~ÀHõ∆ HÍ~åºK«~°Ö’ ÉèÏQÆOQÍ åºQÍÅ

ÉÏ@Ö’ #_çz# =∞Ç≤Ïà◊ N=∞u MÏ «∂<£ cc.

„Ñ¨=ÚY ™êfi «O„ «º ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞_»∞ =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ Q“ãπ ÉËQ∑ rq « ã¨Ç¨ÏK«i˜

MÏ «∂<£ cc. ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «º ãÖ„QÍ=∞ K«i„ «Ö’ „Ñ¨ ÕºHõ™ê÷#O á⁄O Œ@"Õ∞HÍHõ,

=∞Ç «∞‡x Jaè#O Œ#Å∞ JO Œ∞‰õΩ#fl p~åÅ–¿Ñ~åÅ áÈ~å@O, ÃÑ Œ#Okáê_»∞ Ñ#∞flÅ

x~åHõ~° L Œº=∞OÖ’ =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ Q“ãπ ÉËQ∑ áêÖÁæ<åfl~°∞. MÏ «∂<£ cc =∂„ «O

„Ñ «ºHõ∆OQÍ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæ#ÖË Œ∞. Ñ~ÀHõ∆OQÍ *ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH

ã¨~°fiO `åºQÆO KÕâß~°∞. Éèí~°Î‰õΩ Jxfl q^è•Å JO_»^ŒO_»Å∞QÍ xÅ=@"Õ∞ HÍHõ,

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ <Õ «Å∞ Éè’QÆ~åA Ñ¨\Ïìaè ã‘ å~å=∞Ü«∞º, Œ∞~åæÉÏÜ«∞=∞‡, @OQÆ∞@∂i

„Ñ¨HÍâ◊O ÑÖ «∞Å∞ ÖÏO\˜ „Ñ¨=ÚY∞Å‰õΩ «# WO@ Pu èŒºO HõeÊOKå~°∞. *ÏfÜ«∞

HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩÅ∞, HÍ~°ºHõ~°ÎÅ Ñ@¡ MÏ «∂<£ ZO`À P Œ~°, PáêºÜ«∞ «Å∞ K«∂áê~°∞.

P"≥∞ WÅ∞¡ L Œº=∞HÍ~°∞Å‰õΩ ã¨fiO « QÆ$Ç¨ÏO ÖÏQÆ∞O_Õk.

1921 <å\˜ ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~° L Œº=∞OÖ’ =∞Ç¨Ï=∞‡ £ Q“ãπ ÉËQ∑#∞ „a\˜+π

„ÑÉèí∞ «fiO JÔ~ã∞ì KÕã≤ XHõ ãO= «û~°O *·Å∞, "≥~Úº ~°∂áêÜ«∞Å [i=∂<å qkèOzOk.

[i=∂<å Hõ@ì\ÏxH _»|∞ƒ HÍ"åeû =zÛOk. KÕuÖ’ ze¡QÆ=fiÖËx ã=∞Ü«∞OÖ’ MÏ «∂<£

|OQÍ~åxfl Jq∞‡ [i=∂<å Hõ\Ïì~°∞. P `«~°∞"å`« =∞~À™êi QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡,

ÃÑ Œ#Okáê_»∞ Ñ¨#∞flÅ x~åHõ~° L Œº=∞OÖ’ „H˜Ü«∂jÅHõ áê„ « =Ç≤ÏOz# Q“ãπ

ÉËQ∑#∞ „ÑÉèí∞ «fiO JÔ~ã∞ì KÕã≤, ãO= «û~°O *·Å∞, "≥~Úº~°∂áêÜ«∞Å [i=∂<å qkèOzOk.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ‰õÄ_® [i=∂<å Hõ>ËìO Œ∞‰õΩ _»|∞ƒ ÖË#O Œ∞#, MÏ «∂<£ «# =O\˜

q∂^Œ L#fl |OQÍ~åxfl Ñ¨ÓiÎQÍ J=∞‡QÍ =zÛ# ™⁄=Ú‡`À [i=∂<å Hõ\Ïì~°∞.

P_»O|~åÖˇ~°∞QÆx P «e¡ JÑ¨Ê\˜ #∞O_ç «# rq «OÖ’ =∞Ô~Ñ¨C_»∂ |OQÍ~°O

èŒiOK«»ÖË Œ∞.

Q“ãπ ÉËQ∑ âßã¨<ÀÅ¡OÑ¶∞# L Œº=∞OÖ’ QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡ L Œº=∞ ÉÏ èŒº «Å#∞

x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. JO Œ∞‰õΩ P„QÆÇ≤ÏOz# „ÑÉèí∞ «fiO PÜ«∞# K«~åã≤÷x "ÕÅO "Õã≤, ÅaèOz#

#QÆ Œ∞#∞ [i=∂<å „HÕ Œ [=∞ KÕã¨∞‰õΩOk. D K«~°ºÅ Ñ¨@¡ MÏ «∂<£ U =∂„ «O

K«eOK«HõáÈQÍ =∂ «$Éèí∂q∞ ~°∞O f~°∞Û‰õΩ<Õ J=HÍâ◊O ÅaèOzO Œx ãÖ`À+≤OKå~°∞.

|OQÍ~°O, #QÆ^Œ∞ #„\Ï, á⁄ÅO Ñ¨Ù„\Ï Hõ~°∂Ê~°OÖÏ HõiyáÈ`«∞<åfl, ¿Ñ^ŒiHõO

K«∞@∞ì=Ú_»∞ «∞<åfl, ÉËQ∑ ŒOÑ¨ «∞Å∞ ÉËMÏ «~ü J<åfl~°∞. =∂ «$Éèí∂q∞ HÀãÖ ã¨~°fiO

`åºQÆO KÕÜ«∞QÆey# J Œ$+ìO ÅaèOzO ŒO@∂ á⁄Oy áÈÜ«∂~°∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæO@∞#fl HÍ~°ºHõ~°ÎÅ∞, <åÜ«∞‰õΩÅ∞ ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ = Œe

=zÛ „a\©+π „Ñ¨Éèí∞ «fiÑ¨Ù „‰õÄ~° åfixH˜ QÆ∞~°=Ù «∞#flÑ¨C_»∞, P =∂„ «O ¿ã=ÅOkOz

=∂ «$Éèí∂q∞ ~°∞O f~°∞ÛHÀÖËHõáÈ Õ ZÖÏ? JO@∂ „ÑtflOz# MÏ «∂<£ Pã≤Îáêã∞÷Åhfl

Ç¨ÏiOK«∞‰õΩ áÈ «∞<åfl U=∂„ «O zOuOK«ÖË Œ∞. ã¨fi Õj =G è•~°‰õΩ, ã¨fi Õj =ã¨∞Î

qxÜ≥∂QÍxH˜ JkèHõ „áê^è•#º`«xKåÛ~°∞. P"≥∞ MÏn „Ñ¨Kå~°OÖ’ ZO`À „â◊^ŒúQÍ

áêÖÁæ<åfl~°∞. rq`åO «O Y ŒÌ~°∞ èŒiOKå~°∞. =∞ÇÏ=∞‡ £ Q“ãπ ÉËQ∑ 1976Ö’ =∞~°OK«QÍ

N=∞u MÏ «∂<£ 1990 #=O|~°∞ 20# «#∞=Ù KåeOKå~°∞.

(–1990)

225 226


™êOÑ¶≤∞Hõ |Ç≤Ï+¨ ~°Å‰õΩ "≥~°=x nè=∞O «∞~åÅ∞

Ç¨[ñ~å cc W™ê‡~ÚÖò(–1994)

rq « ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ`À áê@∞QÍ ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ áêÖÁæx åºQÍÅ`À K«i„ «

ã¨$+≤ìOz# =∞Ç≤Ïà◊Å rq « qâıëêÅ#∞ H˘O «Ö’ H˘O «=~°‰õΩ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ K«i„ «

=∞#‰õΩ JOkã¨∞ÎOk. ÉÏxã¨ |O èŒ<åÅ q=ÚHÎ HÀãÖ áÈ~å_»∞ «∞#fl ã¨Ç¨ÏK«~°∞_»∞

Hõ#∞fl=¸ã≤#ÑÊ\H©, PÜ«∞# #_çz# ã<å‡~°æO g_»‰õΩO_®, =ÚO Œ∞‰õΩ ™êy# =∞Ç≤Ïà◊Å∞

J~°∞ Œ∞QÍ HõxÊ™êÎ~°∞. N=∞u Ç¨[ñ~å cc J@∞=O\˜ J~°∞ ≥·# =∞Ç≤ÏàÏ=∞∞ÅÖ’

XHõ~°∞.

„Ñ=ÚY ™êfi «O„ «º ã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞_»∞ =∞ÇÏ=∞‡ £ W™ê‡~ÚÖò ™êÃÇÏÉò PO„ èŒ„Ñ Õâò,

QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡ ≥<åe ˆHO„ ŒOQÍ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. PÜ«∞# ÉèÏ~°º

Ç¨[ñ~å cc. QÍOnèr „Ñ¨É’ èŒO`À „Ñ¨ÉèÏq «∞Ö·# PÜ«∞# Y ŒÌ~°∞ „Ñ¨Kå~À Œº=∞OÖ’

Jq∞`À`åûÇ¨ÏO`À áêÅ∞ÑÖK«∞‰õΩ<åfl~°∞. QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡Ö’ `˘e Y ŒÌ~°∞ Œ∞HÍO

„áê~°OaèOz, Y ŒÌ~°∞ „ÑKå~°OÖ’ x «ºO x=∞QÆfl"≥∞ÿ LO_Õ Éèí~°Î‰õΩ Ç[ñ~å cc JÑÓ~°fi"≥∞ÿ#

`À_®Ê@∞xKåÛ~°∞.

JdÅ ÉèÏ~° « =Úã≤¡ObQ∑ „Ñ¨ÉèÏ=O ≥<åeÖ’ H˘O « LO_Õk. Y ŒÌ~ü W™ê‡~ÚÖò

ŒOÑ¨ «∞Å∞ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπÖ’ H˘#™êQÆ@O, QÍOnèr q è•<åÅ Ñ¨@¡ J «ºO «

Q“~°=ÉèÏ=O`À LO_»@O bQ∑ HÍ~°ºHõ~°ÎÅ‰õΩ, bQ∑ Jaè=∂#∞Å‰õΩ W+ìO ÖËHõáÈ~ÚOk.

P HÍ~°OQÍ P ŒOÑ¨ «∞Å∞ J=ã÷Å∞ Z Œ∞~À¯"åeû =zÛOk. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Ç¨[ñ

~å cc ZO`À F~°∞Ê`À ‰õΩ@∞O| =º=Ç¨~åÅ#∞ ãïK«∂ã¨∞‰õΩO@∂, «# WO\˜H˜ =KÕÛ

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°ºHõ~°ÎÅ‰õΩ J=ã~°"≥∞ÿ# ãÇÜ«∞ ãÇÏHÍ~åÅ∞ JOkã∂Î Éèí~°Î‰õΩ JO_»QÍ

xeKå~°∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞_»∞ =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ W™ê‡~ÚÖò Ñ¨Å∞™ê~°∞¡ *·Å∞ áêÖ·#Ñ¨Ê\˜H©

Ç¨[ñ~å J è≥·~°ºÑ¨_»ÖË Œ∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°ºHõ~°ÎQÍ Éèí~°Î *·Å∞‰õΩ "≥à◊§@O Q“~°=OQÍ

ÉèÏqOz „áÈ «ûÇ≤ÏOKå~°∞. Ñ≤Å¡Å‰õΩ *ÏfÜ«∞q Œº#∞ JOkOKåÅ#fl ÅHõ∆ºO`À ãfiã=∂[O

#∞O_ç =ºuˆ~Hõ « =ºHõÎ=∞=Ù «∞<åfl, P_»a_»¤Å#∞ *ÏfÜ«∞ q^•ºÉ’ èŒ# QÍqOKÕ Ç≤ÏOn

áê~î°âßÅ‰õΩ ÑOáê~°∞. D Ñ Œú «∞Å∞ #K«Ûx =º‰õΩÎÅ∞ W™ê‡~ÚÖò ‰õΩ@∞OÉÏxfl J„ÑHõ\ «

™êOÑ¶≤∞Hõ |Ç≤Ï+¨ ~°‰õΩ QÆ∞iKÕâß~°∞. P K«~°º‰õΩ P"≥∞ U =∂„ «O K«eOK«ÖË Œ∞. Éèí~°Î

W™ê‡~ÚÖòQÍx å#∞ QÍx #_»∞ã¨∞Î#flk QÍOnè =∂~°æOÖ’ Hõ#∞Hõ Z=~°∞ U=∞#∞‰õΩ<åfl,

Uq∞ KÕã≤<å Z Œ∞~À¯=_»O «ÑÊ QÍOnèÉÏ@ #∞O_ç "≥#∞kiQk ÖË Œx Ç[ñ~å ã≤÷~°OQÍ

x~°‚~ÚOK«∞‰õΩx, P x~°‚Ü«∞O „Ñ¨HÍ~°OQÍ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞.

*ÏfÜ≥∂ ŒºOÖ’ =ÚÇÏ=∞‡ £ W™ê‡~ÚÖò "≥Ú «ÎO q∂ Œ U_»∞ ãO= «û~åÅ áê@∞

*·Å∞ rq «O J#∞ÉèíqOKå~°∞. z=i ™êiQÍ *·Å∞Ö’ J<å~ÀQÆºOáêÖ·, P «~°∞"å «

1948Ö’ PÜ«∞# Hõ#∞fl=¸âß~°∞. PÜ«∞# Hõ#∞fl =¸âßHõ ™êfi «O„ «º ã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å‰õΩ

WKÕÛ Éèí∂q∞x „Ñ¨Éèí∞`«fiO P"≥∞‰õΩ ãÖ„Hõq∞OK« KÕÜ«∞^ŒÅzOk. ™êfi`«O„`«º ã¨=∞~°

Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞QÍ «=∞ Õâ◊ÉèíHÎH˜ qÅ∞= Hõ@ì@O W+ìO ÖËx P"≥∞ „Ñ¨Éèí∞ «fiO W=fi ŒÅz#

Éèí∂q∞x u~°ã¨ iOKå~°∞.

„Ñ¨Éèí∞ «fiO W™êÎ##fl Éèí∂q∞x u~°ã¨ iOK«@O =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_® «# Éèí~°Î

"åQÍÌ#O <≥~°"Õ~ÛO Œ∞‰õΩ ≥<åe ã¨q∂áê# QÆÅ HÍ=Ó~°∞ q#Ü«∂„â◊=∂xH˜ Ô~O_»∞#fl~°

ZHõ~åÅ qÅ∞"≥·# =∂QÍ˜ Éèí∂q∞x P"≥∞ ^•#O KÕâß~°∞. ™êfi`«O„`«ºÜ≥∂^èŒ∞Å

ã¨=∂"Õâ◊ã÷eQÍ ÉèÏã≤e¡# Y ŒÌ~°∞ q„HõÜ«∞âßÅ#∞ Éèí~°Î =∞~°Ï#O «~°O ‰õÄ_® «# a_»¤Å

KÕ « x~°fiÇ≤ÏOÑ¨ KÕâß~°∞. z=i=~°‰õΩ Y ŒÌ~°∞ èŒiOKå~°∞. z=i Hõ∆O =~°‰õΩ QÍOnèr

ÉÏ@Ö’ Éèí~°Î Pâ◊Ü«∂Å‰õΩ J#∞QÆ∞OQÍ rq «O QÆ_çÑ≤# N=∞u Ç[ñ~å cc 1994Ö’

«∞k âßfiã¨ q_çKå~°∞.

227 228


[q∞O^•s ^•+‘ìHÍxfl ™êÜ«Ú èŒOQÍ Z Œ∞~˘¯#fl

ÉèíHÍÎ=~ü =∂~Ú

ÉèÏ~°fÜ«∞ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#@"Õ∞ HÍ‰õΩO_®, „a\©+π

„Ñ¨Éèí∞`«fi =`åÎã¨∞^•~°∞Å∞QÍ =∂i „Ñ¨[Å#∞ Ç≤ÏOã≤ã¨∞Î#fl „Ñ¨*ÏHõO@‰õΩÅ#∞ ^è≥·~°º

™êÇ¨Ï™êÅ`À Z Œ∞~˘¯#fl ãÖÑ¶∞@#Å∞ ‰õÄ_® K«i„ «Ö’ Œ~°≈#q∞™êÎ~Ú. [q∂O^•s

^•+‘ìHÍÅ#∞ „ÑuÑ¶∞\OKÕ „Hõ=∞OÖ’ „QÍ=∞ „Ñ[Å#∞ P Œ∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ PÜ«Ú èŒO Z «∞Î‰õΩx

K«i„ «ÔHH˜ # =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ N=∞u ÉèíHÍÎ=~ü =∂~Ú XHõ~°∞.

ÉèíHÍÎ=~ü =∂~Ú "åÜ«Ú=ºãïÇ¨Ï Œ∞Ì ~åRO („Ñ¨ã¨∞Î «O áêH˜™ê÷<£ Éèí∂ÉèÏQÆO)

Ö’x ã≤O ä£ „áêO «O ÖÏëêi „QÍ=∂xH K≥Ok# P_»Ñ_»∞K«∞. P"≥∞ Éèí~°Î =e =ÚÇÏ=∞‡ £

ÖÏëêi. J «#∞ ™ê=∂#º Ô~· «∞. P „áêO «Ñ¨Ù [q∂O^•~°∞ Ñ¨~°=∞ „‰õÄ~°∞_»∞. „a\©+¨~°¡

`˘ «∞Î. P «_»∞ Ô~· «∞Å „â◊=∞#∞ ÀK«∞‰õΩO@∂ qÖÏã=O «"≥∞ÿ# rq`åxH JÅ"å@∞Ñ_®¤_»∞.

D q+¨Ü«∞"≥∞ÿ Z=fiÔ~·<å [q∞O^•~°∞xQÍx, J «x =`åÎã¨∞^•~°∞Å#∞ QÍx „Ñ¨tfl¿ãÎ

JO «\˜ À "åiH˜ #∂HõÅ∞ K≥e¡#>Ëì.

Jk 1946 <å\˜ ãÖÑ¶∞@#. ÉèÏ~° « Õâ◊O Ñ¨~å~ÚáêÅ‰õΩÅ áêÅ#Ö’ LOk.

P áêÅHõ=~åæÅ `åÉË •~°∞Ö·# [q∂O^•~°∞Å ~å[ºO „QÍ=∂ÅÖ’ ™êQÆ∞ «∂<Õ LOk.

ÖÏëêi „QÍ=∞ Ô~· «∞Å∞ P~°∞QÍÖÏÅ∞ „â◊=∞Ñ_ç ÑO_çOK«∞‰õΩ#fl ÑO@#∞ Wà◊§‰õΩ ≥K«∞Û‰õΩx

P#Okã∞Î<åfl~°∞. [q∂O^•~°∞‰õΩ JÑÊyOKåeû# ÑO@ÉèÏQÍxfl K≥e¡OKÕO Œ∞‰õΩ ã≤ ŒúOQÍ

L<åfl~°∞. [q∂O^•~°∞ J «ºkèHõ ÉèÏQÍxfl HÀ~å_»∞. P HÀiHõ#∞ =∞xflOK«ÖË=∞x Ô~· «∞Å∞

"≥Ú~°ÃÑ@∞ì‰õΩ<åfl~°∞. P„QÆÇ≤ÏOz# [q∂O^•~°∞ «# =∞#∞+¨µÅ#∞ ÖÏëêi „QÍ=∂xH˜

ÑÖáê_»∞. P QÆ∂O_®Å∞ Ô~· «∞Å Hõëêìi˚ åxfl Z «∞Î‰õΩáÈ=\ÏxH˜ ~åQÍ, |Hõ r=ÙÅÖ’

~À+O ~°yeOz, è≥·~°ºO K≥Ñ≤Ê [q∂O^•~°∞ J#∞K«~°∞Å#∞ Z Œ∞~˘¯<ÕO Œ∞‰õΩ P"≥∞ ~°OQÆO

ã≤ ŒúO KÕâß~°∞.

P Ñïã≤÷ «∞Å#∞ QÆ=∞xOz# [q∂O^•~°∞ QÆ∂O_®Å∞ áÈbã¨∞Å#∞ «=∞‰õΩ

=`åÎã¨∞QÍ Ñ≤eÑ≤OK«∞‰õΩx „QÍ=∞ã¨∞÷Å q∂ Œ q~°∞K«∞‰õΩÑ¨_®¤~°∞. ÉèíHÍÎ=~ü ŒOÑ¨ «∞Å∞

[q∂O^•~°∞ =¸HõÅ‰õΩ «y# |∞kúK≥áêÊÅx x~°‚~ÚOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. ÉèÏ~°ºÉèí~°Îe~°∞=Ù~°∞

™êÜ«Ú èŒ∞Ö· èŒ~°‡áÈ~å\ÏxH˜ ã≤ Œú=∞Ü«∂º~°∞. D ^•_çÖ’ Éèí~°Î =e =∞Ç¨Ï=∞‡ £ ÖÏëêi

f„=OQÍ QÍÜ«∞Ñ¨_ç<å P"≥∞ U =∂„ «O J è≥·~°º Ñ¨_»‰õΩO_® „QÍ=∞ã¨∞÷ÅÖ’ L`åûÇ¨ÏO

#∂iáÈã¨∂Î, [q∂O^•i =¸HõÅ q∂ Œ q~°∞K«∞‰õΩÑ¨_®¤~°∞. ™êÜ«Ú èŒ tHõ∆ á⁄Ok#

QÆ∂O_®Å#∞ Z Œ∞~À¯=_»O „QÍq∂∞Å‰õΩ J™ê èŒº"≥∞ÿOk. P áÈ~å@OÖ’ ÉèíHÍÎ=~ü

QÆ∞O_≥Å#∞ pÅ∞Û‰õΩO@∂ «∞áêH˜ QÆ∞O_»∞¡ Œ∂ã¨∞‰õΩ áÈ=@O`À P"≥∞ <ÕÅ ‰õÄeOk.

<ÕÅ ‰õÄeáÈ «∂ ‰õÄ_® XHõ yO[ ‰õÄ_® ~åHõ∆ã¨∞Å‰õΩ JO Œx=fiHõO_ç Jx HÀ~°∞ Œ «∂

P Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞ Hõ#∞fl=¸ã≤Ok.

P<å\ ãOÑ¶∞@#Ö’ P"≥∞ „Ñ Œi≈Oz# åºQÍxfl „Ñ[Å∞ =∞iÛáÈÖË Œ∞. ÉèíHÍÎ=~ü

è≥·~°º™êÇ¨Ï™êÅ#∞ [˝Ñ≤ÎH˜ ≥K«∞Û‰õΩO@∂ D<å\˜H˜ ‰õÄ_® P"≥∞ J=∞~°QÆux á⁄Ok#

~ÀA# ã≤O ä££ „áêO «OÖ’x „Ñ¨[Å∞, P"≥∞ Ñ¨@¡ Q“~°"åaè=∂<åÅ∞ =ºHõÎO KÕã¨∂Î K≥_»∞

q∂ Œ =∞Oz ™êkèOz# q[Ü«∞OQÍ ÉèÏqã¨∂Î L «û"åÅ∞ [~°∞Ñ¨ÙHÀ=@O qâı+Ö.

ÉèíHÍÎ=~ü =∂~Ú `åºQÆx~°u, è≥·~°º™êÇ¨Ï™êÅ#∞ „Ñ¨ã¨∞Îuã¨∂Î =∞#O =∞$ «∞º=Ù

h_»Ö’ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍeû LOk. =∞# HÀãÖ ÉèíHÍÎ=~ü =∂~Ú «# ~°HõÎO, z=~°‰õΩ

«# „áêO è•~°É’ã≤Ok. P"≥∞ ~°HõÎO D<å\H ã «º=∂~åæ# #_»∞™êÎ#O@∞Ok. =∞#efl

è≥·~°ºOQÍ =Ú#∞‡O Œ∞‰õΩ ™êQÆ=∞O@∞Ok Jx „Ñ¨ã≤ Œú ã≤Onä Hõq â∫H± JÜ«∂*ò ~åã≤#

Hõq`«, 1967Ö’ „Ñ¨=ÚY ™êÇ≤Ï`«ºHÍ~°∞Å∞ =Úh~ü =∂#H± P"≥∞ `åºQÍxfl

è≥·~°º™êÇ¨Ï™êÅ#∞ H©iÎã¨∂Î ~åã≤# <å@HõO Ö’Hõ„Ñ¨ã≤ Œú=∞Ü«∂º~Ú.

(–1946)

229 230


=∂ «$ Õâ◊ ¿ã= qÅ∞=Hõ@ì~åx Œx „Ñ¨Hõ\Õz#

ã¨Ñ¶≤Ü«∂ J|∞ÌÖò "ål £

D QÆ_»¤ q∂ Œ Ñ¨Ù\ì ÃÑiy, WHõ _ç QÍe Ñ‘eÛ, h~°∞ `åy# „Ñü XHõ ~°∂ «=∞

„ÑüÉèÏ ãÖÑ¨#fl «#∞ |\ì =∂ «$Éèí∂q∞ ~°∞O f~°∞ÛHÀ"åeû LO@∞Ok. =∞x+≤ å#∞

™êkèOz# ŒO`å ã¨fiâ◊HÎ ^•fi~å =∂„ «"Õ∞ ™êkèOKå_»x ÉèÏq™êÎ_»∞. D Õâ◊O HÀãÖ U

HÕz «∞Î Ñ¨xKÕã≤<å å<Õ À ¿ã= KÕã¨∞Î#fl@∞¡ Éèí∞[H©~°∞ÎÅ∞ «yeOK«∞‰õΩO\Ï_»∞. „ÑüÉèÏ

™ê=∞~åúºÅhfl D <ÕÅ «e¡ a_»¤Å∞ JOkOz# L=∞‡_ç Pã≤Î Jx „QÆÇ≤Ï¿ãÎ, JÑ¨C_»∞

=∂„ «"Õ∞ D QÆ_»¤‰õΩ `å#∞ ZO « ~°∞Ñ¨_ç L<åfl_À J~°÷O KÕã¨∞‰õΩx „Ñ¨=iÎ™êÎ_»∞. P

kâ◊QÍ =∂ «$ Õâ◊ q=ÚHÎ HÀãÖ å#∞ KÕã≤# ŒO`å «e¡ ~°∞O f~°∞ÛHÀ=_»"Õ∞#x «#

„Ñ¨=~°Î# ^•fi~å ≥eÜ«∞*Ëã≤# =∞Ç≤Ïà◊ N=∞u ã¨Ñ¶≤Ü«∂ J|∞ÌÖò "ål £.

N=∞u ã¨Ñ¶≤Ü«∂ J|∞ÌÖò "ål £ 1905Ö’ L «Î~°„Ñ¨ Õâò ~å¢+ìOÖ’ [x‡OKå~°∞.

PÜ«∞# å «, «O„_ç L#fl`åkèHÍ~°∞Å∞. qâßÅ Œ$HõÊ äŒO QÆÅ ‰õΩ@∞O|=∞k. JÅÇÉÏ £

qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞OÖ’ P"≥∞ áÈã∞ì„QÍ_»∞ºÜÕ∞+<£ KÕâß~°∞. z#fl «#O #∞O_ç å « «O„_»∞Å

= ŒÌHõO>Ë *ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ∞ QÆÅ "Õ∞#=∂=∞ ã¨Ü«∞º £ J|∞ÌÖò = Œ∂ £ = ŒÌ ÃÑ~°QÆ@O`À,

P"≥∞‰õΩ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O Ñ¨@¡ JkèHõ Pã¨HÎ HõeyOk. P"≥∞ „Ñ¨=ÚY <åºÜ«∞"åk =∞øbfi

J|∞ÌÖò "ål^£ |ˆ~efix q"åÇ¨Ï=∂_®~°∞.PÜ«∞# „a\©+π =ºuˆ~Hõ áÈ~å\ÏÅÖ’

áêÖÁæO@∞#fl *ÏfÜ«∞"åk. ÑÙ\ìxO@<Õ HÍ‰õΩO_®, "≥∞\ìxO@ ‰õÄ_® P"≥∞‰õΩ *ÏfÜ«∞

ÉèÏ"åÅ ã¨=∞~°÷‰õΩÅ∞ `À_»∞ HÍ=@O`À ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã¨Éèíº «fiO ã‘fiHõiOz,

„a\©+π „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ =ºuˆ~HõOQÍ ™êy# ~°Ç¨Ïã¨º HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ P"≥∞ áêÖÁæ<åfl~°∞.

D HÍ~°Ïxfl ™ê‰õΩQÍ K«∂Ñ≤ „Ñ¨Éèí∞ «fiO P"≥∞#∞ ÖˇHõÛ~°~ü L^ÀºQÆO #∞O_ç

`˘ÅyOzOk. P"≥∞ HÍ~°ºx~°fiÇ¨ÏÏ ^ŒHõ∆`«, ~å[H©Ü«∂Å Ñ¨@¡ QÆÅ J=QÍÇ¨Ï##∞

QÆ=∞xOz# =∞Ç¨`å‡QÍOnè Ñ¨~åÌ #∞ =ke „Ñ¨ «ºHõ∆ ~å[H©Ü«∂ÅÖ’H˜ ~å"åeûOkQÍ

ã¨fiÜ«∞OQÍ PÇ¨fixOKå~°∞. Éèí~°Î ‰õÄ_® QÍOnèr =∂@#∞ Q“~°qã¨∂Î P"≥∞#∞

„áÈ «ûÇ≤ÏOKå~°∞. JÑÊ\#∞O_ç P"≥∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ <åÜ«∞‰õΩ~åeQÍ ÑÅ∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞

x~°fiÇ≤ÏOz „Ñ¨*Ï Œ~°`Àáê@∞QÍ *ÏfÜ«∞ ™ê÷~Ú QÆ∞iÎOÑ¨Ù á⁄O^•~°∞.

ÉèÏ~° « Õâ◊O ã¨fi «O„ « Õâ◊OQÍ J= «iOKåHõ P"≥∞ JOkOz# `åºQÆ=∞Ü«∞

¿ã=Å‰õΩ QÆ∞iÎOÑÙQÍ ÉèÏ~° « „ÑÉèí∞ «fiO P"≥∞‰õΩ ™êfi «O„ «ºã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å ÃÑ#¬<£ =∞OE~°∞

KÕã≤Ok. „Ñ¨Éèí∞`åfikè<Õ`«Å∞ `«# Hõ$+≤x [˝Ñ≤ÎÜ«∞O^Œ∞OK«∞‰õΩ#flO^Œ∞‰õΩ Hõ$`«[˝`«Å∞

≥eÜ«∞*Ëã∂Î ÃÑ#¬<£#∞ x~åHõiOKå~°∞. D ãO Œ~°ƒùOQÍ P"≥∞ =∂\Ï¡_»∞ «∂, ™êfi «O„ «º

ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å ÃÑ#¬<£ ã‘fiHõi¿ãÎ Jk <å =∂ «$ Õâ◊ ÉèíHÎH˜ Ys Œ∞ Hõ\ì#@∞¡ HÍQÆÅ Œ∞

Jx „Ñ¨Hõ\ÕKå~°∞. P"≥∞ ‰õΩ@∞O|O Pi÷Hõ W|ƒO Œ∞Å#∞ Z Œ∞~˘¯O@∞#flÑ¨Ê\˜H©

ÃÑ#¬<£ ™œHõ~åºxfl u~°ã¨ iOKå~°∞.

1952Ö’ [iy# JÃãOc¡ ZxflHõÅÖ’ ã¨Ñ¶≤Ü«∂ J|∞ÌÖò "ål £ HÍO„ÔQãπ áêsì

\ÔH¯@∞ì q∂ Œ áÈ\©KÕâß~°∞. „Ñ¨[Å∞ P"≥∞#∞ ÔQeÑ≤Oz âßã¨#ã¨Éèí‰õΩ ÑÖáê~°∞. „Ñ¨*Ï

„ÑuxkèQÍ 1957 =~°‰õΩ P"≥∞ ÑxKÕâß~°∞. âßã#ãÉèí∞º~åeQÍ ~å„+ì Éèíq+º «∞Î x~å‡OÖ’

„Ñ¨=ÚY áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞.

ÑÖ_»∞ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ ‰õÄ_® *Ïu [#∞Å ¿ã=Ö’ QÆ_çÑ≤# ã¨Ñ¶≤Ü«∂ J|∞ÌÖò "ål £

`å<Õ À „Ñ¨*Ï¿ã= KÕã¨∞Î#fl@∞¡QÍ „Ñ¨Hõ\ÕK«∞HÀÖË Œ∞. `å#∞ „Ñ¨ ÕºHõOQÍ `åºQÍÅ∞

KÕã≤Ok Uq∞ÖË Œx, D QÆ_»¤ q∂ Œ Ñ¨Ù\ìÃÑiy #O Œ∞# QÆ_»¤ ~°∞O f~°∞Û‰õΩO@∞<åfl#x

q#„=∞Ñ¨Ó~°fiHõOQÍ ≥Å∞Ñ¨Ù‰õΩ<åfl~°∞.

(1905–)

231 232


[#K≥· «#º HÍ~°º„Hõ=∂Å x~°fiÇ¨ÏÖ’ k@ì

á¶êu=∂ ÉËQÆOÉèÏ~° « ™êfi «O„`À Œº=∞OÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ «=∞ ã¨Ç¨Ï[ Ñïq∞ «∞Å‰õΩ q∞Oz#

ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl JOkOKå~°∞. „a\©+π „ÑÉèí∞`åfixH =ºu~HõOQÍ „Ñ «ºHõ∆ HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’

áêÖÁæx H˘O^Œ~°∞ áÈ~å@~°OQÍ# J„QÆÉèÏQÍ# xe¿ãÎ =∞iH˘O^Œ~°∞ Ñ¨~ÀHõ∆OQÍ

*ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH˜ „H˜Ü«∂jÅHõ `À_®Ê@∞ xKåÛ~°∞. „Ñ¨ «ºHõ∆OQÍ áÈ~å@OÖ’ áêÖÁæ#fl

=∞Ç≤Ïà◊Å q=~åÅ∞ H˘O «Ö’ H˘O «QÍ<≥·<å JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ L<åfl~Ú. ZO Œ∞=Å¡#O>Ë

„ÑÉèí∞`åfiÅ∞, «=∞#∞ Zkiã∞Î#fl „Ñu XHõ i q=~åÅ#∞ ¿ãHõiOz, =ºHÎQÆ « iHÍ~°∞¤Å#∞

Éèí„ ŒÑ¨~°∞™êÎ~Ú. L Œº=∂Å‰õΩ, L Œº=∞HÍ~°∞Å‰õΩ Ñ¨~ÀHõ∆OQÍ À_®Ê@∞ #OkOz# "åi

QÆ∞iOz iHÍ~°∞¤Å Ñ¨~°OQÍ ã¨=∂Kå~°O ÅaèOKÕ J=HÍâßÅ∞ JO`«QÍ LO_»=Ù.

J@∞=O\˜ =º‰õΩÎÅ∞ ZO «\˜ `åºQÆ=∞Ü«∞ ¿ã=Å#∞ JOkOz<å, Q˘Ñ¨Ê ÉÏ èŒº «Å∞

x~°fiiÎOz<å PÜ«∂ q=~åÅ∞ QÆ∞ÑÎOQÍ<Õ LO_çáÈ`å~Ú. D q èŒOQÍ Ñ¨~ÀHõ∆OQÍ

*ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH˜ Z#ÖËx `À_®Ê@∞ JO ŒKÕã≤# =∞Ç≤Ïà◊ N=∞u á¶êu=∂ ÉËQÆO.

ÉËQÆO á¶êu=∂ ÑO*ÏÉò ~å¢ëêìxH K≥Ok# ™êfi «O„ «º ã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞. P"≥∞

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ÑÖ*ÏÉò ~åR âßY ã¨Éèí∞º~åÅ∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ ÅH∆ÍºÅ#∞ „Ñ¨[Å‰õΩ

q=iOz L^Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å "≥·Ñ¨Ù "åix PHõi¬Oz L^Œº=∞OÖ’ K«∞~°∞‰õΩQÍ

áêÖÁæ<Õ@∞ìQÍ KÕÜ«∞@OÖ’ P"≥∞ k@ìQÍ MÏºuQÆ_çOKå~°∞. D qt+ì «#∞ QÆ=∞xOz#

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ <Õ «Å∞ „Ñ¨ ÕºHõOQÍ [#K≥· «#º HÍ~°º„Hõ=∂Å ÉÏ èŒº «Å#∞ P"≥∞‰õΩ

JÑÊyOKå~°∞.

ÉËQÆO á¶êu=∂ 1939 #∞O_ç 1940 =~°‰õΩ ÑÖ*ÏÉò ~åR=∞O`å Ñ¨~°º\˜ã¨∂Î

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ ÅH∆ÍºÅ#∞, ã¨fi~å[ºO ™êkèOKåeû# J=ã¨~åxfl „Ñ¨[Å‰õΩ q=iã¨∂Î,

„a\©+π =ºu~Hõ áÈ~å@OÖ’ „Ñ[Å#∞ HÍ~Àº#∞‡Y∞Å#∞ KÕÜ«∞@OÖ’ JkfifÜ«∞ „ÑuÉèí#∞

Hõ#Ñ¨~åÛ~°∞. P"≥∞ PHõ~°¬©Ü«∞"≥∞ÿ# q„QÆÇ¨ÏO, PHõ@∞ì‰õΩ<Õ =ºH˜Î`«fiO`À „Ñ¨[Å#∞

«#"≥·Ñ¨Ù‰õΩ W>Ëì uÑ¨C‰õΩ<Õ"å~°∞. q+¨Ü«∞ q=~°, „Ñ¨ «º~°∞÷úÅ "å Œ##∞ uÑ≤ÊH˘_»∞ «∂

™êyOKÕ ãÖ"å ŒO, „Ñ¨ «º~°∞÷úÅ#∞ ã¨Ç≤Ï «O ã¨"≥∂‡Ç≤Ï «∞Å#∞ KÕÜ«∞@O P"≥∞ qt+ì «.

ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ P ÕâßÅ "Õ∞~°‰õΩ ~å¢+ìOÖ’ ÑÅ∞ ãÉèíÅ#∞, ã=∂"ÕâßÅ#∞

P"≥∞ „ÑüÉèÏ=O «OQÍ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. ã¨fiÜ«∞OQÍ P"≥∞ =∞Oz =HõÎ HÍ=@O`À „Ñ¨[Å

#∞ ÕÌtOz „ÑãOyã∂Î, „Ñu XHõ iÖ’ ãfi~å[º HÍOHõ∆#∞ ~°yeOKå~°∞. ãfi~å[º ™ê èŒ<å

=∂~°æOÖ’ èŒ#=∂# „áêÏÅ#∞ JiÊOKÕO Œ∞‰õΩ „Ñ[Å#∞ ã#fl ŒÌO KÕâß~°∞. ™êfi «O„ «º

ãÖ„QÍ=∞ áÈ~å@Ü≥∂ èŒ∞Å#∞ ã¨q∂HõiOK«@O, x| Œú « QÆÅ L Œº=∞HÍ~°∞Å#∞ ZOÑ≤Hõ

KÕÜ«∞@OÖ’ k@ìQÍ P"≥∞ *ÏfÜ«∞ <åÜ«∞‰õΩÅ „Ñ¨â◊Oã¨Å∞ á⁄O^•~°∞.

P ~ÀAÖ’¡ L Œº=∞HÍ~°∞Å q∂ Œ „a\©+π QÆ∂_è»Kåi Œà◊O ZÅ¡Ñ¨C_»∂ f„=

xÑ¶∂ LOKÕk. „a\©+π áÈbã¨∞Å∞ ZO « J„Ñ¨=∞ «ÎOQÍ L<åfl "åi Hõ#∞flQÆÑ≤Ê P"≥∞ «#

HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ x~åÑ¶∂@OQÍ ™êyOKå~°∞. *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ P ÕâßÅ "Õ∞~°‰õΩ ÑO*ÏÉò

âßY JÑ¨ÊyOz# ÉÏ èŒº «Åxfl\˜h KåHõK«HõºOQÍ x~°fiÇ≤ÏOz# á¶êu=∂ ÉËQÆO rq «

qâıëêÅ∞ K«i„ «Ñ¨Ù@ÅÖ’ ã¨=∞„QÆOQÍ xH∆ÑÎO HÍÖËHõáÈÜ«∂~Ú.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ <åÜ«∞‰õΩÅ ãÖÉèÏ+¨ÅÖ’x „Ñ¨™êÎ=#Å∞, <Õ «Å∞ Ñ¨~°ã¨Ê~°O

~åã¨∞‰õΩ#fl ÖËYÅÖ’ ^˘i¡# "åHÍºÅ∞, P"≥∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ`À ÑïK«Ü«∞O L#fl =∂r

~å[ºã¨Éèí ã¨Éèí∞ºÅ∞ _®Hõì~ü Ç¨Ï+‘O H˜ •fiÜü∞ ÖÏO\˜ ÃÑ ŒÌÅ∞ "≥Å¡_çOz# q=~åÅ ^•fi~å

=∂„ «"Õ∞ á¶êu=∂ ÉËQÆO „Ñ¨â◊Oã¨hÜ«∞ áê„ «‰õΩ ãÖ|OkèOz# qâıëêÅ∞ #"≥∂ Œ∞

HÍQÆeQÍ~Ú.

233 234


WO_çÜ«∞<£ Ü« xÜ«∞<£Ö’ <≥·*ÏO qb#O HÀi#

#Ñ¶‘ãπ PÜÕ∞ëê ÉËQÆOÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ „Ñ¨*ÏhHõO Ñ¨~ÀHõ∆OQÍ „Ñ¨ «ºHõ∆OQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞.

áêÅHõ Ñ¨H∆ÍÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ „Ñ¨ «ºHõ∆ HÍ~åºK«~°‰õΩ ky# "åiH˜ Ñ¨Å∞~°HÍÅ tHõ∆Å∞

„ÑüÑ¶ÅOQÍ ÅaèOKå~Ú. "åi q=~åÅ∞ JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO@∞<åfl~Ú. Ñ¨~ÀHõ∆OQÍ

*ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH˜ ã¨Ç¨Ü«∞ ã¨Ç¨ÏHÍ~åÅ∞ JOkOz áÈbã¨∞Å z\ÏìÅ‰õΩ ZHõ ‰õΩO_®

LO_çáÈ~Ú# ≥Å∞QÆ∞ P_»Ñ¨_»∞K«∞Å∞ ZO Œ~À L<åfl~°∞. P «Å∞¡Å `åºQÍÅ∞ ZO «

âß¡Ñ¶∞hÜ«∞"≥∞ÿ#"≥·<å Jq JHõ∆~°~°∂ÑÖ èŒiOK«HõáÈ=@O`À „Ñ¨[Å‰õΩ JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’

ÖË‰õΩO_® áÈÜ«∂~Ú.

„Ñ¨ «ºHõ∆ áÈ~°∞Ö’ tHõ∆Å‰õΩ QÆ∞Ô~·#"åi q=~åÅ∞ áÈbã¨∞Å iHÍ~°∞¤ÅÖ’ xH∆ÑÎ"≥∞ÿ

L#flO Œ∞# H˘O «Ö’ H˘O « ã=∂Kå~°O ÅÉèíºO J=Ù «∞Ok. D "Õ∞~°‰õΩ áÈbã∞ iHÍ~°∞¤Å

P è•~°OQÍ «Ü«∂Ô~·# „QÆO ä•ÅÖ’ ™ê÷#O á⁄Ok# PO„ èŒ„Ñ¨ Õâò ~å¢ëêìxH˜ K≥Ok#

=∞Ç≤ÏàÏ Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞ N=∞u #Ñ¶‘<£ PÜÕ∞ëê ÉËQÆO.

PO„ èŒ„Ñ¨ Õâò „Ñ¨ã¨∞Î « ~åR ~å[ è•x ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £‰õΩ K≥Ok# [<åÉò Ç¨Ïq∂ £

PbMÏ<£ ‰õΩ=∂Ô~Î PÜÕ∞ëê ÉËQÆO. «O„_ç *ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ`À „Ñ¨ÉèÏq «∞~åÖ·# PÜÕ∞ëê

ÉËQÆO ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ HO„ ŒOQÍ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. ã¨fi «O„ « ÉèÏ~° « Õâ◊O

J= «iOKåHõ WO_çÜ«∞<£ Ü« xÜ«∞<£Ö’ KÕ~°_®xH x~åHõiOz# <≥·*ÏO ãO™ê÷<ånèâ◊√Å

Ñ¨@¡ #Ñ¶‘ãπ PÜÕ∞ëê ÉËQÆO x~°ã¨# =ºHõÎOKÕâß~°∞. x*ÏO ãÖ™ê÷#O ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’

qb#O HÍ"åÅx, <≥·*ÏO ãO™ê÷#OÖ’x "åã∞ÅO`å ÉèÏ~° « Õâ◊ áœ~°∞Å∞QÍ ÑiQÆOK«

|_®Åx P"≥∞ PHÍOH∆OKå~°∞.

D PHÍOHõ∆‰õΩ aè#flOQÍ x*ÏO ãÖ™ê÷<ånèâ◊√Å∞, PÜ«∞# =∞ ŒÌ «∞^•~°∞Å∞

=º=ÇÏiOK«@O`À „Ñ[Å∞ x~°ã# =ºHõÎOKÕâß~°∞. D x~°ã#Å∞ „Ñ Œ~°≈#Å∞QÍ =∂~å~Ú.

D =ºuˆ~Hõ „Ñ¨^Œ~°≈#Å Ñ¨@¡ P„QÆÇ≤ÏOz# x*ÏO „Ñ¨Éèí∞`«fiO „Ñ¨^Œ~°≈#HÍ~°∞Å#∞

x~°ƒOkèOzOk. JÔ~ã¨∞ìÅ Ñ¨~°fiO ™êyOzOk.

D JÔ~ã¨∞ìÅÖ’ ÉèÏQÆOQÍ PÜÕ∞ëê ÉËQÆO ‰õÄ_® *·Å∞ áêÅÜ«∂º~°∞. P"≥∞#∞

1948, 16# JÔ~ã¨∞ì KÕâß~°∞. ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ ÃãO„@Öò *·Å∞Ö’ x~°ƒOkèOKå~°∞. P

JÔ~ã¨∞ìÅ∞ P"≥∞#∞ J è≥·~°ºÑ¨~°ÛÖË Œ∞. *·Å∞ #∞O_ç q_»∞ ŒÅ «~°∞"å « ‰õÄ_® P"≥∞ ÅHõ∆º

™ê èŒ# Ñ¨@¡ x| Œú « À ™êQÍ~°∞. z=~°‰õΩ WO_çÜ«∞<£ Ü« xÜ«∞<£Ö’ <≥·*ÏO ãÖ™ê÷#O

qb#"≥∞ÿOk.

P Ü≥∂ èŒ∞~åe ÑÓiÎ q=~åÅ∞ ≥eÜ«∞ÖË Œ∞. PO„ èŒ„Ñ Õâò „ÑÉèí∞ «fiO P èŒfi~°ºOÖ’

_®Hõì~ü ã¨~Àlx Ô~QÍx ãÖáê ŒHõ «fiOÖ’ ~°∂á⁄OkOz# Who's who of Freedom

Struggle in Andhra Pradesh? ãÖÑ¨Ù\ÏÅÖ’ ™ê÷#O á⁄O ŒQÆey# UÔH·Hõ =Úã≤¡O

=∞Ç≤Ïà◊ PÜÕ∞ëê ÉËQÆO HÍ=@O qâı+Ö. P „QÆO äŒŒOÖ’ P"≥∞ JÔ~ã¨∞ì‰õΩ ãÖ|OkèOz#

q=~åÅ#∞, H˘kÌáê\˜ =ºHÎQÆ « qâıëêÅ#∞ ¿Ñ~˘¯#@O`À P =∂„ «"≥∞ÿ<å P"≥∞ QÆ∞iOz

≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ J=HÍâ◊O HõeæOk.

áêÅ‰õΩÅ∞ „Ñ[Å‰õΩ =ºu~HõOQÍ J<åºÜ«∂Å‰õΩ, J„Hõ=∂Å‰õΩ áêÅÊ_»∞ «∂ xÜ«∞O «ÖÏ¡=º=Ç¨Ïiã¨∞ÎO>Ë,[#ã¨=Ú^•Ü«∂Åhfl UHõ"≥∞ÿ xÜ«∞O «$ «fiâ◊‰õΩÎÅ q∂ Œ q~°∞K«∞‰õΩÑ¨_®e...q<åâ◊# =∂~°æO #∞O_ç =∞Oz =∂~°æO "≥·Ñ¨Ù‰õΩ áêÅHõ=~åæÅ∞ =∞àı§O «=~°‰õΩ L Œº=∂Å∞ L èŒ$ «OQÍ ™êQÍe. JOu=∞OQÍ „Ñ¨[Å∞ q[Ü«∞O ™êkè™êÎ~°∞...=∞# =∂ «$Éèí∂q∞ Éèíq+¨º «∞Î Œ$ëêìº, =∞# Q“~°"åxfl HÍáê_ÕO Œ∞‰õΩ D QÆ_»¤q∂k„Ñü Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡O D<å_»∞ Éèí∞[O Éèí∞[O HõeÑ≤ áÈ~å_®eû# ÉÏ èŒº « LOk. –ÉËQÆO *ÏÑ¶~ü Jb MÏ<£

235 236


≥ÅOQÍ áÈ~°∞Ö’ Hõ=¸ºxã¨∞ì Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞

[=∂Å∞hfl™ê ÉÏl*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ñ"ÕtOz « •fi~å „a\©+~°¡ |O èŒ<åÅ #∞O_ç q=ÚHÎ HÀãO

áÈ~å@O =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_® q=ÚHÎ áÈ~å\ÏÅ ã∂ÊùiÎ À ã=∞`å–=∞=∞ «Å =º=ã÷Å#∞

™ê÷Ñ≤Oz *Ïu [#∞Å‰õΩ L «Î"≥∂ «Î=∞ =º=ã÷#∞ JOkOKåÅ#fl ÅHõ∆ºO`À =ÚO Œ∞‰õΩ

™êy# =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ZO Œ~À. P „Hõ=∞OÖ’ WO_çÜ«∞<£ Ü« xÜ«∞<£Ö’ <≥·*ÏO qb#O

HÀ~°∞ «∂ ™êy# L Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#@"Õ∞ HÍ‰õΩO_® P «~°∞"å « ™êy# ≥ÅOQÍ

™êÜ«Ú èŒ áÈ~å@ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ „Ñ¨[Å Ñ¨Hõ∆O =Ç≤ÏOz áÈ~°∞ÉÏ@# #_çz# =∞Ç≤ÏàÏ

L Œº=∞HÍ~°∞ÅÖ’ [=∂Å∞hfl™ê ÉÏl XHõ~°∞.

[=∂Å∞hfl™ê 1915 „áêO «OÖ’ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞ ãO™ê÷#OÖ’ [x‡OKå~°∞. P"≥∞

«e¡ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞‰õΩ K≥Ok#"å~°∞ HÍQÍ «O„_çk L «Î~° „Ñ¨ Õâò ~å„+ìO. PÜ«∞# <≥·*ÏO

ãO™ê÷#OÖ’ <åºÜ«∂kèHÍiQÍ ÑxKÕâß~°∞. ‰õΩ@∞O|OÖ’x ÃÑ ŒÌÅ∞ PKå~° ãO„Ñ^•Ü«∂Å

Ñ¨@¡ J#∞~°‰õΩÎÖ·#Ñ¨Ê\˜H˜ «e¡ «O„_»∞Å∞ =∂„ «O L^•~° ã¨fiÉèÏ=ÙÅ∞. «e¡ «O„_»∞Å∞

z#fl<å\˜ #∞O_Õ «=∞ Ñ≤Å¡Å‰õΩ «y#O « ¿ãfiK«Ûù HõeÊOKå~°∞. „Ñ¨ è•#OQÍ «O„_ç #∞Oz

ÅaèOz# ¿ãfiK«Ûù Ñ¶e «OQÍ z#fl «#OÖ’<Õ [=∂Å∞hfl™ê‰õΩ ãfi «O„ « ÉèÏ=#Å Àáê@∞QÍ

*ÏfÜ«∞ ÉèÏ=#Å∞ JÅ=_®¤~Ú.

Ñ¨ Œ=¸_»∞ ãÖ= «û~åÅ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’<Õ P"≥∞ ' xQÍ~ü — Ñ¨„uHõ#∞ K« Œ=@O

P~°OaèOKå~°∞. ÅHÀfl‰õΩ K≥Ok# xÜ«∂*ò Ñ¶ ÕÑ¨Ói ãÖáê ŒHõ «fiOÖ’ xQÍ~ü Ñ¨„uHõ

=KÕÛk. P Ñ¨„uHõ, KèåO Œã¨ åfixH˜, =∞ «=∞ø_è®ºxH˜, =¸_è»#=∞‡HÍÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ

áÈ~å_»@"Õ∞ HÍ‰õΩO_® ™êfi «O„ «ºO, ™ê„=∂[º"å Œ =ºuˆ~Hõ ÅH∆Íºxfl =ÚO Œ∞‰õΩ fã¨∞Hõ

áÈ=_®xH˜ Hõ$+≤KÕã≤Ok. JO Œ∞=Å¡ ~¸ Ñ¨„uHõ J «ºO « „Ñ¨=∂ ŒHõ~°"≥∞ÿ# Œx <≥·*ÏO

„ÑÉèí∞ «fiO ÉèÏqOz ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞ ãO™ê÷#OÖ’H •x „Ñ"Õâßxfl x¿+kèOzOk. (ÃÇ·Ï Œ~å

ÉÏ Œ∞ ãÖ™ê÷#OÖ’ ~å[H©Ü«∞ K≥· «#ºO, q^•ºi÷–Ü«Ú=[#∞Å áê„ « (1938–1956),

Zãπ.ZO.["å £ ~°lfi, qâßÖÏO„ èŒ Ñä¡+≤OQ∑ Ç¨Ï∫ãπ, q[Ü«∞"å_», 1985, ¿Ñl.25).

x¿+k « xQÍ~ü Ñ„uHõ „ÑÉèÏ=O =Å# =∞ «Ñ~°"≥∞ÿ# KèåO Œ™êÅ‰õΩ =ºu~HõOQÍ,

„a\©+¨~°¡ q∞„`«∞_çQÍ =∂i# <≥·*ÏO ãÖ™ê÷<ånèâ◊√_çfl x~°tã¨∂Î [=∂Å∞hfl™ê

L^Œºq∞OKå~°∞. P"≥∞ Jaè„áêÜ«∂Å ã≤÷~°`åfixH˜ ‰õΩ@∞O| "å`å=~°O ‰õÄ_®

`˘_»Ê_çOk. =∞`« ãÖ|O^èŒ"≥∞ÿ# H˘xfl PKå~° ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂Å q+¨Ü«∞OÖ’ ‰õÄ_®

ã¨=∞HÍb# ã¨=∂[O Jaè„áêÜ«∂Å‰õΩ aè#flOQÍ „Ñ¨=iÎOK«@O =Å# [=∂Å∞hfl™ê

ã¨fi[#∞Å #∞O_ç KåÖÏ WHõ @¡#∞ Z Œ∞~˘¯<åfl~°∞. D q+¨Ü«∂xfl „Ñ¨™êÎqã¨∂Î, =∞=∞‡efl

HÍÑ¶≤~°¡<Õ"åà◊√§. =∞ «„^ÀÇ¨ïÅx Ñ≤eKÕ"åà◊§x [=∂Å∞hfl™ê ã¨fiÜ«∞OQÍ K≥Ñ¨C‰õΩ<åfl~°∞.

D "Õ∞~°‰õΩ ãfi «O„ « ÉèÏ"åÅ`À L Œºq∞ã∞Î#fl P ‰õΩ@∞O| ãÉèí∞ºÅ Ñ ŒÌ «∞Å∞ ãiHÍ ŒO@∂

|O èŒ∞=ÙÅ∞ ZO «QÍ K≥Ñ≤Ê<å P ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅ∞ «=∞ ≥·# =∂~°æOÖ’ =ÚO Œ∞‰õΩ

™êQÍ~°∞. `˘e^Œâ◊Ö’ „a\©+¨~°¡‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ *ÏfÜ≥∂^ŒºO Ñ¨@¡ "≥ÚQÆ∞æ K«∂Ñ≤#

[=∂Å∞hfl™ê z=i=~°‰õΩ P áÈ~°∞ÉÏ@# #_»=@"Õ∞ HÍ‰õΩO_® Hõ=¸ºxã¨∞ìQÍ «#

áÈ~å@ Ñïkèx =∞iO «QÍ q„ãÎ$ « Ñ¨~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞.

ã¨fi`«O„`« PÖ’K«#Å∞, L^•~° ã¨fiÉèÏ=O QÆÅ ‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡Oz, P

"å`å=~°OÖ’ Zky# [=∂Å∞hfl™ê q"åÇÏO ãO‰õΩz « PÖ’K«#Å∞ QÆÅ ‰õΩ@∞O|OÖ’

[iyOk. P HÍ~°OQÍ J «Î"åiO\ "å`å=~°O`À JÅ"å@∞ Ñ_ÕO Œ∞‰õΩ ˘e Œâ◊Ö’

P"≥∞ KåÖÏ W|ƒO Œ∞Å∞ Ñ¨_®¤~°∞. D q+¨Ü«∂xfl P"≥∞ q=iã¨∂Î =∂ J «Î"åiÅ∞¡

KåÖÏ "≥#∞Hõ|_»¤ ‰õΩ@∞O|O. "≥Ú Œ\’¡¡ KåÖÏ ÉÏ èŒ"Õ¿ãk. Hõ+ìOQÍ JxÑ≤OKÕk. <Õ#∞

H˘O « ãïÑ¨ÙK«∞ÛHÀ"åeû =KÕÛk...##∞fl XHõ ãÖ= «û~°O ^•HÍ =∂ "åà◊√§ =∂ J=∞‡

237 238


WO\˜H˜ áÈx=fiÖË Œ∞. =∂ <å#fl ##∞fl WO\˜H˜ fã¨∞ÔHà◊√§ «∞O_Õ"å_»∞. <å Éèí~°Î J#fl,

J «x ÉèÏ~°º KåÖÏ ãÖ‰õΩz « ã¨fiÉèÏ=O HõÅ"å~°∞. Z=sfl |Ü«∞@‰õΩ "≥à◊§xKÕÛ"å~°∞

HÍ~°∞. =¸_»∞ ãÖ=`«û~åÅ∞ <Õ#∞ XHõ ‰õΩ@∞O| „ã‘ÎQÍ<Õ L<åfl#∞– ‰õΩ@∞ìÑ¨x

<Õ~°∞Û‰õΩ<åfl#∞. WO\’¡ Hõ>Ëìã≤#@∞ìO_Õk HÍx <å‰õΩ#fl H˘xfl Jaè„áêÜ«∂Å#∞ =∂„ «O

<Õ#∞ •K«ÖË Œ∞. ÑÙãÎHÍÅ∞ K«k"Õ •xfl HÍx Z^À ã~°∞Ì‰õΩáÈÜÕ∞^•xfl–‰õΩ@∞O| rq «OÖ’.

«~åfi « "Õ∞O "Õ~ WÅ∞¡ L™ê‡<£Ñ¨Ù~å Hõ>ìÅ =∞O_ç ŒQÆæ~° fã¨∞‰õΩ<åflO. <å H˘_»∞HõÑ¨C_»∞

=¸_Õà◊§"å_»∞. ÃãÅ=ÙÖ’¡ =∂ <å#fl ŒQÆæ~°‰õΩ "≥à◊√§ «∞O_Õ •xfl. Jk =∂ J «ÎQÍiO\’¡

W+ìO LO_Õk HÍ Œ∞. J@∞=O\˜ „Ñü‰õÄÅ "å`å=~°OÖ’ ‰õÄ_® P"≥∞ «# z#fl<å\˜

ãfi «O„ « ÉèÏ=#Å#∞ = Œ∞Å∞HÀÖË Œ∞. P «~°∞"åu HÍÅOÖ’ J «Î"åiO\ "å`å=~°OÖ’

H˘O « =∂~°∞Ê =zÛOk. P =∂~°∞ÊÅ`À `å`å¯eHõOQÍ ≥~°Ñ¨_ç# HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞

=∞iO « L`åûÇ¨ÏO`À [=∂Å∞hfl™ê P~°OaèOKå~°∞.

z#fl`«#OÖ’<Õ *ÏfÜ≥∂^ŒŒºO Ñ¨@¡ PHõi¬`«∞~åÖˇ·# [=∂Å∞hfl™ê ã¨fi^Õj

L Œº=∞OÖ’ K«∞~°∞‰õΩQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞. D q+¨Ü«∂xfl P"≥∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ „Ñ¨™êÎqã¨∂Î,

ãfi Õj L Œº=∞O ‰õÄ_® =∞=∞‡efl „ÑÉèÏq «O KÕã≤Ok. <Õ#∞ ãfi Õj |@ìÅ<Õ Hõ@∞ì‰õΩ<Õk.

(=∞#‰õΩ ≥eÜ«∞x =∞# K«i„ « ó ¿Ñl.173) Jx J<åfl~°∞. P ã=∞Ü«∞OÖ’ [=∂Å∞hfl™ê

‰õΩ@∞O|O q∂ Œ ™êfi «O„ «ºã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞_»∞, „Ñ¨ã≤ Œú Hõq =∞øÖÏ<å Ç¨Ï„ã¨ ü "≥∂Ç¨Ïx

„Ñ¨ÉèÏ=O LOk. P"≥∞ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ PÜ«∞# ŒQÆæ~° |O èŒ∞=Ù.ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞ =zÛ

=∞ÖË¡Ñë¡ =∞ã‘^Œ∞ =^ŒÌ PÜ«∞# H˘xfl ãÖ=`«û~åÅ∞ L<åfl~°x, PÜ«∞#‰õΩ `«=∞

‰õΩ@∞O|O`À ã¨xflÇ≤Ï « |O èŒ∞ «fi ãÖ|O è•Å∞<åflÜ«∞x [=∂Å∞hfl™ê K≥Ñ¨C‰õΩ<åfl~°∞.

=∞øÖÏ<å "≥∂Ç¨x KåÖÏ K«∞~°∞ÔH·# ã¨fi Õj L Œº=∞HÍ~°∞_»∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ PÜ«∞#

„a\©+~°¡‰õΩ =ºu~HõOQÍ áÈ~å_»∞ «∂ ÑÅ∞=∂~°∞¡ *·à◊§áêÅÜ«∂º~°∞. PÜ«∞##∞ ãÇÏK«~°∞Å∞

' ÃÑ¶·~ü „ÉÏO_£ — QÍ ÑïQÆÕKÕ"å~°∞. J@∞=O\˜ Ü≥∂ èŒ∞x`À U~°Ê_ç# ÑïK«Ü«∞O

[=∂Å∞hfl™ê ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅ#∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O, ã¨fi Õj L Œº=∞O, ™ê„=∂[º"å Œ

=ºuˆ~Hõ L Œº=∂Å kâ◊QÍ #_çÑ≤OKå~Ú.

P HÍ~°OQÍ [=∂Å∞hfl™ê *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ K«∞~°∞‰õΩQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞.

J~Ú#Ñ¨Ê\˜H˜ KÕÜ«∂eû#O`«QÍ KÕÜ«∞ÖË^Œx P"≥∞ K≥Ñ¨C‰õΩ<åfl~°∞. D q+¨Ü«∂xfl

„Ñ¨™êÎqã¨∂Î, "≥Ú Œ\˜flOz *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ =ÙO_Õ"åà◊§O. "Õ∞"Õ∞O KÕÜ«∞_»O ÖË Œx

ZÑ¨C_»∂ JxÊOKÕk. "Õ∞=Ú J[O`åÖ’ =Ù#flÑ¨C_»∞ =ÚÇ¨Ï=∞‡ £ Jb, PÜ«∞# ÉèÏ~°º

JHõ _çH˘KåÛ~°x ≥eã≤Ok. "Õ∞=Ú, JYÎ~ü (™È Œ~°∞_»∞) =∂ ÃÑ ŒÌ <å#fl =∂ áêÔH\ò

=∞h –15, 20 ~°∂áêÜ«∞Å∞ [=∞KÕã≤ ÉËQÆO =ÚÇ¨Ï=∞‡^£ JbH˜ WKåÛO, Jx

K≥ÑC‰õΩ<åfl~°∞. (=∞#‰õΩ ≥eÜ«∞x =∞# K«i„ « ( ≥ÅOQÍÏ Ô~· åOQÆáÈ~å@OÖ’ „ã‘ÎÅ∞–XHõ

ã¨r= K«i„ «), „ã‘Î â◊HÎ ãÖÑ¶∞@#, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £, 1986, ¿Ñl.175).

P<å_»∞ x*ÏO ãÖ™ê÷#OÖ’ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ ÉèÏ"åÅ∞ =ºHõÎO KÕÜ«∞@O HÍ Œ∞

HõhãO =∞#ã∞ûÖ’ LO_»@O ‰õÄ_® ÃÑ ŒÌ JÑ~å èŒOQÍ ÉèÏqã∞Î#fl ÉèíÜ«∂#Hõ "å`å=~°O.

ãfi «O„ « PÖ’K«#Å∞ Hõey LO_»@"Õ∞ KåÖÏ ÃÑ ŒÌ <Õ~°O. P "å`å=~°OÖ’ [=∂Å∞hfl™ê

ã¨fi «O„ « ÉèÏ=#Å∞ Hõey LO_»@"Õ∞ HÍ‰õΩO_® ã¨fi Õj L Œº=∞OÖ’ PK«~°Ï «‡HõOQÍ

áêÖÁæ#@O *ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH Pi÷HõOQÍ À_»Ê@O KåÖÏ „Ñ=∂ ŒHõ~°"≥∞ÿ# „ÑÜ«∞ «flO.

J@∞=O\˜ ™êÇ¨Ï™êxfl [=∂Å∞hfl™ê „Ñ¨^Œi≈OKå~°∞. *ÏfÜ≥∂^Œº=∞ xkèH˜ z#fl

=Ü«∞ã∞ûÖ’<Õ «# áêÔH\ò =∞hx JO ŒKÕã≤ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞ HÍ=@O

qâı+O.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl [=∂Å∞hfl™ê ÉÏl P «~°∞"å « ãO «iOK«∞‰õΩ#fl

Hõ=¸ºxã∞ì ÉèÏ"åÅ HÍ~°OQÍ Hfi\ò WO_çÜ«∂ L Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#ÖË Œ∞. D q+Ü«∂xfl

„Ñ¨™êÎqã¨∂Î, H˜fi\ò WO_çÜ«∂ L^Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#ÖË^Œ∞. HÍx P L^Œº=∞O Ñ¨@¡,

L Œº=∞HÍ~°∞Å Ñ¨@¡ ™ê#∞Éèí∂u LO_Õ Œx, J"≥∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ K≥Ñ¨C‰õΩ<åfl~°∞. J<å_»∞

ÉÏl ‰õΩ@∞O|O QÍOnè HõO>Ë ã¨∞ÉÏ+π K«O„É’ã¨∞ Jaè„áêÜ«∂Å`À UH©ÉèíqOKå~°∞. D

q+¨Ü«∂xfl ‰õÄ_® J"≥∞ ã¨Ê+ìOKÕã¨∂Î QÍOnè HõO>ˇ <≥„Ç¨ <Õ W+ìÑ¨_Õ"åà◊§O. ã¨∞ÉèÏãπ

É’ãπ HÍO„ÔQãπ #∞Oz f¿ãã≤#Ñ¨Ù_»∞ =∂‰õΩ KåÖÏ HÀÑÖ, ÉÏ èŒ HõeyOk J<åfl~°∞.

(=∞#‰õΩ ≥eÜ«∞x =∞# K«i„ « ó ¿Ñl.175).

[=∂Å∞hfl™ê‰õΩ z#fl «#OÖ’ ãÔ~·# áê~î°âßÅÖ’ q Œº ÅaèOK«ÖË Œ∞. J~Ú<å

P «~°∞"åu HÍÅOÖ’ ã¨fiÜ«∞OQÍ „â◊q∞Oz L~°∂Ì, POQÆ¡ ÉèÏ+¨Å#∞ J"≥∞ <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞.

P q èŒOQÍ ãÖáêkOK«∞‰õΩ#fl ÉÏëê Ñï*Ï˝#O`À K≥Ö¡Å∞ ~°lÜ«∂ ÉËQÆO`À HõÅã≤

™êÇ≤Ï «º ã=∂"ÕâßÅ‰õΩ ÇÏ[~°Ü«∂º~°∞. P „Hõ=∞OÖ’ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞ #QÆ~°OÖ’x =∞ÅH±¿Ñ@

Ö’QÆÅ «=∞ QÆ$Ç¨xfl ™êÇ≤Ï «ºHÍ~°∞Å ‰õÄ_»eQÍ =∂~åÛ~°∞. P"≥∞ ' |*ˇ‡ ZÇ¨ÏÉÏÉò —

239 240


¿Ñ~°∞`À ™êÇ≤Ïf q∞„ «∞Å ãÖÑ¶∞O U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. P ãÖÑ¶∞O P èŒfi~°ºOÖ’ "åi

WO@ ™êÇ≤Ïf ã¨=∂"ÕâßÅ∞, K«~°ÛÅ∞, QÀ+¨µªÅ∞ [iáê~°∞. P ã¨=∂"ÕâßÅÖ’ Ñ¨Å∞=Ù~°∞

Ü«Ú= ~°K«~Ú «Å∞–Hõ=ÙÅ∞ áêÖÁæ<Õ"å~°∞. P ã¨ «ûOQÆOÖ’ ™êÇ≤Ï «º K«~°ÛÅ‰õΩ =∂„ «"Õ∞

Ñïq∞ «O HÍ‰õΩO_® „Ñ¨[Å ã¨=∞ã¨ºÅ QÆ∞iOz, *ÏfÜ≥∂ ŒŒº=∞O QÆ∞iOz, ™ê=∞º"å Œ

ÉèÏ"åÅ QÆ∞iOz, Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsì QÆ∞iOz, J¿ÇÏ «∞‰õΩ PKå~°ãÖ„Ñ¨ •Ü«∂Å q∂ Œ

q„â◊√Î «OQÍ K«~°ÛÅ∞ ™êˆQq. P K«~°ÛÅÖ’ [=∂Å∞hfl™ê «# ™È Œi ~°lÜ«∂ =∂„ «"Õ∞

HÍ‰õΩO_® P"≥∞ J#fl Œ=Ú‡Å∞ ‰õÄ_® ÉèÏQÆ™êfi=∞ºÅÜÕ∞º"å~°∞.

P HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ ÉèÏQÆOQÍ U~°Ê_ç# ÉèÏ"åÅ =¸ÅOQÍ Ñ¨~å~Ú áêÅ‰õΩÅ

ÃÑ «Î#O #∞O_ç =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_® =∞ «=∞ø_è»ºO, KèåO ŒãÖ ÉèÏ"åÅ #∞O_ç ‰õÄ_®

„Ñ¨[Å∞ q=ÚHÎ HÍ"åÅx P"≥∞ PtOKå~°∞. W™ê¡O =∞ «O „Ñ¨É’kèOz# =∞øeHõ è•i‡Hõ

ã¨∂„`åÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ qq^èŒ P¿ÇÏ`«∞Hõ Hõ~°‡HÍO_»Å∞ ã¨fi=∞`«ã¨∞÷ÅÖ’x PKå~°

ãO„Ñ^•Ü«∂ÅÖ’ KÀ@∞ KÕã∞‰õΩ<åflÜ«∞x P"≥∞ Jaè„áêÜ«∞Ñ_®¤~°∞. J@∞=O\ P¿ÇÏ «∞‰õ

ãÖ„Ñ¨ •Ü«∂Å#∞ P"≥∞ x~åHõiOKå~°∞. P q"å^•ã¨Ê Œ q+¨Ü«∂Å q∂ Œ K«~°ÛÅ∞

[iáê~°∞. =ÚÇ¨Ï=∞‡^£ „Ñ¨=HõÎ Ñ¨Ù\˜ì# ~ÀA ÑÖ_»∞QÆ#∞ (q∞ÖÏ^£– ÜÕ∞–#a)

Ñ¨Ù~°ã¨ iOK«∞‰õΩx K«~åÛ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. P ãÖ Œ~°ƒùOQÍ W™ê¡O =∞ «O

Ü≥ÚHõ x["≥∞ÿ# ™ê~åOâ◊O q=iã∂Î, H˘O « =∞Ok =Úã≤¡OÅ∞ J#∞ãiã∞Î#fl J¿ÇÏ «∞‰õ

Hõ~°‡HÍO_»Å QÆ∞iOz K«iÛOz, ¿ÇÏ`«∞|^ŒÌO HÍx J<åKå~° ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂Å#∞

u~°ã¨ iOKåeûOkQÍ „Ñ¨[Å#∞ HÀ~å~°∞. P HÍÅOÖ’ J=∞Å∞Ö’ L#fl Ñ¨~åÌ Ñ¨ ŒÌux

u~°ã¨ iOKå~°∞. P u~°™ê¯~°O ã¨fi[#∞Å P„QÆÇ¨xH˜ HÍ~°"≥∞ÿ#Ñ¨Ê\˜H˜ [=∂Å∞hfl™ê

ÖˇHõ KÕÜ«∞ÖË Œ∞. P„QÆÇ≤ÏOz# ã¨xflÇ≤Ï «∞Å‰õΩ q+¨Ü«∂xfl «~° | ŒÌOQÍ q=iOz #K«Û

K≥Ñ¨Ê „Ñ¨Ü«∞uflOKå~°∞. D ãÖ Œ~°ƒùOQÍ ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅ <≥·uHõ =∞ ŒÌ «∞ =Å# «#

Jaè„áêÜ«∂Å q∂ Œ [=∂Å∞hfl™ê ÉÏl z=i=~°‰õΩ ã¨∞ Œ$_è»OQÍ xeKå~°∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ «# ≥·# áê„ « x~°fiÇ≤Ïã¨∂Î =zÛ# [=∂Å∞hfl™ê

„Hõ=∞„Hõ=∞OQÍ Hõ=¸ºxã∞ì L Œº=∞O Ñ@¡ PHõi¬ «∞ÅÜ«∂º~°∞. Hõ=¸ºx[O „ÑÉèÏ"åxH

P"≥∞ XHõ Õ Ö’#∞HÍÖË Œ∞. P"≥∞ ™È Œ~°∞Å∞ J#fi~ü, [Ñ¶~ü, ™È Œi ~°lÜ«∂ ÉËQÆO

‰õÄ_® „Ñ¨ÉèÏq «∞ÅÜ«∂º~°∞. Hõ=¸ºx[O ™êÇ≤Ï`åºxfl Ñïîã¨∂Î ã≤ •úO « Ñï*Ï˝<åxfl

ÃÑOK«∞‰õΩO@∂ „Ñ[ÅÖ’ HõÅã≤ ÑxKÕÜ«∞@O P~°OaèOKå~°∞. Jxfl ~°OQÍÅÖ’ ã=∂# «fiO

™êkèOK«@O, ã=∞ã=∂[ ™ê÷Ñ# J#∞ =∞Ç «Î~° ÅH∆ÍºÅ#∞ ™êkèOKÕO Œ∞‰õΩ Hõ=¸ºx[O

^•fi~å =∂„ «"Õ∞ ™ê èŒº=∞x #q∞‡# [=∂Å∞hfl™ê ÉÏl ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅ∞ P kâ◊QÍ

ZO`À x| ŒÌ « À =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞. P ÅHõ∆º™ê èŒ#‰õΩ «=∞ „áêÏÅ∞ |eÃÑ@ì_®xH˜

‰õÄ_® P"≥∞ J#fl Œ=Ú‡Å∞ [Ñ¶~üü, J#fi~üÅ∞ ã≤ ŒÌ=∞Ü«∂º~°∞. P ™È Œ~°∞Å‰õΩ =∞ ŒÌ «∞QÍ

[=∂Å∞hfl™ê ÉÏl J"≥∞ K≥Ö¡Å∞ ~°lÜ«∂ ÉËQÆO, W «~° ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅ∞ ‰õÄ_®

Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsì HÍ~°ºHõÖÏáêÅ „Ñ¨Kå~åxH˜ `À_»Ê_®¤~°∞. P<å_»∞ Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsì

q∂^Œ Ñ¨Å∞ POHõ∆Å∞, x¿+^è•Å∞ P=∞Å∞Ö’ L#flÑ¨Ê\˜H˜ áÈbã¨∞Å, QÆ∂_è»Kå~°∞Å

HõO@Ñ_»‰õΩO_® «=∞ WO\x ~°Çãº HO„ ŒOQÍ KÕã∞‰õΩx [=∂Å∞hfl™ê ZO`À è≥·~°ºO`À

áêsì HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

[=∂Å∞hfl™ê ‰õΩ@∞O|O "å=∞ÑHõ∆ÉèÏ"åÅ "≥·ÑÙQÍ ™êyOz# „Ñ™êÎ#O QÆ∞iOz

ã¨fiÜ«∞OQÍ P"≥∞ D q èŒOQÍ "≥Å¡_çOKå~°∞. P Hõ äŒ#O „Ñ¨HÍ~°O, "≥Ú^Œ\˜flOp "Õ∞=Ú

"å=∞ Ñ¨H∆ÍxH˜ ŒQÆæ~°QÍ =ÙO_Õ"åà◊§O. 1941Ö’ JÉèí∞º ŒÜ«∞ ~°K«~Ú «Å ãÖÑ¶∞O Jx

XHõ\˜ =ÙO_Õk. =∞Y∂ÌO, #[~ü ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ ZÑ¨C_»∂ =ã¨∂ÎO_Õ"å~°∞. "Õ∞O #Å∞QÆ∞~°∞

JHõ¯ K≥Öˇ¡à◊§O. D g∞\ÕQÆ∞ÅH˜ |Ç≤Ï~°OQÆOQÍ "≥àı§"åà◊§O. J=∞‡‰õÄ_® =KÕÛk.

