1. Uluslararas1 Ahilik Kiiltiirii ve Kir§ehir

Sempozyumu

The 1 sr International Symposium

on Culture of Akhism and Kirsehir

15-17 EKiM I OCTOBER 2008 ~EH~R - BiLD iRiLER -

Cilt II

MANEviYATIN SOMUT · GOSTERGESi OLARAK AHiLiKTE ~ED 'SHEDD' AS AN CONCRETE INDICATOR OF MORALE

Ar9. Gor. Ozer $ENODEYICi Ahi Evran Universitesi Fen Edebiyat Fakultesi

Turk Dili ve EdebiyatJ Bolumu ozersenodeyici@gmail.com

1. Ulus/araras1 Ahilik KilltiiJii _ve Klr§ehir Sempozyumu • Cilt-lf 1983 ·

~ Maneviyatm Somut GOsteTgesi Olarak Alu1ikce $ed

OZET Dini, sosyal, siyasi ve askeri orgii.tlenmelerin gorii.f ve duyUJunu ifade eden sembolleri vardzr. Tiirk kiiltiirii tarihi ifinde, yukarzda sayzlan yapzlanma tiirlerinin fe;itli ozelliklerini ttljzyan Ahilii,in de, torenle-rinde kullandtgz 'jedd"i bir sembol olarak benimsedigi goriilmektedir. Bazz ahldki gorevlerin, talip tarafindan kabul edildij,ini gosteren ve Ahilige kabul esnasmda talibin beline dolanan ;ed, ifode ettij,i rna-nevi degerler, talibe yiikledii,i sorumlulukla1· ve mitolojik altyapm iti-bariyle, Ahiligin kaynak eserleri olan Fiitiivvetnamelerde ijle]Jmij ve apklanmz;ttr. Bildirimizde, jeddin Fiitiivvetnamelerde ne jekilde an-lattldtgz, jed kUfanma toreninin nastl aktarzldzgz, forklt donemlerde ve forklz cografyalarda yaztlmtj fotiivvetname niishalarmdan, hareket-le karjz/ajttrmalz olarak degerlendirilecektir.

Anahtar Sozciikle1·: jed, fotiivvetname, ahlak, ritiiel, Ahilik.

ABSTRACT

There are some symbols of religious, social, political and military or-ganizations that expresses its ideas and sensations. It is seen that in Turkish culture history Ahilik that has various above-mentioned spe-cialities, was used 'jedd" as a symbol. Mora( values and encumbered responsibilities to applicant of and mythological background jedd that shows the applicant settle for some moral duties, and ties his waint when he enters to Ahilik, ranked among and examined in Fu-tuwwatnamas that is one of Ahiliks basic sources. In our comminuqe, it will be appreciated how jedd is being told in Futuwwatnamas by comparing Futuwwatnamas that written in different ages and differ-ent lands.

Keywords: Shedd, Futuwwatnama, morale, ritual, Akhism

GiRi~

Gorii§, duM ve di.i§iincelerin maddi anlamda temsil edilmesi amac1yla kul-larulan semboller; sahip olduklan manev1 arka plarun da hirer gostergesi olarak degerlendirilmelidirler. Bu semboller, temsil ettikleri manev! yapmm en somut ve birle§tirici ogesi olarak s;ogu zaman kutsal bir mertebeye oturtulurlar. Sembo-liin ifade ettigi deger, onun maddi varltgma klsmen baglt olmakla birlikte, s:o-gunlukla manevidir. Maddi bir nesneyi, manevi bir degeri ifade etmesi iimidiyle ses;en toplulugun gozi.inde sembol, birle§tirici bir rol i.isclenir.

984 11. lflus!ararasz Ahilik Kiiltilrii ve Klr~ehir Sempozyumu • Cl1t-D

~- G6r. Ozer $EN0DEY/d ~

Din! bir stacii kazaruru~ herhangi bir yapt.lanmada, a9tk ya da gi.zli gander-melee yoluyla simgel~tirilmi§ tiirlii nesnelerin bulundugu, bunlann ibader hili-ni alan rorenlerde tapmma arao olarak kullarulchg,t dikkati 9eker. Bu nesnenin gonderme yapngt kutsal hadise, ibadet esnasmda sembol aracilig,tyla yeniden y~arur. Bu ~ekilde temsil kabiliyeti bulunan semboliin, kursal bir zamanda y~anan bir hadise i-rinde birebir rol alchgt da goriilebilir. Denilebilir ki sembo:-liin, y~anchgma inarulan lassalart ozecleme ve biinyesinde barmdtrma gibi bir ozelligi daha bulunmaktadtr.

