2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
1
LATÍN
Cum summis et clarissimis huius civitatis
viris litteras a me prius aperiri quam ad
senatum deferri placeretVerbo en forma personal, cuyo sujeto no es
un sustantivo normal, sino un sustantivo
verbal, un infinitivo. En este caso dos,
relacionados con la comparación
prius...quam.
Pasamos pues a analizar el infinitivo aperiri y, por lo tanto
también deferri, que es su segundo término (introducido por
quam). Estos infinitivos representan oraciones subordinadas
sustantivas en función de sujeto. Van construidos con sujeto
propio en acusativo: litteras.
Correlación
comparativa que une los
dos infinitivos
Acusativo:
sujeto de los
infinitivos
Complemento quo,
con la preposición ad.
Complemento
agente
Dativo, complemento
indirecto de placeret.
Genitivo: segundo término
de los superlativos summis
et clarissimis.
2º BACHILLERATO (I) (IES Ntra. Sra. de Alharilla)
Adoración Ibáñez Malagón.
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
2
1.- MORFOLOGÍA NOMINAL Y PRONOMINAL.
a) El sustantivo el latín.
PRIMERA DECLINACIÓN. DECLINACIÓN DE LOS TEMAS EN -A.
SINGULAR PLURAL
NOMINATIVO - A - AE
VOCATIVO - A - AE
ACUSATIVO - AM - AS
GENITIVO - AE - ARUM
DATIVO - AE - IS
ABLATIVO - A - IS
LOCATIVO - AE1
La 1ª declinación está integrada casi en su totalidad por sustantivos de género femenino. Existen unos
pocos sustantivos masculinos, sobre todo nombres de oficios propios de varón: agricola, -ae (campesino),
nauta, -ae (marinero), poeta, -ae (poeta), y nombres propios de hombre (Catalina-ae)
Algunos sustantivos de la primera declinación, para distinguirse de sus correspondientes masculinos,
toman en el dativo y ablativo plural la terminación -abus: dea, -ae (deabus), filia, -ae (filiabus), liberta, -ae
(libertabus)
Existen sustantivos en la primera declinación que sólo tienen plural, como divitiae, -arum (riquezas) o
Athenae, -arum (Atenas); otros cambian de significado al cambiar de número, como copia, -ae (abundancia) /
copiae, -arum (tropas).
SEGUNDA DECLINACIÓN. DECLINACIÓN DE LOS TEMAS EN -O.
SINGULAR PLURAL
masc./fem. neutro masc./fem. neutro
NOMINATIVO -US,-ER,-IR -UM -I -A
VOCATIVO -E,-ER,-IR -UM -I -A
ACUSATIVO -UM -UM -OS -A
GENITIVO -I -ORUM
DATIVO -O -IS
ABLATIVO -O -IS
LOCATIVO - I 2
1 Recuerda que solamente conservan el locativo los nombres propios de lugar menor que se declinen en singular, como Roma-
ae, y que este caso se construye siempre sin preposición e indica lugar en donde. 2 Recuerda que solo tienen locativo los nombres propios de lugar menor que se declinen en singular, como Saguntum-i, además
de domus-i, humus-i, rus, ruris (neutro de la 3ª, su locativo es ruri). También se conserva el locativo en la frase hecha domi
militiaeque (en la paz y en la guerra).
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
3
En la segunda declinación hay sustantivos masculinos, femeninos y neutros. La gran mayoría son de
género masc. o neutro. Unos pocos sustantivos en -us son de género fem., sobre todo nombres de árboles: pinus,
-i (pino), malus, -i (manzano).
Todos los sustantivos neutros, pertenezcan a la declinación que pertenezcan, tienen siempre los tres
primeros casos iguales, siendo invariablemente la terminación para el plural de estos tres casos una -a.
En latín el vocativo es siempre igual al nominativo, excepto en los nominativos en -us de la segunda
declinación, que hacen un vocativo en -e. Los sustantivos terminados en -ius tienen un vocativo sin morfema
(ejemplo, de filius-ii el vocativo es fili)
Algunos sustantivos son muy usados en plural: arma-orum (armas), castra-orum (campamento), mientras que
su singular se utiliza poco, y con significado distinto.
TERCERA DECLINACIÓN. TEMAS EN CONSONANTE Y TEMAS EN -I
SINGULAR PLURAL
masc./fem. neutro masc./fem. neutro
NOMINATIVO CERO, -S CERO, -E -ES -A, -IA
VOCATIVO CERO, -S CERO, -E -ES -A, -IA
ACUSATIVO -EM, (-IM) CERO, -E -ES, (-IS) -A, -IA
GENITIVO -IS -UM, -IUM
DATIVO -I -IBUS
ABLATIVO -E, -I -IBUS
En la tercera declinación hay sustantivos de los tres géneros.
La tercera declinación presenta sustantivos de tema en consonante y sustantivos de tema en vocal -i.
Recuerda que son de tema en –i:
Los sustantivos masculinos o femeninos parisílabos (navis-is); existen excepciones como mater, matris;
pater, patris, etc
Los sustantivos masculinos o femeninos monosílabos en el nominativo y con dos consonantes delante del
morfema de genitivo (gens, gentis)
Los sustantivos neutros cuyo nom. sing. acaba en –e, -al, -ar (mare-is; animal-lis;calcar-aris)
Los adjetivos de la 2ª clase (que repasaremos más adelante), excepto algunos de una sola terminación,
que son de tema en consonante.
Las principales peculiaridades de estas palabras de tema en –i son las siguientes:
Obligatoriamente llevan el morfema –ium en el gen. plural.
Obligatoriamente los neutros llevan –ia en los tres primeros casos del plural.
Muy pocas veces aparece un acusativo plural en –is.
Rarísimas veces aparece el acusativo singular en –im.
Tanto los sustantivos neutros como los adjetivos de tema en –i tienden a utilizar la –i como morfema de
ablativo singular. Los sustantivos masc. o fem. utilizan indistintamente la –e o la –i para este caso.
En la tercera declinación quedan algunos restos del locativo (con la terminación -i):
rus, ruris (campo), tiene un locativo ruri ('en el campo');
algunos nombres de ciudades que se declinan en singular: Carthago, -inis (locat.: Carthagini).
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
4
Sustantivos irregulares.
CUARTA DECLINACIÓN. TEMAS EN -U
SINGULAR PLURAL
mas./fem. neutros masc./fem. neutros
NOMINATIVO -US -U -US -UA
VOCATIVO -US -U -US -UA
ACUSATIVO -UM -U -US -UA
GENITIVO -US -UUM
DATIVO -UI -IBUS,-UBUS
ABLATIVO -U -IBUS, -UBUS
En la cuarta declinación hay sustantivos de género masculino, femenino y neutro.
El sustantivo domus (casa) vacila entre la segunda declinación y la cuarta.
Algunos sustantivos, para evitar la confusión con palabras de la 3ª, utilizan en el dativo y ablativo plurales
el morfema –ubus (por ejemplo, arcus-us, cuyos dat y abl se confundiría con los de arx, arcis).
QUINTA DECLINACIÓN. TEMAS EN -E
SINGULAR PLURAL
NOMINATIVO -ES -ES
VOCATIVO -ES -ES
ACUSATIVO -EM -ES
GENITIVO -EI -ERUM
DATIVO -EI -EBUS
ABLATIVO -E -EBUS
La quinta declinación cuenta con sustantivos de género fem. Sólo el sustantivo dies, -ei y sus compuestos son de
género masc. (dies presenta en el singular los dos géneros, apareciendo como fem. sobre todo con el significado
de plazo, fecha señalada).
El sustantivo res, rei (cosa) es el más usado de la lengua latina. Un significado tan amplio como 'cosa' nos obliga
a actualizarlo según el contexto con términos más concretos, como 'hecho, asunto, circunstancia, situación', etc.
iter, itineris (camino)
neutro SING. PLURAL
NOMINATIVO ITER ITINERA
VOCATIVO ITER ITINERA
ACUSATIVO ITER ITINERA
GENITIVO ITINERIS ITINERUM
DATIVO ITINERI ITINERIBUS
ABLATIVO ITINERE ITINERIBUS
VIS-VIS (fuerza)
Fem SING. PL
N VIS VIRES
V VIS VIRES
AC VIM VIRES
G VIS VIRIUM
D VI VIRIBUS
AB VI VIRIBUS
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
5
b) El adjetivo en latín
ADJETIVOS DE LA PRIMERA CLASE: se declinan siguiendo el modelo de la 2ª declinación (masc. y neutro),
y de la 1ª (fem.)
MASC. FEM. NEUTRO MASC. FEM. NEUTRO
NOMINATIVO -US,-ER -A -UM -I -AE -A
VOCATIVO -E, -ER -A -UM -I -AE -A
ACUSATIVO -UM -AM -UM -OS -AS -A
GENITIVO -I -AE -I ORUM ARUM ORUM
DATIVO -O -AE -O -IS
ABLATIVO -O -A -O -IS
ADJETIVOS DE LA SEGUNDA CLASE: Se declinan siguiendo el modelo de la tercera declinación. Hay
adjetivos de una, dos y tres terminaciones, atendiendo al número de formas que presentan en el nominativo
singular.
* ingens, ingentis. Sólo tiene una forma -ingens- para los tres géneros en el nominativo singular.
* fortis, -e. Dos formas en el nominativo singular: la primera -fortis-, para masculino y femenino; la segunda
-forte-, para el neutro.
* acer, acris, acre. Una forma para cada género en el nominativo singular.