H˘O «=∞Ok zÖò=∞#¡ (Kå@∞HÀãÖ KÕã≤# U~åÊ@∞) "≥#∞Hõ ‰õÄ~°∞Û<Õ"åà◊√§....ã¨*ÏÌ £

[Ç‘Ï~ü, FOHÍ~ü, Ñ¨~å¬ £ ÖÏO\˜ "åà◊√§ KåÖÏ =∞Ok JO_£„Q“O_£Ö’ =Ù#flÑ¨C_»∞ =∂

™È Œi ~°lÜ«∂ ÉËQÆO`À [=∂Å∞hfl™ê ÉÏl

241 242


~ÚO\’¡ =ÙO_Õ "åà◊√§.1947 «~åfi « ÅH˘flÖ’ Ç≤ÏOn HÍ#ÊùÔ~<£û–=∞øÖÏ<å Zã≤Ü«∂\H±

HÍ#ÊùÔ~<£û– "≥àÏ§O. JHõ _» Z„~°*ˇO_®Å∞ ZQÆ~âßO. KåÖÏ =∞Ok JÔ~ãìÜ«∂º~°∞.

P „Hõ=∞OÖ’ „Ñ¨=ÚY Hõ=¸ºxã¨∞ì <Õ`« „Ñ¨g∞ÖÏ `å~Úx [=∂Å∞hfl™ê

HõÅ∞ã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.1946Ö’ P"≥∞ Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsì ã¨Éèíº`«fiO fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.1946

#=O|~°∞Ö’ áêsì q∂ Œ x¿+ èŒO qkèOK«|_çOk. Hõ=¸ºxã∞ì áêsì q∂ Œ qkèx¿+ è•Å

HÍ~°OQÍ, x*ÏO „ÑÉèí∞ «fiO K«~°ºÅ =¸ÅOQÍ KåÖÏ ~°ÇÏãºOQÍ P"≥∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞

x~°fiÇ≤ÏOKåeû =KÕÛk. <åÜ«∞‰õΩÅ‰õΩ, áêsì HÍ~°ºHõ~°ÎÅ‰õΩ P„â◊Ü«∞O HõeÊOK«@O, PÇ~°O

JOkOK«@O, <åÜ«∞‰õΩÅ =∞ èŒº ã¨=∂Kå~°O KÕ~°"ÕÜ«∞@O, PÜ«Ú è•Å#∞ ã¨~°Ñ¶~å

KÕÜ«∞@O, PÜ«Ú è•Å#∞ •zÃÑ@ì@O ÖÏO\˜ ÉÏ èŒº «Å#∞ *Ï„QÆ «ÎQÍ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

D q+¨Ü«∞OÖ’ J"≥∞ ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅ∞ ‰õÄ_® ZO`À ™êÇ¨ÏãÖ`À HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’

„Ñ=ÚY áê„ «=Ç≤ÏOKå~°∞. P q+Ü«∂Å#∞ ‰õÄ_® J"≥∞ D „HOk q èŒOQÍ "≥Å¡_çOKå~°∞.

<Õ#∞ |Ü«∞@‰õΩ "≥à◊§ÖËHõáÈÜÕ∞^•xfl HÍ Œ∞HÍx JO_»~ü „Q“O_£Ö’ L#fl"åà◊√§

=zÛ LO_çáÈÜÕ∞"å~°∞. Éèí~°Î À "åà◊√§ <å J#fl ¿ãflÇ≤Ï «∞Åx K≥¿ÑÊ^•xfl. =∂ ‰õΩ@∞O|O

"åà◊§#O`å K«∂ã≤ „Hõ=∞OQÍ PÜ«∞#H˘Hõ #=∞‡HõO ‰õΩkiOk. <å J#fl «=Ú‡à◊§O`å

HÍÖËrÅ∞ = Œe L Œº=∞OÖ’ KÕi KåÖÏ ÉÏ èŒÅ∞Ñ¨_®¤~°∞. JÜ«Ú è•eHõ _Õ ^•KÕ"å~°∞.

J#fi~ü, [Ñ¶~ü, <å J#fl =~°ã¨ Ç¨ÏÑ¶‘*ò gà◊§O`å HõÅã≤ Ñ¨xKÕ¿ã"å~°∞. "åà◊§O`å

JÔ~ãìÜ«∂º~°∞. J#fi~ü KåÖÏ ã‘iÜ«∞ãπ [|∞ƒ`À ÉÏ èŒÑ¨_»∞ «∞O_Õ"å_»∞. Y=∞~ü, =∞[~ü

JO_»~ü „Q“O_£Ö’ LO_ç JÔ~ãìÜ«∂º~°∞. J#fi~ü J «ÎQÍiÅ∞¡ ZHõ _À Œ∂~°OQÍ ÇÏcûQÆ∂_®

~å=∂O «Ñ¨Ó~üÖ’ =ÙO_Õk. =∞Y∂ÌO, FOHÍ~ü JHõ _Õ LO_Õ"åà◊§. =∞Y∂ÌO, [Ñ¶~ü,

+¨Ñ¶‘Mò, Éˇ"£[ £ Àáê@∞ JÔ~ãìÜ«∂º_»∞....[Ñ¶~ü ™êÜ«Ú èŒ áÈ~å@O [~°∞QÆ∞ «∞#flÑ¨C_»∞

Tà◊§H˜ "≥o§, JHõ _ç Ñïã≤÷ «∞Å#∞ K«∂ã≤ x~åâ◊ À uiy =KåÛ_»∞. [Ñ¶~ü i"åÅfi~°¡#∞

^•zÃÑ_ç Õ, JYÎ~ü "å\x XHõ ÃÑ>ìÖ’ ÃÑ\ì áÈbã∞Å∞ =zÛÑC_»∞ "å\ÃÑ·# ‰õÄ~°∞ÛOk.

P"≥∞ =Ú~å £ #QÆ~ü "≥à◊√ «∂ i"åÅfi~ü <åH˜zÛOk. <Õ#∞ ^•xfl WHõ _Õ ^•Kå#∞.

l<åfl WO\˜~°‡ „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ =ºuˆ~HõOQÍ #Å¡*ˇO_®Å „Ñ¨^Œ~°≈#e=∞‡x

Ñ≤Å∞Ñ¨ÙxKåÛ_»∞. JO Œ~°∂ •xfl áê\ÕKå~°∞. HÍx "Õ∞=Ú áê\ÕK«ÖË Œ∞. =∂ J#flÅ∞

Z„~°*ˇO_® ZQÆ∞~°"Õâß~°∞. K«∞@∞ìÑ¨Hõ Å "åà◊¡O`å W+ìÑ¨_»ÖË Œ∞. ~å*ò |Ç¨ï Œ∞~ü Q“_£,

["å~ü (["åfi £ ~°rfi) Ç¨Ïã≤Ê@Öò #∞Oz «Ñ≤ÊOK«∞‰õΩx WHõ _çH "≥Ú ŒÅ∞ =KåÛ~°∞.

1947 „áê~°OÉèíOÖ’ ZHõ _» K«∂ã≤<å áÈbã¨∞Å∞O Õk. iH∆Í‰õΩ Ñ¨~åÌHõ\ìOz "åà◊§xHõ _ç

#∞Oz "Õ~˘HõKÀ@∞H˜ fã¨∞ÔHàÏ§O. ~å*ò =∞=∞‡efl JO_»~ü „Q“O_£ "≥o§á⁄=∞‡<åfl_»∞.

JYÎ~ü =∞ èŒºÖ’ XHõ™êiÃÑ~ÀÖò q∂ Œ =zÛ "≥o§áÈÜ«∂_»∞.

1948Ö’ <å Éèí~°Î K«xáÈÜ«∂_»∞. <Õ#∞ ≥Å∞QÆ∞ <Õ~°∞ÛHÀ=_»O „áê~°OaèOKå#∞.

áêsì HÀ~°‰õΩ _»|∞ƒ=ã¨∂Å∞ KÕÜ«∞@O "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïì#∞. `å~Ú („Ñ¨g∞ÖÏ `å~Ú)

Ü«∞â’ è•Éˇ<£, „a*ò~å˜ JO`å HÍ~°º„Hõ=∂Ö’¡ áêÖÁæ<åfl~°∞. áêsì q∂ Œ x¿+ èŒO =zÛ#

«~åfi « JO`å WHõ _çH˜ ~å=_»O „áê~°OaèOKå~°∞. JÉèí∞º ŒÜ«∞ ~°K«~Ú «Å ã¨=∂"ÕâßÅ∞

‰õÄ_® [iˆQq.

Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsìÖ’ qÉèË •Å∞ Z‰õΩ¯"≥·áÈÜ«∂~Ú. P~ü.Ü«∞<£(~åq <å~åÜ«∞

Ô~_ç¤) ÉÁOÉÏ~Ú "≥àÏ§_»∞. «~åfi « JYÎ~ü, QÀáêÅ<£( Z.ˆH.QÀáêÅ<£), *’ºu|ã¨∞,

=Ú[Ñ¶~ü JÇ¨Ï=∞‡ £ À U~°Ê_ç# _≥eˆQ+¨<£ XHõ\˜ =zÛ–1951Ö’ ™êÜ«Ú èŒ áÈ~å@O

H˘#™êyOKåÖÏ q~°q∞OKåÖÏ J<Õ q+¨Ü«∞O K«iÛOK«_®xH˜ =KåÛ~°∞. =∂ WO\˜

=ÚO Œ∞#fl ~ÚO\’¡ "åà◊√§ LO_»_®xH U~åÊ@∞ KÕâß=Ú. =∂ <å#fl ãÇÜ«∞O KÕâß_»∞.

KåÖÏ ~å„u =~°‰õΩ g∞\OQÆ∞Å∞, K«~°ÛÅ∞ [iQq. Jx P<å\ q+Ü«∂Å#∞ [=∂Å∞hfl™ê

q=iOKå~°∞.

D q èŒOQÍ áÈ~å@ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæ#fl [=∂Å∞hfl™ê ÉÏl Hõ=¸ºxã∞ì

áêsì áÈ~å\Ïxfl q~°q∞OK«∞‰õΩ#fl «~°∞"å « ‰õÄ_® áêsìÑ¨~°OQÍ „Ñ¨[ÅÖ’ Ñ¨xKÕÜ«∞@O

P~°OaèOKå~°∞. „Ñ¨ è•#OQÍ =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ P"≥∞ Z‰õΩ¯=QÍ Ñ¨x „áê~°OaèOKå~°∞. P

qâıëêÅ#∞ „Ñ¨™êÎqã¨∂Î, áÈ~å@O q~°q∞OK«∞‰õΩ#fl `«~åfi`«, =∞Ç≤ÏàÏ ãÖÑ¶¨∂Å∞

„áê~°OaèOKåO. HÍ„"≥∞_£ Ñ¶∞h Jã≤Ñ¶π#QÆ~üÖ’ J «x ÉèÏ~°º`À XHõ =∞Ç≤ÏàÏ ãÖÑ¶∞O

ÃÑ\Ïì_»∞. Ñ¨~åÌ"Õã¨∞‰õΩ<Õ „ã‘ÎÅ∞ XHõ ÃãO@~ü #∞Oz WOHÀ ÃãO@~ü "≥àı§"å~°∞HÍ~°∞.

PÑ¶∂Ñ¨Ù~åÖ’ XHõ ~å„u |_ç, =∂ãπ ŒQÆæ~° WOHÀ ÃãO@~ü ÃÑ\Ïì~°∞. Hõ äŒÅ∞, QÀs¯

~°K«#Å∞ K«k"Õ"åà◊§O. KåÖÏ ~ÀAÅ∞ JÖÏ KÕâßO. H˘O «=∞Ok J=∂‡~ÚÅ∞ áêsì

ã¨Éèí∞º~åà◊§Ü«∂º~°∞. ZxflHõÖ’¡ Ñ¨xKÕâß~°∞. <å`À HõÅã≤ QÆ∞O@∂~°∞, q[Ü«∞"å_»‰õΩ

=KåÛ~°∞. WÑC_»∞ "åà◊§O`å ÃÑo§Å∞¡ KÕã∞‰õΩx, Ug∞ KÕÜ«∞@O ÖË Œx P"≥∞ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.

Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsìHÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ K«∞~°∞‰õΩQÍ áêÖÁæ#fl Ñ¨Å∞=Ù~°∞ áêsì

HÍ~°º„Hõ=∂Å #∞O_ç „Hõ=∞OQÍ Œ∂~°"≥∞ÿÑ¨Ê\˜H˜ [=∂Å∞hfl™ê =∂„ «O «# „Ñ¨*ÏK≥· «#º

HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ H˘#™êQÍ~°∞. „Ñ¨=ÚY Hõ=¸ºxã¨∞ì <åÜ«∞‰õΩ_»∞ =∞QÆ∂ÌO "≥ÚÇ≤ÏnÌ<£

=∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiOÖ’ P"≥∞ «# HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ ™êyOKå~°∞. P q=~åÅ#∞ P"≥∞ D

243 244


q èŒOQÍ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.

1952Ö’ =∞Y∂ÌO q_»∞ ŒÅ~Ú# «~åfi « ##∞fl „ã‘ÎÅ`À Ñ¨xKÕÜ«∞=∞<åfl_»∞.

"Õ∞"≥∞\Ï¡ KÕÜ«∞QÆÅ∞QÆ∞`åO ? å~Ú („Ñ¨g∞ÖÏ å~Ú) WOHÍ q_»∞ ŒÅ HÍÖË Œ∞. PÇ¨~°

è•<åºÅ èŒ~°Å ã¨=∞ã¨º ÉÏQÍ Ñ¨xH˘zÛOk. =Úã≤¡OÅÖ’ x~°∞^ÀºQÆ ã¨=∞ã¨º KåÖÏ

Z‰õΩ¯"≥·áÈ~ÚOk. D ãÖÑ¶∂Å∞ "åix PHõi¬OK«ÖË Œ∞. WOHÍ H˘O « PHõ~°¬hÜ«∞"≥∞ÿ#q

HÍ"åeû =zÛOk. FOHÍ~ü „ã‘ÎÅ „Ñ¨*Ï™êfi=∞º ãÖÑ¶∞O ÃÑ@ì_®xH˜ `À_»Ê_®¤_»∞. ^•x

xÜ«∞=∂=o «Ü«∂~°∞ KÕâß_»∞. #ÅÉè· =∞Ok „ã‘ÎÅ∞ ‰õΩ@∞ìÑ¨x, KÕuÑ¨x <Õ~°∞Û‰õΩ<Õ"å~°∞.

"Õ∞=Ú ~åÜ«∞@O, K« Œ=@O <ÕiÊOKÕ"åà◊§O. Ñ„uHõÅ∞ ÑÙãÎHÍÅ∞ H˘<Õ"åà◊¡O. K« Œ=@O,

K«~°ÛÅ∞ ÃÑ@ì_»O KÕ¿ã"åà◊§O. _»|∞ƒ ãïáÈÜÕ∞k HÍ^Œ∞. HÀPÑ¨ˆ~\˜"£ W#ÃãÊHõì~°∞

HÀPÑ¨~\˜"£ ÃÑ@ì=∞x ã¨ÅÇ¨ ~ÚKåÛ_»∞. KåÖÏ =∞Ok HÍÖËr \©K«~°∞¡ ¿+~ü Ç¨ÏŸÅ¤~üûQÍ

KÕ~å~°∞. P_»"åà◊§‰õΩ r=<å^è•~°O K«∂Ñ≤OK«@O, U^≥·<å Ñ¨xQÍh XHõ ã≤¯ÖòQÍx

<ÕiÊOK«@O P HÀÑ¨~\˜"£ Pâ◊Ü«∞O. KåÖÏ =∞Ok ÑïHõ∆ezÛ áêã¨Ü«∂º~°∞ ‰õÄ_®.

WÑ¨C_»∞ ‰õÄ_® P Ñ¨x [~°∞QÆ∞ «∞Ok HÍx, «‰õΩ¯= â◊HÎ À, W ŒÌ~°∞ \©K«~°∞¡<åfl~°∞.

≥Å∞QÆ∞, L~°∂Ì Zxq∞ Œ= «~°QÆu •HÍ <Õ~°∞Ê`å~°∞. >ˇH˜flHõÖò U_»∞ºˆH+¨<£ É’~°∞¤ ‰õÄ_®

nxfl QÆ∞iÎOzOk. =∞Ç¨Ï|∂Éò#QÆ~ü, PkÖÏÉÏ £ „ÉÏOKüÅ∞ ‰õÄ_® L<åfl~Ú.

QÆ «OÖ’ Ñ~åÌÖÏO\ ã=∞ãºÅ QÆ∞iOz K«iÛOKÕ"åà◊§O. KåÖÏ =∞Ok ~°lÜ«∂

ã¨*ÏÌ~ü [Ç‘Ï~ü, Wã¨‡ ü KÀQÍÎ~Ú ÖÏO\˜ "åà◊√§ =zÛ =∂\Ï¡_Õk. P~ÀAÖ’¡ „ã‘ÎÅ∞

K« Œ∞=Ù‰õΩ#fl "åà◊√§ ~åHõáÈ~Ú#Ñ¨C\˜H˜ „Ñ¨â◊flÅ_çy Z<Àfl <Õ~°∞Û‰õΩ<Õ"å~°∞. WÑ¨C_≥=iH©

P ‰õΩ «∂ÇÏÅO ÖË Œ∞. áêsì QÆ∞iOzQÍx, ~å[H©Ü«∞ ã=∞ãºÅ QÆ∞iOz HÍh ≥eÜ«∞ Œ∞.

|Ç¨ïâ◊ QÆÖòÊù ÕâßÅ #∞Oz =KÕÛ _»|∞ƒ HÍ~°O HÍ=K«∞Û. H˘O « =~°‰õΩ áêsìH˜ Pã¨HÎ

ÖË Œ∞. Uq∞ Ñ¨\ìOK«∞HÀ Œ∞. =∞Ç≤ÏàÏ „Ñ¨*Ï™êfiq∞Hõ ãÖÑ¶∞O U"≥∞ÿ<å HÍ<≥ÊùÔ~<£û ÔHàÏ§eû

=zÛ#Ñ¨C_Õ Ñ¨xH˘ã¨∞ÎOk.

P q èŒOQÍ ™ê÷xHõOQÍ =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ Ñ¨xKÕã¨∂Î *ÏfÜ«∞™ê÷~Ú HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’

‰õÄ_® P"≥∞ K«∞~°∞‰õΩQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞. ãfiÜ«∞OQÍ W «~° „áêO`åÅÖ’ [~°∞QÆ∞ «∞#fl ãÉèíÅ∞,

ã¨=∂"ÕâßÅ‰õΩ Ç¨Ï[~°Ü«∂º~°∞. P<å_»∞ [=∂Å∞hfl™ê, P"≥∞ ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å∞ Z Œ∞~˘¯#fl

W|ƒO Œ∞Å∞ J"≥∞ =∂@Ö’¡ WÖÏ L<åfl~Ú.

1952–53Ö’ _èçb¡ HÍ<≥ÊùÔ~<£ûÖ’ "Õ∞=Ú JdÅÉèÏ~° « =∞Ç≤ÏàÏ HÍ<≥ÊùÔ~<£û

(AIWC) #∞Oz "Õ~°∞Ñ¨_®¤O. 54Ö’ HõÅHõ åÎ ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ =∞Ç≤ÏàÏ „Ñ¨*Ï™êfiq∞Hõ

ã¨=∂Yº x~°‚~ÚOK«|_ç, XHõ xÜ«∞=∂=o «Ü«∂~°∞ KÕâß~°∞. ~∞ K«„Hõ=iÎ, Ç¨Ï„[ÉËQÆO

(Ç¨Ï[ñ~å ÉËQÆO) áêÖÁæ<åfl~°∞. JdÅ ÉèÏ~°`« =∞Ç≤ÏàÏ HÍ#ÊùÔ~<£û..HõÅHõ`åÎ, _èçb¡

ã=∂"ÕâßÅH "≥àÏ§#∞. WHõ _» Ñx KÕã∞Î#fl |„ Œ∞xfl™ê#∞ fã∞ÔHàÏ§#∞. P"≥∞‰õΩ Ô~O_Õà◊§

áêÑ¨ =ÙO_Õk. P"≥∞ HÍ#ÊùÔ~<£ûÖ’ áêÖÁæ#fl@∞ì ¿ÑÑ¨~À¡ =¿ãÎ P"≥∞ J «Î"åi "åà◊√§

JÉèíºO «~°O ÃÑ\Ïì~°∞. «~åfi « P"≥∞ Éèí~°Î q_®‰õΩeKåÛ_»∞. P"≥∞ KåÖÏ ÉèíÜ«∞Ñ¨_çáÈ~Ú

WHõ _Õ=ÙO_Õk. P"≥∞<ÀHõ =Úã¨Å «xH˜zÛ ÃÑo§ KÕÜ«∂Åx K«∂âß~°∞. P"≥∞Hõk W+ìO

ÖËHõ XÑ¨CHÀÖË Œ∞. WHõ _Õ \©K«~°∞ Ñ¨xKÕã¨∂Î, ZO`À ÉÏQÍ Ñ¨xKÕã¨∞ÎOk. WÑ¨C_»∞ KåÖÏ

=∞Ok „ã‘ÎÅ∞ HÀPÑ¨~\˜"£ ÃãO@~°∞H˜ <Õ~°∞ÛHÀ=\ÏxH˜ =™êÎ~°∞. HÍx KåÖÏ H˘kÌ=∞Ok

Ñ¨x KÕÜ«∞_®xH˜ =™êÎ~°∞. "åà◊§‰õΩ Ñ¨x JO «QÍ J=ã¨~°O ÖË Œ∞. "åà◊§"åà‹§=~À XHõ~°∞

"åà◊§"åà‹§=~À XHõ~°∞ |Ü«∞@ Ñ¨xKÕã¨∞ÎO\Ï~°∞ HÍ|\ì. =∂ |O èŒ∞"ÀHõ J=∂‡~Ú

HÍ¡ã¨∞Å∞ fã¨∞HÀ_®xH˜ „Ñ¨Ü«∞uflOzOk. HÍx Z‰õΩ¯==∞Ok ~åÖË^Œ∞. <åˆHq^èŒOQÍ

Ñ¨x™êyOKåÖ’ ≥eÜ«∞@O ÖË Œ∞. =∞`À<å‡ Œ=Ú ‰õÄ_® H˘O « HÍ~°"≥∞ÿÜ«ÚO@∞Ok.

Wk=~°‰õΩ Ñ~åÌ#∞ =ºu~HOK«_®xH „ÑÜ«∞uflOKå~°∞. WÑC_»\Ï¡HÍ Œ∞. Wk=~°‰õΩ =Úã≤¡O

„ã‘ÎÅ∞ Tˆ~yOÑ¨ÙÖ’¡ =KÕÛ"å~°∞. <Õ<Õ Z<Àfl ™ê~°∞¡ ZÅHõ¬<£ g∞\ÕQÆ∞ÅH˜, HÍO¿Ñ#¡H˜

(„Ñ¨Kå~°O) fã¨∞ÔHàÏ§#∞. Ç≤ÏO Œ∂ „ã‘ÎÅ∞ ‰õÄ_® JO «QÍÑ¨\ìOK«∞HÀ=@O ÖË Œ∞.

P „Ñü‰õÄÅ "å`å=~°OÖ’ ‰õÄ_® [=∂Å∞hfl™ê Hõ=¸ºxã¨∞ì HÍ~°ºHõ~°ÎQÍ

ZO`À x| ŒÌ « À H˘#™êQÍ~°∞. áêsì<åÜ«∞‰õΩÅ∞ ZHõ _»‰õΩ "≥à◊§=∞O>Ë JHõ _»‰õΩ "≥o§

ÉÏ èŒº «Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. ≥ÅOQÍÏ „áêO`åxH =∂„ «"Õ∞ P"≥∞ Ñiq∞ «O HÍ‰õΩO_®

Ñ¨Å∞ „áêO`åÅÖ’ Ñ¨~°º\ÕKå~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ „Ñ¨[Å∞ „Ñ¨ è•#OQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ "åi

Ñ¨@¡ Uq èŒOQÍ ã¨ÊOkKå~À P"≥∞ q=iOKå~°∞. P"≥∞‰õΩ ≥Å∞QÆ∞ Ñ¨ÓiÎQÍ ~å Œ∞. P

HÍ~°OQÍ ≥Å∞QÆ∞ =∂\Ï¡_Õ „Ñ[Å`À ÑÓiÎQÍ =∞"Õ∞HõO HÍÖËHõáÈÜ«∂~°∞. P q+Ü«∂xfl

P"≥∞ WÖÏ K≥áêÊ~°∞. ≥Å∞QÆ∞ ≥eã≤ LO>Ë WOHÍ Ñ¨x KÕÜ«∞_®xH˜ `À_»Ê_Õk. KåÖÏ

=∞Ok ÉÏQÍ L`åûÇ¨ÏOQÍ LO_Õ J=∂‡~ÚÅ∞O_Õ"å~°∞. WÑ¨C_»∞ "åà◊§ ¿Ñ~°∞¡ *Ï˝Ñ¨HõO

~å=@O ÖË Œ∞. =∞=∞‡ÖˇflHõ _»H˜ "≥à◊§=∞O>Ë JHõ _çH˜ "≥àı§"åà◊§O, ZHõ _çH˜ ZÖÏ "≥à◊§_»O

Jx‰õÄ_® J_»Hõ áÈÜÕ∞"åà◊§O. P~ü.q (~åq <å~åÜ«∞Ô~_ç¤) "≥à◊§=∞<Õ"å_»∞. "Õ∞O

"≥o§áÈÜÕ∞"åà◊¡O. XHõ™êi P~ü.Ü«∞<£.`À q∞~åºÅQÆ∂_» "≥àÏ§O...É’<£y~ü, ÇïE~ü#QÆ~ü

ZÅHõ¬<£ „áêÑ¨QÍO_®‰õΩ "≥àÏ§O. XHõ =Úã¨Å=∞‡ ##∞fl fã¨∞ÔHo§ Éè’[#O ÃÑ\ìOk.

245 246


HÍ„"Õ∞_»¡x ZÑ¨C_»∂ ÉÏQÍ K«∂ã¨∞‰õΩ<Õ"å~°∞ „Ñ¨[Å∞.

[=∂Å∞hfl™ê ‰õΩ@∞O|O Ü«∂= «∞Î J@∞ Hõ=¸ºxã¨∞ìÅ∞ HÍ=@OQÍx ÖË •

Hõ=¸ºxã¨∞ì ™ê#∞Éèí∂uÑ¨~°∞QÍ "≥∞ÅQÆ@O =Å#, P „Hõ=∞OÖ’ ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅ∞

„Ñ¨ Œi≈Oz# x| ŒÌ « =¸ÅOQÍ Hõ=¸ºxã¨∞ìáêsìÖ’ „Ñ¨=ÚY∞Å∞QÍ "≥Å∞Q˘O Œ∞ «∞#fl

=º‰õΩÎÅ`À ã¨ «ûO|O è•Å∞ ‰õΩk~å~Ú. P HÍ~°OQÍ P"≥∞ K≥Ö¡Å∞, «=Ú‡à◊¡‰õΩ M·Ñ¶‘¶≤

Jr‡ ÖÏO\˜ „Ñ¨=ÚY Hõ=ÙÅ ‰õΩ@∞O|O #∞O_ç ãÖ|O è•Å∞ =KåÛ~Ú. P q+¨Ü«∂xfl

‰õÄ_® [=∂Å∞hfl™ê D q èŒOQÍ q=iOKå~°∞.

M·Ñ¶≤ Jr‡ <å z#fl P_»a_»¤#∞ ÃÑo§KÕã∞‰õΩ<åfl_»∞. [HÜ«∂(<å z#fl K≥Ö¡Å∞)#∞

qâßfiq∞„`« PkÖòH˜zÛ ÃÑo§KÕ¿ãÎ ÉÏQÆ∞O@∞O^Œx PÜ«∞# P<åfl_»∞. PkÖò áêsì

ã¨Éèí∞º_»=_»"Õ∞ =ÚYºHÍ~°O. JO>Ë áêsìã¨Éèí∞ºÅO>Ë P~ÀAÖ’¡ =∞Oz Jaè„áêÜ«∞

=ÚO_Õk. =ºHÎQÆ « ™ê=∞~°÷º=ÚQÍx, HÍ¡ã∞ HõÅÛ~°Öò ÉÏºH±„Q“O_£ QÆ∞iOzQÍx PÖ’zOKÕ

"åà◊§O HÍ Œ∞. | «∞Öò WOHÀHõ L^•Ç¨Ï~°. P"≥∞ áêsìã¨=∂"ÕâßÅ H˘KÕÛk. áê@Å∞

áê_Õk, Hõq «fiO K«k"Õk. P"≥∞ XHõ #"å|∞ ‰õÄ «∞~°∞. áêsìÖ’H˜ =zÛOk. P"≥∞

«O„_çH˜ WOHÀHõ „ã‘Î À ãÖ|O èŒ=ÚO_Õk. «# «e¡ K«xáÈ~ÚO Œ<Õ Hõã≤ À | «∞Öò

áêsìÖ’ KÕiOk. J@∞=O@ÑC_»∞ Z<åflà◊√§O@∞Ok áêsìÖ’ ? H˘O «=~°‰õΩ Hõq∞\ò"≥∞O\ò,

PãHÎ LO_ç ~å=@O "Õ~°∞–P"≥∞H˘Hõ Ñ ŒH˘O_»∞ ãO= «û~åÅ H˘_»∞‰õΩ ‰õÄ_® LO_Õ"å_»∞.

P Œâ◊Ö’ áêsìÖ’H KåÖÏ =∞Ok „ã‘ÎÅ∞, ÑÙ~°∞+µÅ∞ =KåÛ~°∞. áêsì "åà◊§‰õΩ Ãã· •úOuHõOQÍ

ãïÜ≥ÿ∞# tHõ∆ ‰õÄ_® W=fiÖË Œ∞. =∂#ã≤HõOQÍ | «∞Öò +≤Ü«∂ J=@O =Å¡ ÉÏ èŒ#∞

F~°∞ÛHÀQÆÖÏæe J<Õ ÉèÏ=O`À#∂, «# =∂#Ñ¨ã≤Hõ ã¨=∞ã¨ºÅ`À#∂ áêsìÖ’H˜ =zÛOk.

"å\˜x •@ÖËHõáÈ~Ú^•"≥∞. «~åfi « P"≥∞ Éèí~°Î#∞ "˘kÖËã≤Ok. áêsì =∞m§ HõÅÑ¨_®xH˜

„ÑÜ«∞uflOzOk. HÍx KÕÜ«∞ÖËHõáÈ~ÚOk. áêsì P"≥∞#∞ ãáÈ~°∞ì KÕã≤Ok. [Ç‘Ï~ü WOHÀ

L^•Ç¨Ï~°. KåÖÏ H¡+ì Ñïã≤÷ «∞ÅÖ’ P"≥∞ ‰õΩ@∞OÉÏxfl = Œe, áêsìÖ’ H˘zÛOk.

"≥∂~Úãπ#∞ ÃÑo§KÕã¨∞‰õΩOk. W^ŒÌ~°∂ áêsìÖ’ KåÖÏ PH˜ì"£QÍ LO_Õ"åà◊√§, P"≥∞

z=i^•HÍ. =¸_Õà◊§ „H˜`«O P"≥∞ HÍ#û~ü`À K«xáÈ~ÚOk. J`«#∞ "≥∞^ŒH± áêsì

Ü« x\òH˜ Ãã„Hõ@s.

WÑ¨ÙÊ_»∞ áêsìÖ’ ãïÜ≥ÿ∞# „áÈ„QÍO QÍx, Ñ¨xQÍx ÖË Œ∞. ÃÑ·QÍ P «‡q=∞~°≈#

KÕã¨∂Î=ÙO\Ï=Ú. <Õ#∞ J=∂‡~ÚÅh, JÉÏƒ~ÚÅh Ñ≤Åz g∞\ÕQÆ∞Å∞ ÃÑ\Ïì#∞.

=∞¿ÇÏO„ Œ ‰õÄ_® =KåÛ_»∞. ZÅHõ∆#¡ «~åfi « Z=~°∂ Ñ¨\ìOK«∞ HÀÖË Œ∞. Ü«Ú=‰õΩefl

K≥· «#º=O «∞efl KÕã≤ HÍ~°ºHõ~°ÎÅ∞QÍ «Ü«∂~°∞KÕÜ«∞_®xH˜ Z@∞=O\˜ QÆ\ì„áÈQÍO ÖË Œ∞.

z#fl"åà◊§#∞ Õ"åe. "Õ∞q∞OHÍ Z<åflà◊√§ KÕ™êÎ=Ú ? 25,30 ãÖ= «û~åÅ∞ KÕâß=Ú.

áê~°¡"≥∞O@s É· ZxflHõÅÑ¨C_»∞ ~å*ò (~å*ò |Ç¨ï Œ∞~ü Q“_£) H˜ K≥áêÊ#∞– Z‰õΩ¯=QÍ

"À@∞ =zÛOk Pã≤Ñ¶π #QÆ~ü #∞Oz–2200 ^•HÍ, ^•O\’¡ 25–30 ^•HÍ =∂

‰õΩ@∞O|O Õ. ~å*ò JÉèíºi÷ HÍ|\ì "Õ∞"Õ∞ «Ñ¨ÊxãïQÍ Ñ¨xKÕÜ«∂Å#∞‰õΩ<åflO.

z=i =~°‰õΩ Hõ=¸ºxã∞ìQÍ H˘#™êy# P"≥∞ P<å\ åºQÍÅ#∞, D q=~åÅ#∞

≥e¿Ñ<å\H Hõ=¸ºxã∞ì áêsìÑiã≤÷u, áêsì<åÜ«∞‰õΩÅ∞ "åi ‰õΩ@∞OÉÏÅ f~°∞ ≥#∞flÅ#∞

«# ‰õΩ@∞O| ãÉèí∞ºÅ åºQÍÅ`À áÈÅ∞Û «∂ «# ÉÏ èŒ#∞ D „HOk q èŒOQÍ =ºHõÎOKÕâß~°∞.

WHõ, WÑ¨C_»∞ áêsì b_»~°¡ Ñ≤Å¡efl K«∂¿ãÎ..."åà◊√§ áêsìÔH· Uq∞ KÕÜ«∞~°∞.

H˘O « =∞Ok =∂™È¯ "≥o§ =KåÛ~°∞. J~Ú Õ áêsìHOKÕâß~°∞? <å J#fl Œ=Ú‡ÖÏ–

[Ñ¶~ü PH˜û_≥O@∞Ö’ K«xáÈÜ«∂_»∞. P#fi~ü KåÖÏ HõëêìÅ∞ Ñ¨_®¤_»∞. *ÏÖÏfl *·Å∞Ö’

=Ù<åfl_»∞. P~ÀQÆºO ÑÓiÎQÍ ≥|ƒux «~åfi « K«xáÈÜ«∂_»∞. PÜ«∞# ‰õÄ «∞~°∞ ZO.Zãπ.

ã≤ KÕã¨∞Î#flk. ÉèÏ~°º «~åfi « K« Œ∞=Ù‰õΩx L^ÀºQÆO KÕã≤Ok...P ~ÀAÖ’¡ 500 =∞Ok

„ã‘ÎÅ#∞ áÈQÆ∞KÕÜ«∞QÆeˆQ^•xfl. WÑ¨C_»∞ 50 =∞Ok ~å~°∞ JO@∂ J"≥∞ x~åâ◊#∞

=ºHõÎO KÕâß~°∞.

D q èŒOQÍ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O, x*ÏO =ºuˆ~HõáÈ~å@O, ≥ÅOQÍÏ Ô~·· åOQÆ

áÈ~å\ÏÅÖ’ K«∞~°∞‰õΩQÍ áêÖÁæ#fl [=∂Å∞hfl™ê z=i =~°‰õΩ „Ñ¨[ÅHÀãÖ Ñ¨xKÕã¨∂Î

QÆ_çáê~°∞.

(D "åºãO „Ñ è•#OQÍ 1986Ö’ „ã‘Î â◊HÎ ãOÑ¶∞@# (ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £) „ÑK«∞iOz#

' =∞#‰õΩ ≥eÜ«∞x =∞# K«i„ « ( ≥ÅOQÍÏ Ô~· åOQÆáÈ~å@OÖ’ „ã‘ÎÅ∞–XHõ ã¨r=

K«i„ «) — „QÆO äŒOÖ’x [=∂Å∞hfl™ê ÉÏl, P"≥∞ ™È Œi ~°lÜ«∂ ÉËQÆO «=∞ WO@~°∂ºÖ’

"≥e|∞zÛ# ã¨=∂Kå~°O P^è•~°OQÍ ~°∂á⁄OkOK«@O [iyOk. P „QÆO^äŒO

ãÖáê Œ‰õΩÅ∞, „Ñ¨K«∞~°Hõ~°ÎÅ‰õΩ <å èŒ#º"å^•Å∞. – ~°K«~Ú «.)

