1

Oι Έλληνες και οι γείτονές τουςστον ελληνιστικό κόσμο

ΠPOKATAPKTIKEΣ ΣKEΨEIΣ

I

O ιστορικός που φιλοσοφεί δεν θα πάψει ποτέ να συλλογί-ζεται τη μύτη της Kλεοπάτρας*. Eάν αυτή η μύτη είχε θέλ-ξει τους θεούς όσο έθελξε τον Kαίσαρα και τον Aντώνιο,δεν αποκλείεται να επικρατούσε ένας χαλαρός αλεξανδρι-νός γνωστικισμός στη θέση του χριστιανικού δόγματος πουεπιβλήθηκε από τις δύο Pώμες, την παλαιά του Tίβερη καιτη Nέα Pώμη του Bοσπόρου. Oι Kέλτες θα συνέχιζαν ναμαζεύουν στα δάση τους το γκι. Θα είχαμε λιγότερα βιβλίαγια τη βασίλισσα Kλεοπάτρα και για τον βασιλιά Aρθούρο,αλλά ακόμη περισσότερα για τον Tουταγχαμών και για τονMέγα Aλέξανδρο. Ωστόσο ένας λατινόφωνος ετρουσκολό-γος [ο αυτοκράτωρ Kλαύδιος, 41-54 μ.X.], όχι ένας ελληνό-φωνος αιγυπτιολόγος, ήταν εκείνος που έφερε στη Bρετα-νία τους καρπούς της νίκης του ρωμαϊκού ιμπεριαλισμού

* Για τη μύτη της Kλεοπάτρας γράφει στις Σκέψεις (II, 162-

413) ο Πασκάλ: «... εάν ήταν πιο μικρή, όλο το πρόσωπο της γης

θα είχε αλλάξει». (Σ.τ.M.)

επί του ελληνιστικού συστήματος. Πρέπει να αναγνωρίσου-με τα γεγονότα.

H νίκη του ρωμαϊκού ιμπεριαλισμού μπορεί συνοπτικάνα αποδοθεί σε τέσσερις παράγοντες: στη νέα κατεύθυνσηπου δόθηκε από τη Pώμη στις κοινωνικές –δηλαδή τις στρα-τιωτικές– δυνάμεις της παλαιάς Iταλίας· στην πλήρη ανικα-νότητα οιουδήποτε ελληνιστικού στρατού να αναμετρηθείεπιτυχώς με τους Pωμαίους στο πεδίο της μάχης· στην επώ-δυνη, μακραίωνη διάβρωση του κελτικού πολιτισμού καιτων προσαρτήσεών του η οποία επέτρεψε εντέλει στους Pω-μαίους να ελέγξουν τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους τηςΔυτικής Eυρώπης από τον Aτλαντικό ώς τις παραδουνάβιεςπεριοχές· και τέλος, στη συνεργασία ελλήνων λογίων καιιταλών πολιτικών και συγγραφέων η οποία δημιούργησεμια νέα δίγλωσση κουλτούρα που νοηματοδότησε τον βίοεπί ρωμαϊκής κυριαρχίας. Mόνο οι Iουδαίοι και οι Iρανοίαντιστάθηκαν στους Pωμαίους, όπως είχαν αντισταθεί πα-λαιότερα στους Σελευκίδες. Oι Iουδαίοι ήταν καταδικασμέ-νοι να αποτύχουν, αλλά στη βασανιστική πορεία τους μιαμειοψηφική ομάδα απέκτησε την αυτονομία της και αμφι-σβήτησε τη Pωμαϊκή αυτοκρατορία πολύ πιο ριζικά απόό,τι οι παλαιοί πιστοί του Nαού της Iερουσαλήμ. Όσο για τηδυναστεία των Aρσακιδών της Παρθίας, διεκδίκησε την ανε-ξαρτησία της γύρω στο 247 π.X. και την επέβαλε για τα κα-λά. Tο Iράν παρέμεινε ελεύθερο επί εννέα αιώνες. Όχι μονά-χα ο στρατός του, αλλά και οι θρησκευτικές του παραδόσειςδεν έπαψαν να αποτελούν υπολογίσιμες δυνάμεις.

Tέσσερις από τους πέντε πρωταγωνιστές αυτής της ιστο-ρίας –οι Eλληνο-Mακεδόνες, οι Pωμαίοι, οι Iουδαίοι και οιKέλτες– ήρθαν για πρώτη φορά σε επαφή μεταξύ τους κατάτην ελληνιστική περίοδο. Oυσιαστικά, μόνο μετά τον θάνατο

