PowerPoint SunusuDoada suyun hidrolojik döngüsünün önemli bir unsurunu oluturan buharlama, yeryüzünde sv ve kat halde farkl ekil ve artlarda bulunan suyun meteorolojik faktörlerin etkisiyle atmosfere gaz halinde dönüüne yani suyun su buhar haline gelmesine Buharlama denir.
Buharlama sonucunda bulutlar meydana gelir. Bulutlarn olutuu yerlerde ve bulutlarn atmosferde tanmas sonucunda yalar meydana gelir. Yalarn bir ksmnn topraa szmas sonucu yeralt sularn meydana gelir. Bir ksm da yüzey akla ya da dorudan akarsulara, göllere ve denizlere gitmektedir. Bu ekilde oluan döngüye Hidrolojik Döngü denir.
HDROLOJK DÖNGÜ
Yeryüzünde su bulunan her yüzey, atmosferdeki su buharnn kaynadr. Akarsular, göller ve denizler, nemli topraklar, karla örtülü veya buzla kapl yüzeyler, ormanlar, bitki örtüsüne sahip araziler üzerinde sürekli olarak buharlama meydana gelmektedir.
Su yüzeyinde meydana gelen su kayplarna buharlama (evaporasyon), bitkilerden meydana gelen su kaybna terleme (transpirasyon) denir. Bitkilerden ve topraktan meydana gelen su kaybna ise evapotranspirasyon ad verilir.
Su yüzeyi ve slak yüzeylerden buharlaan su, hidrolojik döngü içinde sürekli olarak hareket halindedir. Su yüzeyini terk eden su buhar miktar, birim alan üzerindeki havann özelliklerine (meteorolojik artlara), suyun ve çevrenin özelliklerine göre farkllk göstermektedir. Suda meydana gelen bu deiiklik bir enerji etkisiyle olmaktadr. 1 gram suyun buhar haline gelebilmesi için 539 - 597 kalorilik sya gereksinim duyulmaktadr.
Buharlama; difüzyon, konveksiyon veya rüzgar etkisiyle meydana gelir. Havann buhar basnc, su scaklna paralel olarak doymu buhar basncnn altna düünceye kadar difüzyon olay devam eder. Su havadan daha scak olduu zaman konveksiyon (dikey yönde hareket) hareketi balar. Bu deerlendirmenin altnda buharlamaya etki eden faktörler aadaki gibi sralanabilir.
Buharlamaya Etki Eden Faktörler :
Güne radyasyonu, hava buhar basnc, scaklk, basnç ve rüzgar buharlamay etkileyen önemli meteorolojik faktörler arasndadr.
a) Güne Radyasyonu :
Isnn balca kayna güneten gelen radyasyondur. Azalan veya artan s deiimleri, buharlama miktar için önemli bir faktördür. Güneten gelen enerji miktar mevsime, günün saatine ve havann bulutlu veya açk olmasna göre deiir.
Radyasyon enerjisi, ayn zamanda enlem, yükseklik ve yöne göre de farkllk gösterir.
b) Hava Buhar Basnc :
Buharlama, su yüzeyindeki buhar basnc ile suyun üstündeki buhar basncnn arasndaki fark ile orantldr. Sudaki buhar basnc (ew), havadaki buhar basncndan (ea) büyük olduu sürece buharlama devam eder ve ew = ea olunca buharlama durur. Buna göre hava buhar basnc arttkça buharlama miktar azalr.
c) Scaklk :
Doymu buhar basnc scakla bal olduundan buharlama oran, hava ve su scaklklarndan büyük miktarda etkilenir. Buharlamann günlük ve yllk deiimleri, scakln günlük ve yllk deiimlerine çok benzer.
Gün boyunca buharlama sabah saatlerinde minimum, öleden sonra 12.00-15.00 saatleri arasnda ise maksimum deerine ular. Yine scaklkla ilgili olarak buharlama souk mevsimde az, scak mevsimde fazladr.
d) Rüzgar:
Buharlamann devam etmesi için difüzyon ve konveksiyonla su buharnn su yüzeyinden uzaklamas gerekir. Bu durum havann hareketi (rüzgar) ile mümkündür. Rüzgar hz ne kadar fazla olursa buharlama o kadar fazla olmaktadr.
e) Basnç:
Hava basnc arttkça birim hacimdeki molekül says artar ve sudan havaya sçrayan moleküllerin hava moleküllerine çarpp yeniden suya dönme olasl artacandan buharlama azalr. Ancak bu etki dierlerinin yannda önemsizdir. Yükseklikle basnç azaldndan, yüksek yerlerde buharlama fazlalar.