SHõºOQÍ LO_»=∞x =∞#‰õΩ ÑÅ∞ J#∞ÉèÏ"åÅ∞ <Õ~°∞Ê «∞<åfl~Ú,D Õâ◊OÖ’x Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡O– t‰õΩ¯– Dâß~Ú „Ñ¨[ÅO`å SHõºOQÍ L Œºq∞OK«#@¡~Ú Õ =∞# ÅHõ∆ºOU<å\˜H˜ ã≤kÌOK«*ÏÅ Œ∞. – PÉÏk ÉÏ<À ÉËQÆO

247 248


`≥ÅOQÍ Ô~·`åOQÆáÈ~å@OÖ’ áÈ~°∞a_»¤Å#∞ P^Œ∞‰õΩ#fl ^è≥·~°ºâße

*·<åc|Å"≥∞ÿ# â◊„ «∞=Ù#∞ ™êÜ«Ú èŒOQÍ Z Œ∞~À¯=_»O Hõ+ì «~°"≥∞ÿ#Ñ¨Ê\˜H˜ ™êÜ«Ú èŒ

áÈ~å@ Ü≥∂ èŒ∞Å‰õΩ P„â◊Ü«∞q∞zÛ P Œ∞‰õΩx Hõ_»∞Ñ¨ÙÖ’ÃÑ@∞ì‰õΩx HÍáê_»QÆÅ „Ñ¨[Å

JO_» ŒO_»Å∞ ÅaèOz#@ì~Ú Õ U áÈ~å@"≥∞ÿ<å =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÆ∞ «∞Ok. â◊„ «∞QÆ∂_è®Kåi

_ÕQÆHõà◊§#∞O_ç `«Ñ≤ÊOK«∞HÀx P„â◊Ü«∞q∞=fi@O, P^Œ∞H˘#@O ™ê=∂#º „Ñ¨[Å‰õΩ

Hõ+ì «~°"≥∞ÿ# Ñ¨x. P Hõ~°Î"åºxfl x~°fiÇ≤ÏOK«|∂#∞‰õΩ#fl „Ñ¨[Å∞ J «ºO « *ÏQÆ∞~°∂‰õΩÖ·

"≥∞ÅQÍeû LO@∞Ok. Hõ@∞ì «Ñ≤Ê Õ, Ñ¨@∞ì*Ïi Õ P Œ∞‰õΩ#fl "åi „áêÏÅ‰õΩ =∂„ «"Õ∞

HÍ‰õΩO_® „áêÏÅ‰õΩ ≥yOz áÈ~å_»∞ «∞#fl L Œº=∞HÍ~°∞Å „áêÏÅ‰õΩ, L Œº=∂Å

=∞#∞QÆ_»‰õΩ ÃÑ#∞„Ñ¨=∂ ŒO ^•Ñ¨ÙiOK«QÆÅ Œ∞. J@∞=O\˜ H¡+ì «~°"≥∞ÿ# ÉÏ èŒº «Å#∞

PO„ èŒ„Ñ ÕâòÖ’ ™êy# ≥ÅOQÍ ™êÜ«Ú èŒ áÈ~å@OÖ’ ™êÇÏ™È¿Ñ «OQÍ x~°fiÇ≤ÏOz#

Ñ¨Å∞=Ù~°∞ =∞Ç≤Ïà◊Å∞<åfl~°∞. P<å\˜ =∞Ç≤ÏàÏ=∞ «Å∞¡ÅÖ’ N=∞u *·<åc XHõ~°∞.

J@∞ x*ÏO áêÅ‰õΩÅ‰õΩ K≥Ok# ~°*ÏHÍ~°∞Å, W@∞ ÉèÏ~°fÜ«∞ Ãã·#ºO Hõà◊√§QÆÑ≤Ê

≥ÅOQÍ Ô~· åOQÆáÈ~å@ Ü≥∂ èŒ∞Å‰õΩ JO ŒO_»Å∞QÍ xÅz# *·<åc ~å*Ï~°O „QÍ=∞O

x"åã≤. z#fl`«#OÖ’ Éèí~°Î#∞ áÈQ˘@∞ì‰õΩ#fl P"≥∞ `«# J#fl^Œ=Ú‡Å∞, XHõ¯QÍ<˘Hõ¯

‰õΩ=∂~°∞x`Àáê@∞ ~å[~°OÖ’ LO@∞<åfl~°∞. J#fl Œ=Ú‡Å∞, ‰õΩ=∂~°∞_»∞ ‰õÄb<åb

KÕã∞‰õΩx „| «∞‰õΩ |O_ç# ÉèÏ~°OQÍ D_»∞Û «∞#fl ‰õΩ@∞O|O P"≥∞k. ÉèíÜ«∂#Hõ ¿Ñ ŒiHõO

«# ‰õΩ@∞OÉÏxfl Ñ¨\ìÑ‘_çã¨∞Î#fl@∞ìQÍ K«∞@∞ì„Ñ¨Hõ Å L#fl „Ñ¨*ÏhHÍxfl K«∞@∞ì=Ú\ì U

q èŒOQÍ ã¨ å~Úã¨∞ÎO^À ã¨fiÜ«∞O P"≥∞k.

P<å_»∞ ≥ÅOQÍ „áêO «OÖ’ J@∞ x*ÏO #"å|∞, P x*ÏO #"å|∞

¿Ñ~°∞`À „|uˆHã¨∞Î#fl Éèí∂™êfi=ÚÅ∞ =O ŒÅ "ÕÅ ZHõ~åÅ#∞ «=∞ Ç¨ÏãÎQÆ «O KÕã¨∞‰õΩx

Ô~· «∞Å∞, „Ñ¨[Å q∂ Œ Ñ¨Å∞ ^•+‘ìHÍÅ‰õΩ áêÅÊ_»∞ «∞<åfl~°∞. Éèí∂q∞ q∂ Œ u~°∞QÆ∞ÖËx

PkèÑ¨`«ºO `≥zÛÃÑ\˜ì# JÇ¨ÏOHÍ~°O`À Ô~·`åOQÆO q∂^Œ JO`«∞ÖËx AÅ∞O

„Ñ¨ Œi≈ã¨∞Î<åfl~°∞. P<å_»∞ =~°OQÆÖò lÖÏ¡ ã¨∂~åº¿Ñ@ `åÅ∂HÍ Õâò=ÚMò *Ï<å Ô~_ç¤

„Ñ¨ åÑπÔ~_çÌ ÅH∆Í 50"ÕÅ ZHõ~åÅ‰õΩ, Y=∞‡O lÖÏ¡ =∞k~° `åÅ∂HÍ HõÅ∂¡~°∞ Õâò=ÚMò

ÅHõ∆ ZHõ~åÅ‰õΩ, #ÖÁæO_» lÖÏ¡ [#QÍO `åÅ∂HÍ‰õΩ K≥Ok# qã¨∞#∂fl~ü Õâò=ÚMò

40"ÕÅ ZHõ~åÅ‰õΩ, ã¨∂~åº¿Ñ@ Õâ◊=ÚMò 20"ÕÅ ZHõ~åÅ‰õΩ, q∞~åºÅQÆ∂_® åÅ∂HÍ

ÉÏÉÏ™êÃÇÏÉò¿Ñ@ Õâò=ÚMò 10"ÕÅ ZHõ~åÅ‰õΩ u~°∞QÆ∞ÖËx JkèÑ¨ «∞Å∞. D "Õ∞~°‰õΩ

5"ÕÅ #∞O_ç 10"ÕÅ ZHõ~åÅ∞ Hõey# =∞Ô~~ Œ~À Õâ◊=ÚMòÅ∞, ÅHõ∆Å ZHõ~åÅ Éèí∂q∞x

«=∞ Ç¨ÏãÎQÆ «O KÕã¨∞‰õΩx Ô~· åOQÆO q∂ Œ, W «~° „Ñ¨[Å q∂ Œ JO «∞ÖËx JkèÑ¨ åºxfl

K«ÖÏ~Úã∞Î<åfl~°∞.(Telangana peoples Struggle and its lessons, P.Sundaraiah,

Foundations Books, New Delhi, Page.9-10)

D Éèí∂™êfi=ÚÅ∞ „Ñ¨[Å#∞ QÆ_ç¤áÈK«ÖÏ¡ ÑïQÆ˜ã¨∂Î, „QÍ=∂ÅÖ’ qq^èŒ

=$ «∞ÎÅ`À ¿ã=ÅOkã¨∞Î#fl „Ñ¨[Å#∞ «=∞ P[<å‡O « ¿ã=‰õΩÖÏ¡ ÖˇH˜ ã¨∂Î ÉèíÜ«∞OHõ~°

"≥\˜ìKåH˜i KÕ~ÚOK«∞‰õΩO@∞#fl ^•~°∞Ñïã≤÷u `≥ÅOQÍÖ’ `åO_»qã¨∞ÎOk.

ãÖ™ê÷<ånèâ◊√Å∞, ~å[‰õΩ@∞Oc‰õΩÅ∞, ÃÑ·QÍ~°∞¡Å∞, *Ïw^•Ì~°∞Å∞, |O*Ï~åÌ~°∞Å∞,

W[^•Ì~°∞Å∞, =∞HÍÎ •Ì~°∞Å∞, Õâò =ÚMòÅ∞, J„QÆÇÏs‰õΩÅ∞ «k «~° ¿Ñ~°¡ À D Éèí∂™êfi=∞º

â◊‰õΩÎÅhfl Éèí∂q∞x, ãÖÑ¨ Œ#∞ «=∞ K≥Ñ¨CKÕ «∞Ö’¡ å=Ú J_çOk P@ áê_çO_ç áê@QÍ

™êyOK«∞‰õΩO@∞<åfl~°∞.

Éèí∂™êfiq∞ PkèÑ`åºxfl „ÑtflOz<å, JaèëêìxH HOz «∞Î x~°ã# =ºHõÎO KÕã≤<å

P «‡Q“~°=O QÆÅ =ºHÎH WHõ #∂HõÅ∞K≥e¡#>Ëì. D "Õ∞~°‰õΩ qã∂fl~°∞ Õâò=ÚMò‰õΩ =ºu~HõOQÍ

<åºÜ«∞áÈ~å@O kâ◊QÍ ™êy# Ô~· åOQÆ Ü≥∂ èŒ∞Å∞ |O Œw Éèí∂™êfi=ÚÅ ‰õΩ„@Å‰õΩ,

Hõ~°‰õΩ Hõ «∞ÎÅ‰õΩ |ÅÜ«∂ºÅ∞.PÜ«∞# ™êyOz# g~Àz « <åºÜ«∞áÈ~å@O <ÕÑ¨ èŒºOQÍ

~°∂á⁄OkOz# =∂ Éèí∂q∞ <å@HõO J<å_»∞ Ô~· åOQÆ áÈ~å\ÏÅ‰õΩ ZO`À ã∂ÊùiÎxzÛOk.

249 250


Éèí∂™êfi=ÚÅ J„Hõ=∂Å#∞, PkèÑ¨ åºxfl, JÇ¨ÏOHÍ~åxfl „Ñ¨tflOKÕ ™êÇ¨Ï™êxfl Ô~· «∞

[<å=oÖ’ ~°yeOzOk.

D "Õ∞~°‰õΩ ™êQÆ∞ «∞#fl Éèí∂™êfi=ÚÅ ÀÑ≤_çx JiHõ>ËìO Œ∞‰õΩ, P~åK«HÍÅ#∞

K«~°=∞w «O áê_ÕO Œ∞‰õΩ „Ñ¨[Å∞ Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsì <Õ «$ «fiOÖ’ =ÚO Œ∞‰õΩ HõkÖÏ~°∞.

Uq∞\© AÅ∞O WOHÍ<å? WHõÃÑ· ™êQÆ Œ∞ JO@∂ u~°QÆ|_®¤~°∞. P Hõ ŒeHõ K«i„ «

ã$+≤ìOz# ≥ÅOQÍ Ô~· åOQÆáÈ~å\ÏxH PÜ«Ú=ÙÑ@ì~ÚºOk. D áÈ~å@OÖ’ „Ñ[Å∞

ÃÑ ŒÌ ãOYºÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. Éèí∂™êfi=ÚÅ‰õΩ JO_»QÍ =zÛ# â◊‰õΩÎÅ#∞ „Ñ[Å∞ „ã‘ÎÑÙ~°∞+µÅ

Õ_®ÖË‰õΩO_® ZO`À ™êÇ¨ÏãÖ`À Z Œ∞~˘¯<åfl~°∞. JOk# PÜ«Ú è•xfl, =º=™êÜ«∞

Ñ¨x=Ú@∞ì#∞ fã¨∞‰õΩx Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ∞ ZQÆ|_»QÍ, =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ~ÀHõe|O_», HÍ~°O ãÖK«∞Å

`Àáê@∞QÍ, =_çÃãÅ Ñ¨\ì =ÚO Œ∞‰õΩ =KåÛ~°∞. D q èŒOQÍ „Ñ¨ «ºHõ∆OQÍ â◊„ «∞=Ù`À

«ÅÑ¨_ç# "å~°∞ H˘O ŒÔ~· Õ, Ñ¨~ÀHõ∆OQÍ áÈ~°∞ÉÏ@# #_»∞ã¨∞Î#fl Ü≥∂ èŒ∞Å‰õΩ, ŒàÏÅ‰õΩ

P„â◊Ü«∞O HõeÊOK«@O, Pu èŒºq∞=fi@O, PÜ«Ú è•Å#∞ JOk=fi@O, â◊„ «∞=Ù ~åHõáÈHõÅ

ã¨=∂Kå~åxfl KÕ~°"ÕÜ«∞@O, áêsì #∞O_ç JOk# P ÕâßÅ#∞, ~°Ç¨ã¨º ã¨=∂Kå~åxfl

áÈ~å@ g~°∞Å‰õΩ JO ŒKÕÜ«∞_»O ÖÏO\ =º=Ç~åÅ#∞ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ KåÖÏ ã=∞~°÷=O «OQÍ


P „Hõ=∞OÖ’ ~å*Ï~°O x"åã≤ *·<åc ‰õÄ_® W «~° =∞Ç≤ÏàÏ Ü≥∂ èŒ∞~åà◊§`À

ã¨=∂#OQÍ J`«ºO`« „Ñ¨^è•#"≥∞ÿ# ~°Ç¨ã¨º HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ ZO`À ã¨=∞~°ú`«`À

x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. ≥ÅOQÍ Ô~· åOQÆ áÈ~å@OÖ’ P"≥∞ „Ñ¨ «ºHõ∆OQÍ áêÖÁæ#HõáÈ~Ú<å,

áÈ~å@Ü≥∂ èŒ∞Å‰õΩ J#fláêhÜ«∂Å∞ JOkã¨∂Î ã¨Ç¨Ü«∞Ñ¨_®¤~°∞. „Ñ¨ è•# Œà◊O #∞O_ç

`«Ñ≤ÊáÈ~Ú# Ü≥∂^èŒ∞Å#∞ ˆH∆=∞OQÍ ^Œà◊OÖ’ KÕ~°Û@OÖ’ ZO`À ™êÇ¨Ï™È¿Ñ`«OQÍ

„Ñ=iÎOKå~°∞. ŒO_»∞ ~°Ç™êºÅ∞ K≥ÑÊ=∞x "ÕkèOz# q∞Å@s Ç≤ÏO™êHÍO_»#∞ «@∞ì‰õΩx

xÅ|_®¤~°∞. ÉèíÜ«∂#Hõ z„ «Ç≤ÏOãÅ∞, "ÕkèOÑÙÅ‰õΩ QÆ∞~°=Ù «∂ ‰õÄ_® J «ºO « ~°ÇãºOQÍ

Ju KåHõK«HõºO`À â◊„ «∞=Ù QÆ∂_è®Kå~°∞Å Hõà◊√§QÆÑ≤Ê Œà◊ã¨Éèí∞ºÅ‰õΩ *·<åc ã¨Ç¨Ü«∞

ã¨Ç¨ÏHÍ~åÅ∞ JOkOz, „Ñ¨[Å∞ „Ñ¨ è•#OQÍ Ô~· «∞Å∞ ™êyã¨∞Î#fl ™êÜ«Ú èŒ áÈ~å@O

L[fiÅOQÍ ™êQÆ_®xH˜ *·<åc ˘_»Ê_®¤~°∞.

D q^èŒOQÍ `≥ÅOQÍ ™êÜ«Ú^èŒáÈ~å@OÖ’ `«#^≥·# ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl

x~°fiiÎOz# *·<åc QÆ∞iOz „Ñ=ÚY Hõ=¸ºxã∞ì <åÜ«∞‰õΩÅ∞ N ÑÙK«ÛÅÑe¡ ã∞O Œ~°Ü«∞º

q~°z « 1972Ö’ „ÑK«∞i «"≥∞ÿ# Telangana Peoples Struggle and its Lessons

(Page. 251- 252) Ö’ „Ñ™êÎqOKå~°∞. ≥ÅOQÍ áÈ~å@OÖ’ áêÖÁæ#fl =∞Ç≤Ïà◊Å QÆ∞iOz

PÜ«∞# «# „QÆO äŒOÖ’ ¿Ñ~˘¯#fl q=~åÅ∞–qâıëêÅ#∞ 1999Ö’ „Ñ¨*Ïâ◊HÎ |∞H± Ç¨Ï∫ãπ

' ≥ÅOQÍÏ áÈ~å@OÖ’ „ã‘ÎÅ g~Àz « áê„ « — J#∞ ¿Ñ~°∞`À ≥Å∞QÆ∞Ö’ „Ñ¨K«∞iOz#

z#fl Ñ¨ÙãÎHõOÖ’ (¿Ñl. 8–9) *·<åc qâıëêÅ#∞ D „HÕk q èŒOQÍ L@OHÕKå~°∞.

*·<åc ó ~å*Ï~°O „QÍ=∞OÖ’ XHõ ¿Ñ Œ‰õΩ@∞Oc‰õΩ~åÅ∞. z#fl «<å<Õ Éèí~°Î

áÈÜ«∂_»∞. XHõ H˘_»∞‰õΩ, «=Ú‡_»∞, `å#∂ ‰õÄeH˜áÈ~Ú ^•x g∞ Œ „|uˆH"å~°∞.

K«ÖÏ¡ ã‘ å~åq∞Ô~_ç¤ – PkÔ~_ç¤ Œà◊O P ŒQÆæ~° QÆ∞@ìÅ<Õ HO„ ŒOQÍ KÕã∞‰õΩx ÑxKÕã∞ÎO_Õk.

P ŒàÏxH˜ PÇ¨~°O JOkOz =ã¨∞ÎO_Õk *·<åc. ÉèÏ~° « Ãã·<åºÅ∞ =zÛ# «~åfi «

áêsìH˜ ÉÏQÍ Ñ¨Å∞‰õΩ|_çQÆÅ „QÍ=∂ÅxflO\Ï ÃÑ\ì#>Ëì ~å*Ï~°OÖ’#∂ XHõ q∞Å@s

HÍºOÑÙ ÃÑ\Ïì~°∞. •xH ÉèíÜ«∞Ñ_»‰õΩO_®, Jk=~°‰õΩHõ#fl Z‰õΩ¯= *Ï„QÆ «ÎÅ∞ fã∞‰õΩO@∂,

=∞iO « è≥·~°ºOQÍ ŒàÏÅ‰õΩ PÇ¨~°O KÕ~°"Õ¿ã HÍ~°º„Hõ=∂xfl ™êyOzOk. =ÚQÆ∞æ~°∞

ÔQiÖÏ¡ Œà◊ã¨Éèí∞ºÅ∞ á⁄~°áê@∞# •i «Ñ≤Ê HõÅ∞ûHÀÖËHõáÈ Õ, "åiH˜ ~°Hõ∆ WzÛ "≥∞Å¡QÍ

Œà◊HO„^•xH˜ ÑÖÑ≤"ÕÜ«∞QÆeyOk.

XHõ ~ÀA# q∞Å@s P"≥∞ WO\˜ÃÑ· •_çKÕã≤, P"≥∞#∞ ÉÏk '' ã‘ å~åq∞Ô~_ç¤

ZHõ _»∞<åfl_À K≥Ñ¨C–x#∞fl =kÖË™êÎO —— JO@∂ Ç≤ÏOã≤OKå~°∞. '' <å‰õΩ ≥eÜ«∞ Œ∞ ——

J#fl Õ P"≥∞ ["å|∞. ["Õ∞^•~°∞ J"≥∞#∞ |∂@∞HÍà◊§`À ˘HÍ¯_»∞. "åi Ç≤ÏO™êHÍO_»‰õΩ

«@∞ì‰õΩx xÅz, =∞m§ áêsì HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæOk. ¿Ñ ŒiHõO *·<åcH J#∞Éèí="Õ∞!

JO Œ∞ˆH P"≥∞‰õΩ áêsì JO>Ë JO « „¿Ñ=∞, qâßfiã¨=¸.

D q èŒOQÍ ≥ÅOQÍÏ áÈ~å@ =∞ÇÏŸ#fl « k<åÅÖ’ =Úã≤¡O „ã‘ÎÅ∞, ÑÙ~°∞+µÅ∞

W «~° ™È Œ~° [#ã¨=Ú^•Ü«∂Å`À HõÅã≤ „Ñ¨[Å ÉÏQÆ∞ HÀãÖ ZO «\˜ ™êÇ¨Ï™È¿Ñ «

HÍ~°º„Hõ=∂Å~Ú<å, «=∞ „áêÏÅ#∞ Ãã· «O ÖHõ KÕÜ«∞‰õΩO_® x~°fiÇ≤ÏOKÕO Œ∞‰õΩ =ÚO Œ∞‰õΩ

=zÛ «=∞ ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl JOkOKå~°∞. Ñ¨~å~ÚáêÅ‰õΩÅ∞ ÉÏxã¨|O èŒ<åÅ #∞O_ç

q=ÚH˜ÎHÀãÖ QÍx, Éèí∂q∞HÀãÖ–Éèí∂™êfi=ÚÅ #∞O_ç q=ÚH˜Î HÀãÖQÍx „Ñ¨[Å∞

™êyOz# JÇ≤ÏO™êÜ«Ú « –™êÜ«Ú èŒáÈ~å@ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ W «~° [#ã=Ú^•Ü«∂Å`À

HõÅã≤ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ L Œºq∞Oz K«i„ «#∞ ã¨$+≤ìOKå~°∞.

251 252


≥ÅOQÍ „Ñ¨*Ï áÈ~°∞‰õΩ ˘_»Ê_ç# Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞

~°lÜ«∂ ÉËQÆOÑ¨~å~Ú áêÅ‰õΩÅ ÃÑ «Î#O #∞O_ç ã¨fi ÕjÜ«ÚÅ#∞ q=ÚHÎQÍqOKÕO Œ∞‰õΩ

#_»∞O Hõ\ì =ÚO Œ∞‰õΩ #_çz# =∞Ç≤ÏàÏ=∞ «Å∞¡Å∞ H˘O Œ~°∞ P ÅHõ∆ºO ™êkèOK«QÍ<Õ

q„âß «OQÍ ‰õÄ~ÀÛÖË Œ∞. ã¨fi Õj ãÖ™ê÷<åÅ∞ WO_çÜ«∞<£ Ü« xÜ«∞<£Ö’ HõÅ=_®xH˜

W+ìÑ¨_»x Œâ◊Ö’ PÜ«∂ ãÖ™ê÷<ånèâ◊√Å Jaè=∞`åÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ „Ñ¨*Ïaè„áêÜ«∞O

"Õ∞~°‰õΩ L Œºq∞OKå~°∞. JO «\˜ À PQÆ‰õΩO_® Éèí∂q∞HÀãÖ–Éèí∞HÎHÀãÖ–Éèí∂™êfi=ÚÅ

^•+‘≤ìHÍÅ #∞O_ç q=ÚHÎ HÀãÖ ™êy# ™êÜ«Ú èŒáÈ~å@OÖ’ ‰õÄ_® «=∞ ≥·# áê„ «

x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. P «~°∞"å « „Ñ¨[Å#∞ K≥· «#º=O «∞efl KÕã¨∂Î, „Ñ¨ è•#OQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å

ã¨=∞ã¨ºÅ Ñïëê¯~°O q∂^Œ ^Œ$+≤ì™êiOz `å"≥∞=fiiH© U=∂„`«O fã≤áÈ=∞O@∂

x~°∂Ñ‰õΩ xMÏ~°û~Ú# x[OQÍ xÅz K«i„ « ã$+≤ìOz# =∞Ç≤ÏàÏ áÈ~å@Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’

~°lÜ«∂ ÉËQÆO XHõ~°∞.

1914 „áêO «OÖ’ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞ ãÖ™ê÷#OÖ’ ~°lÜ«∂ ÉËQÆO [x‡OKå~°∞.

P"≥∞ «e¡ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞‰õΩ K≥Ok# "å~°∞ HÍQÍ «O„_ç L «Î~°„Ñ Õâò ~å„ëêìxH K≥Ok#"å~°∞.

<≥·*ÏO ãÖ™ê÷#OÖ’x Ñ¨Å∞ „áêO`åÅÖ’ PÜ«∞# <åºÜ«∂kèHÍiQÍ Ñ¨xKÕâß~°∞. «e¡

«O„_»∞Å∞ L^•~° ãfiÉèÏ=ÙÅ∞ HÍ=@OÖ’ «=∞ ãO`å<åxH «y#O « ¿ãfiK«Ûù HõeÊOKå~°∞.

P q èŒOQÍ «O„_ç #∞Oz ÅaèOz# ¿ãfiK«Ûù Ñ¶e «OQÍ ~°lÜ«∂ ÉËQÆO‰õΩ J#fl Œ=Ú‡Å

`Àáê@∞QÍ z#fl<å@<Õ ãfi «O„ «ÉèÏ=#Å∞ JÅ=_®¤~Ú. ãxflÇ≤Ï « |O èŒ∞=~°æO =∂„ «O

ã¨<å «# ãÖ„Ñ¨ •Ü«∞"å Œ∞Å∞ HÍ=@O`À ~°lÜ«∂ ÉËQÆO, P"≥∞ J#fl Œ=Ú‡Å∞, P"≥∞`À

áê@∞ L Œº=∂ÅÖ’ áêÖÁæ#fl ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅ∞ Ñ¨Å∞ WHõ @¡ áêÅÜ«∂º~°∞.

~°lÜ«∂ ÉËQÆO 12 ãÖ= «û~åÅ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’<Õ «# JHõ Ü«∞º [=∂Å∞hfl™ê

ÉÏl W «~° ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅ`À HõÅã≤ ' xQÍ~ü — Ñ¨„uHõ#∞ K« Œ=@O P~°OaèOKå~°∞.

P<å_»∞ <≥·*ÏO ãÖ™ê÷#OÖ’ xQÍ~ü Ñ¨„uHõ q∂ Œ x¿+ èŒO LOk. ÅHÀfl‰õΩ K≥Ok#

xÜ«∂*ò Ñ¶ ÕÑ¨Ói ãÖáê ŒHõ «fiOÖ’ xQÍ~ü Ñ¨„uHõ =KÕÛk. P Ñ¨„uHõ KèåO Œã¨ åfixH˜,

=∞ «=∞ø_è®ºxH˜, =¸_è»#=∞‡HÍÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~å_»@"Õ∞ HÍ‰õΩO_® ™êfi «O„ «ºO,

™ê„=∂[º"å Œ =ºuˆ~Hõ ÅH∆Íºxfl =ÚO Œ∞‰õΩ fã¨∞Hõ áÈ=_®xH˜ Hõ$+≤KÕã≤Ok. JO Œ∞=Å¡

D Ñ¨„uHõ J «ºO « „Ñ¨=∂ ŒHõ~°"≥∞ÿ# Œx <≥·*ÏO „Ñ¨Éèí∞ «fiO ÉèÏqOz ãÖ™ê÷#OÖ’H˜

^•x „Ñ¨"Õâßxfl x¿+kèOzOk. (ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^Œ∞ ãÖ™ê÷#OÖ’ ~å[H©Ü«∞ K≥·`«#ºO,

q^•ºi÷–Ü«Ú=[#∞Å áê„`« (1938–1956), Zãπ.ZO.["å^£ ~°lfi, qâßÖÏO„^èŒ

Ñä¡+≤OQ∑ Ç¨Ï∫ãπ, q[Ü«∞"å_», 1985, ¿Ñl.25)

D xQÍ~ü L~°∂Ì Ñ„uHõ K« Œ=@O =Å# =∞ «Ñ~°"≥∞ÿ# KèåO Œ™êÅ‰õΩ =ºu~HõOQÍ,

„a\©+~°¡ q∞„ «∞_çQÍ =∂i# x*ÏO q∂ Œ [=∂Å∞hfl™ê «# ≥·# ãfi «O„ « Jaè„áêÜ«∂

Å#∞ U~åÊ@∞ KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. D q+¨Ü«∂xfl q=iã¨∂Î, <Õ#∞ U_À «~°QÆuÖ’

=Ù#flÑ¨Ê\˜ #∞O_ç „áê~°ú#Å∞ KÕ¿ã^•xfl. Y∞~å<£ K« Œ=@O <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl#∞. #=∂*ò

KÕÜ«∞@O, '~À*Ï— JO>Ë ~°O*Ï<£ ÑÖ_»QÆÑ¨C_»∞ LÑ¨"å™êÅ∞ KÕÜ«∞@O W=hfl KÕ¿ãk.

HÍÖËr H˘zÛ# «~åfi « W=hfl =∂<Õâß#∞. D Hõ~°‡HÍO_»Åhfl =∂<Õâß#∞. Õ=Ù_»∞,

Hõ~°‡HÍO_»Å∞ "Õ~fi~°xÑ≤OzOk. ' xQÍ~ü — „Ñ¨ÉèÏ=O LO_Õk, , , , , Jx J"≥∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ

K≥Ñ¨C‰õΩ<åfl~°∞. P Jaè„áêÜ«∂Å ã≤÷~° åfixH˜ P"≥∞ ‰õΩ@∞O| "å`å=~°O ‰õÄ_® ÉÏQÍ

`˘_»Ê_çOk. P"≥∞ J#fl Œ=Ú‡Å∞, JHõ Ü«∞º *=∂Å∞hfl™ê ‰õÄ_® ã¨fi «O„ « JÖ’K«#Å∞

Hõey# =º‰õΩÎÅ∞. „Ñ[Å ÑHõ∆OQÍ áÈ~å@Å`À áêÖÁæ#fl L Œº=∞HÍ~°∞Å∞. P<å_»∞ x*ÏO

q∂ Œ =ºu~Hõ « Àáê@∞QÍ, =∞ « ãO|O èŒ"≥∞ÿ# H˘xfl PKå~° ãO„Ñ^•Ü«∂Å q+Ü«∞OÖ’

‰õÄ_® ã¨=∞HÍb# ã¨=∂*ÏxH˜ aè#flOQÍ „Ñ¨=iÎOK«@O =Å# ~°lÜ«∂ ÉËQÆO Ñ¨Å∞

WHõ¯@¡#∞ Z^Œ∞~˘¯<åfl~°∞. P q+¨¨Ü«∂Å#∞ „Ñ¨™êÎqã¨∂Î, =∞=∞‡efl HÍÑ¶≤~°¡<Õ"åà◊√§.

=∞ «„^ÀÇ¨ïÅ=∞x Ñ≤eKÕ"åà◊§x P"≥∞ K≥Ñ¨C‰õΩ<åfl~°∞. (=∞#‰õΩ ≥eÜ«∞x =∞# K«i„ «

253 254


(`≥ÅOQÍÏ Ô~·`åOQÆáÈ~å@OÖ’ „ã‘ÎÅ∞–XHõ ã¨r= K«i„`«), „ã‘Î â◊H˜Î ãÖÑ¶¨∞@#,

ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £, 1986, ¿Ñl.173)

«e¡ «O„_»∞Å∞ L^•~° ãfiÉèÏ=ÙÖ·#ÑÊ\H ãxflÇ≤Ï « |O èŒ∞=~°æO =∂„ «O ã<å «#

ãÖ„Ñ¨ •Ü«∞"å Œ∞Å∞ HÍ=@O`À ~°lÜ«∂ ÉËQÆO, P"≥∞ J#fl Œ=Ú‡Å∞, P"≥∞`À áê@∞

L Œº=∂ÅÖ’ áêÖÁæ#fl ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅ∞ Ñ¨Å∞ WHõ @¡ áêÅÜ«∂º~°∞. P W|ƒO Œ∞Å#∞

U=∂„ «O MÏ «~°∞ KÕÜ«∞‰õΩO_® `å=Ú xˆ~ÌtOK«∞‰õΩ#fl =∂~°æOÖ’ ~°lÜ«∂ ÉËQÆO, «#

™È Œi [=∂Å∞hfl™ê ÉÏl J#fl Œ=Ú‡Å∞ J#fi~ü, JYÎ~üÅ`À HõÅã≤ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞.

„Ñ[Å#∞ K≥· «#º=O «∞efl KÕÜ«∞@O „Ñ è•<åâ◊Ü«∞OQÍ ™êy# P"≥∞ P kâ◊QÍ JOk=zÛ#

„Ñü J=HÍâßxfl qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

P q+¨Ü«∂Å#∞ ~°lÜ«∂ ÉËQÆO q=iã¨∂Î, =∂ ‰õΩ@∞O|O KåÖÏ ãÖ‰õΩz «

ã¨fiÉèÏ=O HõÅk. XHõ =∂ «O„_çQÍˆ~ L^•~° ã¨fiÉèÏ=O HõÅ"å_»∞. "Õ∞=Ú Ñ¨Ö¡@∂à’§

LO_Õk. ÉÏr ÃÑà◊§~Úº# ([=∂Å∞hfl™ê ÉÏl) «~°∞"å « =∂‰õΩ Ñ@flOÖ’ XHõ KÀ@O@∂

^˘iHOk. "Õ∞=Ú L~°∂Ì, Ñi¬Ü«∞<£ <Õ~°∞Û‰õΩ<åflO. WOw¡+µ =KÕÛkHÍ Œ∞. XHõ QÀ_»Ñ„uHõ

' «g∞~ü — Jx „áê~°OaèOKåO. JO`å KÕ ÀÎ<Õ ~å¿ã"åà◊§O. "Õ∞O K«kq W «~°∞Å#∞

‰õÄ_® K«kqOKÕ"åà◊§O. WOw¡+¨µ <Õ~°∞ÛHÀ=_»O „áê~°OaèOKå#∞. Ô~O_»∞ _çHõ¬#sÅ∞

L~°∂Ì–WOw¡+µ–L~°∂Ì ÃÑ@∞ì‰õΩx <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl#∞. ¿+H±ûÑ≤Ü«∞~ü, qHõì~ü Ç˙ºQÀ K«k"å#∞.

J~°÷=∞~Ú#Ñ¨Ù_»∞ Ü≥∞O`À P#OkOKå#∞. "≥∞e¡QÍ J#∞"å^•Å∞ KÕÜ«∞_»O „áê~°OaèO

Kå#∞. ' W"å<£ — J<Õ Ñ¨„uHõ K« Œ=@O "≥Ú ŒÅ∞ÃÑ\Ïì#∞. z#fl z#fl Hõ äŒÅ∞ ~åÜ«∞@O,

«~åfi « L™ê‡xÜ«∂ [~°flÖòÖ’ „Ñ¨K«∞iK«@O "≥Ú ŒÅ∞ ÃÑ\Ïì#∞. XHõ #=Å ‰õÄ_®

~åâß#∞, Jx J<åfl~°∞. (=∞#‰õΩ ≥eÜ«∞x =∞# K«i„ « ¿Ñl.173)

P q èŒOQÍ ã¨fiÜ«∞O Hõ$+≤ À q^•º~°# "≥·Ñ¨Ù Œ$+≤ì™êiOz# ~°lÜ«∂ «#‰õΩ

#K«Ûx PKå~åÅ#∞ Ñ¨ ŒÌ «∞Å#∞ ZO`À è≥·~°ºO`À =ºuˆ~HÕKå~°∞. P „Ñ¨Ü«∞ «flOÖ’

q∞„ «∞Å#∞ ãOÑ¶∞\ÑiÛ ãOÑ¶∞O U~åÊ@∞ KÕã≤ ÑÅ∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ NHÍ~°O K«∞\Ïì~°∞.

™êÇ≤Ï «º HÍ~°º„Hõ=∂Å Ñ¨@¡ J «ºkèHõ „â◊ ŒÌK«∂áê~°∞. P HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’, Ü« #∞ãπ

ã¨b"£∞, =Úã≤¡"£∞ lÜ«∂, WOHÍ KåÅ=∞Ok ~°K«~Ú «Å∞ xÜ«∂*ò, *ÏH˜~ü, Ç¨ï¿ãû<£,

™êÇ≤Ï~ü, lQÆ~ü, ã≤kúv ÖÏO\ Hõ=ÙÅ∞ =KÕÛ"åà◊√¡, H˘O «=∞Ok =∂ WO\’¡<Õ =ÙO_Õ"åà◊√¡.

™êÇ≤Ï`åºxH ãO|OkèOz# HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ KåÖÏ [iQq. "Õ∞=∞O`å =∂i¯ãπìû ™êÇ≤Ï «ºO

K« Œ=ÖË Œ∞. HÍx xQÍ~üÖ’ H˘xfl "åº™êÅ∞ =KÕÛq. L~°∂Ì Ñ¨„uHõÅ∞ KåÖÏ LO_Õq.

~å[H©Ü«∞Å ã¨=∞ã¨ºÅ∞ ‰õÄ_® KåÖÏ K«iÛOKÕk. Ü«Ú ŒúŒÌO , [~°‡h, Ç≤Ï@¡~ü, "≥Ú ŒÖ·#q.

L~°∂Ì, WOw¡+¨µ Ñ¨ÙãÎHÍÅ∞ KåÖÏ ≥Ñ≤ÊOK«∞‰õΩx Z<Àfl <Õ~°∞Û‰õΩ<Õ "åà◊§O, Jx ~°lÜ«∂

q=iOKå~°∞.