18 ΞENH ΣOΦIA

του Aλεξάνδρου ανακάλυψαν οι Έλληνες τους Pωμαίους,τους Kέλτες και τους Iουδαίους. Eδώ υπάρχει κάτι το παρά-δοξο. Στην Iταλία, όχι πολύ μακριά από τη Pώμη, οι ελληνι-κές αποικίες ευημερούσαν επί αιώνες. H Mασσαλία βρισκό-ταν σε άμεση επαφή με τους Kέλτες, τουλάχιστον από τον 5οαι. π.X.· και οι Iουδαίοι ζούσαν σε μια περιοχή όπου στρα-τοπέδευαν συχνά έλληνες μισθοφόροι και ανέπτυσσαν συ-ναλλαγές έλληνες έμποροι. Oι Iρανοί, οι οποίοι γρήγορααποτίναξαν τον ελληνιστικό ζυγό και ουδέποτε υποτάχθη-καν στον ρωμαϊκό, ήταν το μόνο έθνος που είχαν γνωρίσεικαι εκτιμήσει οι Έλληνες πριν από τον Aλέξανδρο. H Περσι-κή αυτοκρατορία υπήρξε βέβαια μια ολωσδιόλου διαφορετι-κή ιστορία: είχε κυριαρχήσει επί των Eλλήνων. Όμως, ακόμηκαι για τους Iρανούς, η ελληνιστική εποχή σήμανε μια αλλα-γή εκτίμησης: η πιο χαρακτηριστική ιρανική μορφή δεν είναιπλέον ο βασιλιάς Kύρος αλλά ο προφήτης Zωροάστρης. OιΈλληνες δεν απειλούνται ευθέως από την Περσική αυτοκρα-τορία: ο άμεσος κίνδυνος είναι η Pώμη. H Παρθία είναι τώ-ρα ένα κράτος μακρινό παρά το δέος που εξακολουθεί ναεμπνέει: οι Mάγοι διέθεταν κάτι από το γόητρο της μυστη-ριώδους περιοχής από την οποία προέρχονταν προσφέρο-ντας όλως ιδιότυπα πνευματικά αγαθά.

Έτσι κατά την ελληνιστική εποχή συντελείται ένα πνευ-ματικό γεγονός πρώτου μεγέθους: η αναμέτρηση των Eλλή-νων με τέσσερις άλλους πολιτισμούς εκ των οποίων οι τρειςτούς ήταν σχεδόν άγνωστοι προηγουμένως και ο τέταρτοςγνωστός κάτω από πολύ διαφορετικές συνθήκες. Eπέλεξαως θέμα των διαλέξεων την ανακάλυψη των Pωμαίων, τωνKελτών και των Iουδαίων από τους Έλληνες καθώς και τημεταβολή της οπτικής των τελευταίων αντίκρυ στον ιρανικόπολιτισμό. Oι λεπτομέρειες δεν είναι αρκετά γνωστές, ούτε

OI EΛΛHNEΣ KAI OI ΓEITONEΣ TOYΣ 19

και η γενική εικόνα καθαρή. Θα μπορούσαν βέβαια να ειπω-θούν ορισμένα πράγματα σχετικά με την Aίγυπτο και τηνKαρχηδόνα. Tην ίδια εποχή περίπου που ο Zωροάστρης καιοι Mάγοι αποκτούσαν τον σεβασμό των Eλλήνων, εμφανι-ζόταν στην Aίγυπτο ο Eρμής ο Tρισμέγιστος: θα έπρεπε λοι-πόν να εξεταστούν από κοινού. Kαι στις δύο περιπτώσεις, ορόλος της πλατωνικής σχολής υπήρξε καθοριστικός. Mολο-νότι ο Πλάτων ποτέ δεν ταύτισε ρητά τον Θεύθ, τον εφευρέ-τη της επιστήμης, με τον Eρμή, η ταύτιση αυτή συναντάταιστον Aριστόξενο τον Tαραντίνο και στον Eκαταίο τονAβδηρίτη (Στοβαίος I, Προοίμ. 6, σελ. 20 Wachsmuth=Aρι-στόξενος απ. 23 Wehrli· Διόδ. 1.16). H αναζήτηση πολιτισμι-κών ηρώων και θρησκευτικών ταγών ποτέ δεν είχε περιορι-στεί σε μία και μόνη χώρα. Aπό τις αρχές κιόλας του 2ου αι.π.X. περιελάμβανε Bραχμάνες, Mάγους, Aιγύπτιους ιερείςκαι Δρυΐδες, όπως γνωρίζουμε από τους συγγραφείς πουπαραθέτει στο προοίμιό του ο Διογένης ο Λαέρτιος. Kαι αυ-τή η ομάδα δεν σταμάτησε να αυξάνει ωσότου ο Άγιος Aυ-γουστίνος, ή μάλλον η πηγή από την οποία άντλησε, συμπε-ριέλαβε όλους τους βαρβάρους: «Atlantici Libyes, Aegyptii,Indi, Persae, Chaldaei, Scythae, Galli, Hispani» (Civ. Dei 8.9).Δύο λόγοι, ωστόσο, με έπεισαν να αφήσω την Aίγυπτο στηνπεριφέρεια της έρευνάς μου:

(1) Ήδη από τον Όμηρο η Aίγυπτος συγκέντρωσε το εν-διαφέρον των Eλλήνων, ως χώρα δυσερμήνευτη, με παράξε-να έθιμα. Ποτέ όμως δεν αντιμετωπίστηκε ως πολιτική δύ-ναμη. Aποτελούσε, αν μη τι άλλο, μία εστία ασυνήθιστωνγνώσεων. O Hρόδοτος μας δίνει δύο εντελώς αντικρουόμε-νες αιτίες για τον χρόνο που της αφιέρωσε: πρώτον διότι«οι Aιγύπτιοι έχουν αντίθετες από τους άλλους ανθρώπουςσυνήθειες και έθιμα» (2.35)· και δεύτερον διότι οι Έλληνες

20 ΞENH ΣOΦIA

έχουν αντλήσει τόσο πολλές θρησκευτικές και επιστημονι-κές ιδέες από τους Aιγύπτιους ώστε ακόμα και «οι αποκα-λούμενοι Oρφικοί και Bακχικοί ακολουθούν στην πραγμα-τικότητα τους Aιγύπτιους και τον Πυθαγόρα» (2.81). Στηνπερίοδο που μας απασχολεί, λοιπόν, δεν σημειώθηκε κάποιαδραματική αλλαγή στη στάση των Eλλήνων απέναντι στηνAίγυπτο παρόλο που εμφανίζεται για πρώτη φορά ο Eρμήςο Tρισμέγιστος ως θεός της γνώσης.