Los adjetivos de dos y tres terminaciones (estos últimos muy escasos) son siempre de tema en -i, en tanto que
entre los adjetivos de una sola terminación los hay de tema en consonante (pocos, y cuyo ablativo singular es
siempre en -e) y de tema en -i.
INGENS, -NTIS3
MASC FEMEN. NEUTRO MASC. FEMEN. NEUTRO
NOMINATIVO INGENS INGENTES INGENTIA
ACUSATIVO INGENTEM INGENS INGENTES (-IS) INGENTIA
GENITIVO INGENTIS INGENTIUM
DATIVO INGENTI INGENTIBUS
ABLATIVO INGENTI (-E) INGENTIBUS
FORTIS, -E MASC FEMEN. NEUTRO MASC. FEMEN. NEUTRO
NOMINATIVO FORTIS FORTE FORTES FORTIA
ACUSATIVO FORTEM FORTE FORTES (-IS) FORTIA
GENITIVO FORTIS FORTIUM
DATIVO FORTI FORTIBUS
ABLATIVO FORTI (-E) FORTIBUS
3 No aparece el vocativo porque siempre es igual que el nominativo.
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
6
ACER, ACRIS, ACRE
MASC. FEMEN. NEUTRO MAS FEMEN. NEUTRO
NOMINATIVO ACER ACRIS ACRE ACRES ACRIA
ACUSATIVO ACREM ACRE ACRES (-IS) ACRIA
GENITIVO ACRIS ACRIUM
DATIVO ACRI ACRIBUS
ABLATIVO ACRI (-E) ACRIBUS
LOS GRADOS DEL ADJETIVO.
1.- Grado comparativo.
Mediante el grado comparativo de los adjetivos podemos:
- comparar a dos seres en torno a una cualidad (Pedro es más alto que Juan).
- comparar dos cualidades en un mismo ser (Pedro es más valiente que prudente).
Los grados sistemáticos de comparación son: inferioridad, igualdad y superioridad. La comparación de
inferioridad e igualdad se hace en latín de forma similar al español: con un adverbio modificando al adjeti-vo
en grado positivo y un segundo término (en el mismo caso que el primero) introducido por quam.
Titus minus doctus quam Marcus est.
Titus tam doctus quam Marcus est.
La comparación de superioridad en latín ofrece un sistema diferente. La perífrasis magis ... quam (español:
más ... que) la podemos encontrar en latín, pero en muy pocos adjetivos (los terminados en -eus, -ius, -uus). El
comparativo de superioridad se forma regularmente con el sufijo -ior, -ius, añadido a la raíz del adjetivo. Este
sufijo se declina por la tercera declinación, como un adjetivo de dos terminaciones de tema consonántico.
Veamos un ejemplo con el comparativo de superioridad del adjetivo fortis, -e.
SINGULAR PLURAL
MASC-FEMEN. NEUTRO MASC.-FEMEN. NEUTRO
NOM.-VOCAT. fortior fortius fortiores fortiora
ACUSATIVO fortiorem fortius fortiores fortiora
GENITIVO fortioris fortiorum
DATIVO fortiori fortioribus
ABLATIVO fortiore fortioribus
El segundo término de este comparativo de superioridad puede expresarse en latín de la misma forma que en
los comparativos de inferioridad e igualdad: introducido por quam y en el mismo caso que el primer término:
Titus doctior quam Marcus est.
Pero cuando el primer término va en nominativo, vocativo o acusativo, el segundo término puede expresarse
también en ablativo (ablativo comparativo), sin ninguna partícula: Titus doctior Marco est.
Por último, hemos de señalar que el comparativo de superioridad puede aparecer sin 2º término. En tal caso,
muestra su primitivo valor intensivo, que en nuestra traducción hemos de reflejar sirviéndonos de los adverbios
adecuados: Senectus est natura loquacior, 'la vejez es por naturaleza demasiado habladora'.
2.- Grado superlativo.
El grado superlativo de los adjetivos expresa la cualidad en alto grado. En latín se forma con los siguientes
sufijos, todos declinados como adjetivos de la primera clase.
-issimus, -a, -um: es el sufijo que utiliza la mayoría de los adjetivos (se añade al tema del adjetivo).
-rimus, -a, -um: para los adjetivos terminados en -er (se añade directamente al nominativo singular
masculino: pulcher, superl.: pulcherrimus).
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
7
-limus, -a, -um: para adj. terminados en -lis (se añade al tema del adj., facilis, superl.: facillimus).
El superlativo puede aparecer de forma absoluta (mons altissimus, 'una montaña altísima'), o de forma relativa
(mons altissimus omnium montium, 'la más alta de todas las montañas'). El superlativo relativo puede expresar el
segundo término de las siguientes formas:
En genitivo (partitivo): mons altissimus omnium montium.
Con ex + ablativo: mons altissimus ex omnibus montibus.
Con inter + acusativo: mons altissimus inter omnes montes.
Comparativos y superlativos irregulares.
POSITIVO COMP. SUPERIORIDAD SUPERLATIVO
bonus (bueno) melior optimus
malus (malo) peior pessimus
magnus (grande) maior maximus
parvus (pequeño) minor minimus
ADVERBIOS DE MODO ADVERBIOS DE MODO TIPOS:
Provenientes de los adjetivos de tres terminaciones:
Con sufijo -E (LONGUS-A-UM > LONGE)
Provenientes de adjetivos de la tercera declinación:
Con sufijo -TER / -ITER. (BREVIS-E > BREVITER)
ADVERBIOS DE MODO GRADOS:
Comparativo de superioridad: Con sufijo –IUS (LONGUS-A-UM > LONGIUS4)
Superlativo: Con sufijo –ISSIME (LONGISSIME5)
c) EL PRONOMBRE LATINO.
1.- El pronombre personal
Su función fundamental es la morfemática: marcan la categoría de persona. Pero tienen también función
enfática, pues la persona viene ya indicada por medio de morfemas; este valor enfático queda en ocasiones
marcado por la adición de partículas a los pronombres (temet, egomet...), o por la reduplicación (tete, meme,
sese), o incluso con la aparición del enfático al lado del pronombre personal (mihi ipsi). El reflexivo tiene
función fórica, ya que remite siempre al sujeto de la frase.
Sólo los pronombres de 1ª y 2ª persona son propiamente personales. Para el uso de pronombre personal de
tercera persona el latín se sirve del reflexivo, del fórico is o de los pronombres demostrativos.
Las formas de gen. pl. nostrum, vestrum se usan con valor partitivo (nemo vestrum, 'ninguno de vosotros').
4 ¡OJO! No confundir con el nom., voc. y ac. neutro singular del adjetivo en grado comparartivo.
5 Sólo se puede confundir con el vocativo singular masculino del adjetivo en grado superlativo.
PLUR 1ªPERSO
NA
2ªPERSON
A
REFLEXI
VO
NOM. nos vos -
ACUS. nos vos se
GENIT. nostri,
nostrum
vestri,
vestrum
sui
DAT. nobis vobis sibi
ABLAT. nobis,
nobiscum
vobis,
vobiscum
se,
secum
SING 1ª PERSONA
2ª PERSONA
REFLEXIVO
NOM. ego tu -
ACUS. me te se
GENIT. mei tui sui
DAT. mihi tibi sibi
ABLAT. me,
mecum
te,
tecum
se,
secum
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
8
Cuando la preposición cum acompaña a estos pronombres va pospuesta (mecum).
2.- El pronombre/adjetivo posesivo UN POSEEDOR VARIOS POSEEDORES
1ª Persona meus, -a, -um noster,-tra,-trum
2ª Persona tuus, -a, -um vester,-tra,-trum
3ªPersona (Reflexivo) suus, -a, -um suus, -a, -um
Su función principal es la morfemática: expresan la categoría de persona y número. El posesivo reflexivo
suus tiene además función fórica, pues el poseedor es siempre el sujeto de la oración; si el poseedor no es el
sujeto de la oración, se utiliza como posesivo el genitivo del pronombre fórico is, ea, id, o el genitivo de los
demostrativos. Véase el siguiente ejemplo: El padre ama a sus hijos, pero castiga sus vicios>Pater filios
suos amat, sed eorum vitia reprehendit.
Tienen también una importante función enfática, si tenemos en cuenta que el latín economiza el empleo de
los posesivos y no los emplea cuando está claro quién es el poseedor. Su aparición en estos casos es de claro
valor pleonástico. Su valor enfático, como en los pronombres personales, puede aparecer marcado por la
adición de ciertas partículas (como -met, -pte) al pronombre: Meis oculis vidi, 'lo vi con mis propios ojos'.
Tute tibi tuopte ingenio prodes plurimum, 'tú mismo te eres de grandísimo provecho por tu propio talento'.
Se forman sobre los mismos temas de los pronombres personales correspondientes y se declinan como
adjetivos de la 1ª clase, con la única diferencia de que el voc. de meus es mi.
Usados como pronombres (sin concertar con ningún sustantivo), los posesivos habrán de ser traducidos
sustantivados mediante el correspondiente artículo: Nostri cum hostibus proelium commiserunt, 'los
nuestros trabaron combate con los enemigos'. Corpora suorum in campo reliquerunt, 'abandonaron en el
campo de batalla los cuerpos de los suyos'.