K« Œ∞=Ù q∂ Œ Pã¨HÎQÆÅ ~°lÜ«∂ ÉËQÆO L#fl « K« Œ∞=ÙÅ∞ K« Œ"åÅ#∞‰õΩ<åfl~°∞.

„Ñ è•#OQÍ POQÆ¡O <Õ~°∞ÛHÀ"å#∞‰õΩ<åfl~°∞. JO Œ∞‰õΩ F Ü«Ú=‰õΩ_çfl xÜ«∞q∞OK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

J~Ú Õ P U~åÊ@∞#∞ ãÖ|Onè‰õΩÅ∞ =ºuˆ~HÕKå~°∞. D q+¨Ü«∂xfl P"≥∞ ™È Œi

[=∂Å∞hfl™ê ÉÏl K≥|∞ «∂, ~°lÜ«∂‰õΩ WOw¡+¨µ K≥Ê\ÏxH˜ XHõ „|Ç¨Ï‡ JÉÏƒ~Ú

=KÕÛ"å_»∞. =∂ ‰õΩ@∞O|O JÉèíº «O «~°O ÃÑ\ìOk. |O èŒ∞=ÙÅO`å "≥e"Õâß~°∞. KåÖÏ

H˘kÌ=∞Ok J=∂‡~ÚÅ∞ P ~ÀAÖ’¡ K« Œ∞=Ù‰õΩ<Õ"åà◊√§. =∂ J=∞‡ =∞=∞‡ÖˇÑ¨C_»∂

ã¨áÈ~°∞ì KÕ¿ãk. XHõ ¿ãflÇ≤Ï «∞~åeÖÏQÍ, Jx «e¡ «O„_»∞Å èÀ~°˜x q=iOKå~°∞. D

q èŒOQÍ «e¡– «O„_ç „áÈ`åûÇ¨ÏOÖ’ ~°lÜ«∂ ÉËQÆO Ü«∞O.Z =~°‰õΩ K« Œ∞=Ù‰õΩ<åfl~°∞.

P"≥∞ K« Œ∞=Ù, q=ÚHÎ áÈ~å@OÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO ÃÑ#"Õã¨∞‰õΩx ™êQÍ~Ú.

JHõ , J#fl Œ=Ú‡Å`À HõÅã≤ P"≥∞ ‰õÄ_® *ÏfÜ≥∂ ŒºOÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅÜ«∂º~°∞.

„Ñ=ÚM ™êfi «O„ «ºã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞_»∞ =∞øbfi ÇÏ„ã ü "≥∂Çx ~°lÜ«∂ ÉËQÆO ‰õΩ@∞OÉÏxH

ã¨xflÇ≤Ï « |O èŒ∞=Ù. PÜ«∞# «~°∞K«∞ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞‰õΩ ~å=@"Õ∞ HÍ‰õΩO_® „Ñ¨ÑÖK«

Ü«Ú ŒúÌO ã=∞Ü«∞OÖ’ PÜ«∞# ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞Ö’ KåÖÏ HÍÅO L<åfl~°∞. PÜ«∞# „ÑÉèÏ=O

~°lÜ«∂ ‰õΩ@∞O|O q∂^Œ LO_Õk. P „Ñ¨ÉèÏ=O #∞O_ç ~°lÜ«∂ ÉËQÆO

«Ñ≤ÊOK«∞HÀÖËHõáÈÜ«∂~°∞. ãfi «ÇÏQÍ ¿ãfiKåÛùÜ«Ú « ÉèÏ"åÅ∞ QÆÅ P"≥∞ „a\©+µ ÉÏxã «fiO

#∞O_ç q=ÚHÎx HÀ~°∞‰õΩ<åfl~°∞.P Hõ$+≤Ö’ ÉèÏQÆOQÍ P"≥∞ ãfi Õj L Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞.

*ÏfÜ≥∂^Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å x~°fiÇ¨Ï‰õΩ J=ã¨~°=∞QÆ∞ x^èŒ∞Å#∞ <åÜ«∞‰õΩÅ‰õΩ

JO ŒKÕÜ«∞@OÖ’ z#fl «#O #∞O_Õ ÉÏ èŒº «Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. D kâ◊QÍ K«∞~°∞‰õΩQÍ

Ñ¨xKÕã¨∂Î ‰õÄ_® "≥Ú Œ\˜flOp *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ =ÙO_Õ"åà◊§O. "Õ∞"Õ∞O KÕÜ«∞_»OÖË Œx

ZÑ¨C_»∂ JxÊOKÕk, Jx ~°lÜ«∂ ™È~°s=∞∞Å∞ K≥Ñ¨C‰õΩ<åfl~°∞.

P „Hõ=∞OÖ’ ™êQÆ∞`«∞#fl ~°lÜ«∂ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ Hõ=¸ºx[O ÑïK«Ü«∞O

HÍ=@O`À „Ñ[Å ÑH∆Í# xÅz áÈ~å_Õ ãfiÉèÏ=O QÆÅ ~°lÜ«∂ JHõ K≥à◊§Å∞¡ Hõ=¸ºxã∞ì

áêsì "≥·ÑÙ‰õΩ "≥ÚQÆ∞æK«∂áê~°∞. P ÑiK«Ü«∞O =∞iO « =ÚO Œ∞‰õΩ "≥o§Ok. P q+Ü«∂xfl

255 256


q=iã¨∂Î, 1941Ö’ JÉèí∞º ŒÜ«∞ ~°K«~Ú «Å ãÖÑ¶∞O Jx XHõ\˜ =ÙO_Õk. =∞Y∂ÌO,

#[~ü ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ ZÑ¨C_»∂ =ã¨∂ÎO_Õ"å~°∞. "Õ∞O #Å∞QÆ∞~°∞ JHõ¯K≥Öˇ¡à◊§O. D

g∞\ÕQÆ∞ÅH˜ |Ç≤Ï~°OQÆOQÍ "≥àı§"åà◊§O. J=∞‡‰õÄ_® =KÕÛk. H˘O «=∞Ok zÖò=∞#¡

(Kå@∞#) "≥#∞Hõ ‰õÄ~°∞Û<Õ"åà◊√§...ã¨*ÏÌ £ [Ç‘Ï~ü, FOHÍ~ü, Ñ¨~å¬ £ ÖÏO\˜ "åà◊√§

KåÖÏ =∞Ok JO_»~ü„Q“O_£Ö’ =Ù#flÑC_»∞ =∂ ~ÚO\’¡ =ÙO_Õ"åà◊√§, Jx ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.

P ÑïK«Ü«∂Å HÍ~°OQÍ U~°Ê_ç# #∂ «# Jaè„áêÜ«∂Å =Å# ~°lÜ«∂

ÉËQÆO ‰õΩ@∞O|O 1942 <å\˜ H˜fi\ò WO_çÜ«∂ L Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ# ÖË Œ∞. J~Ú Õ

H˜fi\ò WO_çÜ«∂ L Œº=∞O Ñ¨@¡ ™ê#∞Éèí∂u LO_Õ Œx P"≥∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ "≥Å¡_çOKå~°∞.

1942 „áêO «OÖ’ Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsì q∂ Œ x¿+ ŒO qkèOz# ãÖ Œ~°ƒùOQÍ ‰õÄ_®

~°lÜ«∂ ÉËQÆO ~°Ç¨ã¨ºOQÍ Hõ=¸ºxã¨∞ìÅ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ‰õΩ `˘_®Ê@∞ JOkOKå~°∞.

x*ÏO ãÖ™ê÷#OÖ’ HÍO„ÔQãπ áêsì <åÜ«∞‰õΩÖË Ñ¨Å∞ WHõ @∞¡ Ñ¨_»∞ «∞O_»QÍ, x¿+k «

Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsì ™ê#∞Éèí∂uÑ¨~°∞Å∞QÍ =∞ixfl HõëêìÅ∞ Ñ¨_®eû# ÉèíÜ«∂#Hõ

"å`å=~°OÖ’ ‰õÄ_® ~°lÜ«∂ ÉËQÆO ‰õΩ@∞O|O Hõ=¸ºxã∞ì L Œº=∞HÍ~°∞Å‰õΩ KÕÜ« «

xKåÛ~°∞.

D HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ H˘#™êyã¨∂Î<Õ 1944Ö’ ~°lÜ«∂ ÉËQÆO Ü«∞O.Z Ñ¨ÓiÎ

KÕâß~°∞. K« Œ∞=Ù‰õΩO@∂<Õ P"≥∞ «# ™È Œi [=∂Å∞hfl ÉÏlÖ’ HõÅã≤ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞

HÍ~°º„Hõ=∂Å∞, Hõ=¸ºxã∞ì áêsì HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ ~°ÇÏãºOQÍ áêÖÁæ@∂ =KåÛ~°∞. z=~°‰õΩ

ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ ã¨fi~å*Ïºxfl ™êkèOK«∞‰õΩ<åflHõ "≥#∞"≥O@<Õ P~°OÉèí"≥∞ÿ# WO_çÜ«∞<£

Ü« xÜ«∞<£Ö’ <≥·*ÏO qb#O HÀãÖ ™êy# áÈ~å@OÖ’ «# ≥·# áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞.

P áÈ~å@O JOu=∞ Œâ◊‰õΩKÕ~°∞ «∞#fl ãO Œ~°ƒùOQÍ JO‰õΩiOz# ≥ÅOQÍ áÈ~å@OÖ’

~°lÜ«∂ ÉËQÆO ‰õΩ@∞O|O Ü«∂= «∞Î áêÖÁæOk. P"≥∞ ™È Œi [=∂Å∞hfl™ê ÉÏl,

L Œº=∞HÍ~°∞Ö·# «# J#fl Œ=Ú‡Å∞ J#fi~ü, JYÎ~ü W «~° ã¨xflÇ≤Ï « |O èŒ∞=ÙÅ∞ ‰õÄ_®

≥ÅOQÍ áÈ~å@OÖ’ „Ñ¨ «ºHõ∆OQÍ#∂, Ñ¨~ÀHõ∆OQÍ#∂ áê„ « è•~°∞ÅÜ«∂º~°∞.

D ãÖ Œ~°ƒùOQÍ ~°lÜ«∂ÉËQÆO áÈbã¨∞Å ^•+‘ììHÍÅ#∞ Z Œ∞~˘¯<åfl~°∞.Ñ¨Å∞

=∂~°∞¡ JÔ~ã∞ìÅ‰õΩ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞. *·Å∞Ö’ ‰õÄ_® QÆ_çáê~°∞. D q+Ü«∂xfl P"≥∞ „Ñ™êÎqã∂Î,

P ~ÀAÖ’¡ KåÖÏ =∞Ok HÍ„"≥∞_»∞¡ À áÈ~å@O QÆ∞iOz =∂\Ï¡_Õ •xfl, *·Ö’¡=Ù#flÑC_»∞,

XHõ „ã‘Î HÍ„"≥∂_£ À =∂\Ï¡_Õ •xfl. XHõ _≥·s ‰õÄ_® ~å¿ã^•xfl. Pk ^˘iH˜ Õ WOHÍ

KåÖÏ q=~åÅ∞ ≥Å∞™êÎ~Ú. <åH˘Hõ QÆk LO_Õk, Jx P"≥∞ J<åfl~°∞. P<å_»∞ ≥ÅOQÍ

áÈ~å@Ü≥∂ èŒ∞Å∞ ~åq <å~åÜ«∞ Ô~_ç¤ <åÜ«∞Hõ «fiO`À ~°lÜ«∂ «# ™È Œi– ™È Œ~°∞Å`À

HõÅã≤ áêÖÁæ<åfl~°∞. <åÜ«∞‰õΩÅ P ÕâßÅ#∞ «∞.K« «Ñ¨ÊHõ áê\˜ã¨∂Î, P_»=∞QÆ ÉèË ŒO

ÖË‰õΩO_® Z@∞=O\ „Ñ=∂ ŒHõ~° Ñx JÑÊyOz<å, U ≥eÜ«∞x „Ñ ÕâßxH "≥o§~°=∞‡x

ÑÖÑ≤<å U=∂„ «O J è≥·~°ºÑ¨_»‰õΩO_® ZO`À ™êÇ¨ÏãÖ`À P ÉÏ èŒº «Å∞ ~°lÜ«∂ ÉËQÆO

x~°fiiÎOKå~°∞.

L Œº=∞HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ ÉèÏQÆOQÍ áÈ~å@ Ü≥∂ èŒ∞Å‰õΩ P„â◊Ü«∞O HõeÊK«@O,

PÜ«Ú^è•Å#∞ ^•z ÃÑ@ì@O, L^ŒºHÍ~°∞Å‰õΩ JO^ŒKÕÜ«∞@O, L^Œº=∞HÍ~°∞Å‰õΩ

ã¨=∂Kå~åxfl KÕ~°"ÕÜ«∞@O «k «~° Ñ¨#∞Å#∞ «=∞ WO\˜x, P Ñïã¨~° „áêO`åÅ#∞

ˆHO„ ŒOQÍ KÕã¨∞‰õΩx ~°lÜ«∂ ÉËQÆO x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. „Ñ¨=ÚY Hõ=¸ºxã¨∞ì <Õ «Å∞ _®Hõì~ü

=∞¿ÇÏO„ Œ, ~åq <å~åÜ«∞ Ô~_ç¤, =∞Y∂ÌO "≥ÚÇ≤ÏnÌ<£, ~å*ò |Ç¨ï Œ∂Ì~ü Q“_£, ["åfi £

~°rfi «k «~°∞Å‰õΩ P"≥∞ WO\’¡ Pu èŒºO, P„â◊Ü«∞O ÅaèOzOk. P P„â◊Ü«∞O #∞O_ç

<åÜ«∞‰õΩÅ#∞ =∞iO`« ã¨∞~°H˜∆`« „áêO`åÅ‰õΩ KÕ~°"ÕÜ«∞@O ÖÏO\˜ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞

áÈbã¨∞Å x~°O «~° xÑ¶∂ h_»Ö’¡ ‰õÄ_® ~°lÜ«∂ ã¨=∞~°÷=O «OQÍ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

1951 „áêO`«OÖ’ `≥ÅOQÍ ™êÜ«Ú^èŒ áÈ~å\Ïxfl q~°q∞OKåÖÏ?

HÀ#™êyOKåÖÏ? J#∞ JOâ◊O K«~°ÛhÜ«∂â◊O"≥∞ÿOk. P ã=∞Ü«∞OÖ’, JYÎ~ü, QÀáêÅ<£

( Z.ÔH. QÀáêÅ<£), *’ºu|ã¨∞, =Ú[Ñ¶~ü JÇ¨Ï=∞‡ £ À U~°Ê_ç# _≥eˆQ+¨<£ XHõ\˜

=zÛ– 1951Ö’ ™êÜ«Ú èŒ áÈ~å@O H˘#™êyOKåÖÏ? q~°q∞OKåÖÏ? J<Õ q+¨Ü«∞O

K«iÛOK«_®xH˜ =KåÛ~°∞... P q+¨Ü«∞O QÆ∞iOz KåÖÏ ~å„u =~°‰õΩ g∞\ÕQÆ∞Å∞,

K«~°ÛÅ∞ [iˆQq Jx P"≥∞ q=iOKå~°∞. D q+¨Ü«∞OÖ’ `«# `«O„_ç ZO`À

ã¨Ç¨ÏHõiOKå~°x qK«Û# <åÜ«∞‰õΩÅ‰õΩ ~°lÜ«∂ ‰õΩ@∞O|O «=∞ WO\˜ =ÚO Œ∞ QÆÅ

QÆ$Ç¨ÏOÖ’ |ã¨ U~åÊ@∞¡ KÕâß~°x P"≥∞ "≥Å¡_çOKå~°∞.

≥ÅOQÍ áÈ~å@O =ÚyâßHõ áêsìÖ’ H˘O « "Õ∞~°‰õΩ ãÎ|Ì « U~°Ê_çOk. P

«~°∞"å « ZxflHõÅ∞ ~å=@O`À ~°lÜ«∂ P HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ x=∞QÆfl=∞Ü«∂º~°∞. ™È Œi

[=∂Å∞hfl™ê ÉÏl`À HõÅã≤ P"≥∞ ZxflHõÅ „ÑKå~°OÖ’ K«∞~°∞‰õΩQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞. K« Œ∞=Ù

q∂ Œ, =∞Ç≤ÏàÏ JÉèí∞º#flu HÍ~°º„Hõ=∂Å q∂ Œ Z‰õΩ¯=QÍ Œ$+≤ì ™êiOKå~°∞. =∞Ç≤Ïà◊Å∞

Pi÷HõOQÍ ã≤÷~°Ñ_ÕO Œ∞‰õΩ qq èŒ =$ «∞ÎÅÖ’ tHõ∆, =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ K≥· «#ºO HõeyOKÕO Œ∞‰õΩ

257 258


~å„u |_»∞Å∞, „QÆO ä•ÅÜ«∂Å∞ U~åÊ@∞, „Ñ¨QÆujÅ ™êÇ≤Ï «ºO K«kqOK«@O, PÜ«∂

JOâßÅ q∂ Œ K«~°ÛÅ∞ [~°Ñ¨@O D ˆHO„^•ÅÖ’ [iˆQk. D ˆHO„^•Å‰õΩ „Ñ¨g∞ÖÏ

`å~Ú ÖÏO\˜ „Ñ¨=ÚY∞Å∞ qKÕÛâß~°∞. „Ñ¨=ÚY Hõ=¸ºxã¨∞ì <Õ «Å∞ ~°lÜ«∂ ÉËQÆO

‰õΩ@∞O|OÖ’x =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ÑÅ∞ =∞Ç≤ÏàÏ HO„^•Å#∞ „áê~°OaèOÑ KÕã≤ P HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞

=Ú=∞‡~°O KÕâß~°∞. P HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ ÉèÏQÆOQÍ HõÅHõ åÎ, _èçb¡ ÖÏO\˜ „áêO`åÅ`À

[~°∞QÆ∞ JdÅ ÉèÏ~° « =∞Ç≤ÏàÏ ãÖÑ¶∂Å ã¨=∂"ÕâßÅÖ’ P"≥∞ áêÖÁæO@∂ =∞Ç≤ÏàÏ

L Œº=∂Å‰õΩ KÕÜ« «xKåÛ~°∞.

z#flÑ¨Ê\˜ #∞O_ç ~°K«<å "åº™êOQÆO q∂ Œ JkèHõ Pã¨HÎ K«∂Ñ≤# ~°lÜ«∂ ÉËQÆO

1944 ZO.U KÕã≤ =Ù"≥∞<£û HÍÖËlÖ’ ÖˇHõÛ~°~ü JÜ«∂º~°∞. P «~°∞"å « 1966Ö’

Ü« x=iû\© P~üìû HÍÖËlÖ’ KÕ~å~°∞. Ñi¬Ü«∞<£Ö’ Ñ≤.ÃÇÏKü._ç W~å<£Ö’ KÕâß~°∞. ã~Àlx

<åÜ«Ú_»∞ ‰õΩ=∂Ô~Î bÖÏ=∞ <åÜ«Ú_»∞`À HõÅã≤ HÍÖËrÖ’ ™êÇ≤Ï «º QÀ+µªÅ∞ [~°∞ÑÙ «∂

B`åûÇ≤ÏHõ Hõ=ÙÅ‰õΩ–~°K«~Ú «Å‰õΩ À_®Ê@∞ JOkOKå~°∞. ≥ÅOQÍ ™êÜ«Ú èŒ áÈ~å@

HÍ~°º„Hõ=∂Å «~°∞"å « ~°lÜ«∂‰õΩ ~å[H©Ü«∂Å Ñ¨@¡ Jã¨HÎ «QÆ∞æ=ÚYO Ñ¨\ìOk. P

ã=∞Ü«∞OÖ’ P"≥∞ «O„_ç i>ÿ~ü HÍ=_»O=Å¡, q∞QÆ å "åà◊§O`å áêsìÖ’ Ñx KÕã∞ÎO_»@O

=Å¡ P"≥∞ ‰õΩ@∞O| ÉèÏ~åxfl "≥∂Ü«∂eû =zÛOk. Pi÷HõOQÍ ã≤÷~°Ñ¨_ç ‰õΩ@∞O| ÉèÏ~åxfl

"≥∂ã∞Î#flÑÊ\ ÑÙ~°∞+µÅ`À ã=∂#=∞xÊOK«HõáÈ=@O`À P"≥∞ P"Õ Œ#‰õΩ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞.

D q+¨Ü«∂xfl =∞iO « q™êÎ~°OQÍ q=iOKå~°∞.

WO\’¡ JO`å `À_»Ê_Õ"åà◊√§. Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ∞ ‰õÄ_® H˘O « Ñ¨xKÕ¿ã"åà◊√§. Ñ≤Å¡Å∞

‰õÄ_® H˘O « KÕ¿ã"åà◊√§. J~Ú#ÑÊ\H© H˘O « =∞# ÉÏ èŒº Õ JxÊã∞ÎOk. H˘xfl HÍ~°ÏÅ∞

ÑïjeOKåe. „ã‘ÎQÍ =ÙO_»@=∞<Õk XHõ\˜. Ü«ÚQÍÅ #∞Oz =ã¨∞Î#fl ™êOÑ¶≤∞Hõ =º=ã÷

P"≥∞#∞ «‰õΩ¯= ™ê÷~ÚÖ’ =ÙOzOk. Pi÷Hõ ™êfi «O„ «ºO =Ù#flÑ¨Ê\˜H©, „ã‘Î Ñ¨Ù~°∞+¨µx

HõO>Ë «‰õΩ¯=QÍ<Õ ÉèÏqã¨∞ÎOk. J «x g∞ Õ P è•~°Ñ¨_»∞ «∞Ok. „ã‘Î XO@iQÍ LO_»@O

=∞<Õ@@∞=O\˜ ÉèíÜ«∞O Ñ¶∞’~°"≥∞ÿOk, „Ñ¨ÑÖK«=∞O «\Ï =ÙOk. P"≥∞ «#∞ XO@iQÍ

|Ü«∞@ÔHà◊§_®xH ÉèíÜ«∞Ñ_» å~°∞, ÑÙ~°∞+µÖ· Õ XO@iQÍ "≥à◊ å_»∞, Z=~°∂ ÉÏkèOK«~°∞.

Ñ¨Ù~°∞+¨µ_çH˜ ¿ãfiK«Ûù=ÙOk. „ã‘ÎÅ#∞ U q èŒOQÍ K«∂™êÎ~°<Õ ^•x QÆ∞iOz Ñ¨ÙãÎHÍÅ∞

~åã¨∞Î<åfl~°∞. D |O è•ÖˇÖÏ ≥OK«∞‰õΩO\Ï=∞<Õk K«∂_®e. ã≤O_»Ô~ÖÏ¡ J<Õ K«Hõ x

ÑÙãÎHõOÖ’, „ã‘ÎH Pi÷Hõ ™êfi «O„ «ºO L#flÑÊ\H WOHÍ q=ÚHÎ á⁄O Œ‰õΩO_® =ÙO_»@=∞<Õ

ã¨=∞ã¨º QÆ∞iOz K«iÛOKå~°∞. P ~ÀAÖ’¡ Pi÷Hõ ™êfi «O„ «º"Õ∞ =ÚYº"≥∞ÿ# ã¨=∞ã¨º

J#∞‰õΩ<Õ"åà◊§O. <Õ#∞ K« Œ∞=Ù‰õΩx, ãOáêkOz Z=i g∞ Œ P è•~°Ñ_»‰õΩO_® =ÙO\Ï#x

x~°‚~ÚOK«∞‰õΩ<åfl#∞. <å#fl‰õΩ K≥áêÊ#∞, PÜ«∞# Ug∞ JÉèíºO «~°O ÃÑ@ìÖË Œ∞, HÍx

|O èŒ∞=ÙÅ∞ q=∞i≈OKå~°∞. «~åfi « ‰õÄ_® ÃÑo§ QÆ∞iOz PÖ’zOK«ÖË Œ∞. <åÑ¨xÖ’

x=∞QÆ∞fl~åe<≥·, •x QÆ∞iOz PÖ’zOK«ÖË Œ∞. |Ç¨ïâ◊ ãïÜ≥ÿ∞# ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Z=~°∂

HõxÑ≤OK«ÖË Õ"≥∂! Jxfl ãÖ|O è•Å∞ ‰õÄ_® =~°Hõ@flO, ÉË~åÅ`À xÜ«∞q∞OK«|_Õq.

J=O>Ë Jã¨Ç¨ÏºO =zÛ, Z=i`À\© P q+¨Ü«∞O QÆ∞iOz =∂\Ï¡_»HõáÈÜÕ∞k. <å#fl

‰õÄ_® "å\˜x =ºuˆ~HÕKÕk. =∂ ‰õΩ@∞O|OÖ’ KåÖÏ =∞Ok ÃÑo§à◊√§ KÕã¨∞HÀÖË Œ∞.

D "åHÍºÅ∞ P"≥∞Ö’x qÑ¡"å «‡Hõ ÉèÏ"åÅ‰õΩ J ŒÌO Ñ¨_» å~Ú. P Paè„áêÜ«∂

Å`À ¿ãflÇ¨ÏO KÕã≤# ~°lÜ«∂ ÉËQÆO z=i =~°‰õΩ q"åÇ¨ÏO KÕã¨∞HÀÖË Œ∞. z#fl =Ü«∞ã¨∞û

Ö’<Õ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O, P «~°∞"å « Hõ=¸ºxã¨∞ì L Œº=∞O, P „Hõ=∞OÖ’ WO_çÜ«∞<£

Ü« xÜ«∞<£Ö’ <≥·*ÏO qb<À Œº=∞O, J@∞ «~°∞"å « ≥ÅOQÍ ™êÜ«Ú èŒ áÈ~å@O,

Hõ=¸ºxã¨∞ì L Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞ ~°lÜ«∂ ÉËQÆO L Œº=∂Å K«i„ «Ö’

«# ≥·# „Ñ¨ ÕºHõ ™ê÷<åxfl ™⁄O «O KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.

(D "åºãO „Ñ è•#OQÍ 1986Ö’ „ã‘Î â◊HÎ ãOÑ¶∞@# (ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £) „ÑK«∞iOz#

' =∞#‰õΩ ≥eÜ«∞x =∞# K«i„ « ( ≥ÅOQÍÏ Ô~· åOQÆáÈ~å@OÖ’ „ã‘ÎÅ∞–XHõ ã¨r=

K«i„ «) — „QÆO äŒOÖ’x ~°lÜ«∂ ÉËQÆO P"≥∞ ™È Œi [=∂Å∞hfl™ê ÉÏl «=∞ WO@~°∂ºÖ’

K≥Ñ≤Ê# ã¨=∂Kå~°O P è•~°OQÍ ~°∂á⁄OkOK«@O [iyOk. P „QÆO äŒO ãÖáê Œ‰õΩÅ∞,

„Ñ¨K«∞~°Hõ~°ÎÅ‰õΩ <å èŒ#º"å^•Å∞. – ~°K«~Ú «)

P =∞Ç≤Ïà◊ (P‰õΩÑK«Û Œ∞ã∞ÎÅ) Ü≥∂ è≥~åÅ∞)JkfifÜ«∞ è≥·~°ºâße. P"≥∞‰õΩ =∞$ «∞ºÉèíÜ«∞OU =∂„ «O ÖË Œ∞. Ñ¶≤~°OQÆ∞Å∞ QÆi˚ã¨∞Î<åfl, «∞áê‰õΩÅ∞ QÆ∞O_»¡#∞ =i¬ã¨∞Î<åfl J «ºO «è≥·~°ºâße J~Ú# Ãã·x‰õΩ_ç =∞ÖË¡ P"≥∞ «∞áêH˜ QÆ∞O_»¡ =~°¬OÖ’ xOáêkQÍ #_çz

"≥àı§k. P"≥∞#∞ H˘xfl ™ê~°∞¡ #_çz =ã¨∞ÎO>Ë K«∂âßO. =∞iH˘xfl™ê~°∞¡ QÆ∞„~°O q∂ Œ™êfii KÕã¨∂Î K«∂âßO. Y_»æq<åºãÖÖ’, QÆ∞i «Ñ¨Ê‰õΩO_® «∞áêH˜ ¿ÑÅÛ@OÖ’ P"≥∞=∞Oz <Õ~°Êi. P"≥∞ è≥·~°º ™êÇÏ™êÅ#∞ K«∂ã≤ „Ñ[ÅÖ’ L`åûÇÏO kfiQÆ∞©Hõ$ «=∞ÜÕ∞ºk.

– „Ñ¨ «ºHõ∆ ™ê‰õ∆ΩÅ Hõ äŒ#O

259 260


qÉèí[# ÉÏkè «∞Å#∞ P Œ∞‰õΩ#fl PÑ¨ •ƒO èŒq

Jxãπ ÉËQÆO H˜ •fiÜü∞

Ñ~å~Ú áêÅ‰õΩÅ#∞ „áêÅ^ÀÖËO Œ∞‰õΩ ‰õΩ@∞OÉÏÅ‰õΩ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ áê@∞Ñ_ç#

"≥·#O ™êfi «O„`Àº Œº=∞O Ñ¨@¡ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅÖ’ xa_èôHõ$ «"≥∞ÿL#fl x+ì‰õΩ–x| Œú «‰õΩ

~°∞A=Ù. P ‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’ <≥„Ç˙ ‰õΩ@∞O|O, «Ü«∂ºc ‰õΩ@∞O|O, ÃÑ¶·r ‰õΩ@∞O|O,

H˜K«∂¡ ‰õΩ@∞O|O, H˜ •fiÜü∞ ‰õΩ@∞O|O ÖÏO\˜ H˘xfl ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ „Ñ¨ è•#OQÍ

¿Ñ~˘¯#=K«∞Û. P ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ JkfifÜ«∞ `åºQÍÅ`À ™êfi «O„`Àº Œº=∞O K«i„ «Ö’

«=∞ ŒO@∂ „Ñ¨ ÕºHõ «#∞ ãÖ «iOK«∞‰õΩ<åfl~Ú. J@∞=O\˜ K«i„ « Hõey# H˜ •fiÜü∞

‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞º~åÅ∞ Jxãπ ÉËQÆO H˜ •fiÜü∞.

L «Î~° „Ñ¨ ÕâòÖ’x ÉÏ~å|OH˜Ö’x ¿+H± qÖÏÜ«∞ ü Jb WO@ Jxãπ ÉËQÆO

1906Ö’ [x‡OKå~°∞. «O„_ç qÖÏÜ«∞ ü Jb <åºÜ«∞"åk. PÜ«∞# „a\©+¨µ „Ñ¨Éèí∞ «fi

=ºu~H. POQ¡Ü«ÚÅ‰õΩ JO_»QÍ xÅz# JbÑ¶∞~ü "Õ∞ è•=ÙÅ`À ãiÑ_»x =ºHÎ. Ç≤ÏO Œ∂–

=Úã≤¡OÅ SHõº «#∞ PHÍOH∆OKÕ ã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å∞. ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ–=Úã≤¡ObQ∑

Å =∞ èŒº ãÜ≥∂ èŒº#∞ HÀ~°∞‰õΩ#fl „Ñ=ÚY∞Å∞. (Rafi Ahamed Kidwai, Dr.M.HashimKidwai, Govt. of India Publications, NewDelhi,1986, Page. 24-25)

z#fl «#O #∞O_ç ÉËQÆO Jxãπ «O„_ç Àáê@∞QÍ ~å[H©Ü«∞, ™êÇ≤Ï «º ã¨ÉèíÅ∞,

ã¨=∂"ÕâßÅ‰õΩ Ç¨Ï[~°=Ù «∂ «O„_ç #∞O_ç „a\©+π =ºuˆ~Hõ «#∞ ãÖ «iOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

PÜ«∞# =∞øÖÏ<å =ÚÇÏ=∞‡ £ Jb ãOáê ŒHõ «fiOÖ’x HÍ„"≥∞_£, ~å*Ï QÆ∞ÖÏO Çï¿ãû<£

ãÖáê ŒHõ «fiOÖ’x #∂º Z~å Ñ¨„uHõÅÖ’ „Ñ¨ ÕºHõ "åº™êÅ∞ ~åâß~°∞. «O„_ç #∞O_ç

~å[H©Ü«∞, ™êÇ≤Ï «º Ñï*Ï˝<åxfl, Õâ◊ÉèíHÎ ÉèÏ=#Å#∞ P"≥∞ z#fl «#OÖ’<Õ Ñ¨Ù˜H˜

ÑÙK«∞Û‰õΩ<åfl~°∞.

P ‰õΩ@∞O|O ~å[H©Ü«∞OQÍ ZÖÏ L<åfl q^•ºq+¨Ü«∞OÖ’ =∂„ «O ã¨~ü

ã¨Ü«∞º £ JÇ¨Ï=∞‡ £ =∂~°æ Œ~°fiHõ «fiOÖ’ =∞QÆ Ñ≤Å¡ÅO ŒiH˜ POQÆ¡ K« Œ∞=ÙÅ∞ K≥Ñ≤ÊOz,

P_»Ñ≤Å¡Å#∞ =∂„ «O Œ∂~°OQÍ LOzOk. Jxãπ ÉËQÆO ™È Œ~°∞Å‰õΩ q ŒºQÆi¿ÑO Œ∞‰õΩ

@∂º@~°¡#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. P ãÖ Œ~°ƒùOQÍ P"≥∞ ‰õÄ_® ™È Œ~°∞Å`À HõÅã≤ ‰õÄ~ÀÛx

L~°∂Ì, WOw¡+¨µ ÉèÏ+¨Å#∞ <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞ «Ñ¨Ê „Ñ¨ ÕºHõOQÍ P"≥∞ K« Œ∞=ÙHÀÖË Œ∞. P"≥∞

12 ãÖ= «û~åÅ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ L#flÑ¨C_»∞ «O„_ç W<åÜ«∞ ü Jb Hõ#∞fl=¸âß~°∞. P

HÍ~°OQÍ P"≥∞‰õΩ K« Œ∞=Ù‰õΩ<Õ J=HÍâßÅ∞ ÖË‰õΩO_® áÈÜ«∂~Ú.

P"≥∞ `«=∞ ã¨xflÇ≤Ï`« |O^èŒ∞=Ù +¨Ñ¶‘ JÇ¨Ï=∞‡^£ H˜^•fiÜü∞#∞ q"åÇ¨ÏO

KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. +¨Ñ¶‘ JÇ¨Ï=∞‡ £ „Ñ¨=ÚY *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞_»∞ ~°Ñ¶≤ JÇ¨Ï=∞‡ £ H˜ •fiÜü∞

«=Ú‡_»∞. J#fl`Àáê@∞QÍ +¨Ñ¶‘ JÇ¨Ï=∞‡ £ ‰õÄ_® „a\©+¨µ =ºuˆ~Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’

áêÖÁæ<åfl~°∞. ãÇÜ«∞x~åHõ~° L Œº=∞O ãO Œ~°ƒùOQÍ å#∞ KÕã∞Î#fl „ÑÉèí∞ «fi L^ÀºQÍxH

~år<å=∂ KÕã≤ ~°Ñ¶≤ JÇ¨Ï=∞‡^£ H˜^•fiÜü∞`À HõÅã≤ dÖÏÑ¶¨`ü–ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~°

L Œº=∞OÖ’ K«∞~°∞‰õΩQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞. PÜ«∞# =Úã≤¡ObQ∑ ~å[H©Ü«∂Å‰õΩ =ºuˆ~H˜.

Ç≤ÏO Œ∂– =Úã≤¡OÅ SHõº «HÀãO x~°O «~°O Hõ$+≤ KÕã≤# „Ñ=ÚY∞Å∞. (Rafi AhamedKidwai : Page. 34-35)

z#fl<å@<Õ «O„_ç #∞O_ç *ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ#∞ ãO «iOK«∞‰õΩ#fl Jxãπ ÉËQÆO‰õΩ

„a\©+µ =ºu~Hõ ÉèÏ"åÅ∞ QÆÅ Éèí~°Î ÅaèOK«@O, J@∞ ÑÙ\ìO\"å~°∞, W@∞ JuÎO\"å~°∞

"å~°∞ ‰õÄ_® *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å∞ HÍ=@O`À ZO`À „áÈ`åûÇ¨ÏO ÅaèOzOk. P

„áÈ`åûÇ¨ÏO`À L Œº=∞HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ P"≥∞ =∞iO «QÍ x=∞QÆfl=∞Ü«∂º~°∞. ÉÏ=, Éèí~°Î

dÖÏÑ¶¨ ü–ãÇÜ«∞x~åHõ~° L Œº=∂ÅÖ’ J„QÆQÍ=ÚÅ∞QÍ xÅz áÈ~°∞ÉÏ@ ™êQÆ@O`À

Jxãπ ÉËQÆO‰õΩ áÈbã¨∞Å Éˇ_»^Œ `«Ñ¨ÊÖË^Œ∞. ‰õΩ@∞O|OÖ’x P~°˚<åÑ¨~°∞Å∞ L#fl`«Œ

L^ÀºQÍÅ#∞ = ŒÅ∞‰õΩx L Œº=∞ÉÏ@ Ñ¨@ì_»O`À Pi÷Hõ W|ƒO Œ∞Å∞ ‰õÄ_® Jxãπ

ÉËQÆO#∞ K«∞@∞ì=Ú\Ïì~Ú. P<å_»∞ ~å[H©Ü«∞OQÍ Œ$_è»"≥∞ÿ# Jaè„áêÜ«∂Å∞ QÆÅ Jxãπ#∞

J@∞ áÈbã¨∞Å∞QÍx W@∞ Pi÷Hõ W|ƒO Œ∞Å∞QÍx Uq∂ KÕÜ«∞ÖËHõáÈÜ«∂~Ú. P"≥∞

(1906–1982)

261 262


z = i H õ O \ Ï ã ¨ fi ~ å [ º O

™ ê k è OK Õ O ^ Œ ∞ ‰ õ Ω =ÚO^Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞.