Kimi yonleriyle d.ini, kimi yonleriyle askeri, kimi yonleriyle siyasi bir mahi-yet kazaruru~ olan Ahiligin kendisine sembol olarak benimsedigi gosterge, "jed' olmu§tur. ~eddin, tek b~rna fiiciivver adabt ve erkaru kar~wgrnda kullarulchgma fiiriivvetnamelerde tantk olunabilir. Bu tiirden ifadelerde, miirsel mecaz yoluyla ~eddin, semboli.i oldugu duyu§ ve d~i.in~i.i rek b~ma remsil ertigi goriilebilir. Ornek olarak;

"$eddii:ii imam Settarlzkdur, ya 'ni her kiJinii.fz 'aybm orimekdiir ve Jeddiifz namdzz anlzkdur ve jeddii.fi guslz terk-i 'ddetdii.r, ya'ni hilafz Jer' a/mayan ij/eri ijleye. Halk bafia ta 'yib ider dimeye ve Jeddii.ii kzblesi pzrdur, perhtz-kltrlzkdur; ya'ni haram ve hatalz ijlerden ve yimeklerden ve jerbetlerden hazer eyleye ve jeddii.ii fon"zasz jeyh sobetidii.r, erenler sohbetidii.r; yani eyii. ltdemler ile oturmakdur ve musahabet itmekdii.r ve jeddii.ii paklt~gi hayltdw~ ya'ni hicab u ar itmekdii.r ve jeddttii yimiji tognlukdur ve jedduft cam senlzdur, ya 'ni du adur ve jtddii.fz kilidi rO.stlzkdur ve tekbirdii.r (Yasin er-Rufru, izmir/798: 5a)." ci.imlelerinde jed ile kastedilenin, fii.tii.vvet adabz ve erkam oldugu a9tk9a goriilmekredir. Burada sembol, dogrudan dogruya ifade ertigi degerler kar~wgrnda kullarulrru~ru.

Fi.iti.i.vvetnamelerde ~eddin, kutsal bir sembol olarak i§lenmesi, birtakun din1 kaynaklarm referans olarak gosterilmesiyle· saglarur. Eski diinyada, temelini dine yaslamayan herhangi bir go~ ya da dti§i.i.ni.i~i.in y~ama irnkaru olmachgt i9in, bir fikri savunacak kirnselerin her ~eyden once kursal kaynaklardan isrifade et-meleri gerekir. Sed it;in de benzeri kursal bir alryap1 olU§rurulmU§tur. Dogrudan dogruya birincil kaynaklardan (Kuran-t Kerim, hadisler, rarihler) olmasa bile ikincil kaynaklardan (israiliyat, rivayecler, lassalar) beslenen anlanlarda §eddin, ilk insan Adem'e kadar uzanan macerast fiiri.ivvetnamelerde yer altr. Yaratili~ zamaruna kadar uzanan, oradan peygamberler vesilesiyle, ifade ertigi degerleri k~akran k~aga akraran ~eddin rnirolojik alryap1St ~u ~ekilde aktarllir:

Adem ve Havva, ~eytan'm aldarmastyla cennette yasak meyveyi1 yedigi za-man, 9ifrin giydigi ra-r ve hi.i.lle i.izerlerinden allDU. Ce~et ehlinden hi-r kimse, Adem ve Havva'ya orti.iruneleri i~Tin bir giyecek vermez.

~ Maneviyaan Somuc GOscogesi 0/arak Ah11ikte $ed

gazabma ugra.rru§ kimselere yardun ermekren korkarlar. Sadece incir agact im-dada yeti§ir. Adem'e ii

A~. Gar. Ozer ~NODEYICI ~

dirlet~ bil ki kzqaduram, ta ki 'ahde vefd kzlaszn ve $eytan 'a mittaba 'at kzlmayasm ve hemife anunla 'add.vet ktlaszn, ta Hak Te 'ala nzdsm M.szl idesin ve ol kzqagzla belin bagladt (Radavi, Hact Mahmud Efendi I 2916: 3b)."

Yasin er-Rufai Fiiciivvemamesi'nde ise §eddin kesinlikle pamukran yapt.lm.ast gerektigine clair kaymnevcurrur:

"Ammd penpe bezinden olup haril·den olmaya. Zira ·Hazret-i Resul'e gelen diirra'a penpeden idi (Yasin er-Rufal, Hac1 Mahmud /2532: 5a)."