(2) Kατά τη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων ο γηγε-νής αιγυπτιακός πολιτισμός παρήκμασε λόγω του άμεσουελέγχου των Eλλήνων και περιορίστηκε σε ένα κατώτεροστρώμα του πληθυσμού. O «ερμητικός χαρακτήρας της ομι-λίας και της γραφής» σύμφωνα με την έκφραση της ClairePreaux (Chronique d’Égypte 35, 1943, σ. 151) κατέστησε τοναιγυπτιόφωνο ιερέα –για να μη μιλήσουμε για τον χωρικό–τελείως ανίκανο να επικοινωνήσει με τους Έλληνες. H εμ-φάνιση της κοπτικής φιλολογίας στις νέες συνθήκες του χρι-στιανισμού δείχνει τη ζωτικότητα αυτής της «υπόγειας»κουλτούρας. Ωστόσο, οι Έλληνες των ελληνιστικών χρόνωνπροτίμησαν τις φανταχτερές εικόνες μιας αιώνιας Aιγύπτουαπό την αιγυπτιακή σκέψη του καιρού τους.

Aπό την άλλη, ο καρχηδονιακός πολιτισμός δεν παρήκ-μασε: εξολοθρεύτηκε από τους Pωμαίους οι οποίοι, με μιασυμβολική χειρονομία, δώρισαν στους Nουμιδούς βασιλείςτην κεντρική βιβλιοθήκη της Kαρχηδόνας (Πλίν., N.H. 18.22). Θα μιλούσα ευχαρίστως για τις ιδέες των Kαρχηδονίων,εάν βεβαίως τις γνωρίζαμε. H Kαρχηδόνα, όπως και οι φοι-νικικές πόλεις της Συρίας, είχε εξελληνιστεί τα μέγιστα. OAριστοτέλης πραγματεύθηκε εκτενώς την Kαρχηδόνα ως ελ-ληνική πόλη. Γύρω στα 240-230 π.X. ο Eρατοσθένης συγκα-τέλεξε τους Kαρχηδόνιους, τους Pωμαίους, τους Πέρσες και

OI EΛΛHNEΣ KAI OI ΓEITONEΣ TOYΣ 21

τους Iνδούς στα βαρβαρικά έθνη τα οποία είχαν προσεγγίσειπερισσότερο τις αξίες του ελληνικού πολιτισμού· ξεχώρισεμάλιστα τους Pωμαίους και τους Kαρχηδόνιους για τα αξιο-θαύμαστά τους πολιτεύματα (Στράβ. 1.4.9, σ. 66).

Στον δεύτερο Kαρχηδονιακό πόλεμο ο Aννίβας είχε τηνυποστήριξη ελλήνων ιστορικών, όπως ο Σιληνός από τηνKαλή Aκτή και ο Σωσύλος από τη Λακεδαίμονα, και, όπωςγνωρίζουμε, συνήψε συμμαχία με τον Φίλιππο E΄της Mακε-δονίας. Στην επόμενη διάλεξη θα παραθέσω ορισμένες μαρ-τυρίες που μας δείχνουν ότι γύρω στα 190-185 π.X. δεν ήτανλίγοι εκείνοι στην Eλλάδα που έβλεπαν στον Aννίβα ένανπιθανό σωτήρα τους από τους Pωμαίους. Παρ’ όλα αυτά ησυκοφάντηση του καρχηδονιακού χαρακτήρα απαντά ήδηστο έργο τού σικελικής καταγωγής ιστορικού Tίμαιου, προ-τού ακόμη κάποιοι ρωμαίοι ρήτορες και συγγραφείς καθιε-ρώσουν τον ευφημισμό «Punica fides» [Kαρχηδονιακή πί-στη]. Eίναι αμφίβολο, ωστόσο, αν πολλοί Έλληνες ασπά-στηκαν μια τέτοια προπαγάνδα. O Πολύβιος λόγου χάρη τηναρνήθηκε (βλ. 9.26.9· 31.21.6). Kαι παρά την αποδοχή τηςαπό τον Kάτωνα, τον Kικέρωνα και ίσως τον Έννιο, υπήρ-ξαν ακόμη και λατίνοι συγγραφείς που πρόβαλαν μια δια-φορετική στάση: δεν συναντάμε τίποτε ιδιαίτερα κακόβουλοστην κωμωδία του Πλαύτου Poenulus [O Kαρχηδονίσκος]· οKορνήλιος Nέπως σκιαγράφησε ένα πολύ συμπαθητικό πορ-τραίτο του Aννίβα· και ο Bιργίλιος λίγο-πολύ χρησιμοποίη-σε την «Punica fides» για τον χαρακτήρα του Aινεία. Mόνονέλληνες συγγραφείς της αυτοκρατορικής περιόδου όπως οΠλούταρχος και ο Aππιανός αποδέχθηκαν αυτή τη συμβατι-κή περιγραφή των Kαρχηδονίων χωρίς να σκεφθούν ότι η«Punica fides» έβρισκε το αντίστοιχό της στην «Graeca fides».Kατά τον 2ο αι. π.X. οι Έλληνες και οι Kαρχηδόνιοι θα πρέ-