P ‰ õ Ω@∞O|O P H Í O H ˜ ∆ O z #

ãfi~å[ºO ã≤kúOzOk. PtOK«x q^è ŒOQÍ

ÉèÏ~°`« ^Õâ◊ qÉèí[# [iyOk. P

ãO Œ~°ƒùOQÍ H^•fiÜü∞ ‰ õ Ω @ ∞ O | O

"åº‰õΩÅ «‰õΩ Ö’<≥·Ok. P ÉÏ^ è Œ #∞O_ ç

` Õ~ ° ∞‰ õ Ω< ÕÖ’Ñ ¨ ÙQÍ Jxãπ q∂^Œ ÃÑ#∞

LÃÑÊ# q~ ° ∞K « ∞H õ Ñ¨_çOk. P"≥∞ Éèí~°Î

+ ¨Ñ ¶ ‘ JÇ ¨ Ï=∞ ‡^ £ H ˜^•fiÜü∞ ^•~ ° ∞

ÇÏ «º‰õΩ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞. Pk #∞O_ ç

Ç≤ÏO^Œ∂–=Úã≤ ¡OÅ S H õ º ` « # ∞

HÀ~°∞‰õΩO@∂ =∞`À<å‡^•xfl Jxfl q è•Å Z Œ∞~˘¯#fl +¨Ñ¶‘ JÇ¨Ï=∞‡ £#∞ =∞`À<å‡ Œ

*ÏfiÅÅ∞ |efã¨∞‰õΩ<åfl~Ú. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ PÜ«∞# =Ú™Èûi =ÚxûÑ¨Öò É’~°∞¤Ö’

HÍ~°ºx~åfiÇÏHõ PkèHÍiQÍ ÉÏ èŒº «Å∞ x~°fiÇ≤Ïã∞Î<åfl~°∞. P „áêO «OÖ’x Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ

=∞^èŒº# ™ê=∞~°ã¨ºO HÀãÖ x~°O`«~°O `«Ñ¨#Ñ¨_®¤~°∞. P kâ◊QÍ =∞Ç¨`å‡QÍOnè

=∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiOÖ’ ZO`À Hõ$+≤ ãÖÏÊ~°∞. J@∞ =O\ Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡O SHõº`åaèÖÏ+≤x

qÉèí[# <ÕÑ¨ èŒºOÖ’ "≥Å∞¡"≥uÎ# =∞`À<å‡ ŒO á⁄@ì#ÃÑ@∞ì‰õΩOk.

P ãÖÑ¶∞@#`À Jxãπ ÉËQÆO K«eOzáÈÜ«∂~°∞. U =∞`À<å‡ Œ ~åHõ∆ã≤ #∞O_ç

„Ñ¨[Å#∞ HÍáê_®Åx P ŒOÑ¨ «∞Å∞ x~°O «~°O Ñ¨xKÕâß~À P L<å‡^•xH˜ P"≥∞ Éèí~°Î

|ÅÜ«∂º~°∞. P Ñïã≤÷u P"≥∞Ö’ ãïH˘ «Î PÖ’K«#Å‰õΩ HÍ~°"≥∞ÿOk. D =∞`À<å‡ Œ

Éèí∂`«O ZO`«=∞Okx |efã¨∞‰õΩO@∞^À#x P"≥∞ `«Ñ≤OzáÈÜ«∂~°∞. P q^èŒOQÍ

ãxflÇ≤Ï «∞Å#∞ HÀÖ’Ê~Ú# ‰õΩ@∞OÉÏÅ Ñiã≤÷u Uq∞@#fl „Ñâ◊fl P"≥∞#∞ xÅ∞=x=fiÖË Œ∞.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ _èçb¡Ö’ L#fl =∞Ç¨`å‡ QÍOnè = ŒÌ‰õΩ "≥àÏ§~°∞.

P<å_»∞ Õâ◊=∞O`å qÉèí[# "å`å=~°O`À „Ñ[fiiÅ∞¡ «∞Ok. ‰õΩ@∞OÉÏÅ‰õΩ

‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ J@∞,W@∞ "≥_»∞`«∞<åfl~Ú. J=∂Ü«∞‰õΩÅ∞ ~åHõ ∆ã¨ L<å‡^•xH˜

|Å=Ù «∞<åfl~°∞. D Ñïã≤÷ «∞Å KÕ Œ∞ J#∞Éèí"åÅ#∞ „Ñ¨ è•#OQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å∞, Ñ≤Å¡Å∞

=$ Œ∞úÅ∞ Z Œ∞~˘¯O@∞<å1fl~°∞. L<å‡ Œ∞Å ~°HõÎ •Ç¨xH˜, ÉèíÜ«∂#Hõ KÕ+ìÅ‰õΩ =∞Ç≤Ïà◊Å∞

|Å=Ù «∞<åfl~°∞. ‰õÄ_»∞,QÆ∂_»∞ ÖËHõ JÖÏ¡_çáÈ «∞<åfl~°∞. P ÑïÏ=∂Å <ÕÑ¨ èŒºOÖ’

Jxãπ ÉËQÆO F x~°‚Ü«∂xH˜ =KåÛ~°∞. P x~°‚Ü«∂xH˜ J#∞QÆ∞OQÍ â◊~°Ï~°∞÷Å∞QÍ

=∂i# Ç≤ÏO Œ∂–t‰õΩ¯ ÉèÏkè « =∞Ç≤Ïà◊ÅÅ‰õΩ, Ñ≤Å¡Å‰õΩ ~°Hõ∆ HõeÊOz P„â◊Ü«∞q∞zÛ

P Œ∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ Hõ$+≤KÕÜ«∂eûOkQÍ =∞Ç¨`å‡QÍOnè P ÕtOKå~°∞. PÜ«∞# P ÕâßÅ#∞

t~À è•~°ºOQÍ ÉèÏqOz ã¨∞Éèí„^• *’+≤, =∞$ Œ∞ÖÏ âß~åÉÏ~ÚÅ`À HõÅã≤ Jxãπ ÉËQÆO

~°OQÆOÖ’H˜ kQÍ~°∞.

qÉèí[# ã¨$+≤ìOz# ãÖH∆ÀÉèíO =Å# qÅqÖÏ¡_»∞ «∞#fl "ÕÖÏk =∞Ç≤Ïà◊Å#∞

KÕ~°nâß~°∞. P ÉÏkè`« =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ ^è≥·~°ºO K≥Ñ≤Ê â◊~°Ï~°∞÷Å ta~°OÖ’ P„â◊Ü«∞O

HõeÊOKå~°∞. «e¡ «O„_»∞Å#∞ H˘Ö’Ê~Ú# Ü«Ú= «∞Å∞, Éèí~°ÎÅ#∞ áÈQ˘@∞ì‰õΩ#fl =∞Ç≤Ïà◊Å∞,

H˜_®flÑπ, J`åºKå~åÅ‰õΩ |Ö·# P_»Ñ¨_»∞K«∞Å ã¨=∂Kå~åxfl ¿ãHõiOK«@O "åi HÀãÖ

J<Õfi+ ™êyOK«@O, ˘iH# "åix "åi"åi |O èŒ∞=ÙÅ = ŒÌ‰õΩ KÕ~°Û@O, ÖËx"åix

â◊~°Ïi÷Ì ta~åÅ‰õΩ ÑÖÑ≤OKÕ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ Jxãπ ÉËQÆO Jq„âßO «QÍ „â◊q∞OKå~°∞.

D HÍ~°º„Hõõ=∂ÅÖ’ ÉèÏQÆOQÍ P"≥∞ ÅHÀflÖ’ „Ñ¨ ÕºHõ ta~°O U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.

D ta~°OÖ’ J=ã¨~å~°∞÷Å#∞, JÉèÏQÆ∞ºÅ#∞ KÕ~°∞Û‰õΩx "åi "åi ™ê÷<åÅ‰õΩ "å~°∞

Éèí„ ŒOQÍ KÕ~O « =~°‰õΩ "åiH˜ P„â◊Ü«∞O,~°Hõ∆ HõeÊOKå~°∞. =∞`À<å‡ Œ ~åHõ∆ã≤ ÉÏi#

Ñ¨_ç Éè íÜ«∞qÇ¨ÏfiÅ∞Öˇ ·# =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ ^è ≥ ·~ °ºO K≥|∞`«∂ "åiÖ’ P`«‡Ãã· ÷~ °ºO

ÃÑOá⁄OkOKÕO Œ∞‰õΩ Hõ$+≤ ã¨ÖÏÊ~°∞. â◊~°Ï~°∞úÅ Ñ¨@¡ K«∂Ñ¨Ù «∞#fl „¿Ñ=∂aè=∂<åÅ

=Å# ÉÏkè «∞Å‰õΩ P"≥∞ Jxãπ Páê (Jxãπ JHõ Ü«∞º) JÜ«∂º~°∞.

D "Õ∞~°‰õΩ P"≥∞ JOkOz# ¿ã=Å‰õΩ QÆ∞iÎOÑ¨ÙQÍ J"≥∞#∞ ~å[ºã¨Éèí‰õΩ

ZOÑ≤HõÜ«∂º~°∞. ~å[ºã¨Éèí ã¨Éèí∞º~åÅ∞QÍ 1957 #∞O_ç 1968 =~°‰õΩ ÉÏ èŒº «Å#∞

x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. D ãÖ Œ~°ƒùOQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å ãÖˆH∆=∞O HÀãÖ Ñ¨Å∞ ã¨∂K«#Å∞ KÕâß~°∞.

P kâ◊QÍ ãÖÑ¶∂Å∞, ãÖã÷Å‰õΩ „H˜Ü«∂jÅHõ ã¨Ç¨ÏHÍ~°=∞OkOKå~°∞.

ÉèÏ~° « qÉèí[# J#∞Éèí"åÅ#∞ Azadi Ki Chaon Mein ¿Ñ~°∞`À JHõ∆~°| ŒÌO

KÕâß~°∞. =∞`À<å‡ ŒO ™êyOz# ~åHõ∆ã`åfixfl q=iã∂Î Zulum ¿Ñ~°∞`À =∞~À „QÆO ä•xfl

Ab Jinke Dekhne J#∞ =∞~À ÑÙãÎHÍxfl ‰õÄ_® P"≥∞ ~åâß~°∞. P"≥∞ ~åã≤# "åº™êÅ∞

1976Ö’ Nazre Khush Guzre ji¬Hõ À „ÑK«∞i «=∞Ü«∂º~Ú. P"≥∞ ™êÇ≤Ï «º Hõ$+≤H

„ÑüÑ¶ÅOQÍ ™êÇ≤Ï «º PHÍ_»q∂ P"å~°∞¤ ‰õÄ_® ÅaèOzOk.

D "Õ∞~°‰õΩ ~å[H©Ü«∞O, ™êÇ≤Ï «ºO,¿ã"å ~°OQÍÅÖ’ JÑ¨Ó~°fi ¿ã=ÅOkOz

=∂ «$Éèí∂q∞ ~°∞O f~°∞Û‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ Jq„âßO «OQÍ „â◊q∞Oz# Jxãπ ÉËQÆO H˜ •fiÜü∞

1982 EÖ· 16# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

™êÇ≤Ï «º JHÍ_»g∞ J"å~°∞¤ JO Œ∞‰õΩO@∞#flJhãπ H^•fiÜü∞

263 264


ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ `˘e =∞Ç≤ÏàÏ =∞O„uQÍ K«i„ « ã¨$+≤ìOz#

=∂ã¨∞=∂ ÉËQÆO

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ=@O`À áê@∞ ãfi «O„ « ÉèÏ~° « „ÑÉèí∞ «fiOÖ’

‰õÄ_® ÉÏ èŒº «Å∞ x~°fiÇ≤ÏOK«QÆÅ J=HÍâßÅ∞ ŒH˜ OK«∞H˘#fl ™êfi «O„ «ºã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å∞

H˘kÌ=∞Ok =∂„ «"Õ∞. P J~°∞ ≥·# J=HÍâ◊O`À áê@∞QÍ Ñ Œ=ÙÅ∞ á⁄Ok# Ñk=∞OkÖ’

„Ñ¨ äŒ=∞OQÍ xÅz K«i„ « ã¨$+≤ìOK«∞‰õΩ#fl ÉèÏQÍºxfl ŒH˜ OK«∞‰õΩ#fl "å~°∞ JuH˘kÌ=∞Ok.

P PuH˘kÌ=∞Ok J Œ$+ì=O «∞Ö’¡ XHõ~°∞ =∂ã¨∞=∂ ÉËQÆO.

PO„ èŒ„Ñ¨ Õâò `˘e =∞O„u =~°æOÖ’ `˘e =∞Ç≤ÏàÏ =∞O„u, `˘e =Úã≤¡O

=∞O„u, "≥Ú «ÎO ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’<Õ =∞O„uÑ¨ Œqx x~°fiÇ≤ÏOz# `˘e =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊

=∂ã¨∞=∂ ÉËQÆO 1902Ö’ „Ñ¨ã¨∞Î « PO„ èŒ„Ñ¨ Õâò ~å[ è•x ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £Ö’ [x‡OKå~°∞.

«e¡ ¿Ñ~°∞ «~ÚºÉÏ ÉËQÆO(Tayyiba Begum). «e¡ =∞Oz q^•º=O «∞~åÅ∞. J"≥∞

ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’<Õ `˘e =Úã≤¡O Ñ¨@ìÉèí„ Œ∞~åÅ∞. «O„_ç ¿Ñ~°∞ Yn"£ [OQ∑.(Khedv

Jung) å « ãÜ«∞º £ Çï¿ãû<£ aÖò„QÍq∞(Syyid Husain Bilgrami).

PKå~°, ãÖ„Ñ¨ •Ü«∞ ‰õΩ@∞O|OÖ’ Ñ¨Ù\ì# =∂ã¨∞=∂ ÉËQÆO, P"≥∞ K≥à‹§Å∞¡

ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ Ö’x =∞Ç¨Ï|∂aÜ«∂ ÉÏeHõÅ áê~î°âßÅÖ’ q^•ºÉèÏºãÖ KÕâß~°∞. P"≥∞

«O„_ç "≥· ŒºâßYÖ’ LÑ¨ _≥·~°Hõì~°∞QÍ Ñ¨xKÕâß~°∞. P"≥∞ ™È Œ~°∞_»∞ Jb Ü«∂=~ü [OQ∑

ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞Ö’ q^•º=∞O„uQÍ =ÙO_ç, «~°∞"å « DlÑ¨Ùì, Ü«∞QÀ™È¡qÜ«∂ÅÖ’ ÉèÏ~° «

~åÜ«∞ÉÏi Ñ¨ Œq x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. P"≥∞ =Oâ◊OÖ’x JH˜Öò [OQ∑ Ñ≤._»|∂º._çç =∞O„u

QÍ#∂, P"≥∞ ŒQÆæi |O èŒ∞=Ù "≥∂Ç‘ÏÌ<£ Ü«∂~ü[OQ∑ =∞O„u Ñ¨ Œ=ÙÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

P"≥∞ ã¨xflÇ≤Ï`« |O^èŒ∞=ÙÅO`å L#fl`« q^•º=O`«∞Å∞QÍx L#fl`« Ñ¨^Œ=ÙÅ∞

x~°fiÇ≤ÏOz#"å~°∞ QÍx HÍ=@O`À ÑïáêÅ<å ^ŒHõ ∆`« P"≥∞‰õΩ LQÆ∞æáêÅ`À

ÃÑ\ì#@¡~ÚºOk.

1922Ö’ PH±ûÑ¶~ü¤ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞OÖ’ K«kq# ã¨q∂Ñ¨ |O èŒ∞=Ù Ç¨ïÃã·<£

Jb MÏ<£#∞ =∂ã¨∞=∂ ÉËQÆO q"åÇ¨ÏO KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. P «~°∞"åu HÍÅOÖ’ PÜ«∞#

L™ê‡xÜ«∂ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O POQÆ¡ qÉèÏQÆO JkèÑüQÍ Ñ¨xKÕâß~°∞. PÜ«∞# _®Hõì~ü

|∂~°∞æÅ ~å=∞Hõ$ëê‚~å=Ù ÖÏO\ „Ñ=ÚY∞Å‰õΩ QÆ∞~°∞=ÙQÍ QÆ#ÔHHÍ¯~°∞. JO «\ q Œfi «∞Î,

ã¨fi «O„ «, L^•~° ÉèÏ"åÅ∞ QÆÅ =ºHÎ Éèí~°ÎQÍ ÅaèOK«@O`À z#fl «#O #∞O_ç ã¨=∂[

¿ã"å HÍ~°º„Hõ=∂Å Ñ¨@¡ Pã¨HÎ K«∂Ñ≤# =∂ã¨∞=∂ ÉËQÆO P ÉÏ@Ö’ W#∞=∞_çOz#

L`åûÇÏO`À ™êQÆQÆeQÍ~°∞.

`«e¡`«O„_»∞Å∞ q^•fi=O`«∞Å∞ HÍ=@O, Éèí~°Î‰õÄ_® =∞Oz ÑÖ_ç`«∞_»∞

HÍ=@O`À =∂ã¨∞=∂ ÉËQÆO q^•º"åºÑ≤Î Ñ¨@¡ Œ$+≤ì™êiOKå~°∞. =∞Ç≤Ïà◊Ö’¡ K≥· «<åºxfl

K« Œ∞=Ù •fi~å ™êkèOK«=K«Ûx, ã=∞ãºÅ Ñiëê¯~åxH q Œº W`ÀkèHõOQÍ ˘_»Ê_»∞ «∞O Œx

P"≥∞ Jaè„áêÜ«∞Ñ_®¤~°∞. ã=∂[¿ã"å HÍ~°º„Hõ=∂Å x~°fiÇÏ •fi~å ÅaèOz# J#∞Éèí=O

"Õ∞~°‰õΩ Jxfl ™ê=∂lHõ ~°∞QÆ‡ «Å‰õΩ x~°Hõ∆~åã¨º « „Ñ¨ è•# HÍ~°=∞x ÉèÏqOz# P"≥∞

P ~°OQÍxfl ZOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

1921Ö’ q^•º"åºÑ≤Î „Ñ¨ è•# ÅHõ∆ºOQÍ QÆÅ JOA=∞<£‰õΩ J èŒº‰õ∆ΩºÅ∞ QÍ

P"≥∞ ZxflHõÜ«∂º~°∞. Éèí~°Î J#∞=∞u, „áÈ`åûÇ¨ÏO`À q^•º"åºÑ≤Î HÀãÖ =∂„ «"Õ∞

HÍ‰õΩO_® ãÖÑ¶∞¿ã"å HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’, ™ê=∂lHõ ~°∞QÆ‡ «Å x"å~°‰õΩ K«∞~°∞‰õΩQÍ

áêÖÁæ<åfl~°∞. Ñ¨Å∞ q^•º, ™êOÑ¶≤∞Hõ¿ã"å ãÖã÷Å U~åÊ@∞‰õΩ Hõ$+≤KÕÜ«∞@"Õ∞HÍ‰õΩO_®

PÜ«∂ ãÖã÷ÅÖ’ „H˜Ü«∂jÅHõ áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. „Ñ¨ è•#OQÍ =∞Ç≤ÏàÏ ãÖÑ¶∂Å

HÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ Z‰õΩ¯= ã¨=∞Ü«∂xfl H\Ï~ÚOKå~°∞.

1927Ö’ JaèÅ ÉèÏ~° «° =∞Ç≤ÏàÏ ãÖã÷‰õΩ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £Ö’ âßY#∞ U~åÊ@∞

(1902–1990)

265 266


KÕâß~°∞. P âßY‰õΩ „Ñ¨^è•# HÍ~°º^Œi≈QÍ#∂, J^èŒº‰õ∆Ω~åeQÍ#∞ P"≥∞ ÉÏ^èŒº`«Å∞

x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. P ãÖ Œ~°ƒùOQÍ =∞Ç≤Ïà◊ÅKÕ JdÅ ÉèÏ~° « =∞Ç≤ÏàÏ ãÖã÷ âßYÅ#∞

„áê~°OaèOÑKÕã≤ P ãOã÷ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ Ñ~°º"ÕH∆OKå~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ P"≥∞ x~°fiÇ≤ÏOz#

¿ã=Å‰õΩ QÆ∞iÎOÑ¨ÙQÍ P"≥∞‰õΩ JdÅ ÉèÏ~° « =∞Ç≤ÏàÏ ãÖã÷ Láê ŒºHõ∆ Ñ¨ Œq ÅaèOzOk.

P Ç¨ÏŸ^•Ö’ P"≥∞ Ñ¨Å∞ „áêO`åÅ#∞ q„ã¨∞Î «OQÍ Ñ¨~°º\ÕKå~°∞.

ãÖÑ¶∞ ¿ã"åHÍ~°º„Hõ=∂Å x~°fiÇ¨ÏÖ’ Jq„âßO «QÍ „â◊q∞ã¨∂Î ‰õÄ_® P"≥∞

P<å\˜ ~å[H©Ü«∞Å q∂ Œ Œ$+≤ì™êiOKå~°∞. *ÏfÜ«∞ ¿ã"åÉèÏ"åÅ∞ QÆÅ P"≥∞ ÉèÏ~° «

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ HÍ~°º„Hõ=∂Å Ñ¨@¡ Pã¨HÎ K«∂áê~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ

LxH˜Ö’H˜ =zÛ# Ñ¨Å∞ ãÖã÷Ö’¡ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ P"≥∞ ã¨Éèí∞º~åeQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞. D

"Õ∞~°‰õΩ J@∞ ã¨=∂[ ¿ã"å HÍ~°º„Hõ=∂Å ^•fi~å, W@∞ ~å[H©Ü«∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å "≥·≥Ñ¨Ù

"≥ÚQÆ∞æ K«∂Ñ≤# HÍ~°OQÍ J@∞ „Ñ¨[Å W@∞ ~å[H©Ü«∞ „Ñ¨=ÚY∞Å =∞#fl# á⁄O^•~°∞.

P HÍ~°OQÍ ã¨fi «O„ « ÉèÏ~° « Õâ◊O J= «iOKåHõ 1952 Ö’ `˘e™êiQÍ

[iy# JÃãOc¡ ZxflHõÅÖ’ =∂ã¨∞=∂ ÉËQÆO#∞ HÍO„ÔQãπ JÉèíºi÷QÍ ZOÑ≤Hõ KÕâß~°∞.

P"≥∞ ëêe|O_» JÃãOc¡ xÜ≥∂[Hõ=~°æO #∞O_ç ZxflHõÅ |iÖ’ kQÍ~°∞. „Ñ¨=ÚY

Hõq, Hõ=¸ºxã∞ì áêsì<åÜ«∞‰õΩ_»∞, HÍi‡Hõ<Õ « =∞QÆ∂ÌO "≥∂Ç≤ÏnÌ<£ P"≥∞ „Ñ «ºiú. PÜ«∞#

Ñ‘Ñ¨ÙÖòû _≥=∂„Hõ\˜H± „Ñ¶O\ò JÉèíºi÷QÍ áÈ\© KÕâß~°∞. P ZxflHõÅÖ’ U_»∞ =O ŒÅ 74

F@¡ PkèHõº « À =∂ã¨∞=∂ ÉËQÆO q[Ü«∞O ™êkèOKå~°∞.

P «~°∞"å « 1957Ö’ =∞~À™êi JÃãOc¡ ZxflHõÅ‰õΩ HÍO„ÔQãπ JÉèíºiúQÍ P"≥∞

áÈ\© KÕã≤ ÔQeKå~°∞.D ™êi Ñ¶¨ «Î~üÑ¶∞\©ì JÃãOc¡ #∞O_ç „Ñ=ÚY Hõ=¸ºxã∞ì <åÜ«∞‰õΩ_»∞

JHõÎ~ü Çï¿ãû<£ #∞ 513 F@¡ PkèHõº « À Ñ~ål «∞efl KÕâß~°∞. D ZxflHõÅ ãO Œ~°ƒùOQÍ

P"≥∞ x~°fiÇ≤ÏOz# „Ñ¨Kå~°O f~°∞ ‰õÄ_® „Ñ¨[Å#∞ ÉÏQÍ PHõ@∞ì‰õΩOk. „Ñ¨Kå~°OÖ’

„Ñ «º~°∞÷Å ‰õO>Ë P"≥∞ =ÚO Œ∞O_»@O qâı+O. „Ñu~ÀA "Õ‰õΩ= ~°≠Ï=Ú# „ÑKå~åxH

|Ü«∞Å∞ Õi „Ñ¨ «°º~°∞÷Å∞ „Ñ¨Kå~åxH˜ [#OÖ’H˜ =KÕÛÖ’QÍ P"≥∞ «# „Ñ¨Kå~åxfl

=ÚyOK«@O qâı+O.(Secluded Scholors, Gail Minault,OUP, New Delhi, 1999,

Page.272-273). =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊ J~ÚLO_ç ‰õÄ_® „ÑKå~° HÍ~°º„Hõ=∞OÖ’ „Ñ «º~°∞÷Å

HõO>Ë =ÚO Œ∞_»_»O P"≥∞ ~å[H©Ü«∞ ŒHõ∆ «‰õΩ x Œ~°≈#O.

D q[Ü«∂Å ^•fi~å P"≥∞‰õΩ Z#ÖËx H©iÎ„Ñü+ìÅ#∞ ≥zÛÃÑ\ì# Ñ¨ Œ=ÙÅ∞

ÅaèOKå~Ú. 1957Ö’ Congress Legislative Party Deputy Leader QÍ

xÜ«∞q∞ «∞ÅÜ«∂º~°∞. P ãO= «û~°OÖ’<Õ Member-in-Charage-International Rela-

tions QÍ ZOÑ≤HõÜ«∂º~°∞. P Ñ¨^ŒqÖ’ P"≥∞ `«# ÉÏ^èŒº`«Å#∞ ã¨=∞~°ú=O`«OQÍ

x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. (The Legend Makers Some Eminent Muslim Women of India,

Gouri Srivastava, Concept Publishing Company, New Delhi, 2003, Page. 91)

P «~°∞"å « „Ñ¨=ÚY HÍO„ÔQãπ <Õ « ^•"≥∂ Œ~°O ãÖr=Ü«∞º =∞O„u=~°æOÖ’

™êOÑ¶≤∞Hõ ãÖˆH∆=∞O, =Úã≤¡O ZO_À"≥∞O\òû âßMÏ =∞O„u Ñ¨ Œq P"≥∞‰õΩ ÅaèOzOk.D

Ñ¨ ŒqÖ’ 1960 #∞O_ç 1962 =~°‰õΩ H˘#™êy, PO„ èŒ„Ñ¨ Õâò `˘e =∞O„u =~°æOÖ’

`˘e =∞Ç≤ÏàÏ =∞O„uQÍ, ˘e =Úã≤¡O =∞O„uQÍ, "≥Ú «ÎO ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’<Õ =∞O„uÑ Œqx

x~°fiÇ≤ÏOz# `˘e =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊QÍ =∂ã¨∞=∂ ÉËQÆO K«i„ « ã¨$+≤ìOKå~°∞.

1962Ö’ Ñ¶ «~üÎÑ¶∞\©ì xÜ≥∂[Hõ=~°æO #∞O_ç HÍO„ÔQãπ JÉèíºiúQÍ ã¨fi «O„ «

JÉèíºi÷ ã¨∞ÖÏÎ<£ ã¨ÖÏ=ÙnÌ<£ X"≥·ã‘ q∂ Œ áÈ\©KÕã≤ P"≥∞ Ñ¨~ål «∞ÅÜ«∂º~°∞. JÑ¨Ê\˜

#∞O_ç P"≥∞ ã¨=∂[¿ã"åHÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ Ñïq∞ «=∞Ü«∂º~°∞. „Ñ¨Éèí∞ «fi Ñ¨~°OQÍ qq èŒ

=∞Ç≤ÏàÏ, tâ◊√ ãÖˆH∆=∞ ãÖã÷Å∞, q^•º"åÑ≤Î ãÖÑ¶∂ÅÖ’ Ñ¨Å∞ ÉÏ èŒº «Å∞ KÕÑ¨\Ïì~°∞.

ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£Ö’x JOA=∞<£–ÜÕ∞–Y"åf<£, ÖË_ô ÃÇ·Ï Œs Hõ¡Éò „Ñ¨ è•# ã¨Éèí∞º~åÅ∞QÍ,

Ô~_£„HÍãπ ãÖã÷ HÍ~°ºx~åfiÇ¨ÏHõ ã¨q∞u ã¨Éèí∞º~åeQÍ ÉÏ èŒº «Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

=∞Oz =HõÎ, HÍ~°º Œ‰õ∆Ω~åÅ∞QÍ MÏºuQÍOz# =∂ã¨∞=∂ ÉËQÆO JdÅ ÉèÏ~° «°

=∞Ç≤ÏàÏ ãÖã÷ <Õ «QÍ 1957Ö’ H˘ÅOÉ’, JdÅ ÉèÏ~° « =∞Ç≤ÏàÏ ãÖã÷ „Ñüxkè

=∞O_»e _çÑ¨Óº\© <åÜ«∞‰õΩ~åeQÍ 1959Ö’ ~°ëêº, SHõº~å[ºã¨q∞u ã¨=∂"ÕâßÅ‰õΩ

*ˇx"å "≥o§ =KåÛ~°∞. P «~°∞"å « Ü«ÚQÆ™È¡qÜ«∂, WO_À<Õ+≤Ü«∂ÅÖ’ Ñ¨~°º\ÕKå~°∞.

D "Õ∞~°‰õΩ J@∞ ~å[H©Ü«∞ ~°OQÍ#, W@∞ ¿ã"å~°OQÍ# =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_® ™êÇ≤Ï «º

~°OQÍ# ‰õÄ_® J„QÆQÍq∞ JxÊOK«∞‰õΩ#fl =∂ã¨∞=∂ ÉËQÆO 1990Ö’ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

267 268


=∞Ç≤ÏàÏ K≥· «#ºO HÀãÖ JÇ¨Ïiflâ◊Å∞ „â◊q∞Oz#

ÉËQÆO +¨sá¶ê Ç¨Ïq∂ £ Jb*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ~å[H©Ü«∞–™êOÑ¶≤∞Hõ ãOã¯~°Å∞ ã=∂O «~°OQÍ ™êQÍ~Ú.

P<å\˜ ~å[H©Ü«∂ÅÖ’ „Ñ¨ «ºHõ∆OQÍ áêÖÁæ#ÖËHõ áÈ~Ú# L Œº=∞HÍ~°∞Å∞ ™ê=∂lHõ

ãOã¯~°Å áÈ~°∞Ö’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅÜ«∂º~°∞. D q èŒOQÍ ~å[H©Ü≥∂ Œº=∞OÖ’ Ñ~ÀHõ∆OQÍ

áêÖÁæO@∂ ãÖã¨ ~°À Œº=∞OÖ’ Ñ¨ «ºHõ∆OQÍ HÍ~åºK«~°‰õΩ ky# Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ ÉËQÆO

+¨sá¶ê Ç¨Ïq∂ £ Jb XHõ~°∞.

„Ñ¨QÆujÅ ÉèÏ"åÅ#∞ ™êfiQÆuOKÕ ‰õΩ@∞O|OÖ’ P"≥∞ [x‡OKå~°∞. L~°∂Ì,

QÆ∞[~åf, POQÆ¡O, ã≤Okè, =∞~åiî, „ÃÑ¶OKü ÉèÏ+Å#∞ <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞. z„ «Hõà◊, ãOw «OÖ’

=∞Oz Ñ¨@∞ì ãÖáêkOKå~°∞. WO_çÜ«∞<£ ã≤qÖò ã¨sfiÃããπ JkèHÍi Ç¨Ïq∂ £ Jbx

P"≥∞ q"åÇ¨ÏO KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.

Éèí~°Î Ç¨Ïq∂ £ Jb „áÈ`åûÇ¨ÏOÖ’ P"≥∞ ÉèÏëêÑ¨~°"≥∞ÿ# ™ê=∞~åúºxfl =∞iO «

ÃÑOK«∞‰õΩO@∂, ãÖw «O, HõàÏ ™êOã¨ $uHõ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ Ñ¨ÓiÎHÍÖÏxfl =ºÜ«∞O

KÕã¨∂Î PÜ«∂ ~°OQÍÅ Jaè=$kÌH˜ Hõ$+≤ P~°OaèOKå~°∞. 1907Ö’ HõÅHõ åÎ #QÆ~°OÖ’

[iy# ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã¨=∂"ÕâßÅÖ’ P"≥∞ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅÜ«∂º~°∞. P<å\˜

#∞O_ç *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ K«∞~°∞ÔH·# áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. ã¨fi Õj L Œº=∞OÖ’ „Ñ¨ è•#

áê„ « áÈ+≤OKå~°∞. =∞Ç≤Ïà◊Å ãÖˆH∆=∞O, Ç¨Ïi[#∞Å Jaè=$kú «k «~° HÍ~°º„Hõ=∂Å

q∂ Œ +¨sá¶ê Ç¨Ïq∂ £ Jb Œ$+≤ì™êiOz JkèHõ ã¨=∞Ü«∂xfl P ~°OQÍÅÖ’ =ºÜ«∞O

KÕâß~°∞.

=∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ K≥· «#ºO HÀãÖ, «b¡–a_»¤Å∞ fã¨∞HÀ"åeû# P~ÀQÆºÑ¨~°"≥∞ÿ#

*Ï„QÆ «ÎÅ „ÑKå~°O HÀãO ÑÅ∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ KÕÑ\Ïì~°∞. „QÍq∂ =∞Ç≤Ïà◊Å ã=∞ãºÅ

Ñiëê¯~åxH PK«~°Ï «‡Hõ ãÅÇÅ∞– ã∂K«#ezÛ ã=∞ãºÅ Ñiëê¯~åxH À_»Ê_®¤~°∞.

=∞Ç≤Ïà◊Å∞ `«=∞ â◊H˜Î™ê=∞~åúºÅ#∞ ÃÑOá⁄OkOK«∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ "åi a_»¤Å

ÉÏQÀQÆ∞Å∞ K«∂_»_®xH #~°ûsÅ#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. JdÅ ÉèÏ~° « =∞Ç≤ÏàÏ HÍ<≥ÊùÔ~<£ûÖ’

ã¨Éèíº «fiO ã‘fiHõiOz P HÍ<≥ÊùÔ~<£û âßYÅ#∞ Ñ¨Å∞ „áêO`åÅÖ’ U~°Ê~°z =∞Ç≤Ïà◊Å#∞

ãOÑ¶∞\ « Ñ~åÛ~°∞. =∞Ç≤Ïà◊Å q"åÇÏ=Ü«∞ã∞û‰õΩ ãO|OkèOz LxHÖ’H =zÛ# âß~° •

K«@ìO „Ñ¨HÍ~°OQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å q"åÇ¨Ï J~°› « =Ü«∞ã¨∞û#∞ ÃÑOKåÅx _ç=∂O_£ KÕâß~°∞.

D _ç=∂O_£‰õΩ J#∞‰õÄÅOQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å ãÖ «HÍÅ ¿ãHõ~° HÍ~°º„Hõ=∂xfl ÃÑ ŒÌZ «∞Î#

x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ «y# Éèí„ Œ « WKÕÛÖÏQÆ∞ P"≥∞ „Ñ¨ ÕºHõ xMÏ<å=∂

«Ü«∂~°∞ KÕâß~°∞. P xMÏ<å=∂ D<å\˜H˜ Ñ¨Å∞ „áêO`åÅÖ’ J=∞Å∞Ö’ LOk.

1933Ö’ [iy# ~“O_£ >Ë|∞Öò ã¨=∂"ÕâßxH˜ Ç¨Ï[Ô~·# =ÚQÆ∞æ~°∞ =∞Ç≤ÏàÏ

„Ñux èŒ∞Å |$O ŒOÖ’ ãÉèí∞º~åÅ∞QÍ =∞Ç≤Ïà◊Å ã≤÷uQÆ «∞Å QÆ∞iOz ãOÜ«ÚHõÎ áê~°¡"≥∞O@s

Hõq∞\© Z Œ∞@ ™êHõ∆ºO K≥¿ÑÊO Œ∞‰õΩ P"≥∞ WOQÍ¡O_£ "≥àÏ§~°∞. Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ`Àáê@∞QÍ

„ã‘ÎÅ‰õΩ ã¨=∂# F\ÕQ∑ Ç¨Ï‰õΩ¯Å HÀãÖ P"≥∞ «# "å Œ##∞ |ÅOQÍ qxÊOKå~°∞.

1937Ö’ âßOu, ¿ãfiKè«Û „Ñ¨ è•<åOâßÅ∞QÍ *ˇHõ™È¡"ÕH˜Ü«∂Ö’ [iy# JO «~å˚fÜ«∞

ã¨=∂"ÕâßxH˜ Ç¨[~°Ü«∂º~°∞.

1940Ö’ JdÅ ÉèÏ~° « =∞Ç≤ÏàÏ HÍ<≥ÊùÔ~<£û‰õΩ Láê èŒº‰õ∆Ω~åeQÍ, P «~°∞"å «

J èŒº‰õ∆Ω~åeQÍ ÉÏ èŒº «Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. JdÅ ÉèÏ~° « =∞Ç≤Ïà◊Å q^•ºãOÑ¶∞O QÆ=iflOQ∑

ÉÏ_ô K≥·~°‡<£QÍ =∞Ç≤ÏàÏ q^•ºaè=$kÌHÀãÖ Z<Àfl HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ x~°fiÇ≤ÏO Kå~°∞.

P"≥∞ ã¨=∂[¿ã=‰õΩ QÆ∞iÎOÑ¨ÙQÍ SHõº~å[ºã¨q∞uÖ’x =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ ãÖ|OkèOz#

qÉèÏQÆOÖ’ ÉèÏ~° « Õâ◊ „ÑuxkèQÍ xÜ«Ú‰õΩÎ~åÅÜ«∂º~°∞. ÉèÏ~°fÜ«∞ =∞Ç≤Ïà◊Å ãOH∆=∞O

HÀãÖ =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_® =∞Ç≤Ïà◊Å Ç¨Ï‰õΩ¯Å Ñï~°Hõ∆‰õΩ P"≥∞ ZO`À Hõ$+≤ KÕâß~°∞

269 270


„Ñ¨[Å Éèíq+¨º «∞Î „Ñ¨[ÖË x~°‚~ÚOK«∞HÀ"åÅx HÀi#

ÉËQÆO JHõƒ~ü *ˇÇ¨<£

™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl =∞Ç≤Ïà◊Å∞ `˘e Œâ◊Ö’ Éèí~°ÎÅ „áÈ`åûÇ¨ÏO`À

~°OQÆ „Ñ¨"Õâ◊O KÕã≤<å P «~°∞"å «Œ L Œº=∞ÉÏ@Ö’ Z Œ∞~°ÜÕ∞º Ñïã≤÷ «∞Å#∞ |\ì «=∞

=ºHÎ åfiÅ#∞, ãÖÑ¨Ó~°‚ â◊HÎ™ê=∞~åúºÅ#∞ „Ñ¨ Œi≈Oz K«i„ « ã¨$+≤ìOz# ãÖÑ¶∞@#Å∞

L<åfl~Ú. ÉËQÆO ÇÏã~° ü "≥∂Çx, ‰õΩÅ∞ûO ãÜ«∂x, ™ê Œ ü ÉÏ<À HK«∂¡, +O+µhfl™ê

J<åûi D HÀ=Ö’H˜ =™êÎ~°∞. P HÀ=‰õΩ K≥Ok# Hõj‡i =∞Ç≤Ïà◊ ÉËQÆO JHõƒ~ü *ˇÇ¨<£.