3.- Los pronombres-adjetivos demostrativos
SINGULAR PLURAL
este MASC. FEM. NEUTRO MASC FEMEN. NEUTRO
NOM. hic haec hoc hi hae haec
ACUS. hunc hanc hoc hos has haec
GEN. huius horum harum horum
DAT. huic his
ABL. hoc hac hoc his
ese MASC. FEMEN NEUTRO MASC. FEMEN. NEUTRO
NOM. iste ista istud isti istae ista
ACUS. istum istam istud istos istas ista
GEN. istius istorum istarum istorum
DAT. isti istis
ABL. isto ista isto istis
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
9
Su función principal es la deíctica: sirven para señalar objetos en el espacio. Hic es el demostrativo de los
objetos más próximos al emisor, iste remite al entorno del destinatario, ille señala los objetos lejanos (física o
mentalmente).
Los demostrativos pueden presentar también función enfática- y, en ocasiones, ésta será su función
principal-. Iste, que quedó fuera del sistema de demostrativos, se usa con valor enfático negativo, como
peyorativo: Iste grex, 'esa (despreciable) pandilla'.
Por su lado, ille, el demostrativo de la lejanía, se usa con valor enfático positivo, para referirse a personas o
cosas muy conocidas: Medea illa. Xenophon, Socraticus ille.
4.- El pronombre fórico.
SINGULAR PLURAL
este MASC. FEM. NEUTRO MASC. FEMEN. NEUTRO
NOM. is ea id i, ei, ii eae ea
ACUS. eum eam id eos eas ea
GENIT eius
eorum earum eorum DAT. ei
iis o (eis)
ABLA eo ea eo iis o (eis)
Su función principal es la fórica: sirve para referirse a algo que ya se ha nombrado (anafórico) o a algo que
se va a nombrar (catafórico). Pero puede presentar también una función enfática, sobre todo cuando equivale
a los adjetivos talis, tantus..., como correlato de una oración consecutiva Non sum is qui morte terrear, 'no
soy una persona tal que la muerte me aterrorice'. Se puede traducir en español por un demostrativo o, en las
funciones de complemento directo y complemento indirecto, por los pronombres átonos lo, la, los, las, le, les:
Is strenue pugnavit, 'éste luchó valientemente'. Legiones cum hostibus pugnaverunt eosque vicerunt, 'las
legiones lucharon contra los enemigos y los vencieron'.
Al carecer el latín de pron. pers. de 3ª, is puede cumplir esta función: Eum vidi, 'lo vi'.
El fórico is se usa, en genitivo, como posesivo no reflexivo (cuando el poseedor no es el sujeto de la oración):
Hannibal cum Romanis pugnavit eorumque exercitum vicit, 'Aníbal luchó contra los romanos y venció a su
(de los romanos) ejército'.
El pronombre is se utiliza frecuentemente como antecedente del relativo.: is qui ('el que'), ea quae ('la que'),
id quod ('lo que'), etc. E civibus eligi debet is qui civibus imperaturus est, 'debe ser elegido de entre los
ciudadanos el que va a gobernar a los ciudadanos'.
SINGULAR PLURAL
aquel MASC. FEM. NEUTRO MASC. FEMEN. NEUTRO
NOM. ille illa illud illi illae illa
ACUS. illum illam illud illos illas illa
GEN. illius illorum illarum illorum
DAT. illi illis
ABL. illo illa illo illis
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
10
4.- El pronombre fórico-enfático
SINGULAR PLURAL
MASC. FEMEN. NEUTRO MASC. FEMEN. NEUTRO
NOM idem eadem idem eidem,
iidem eaedem eadem
ACU eundem eandem idem eosdem easdem eadem
GENI eiusdem eorundem earundem eorundem
DAT. eidem eisdem, iisdem
ABL. eodem eadem eodem eisdem, iisdem
También llamado pronombre de identidad, tiene como funciones la fórica (señala algo que ha aparecido
antes) y la enfática (recalca lo designado). Su traducción es 'el mismo, la misma, lo mismo': Eadem porta
intraverant, 'habían entrado por la misma puerta'.
5.- El pronombre enfático
SINGULAR PLURAL
MASC. FEME. NEUTRO MASC. FEMEN. NEUTRO
NOM. ipse ipsa ipsum ipsi ipsae ipsa
ACUS. ipsum ipsam ipsum ipsos ipsas ipsa
GENIT. ipsius ipsorum ipsarum ipsorum
DAT. ipsi ipsis
ABLAT. ipso ipsa ipso ipsis
Su función principal es la enfática: refuerza la unidad gramatical con la que concierta. Se traduce 'mismo' o
'propio'. Ipse vidi, 'yo mismo lo vi', Medice, cura te ipsum, 'médico, cúrate a ti mismo'.
A veces se usa como pronombre de tercera persona, marcando el originario valor de oposición que tenía este
pronombre: Caesar milites in proxima municipia deducit; ipse ad urbem proficiscitur, 'César conduce a sus
soldados a los municipios cercanos; él, por su parte, va a Roma'.
6.- El pronombre relativo
SINGULAR PLURAL
MASC. FEM. NEUTRO MASC. FEMEN. NEUTRO
NOM. qui quae quod qui quae quae
ACUS. quem quam quod quos quas quae
GEN. cuius quorum quarum quorum
DAT. cui quibus
ABL. quo qua quo quibus
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
11
El pronombre relativo tiene como función exclusiva la fórica, pues remite siempre al antecedente, con el
que concierta en género y número.
El uso fundamental del pronombre relativo es el de nexo introductor de oraciones subordinadas adjetivas
o de relativo6: Sallutius bellum scripsit quod Populus Romanus cum Iugurtha fecit, 'Salustio escribió la
guerra que (la cual) el pueblo romano hizo contra Jugurta'.
7.- El pronombre interrogativo-indefinido.
SINGULAR PLURAL
MASC. FEMEN. NEUTRO MASC. FEMEN. NEUTRO
NOM. quis (qui) quae (qua) quid (quod) qui quae quae(qua)
ACUS. quem quam quod quos quas Quae (qua)
GEN. cuius quorum quarum quorum
DAT. cui quibus
ABL. quo qua quo quibus
El pronombre-adjetivo interrogativo ('quién, qué) y el pronombre indefinido ('alguien, algo') tienen
idéntica declinación, con la excepción de que el indefinido añade dos formas más: qua, en el nominativo
fem. singular; y el mismo qua en el nominativo y acusativo neutro plural. Excepto en algunas formas del
nominativo, su declinación es exactamente igual a la del pronombre relativo.
Se suele decir que las formas quis, quid del masc. y neutro singular se utilizan como pronombres
interrogativos, mientras que las formas qui, quod aparecen como adjetivos interrogativos:
Quis venit?, '¿Quién ha venido?' Qui servus venit?, '¿Qué esclavo ha venido?'
Quid accidit?, '¿Qué sucede? Quod templum ruit?, '¿Qué templo se está derrumbando?'
El pronombre interrogativo se usa para introducir tanto interrogativas directas (sirvan de ejemplo las
frases anteriores) como interrogativas subordinadas o indirectas: Nescio quis venerit, 'no sé quién ha
venido'.
El pronombre indefinido quis tiene como función fundamental la enfática negativa, ya que marca la
indeterminación del emisor del mensaje. Algunos indefinidos pueden tener además función fórica, como
alius y alter, que remiten a cosas o seres ya nombrados o conocidos.
Este indefinido quis es menos usado que algunos de sus compuestos (aliquis), y suele aparecer detrás de
conjunciones como si, nisi, ne y la partícula interrogativa num: Si quis hoc dicit, errat, 'si alguien dice
esto, se equivoca'. Si qui mihi deus vestram ad me audiendum benevolentiam conciliarit..., 'si algún
dios me concede vuestra buena disposición para escucharme...' Caveant consules ne quid detrimenti
res publica capiat, 'cuiden los cónsules que la república no sufra ningún daño'.
8.- Otros indefinidos Compuestos de quis
7:
aliquis, aliqua, aliquid (-od): alguien, algo.
quidam, quaedam, quiddam (quoddam): cierto, uno, alguno.
quisque, quaeque, quidque (quodque): cada uno.
quivis, quaevis, quidvis (quodvis): cualquiera.
quilibet, quaelibet, quidlibet (quodlibet): cualquiera.
quisquam (masc. y fem.), quicquam (quidquam): alguien, algo (aparece sobre todo en frases negativas o
dubitativas).
6 Que repasaremos más adelante.
7 Se declinan como quis
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
12
Otros indefinidos8:
alius, alia, aliud: otro (cuando se trata de más de dos).
alter, altera, alterum: el otro, el segundo (tratándose de dos).
totus, -a, -um: todo, entero.
solus, -a, -um: solo.
ullus, -a, -um: alguno.
nullus, -a, -um: ninguno.
uterque, utraque, utrumque: uno y otro, ambos.
neuter, neutra, neutrum: ninguno de los dos.
nemo: nadie (sólo aparece usado en nominativo -nemo-, acusativo -neminem-, y dativo -nemini-).
nihil: nada (forma de género neutro sólo usada en nominativo y acusativo).
Numerales declinables
UNUS,A,UM - 1ª, 2ª Declinación
Masculino Femenino Neutro
Nominativo unus una unum
Acusativo unum unam unum
Genitivo unius
Dativo uni
Ablativo uno una uno
DUO,DUAE,DUO - 1ª, 2ª Declinación
Masculino Femenino Neutro
Nominativo duo duae duo
Acusativo duos duas duo
Genitivo duorum duarum duorum
Dativo duobus duabus duobus
Ablativo duobus duabus duobus
TRES,TRIA
Masculino y femenino Neutro
Nominativo tres tria
Acusativo tres tria
Genitivo trium trium
Dativo tribus tribus
Ablativo tribus tribus
El numeral centum ('cien') es indeclinable, pero las demás centenas se declinan como el plural de un
adjetivo de la primera clase.