22 ΞENH ΣOΦIA

πει να αισθάνονταν αλληλέγγυοι στον βαθμό που απειλού-νταν από τον ίδιο κίνδυνο. Aυτό το αίσθημα αλληλεγγύηςενισχύθηκε από τη σημαντική συνεισφορά των Φοινίκωνστην ελληνική φιλοσοφία. O Iάμβλιχος μας παραδίδει ονό-ματα καρχηδονίων Πυθαγορείων (Bί. Πυθ. 27.128· 36.267).Mία από τις λίγες συγκεκριμένες μαρτυρίες που διαθέτουμευποδηλώνει ότι αν οι Pωμαίοι δεν κατέστρεφαν την Kαρχη-δόνα, οι καρχηδόνιοι λόγιοι, κατά τον τρόπο των ελλήνωνλογίων, ίσως υιοθετούσαν φιλορωμαϊκή στάση. Ένας νεα-ρός Kαρχηδόνιος, που ονομαζόταν Hasdrubal [Aσδρούβας],έφθασε στην Aθήνα γύρω στο 163 και, τρία χρόνια αργότε-ρα, συνδέθηκε με την Aκαδημία υπό τη διεύθυνση του Kαρ-νεάδη. Έγινε διάσημος με το ελληνικό όνομα Kλειτόμαχοςκαι το 127 π.X. χρίστηκε διευθυντής της Σχολής. Aφιέρωσεβιβλία στον Λεύκιο Kηνσωρίνο, ύπατο του 149, καθώς καιστον ποιητή Λουκίλιο. Eγκωμίασε ή ίσως κολάκευσε τονΣκιπίωνα Aιμιλιανό γύρω στο 140. Παρ’ όλη την αφοσίωσήτου στους Pωμαίους έγραψε έναν παραμυθητικό λόγο γιατους Kαρχηδόνιους μετά την καταστροφή της πόλης το 146.O Kικέρων διάβασε αργότερα αυτό το έργο (Tusc. disp. 3.54)αλλά, καθώς το ζήτημα τον άφηνε αδιάφορο, δεν έδειξε νασυγκινείται από τη φρίκη της καταστροφής. Aναρωτιέταικανείς πού βρίσκονταν οι Kαρχηδόνιοι στους οποίους απηύ-θυνε ο Kλειτόμαχος τον παραμυθητικό του. O Kλειτόμαχοςείχε πιαστεί στον ίδιο στρόβιλο που ανέδειξε τον σύγχρονότου Πολύβιο σε πρωταγωνιστή του νόμου και της τάξης τωνPωμαίων. Ένας ακόμη από αυτούς τους Kαρχηδόνιους πουπεριπλανώνταν μεταξύ Pώμης και Eλλάδας κατά τον 2ο αι.π.X., είναι πιθανότατα ο Προκλής, γιος του Eυκράτη, τονοποίο παραθέτει δύο φορές ο Παυσανίας. Aπό το ένα παρά-θεμα (4.35.4) μαθαίνουμε ότι ο Προκλής είχε συγκρίνει τον

OI EΛΛHNEΣ KAI OI ΓEITONEΣ TOYΣ 23

Aλέξανδρο με τον Πύρρο και θεωρούσε ότι ο πρώτος υπε-ρείχε ως προς την καλή του τύχη ενώ ο δεύτερος ως προς τηστρατιωτική του τακτική. Aπό το άλλο παράθεμα (2.21.6) οΠροκλής φέρεται να πιστεύει ότι η γοργόνα Mέδουσα, τηνοποία είχε σκοτώσει ο Περσέας, ήταν γυναίκα μιας άγριαςλιβυκής φυλής: «[ο Προκλής] έλεγε πως είχε δει έναν άνδρααυτής της φυλής μεταφερμένο στη Pώμη». Tο ελληνίζον όνο-μα Προκλής, όπως και εκείνο του πατέρα του, υποδηλώνειμάλλον εξελληνισμό παρά ελληνική καταγωγή. O Προκλήςεπέδειξε ευφυΐα σε εκείνο το είδος διανοητικών παιχνιδιών–ορθολογικές ερμηνείες μύθων, συγκρίσεις δημοφιλώνστρατιωτικών ηγετών– το οποίο φαίνεται ότι έθελγε το ελ-ληνικό και το ρωμαϊκό κοινό: με έναν πιο τετριμμένο τρό-πο, είχε και αυτός πιαστεί στον ελληνορωμαϊκό στρόβιλο.Δυστυχώς δεν υπάρχουν αρκετές μαρτυρίες για το πώς έβλε-παν ο ένας τον άλλον οι Έλληνες και οι Kαρχηδόνιοι τον 3οκαι τον 2ο αι. π.X., και πώς κατόρθωσε η Pώμη να επωφελη-θεί απ’ αυτή την κατάσταση· σίγουρα πάντως ωφελήθηκεαπό την εισαγωγή ενός αφρικανού δούλου, που, με το όνομαTερέντιος, έγινε ο πιο δόκιμος από τους εξελληνισμένουςκωμωδιογράφους της λατινικής γραμματείας.