Pamuk ya da ipekten yaptlmast gerektigini bildigimiz §eddin anlanu, zahiri ve battni olarak ac;:lklarurken, miielliflerin 1srarla §eddin basic bir bez parc;:ast olmarugmm alam c;:izdikleri ve onu ifade ettigi manevi degerlerle birlikte and!k-lart dikkaci c;:eker. Gerek men§einin kutsal bir hadiseye dayanmast ve ilk insana kadar ula§mast; gerekse ahlakl bazt kabullerin gosrergesi olmas1 dolaytstyla §ed, Ahiligin ve fiiciivver adab101n sembolii olmu§tur. Ahlak kitaplarmda stkc;:a rasr-lanan soru-cevap iislubuna dayah a§agtdaki almada §eddin, maddi ve manevi cihetinin bir arada verilerek tarumlandtgrna d.ikkat c;:ekmek gerekir:

"Eger sorarlarsa kim, fed nedur? Cevdb it kim: Jed, bagdw~ ya'ni romle meJayz-huii kzqagz, ya'ni kemeri, ya'ni girdugi tarika kemal mertebe teslim olmakdur ve vefd eylemekdt~r. Mejdyzhdan mur!ul. asl-z 'ahddur, ya'ni Alldhi~ii emri iizerine ve Resulil.ii sunneti iizerine olmakdur ve ri'ayet eylemekdur. Ya'ni hildft fer'-i Jerif bir if ijlemeye dimekdur. $ed oldu kim panbuk bezinden ola (Yasin er-Rufai, iz-rnir/798: 4a)."

Goriildiigii i.izere §eddin, yalmzca bele baglanan bir nesne §eklinde ve bir or-giiclenmenin sembolii olarak dii§iiniilmesi yanlt§ olt+f. ~ed, zahiren bir kU§aktan ibarec olsa da onda, yaraaL§ zarnaruna degin uzanan kucsal birraktm hadiselerin ozii sakhdtr. Osrelik, fiiriivvet adap ve er.lclrumn gerektirdigi erdemli davrant§la-nn da bu ku§akla sembolize edildigi anla§tlmaktadtr. Fiitiivvetnarnelerde anlaa-lan ve islam dinin birincil kaynaklarmca teyit edilemeyen bilgilerin kaynagmm az c;:ok kursal bir mahiyet kazandtnlnu§ anlaalar oldugu a§ika.rdtr.

~eddin, Tiirkc;:e fiiciivvemamelerde "bag, ku§ak, kemer, diirra'a" olarak gec;:-tigi, vefay1 ve reslimiyeti temsil ettigi goriilmektedir. ~eddin vefay1 temsil erme-si, hana 1edd-i vefii. ad! verilen ozel bir §eddin bulunmas1 da Hak T eala' nm, Adem' e ku§arugt bag ile ilgilidir. islam inancmda ruhlarm elest bezrninde Al-lah'a soz vererek ona kulluk edeceklerine clair yemin ermeleri, bu yernini sembo-lize eden bir §ed tiiriiniin de var edilmesi sonucunu dogurmu§tur. Radvi Fiiciiv-vemamesi'nde Hz. Abbas'tan rivayer edilen hadisle birlikte bu durum §oyle ac;:lklantr:

"Hacern 'l-esved cennetden indugi vaktin sudden agdz. Adem ogztl!annufz giinahlan am karm-tdz ve ol cennet yakuylarmdandur. Ktydmet giini anuii iki giizi

1. Uluslararasl Ahilik Kiiltiinl ve.Kifiehir Sempozyumu • Cilt-0 1987.

~ Maneviyatul Somut GOstergesi Olarak Alu1iJue $ed

ala ve dili ala, gore ve soy/eye ve anda gerreklik ile ziyaret eden/ere 1ehadet ide. Pes Adem - 'aleyhisselam- ziirriyeti ile 'ahd kzldzlar. Gin"i, Alldh Te ala 'nttii emriyle Adem 'iiii mlbine girdiler. Cebrd 'il - 'aleyhisse/dm- cennetden bir kU[ak getiirdi pamitkdan. Bir rivayetde yunden getiirdi. Adem - 'aleyhisse/dm- 'a eyitdi ki: Ya Adem! Btt kzqaga wld-i vefii dirler, bil ki kU[aduram, ta ki 'ahde vefiJ. kzlaszn . .. (Radavi, Hac1 Mahmud Efendi I 2916: 3b)"

Incir, pamuk ve ipek ile miinasebetine degindigimiz §eddin, yedi (7) saylSl ile de baglanuh bir §ekilde a

Ar§. Q6r. Ozer $ENODEYIC/ ~

Na.kib §eddi eline alchgmda onu be§ kat biiker, bu be§ k

~ Manev(yatm Somuc GiJstergesi Olarak Alu1ikte ~d

§eddl kendl boynuna bua.lru. ~eyh