El numeral mīlle 9 ('mil') es indeclinable, pero los demás millares se expresan con el plural mīlia, mīlium,
que se declina como un tema en vocal neutro de la tercera declinación.
8 Se declinan como un adjetivo de la 1ª clase, teniendo en cuenta que su genitivo singular siempre utiliza –ius para los tres
géneros (unius, totius, etc.), y el dativo singular siempre –i también para los tres géneros (toti, uni, etc.) 9 'Mille' en singular es invariable y funciona como adjetivo pero el plural 'milia' funciona como un sustantivo y se construye con
genitivo. Así el latín dirá 'mille milites' pero 'tria milia passuum'.
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
13
CIFRAS CARDINALES ORDINALES DISTRIBUTIVOS ADVERBIOS
ROMANAS
ARÁBIGAS
I 1 unus, -a, -um primus, -a, -um singuli, -ae, -a semel
II 2 duo, -ae, -o secundus, -a, -um bini, -ae, a bis
III 3 tres, tria tertius, -a, -um terni , -ae, -a ter
IV (IIII) 4 quattuor quartus, -a,-um quaterni, -ae, -a quater
V 5 quinque quintus, -a, -um quini, -ae, -a quinquies
VI 6 sex sextus, -a, -um seni, -ae, -a sexies
VII 7 septem septimus, -a, um septeni, -ae, -a septies
VIII 8 octo octavus, -a, -um octoni, -ae, -a octies
IX 9 novem nonus, -a, -um noveni, -ae, a novies
X 10 decem decimus, -a, -um deni, -ae, -a decies
XI 11 undecim undecimus... undeni, -ae, -a undecies
XII 12 duodecim duodecimus... duodeni, -ae, a duodecies
XIII 13 tredecim tertius decimus... terni deni... ter decies
XIV 14 quattuordecim quartus decimus... quaterni deni... quater decies
XV 15 quindecim quintus decimus... quini deni... quinquies decies
XVI 16 sedecim sextus decimus seni deni... sexies decies
XVII 17 septendecim septimus decimus... septeni deni septies decies
XVIII 18 duodeviginti duodevicesimus... duodeviceni... duodevicies
XIX 19 undeviginti undevicesimus... undeviceni... undevicies
XX 20 viginti vicesimus... viceni... vicies
XXI 21 unus et viginti unus et vicesimus singuli et viceni semel et vicies
XXVIII 28 duodetriginta duodetricesimus... duodetriceni... duodetricies
XXIX 29 undetriginta undetricesimus... undetriceni... undetricies
XXX 30 triginta tricesimus triceni tricies
XL
(XXXX)
40 quadraginta quadragesimus... quadrageni... quadragies
L 50 quinquaginta quinquagesimus quinquageni... quinquagies
LX 60 sexaginta sexagesimus... sexageni... sexagies
LXX 70 septuaginta septuagesimus... septuageni... septuagies
LXXX 80 octoginta octogesimus... octogeni... octogies
XC 90 nonaginta nonagesimus... nonageni... nonagies
C 100 centum centesimus... centeni... centies
CC 200 ducenti, -ae, -a ducentesimus... duceni... ducenties
CCC 300 trecenti, -ae, -a trecentesimus... treceni... trecenties
CD (CCCC) 400 quadringenti, -ae,
-a
quadringentesimus
...
quadringeni... quadringenties
D 500 quingenti, -ae, -a quingentesimus... quingeni... quingenties
DC 600 sescenti, -ae, a sescentesimus... sesceni... sescenties
DCC 700 septingenti, -ae, a septingentesimus... septingeni... septingenties
DCCC 800 octingenti, -ae, -a octingentesimus... octingeni... octingenties
CM 900 nongenti, -ae, -a nongentesimus... nongeni... nongenties
M 1.000 mille millesimus... singula milia milies
MM ( II ) 2.000 duo milia bis millesimus... bina milia bis milies
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
14
EXAMEN DE MORFOLOGÍA NOMINAL Sabiendo que los enunciados son los siguientes, analiza estas formas según el modelo:
PIGER, PIGRA, PIGRUM; HIC, HAEC, HOC; EGO, MEI; QUI, QUAE, QUOD; LEVIS, LEVE;
MARE, MARIS; VETUS, VETERIS (adj); FLUMEN, FLUMINIS (n.); RES, REI; SENATUS,
SENATUS; IS, EA, ID; TOTUS, TOTA, TOTUM:
1. PIGRO: dat., abl. sing., masc., neutro.
2. HAEC:
3. MIHI:
4. CUIUS:
5. LEVIORA:
6. LEVE:
7. MARIS:
8. VETERIOR:
9. VETERA:
10. FLUMINI:
11. RES:
12. SENATUS:
13. EA:
14. TOTI:
15. PIGRIS:
16. PIGERRIMA:
17. HUIC:
18. QUOS:
19. QUAE:
20. ME:
21. LEVISSIMOS:
22. MARI:
23. VETUS:
24. FLUMINUM:
25. RERUM:
26. SENATU:
27. I:
28. TOTIUS:
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
15
2.- MORFOLOGÍA VERBAL.
La conjugación latina se distribuye en dos voces: activa y pasiva. El enunciado de un verbo se compone, por
este orden, de las siguientes formas:
Primera persona del singular del presente de indicativo.
Segunda persona del singular del presente de indicativo.
Infinitivo de presente.
Primera persona del singular del pretérito perfecto de indicativo.
Supino.
Para determinar la conjugación a la que pertenece un verbo es suficiente mirar que las características de su
enunciado coincidan con las resaltadas en negrita en los modelos siguientes:
Conjugaciones Presente Perfecto Supino
1ª amo, -as, -are, -avi, -atum am(a)- amav- amat-
2ª deleo, -es, -ere, -evi, -etum dele- delev- delet-
3ªcons. rego, -is, -ere, rexi, rectum reg(e)- rex- rect-
3ª i breve capio-is-ere, cepi, captum capi- cep- capt-
4ª audio, -is, -ire, -ivi, -itum audi- audiv- audit-
Los tiempos verbales personales (con desinencia personal) se distribuyen en dos sistemas: presente y perfecto;
y tres modos: indicativo, subjuntivo e imperativo.
Las formas no personales en latín son:
Sustantivos verbales: infinitivo, gerundio, supino.
Adjetivos verbales: participio y gerundivo.
Desinencias personales.
Desinencias activas Desinencias
pasivas
Todos los tiempos excepto perf. Ind. Perfecto de indicativo Tiempos de
presente
-m, -o
-s
-t
-mus
-tis
-nt
-i
-isti
-it
-imus
-istis
-erunt (-ere)
-r , -or
-ris (-re)
-tur
-mur
-mini
-ntur
IMPERATIVO activo IMPERATIVO pasivo
*Presente: 2ªsingular: -- 2ªplural: -mini
*Futuro: 2ª y 3ª singular: -tor
3ªplural: -ntor
*Presente: 2ªsingular: -re
2ªplural: -mini
*Futuro: 2ª y 3ª singular: -tor
3ªplural: -ntor
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
16
La voz activa.
SISTEMA DE PRESENTE
Indicativo Subjuntivo Imperativo
Presente cero 1ª
conjugación:
-e-
2ª, 3ª, 4ª
conjugaciones:
-a-
cero
Pretérito
imperf
1ª Y 2ª
conjugaciones:-
-ba-
3ª Y 4ª
conjugaciones:
–eba-
-re-
Futuro 1ª y 2ª
conjugaciones:
1-b- + 4 –bi- +
1 -bu-
3ª, 4ª
conjugaciones
1-a- + 5 -e-
cero
El imperativo no tiene morfermas temporales, pero sí cuenta con desinencias personales especiales que lo hacen
inconfundible con ningún otro modo (están en el cuadro anterior).
SISTEMA DE PERFECTO
Indicativo Subjuntivo
Pretérito perfecto cero (ver desinencias
personales)
-eri-
Pretérito pluscuamperfecto -era- -isse-
Futuro perfecto 1-er- + 5 -eri-
La voz pasiva.
Las formas personales de la voz pasiva latina presenta dos construcciones diferentes: una para el sistema de
presente, y otra para el de perfecto.
Sistema de presente Sistema de perfecto
La formación de los tiempos se hace con los mismos
morfemas de la voz activa, pero con las desinencias
personales pasivas.
-r , -or
-ris (-re)
-tur
-mur
-mini
-ntur
Se forma con el participio de perfecto del verbo
conjugado + SUM en el tiempo de presente o
perfecto correspondiente (presente para el
perfecto, imperfecto para el pluscuamperfecto y
futuro imperfecto para el futuro perfecto)
Formas verbales no personales
Las que se conocen como formas no personales o formas nominales del verbo son aquellas formas verbales que
no tienen desinencia personal, y que participan simultáneamente de características nominales (son sustantivos o
adjetivos) y verbales (tiempo, voz...).
En latín tenemos tres sustantivos verbales -infinitivo, gerundio y supino-, y dos adjetivos verbales -participio y
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
17
gerundivo-. Su morfología es la siguiente:
Infinitivo
Presente Pasado Futuro
Activa ama-re amav-isse amat-urus, -a, -um (esse)
Pasiva ama-ri amatus, -a, -um (esse) Amandum-am-um esse (amatum iri)
El infinitivo de presente pasivo en la tercera conjugación tiene el morfema -i. Ej.: dici (verbo dico).
El infinitivo de futuro pasivo -um iri apenas es utilizado, y es reemplazado en la mayoría de las ocasiones
por el inf. de la conj. perifrástica pasiva (gerundivo + esse). Ej.: amandus, -a, -um (esse).