Θα εστιάσω επομένως τις διαλέξεις μου στις πολιτισμι-κές σχέσεις των Eλλήνων, με τους Pωμαίους, τους Kέλτες,τους Iουδαίους και τους Iρανούς κατά την ελληνιστική πε-ρίοδο. Θα ανατρέξω στην κλασική περίοδο της Eλλάδας μό-νο στον βαθμό που είναι απαραίτητο για να κατανοήσουμετους υστερότερους χρόνους. Aυτό που θέλησα να εξακριβώ-σω είναι πώς γνώρισαν και πώς αντιμετώπισαν οι Έλληνεςτις μη ελληνικές εθνότητες σε σχέση με τον δικό τους πολιτι-σμό. Περίμενα να βρω αναλογίες, αλλά όχι ομοιομορφία,στην ελληνική προσέγγιση απέναντι στα διάφορα έθνη και

24 ΞENH ΣOΦIA

στην αντίδραση αυτών των εθνών (όσο διαφαίνεται από τιςμαρτυρίες μας) απέναντι στην ελληνική προσέγγιση. Aυτόπου δεν περίμενα να βρω –και όμως βρήκα– ήταν η έντονηεπίδραση που άσκησε η Pώμη στις πνευματικές σχέσεις με-ταξύ των Eλλήνων και των Iουδαίων, των Kελτών ή τωνIρανών από τη στιγμή που η ρωμαϊκή εξουσία άρχισε να γί-νεται αισθητή έξω από την Iταλία τον 2ο αι. π.X. H επίδρα-ση της Pώμης στη σκέψη εκείνων που ήρθαν σε επαφή μαζίτης ήταν ταχύτατη και καθοριστική.

II

O ελληνιστικός πολιτισμός παρέμεινε ελληνικός στη γλώσ-σα, στα έθιμα και πάνω απ’ όλα στην αυτοσυνείδησή του.Στην Aλεξάνδρεια και στην Aντιόχεια, στον ίδιο βαθμό μετην Aθήνα, η υπεροχή της ελληνικής γλώσσας και των ελλη-νικών ηθών αποτελούσε σιωπηρή προϋπόθεση. Aλλά τον 3οκαι τον 2ο αι. π.X. αναδύθηκαν ρεύματα σκέψης τα οποίαμείωσαν την απόσταση μεταξύ των Eλλήνων και των μηEλλήνων. Oι τελευταίοι εκμεταλλεύθηκαν στο έπακρο τηνευκαιρία να μιλήσουν ελληνικά στους Έλληνες για τη δικήτους ιστορία και τις θρησκευτικές τους παραδόσεις. Πράγ-μα που σήμαινε ότι οι Iουδαίοι, οι Pωμαίοι, οι Aιγύπτιοι, οιΦοίνικες, οι Bαβυλώνιοι, ακόμα και οι Iνδοί (τα Διατάγμα-τα του βασιλιά Aσόκα) εμπλούτισαν την ελληνική γραμμα-τεία με τις δικές τους συμβολές: εκείνο που είχε πράξει οΞάνθος για τους Λυδούς τον 5ο αι. π.X. –γράφοντας στα ελ-ληνικά την ιστορία του λαού του–, γίνεται τώρα συνήθηςπρακτική. Tο ελληνικό πάνθεον δέχθηκε περισσότερους ξέ-νους θεούς από όσους είχε δεχθεί ποτέ στο παρελθόν· όμως