JHõƒ~ü *ˇÇ¨<£ 1916Ö’ Hõj‡~üÖ’x QÆ∞[˚~ü ‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡OKå~°∞. P"≥∞

«e¡ QÆ∞[˚~ü Hõ=¸ºx\©H˜ K≥Ok# P_»Ñ¨_»∞K«∞ HÍQÍ «O„_ç "≥∞ÿMËÖò Ç¨ºi x_ÀÜü∞

(Harry Nedou). «e¡ «O„_»∞Åk „¿Ñ=∞ q"åÇ¨ÏO. P"≥∞ «O„_ç "≥∞ÿMËÖò Ç¨ºi x_ÀÜü∞

„ÔH·ãÎ= =∞`åxH˜ K≥Ok# ãÖÑ¨#fl "åºáêi. PÜ«∞# W™ê¡O =∞ «O ã‘fiHõiOz «#

¿Ñ~°∞#∞ ¿+H± JÇ¨Ï=∞‡ £ Ç¨ï¿ãû<£QÍ =∂~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞. ¿+H± JÇ¨Ï=∞‡ £ Ç¨ï¿ãû<£ JHõƒ~ü

*ˇÇ¨<£ ÉËQÆO «e¡x „¿Ñq∞Oz =∞s q"åÇ¨ÏO KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. P q"åÇ¨ÏO =Å# «e¡

ãÖ|On‰õΩÖ·# QÆ∞[˚~ü Hõ=¸ºx\© „Ñ¨[Å∞ P„QÆÇ¨ÏO =ºHõÎOKÕã≤ "åiH˜ Œ∂~°=∞Ü«∂º~°∞.

P =ºuˆ~Hõ Ñïã≤÷ «∞ÅÖ’ ‰õÄ_® P ŒOÑ¨ «∞Å∞ ZO`À è≥·~°ºO`À «=∞ rq`åÅ#∞

L[fiÅOQÍ =∞ÅK«∞‰õΩ<åfl~°∞. P ŒOÑ¨ «∞Å `˘e ãÖ`å#OQÍ JHõƒ~ü *ˇÇ¨<£ ÉËQÆO

[x‡OKå~°∞.

JHõƒ~ü *ˇÇ¨<£ ÉËQÆO =∞Oz HÍ<≥fiO@∞ q Œº#∞ QÆiáê~°∞. q^•ºi÷QÍ =∞Oz

≥eq Õ@Å#∞ „Ñ¨ Œi≈Oz# JHõƒ~ü *ˇÇ¨<£ K«Hõ x ™œO Œ~°º~åtQÍ „Ñ¨[Å =∞#ã¨∞ûÅ#∞

^ÀK«∞‰õΩ<åfl~°∞. P"≥∞ JO ŒOÖ’ J„QÆQÍq∞ =∂„ «"Õ∞ HÍ‰õΩO_® è≥·~°º™êÇÏ™êÅÖ’ ‰õÄ_®

J„QÆQÆ∞º~åÅ∞QÍ MÏºuQÍOKå~°∞. z#fl «#O`À «# «e¡H˜ ãÖ|OkèOz# QÆ∞[˚~ü

Hõ=¸ºx\© „Ñ¨[Å∞ Œ∂~°O HÍ=@O, «O„_ç Ñ¨~° Õâ◊O #∞O_ç =zÛ Hõj‡~°∞Ö’ ã≤÷~°Ñ¨_ç#

=ºHÎ HÍ=@O`À P ‰õΩ@∞O|O ˘e Œâ◊Ö’ ÑÅ∞ WHõ @¡#∞ Z Œ∞~˘¯Ok. ˘e ãO`å#OQÍ

P WHõ @∞¡#∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ J#∞ÉèíqOz# JHõƒ~ü *ˇÇ¨<£ ÉËQÆO è≥·~°ºâßeQÍ ã¨fi «O„ «

ÉèÏ=#Å`À ZkQÍ~°∞.

z#fl=Ü«∞ã¨∞ûÖ’ Hõ~å=∞ ü ëê J#∞ F =∞ « QÆ∞~°∞=Ù`À P"≥∞ «e¡ «O„_»∞Å∞

q"åÇ¨ÏO [iÑ≤OKå~°∞. P q"åÇ¨ÏO Z‰õΩ¯= HÍÅO xÅ|_»ÖË Œ∞. z=~°‰õΩ PHõƒ~ü

*ˇÇ¨<£ ÉËQÆO Éèí~°Î#∞ #∞O_ç q_®‰õΩÅ∞ fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. P «~°∞"å « P"≥∞ 1932Ö’

¿+H± =ÚÇÏ=∞‡ £ W„|Ç‘ÏO ‰õΩ=∂~°∞_»∞, ¿+~ü–ÜÕ∞–Hõj‡~üQÍ MÏºuQÍOz# ¿+H± =ÚÇÏ=∞‡ £

J|∞ÌÖÏ¡#∞ q"åÇ¨ÏO KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. P"≥∞ q"åÇ¨xfl „Ñ¨=ÚY Hõq _®Hõì~ü =ÚÇ¨Ï=∞‡ £

WHÍƒÖò À_®Ê@∞`À =ÚÑ¶‘Î lÜ«∂Ü«ÚnÌ<£ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

q^•ºkè‰õΩ_≥·# _®Hõì~ü J|∞ÌÖÏ¡ `˘e #∞O_ç „Ñ¨[Å ã¨=∞ã¨ºÅ Ñïëê¯~åxH˜

Hõ$+≤KÕÜ«∞_®#H˜ Pã¨HÎ K«∂áê~°∞. PÜ«∞#Ö’x <åÜ«∞Hõ «fi ÅHõ∆ÏÅ∞ q^•º=O «∞Ö·#

«# q∞„ «∞Å`À HõÅã≤ s_çOQ∑ ~°∂O áêsì J#∞ ãÖã÷ U~åÊ@∞‰õΩ ^•i fâß~Ú. D

ãÖã÷ ^•fi~å „Ñ¨[Å ã¨=∞ã¨ºÅ Ñïëê¯~åxH˜ =º=™ê÷QÆ «OQÍ NHÍ~°O K«∞\Ïì~°∞. P

„Hõ=∞OÖ’ Hõj‡~ü „Ñ¨[Å ã¨=∞ã¨ºÅ#∞ |Ü«∞\˜ „Ñ¨ÑÖKåxH˜ ≥eÜ«∞KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ s_çOQ∑

~°∂O áêsì ã¨Éèí∞ºÅ∞ Hõ$+≤KÕâß~°∞. P „Ñ¨Ü«∞`åflÅ∞ „Ñ¨[Å =∞#fl# á⁄O^•~Ú, Hõj‡ˆ~ «~°

„Ñ¨[Å Jaè#O Œ#Å∞ _®Hõì~ü J|∞ÌÖÏ¡‰õΩ ŒHÍ¯~Ú. P J#∞Éèí=O`À 1932Ö’ PÜ«∞#

„Ñ¨ «ºHõ∆ ~å[H©Ü«∂ÅÖ’H˜ „Ñ¨"ÕtOKå~°∞. PÜ«∞# PÖò [=Ú‡ JO_£ Hõj‡~ü =Úã≤¡O

á⁄e\˜HõÖò HÍ<≥ÊùÔ~<£û U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. P áêsì ¿Ñ~°∞Ö’ =Úã≤¡O Jx Ñ¨^ŒO L<åfl, PÖò

[=Ú‡ JO_£ Hõj‡~ü =Úã≤¡O á⁄e\HõÖò HÍ<≥ÊùÔ~<£û Hõ=¸º#Öò áêsì U=∂„ «O HÍ Œ<åfl~°∞.

Hõj‡~ü „Ñ¨[Å L Œº=∞O =∞ «L Œº=∞O HÍ Œx Wk ~å[H©Ü«∞ L Œº=∞=∞x PÜ«∞#

(1916–2000)

271 272


J<åfl~°∞. [=¸‡–Hõj‡~ü „Ñ¨[ÅO Œi ã¨=∞ã¨ºÅ Ñïëê¯~°O HÀãÖ áÈ~å_»∞ «∞O Œx

_®Hõì~ü J|∞ÌÖÏ¡ „Ñ¨Hõ\ÕKå~°∞.

‘Muslim conference is not a communal organization and itsexistence will help all communities living in the State. The Kashmiragitation is not a communal movement but a political movement forredress of all people living in the state. We assure all our brethrenwhether they be Sikhs or Hindus, that we are ready to fight for theircause also ‘ - Encyclopedia of Muslim Biography, Ed. by NagenderKr. Singh, APHPC, New Delhi, 2001, Page. 173)

P „ÑHõ@# "Õ∞~°‰õΩ J|∞ÌÖÏ¡ |_»∞QÆ∞ |ÅÇ‘Ï# =~åæÅ ÑH∆Í# xeKå~°∞. =∞ «O`À

ãO|O èŒO ÖË‰õΩO_® PÖò [=Ú‡ JO_£ Hõj‡~ü =Úã≤¡O á⁄e\HõÖò HÍ<≥ÊùÔ~<£ûÖ’ JO ŒiH

„Ñ¨"Õâ◊O HõeÊOKå~°∞, P ãÖ Œ~°ƒùOÖ’ ÉËQÆO JHõƒ~ü *ˇÇ¨<£ Éèí~°Î J|∞ÌÖÏ¡‰õΩ `À_»∞QÍ

xeKå~°∞. P „Hõ=∞OÖ’ =∞Ç`å‡QÍOnè, =∞øÖÏ<å P*Ï £, ÑO_ç « <≥„Ç˙, Jb ™È Œ~°∞Å

„ÑÉèÏ=O`À 1938 „áêO «OÖ’ J|∞ÌÖÏ¡ «# PÖò [=¸‡ JO_£ Hõj‡~ü =Úã≤¡O á⁄e\HõÖò

HÍ<≥ÊùÔ~<£û #∞ PÖò [=¸‡ JO_£ Hõj‡~ü <Õ+¨#Öò á⁄e\˜HõÖò HÍ<≥ÊùÔ~<£ûQÍ =∂~åÛ~°∞.

kfifÜ«∞ „Ñ¨ÑÖK« ãÖ„QÍ=∞O ãÖ Œ~°ƒùOQÍ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ H˜fi\ò

WO_çÜ«∂ L Œº=∂xH˜ Ñ≤Å∞Ñ¨ÙxzÛOk. PÖò [=¸‡ JO_£ Hõj‡~ü <Õ+¨#Öò á⁄e\˜HõÖò

HÍ<≥ÊùÔ~<£û ‰õÄ_® H˜fi\ò WO_çÜ«∂ f~å‡<åxH˜ =∞ ŒÌ «∞ ÑëHÕk. *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ

<Õ «Å#∞ „ÑÉèí∞ «fiO JÔ~ã∞ì KÕÜ«∞_®xfl J|∞ÌÖÏ¡ f„=OQÍ YO_çOKå~°∞. [=¸‡–Hõj‡~üÖ’

Hfi\ò WO_çÜ«∂ x<å ŒO „Ñu èŒfixOzOk. D ãO Œ~°ƒùOQÍ _®Hõì~ü J|∞ÌÖÏ¡ =∂\Ï¡_»∞ «∂

WO_çÜ«∂ ™ê„=∂[º"å^•xH˜ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~å_»∞ «∞Ok. WO_çÜ«∂ Éèí∂ÉèÏQÆOÖ’x

<åÅæ= =O «∞ Hõey L#fl ãÖ™ê÷<ånèâ◊√Å∞ ã¨fi~å[ºO q+¨Ü«∞OÖ’ q„^ÀÇ¨ïÅÜ«∂º~°∞.

ãÖ™ê÷<ånèâ◊√Å∞ "≥o§áÈ"åÅ#fl _ç=∂O_£ H˜fi\ò WO_çÜ«∂ L Œº=∂xH˜ H˘#™êyOÑ¨Ù

=∂„ «"Õ∞, Jx P<åfl~°∞.

‘India is fighting against imperialism. The rulers of the Indian Stateswho posses’ 1/4th of the country have always played the role of thetraitors to the cause of Indian Freedom. The demand that the PrincelyStates should quit is a logical extension of the policy of Quit India’ -Encyclopedia of Muslim Biography: Page. 174)

1946 „áêO «OÖ’ ÉèÏ~° « ÕâßxH˜ „a\©+π „Ñ¨Éèí∞ «fiO ÑÖÑ≤# HÍºa<≥\ò q∞+¨<£

ÃÑ¶_»~°Öò Ü« xÜ«∞<£ PÑ¶π WO_çÜ«∂ #∞ „ÑüáêkOzOk. WO_çÜ«∂ #∞O_ç „a\©+¨~°∞¡

"≥· ˘eQÍHõ ãÖ™ê÷<ånèâ◊√Å ™ê÷#OÖ’ „Ñ¨[Å „Ñ¨Éèí∞ «fiO U~°Ê_®Åx _®Hõì~ü J|∞ÌÖÏ¡

PtOKå~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ „Ñ¨[Å#∞ K≥· «#º=O «∞efl KÕÜ«∞_®xH˜ PÜ«∞# LÑ¨„Hõq∞OK«QÍ

PÜ«∞#`Àáê@∞QÍ ÉËQÆO JHõƒ~ü *ˇÇ¨<£ L Œºq∞OKå~°∞. D L Œº=∂xfl P ŒOÑ¨ «∞Å∞

Hõj‡~ü ãÖ™ê÷#O =~°‰õΩ Ñïq∞ «O KÕÜ«∞ÖË Œ∞. P<å_»∞ WO_çÜ«∂Ö’x ã¨∞=∂~°∞ 600

ãÖ™ê÷<åÅÖ’x „Ñ¨[Å#∞ D q+¨Ü«∞"≥∞ÿ K≥· «#ºÑ¨~ÛO Œ∞‰õΩ ã≤ ŒÌ=∞Ü«∂º~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ

_®Hõì~ü J|∞ÌÖÏ¡ HÍºa<≥\ò q∞+¨<£‰õΩ =∞Ç¨Ï[~°∞ ‰õÄ_® ã¨=∞iÊOKå~°∞. „a\©+¨µ „Ñ¨Éèí∞ «fiO

JkèHÍ~°OÖ’ #∞O_ç "≥· ˘eQÍHõ „ÑÉèí∞`åfikèHÍ~åxfl „Ñ[Å Ñ~°O KÕÜ«∂Åx, ™ê~°fiÉè∫=∞ «fiO

„Ñ¨[Å KÕ «∞Ö’¡ LO_®Åx P =∞Ç¨Ï[~°∞ HÀiOk.

P <ÕÑ¨^äŒŒºOÖ’ H˜fi\ò Hõj‡~ü L Œº=∂xH˜ _®Hõì~ü J|∞ÌÖÏ¡ NHÍ~°O K«∞\Ïì~°∞.

L Œº=∞O L Œ$ «OQÍ ™êyOk. JÔ~ã¨∞ìÅ Ñ¨~°OÑ¨~°Ö’ ÉèÏQÆOQÍ 1946 "Õ∞ =∂ãÖÖ’

ÉËQÆO JHõƒ~ü *Ç<£ Éèí~°Î J|∞ÌÖÏ¡#∞ „ÑÉèí∞ «fiO JÔ~ã∞ì KÕã≤Ok. ~å[„^ÀÇxH áêÅÊ_®¤~°#fl

P~ÀÑ¨Å q∂ Œ `˘q∞‡k ãÖ= «û~åÅ *·Å∞ tHõ∆#∞ qkèOzOk.

P ã=∞Ü«∞OÖ’ ÉËQÆO JHõƒ~ü *Ç<£ ~°OQÆOÖ’H kQÍ~°∞. JO «=~°‰õΩ Ñ~ÀHõ∆OQÍ

Éèí~°Î J|∞ÌÖÏ¡‰õΩ ã¨Ç¨Ü«∞HÍiQÍ L#fl P"≥∞ „Ñ¨ «ºHõ∆~å[H©Ü«∂ÅÖ’H˜ „Ñ¨"ÕtOKå~°∞. P"≥∞

ã¨fiÜ«∞OQÍ „QÍ=∂Å‰õΩ „QÍ=∂Å∞ Ñ¨~°º\˜ã¨∂Î „Ñ¨[Å#∞ ‰õÄ_»QÆ\Ïì~°∞. ÉÏkè`«∞Å#∞

P Œ∞‰õΩ<åfl~°∞. „Ñ¨[ÅÖ’ ÉèíÜ«∂Å#∞ `˘ÅyOz Pâß*’º «∞Å#∞ "≥eyOKå~°∞. H˜fi\ò

Hõj‡~ü L Œº=∂xH „Ñ[Å =∞ ŒÌ «∞ ™êkèOKÕO Œ∞‰õΩ P"≥∞ #_»∞O Hõ\Ïì~°∞. [#ã=¸ÇÅ#∞

„ÑÉèÏq «O KÕÜ«∞QÆÅ q èŒOQÍ K«~°ºÅ∞ fã∞‰õΩ<åfl~°∞. P HÍ~°OQÍ Hfi\ò Hõj‡~ü L Œº=∂xH

„Ñ¨[Å #∞Oz =∞Oz =∞ ŒÌ «∞ ÅaèOzOk. Hõj‡~ü L Œº=∞O ãÖ Œ~°ƒùOQÍ „Ñ¨[Å#∞

ã¨q∂HõiOK«QÆÅ â◊HÎÜ«Ú‰õΩÎÅ∞, P"≥∞Ö’ xa_èôHõ$ «"≥∞ÿ L#fl â◊HÎ ™ê=∞~å÷ºÅ∞ |Ç≤Ï~°æ «

=∞Ü«∂º~Ú. _®Hõì~ü J|∞ÌÖÏ¡ *·Å∞Ö’ L#fl ã=∞Ü«∞OÖ’ Hõj‡~ü =zÛ# =∞Ç`å‡ QÍOnèx

P"≥∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ HõÅ∞ã¨∞‰õΩx K«iÛOKå~°∞.

(‘ Her ability to mobilize people came to the fore during ‘ Quit Kashmir ‘ move-ment and subsequently when her husband was in prison in 1946-47 as she cameout of the confines of home and visited villages of the state and burn the ‘ lampof hope ‘ for the oppressed people.’ - The Legend Makers Some Eminent

273 274


Muslim Women of India, Gouri Srivastava, Concept Publishing Company, NewDelhi, 2003, Page.108 -109).

1947 E<£Ö’ ÖÏ~°∞¤ =∞øO@∞ÉÏ@<£ «# „Ñ¨ÏoHõ#∞ "≥Å¡_çOKå_»∞. P „Ñ¨ÏoHõ

„ÑHÍ~°OQÍ ÉèÏ~° « Õâ◊O Ô~O_»∞QÍ peáÈ=@O MÏÜ«∞=∞~ÚºOk. P ã=∞Ü«∞OÖ’ ÑO_ç «

<≥„Ç¨ ã¨ÅÇ¨ q∂ Œ _®Hõì~ü J|∞ÌÖÏ¡#∞ „Ñ¨Éèí∞ «fiO q_»∞ ŒÅ KÕã≤Ok. PÜ«∞# q_»∞ ŒÅ

HÍQÍ<Õ Hõj‡~°∞ ãÖ™ê÷#O Éèíq+¨º «∞Î#∞ „Ñ¨[Å∞ x~°‚~ÚOKåe «Ñ¨Ê ãÖ™ê÷<ånèâ◊√Å∞

x~°‚~ÚOK«@O ã¨=Úz «O HÍ Œx „Ñ¨Hõ\ÕKå~°∞. D q+¨Ü«∞OÖ’ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ

<åÜ«∞‰õΩÅ∞ PÜ«∞#`À UH©ÉèíqOKå~°∞.

WO_çÜ«∂ qÉèí[# ãÖ Œ~°ƒùOQÍ áêH˜™êÎ<£ <åÜ«∞‰õΩÅ „¿Ñ~°`À Hõj‡~°∞#∞

WO_çÜ«∂ #∞O_ç Œ∂~°O KÕÜ«∂Åx „ÑÜ«∞`åflÅ∞ P~°OÉèí=∞Ü«∂º~Ú. Hõj‡~°∞Ö’x yi[#

*Ï «∞Å#∞ Ô~K«ÛQ˘\ì [=¸‡–Hõj‡~°∞Ö’x H˘xfl „áêO`åÅ P„Hõ=∞‰õΩ „Ñ¨Ü«∞`åflÅ∞

™êQÍ~Ú. P „Ñ¨=∂ ŒHõ~° Ñïã≤÷ «∞ÅÖ’ _®Hõì~ü J|∞ÌÖÏ¡, ÉËQÆO JHõƒ~ü *ˇÇ¨<£ «=∞

x~°‚Ü«∂Å q∂ Œ ã≤÷~°OQÍ xÅ|_®¤~°∞. áêH± „¿Ñi « P„Hõ=∞^•~°∞Å#∞ uÑ≤ÊH˘>ËìO Œ∞‰õΩ

„Ñ[Å#∞ ‰õÄ_»QÆ\Ïì~°∞. „Ñ[Å#∞ ÉèíÜ«∞„ÉèÏO «∞xfl KÕÜ«∞_®xH "åºÑ≤OÑKÕã∞Î#fl ÑÙHÍ~°¡#∞

YO_çã∂Î Î J|∞¡ÖÏ¡ À áê@∞QÍ J"≥∞ ‰õÄ_® g èŒ∞Ö’¡H =zÛ „Ñ[Å‰õΩ #K«ÛK≥Ñ≤Ê cè åÇïÅ∞

HÍ‰õΩO_® Ñïã≤÷ «∞Å#∞ J Œ∞Ñ¨ÙÖ’H˜ fã¨∞Hõ~å=@OÖ’ J"≥∞ `˘_»Ê_®¤~°∞.

P ãÖ^Œ~°ƒùOQÍ _®Hõì~ü J|∞ÌÖÏ¡ =∂\Ï¡_»∞`«∂ D<å_»∞ áêH˜™êÎ<£ #∞O_ç

|Ü«∞Å∞ Õi# P„Hõ=∞^•~°∞Å∞ N#QÆ~ü #∞O_ç H˘xfl "≥∞ÿà◊§ Œ∂~°OÖ’ L<åfl~°∞. "åà◊√§

W™ê¡O x<å ŒO KÕã∞Î<åfl~°∞. q∂~°∞ <å"≥O@ LO\Ï~À "åi`À HõÅ∞™êÎ~À ÕÅ∞ÛHÀ"åeûOk

q∂~.. <å`À LO_®Å#∞‰õΩO>Ë =∞#O Ç≤ÏO Œ∂, =Úã≤¡O, t‰õΩ¯ÅO`å HõÅã≤ P#fl Œ=Ú‡ÖÏ¡

rqOKåÅ#fl ã¨∂„`åxH˜ | Œ∞úÌÖ· LO_®e. D q è•#O F 'HÍÑ¶≤~ü—kQÍ q∂~°∞ ÉèÏq¿ãÎ,

q∂~°∞ q∂ PÜ«Ú è•Å#∞ =ÚO Œ∞QÍ <åq∂ Œ „Ñ¨Ü≥∂yOK«O_ç. q∂~°∞ 'HÍÑ¶≤~ü—Å q∂ Œ

^•_»∞Å∞, J`åºKå~åÅ‰õΩ áêÅÊ_» Œe¿ãÎ ^•xx <å ‰õΩ@∞O|O #∞O_ç P~°OaèOK«O_ç

Jx J<åfl~°∞.

('..Today the raiders from Pakistan are a few miles from Srinagar. Tehyare raising the slogan of Islam. It is open to you to be with them or tobe with me...If you opt to be with me you must know that you have tolive for all times on the principle that Hindus, Muslims and Sikhs arebrothers. If that is the language of a Kafir you should raise your swordfirst against me. If you want to raid or rape ' Kafirs ' I am the first Kafirand you must start it from my place and my family. ' - Encyclopaedia ofMuslim Biography, Page. 174)

P «~°∞"åu HÍÅOÖ’ q"å^•ã¨Ê Œ x~°‚Ü«∂Å∞, „Ñ¨Hõ@#Å =¸ÅOQÍ _®Hõì~ü

J|∞ÌÖÏ¡ JÔ~ã¨∞ìÅ‰õΩ, *·Å∞ tHõ∆Å‰õΩ QÆ∞~°=Ù «∂ =ã¨∞Î#fl ãÖ Œ~°ƒùOQÍ ÉËQÆO JHõƒ~ü *ˇÇ¨<£

J@∞ áêsì „âı∞Å#∞ HÍáê_»∞‰õΩO@∂ W@∞ ‰õΩ@∞Oc‰õΩÅ Ñ¨@¡ L#fl ÉÏ èŒº «Å#∞

ã„Hõ=∞OQÍ <≥~°"Õ~°∞Û «∂ J|∞ÌÖÏ¡ ÔQ·~å›[ix "åi J#∞Éèí=OÖ’H ~åx=fi‰õΩO_® K«∂_»@O

Ö’ „Ñ¨ è•# áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞. [=¸‡–Hõj‡~üÖ’ U~°Ê_ç# ~å[H©Ü«∞â◊¥#º « #∞O_ç

HÍ~°ºHõ~°ÎÅ#∞ HÍáê_»∞‰õΩO@∂ "åiÖ’ ^è≥·~åºxfl P`«‡qâßfi™êxfl xOáê~°∞. Hõj‡~°∞

Ö’Ü«∞Ö’ âßOuÉèí„ Œ «Å ã¨=∞ã¨º «Öˇ «Î‰õΩO_® P"≥∞ ZO «QÍ<À ã¨Ç¨Ü«∞Ñ¨_®¤~°∞.( '..filled in the vacum and helped in maintaining peace in the vally andunity in the ranks of his followers. ' Encyclopaedia of Muslim Biogra-phy, Page. 173)

1947–48 <å\˜ ÉèíÜ«∂#Hõ Ñïã≤÷`«∞Å #∞O_ç [=¸‡–Hõj‡~ü#∞ Hõj‡~ü

„Ñ¨[Å#∞ HÍáê_ÕO^Œ∞‰õΩ _®Hõì~ü J|∞ÌÖÏ¡ ^ŒOÑ¨`«∞Å∞ =ÚO^Œ∞‰õΩ =KåÛ~°∞. áêH±

P„Hõ=∞^•~°∞Å∞ Hõj‡~°∞ „Ñ[Å q∂ Œ ™êyã∞Î#fl •_»∞Å#∞ YO_çOKå~°∞. P •_»∞ÅÖ’

QÍÜ«∞Ñ¨_ç# "åix, Pã≤÷áêã¨∞ÎÅ#∞ H˘Ö’Ê~Ú x~å„â◊Ü«ÚÖ· „Ñ¨[Å#∞ P Œ∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ

‰õΩ=∂~°∞_»∞ Ñ¶~°∂Mò J|∞ÌÖÏ¡ =∞O„u=~°æO`À PHõƒ~ü [Ç¨<£ ÉËQÆO

275 276


ÉËQÆO JHõƒ~ü *Ç<£ „Ñ ÕºHõ K«~°ºÅ∞ fã∞‰õΩ<åfl~°∞. ÉÏkè «∞Å‰õΩ ™êfiO «# KÕ‰õÄ~ÛO Œ∞‰õΩ

P"≥∞ fã¨∞‰õΩ#fl K«~°ºÅ#∞ =∞øO@∞ÉÏ@<£ ÉèÏ~°º Z_çfi<å =∞øO@∞ ÉÏ@<£ „Ñ¨ ÕºHõOQÍ

„Ñâ◊Oã≤OKå~°∞. (The Legend Makers Some Eminent Muslim Women of India,

Page.108)

ÉËQÆO JHõƒ~ü *Ç<£ KåÖÏ ãO Œ~åƒùÅÖ’¡ _®Hõì~ü J|∞ÌÖÏ¡‰õΩ ãÇÜ«∞ãÇHÍ~åÅ∞

JOkã∂Î Ñ~ÀHõ∆~å[H©Ü«∂ÅÖ’ QÆ_»∞ÑÙ «∂, ãO Œ~åƒùxfl |\ì «# â◊HÎ™ê=∞~åúºÅ∞ „Ñ[Å

HÀãO „Ñ Œi≈OKå~°∞. Ju H¡+ì ã=∞Ü«∂ÅÖ’ Éèí~°Î‰õΩ À_»∞QÍ xeKå~°∞. P Ñiã≤÷ «∞Å‰õΩ

Jf «OQÍ Hõj‡~°∞ „Ñ¨[Å =∞#ã¨∞ûÅ q∂ Œ P"≥∞‰õΩ#fl ~å[H©Ü«∞ Ñ¨@∞ì 1971 <å\˜

ZxflHõÅÖ’ "≥Å¡_≥·Ok. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ „Ñ¨=ÚY ~å[H©Ü«∞ <åÜ«∞‰õΩ_»∞, |H©¬ QÆ∞ÖÏO

=ÚÇ¨Ï=∞‡ £ HÍO„ÔQãπ áêsì JÉèíºi÷QÍ N#QÆ~ü áê~°¡"≥∞O@∞ xÜ≥∂[Hõ=~°æO #∞O_ç áÈ\©

KÕâß~°∞. PÜ«∞#‰õΩ „Ñ¨ «ºi÷QÍ ã¨fi «O„ « JÉèíºi÷ +¨q∂O JÇ¨Ï=∞‡ £ +¨q∂O ~°OQÆOÖ’

xeKå~°∞. P ZxflHõÅ ã¨=∞Ü«∂# P"≥∞ Éèí~°Î _®Hõì~ü J|∞ÌÖÏ¡ Hõj‡~°∞Ö’ ÖË~°∞.

P ZxflHõÖ’ ÉËQÆO JHõƒ~ü *ˇÇ¨<£ ã¨fi «O„ « JÉèíºi÷ +¨q∂O JÇ¨Ï=∞‡ £‰õΩ =∞ ŒÌ «∞

ÑëHÍ~°∞. P ãÖ Œ~°ƒùOÖ’ P"≥∞ KåÖÏ qãÎ$ «OQÍ ZxflHõÅ „Ñ¨Kå~°OÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞.

P"≥∞ Hõ$+≤=Å# JO «QÍ ÑiK«Ü«∞OÖËx +q∂O#∞ „Ñ[Å∞ ÔQeÑ≤Oz ~å[H©Ü«∞ =™êÎ Œ∞QÍ

¿Ñ~åæOz# QÆ∞ÖÏO =ÚÇ¨Ï=∞‡ £#∞ Ñ¨~ål «∞_çfl KÕâß~°∞. P K«i„`å «‡Hõ ÑïÏ=∂Å‰õΩ

ÉËQÆO JHõƒ~ü *ˇÇ¨<£ HO„ ŒaO Œ∞=Ù HÍ=@O •fi~å P"≥∞ =ºHÎ «fiO Ñ¨@¡ „Ñ¨[ÅÖ’ L#fl

Jaè=∂#O, P"≥∞‰õΩ#fl Ñ¨Å∞‰õΩ|_ç "≥Å¡_»Ü«∂º~Ú.

1977Ö’ [iy# ZxflHõÅÖ’ P"≥∞ N#QÆ~ü áê~°¡"≥∞O@s ™ê÷<åxH áÈ\© KÕâß~°∞.

P ZxflHõÖ’ ÉèÏs PkèHõº « À P"≥∞ ÔQÅ∞á⁄Ok áê~°¡"≥∞O@∞Ö’ „Ñ¨"ÕtOKå~°∞. Hõj‡~°∞

„Ñ[Å <Õ «QÍ áê~°¡"≥∞O@∞ ãÉèí∞º~åÅ∞QÍ JHõƒ~ü *Ç<£ |Çï=ÚY áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

=∞Ç≤Ïà◊Å ã¨=∞ã¨ºÅ Ñ¨@¡ P"≥∞ JkèHõ „â◊ ŒÌK«∂áê~°∞. =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ K≥· «#ºO HÀãÖ,

=∂#ã≤Hõ qHÍãO, Jaè=$kúHÀãO QÍ#∞ J<ÕHõ ãOã÷Å#∞ ™ê÷Ñ≤OKå~°∞. ÑÅ∞ ãOã÷ÅÖ’

ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅÜ«∂º~°∞. =∞Ç≤ÏàÏaè=$kú „Ñ¨ è•# Pâ◊Ü«∞OQÍ ™ê÷Ñ≤Oz# =∞~° *ò–ÜÕ∞–

ÉˇÇ¨Ï|∂ £–ÜÕ∞–Y"åf<£ (Markaz-e-Behbood-e-Khawateen) Ö’ P"≥∞ H©ÅHõ

ÉÏ èŒº «Å∞ x~°fiÇ≤Ïã∂Î =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ ¿ã=ÅOkOKå~°∞. D ãOã÷ À P"≥∞ J~°÷ â◊ å|ÌOáê@∞

=∞Oz ãÖ|O^è•Å∞ Hõey LO_ç ™ê=∂lHõ ¿ã"å ~°OQÆOÖ’ `«#^≥·# K«i„`«

ã¨$+≤ìOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

P"≥∞Ö’x =∂#=`å ÉèÏ=#Å∞, ¿ã"å Œ$HõÊ èŒO QÆ∞iÎOz# Hõj‡~°∞ „Ñ¨[Å∞

P"≥∞#∞ ' =∞ Œ~ü–ÜÕ∞–"≥∞ÇÏ~åƒ<£ — (Madr-e-Meharban) Jx ãOÉ’kèã∂Î, P"≥∞Ñ@¡

"åi`ÀQÆÅ „¿Ñ=∂aè=∂<åÅ#∞ Kå@∞‰õΩ<åfl~°∞. =∞ Œ~ü–ÜÕ∞–"≥∞ÇÏ~åƒ<£ JO>Ë ' ŒÜ«∞QÆÅ

«e¡ — Jx J~°úO.

D "Õ∞~°‰õΩ J@∞ Éèí~°Î‰õΩ ~å[H©Ü«∂ÅÖ’ `À_®Ê@∞ JO ŒKÕã¨∂Î, W@∞ Hõj‡~°∞

„Ñ[Å#∞ =ÚYºOQÍ Hõj‡~°∞ =∞Ç≤Ïà◊Å ãOH∆=∞O HÀãO z=i âßfiã=~°‰õΩ „HÜ«∂jÅHõOQÍ

„â◊q∞Oz# ÉËQÆO JHõƒ~ü *ˇÇ¨<£ 2000 ãÖ= «û~°OÖ’ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

=∞#..=Úã≤¡O =∞ « ÃÑ ŒÌÅ «ÑC "˘Hõ>Ë. «=∞ „ã‘ÎÅ#∞ K« Œ∞=Ù ãO èŒºÖË¡x "åà◊√§QÍ

=ÙOKå~°∞.ÖË‰õΩO>Ë K«kqOz<å ~å[H©Ü«∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ Ñ¨ÓiÎQÍ ^Œ∂~°OQÍ

=ÙOKå~°∞. *Ïu «Å∞¡ÅÖ’ ~å[H©Ü«∞ Ñï*Ï˝#O ÖË#O Œ∞# *Ïu [#∞ÅÖ’ ‰õÄ_®

~å[H©Ü«∂Å Ñ¨@¡ ãÔ~·# J=QÍÇ¨Ï#‰õΩ P™ê¯~°O ÖË‰õΩO_® áÈ~ÚOk...q∂ P

KÕ+ìÅ‰õΩ =ÚyOÑ¨Ù ÑëH˜ Éèíq+¨º «∞Î QÆ∞iOz *Ï„QÆ «Î =Ç≤ÏOK«O_ç. q∂ K«~°ºÅ

=Å# Hõey# #ëêìxfl ÉèísÎ KÕã¨∞HÀ_®xH˜ =∂~°æO "˘Hõ¯>Ë. Jk q∂ „ã‘ÎÅ#∞

q^•º=O «∞efl KÕÜ«∞_»O. q*Ï˝<å~°# ^•fi~å ãÔ~·# ~å[H©Ü«∞ Œ$HõÊ äŒO, =∞Oz

J=QÍÇ¨Ï# "åiÖ’ HõÅ∞QÆKÕÜ«∞_»O. P P=HÍâßÅ#∞ "åiH˜ HõeÊOK«@O.

–*ÏÇ≤Ï^• MÏ «∂<£ ¿+~åfixÜ«∂.

277 278


„Ñ¨ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ãÖ„QÍ=∞O ãÖ Œ~°ƒùOQÍ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ#∞ PHõ@∞ì‰õΩ <ÕO Œ∞‰õΩ

„a\©+π =∞Ç¨~å˜ H˜fi<£ Ze[Éˇ ü F „Ñ¨Hõ@# q_»∞ ŒÅ KÕã≤Ok. P „Ñ¨Hõ@#Ö’x

PO`«~åºxfl, JO^Œ∞Ö’x ‰õΩ„@x q_»=∞iÛ q=iã¨∂Î PÜ≥∂^èŒº ~å˜=∂`«

ÉËQÆO Ç¨Ï[~°`ü =∞Ç¨Öò 1858 #=O|~°∞ 1# ã¨fi^ÕjÜ«ÚÅ‰õΩ K«Hõ¯x

ãÖ Õâßxfl WKåÛ~°∞. P ãÖ Õâ◊O POQÆ¡ J#∞"å ŒO D „HÕk q èŒOQÍ LOk.

J#∞|O èŒO

Proclamation of

Begum Hazarath Mahal of Oudh issued on

Novement1, 1858 response to the Proclamaton of

Queen Elizabeth.