Participio
Presente Pasado Futuro
Activa amans- ntis amat-urus, -a, -um
Pasiva amatus, -a, -um
Gerundio
Acusativo Genitivo Dativo-ablativo
(ad) ama-nd-um ama-nd-i ama-nd-o
Gerundivo
ama-nd-us, -a, -um
Supino
Acusativo Dativo-ablativo
amat-um amat-u
Conjugaciones perifrásticas
El latín posee varias conjugaciones perifrásticas formadas con un verbo auxiliar y una forma nominal del verbo.
Vamos a estudiar aquí las dos más frecuentes, que utilizan como auxiliar el verbo SUM.
CONJUGACIÓN PERIFRÁSTICA ACTIVA La conjugación perifrástica activa se forma con el PARTICIPIO DE FUTURO del verbo conjugado más el verbo
SUM como auxiliar. Expresa futuro próximo, intención o inminencia: scripturus sum, 'voy a escribir'
(presente de indicativo); facturus erant, 'iban a hacer' (imperfecto de indicativo)
Durante el período clásico, en pocas ocasiones expresa obligación: quoniam eo miseriarum venturus eram,
'puesto que yo tenía que llegar a tal punto de desgracia'.
CONJUGACIÓN PERIFRÁSTICA PASIVA
La conjugación perifrástica pasiva se forma con el GERUNDIVO del verbo conjugado más el verbo SUM como
verbo auxiliar. Expresa obligación. Delenda est: 'ella ha de ser destruida' (presente de indicativo)
El complemento agente se expresa en DATIVO: Consilium capiendum est mihi: 'Tengo que tomar la decisión'
(lit. 'la decisión ha de ser tomada por mí').
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
18
3ª Conjugación (Tema en consonante); DECEDO, DECEDIS, DECEDERE, DECESSI, DECESSUM.
Voz Activa INDICATIVO SUBJUNTIVO
INFECTUM PERFECTUM INFECTUM PERFECTUM
Presente Pret. Perfecto Presente Pret. Perfecto
decedo
decedis
decedit
decedimus
deceditis
decedunt
decessi
decessisti
decessit
decessimus
decessistis
decesserunt (-ere)
decedam
decedas
decedat
decedamus
decedatis
decedant
decesserim
decesseris
decesserit
decesserimus
decesseritis
decesserint
Pret. Imperfecto Pret.
Pluscuamperf.
Pret. Imperfecto Pret. Pluscuamperf.
decedebam
decedebas
decedebat
decedebamus
decedebatis
decedebant
decesseram
decesseras
decesserat
decesseramus
decesseratis
decesserant
decederem
decederes
decederet
decederemus
decederetis
decederent
decessissem
decessisses
decessisset
decessissemus
decessissetis
decessissent
Futuro Imperfecto Futuro Perfecto
decedam
decedes
decedet
decedemus
decedetis
decedent
decessero
decesseris
decesserit
decesserimus
decesseritis
decesserint
IMPERATIVO
Presente Futuro
decede
decedite
decedito
deceditote
decedunto
Formas no personales: Infinitivos
Presente Perfecto Futuro
decedere decessisse decessurum, -am, -um esse
decessuros, -as, -a esse
Participios
Presente Perfecto Futuro
decens, -ntis decessurus, -a, -um
Supino: decessum decessu
Gerundio
Acusativo Genitivo Dativo Ablativo
(ad) decedendum decedendi decedendo decedendo
Gerundivo: decedendus, -a, -um
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
19
Voz Pasiva
INDICATIVO SUBJUNTIVO
Presente Pret. Perfecto Presente Pret. Perfecto
decedor
decederis
deceditur
decedimur
decedimini
deceduntur
decessus, -a, -um sum
decessus, -a, -um es
decessus, -a, -um est
decessi, -ae, -a sumus
decessi, -ae, -a estis
decessi, -ae, -a sunt
decedar
decedaris
decedatur
decedamur
decedamini
decedantur
decessus, -a, -um sim
decessus, -a, -um sis
decessus, -a, -um sit
decessi, -ae, -a simus
decessi, -ae, -a sitis
decessi, -ae, -a sint
Pret. Imperfecto Pret. Pluscuamperf. Pret. Imperfecto Pret. Pluscuamperf.
decedebar
decedebaris
decedebatur
decedebamur
decedebamini
decedebantur
decessus, -a, -um eram
decessus, -a, -um eras
decessus, -a, -um erat
decessi, -ae, -a eramus
decessi, -ae, -a eratis
decessi, -ae, -a erant
decederer
decedereris
decederetur
decederemur
decederemini
decederentur
decessus, -a, -um essem
decessus, -a, -um esses
decessus, -a, -um esset
decessi, -ae, -a essemus
decessi, -ae, -a essetis
decessi, -ae, -a essent
Futuro Imperfecto Futuro Perfecto
decedar
decederis
decedetur
decedemur
decedemini
decedentur
decessus, -a, -um ero
decessus, -a, -um eris
decessus, -a, -um erit
decessi, -ae, -a erimus
decessi, -ae, -a eritis
decessi, -ae, -a erint
IMPERATIVO
Presente Futuro
decedere
decedimini
deceditor
deceditor
deceduntor
Formas no personales
Infinitivos
Presente Perfecto Futuro
decedi decessum, -am, -um esse
decessos, -as, -a esse
decedendum, -am, -um esse
decedendos, -as, -a esse
Participios
Presente Perfecto Futuro
decessus, -a, -um
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
20
VERBOS IRREGULARES
VERBO SUM Y SUS
COMPUESTOS: sum, es, esse,
fui
El sistema de perfecto se
construye de forma absolutamente
regular sobre el tema fu-.
INDICATIVO SUBJUNTIVO
Pret perfecto Pret plusc Fut perf Pret perf Pret plusc
fui
fuisti
fuit
fuimus
fuistis
fuerunt (fuere)
fueram
fueras
fuerat
fueramus
fueratis
fuerant
fuero
fueris
fuerit
fuerimus
fueritis
fuerint
fuerim
fueris
fuerit
fuerimus
fueritis
fuerint
fuissem
fuisses
fuisset
fuissemus
fuissetis
fuissent
Valores del verbo SUM
COMPUESTOS DE SUM
La lengua latina presenta once compuestos del verbo copulativo sum:
ab-sum, ab-es, ab-esse, a-fui: estar ausente, faltar
ad-sum, ad-es, ad-esse, ad-fui (affui): estar presente, asistir
de-sum, de-es, de-esse, de-fui: faltar
in-sum, in-es, in-esse,in-fui: estar dentro. estar presente
inter-sum, inter-es, inter-esse, inter-fui: estar presente, participar, interesar
ob-sum, ob-es, ob-esse, ob-fui: dañar, contrariar
pos-sum, pot-es, pos-se, potui: poder
prae-sum, prae-es, prae-esse, prae-fui: presidir, estar delante
pro-sum, prod-es, prod-esse, pro-fui: aprovechar, ser últil
sub-sum, sub-es, sub-esse: estar debajo
super-sum, super-es, super-esse, super-fui: estar encima, dirigir, sobrevivir
El verbo prosum está formado con el preverbio prod-. La –d final del preverbio se conserva si la forma
SISTEMA DE PRESENTE
INDICATIVO SUBJUNTIVO IMPERATIVO
Pres Imperf Futuro Pres Imperf Presente Futuro
sum
es
est
sumus
estis
sunt
eram
eras
erat
eramus
eratis
erant
ero
eris
erit
erimus
eritis
erunt
sim
sis
sit
simus
sitis
sint
essem
esses
esset
essemus
essetis
essent
es
este
esto
esto
estote
sunto
Caso/complemento Significado Ejemplo
Con atributo ser, estar Puer felix est
Sin atributo haber, existir Unicornis non est
Con complemento de lugar Haber, estar In silvis ferae sunt
Con genitivo ser propio de Iudicis est iudicare
Con un dativo (dativo posesivo) tener liber est mihi
Con dos dativos servir de ... para.../causar liber est mihi otio
Con OPUS ser necesario opus est legere
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
21
correspondiente del verbo sum empieza por vocal, pero desaparece si empieza por s- o f-.
El verbo possum está formado con el preverbio pot-. La –t final del preverbio se mantiene si la forma
correspondiente del verbo sum empieza por vocal (potest), pero se transforma en –s si la forma de sum
empieza por s- (possum). Tiene un inf. presente y un imperfecto de subjuntivo contractos (posse /
possem). Los tiempos del tema de perfecto son regulares sobre el tema potu-.
VERBO FERO: fero, fers, ferre, tuli,
latum
El sistema de perfecto se construye de
manera regular sobre el tema tul-.
SUBJUNTIVO
PRESENTE feram
feras...
ferar
feraris...
IMPERFECTO ferrem
ferres...
ferrer
ferreris...
IMPERATIVO
PRESENTE fer
ferte
FUTURO
ferto
ferto
fertote
ferunto
FORMAS
NOMINALES
ACTIVA
ACTIVA
PASIVA
INF. PRES. ferre ferri
GERUNDIO ferendum
ferendi
ferendo
PART. PRES. ferens,
ferentis
GERUNDIVO ferendus, -a, -um
SUPINO latum
VERBOS VOLO, NOLO, MALO
VERBO VOLO, 'querer': volo, vis, velle, volui
INDICATIVO
ACTIVA PASIVA
PRESENTE
fero
fers
fert
ferimus
fertis
ferunt
feror
ferris, -re
feritur
ferimur
ferimini
feruntur
IMPERFECTO ferebam
ferebas...
ferebar
ferebaris...