OI EΛΛHNEΣ KAI OI ΓEITONEΣ TOYΣ 25

και οι βάρβαροι, με τη σειρά τους, όχι μονάχα δέχθηκαν ελ-ληνικούς θεούς αλλά εξομοίωσαν πολλούς δικούς τους θε-ούς με τους θεούς των Eλλήνων. Ένας απροσχεδίαστος συ-γκρητισμός γνώρισε ιδιαίτερη επιτυχία στην Iταλία (Eτρου-ρία και Pώμη), άφησε τη σφραγίδα του στην Kαρχηδόνα, τηΣυρία και την Aίγυπτο, δεν τελεσφόρησε στην Iουδαία, ήτανμάλλον ασήμαντος στη Mεσοποταμία, και επηρέασε –αν όχιτον πυρήνα– τουλάχιστον την εικονογραφία της ινδικήςθρησκείας μέσω της τέχνης της Γκαντάρα. H έννοια μιαςσυγκροτημένης βαρβαρικής σοφίας κερδίζει πλέον σταθερήαποδοχή ανάμεσα σε εκείνους που θεωρούν τους εαυτούςτους Έλληνες. Bέβαια, ήδη από τον 5ο και τον 4ο αι. π.X. οιέλληνες φιλόσοφοι και ιστορικοί είχαν εκδηλώσει ζωηρό εν-διαφέρον για ξένες δοξασίες και συνήθειες και δεν είχαν δι-στάσει να τους αναγνωρίσουν κάποια αξία. H ιστορία τωνσπουδών του Πυθαγόρα κοντά σε βάρβαρους δασκάλουςαπαντά σε πηγές του 4ου αι. και ενδέχεται να είναι ακόμαπαλαιότερη. O Eρμής ο Tρισμέγιστος, ο Zωροάστρης και οιMάγοι του, και σε μικρότερο βαθμό ο Mωυσής και ο Aβρα-άμ, έγιναν αξιοσέβαστες μορφές, με ιδιαίτερες, προσωπικέςσυμβολές στην ερμηνεία του φυσικού κόσμου. Eντούτοις, ηπνευματική επιρροή των βαρβάρων γινόταν αισθητή στονελληνιστικό κόσμο, μόνο στο μέτρο που οι βάρβαροι ήτανικανοί να διατυπώνουν τη σκέψη τους στα ελληνικά. Kανέ-νας Έλληνας δεν διάβαζε τις ινδικές Oυπανισάδες, τουςπερσικούς Gathas [Γκατάς: ζωροαστρικοί ύμνοι] και τα αι-γυπτιακά βιβλία της σοφίας. Δύσκολα εξάλλου βρίσκουμεκάποιον μη Iουδαίο να διαβάζει τη Bίβλο στα ελληνικά ακό-μη και όταν η τελευταία μεταφράστηκε σε αυτή τη γλώσσα.Tα ελληνικά παρέμειναν η μόνη γλώσσα του πολιτισμού γιαόλους τους ελληνόφωνους. Aκόμα και τον 1ο μ.X. αι., για

26 ΞENH ΣOΦIA

τον συγγραφέα του Περίπλου της Eρυθράς Θαλάσσης, τομεγαλύτερο προσόν ενός βασιλιά της Aιθιοπίας –που αντι-σταθμίζει τη διαβόητη φιλαργυρία του– είναι το ότι γνωρί-ζει ελληνικά. O Φίλων ο Iουδαίος, την ίδια εποχή περίπου,εξυμνεί τον Aύγουστο διότι επεξέτεινε τα όρια του ελληνι-σμού (Πρεσβ. πρ. Γάιον 147).

Oι προσπάθειες των αυτοχθόνων να γίνουν κατανοητοίαπό τους Έλληνες ευνοούνταν προφανώς από την περιέρ-γεια των Eλλήνων γι’ αυτούς και από τις γενικότερες πολι-τικές συνθήκες. Ωστόσο οι Έλληνες, καθώς δεν γνώριζανξένες γλώσσες, σπάνια ήταν σε θέση να ελέγξουν όσα τουςέλεγαν οι αυτόχθονες. Oι τελευταίοι, από την πλευρά τους,όντας δίγλωσσοι, αντιλαμβάνονταν με οξυδέρκεια τι ήθελαννα ακούσουν οι Έλληνες και εκφράζονταν ανάλογα. Aυτή ηκατάσταση δεν ευνοούσε βέβαια την ειλικρίνεια ούτε τηναμοιβαία κατανόηση. Όσο τα πράγματα κυλούσαν ομαλά,περίσσευε η ουτοπία και η εξιδανίκευση· όταν κυριαρχούσεη σκοπιμότητα, περίσσευε η προπαγάνδα, η κολακεία και οιεκατέρωθεν κατηγορίες. Παρ’ όλα αυτά, ο μεσογειακός κό-σμος είχε βρει μια κοινή γλώσσα και είχε αναπτύξει μια φι-λολογία ικανή να εκφράσει όλων των ειδών τα προβλήματα,τις αντιλήψεις και τις συγκινήσεις.

H καινοτομία αυτής της κατάστασης θα γίνει περισσότε-ρο εμφανής αν τη συγκρίνουμε με ό,τι μπορεί να αποκληθείκλασική κατάσταση του αρχαίου κόσμου ανάμεσα στο 600και το 300 π.X. Eίναι πια κοινός τόπος μετά το βιβλίο τουKarl Jaspers, Vom Ursprung und Ziel der Geschichte [Για τηνκαταγωγή και τον σκοπό της Iστορίας] –το πρώτο, αληθινάπρωτότυπο βιβλίο περί Iστορίας που εμφανίστηκε στη μετα-πολεμική Γερμανία το 1949– να μιλάμε για την Achsenzeit[την εποχή του Άξονα] η οποία περιλάμβανε την Kίνα του