****

" At this time certain weak-minded, foolish people, have

spread a report that the English have forgiven the faults

and crimes of the people of Hindoostan. This appears

very astonishing, for it is the unvarying custom of the

English never to forgive a fault, be it great or small so

much so, that if a small offence be committed through

ignorance or negligence, they never forgive it. The proc-

lamation of the 1st. November, 1858, which has come

before us, is perfectly clear; and as some foolish people,

not understanding the real object of the proclamation,

have been carried away, therefore we, the ever-abiding

government, parents of the people of Oude, with great

cosideration, put forth the present proclamation, in or-

der that the real object of the chief points may be ex-

posed, and our subjects placed on their guard.

1. " It is written in the proclamation, that the coun-

try of Hindoostan, which was held in trust by the Com-

pany, has been resumed by the Queen, and that for the

future the Queen’s laws shall be obeyed. This is not to be

trusted by our religious subjects; for the laws of the Com-

pany, the settlement of the Company, the English ser-

vants of the Company, the Governor General, and the

judicial administration of the Company, are all un-

changed. What, then, is there now which can benefit the

people, or on which can rely?

2. " In the proclamation it is written, that all con-

tracts and agreements entered into by the Company will

be accepted by the Queen. Let the people carefully ob-

serve this artifice. The company has seized on the whole

of Hindoostan, and, if this arrangement be accepted,

what is there new in it? The Company professed to treat

the Chief of Bhurtpur as a son, and then took his terri-

tory; the chief of Lahore was carried off to London, and

it has not fallen to his lot to return; the Nawab

Shumshoodeen Khan, on one side, they hanged, and on

the other side, they salaamed to him; the Peishwa they

expelled from Poona Sitara, and imprisoned for life in

279 280


Bithoor; their breach of faith with Sultan Tippoo is well

known; the Rajah of Benaras they imprisoned in Agra.

Under pretence of administrating the country of the

Chief of Gwalior, they introduced English customs; they

have left no means or traces of the Chiefs of Behar,

Orissa, and Bengal; they gave the Rao of Furruckabad a

small monthly allowance, and took his territory.

Shahjehanpore, Bareilly, Azimgurh, Jounpore,

Goruckpore, Etawah, Allahabad, Futtehpore, &c.Our

ancient possessions they took from us on pretence of

distributing pay; and in the 7th. Article of the treaty,

they wrote, on oath, that they would take no more from

us. If, then, the arrangemenys made by the Company

are to be accepted, what is the difference between the

former and the present state of things? These are old

affairs, but recently, in defiance of treaties and oaths,

and notwithstanding that they owed us millions of ru-

pees without reason, and on pretence of the misconduct

and discontent of our people, they took our country and

property, worth millions of rupees. If our people were

discontented with our royal predecessor, Wajid Ali Shah,

how comes it they are content with us? And no ruler

ever experienced such loyalty and devotion of life and

goods as we have done. What, then is wanting that they

do not restore our country? Further, it is written in the

proclamation, that they want no increase of territory,

but yet they cannot refrain from annexation. If the

Queen has assumed the government, why does Her Maj-

esty not restore our country to us when our people wish

it? It is well-known that no king or queen ever punished

a whole army and people for rebellion; all were forgiven;

and the wise cannot approve of punishing the whole

army and people of Hindoostan; for so long as the word

punishment remains the disturbance will not be sup-

pressed. There is a well-known proverb - “A dying man

is desperate” (Murta kya na Kurta). It is impossible that

a thousand should attack a million, and the thousand

escape.

3. " n the proclamation it is written, that the Chris-

tian religion is true, but that no other creed will suffer

oppression, and that the laws will be observed towards

all. What has the administration of justice to do with

the truth or falsehood of religion? That religion is true

which acknowledges one God, and knows no other.

Where there are three Gods in a religion, neither

Mussulman nor Hindoo- nay, not even Jews, Sun-wor-

shippers, or Fire-worshippers can believe it true. To eat

pigs and drink- to bite greased cartridges, and to mix

pig’s fat with flour and sweetmeats — to destroy

Hindoos and Mussulman temples on pretence of mak-

ing roads to build churches- to send clergymen into

streets and alleys to preach the christian religion — to

institute English schools , and to pay a monthly stipend

for learning the English sciences, while the places of281 282


worship of Hindoos and Mussalmans are to this day

entirely neglected; with all this, how can the people be-

lieve that religion will not be interfered with? The rebel-

lion began with religion, and, for it, millions of men have

been killed. Let not our subjects be decieved; thousands

were deprived of their religion in the North-West, and

thousands were hanged rather than abandoned their

religion.

4. "t is written in the proclamation, that they who

harboured rebels, or who were leaders of rebels, or who

caused men to rebel, shall have their lives, but that pun-

ishment shall be awarded after deliberation, and that

murderers and abettors of murderers shall have no

mercy shown them, while all others shall be forgiven.

Any foolish person can see, that under this proclama-

tion, no one, be he guilty or innocent, can escape. Ev-

erything is written, and yet nothing is written; but they

have clearly written that they will not let off any one

implicated; and in whatever village or estate the army

may have halted, the inhabitants of that place cannot

escape. We are deeply concerned for the condition of our

people on reading this proclamation, which palpably

teems with enmity. We now issue a distinct order, and

one that may be trusted that all subjects who may have

foolishly presented themselves as heads of villages to the

English, shall, before the 1st. of January next, present

themselves, in our camp. Without doubt their faults shall

be forgiven then, and they shall be treated according to

their merits. To believe in this proclamation it is only

necessary to remember that Hindoostanee rulers are

altogether kind and merciful. Thousands have seen

this, millions have heard it. No one has ever seen in a

dream that the English forgave an offence.

5. " In this proclamation it is written, that when

peace is restored, public works, such as roads and ca-

nals, will be made in order to improve the condition of

the people. It is worthy of a little reflection, that they

have promised no better employment for Hindustanis

than making roads and digging canals. If people cannot

see clearly what this means, there is no help for them.

Let no subject be deceived by the proclamation. "

(A True Translation)

Secretary to the Chief Commissioner of Oude.

( Reproduced from FREEDOM STRUGGLE INUtthara Pradesh, Page 465-68, Volume I, Publica-

tion bureau, Information Department, UttharaPradesh, Eited by SAA Rizvi, ML Bhogra.

Collected from : http//oudh.tripod.com/com/bhm/bhmpric. htmon 19-09-2006 at Hyderabad)

283 284


POQÆ¡ „QÆO ä•Å∞ ó01. Muslims In India (Two Volumes) Naresh Kumar Jain, Manohar, New

Delhi, 1979.02. Freedom Movement and Indian Muslims, Santomoy Ray, PPH, New Delhi,

1983.03. Who is who Indian Martyrs (Three Volumes) Dr PN Chopra, Govt. of

India Publications, New Delhi.197304. Freedom Movement In India (Four Volumes), Dr. Tara Chand, Govt. of

India Publications, New Delhi, 1992.05. Encyclopedia of Muslim Biography (Five Volumes), Nagendra Kumar

Singh APHPC, New Delhi, 2001.06. Muslims and India's Freedom Movement, Dr. Shan Muhammad, IOS,

New Delhi, 2002.07. Who is who of Freedom Struggle in Andhra Pradesh, (Three Volumes)

Ed. by Prof. Sarojini Regani, Govt. of AP Publications, Hyderabd.197808. Brief History of Andhra Pradesh, Ed. by Mohd.Abdul Waheed Khan,

State Archives, Govt. of AP, Hyderabd, 1972.09. The Freedom Struggle in Hyderabad, (Four Volumes), Govt. of AP,

Hyderabad, 1956.10. Highlights of the Freedom Movement in Andhra Pradesh, Dr. Sarojini

Regani, The Ministry of Cultural Affairs, Govt. of AP, Hyderabd,1972.11. The History of the Indian National Congress, Bogharaju Pattabhi

Seetharamaiah, Madras, 1935.12. History of The Deccan ( Two Volumes), J D E Gribble, Mittal Publica-

tions, New Delhi, 1990.

13. Secluded Scholars, Gail Minault,OUP, New Delhi,1999.14. Women Pioneers, Ed. By Sushila Nayar & Kamala Mankekar, NBT, India,

2002.15. The Legend Makers Some Eminent Muslim Women of India, Gouri

Srivastava, Concept Publishing Company, New Delhi, 2003.16. Eighty Fifty Seven, Dr.Surendranath Sen, Govt. of India Publications,

New Delhi, 1957.17. Aruna Asaf Ali, GNS Raghavan, NBT, India, 1999.18. Freedom Fighters of Indian Mutiny 1857, MP Srivasthava, Ghugh Publi-

cations, Allahabad, 1997.19. Saifuddin Kitchlew, Toufique Kitchlew, NBT, India, 1996.20. Collected Works of Mahathama Gandhi, Publication Division, Govt. Of

India, New Delhi.21. 20 Great Women of India, AP Sarma, Prashant Publications, Gurgaon,

2003.22. The Story of my Experiments with truth, MK Gandhi, Navajeevan,

Ahmedabad, 1927.23. Hasrath Mohani, Mujafar Hanafi, Tras. by Khadija Azeem, NBT, India,

2004.24. They too fought for India's Freedom, Ed. by Asghar Ali Engineer, Hope

India, Gurgaon, 2006.25.. Prominent Muslim Women in India (Bibliographical Dictionary)- Al Kabir

Al Kausar, Life and Light Publications, New Delhi, 1982.

26. India Wins Freedom - Maulana Abul Kalam Azad, Orient Longman 1995,Delhi.

27. Great Woman of India, Ed. by Swami Madhavananda, RC Maujumdar,Advitha Assrama, Callcutta, 1993.

28. From Plassey to Partition, Sekhar Bandyopadhyay, Orient Longman, NewDelhi, 2004.

29. Muslims and the Congress, Mushirul Hasan, Manohar, 1979.

30. Understanding The Muslim Mind, Rajmohan Gandhi, Penguin Books,New Delhi, 1987.

31. Eminent Muslim Freedom Fighters (1562-1947) , G.Allna, Low Price Pub-

285 286

P è•~° „QÆO ä•Å∞ – Ñ„uHõÅ∞


lications, NewDelhi,1993

32. 100 Great Muslim Leaders of the 20th Century, IOS, New Delhi, 2005.

33. The Muslim Elite, Ali Ashraf, Atlantic Publishers & Distributors, NewDelhi,1982

34. Muslim In India,S.Abul Hasan Ali Nadwi, Islamic Research and Publica-tions, Lucknow, 1980

35. Freedom Struggle, Bipin Chanda, NBT, New Delhi, 1972

36. Farooq Abdullah, Aditya Sinha, UBS Publishers, New Delhi,1996.

37. The Price of partition, Rafiq Zakaria, BVB, Mumbai, 1998.

38. Sayyid Ahamad Khan, KA Nizami, Govt. Of India publications, NewDelhi, 1980.

39. From Pluralism to Separatism, Mushirul Hasan, OFP, New Delhi, 2004

40. Telangana peoples Struggle and its lessons, P.Sundaraiah, FoundationsBooks, New Delhi.

41. Rise of Muslims Indian Politics, Rafiq Zkaria, Somaiya PublictaionsBombay, 1986.

42. The Indian Muslims, Munshi Manoharlal, New Delhi, 1967

POQÆ¡ Ñ„uHõÅ∞ ó01. The Voice of People Awakening, Feb. 1998 Issue, Mumbai02. Radiance, Views Weekly, 31Aug.- 6.Sept, 2003 Special, Delhi03. Indian Express, Daily, 13-8-1995, Vijayawada04. Aman, Ed. by Dr. Asghr Ali Engineer, Aug. 1994

≥Å∞QÆ∞ „QÆO ä•Å∞ ó01. ÉèÏ~° « Õâ◊ ™êfi «O„ «º ãÖ„QÍ=∞ K«i„ «, Hõ$ëê‚lÖÏ¡ ™êfi «O„ «º ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å

ãÖÑ¶∞O, q[Ü«∞"å_», 1984

02. ≥ÅOQÍÏ áÈ~å@OÖ’ „ã‘ÎÅ g~Àz « áê„ «, ÑÙK«ÛÅÑe¡ ã∞O Œ~°Ü«∞º, „Ñ*Ïâ◊HÎ

|∞H± Ç¨Ï∫ãπ, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞, 1999.

03. ãfi «O„ « ÉèÏ~° « ãfi~À‚ «û= ™ê=h~ü–~åÜ«∞Åã‘=∞Ö’ ™êfi «O„`Àº Œº=∞O, ãfi„ «O„ «

ÉèÏ~° « ã¨fi~À‚ «û= ™ê=h~°∞ Hõq∞\˜, J#O «Ñ¨Ù~°O, 1998.

04. ÑtÛ=∞QÀ^•=i lÖÏ¡ ™êfi «O„`Àº Œº=∞ K«i„ «, =∞OQÆà◊OÑe¡ K«O„ ŒâıM~ü, 1992.

05. PO„^èŒ„Ñ¨^ÕâòÖ’ QÍOnèr, ãÖáê^Œ‰õΩÅ∞ ó H˘_®e PO[<ÕÜ«ÚÅ∞, `≥Å∞QÆ∞

JHÍ_»q∂, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞, 1978.

06. ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞O ó =Úã≤¡OÅ∞, ã¨Ü«∞º £ #j~ü JÇ¨Ï=∞‡ £, P*Ï £

Ç¨Ï∫ãπ PÑ¶π Ñä¡H+¨<£û, 1999.

07. ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ Hõ=¸ºxã¨∞ì Õâ◊Éèí‰õΩÎÅ∞, ãÖáê Œ‰õΩÅ∞ ó Ñ¨~°HÍÅ Ñ¨\Ïìaè

~å=∂~å=Ù, q[Ü«∞"å_».

08. ™êfi «O„ «º ã¨=∞~° K«i„ «, =ÚHÍ¯=∞Å <åQÆÉèí∂+Ö, q[Ü«∞"å_», 1990

09. 1857 ã¨fi~å[º ãÖ„QÍ=∞O, q._ç.™ê=~å¯~ü, #=Ü«ÚQÆÉèÏ~°u, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £,

2001.

10. ã¨ «ºâ’ èŒ# ÖËHõ P «‡Hõ äŒ, "≥∂Ç¨Ï<£ •ãπ Hõ~°OK«O £ QÍOnè, ≥Å∞QÆ∞ ¿ã « ó q.

~å è•Hõ$+‚=¸iÎ, #=r=<£, PÇ¨Ï=∞^•ÉÏ £, 1993.

11. ÉèÏ~° « ã¨fi «O„ « áÈ~å@O, aÑ¨<£ K«O„ Œ, „Ñ¨*Ïâ◊HÎ, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £, 2006.

12. `À_Õà◊§ áêÅ∞KÕâß~°∞, Ç≤ÏOn=¸ÅO ó áêºˆ~ÖÏÖò, ≥Å∞QÆ∞ ¿ã « ó l Hõ$+¨¬,

QÍOnè ™êÇ≤Ï «º„Ñ¨K«∞~°ÏÅÜ«∞O, ÃÇ·Ï^•~åÉÏ £, 1969.

13. P|∞Öò HõÖÏ"£∞ P*Ï £, J~°¬=∞eûÜ«∂x, ÉèÏ~° « „ÑÉèí∞ «fi „ÑK«∞~°Å∞, #∂º_èçb¡,

1983.

14. ≥Å∞QÆ∞ f~°∞Ê, ÔH.„jx"åã¨~å=Ù, „Ñ¨*Ïâ◊HÎ „Ñ¨K«∞~°Å∞, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £, 2003.

15. PO„ èŒ„Ñ¨ Õâò =∞O„u=~åæÅ∞, Ü«∞O. ã¨ «º<å~åÜ«∞.

16. =∞#‰õΩ ≥eÜ«∞x =∞# K«i„ « ( ≥ÅOQÍÏ Ô~· åOQÆ áÈ~å@OÖ’ „ã‘ÎÅ∞), „ã‘Îâ◊HÎ

ãÖÑ¶∞@#, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £, 1986.

17. ≥ÅOQÍÏ áÈ~å@ ã‡$ «∞Å∞, P~°∞@¡ ~å=∞K«O„^•Ô~_ç¤, _®Hõì~ü P~°∞@¡ Hõ=∞ÖÏ Õq

– ~å=∞K«O„^•Ô~_ç¤ „@ã¨∞ì, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £, 2005.

18. ≥ÅOQÍÏ "≥· åo‰õΩÅ∞, Ü«∞O.Ü«∞Öò. #~°ã≤OÇÏ~å=Ù, HÍHõfÜ«∞ q*Ï# ãq∞u,

ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £, 1976.

19. ≥Å∞QÆ∞"≥Å∞QÆ∞Å∞, "≥∂xHÍ |∞H±û, ÃÇ·Ï^•~åÉÏ £, 2002

287 288


20. „Ñ¨^èŒ=∞ ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`«º ãÖ„QÍ=∞O, =∂~ü¯û JO_£ UOyÖòû, „Ñ¨QÆu

„Ñ¨K«∞~°ÏÅÜ«∞O, =∂™È¯, 1987

21. „áêp# ÅHÀfl, L~°∂Ì =¸ÅO ó J|∞ÌÖò Ç¨ÏbO +¨~°~ü, ≥Å∞QÆ∞ J#∞"å ŒO ó

^•â◊~°kè, <Õ+¨#Öò |∞H± „@ãπì, WO_çÜ«∂, #∂º_èçb¡,1971.

`≥Å∞QÆ∞ Ñ¨„uHõÅ∞ ó01. w@∞~å~Ú k#Ñ¨„u‰õÅ∞, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £.

02. PO„ èŒ*’ºu k#Ñ¨„uHõ, #=º „Ñ¨ ÕºHõO, 21–09–2004.

03. PO„ èŒÑ¨„uHõ, 1917 #∞Oz 1945 =~°‰õΩ ãÖzHõÅ∞, =∞„^•ã¨∞.

Ç≤ÏOn „QÆO ä•Å∞ ó01. Ç≤ÏO Œ∂™ê÷h =ÚãÖÏ‡<ÀOHÍ [OQ∑–ÜÕ∞–P*Ïk "Õ∞ Ç≤Ï™êÊ, (Ç≤ÏOn) – ãÜ«∞º £

W„|Ç‘ÏO Ñ¶≤„H©, ÉèÏ~° « „ÑÉèí∞ «fiO Pi÷Hõ ãÇÜ«∞O`À „ÑK«∞~°, #∂º_èçb¡, 1999.

02. ÉèÏ~° üH ™êfi «O„ « ãO„QÍ=∞O "Õ∞ñ =Úã≤¡O =∞Ç≤ÏàÏ"ÀOHÍ Ü≥∂Q∑ •<£ (Ç≤ÏOn),

_®Hõì~ü PÉˇ • ã¨g∞Ü«ÚnÌ<£, Wã≤ì@∂º\ò PÑ¶π PÉˇHì"£ ãì_ôãπ, #∂º_èçb¡, 1997.

03. "Õ∞~ r=<£ H© ‰õΩKü Ü«∂ Õñ (Ç≤ÏOn), _®Hõì~ü [_£.ZO. JÇÏ‡ £, ÉèÏ~° « Hõ=¸ºxãπì

áêsì, ÅHÀfl, 1997.

04. =Úã≤¡O =∞Ç≤ÏàÏ~° üfl (Ç≤ÏOn) P è•ºÑH± AÇ˙~ü |H∆±, ãfi~°‚ [Ü«∞Ou, #∂º_èçb¡,

1998

05. =∞øÖÏ<å J|∞ÌÖò HõÖÏO P*Ï £ (Ç≤ÏOn) ÔH.ã≤. Ü«∂ Œ"£, Ç¨ÏŸÑπ WO_çÜ«∂

Ñä¡H+¨<£û, QÆ∞~üQÍ"£ñ, Ç¨Ï~åº<å, 2004

06. „HÍOuHÍs =∞Ç≤ÏàÏÜÕ∞ñ (Ç≤ÏOn), J„âßx ÇÏŸ~å, ÉèÏ~° « „ÑÉèí∞ «fi „ÑK«∞~°Å∞,

#∂º_èçb¡, 1998.

07. ÉèÏ~° ü ÔH <ås~° «fl (Ç≤ÏOn), ÉèÏ~° «„Ñ¨Éèí∞ «fi „Ñ¨K«∞~°Å∞, #∂º_èçb¡, 1998.

08. J= è£ H˜ ÉËQÆO, (Ç≤ÏOn) _®Hõì~ü ã¨∞ è• `åºy, ÉèÏ~° « „Ñ¨Éèí∞ «fi „Ñ¨K«∞~°Å∞,

#∂º_èçb¡, 2000

Hõ#fl_» „QÆO^ä•Å∞ ó01. ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «º ãÖ„QÍ=∞ Œe¡ =Úã≤¡=∞~° áê„ «, (Hõ#fl_») Y∞ ŒÌO Ñä¡H+¨<£û,

Hõ~åfl@Hõ, 1999.

289 290

~°K«~Ú`« W`«~° ~°K«#Å∞01. ÉèÏ~° « ™êfi «O„ Àº Œº=∞O ó PO„ èŒ „Ñ¨ Õâò =Úã≤¡OÅ∞

02. +¨Ç‘Ï £–ÜÕ∞–P[O ó JëêÊùY∞ÖÏ¡ MÏ<£03. ÉèÏ~° « ™êfi «O„ Àº Œº=∞Oó=Úã≤¡O „Ñ¨*Ï áÈ~å\ÏÅ∞04. "≥∞ÿã¨∂~°∞ Ñ¨Ùe ó \˜Ñ¨Ó ã¨∞ÖÏÎ<££

05. ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «ºãÖ„QÍ=∞O ó =Úã≤¡O Ü≥∂ èŒ∞Å∞ – 106. ÉèÏ~° « ™êfi «O„ Àº Œº=∞O ó =Úã≤¡OÅ∞

~å#∞#fl „QÆO ä•Å∞01. ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «ºãÖ„QÍ=∞O ó =Úã≤¡O Ü≥∂ èŒ∞Å∞ – 202. ÉèÏ~°fÜ«∞ =Úã≤¡O ã¨=∂[O ó JáÈÇ¨ÏÅ∞–"åãÎ"åÅ∞03. K«i„ « ã¨$+≤ìOz# =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞04. ÉèÏ~°fÜ«∞ =Úã≤¡OÅ∞ – ã≤÷uQÆ «∞Å∞05. =∂ «$Éèí∂q∞ ¿ã=Ö’ K«i`å~°∞÷Ö·# =Úã≤¡O a_»¤Å∞


ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞O :


'..ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «º ™ê èŒ#Ö’, JÉèí∞º ŒÜ«∞ Ñ¨~°OÑ¨~°Ö’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÖ·# =Úã≤¡O

=x «Å K«i„ «#∞ "≥Å∞=iOz, Ç≤ÏO Œ∞=ÙÅ"Õ∞ ÉèÏ «~° ™êfi «O„`åºxfl ™êkèOKå=∞x,

=Úã≤¡OÅ‰õΩ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO ÖË^Œx Kå>Ë =∞~°∞QÆ∞A˚Å‰õΩ K≥OÑ¨^≥|ƒQÍ D ~°K«#

âßâ◊fi`«OQÍ xÅ∞ã¨∞ÎOk...—

– „Ñ¨=ÚY ™êfi`«O„`«º ã¨=∞~°Ü≥∂^èŒ∞Å∞ N "åqÖÏÅ QÀáêÅ Hõ$+¨‚Ü«∞º, 12–6–1999'..q∂~°∞ „Ñ¨K«∞iOz# ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞O : =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞, J<Õ „QÆO äŒŒO

W\©=Å "≥Å∞=_ç# L «Î=∞ „QÆO ä•ÅÖ’ XHõ@x ÉèÏqã¨∞Î<åfl=Ú. ZO Œ∞HõO>Ë ÉèÏ~° «

™êfi`«O„`Àº^Œº=∞OÖ’ =Úã≤¡OÅ∞ „Ñ¨`ÕºHÕz =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ZO`« g~Àz`« áê„`«

x~ ° fiÇ ≤ ÏOKå~À KåÖÏ =∞OkH ˜ ` ≥eÜ«∞^ Œ ∞ . É è Ï~ °` « =Úã ≤ ¡OÅO^Œ~ °∂

™êfi «O„`Àº Œº=∂xH˜ Œ∂~°OQÍ L<åfl~°h, "å~°∞ ™êfi «O„`Àº Œº=∂xH˜ =ºuˆ~HõOQÍ

L<åfl~°x, JÑ¨"å Œ∞ „Ñ¨Kå~°O Ö’ LOk. J@∞=O\˜ JÑ¨"å Œ∞#∞ áÈQ˘@ì_®xH˜

q∂ „QÆO äŒŒO ZO`À `À_»Ê_»QÆÅ Œ∞.—

– „Ñ¨=ÚY ™êfi`«O„`«ºã¨=∞~°Ü≥∂^èŒ∞Å∞ N Ñ¨~°HÍÅ Ñ¨\Ïìaè ~å=∂~å=Ù, 27–10–1999'.. K«i„ « QÆ~°ƒùOÖ’ HõÅã≤áÈ~Ú# =Úã≤¡O =∞Ç≤ÏàÏ P˜=Ú`åºefl "≥eH˜ fã≤,

™êfi`«O„`Àº^Œº=∞OÖ’ "å~°∞ KÕã≤# `åºQÍefl, |e^•<åefl q∂~°∞ q=iOKå~°∞.

q∂ Hõ$+≤x Jaè#Okã¨∞Î<åfl#∞.—

– „Ñ¨=ÚY ~°K«~Ú`« N ã≤.q. 18–06–1999'..ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å QÆ∞iOz ≥Å∞QÆ∞Ö’=zÛ#

"≥Ú Œ\˜ Ñ¨ÙãÎHõO Wk... D Ñ¨ÙãÎHÍxfl «H˜ # ÉèÏ~°fÜ«∞ ÉèÏ+¨Ö’¡H˜, POQÆ¡OÖ’H˜

J#∞"å^ŒO KÕã≤ „Ñ¨K«∞i¿ãÎ ÉèÏ~°`« ã¨=∂[O =∞iO`« ãÖÑ¶¨∞\˜`«O HÍ=\ÏxH˜

`À_»Ê_»∞`«∞Ok..—

– #_»∞ã¨∞ÎÎ#fl K«i„`«, =∂ã¨Ñ¨„uHõ , PQÆã¨∞ìì,1999'..ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ "≥#∞Hõ|_»ÖË Œx..ÉËQÆO Ç¨Ï[~° ü

=∞Ç¨Öò =ÚYz„ «O`À "≥Å∞=_ç# D „QÆO äŒŒO D ~°K«~Ú « „QÆO ä•ÅÖ’ =∞˜Ñ¨Óã¨

Jx K≥Ñ¨Ê=K«∞Û..—

– qâßÖÏO„^èŒ k#Ñ¨„uHõ, 13–07–2003=∂ «$ Õâßxfl '...q Õj ^•ã¨ºâ◊$OYÖÏÅ #∞Oz q=ÚHõÎO KÕÜ«∞_»OÖ’ "≥∞ÿ<åi\©

=∞Ç≤Ïà◊Å∞ ‰õÄ_® `«=∞=O`«∞ áê„`«#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°x, P „Hõ=∞OÖ’ JÑ¨Ê\˜

ãÖ„Ñ¨^• Ü«∂Å#∞, Hõ@∞ìÉÏ@¡#∞ KèÕkOK«∞‰õΩx |Ü«∞\˜H˜ ~å=_®xH˜ ‰õÄ_®

ãÖHÀzOK«ÖË^Œx x~°∂Ñ≤O K«@OÖ’ ã¨Ñ¶¨Å=∞Ü«∂º~°∞ ~°K«~Ú`«. =∞`«q^ÕfiëêÅ∞

™ê=∂lHõ "å`å=~°Ïxfl HõÅ∞+≤ «O KÕã¨∞Î#fl D «~°∞OÖ’ WÖÏO\˜ Ñ¨ÙãÎHÍÅ∞,

Jn ™ê÷xHõ ÉèÏ+¨ÅÖ’ ~å"åeû# J=ã¨~°O ZO ≥·<å LOk..—.

– PO„ èŒ*’ºu k#Ñ„uHõ 12–06–2003'...<ÕÕ_»∞ ' ãïk ÕÌ — ¿Ñ~°∞`À K«i„ «#∞ HÍëê~¸HõiOKÕ ã¨~å¯s „Ñ¨Ü«∞`åflÅ∞ ™êQÆ∞

«∞<åfl~Ú. Õâ◊ qÉèí[#‰õΩ •i fã≤# ÑïÏ=∂ÅÃÑ· ‰õÄ_® =„H©Hõ~°Å∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞.

kfi*Ïu ã≤ •úO`åxfl "≥Ú Œ@ „Ñ¨Kå~°OÖ’H˜ ≥zÛOk Ç≤ÏO Œ∂ KèåO Œã¨ <åÜ«∞‰õΩ_»∞

q._ç.™ê=~° ~ü HÍQÍ =Úã≤¡O <Õ «ÖË "≥Ú Œ@ kfi*Ïu ã≤ •úO`åxfl ≥KåÛ~°x "å Œ#Å∞

=ÚO^Œ∞‰õΩ `≥ã¨∞Î<åfl~°∞. D ã≤÷uÖ’ #j~ü JÇ¨Ï‡^£ KÕã¨∞Î#fl Hõ$+≤ Jaè#OkOK«

^ŒyOk....=∞# ^Õâ◊OÖ’x =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ‰õÄ_® P áÈ~å@ Ñ¨\˜=∞#∞,

^Œ$_è»z`åÎxfl ^Õâ◊ ™êfi`«O„`«º áÈ~å@OÖ’ K«∂ÃÑ\Ïì~°∞. "åi ^è≥·~°º™êÇ¨Ï™êÅ#∞,

áê~î°‰õΩÅ Hõà◊§=ÚO Œ∞ Pq+¨ iOÑ¨KÕã¨∞ÎOk ã¨∞ÅÉèí â‹·eÖ’ ™êy# D Ñ¨ÙãÎHõO.—

– „Ñ¨™ê÷#O, „`≥·=∂ã¨Ñ¨„uHõ, [#=i–=∂iÛ 2003'...|∞~°MÏÅ∞ èŒiOKÕ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ „Ñ¨ÑÖK«O ≥eÜ«∞ Œx ÉèÏqOKÕ "å~°∞

JK≥Û~°∞"˘O Õ ãÖÑ¶∞@#Å`À Ñ¨Ù#~°∞‡„ Œ‰õΩ <ÀK«∞‰õΩ#fl Ñ¨ÙãÎHõO ÉèÏ~° « ™êfi «O

„`Àº Œº=∞O : =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞, ÑÙãÎHõ Ñ~î°#O ÃÑ· PãHÎ ã#flye¡# <Õ\ Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’

DÑ¨ÙãÎHõO...Ô~O_À =Ú„ Œ‰õΩ ~å=_»O qâı+Ö...K«i„ «#∞ â’kèOz ¿ãHõiOz#

ã¨=∂Kå~åxfl ã¨∞ÅÉèíâ‹·eÖ’ JOkOK«@OÖ’ =∞Oz Hõ$+≤KÕâß~°∞ ~°K«~Ú «.—

– „Ñ¨*Ïâ◊H˜Î k#Ñ¨„uHõ Pk"å~°O, 2003– „Ñ¨*Ïâ◊H˜Î k#Ñ¨„uHõ Pk"å~°O, 2003– „Ñ¨*Ïâ◊H˜Î k#Ñ¨„uHõ Pk"å~°O, 2003– „Ñ¨*Ïâ◊H˜Î k#Ñ¨„uHõ Pk"å~°O, 2003– „Ñ¨*Ïâ◊H˜Î k#Ñ¨„uHõ Pk"å~°O, 2003' ™êfi`«O„`«º áÈ~å@OÖ’ áêÖÁæ#fl =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å QÆ∞iOz ã¨Ü«∞º^£ #j~ü

JÇ¨Ï‡ £ ~åã≤# ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞O : =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’

=Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å áê„ «#∞ q=iã¨∂Î ≥Å∞QÆ∞Ö’ =zÛ# `˘e Ñ¨ÙãÎHõO Wk...D

Ñ¨ÙãÎHõO K« Œ=_»O ^•fi~å K«i„ «Ö’ z~°™ê÷~ÚQÍ xÅz# J<ÕHõ=∞Ok =∞Ç≤Ïà◊Å

g~Àz « QÍ äŒÅ#∞, rq`åÅ#∞ ≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û. <Õ_»∞ „Ñ¨ÑÖK« "åºÑÎOQÍ J<ÕHõ

(„Ñ¨ äŒŒ=∞, kfifÜ«∞ =Ú„ ŒÅ∞)

„Ñ¨=ÚY∞Å–Ñü„HõÅ ã¨ÊO Œ#Å∞

291 292


~°OQÍÅÖ’ J„QÆ∞ºÅ∞QÍ "≥Å∞QÆ∞ «∞#fl =∞Ç≤Ïà◊Å‰õΩ ŒâßÉÏÌÅ „H˜ «O<å\˜ =∞Ç≤Ïà◊Å∞

U q^èŒOQÍ fã≤áÈ~°x x~°∂Ñ≤™ÈÎOk D „QÆO^äŒO. JÑ¨Ê\˜ =∞Ç≤Ïà◊Å g~Àz`«

QÍ^äŒÅ∞ ZO`À L`ÕÎ[Ñ¨~°∞™êÎ~Ú. U^À q^èŒOQÍ J˜z"Õ`«‰õΩ QÆ∞~“`«∞#fl <Õ\˜

=∞Ç≤Ïà◊ÅO Œ~°∂ D Ñ¨ÙãÎHÍxfl K«kq H˘O ≥·<å áÈ~å@Ñ¨\˜=∞#∞ JÅ=~°∞Û‰õΩO>Ë

=∞Ç≤Ïà◊Å Jz"Õ « J<Õk U<å\ÔH·<å ~°∂Ñ¨Ù=∂¿ã J=HÍâ◊O Jaèã¨∞ÎOk.—

– "å~°Î k#Ñ„uHõ, 23–11–03'...D Ñ¨ÙãÎHÍxfl K« Œ∞=Ù «∞O>Ë =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ XHõ ™êfi «O„ «º áÈ~å@OÖ’<Õ

HÍ^Œ∞. P<å\˜ ™êfi`«O„`Àº^Œº=∂xH˜ nè@∞QÍ ™êy# ™ê=∂lHõ Pi÷H õ

ãÖã¨¯~°Åxfl\˜Ö’#∂ „Ñ¨=ÚYOQÍ áêÖÁæ<åfl~°#fl "åã¨ Î=O „Ñ¨ÑÖKåxH˜

"≥Å¡_»=Ù «∞Ok. =Úã≤¡OÅ Ñ¨@¡ =Úã≤¡"Õ∞ «~°∞ÅÖ’ <≥ÅH˘x L#fl Jáê~åúÅ#∞ Jxfl\˜x

D Ñ¨ÙãÎHõO `˘eyã¨∞ÎOk.

– w@∞~å~Ú "å~°Ñ„uHõ, 04–07–03

'...=Úã≤¡OÅ ^Õâ◊Éè íH˜ Îx â◊OHÕz JáÈÇ¨ÏÅ#∞ „Ñ¨Kå~°O KÕã¨∞ Î#fl ‰õΩÇ¨Ï<å

*ÏfÜ«∞"å Œ∞Å‰õΩ D Ñ¨ÙãÎHõO K≥OÑ¨ÃÑ@∞ì J#@OÖ’ U=∂„ «O Juâ◊Ü≥∂HÎ ÖË Œ∞..—

– PO„ èŒÉèí∂q∞ ã¨z„ « "å~°Ñ„uHõ , 12–08–1999'...JáÈÇ¨ÏÅ∞ „Ñ¨Kå~°O KÕ¿ã ‰õΩÇ¨<å *ÏfÜ«∞"å Œ∞Å‰õΩ D Ñ¨ÙãÎHõO K≥OÑ¨ÃÑ@∞ì

J#_»OÖ’ U=∂„ «O ãÖ ÕÇ¨ÏO ÖË Œ∞..—

– „Ñ≤Ü«∞ Œ åÎ ã¨‰õΩ@∞O| ã¨z„ « "å~°Ñ„uHõ , 04–06–2003

'Continuing the un daunting task of bringing into lime light hun-dreds of unknown or unacknoledged Muslims martyrs, advo-cate-Jounalist Syed Naseer Ahamed came out with his bookIndian Freedom Movement:Muslim women in Telugu. The his-tory of struggle for freedom is replete with a number of stories ofheroic Muslim Women who ventured out, leaving behind theirfamilies for free and independent India. Syed Naseer Ahamedha done a tremendous service to the community and Country bybringing out a complilation of the life sketches of those Women'

-Radiance Views Weekly, 6-12 July 2003

293

'..Thousands of Muslim Women participated in the Indian free-dom struggl. Many of them laid their lives for the montherland.However, theit services to nation have gone unrecognised. EvenMuslim historian and writers ignored their importance role in thecountry's freedom struggle. To fill this void. Syed NaseerAhamed..has come up with his latest book Indian freedomMovement : Muslim Women. The book is useful for the stu-dents of history and the general reader who want to know moreabout Indian Freedom Struggle. It should be translated in En-glish, Hindi and other Indian Languages as well ..'

-The Milli Gazette, 16-31 July, 6-12 July 2003.

294


ã¨Ü«∞º £ #j~ü JÇ¨Ï=∞‡ £ Hõ$+≤H˜~åR QÆ=~°fl~ü N ã¨∂i˚ ü ã≤OQ∑ |~åflÅJaè#O Œ#Å∞ ...

' =∞Oz „Ñ¨Ü«∞ «flO.

g∞ Hõ$+≤x H˘#™êyOK«O_ç.

≥Å∞QÆ∞ <Õ~°∞Û‰õΩO@∞<åfl.

g∞ Ñ¨ÙãÎHõO K« Œ∞=Ù`å.—– N ã¨∂i˚ ü ã≤OQ∑ |~åflÖÏ, QÆ=~°fl~ü, PO„ èŒ„Ñ¨ Õâò

09–02–2004, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£.

™êˆ~ [Ç¨ñ¿ã JKåÛù WO_çÜ«∂ Ç¨Ï=∂~å !

295 296

Date post:	22-Jul-2015
Category:	Documents
Upload:	syed-abdus-salam
View:	111 times
Download:	1 times

02. bharatha swatantrodyamam mulsim mahilalu

Documents