FUTURO feram
feres...
ferar
fereris...
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
22
El sistema de perfecto es totalmente regular sobre el tema volu-.
INDICATIVO SUBJUNTIVO
PRESENTE
volo
vis
vult
volumus
vultis
volunt
velim
velis
velit
velimus
velitis
velint
IMPERFECTO
volebam
volebas
...
vellem
velles
...
FUTURO
volam
voles
volet
...
Participio de presente: volens, volentis.
VERBO NOLO (contracción ne + volo), 'no querer'.: nolo, non vis, nolle, nolui.
El sistema de perfecto se construye de manera regular sobre el tema nolu-.
INDICATIVO SUBJUNTIVO IMPERATIVO
PRESENTE
nolo
non vis
non vult
nolumus
non vultis
nolunt
nolim
nolis
nolit
nolimus
nolitis
nolint
noli
nolite
IMPERFECTO
nolebam
nolebas
...
nollem
nolles
...
FUTURO
nolam
noles
nolet
...
nolito
nolitote
nolunto
Participio de presente: nolens, nolentis.
VERBO MALO (contracción magis + volo), 'preferir': malo, mavis, malle, malui.
El sistema de perfecto se construye de manera regular sobre el tema malu-.
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
23
INDICATIVO SUBJUNTIVO
PRESENTE
malo
mavis
mavult
malumus
mavultis
malunt
malim
malis
malit
malimus
malitis
malint
IMPERFECTO
malebam
malebas
...
mallem
malles
...
FUTURO
malam
males
malet
...
VERBO EO: eo, is, ire, ivi (ii), itum
El sistema de perfecto se construye de manera totalmente regular sobre el tema i- o i(v)-
INDICATIVO
PRESENTE
eo
is
it
imus
itis
eunt
IMPERFECTO
ibam
ibas...
FUTURO
ibo
ibis...
SUBJUNTIVO
PRESENTE
eam
eas...
IMPERFECTO
irem
ires...
IMPERATIVO
PRESENTE
i
ite
FUTURO ito
ito
itote
eunto
INF. PRES.
ACT.
ire
GERUNDIO
eundum
eundi
eundo
PART. PRES. iens, euntis
GERUNDIVO eundus, -a, -um
SUPINO itum
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
24
VERBO FIO: fio,fis, fieri, factus sum
VERBO FIO (TEMA DE PRESENTE)
INDICATIVO SUBJUNTIVO IMPER
PRES
fi- o
fi- s
fi- t
fi- mus
fi- tis
fi- u- nt
fi- a- m
fi- a- s
fi- a- t
fi- a- mus
fi- a- tis
fi- a- nt
- - - -
- - - -
IMPER
fi- eba- m
fi- eba- s
fi- eba- t
fi- eba- mus
fi- eba- tis
fi- eba- nt
fie- re- m
fie- re- s
fie- re- t
fie- re- mus
fie- re- tis
fie- re- nt
FUT
fi- a- m
fi- e- s
fi- e- t
fi- e- mus
fi- e- tis
fi- e- nt
- - - -
- - - -
- - - -
- - - -
VERBOS DEPONENTES Existe en latín un grupo de verbos que tienen forma pasiva y significado activo. Se conjugan como si fueran
pasivos, salvo en el participio de presente y de futuro activos (sequens, secuturus de sequor), el gerundio
(sequendum) y el supino (secutum). Sólo el adjetivo verbal en –ndus conserva su significado pasivo. El
participio de perfecto a veces tiene valor activo, y otras pasivo (secutus = habiendo seguido; seguido). Algunos
de los verbos deponentes más utilizados son los siguientes:
VERBO FIO (TEMA DE PERFECTO)
INDICATIVO SUBJUNTIVO
PERFECTO
factus,a,um sum
factus,a,um es
factus,a,um est
facti,ae,a sumus
facti,ae,a estis
facti,ae,a sunt
factus,a,um sim
factus,a,um sis
factus,a,um sit
facti,ae,a simus
facti,ae,a sitis
facti,ae,a sint
PLUSCUAMPERF.
factus,a,um eram
factus,a,um eras
factus,a,um erat
facti,ae,a eramus
facti,ae,a eratis
facti,ae,a erant
factus,a,um essem
factus,a,um esses
factus,a,um esset
facti,ae,a essemus
facti,ae,a essetis
facti,ae,a essent
FUTURO PERF.
factus,a,um ero
factus,a,um eris
factus,a,um erit
facti,ae,a erimus
facti,ae,a eritis
facti,ae,a erunt
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
25
arbitror - arbitraris - arbitrari - arbitratus sum – arbitratum = Creer (Transitivo)
conor - conaris - conari - conatus sum – conatum = Intentar (Transitivo)
gradior - gradieris - gradi - gressu sum – gessum = Dirigirse, irse, marchar (Intransitivo)
hortor - hortaris - hortari - hortatus sum – hortatum = Animar (Transitivo)
loquor - loqueris - loqui - locutus sum – locutum = Hablar (Transitivo)
morior - morieris - mori - mortuus sum – mortuum = Morir (Intransitivo)
nascor - nasceris - nasci - natus sum – natum = Nacer (Intransitivo)
sequor - sequeris - sequi - secutus sum – secutum = Seguir (Transitivo)
utor - uteris - uti - usus sum – usum = Utilizar, servirse de. Este verbo no lleva complemento directo, sino
ablativo (compl. circunstancial), ya que va provisto de una preposición propia (servirse de).
VERBOS SEMIDEPONENTES: Son verbos que sólo son deponentes en el sistema de Perfecto:
Fido - is - ere - fisus sum – fisum = Confiar
Audeo - es - ere - ausus sum – ausum = Atreverse
Soleo - es - ere - solitus sum – solitum = Soler, acostumbrar
VERBOS DEPONENTES PASIVOS: Son formas verbales activas pero con significado pasivo:
Vapulo - as - are - avi – atum = Ser azotado
Venio - is - ire - veni – ventum = Ser vendido
Exulo - as - are - avi – atum = Ser desterrado
EXAMEN DE MORFOLOGÍA VERBAL Volo, vis, velle, volui, -; sum, es, esse, fui, -; eo, is, ire, i(v)i, itum; scribo-is-ere, scripsi, scriptum; maneo-es-
ere, manui, manitum; facio-is-ere, feci, factum; possum, potes, posse, potui, -.
Analiza las siguientes formas, según el modelo:
VIS: 2ª pers. Sing. Pres. Ind.
Activo.
VOLUISSE: infinitivo perfecto
activo.
1. VULT:
2. VELIT:
3. VOLUISSE:
4. VOLEBAT:
5. ESSET:
6. FUERAT:
7. FUERIT:
8. SIT:
9. ESSE:
10. IENS, EUNTIS:
11. ITURUS-A-UM:
12. EUNDUM-AM-UM
ESSE:
13. IBIT:
14. IT:
15. IRET:
16. SCRIBI:
17. SCRIPTURUM-AM-UM
ESSE:
18. SCRIBITUR:
19. SCRIBAT:
20. SCRIBET:
21. SCRIPTUS-A-UM EST:
22. SCRIBETUR:
23. SCRIPTUS-A-UM ERAT:
24. MANEAT:
25. MANET:
26. MANUERIT:
27. MANENDUS-A-UM:
28. MANSURUS-A-UM:
29. FACIET:
30. FECERIT:
31. FECISSET:
32. FACIAT:
33. FACTURUM-AM-UM
ESSE:
34. FACTUS-A-UM SIT:
35. FACTUS-A-UM:
36. FECISSE:
37. POSSIT:
38. POTUERAT:
39. POTERAT:
40. POTUERIT:
41. POTERIT:
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
26
3.- SINTAXIS CASUAL.
V A L O R E S D E L O S C A S O S L A T I N O S
NOMINATIVO 1. Sujeto de las formas verbales personales Exercitus rediit.
2. Atributo Pater est agricola.
3. Predicativo del sujeto Pater venit laetus
VOCATIVO 1. Identificación o llamada de atención a la persona con la que hablamos. Vale, mi suavissime et optime frater!
ACUSATIVO 1. Complemento directo. Dux urbem cepit.
2. Dirección (quo) Ire ad urbem.
Ire in Africam.
Ire Romam.
Ire domum.
3. Exclamativo Me miserum!
4. Extensión (tiempo y espacio) Ducentos passus ambulavit.
Hasta sex pedes longa.
Multos annos vixit.
5. Adverbial Magnam partem ‘en gran parte’
Nimium bibit
6. De relación Laniatus pedem.
Manus post terga revinctus.
7. Doble acusativo. O.D. persona + O.D. cosa
(verbos ‘enseñar, ocultar, pedir, preguntar’)
Senatum sententiam rogavit.
O.D. + Predicativo
(verbos ‘considerar, juzgar, estimar, nombrar,
designar, llamar)
Populus Romanus Ciceronem Consulem
creavit.
GENITIVO 1. Posesivo Domus Caesaris.
2. De cualidad Homo magnae virtutis
3. Explicativo Virtus iustitiae
4. Partitivo Nemo vestrum
Satis eloquentiae
Altissimus omnium montium
5. Subjetivo y objetivo (con sustantivos verbales) Adventus Caesaris
Cupiditas regni
6. Complemento verbal Memoria y olvido Vivorum memini
Judiciales Proditionis accusatus est
Impersonales de sentimiento. Miseret me fratris
Estimación y precio Magni facere. Parvi aestimare
DATIVO 1. Interés Do panem pauperi.