OI EΛΛHNEΣ KAI OI ΓEITONEΣ TOYΣ 27

Kομφούκιου και του Λάο Tσε, την Iνδία του Bούδα, το Iράντου Zωροάστρη, την Παλαιστίνη των προφητών και τηνEλλάδα των φιλοσόφων, των τραγικών ποιητών και τωνιστορικών. Yπάρχει κάτι που δεν επιδέχεται αμφισβήτησησε αυτή τη διατύπωση. Όλοι αυτοί οι πολιτισμοί εμφανί-ζουν ορισμένα κοινά γνωρίσματα: τη χρήση της ανάγνωσηςκαι της γραφής, μια πολύπλοκη πολιτική οργάνωση πουσυνδυάζει την κεντρική κυβέρνηση με τις τοπικές εξουσίες,έναν εξελιγμένο πολεοδομικό σχεδιασμό, μια προηγμένη τε-χνολογία των μετάλλων καθώς και την πρακτική της διε-θνούς διπλωματίας. Σε όλους αυτούς τους πολιτισμούς πα-ρουσιάζεται μια βαθύτατη ένταση ανάμεσα στην πολιτικήεξουσία και τα πνευματικά κινήματα. Διακρίνεται παντού ηεπιδίωξη μεγαλύτερης αγνότητας, δικαιοσύνης, τελειότητας,καθώς και η αναζήτηση μιας σφαιρικότερης εξήγησης τωνπραγμάτων. Nέες συλλήψεις της πραγματικότητας –μυστικι-στικής, προφητικής ή ορθολογικής εμπνεύσεως– προτείνο-νται ως κριτικά και εναλλακτικά μοντέλα απέναντι στα ήδηεπικρατούντα. Bρισκόμαστε στην εποχή της κριτικής – μιακριτική της κοινωνίας ανιχνεύσιμη ακόμα και στην περί-πλοκη εικονοποιία των ζωροαστρικών Gathas. Aυτή τηνεποχή αναδεικνύονται οι προσωπικότητες που, ακόμα καισήμερα, υπολογίζουμε την κριτική τους σκέψη και μνημο-νεύουμε τα ονόματά τους.

Δεν πρόκειται εδώ να εκθέσω τα κοινά γνωρίσματα τόσοδιαφορετικών στη φύση τους κινημάτων όπως αυτά πουαναφέραμε. Eκείνο που μας ενδιαφέρει είναι ότι το καθένατους είχε τη δική του, ανεξάρτητη φυσιογνωμία και, απόόσο γνωρίζουμε, το καθένα τους αγνοούσε την ύπαρξη τωνάλλων. Στα χρόνια της Περσικής αυτοκρατορίας, τα αρα-μαϊκά δεν λειτούργησαν ως διεθνής γλώσσα, με τον ίδιο

28 ΞENH ΣOΦIA

τρόπο που το έκαναν τα ελληνικά μετά τον θάνατο του Aλε-ξάνδρου. Tα αραμαϊκά ποτέ δεν εισχώρησαν σε βάθος στηνEλλάδα ή στην Iταλία. Yπάρχουν κάποιες εξαιρέσεις, όπωςλ.χ. οι ασσυριακής γραφής επιστολές που εστάλησαν απότην Περσία στη Σπάρτη και περιήλθαν στην κατοχή τωνAθηναίων, οι οποίοι κατόρθωσαν να τις μεταγράψουν καινα τις àÓ·ÁÓÒÛÔ˘Ó το 425 π.X.: διότι χωρίς αμφιβολία μι-λώντας περί àÛÛ˘Ú›ˆÓ ÁÚ·ÌÌ¿ÙˆÓ ο Θουκυδίδης πρέπει ναεννοεί ένα αραμαϊκό κείμενο (4.50). Kαι αν ο Δημόκριτος,για τον οποίο λεγόταν ότι είχε οικειοποιηθεί τα αξιώματατου Ahiqar*, στην πραγματικότητα τα αγνοούσε, φαίνεταιότι τουλάχιστον ο Θεόφραστος τα γνώριζε (Διογ. Λαέρτ.5.50, Kλήμ., Στρωμ. 1.15. 69). Aλλά η διεθνής κυκλοφορίατων αραμαϊκών κειμένων θα πρέπει να ήταν περιορισμένησε ποσότητα και ποικιλία. Tο μίγμα εβραϊκών και αραμαϊ-κών που βρίσκουμε σε δύο βιβλία της Bίβλου, υποδηλώνειότι, τουλάχιστον μεταξύ των Iουδαίων, τα αραμαϊκά γρά-φονταν για ένα διεθνές κοινό το οποίο οπωσδήποτε έπρεπενα διαβάζει εβραϊκά. Eίναι αλήθεια ότι, ακόμα και ότανχρησιμοποιούσαν τα ελληνικά, οι Iουδαίοι παρέμεναν συ-

χνά δίγλωσσοι μόνο για τις ανάγκες της κοινότητάς τους· οόγκος όμως των απολογητικών κειμένων τους στα ελληνικά

δείχνει ότι προσέβλεπαν και σε εθνικούς αναγνώστες. Δενδιακρίνω ωστόσο αυτή την πρόθεση στα βιβλία του Έσδρακαι του Δανιήλ.

H Achsenzeit χαρακτηρίζεται από την παράλληλη ανά-πτυξη διαφόρων πολιτισμών. Παρ’ όλα αυτά, είναι αξιοση-

OI EΛΛHNEΣ KAI OI ΓEITONEΣ TOYΣ 29

* Aκίχαρος: ακόλουθος στην αυλή του ασσυρίου ηγεμόνα Σε-

ναχειρίμπ (705-681) υπό το όνομα του οποίου είχε γραφεί ένα βι-

βλίο αξιωμάτων στην αραμαϊκή γλώσσα. (Σ.τ.M.)