2. Corafik ve Toporafik Faktörler :
Buharlama olaynda buharlamann gerçekleecei bölgenin, corafik konumu ve günee kar konumu önemli yer tutmaktadr.
a) Enlem :
Özellikle serbest su yüzeylerinden meydana gelen buharlama miktarnn enlem derecelerine göre deimekte olduu saptanmtr.
Enlem Derecesi 0°- 10° olan Ekvator Bölgesinde ortalama buharlama miktar 1150 mm/yl, 10°- 30° enlemleri arasnda (Alize Bölgesinde) 2250 mm/yl, 30° - 40° enlemleri arasnda 1600 mm/yl, 40° - 50° enlemleri arasnda 1000 mm/yl ve 50° - 60° enlemleri arasnda 450 mm/yl’dr.
b) Yükseklik :
Dier faktörler deimese ve sabit olsa da yükseklik arttkça buharlama miktar artar. Çünkü yükseldikçe hava basnc azalr. Öte yandan yükseldikçe havann scakl azalacandan buharlama miktar da azalr. Fakat bu azalma hava basncndan ileri gelen artmay karlayamadndan yükseldikçe buharlamann az bir miktar artt kabul edilir.
c) Bak :
Güneye ve Batya bakan yamaçlardaki sular, güne nlarnn daha çok etkisinde kaldklar için buharlama Kuzey ve Douya bakan yamaçlara göre daha fazla olmaktadr.
3. Suyun Kalitesi ve Bulunduu Ortam :
Su kütlesinin büyüklüü, tuzluluk durumu, bulankll ve hareketlilii buharlama miktar üzerinde etkilidir.
a) Su Kütlesinin Büyüklüü :
Derin su kütleleri hava scaklndaki deiimlere geç uyarlar. Bu nedenle derin sularda buharlama, s su kütlelerine göre yazn daha az, kn daha fazla olmaktadr.
b) Tuz Durumu :
Tuzlu sular, tatl sulara göre daha az buharlar. Çünkü suda erimi tuzlar buhar basncn azaltr.
c) Kirlenme :
Durgun su yüzeyinde biriken yabanc maddeler toz veya ya tabakalar, buharlama miktarn olumsuz yönde etkiler.
d) Dalgal ve hareket halindeki su :
Yaplan bir aratrmada akan sulardaki buharlamann durgun sulardaki buharlamaya göre % 7 ile % 9 orannda daha yüksek olduu saptanmtr.
Buharlama miktarlar dorudan aletlerle ölçülür veya ampirik formüller kullanlarak hesaplanr. Don mevsimi boyunca buharlama ölçüm aletlerinin kullanlamamas nedeniyle, bu mevsimdeki buharlama miktarlarnn bulunmasnda ampirik formüllerden yararlanlr. Çok sayda ampirik formül bulunmasna karn, en çok kullanlan ampirik metotlar; Penman-Monteith, Kap Buharlamas ve Blaney-Criddle metotlardr.
Buharlama rasatlar ülkemizde sadece büyük klima istasyonlarnda yaplmakta olup, gölgede ve açk su yüzeyinde olmak üzere iki ekilde ölçüm yaplmaktadr.
1. Gölgedeki buharlamann ölçülmesi: Gölgedeki buharlama ölçümlerinde rasat parknda kapal siper içerisinde bulunan evaporimetre (atmometre) ve evaporigraf aletlerinden yararlanlmaktadr.
BUHARLAMA RASAT SPER
EVAPORMETRE
Alttaki haznede bulunan su buharlar ve tüpteki su azalr. Azalan su miktar buharlama miktarn vermektedir.
Buharlama sonucunda tartdaki oynamalarla yazc uç ölçülen deerleri kaydeder. Kaydedilen deerler dorultusunda buharlama miktar belirlenir.
2. Açk su yüzeyinden olan buharlamann ölçülmesi:
Açk su yüzeyinden meydana gelen buharlama miktarnn ölçülmesine rasat park içerisinde özel yerinde bulunan A snf buharlama kabndan yararlanlmaktadr. Açk su yüzeyindeki buharlama miktar ölçümünde, bu rasad yapan rasat parklarnn tümünde Class A Pan tipi yuvarlak buharlama havuzlar kullanlmaktadr. Galvaniz sac veya paslanmaz çelikten yaplm, silindir biçimindeki yuvarlak buharlama havuzlardr. Çaplar yaklak 112.9 cm olup, 25.4 cm derinlie sahiptirler. Buharlama havuzlar rasat parklarnn ya, rüzgar ve güne almaya uygun yerlerine kurulur.
A SINIFI BUHARLAMA KABI (CLASS A PAN)