Tibi, non mihi erras.
Liber est mihi. (dativo posesivo).
Veritas dicenda est tibi. (agente).
2. Finalidad Auxilio currere.
3. Doble dativo Tarentinis auxilio venit Pyrrhus.
Caesaris adventus militibus gaudio fuit.
2º término de la comparación Doctior Petro
ABLATIVO 1. Propio a. Punto de partida Roma venio. Ex Asia navigavit.
b. Separación, alejamiento Aristides expulsus est patria.
c. Origen Nobili genere natus.
d. Complemento agente Ab militibus occiditur
2. Instrumental a. Instrumento Cornibus tauri se tutantur.
b. Causa Hostes metu oppidum deseruere.
c. Precio Emi virginem triginta minis.
d. Compañía Caesar omnibus copiis proficiscitur.
e. Cualidad Vir summo ingenio.
f. Modo Cum virtute vixit. Incredibili celeritate venit.
g. Qua (lugar y tiempo) Ibam Via Sacra. Paucis diebus urbem cepit.
3. Locativo a. Ubi (lugar y tiempo) Athenis vivo. In Italia manebat. Die septimo
pervenit.
LOCATIVO 1. Ubi (lugar y tiempo) Romae vivo. Brundisii erat.Domi
militiaeque.
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
27
LA EXPRESIÓN DEL LUGAR
LUGAR Nombres propios de lugar
menor ; rus,ruris; domus-us(i)
Todos los demás nombres
UBI
(en donde)
1ª y 2ª decl. sg.: LOCATIVO
Romae, domi, ruri
(en Roma, en casa, en el campo)
El resto: ABLATIVO SIN PREPOS.
Athenis (en Atenas)
IN + ABLATIVO
in Hispania, in templo
(en España, en el templo)
UNDE
(de donde)
ABLATIVO SIN PREPOSICIÓN
Roma uenio
(vengo de Roma)
A/AB, E/EX, DE + ABLATIVO
Ex Hispania uenio
(vengo de España)
QUO
(a donde)
ACUSATIVO
Romam uenio (vengo a Roma)
IN (AD) + ACUSATIVO
In Hispaniam uenio(vengo a
España) QUA
(por donde)
ABLATIVO SIN PREPOSICIÓN / PER + ACUSATIVO
Foro uenio / per forum uenio (vengo por el foro)
4.- SINTAXIS ORACIONAL. A)ORACIONES COORDINADAS
Oraciones en mismo plano y con uso de conjunciones.
B) ORACIONES SUBORDINADAS
Oraciones en distinto plano, dependientes de una principal.
TIPOS: Adjetivas o de relativo.
Sustantivas (de O.D., ATRIB. o SUJ.).
Adverbiales o circunstanciales: Temporales. Locales. Modales. Comparativas. Finales. Causales.
Concesivas. Consecutivas. Condicionales.
1.- ORACIONES SUBORDINADAS ADJETIVAS O DE RELATIVO
Dependen de un sustantivo o forma sustantivada.
o Tipos:
Con antecedente : verdaderas oraciones adjetivas (timeo hominem qui venit).
TIPO ENLACES ESPAÑOL
Copulativa Et, -que, ac, atque, nec, neque y (e), ni.
Disyuntiva Vel, -ve, aut, seu, sive o (u)
Adversativa Sed, autem, verum, tamen, at mas, pero, sin embargo...
Explicativas o causales Nam, namque, enim, etenim pues, en efecto...
Conclusivas o consecutivas Ergo, igitur, itaque, quare, quamobrem, proinde así pues, en consecuencia...
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
28
Sin antecedente : oraciones adjetivas sustantivadas (qui amat, odit)
Con antecedente is : término medio (timeo eum qui venit).
o Verbo subordinado: generalmente en indicativo, pero se ponen en subjuntivo si actúa la
atracción modal o si indican un valor determinado (equivalen a una oración adverbial):
1. Causal : me caecum, qui haec ante non viderim.
2. Condicional :haec qui dicat… nonne disipere videatur?.
3. Final :missi sunt qui consulerent Apollinem.
4. Consecutivo : nemo est tam vecors qui non sentiat deos esse .
5. Concesivo : tu non adfuisti, qui semper solitus esses obire.
FALSO RELATIVO
En ocasiones, después de una puntuación fuerte (o en inicial absoluto), aparece un pron. relativo.En este caso se
llama falso relativo, puesto que no tiene antecedente expreso, y se traduce como un demostrativo.
In quo proelio tanto plus virtute valuerunt Athenienses ut decemplicem numerum hostium profligaverint
adeoque perterruerint, ut Persae naves petierint: En este combate, tanto más valieron los atenienses por el
valor, que derrotaron doble número de enemigos y de tal modo los aterrorizaron que los persas atacaron las
naves.
FRASES:
1. Caesar speculatores dimisit, qui naturam loci cognoscerent.
2. In oppidum Galli sese receperunt, quorum agros Germani vastaverant.
3. Senes semper laudabunt quod iuvenes contemnunt.
4. Sagunti fuimus, cuius incolae atrocem oppugnationem toleraverunt.
5. Eget semper qui avarus est.
6. Quem si nobis, si suis, si rei publicae conservatis, iudices, fructus uberes diuturnosque capietis.
2.- ORACIONES SUBORDINADAS SUSTANTIVAS O COMPLETIVAS
Equivalen a un sustantivo.
Funciones: Sujeto. O.D. Atributo.
Tipos :
1.- Interrogativas indirectas. Dependen de verbos como decir, preguntar, saber…. Van generalmente en
subjuntivo (¡OJO! El español casi siempre utiliza el indicativo). Pueden ser:
A) Simples: Parciales: introducidas por pronombres o adverbios interrogativos (nescio quid agam).
Totales: introducidas por particulas interrogativas como -ne (enclítico), num, an, nonne, si
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
29
(videamus primum deorumne providentia mundus regatur). Se traduce como si.
B) Dobles: en el primer término aparece utrum, ne, o ninguna partícula; en el segundo, an, -ne, necne, annon (
nescio utrum lugeam an rideam). La primera se traduce como si y la segunda como o.
FRASES:
1. Videamus utrum animus inmortalis sit, an simul cum corpore pereat.
2. Neque satis conpertum est spirantem adhuc Augustum apud urbem Nolam an exanimem repererit.
3. Quaerebas num Romae fuisset Laelius noster.
4. Nescio utrum valeas necne.
2.- Oraciones de infinitivo.
Las oraciones de infinitivo son una de las construcciones más típicas de la lengua latina. Son siempre
oraciones completivas o sustantivas, pues desempeñan, como el infinitivo, la misma función que un sustantivo
(sujeto, OD y complemento de otro nombre, principalmente).
Pueden ser de dos tipos:
No concertadas Construcción personal del infinitivo
Sujeto del infinitivo: ACUSATIVO Sujeto del infinitivo =sujeto del verbo
principal (en pasiva)NOMINATIVO
audio pueros canere
scribit Socratem mortuum esse
pueri canere audiuntur
Socrates mortuus esse dicitur
1. Oraciones de infinitivo "no concertadas".
Se caracterizan porque el sujeto del infinitivo está en ACUSATIVO y, naturalmente, todos los elementos que
conciertan con él estarán también en acusativo.
Traducción: mediante una subordinada completiva o sustantiva, que en castellano está siempre introducida por
la conjunción "que":
audio pueros canere = "oigo que los niños cantan"
scribit Socratem mortuum esse = "escribe que Socrates murió/ha muerto"
No hay que olvidar que el tiempo que indica el infinitivo es relativo respecto al del verbo principal:
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
30
Verbo principal
Verbo subordinado en infinitivo
Infinitivo presente Infinitivo perfecto Infinitivo futuro
TRADUCCIÓN
Pres. o Fut.: Presente ind. Pret. Perf. Ind. Fut imperf. Ind.
Pasado: Pret. imperf. Ind. Pret. Plusc. Ind Condicional.
scribit Socratem mori = "escribe que Sócrates muere"
scribit Socratem mortuum esse = "escribe que Sócrates murió/ha muerto"
scribit Socratem moriturum esse = "escribe que Sócrates morirá"
------------------------
scripsit Socratem mori = "escribió que Sócrates moría"
scripsit Socratem mortuum esse = "escribió que Sócrates había muerto"
scripsit Socratem moriturum esse = "escribió que Sócrates moriría"
2. Construcción personal del infinitivo.
En este caso el sujeto de la oración de infinitivo coincide con el sujeto del verbo principal, por lo que está en
NOMINATIVO. Además el verbo principal está en voz pasiva o bien es el deponente videor (= parecer).
Su interpretación sintáctica sería la siguiente:
Traducción: esta construcción no existe en castellano. Si intentamos hacer una traducción literal de estas
oraciones:
Pueri canere audiuntur = "los niños son oídos cantar"
Socrates mortuus esse dicitur = "Sócrates es dicho haber muerto"
nos damos en seguida cuenta de que esas frases son imposibles en castellano. Por eso hay que buscar otra
posibilidad. La mejor traducción se consigue mediante una oración completiva o sustantiva, del mismo modo
que traducíamos el otro tipo de oraciones de infinitivo. Hay una diferencia, sin embargo, entre ellas: en este
caso el verbo principal hay que traducirlo en forma impersonal.
"se oye cantar a los niños/que los niños cantan"; "se dice que Socrates murió/ha muerto"
FRASES: 1- Socrates dicere solebat se hoc unum scire, nihil se scire.
2- Dico mundum et omnes mundi partes constitutas esse et administrari providentia deorum.