μείωτο ότι η Achsenzeit δεν έχει ως κέντρο τη Mεσοποταμίακαι την Aίγυπτο, δύο πολιτισμούς που είχαν αναπτύξει στε-νές σχέσεις μεταξύ τους καθώς επίσης και με την Περσία,την Iουδαία και την Eλλάδα. Tο γεγονός αυτό οφείλεται στοότι η Mεσοποταμία και η Aίγυπτος ζούσαν ακόμα σε ένανκόσμο ο οποίος είχε θεμελιωθεί τη δεύτερη χιλιετία π.X. πά-νω στην εξουσία της μοναρχίας – την υπό θεϊκή προστασίαμοναρχία της Mεσοποταμίας και τη θεϊκή μοναρχία της Aι-γύπτου. Oι δύο αυτοί πολιτισμοί δεν γνώρισαν καμιά αμφι-σβήτηση ή μεταρρύθμιση στα μέσα της πρώτης χιλιετίαςπ.X. Στην Aίγυπτο επικρατούσε μια ηθική της σιωπής και ηMεσοποταμία –τόσο η Aσσυρία όσο και η Xαλδαία– φαινό-ταν να είναι περισσότερο απασχολημένη με την κατάκτησηάλλων λαών παρά με την άσκηση αυτοκριτικής. Oι Έλλη-νες, οι Iουδαίοι, οι Iρανοί, οι Iνδοί και οι Kινέζοι που μετην κριτική της καθιερωμένης τάξης επέφεραν σημαντικέςμεταβολές στις χώρες τους, δεν επικοινωνούσαν μεταξύτους και δεν δημιούργησαν ένα διεθνή πολιτισμό. H καινο-τομία της ελληνιστικής εποχής έγκειται στο ότι προώθησετη διεθνή κυκλοφορία των ιδεών περιορίζοντας ωστόσοδραστικά το επαναστατικό τους βάρος. Aν συγκριθεί με τηνπροηγηθείσα εποχή του Άξονα, η ελληνιστική εποχή φαντά-ζει ήπια και συντηρητική. Έως την εμφάνιση του Aποστό-λου Παύλου στη σκηνή, την όλη ατμόσφαιρα χαρακτηρίζει ηευπρέπεια.

Eκείνο που τονίζει την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του ελλη-νιστικού πολιτισμού είναι ο ρόλος που διαδραμάτισαν δύοξένες ομάδες, οι Iουδαίοι και οι Pωμαίοι. Oι Iουδαίοι εξα-κολούθησαν κατά βάση να πιστεύουν στην υπεροχή των πε-ποιθήσεων και του τρόπου της ζωής τους και αγωνίστηκανγια τη διατήρησή τους. Δεν έπαψαν ωστόσο να συγκρίνουν

30 ΞENH ΣOΦIA

τις ιδέες τους με τις ελληνικές ιδέες και να προπαγανδίζουντις θρησκευτικές απόψεις τους αφομοιώνοντας παράλληλαπολλές ελληνικές αντιλήψεις και συνήθειες – ωσότου τελικάενεπλάκησαν σ’ αυτή τη γενική αντιπαράθεση ελληνικών καιιουδαϊκών αξιών που αποκαλούμε Xριστιανισμό. Oι Pωμαί-οι ποτέ δεν πήραν τόσο σοβαρά τις πνευματικές τους σχέσειςμε τον ελληνισμό. Όντας σε θέση ισχύος διατήρησαν αβίασταένα υψηλό αίσθημα ταυτότητας και υπεροχής. Πλήρωναντους Έλληνες για να διδαχθούν τη σοφία τους, συχνά μάλι-στα δεν χρειαζόταν καν να τους πληρώνουν, αφού οι έλληνεςδάσκαλοι ήταν δούλοι τους. Aφομοιώνοντας εντούτοις τό-σες ελληνικές θεότητες, τεχνοτροπίες, λογοτεχνικές συμβά-σεις, φιλοσοφικές ιδέες και κοινωνικές συνήθειες οι Pωμαίοιανέπτυξαν μια μοναδική σχέση αμοιβαιότητας με τους Έλλη-νες, πράγμα που ενισχύεται από το γεγονός ότι κατάφεραννα αναδείξουν τη γλώσσα τους σε εργαλείο σκέψης εφάμιλλομε το ελληνικό, ικανό να αποδώσει τις ελληνικές ιδέες μεεξαιρετική ακρίβεια (κάτι που οι Έλληνες ποτέ δεν παραδέ-χθηκαν πλήρως). Kαμία άλλη αρχαία γλώσσα δεν έφτασε σεαυτό το επίτευγμα το οποίο δεν μπορεί να αποδοθεί απλώςστην ομοιότητα των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών: διότι και ηκελτική, η περσική, η σανσκριτική και η παλική ήταν επίσηςινδοευρωπαϊκές γλώσσες. Aπό τον 3ο αι. π.X. εμφανίζεταιένας λατινικός ελληνισμός, που δεν ταυτίστηκε ποτέ με τονελληνισμό των άλλων περιοχών, αλλά ούτε και ξεχώρισεεντελώς από αυτόν. Mέσα σε δύο αιώνες οι δημιουργοί αυ-τού του λατινικού ελληνισμού έγιναν οι κύριοι του ελληνό-φωνου κόσμου. Έκτοτε, η διάκριση ελληνικού και ρωμαϊκούελληνισμού εξακολούθησε να ισχύει, δεν υπήρχε όμως κανέ-να πολιτικό φράγμα ανάμεσά τους, και η χριστιανική επανά-σταση συμπεριέλαβε εντέλει και τους δύο.

OI EΛΛHNEΣ KAI OI ΓEITONEΣ TOYΣ 31