3- Consul nuntiavit Romanos ab hostibus victos esse eosque Romam contendere atque arcem obsesuros esse.
Itaque iussit omnes iuvenes cum armis in Capitolium ascendere.
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
31
4- Caesar statuit classem exspectandam esse.
5- Decet populos omnia experiri prius quam arma.
6- Atlas dicebatur caelum humeris sustinere.
7- Druidum disciplina in Britannia reperta atque inde in Galliam translata esse existimatur.
8- Aristaeus inventor olei esse dicitur.
9- Manlius regnum appetisse existimatus est.
10- Caesar a Gergovia discessise audiebatur.
11- Scio te pugnare; sciebam te pugnare; scio te pugnavisse; scio te pugnaturum esse; sciebam te pugnaturum
esse.
3.- Con conjunciones : Ut / ne + subjuntivo10
.
quominus / quin + subjuntivo.
quod + indicativo.
FRASES:
1- Decrevit senatus ut L.Opimius consul videret ne quid res publica detrimenti caperet.
2- Te hortor ut maneas in sententia neve cuiusquam minas pertimescas.
3- Catilina voce supplici a patribus postulavit ne quid de se temere crederent.
4- Restat ut doceam omnia hominum causa facta esse.
5- Galli timebant ne Caesar veniret.
6- Timebam ne evenirent ea quae acciderunt.
7- Vereor ne molestus sim vobis.
8- Non dubitari debet quin fuerint ante Homerum poetae.
9- Quid obstat quominus beatus sis?
10- Nihil impedit quominus id facere possimus.
11- Non possumus, quin alii a nobis dissentiant, recusare.
10
Ut significa “que” y ne significa “que no”, excepto cuando dependen de verbos de temor, que intercambian el significado:
timeo ut venias: “temo que no vengas” / timeo ne venias: “temo que vengas”.
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
32
3.- ORACIONES SUBORDINADAS ADVERBIALES
TIPO SUBJUNCIONES EJEMPLOS
Finales
* Ut, ne, quo+ subjuntivo
Sume argentum ut librum emas.
Aperte loquor ut facilius intelligas
Consecutivas
* Ita, adeo, tam, is, talis...ut +
subjuntivo. * Negación: ut non, quin
Quis est tam demens ut sua voluntate maereat?
Causales
* Quod, quia, quoniam * Cum + subjuntivo
Tibi gratias ago quod me vivere coegisti.
Cum vita sine amicis plena metus sit, ratio ipsa monet
amicitias comparare.
Temporales
* Cum + indicativo * Cum + subjuntivo (cum histórico) * Ut + indicativo * Ubi * Cum primum, ubi primum, ut primu, simul ac * Postquam * Antequam, priusquam * Dum, donec, quoad
Cum venit Caesar...
Cum Caesar veniret...
Ut venit Caesar...
Simul ac Caesar venit...
Postquam Caesar venit...
Priusquam loco demigrent...
Donec eris felix, multos numerabis amicos.
Exspecta dum redeam.
Comparativas
Igualdad: ut, sicut, velut, quemadmodum Ut supra dixi...
Plus dixi quam volui.
Aristippus, quasi animum nullum habeamus, corpus solum
tuetur.
Superioridad e inferioridad: comparativo + quam
Comparativas-condicionales: tamquam (si), quasi, ut si, velut si
Concesivas
* Quamquam + indicativo * Quamvis, licet, cum + subjuntivo * Etsi, etiamsi, tametsi + indicativo o
subjuntivo
Quamquam animus meminisse horret, incipiam.
Illa, quamvis ridicula essent, mihi tamen risum non
moverunt.
Tam servus sum quam tu, etsi ego domi liber fui.
Etiam si nolit, cogam
Condicionales
Si
Puras: Si id facis, hodiem postremum me vides.
Potenciales: Si sciat, succenseat.
Irreales: Pecuniam si haberem, felix essem.
FRASES:
FINALES:
1- Diu apparandum est bellum, ut vincas celerius.
2- Adiuta me, quo id facilius fiat.
3- Invenerat homines, qui dicendo tempus consumerent.
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
33
CONSECUTIVAS:
1- Tantus fuit ardor animorum, ut motum terrae nemo pugnantium senserit.
2- Nemo adeo ferus est, ut non mitescere possit.
3- Ea erat sagatitate Alcibiades, ut decipi non posset.
4- Nemo est tam fortis, quin rei novitate perturbetur.
CAUSALES:
1. Manlius Torcuatus filium suum, quod is contra imperium pugnaverat, necari iussit.
2. Helvetii quoque reliquos Gallos virtute praecedunt, quod fere cotidianis proeliis cum Germanis contendunt.
3. Decima legio Caesari gratias egit, quod de se optimum iudicium fecisset.
TEMPORALES:
1- Ager, cum multos annos quievit, uberiores efferre fruges solet
2- Caesar, ubi ex captivis cognovit quo in loco hostium copiae consedissent, ad hostes contendit.
3- Caesar, priusquam se hostes reciperent, in fines Suessionum exercitum duxit.
4- Caesar cum primum potuit, ad exercitum contendit.
5- Ut primum ex pueris excessit Achias, celeriter antecellere omnibus coepit.
6- Dum haec geruntur, qui erant in agris reliqui, discesserunt.
COMPARATIVAS:
1. Sic vive cum hominibus, tanquam Deus videat; sic loquere cum Deo, tanquam homines audiant.
2. Quemadmodum senectus adulescentiam sequitur, ita mors senectutem.
3. Hostes maximo clamore, sicut parta (esset) iam victoria, testudines agere et scalis vallum ascendere
coeperunt
4. Ut sementem feceris, ita metes.
CONCESIVAS:
1. Quamquam innocentissimus erat, damnatus est Socrates.
2. Fabula non nunquam, etsi sit incredibilis, tamen homines commovet.
3. Quod turpe est, quamvis occultetur, tamen honestum fieri nullo modo potest.
4. Ut desint vires, tamen est laudanda voluntas.
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
34
CONDICIONALES:
1- Orationes Thicididis imitari neque possim, si velim, nec velim, si possim.
2- Ferreus essem, si te non amarem.
3- Si venisses ad exercitum, a tribunis militum visus esses.
4- Si feceris id quod ostendis, magnam habebo gratiam; si non feceris, ignoscam.
5- Si vis pacem, cole iustitiam.
CONJUNCIONES POLIVALENTES:
CUM HISTÓRICO:
La conjunción CUM + imperfecto o pluscuamperfecto de subjuntivo forma en latín oraciones sub.
adverbiales con diversos matices, que se conocen como oraciones de cum histórico. Su traducción es:
VALORES DE UT/NE
CON INDICATIVO CON SUBJUNTIVO
1. Temporal (‘cuando’): ut praetor
factus est, abiit (cuando fue nombrado
pretor, se marchó).
2. Comparativo (‘como’): ut
praedixeram, ita accidit (sucedió tal
como yo había predicho).
3. Interrogación directa o
exclamación (‘cómo’): ut vales?
(¿cómo estás?)
1. Completivo (‘que’): volo ut mihi respondeas (quiero que me respondas).
Negación ne.
2. Final (‘para que’): da mihi pecuniam ut librum emam (dame dinero para
que compre un libro). Negación ne.
3. Consecutivo (‘[de modo] que’): quis est tam demens ut sua voluntate
maereat? (¿quién hay tan loco que sufra por propia voluntad.
4. Concesivo (‘aunque’): ut desint vires, tamen est laudanda voluntas
(aunque falten las fuerzas, sin embargo se ha de elogiar la intención).
5. Interrogativa indirecta (‘cómo’): nam ego vos novisse credo iam ut sit
meus pater (pues yo creo que vosotros ya sabéis cómo es mi padre).
VALORES DE CUM
CON INDICATIVO CON SUNJUNTIVO
1. Temporal (‘cuando’): cum Caesar in
Galliam venit... (cuando César llegó a la
Galia).
1. Temporal [cum histórico] (‘como’, gerundio, al + infinitivo): cum
Caesar venisset... (como hubiese llegado César / habiendo llegado César /
al haber llegado César).
2. Causal (‘porque’, ‘puesto que’): cum vita sine amicis plena metus sit,
ratio ipsa monet amicitias comparare (puesto que la vida sin amigos está
llena de inquietudes, la propia razón nos aconseja procurarnos amistades).
3. Concesiva (‘aunque’): cum omnes gloria anteiret, omnibus tamen
carus erat (aunque aventajaba a todos en reputación, era, sin embargo,
querido de todos).
VALORES DE QUOD
RELATIVO / INTERROGATIVO COMPLETIVO CAUSAL
1. Nominativo-acusativo neutro singular del
pronombre relativo (‘que’): templum, quod vides,
altum est (el templo que ves es alto).
2. Nominativo-acusativo neutro del adjetivo
interrogativo (‘qué’): quod templum ruit? (¿qué
templo se ha derrumbado?).
Con indicativo (‘el que’, ‘el
hecho de que’): adde huc quod
e carcere effugit (añade a esto
el hecho de que se ha escapado
de la cárcel).
Con indicativo o subjuntivo
(‘porque’, ‘puesto que’): tibi
gratias ago, quod me vivere
coegisti (te doy las gracias
porque me obligaste a seguir
vivo).
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
35
Cum + imperfecto de subjuntivo (cum veniret):
Como + imperfecto de subjuntivo (“como viniera”).
Gerundio simple (“viniendo”)
Al + infinitivo (“al venir”)
Cum + pluscuamperfecto de subjuntivo (cum venisset):
Como + plusc. de subjuntivo (“como hubiese venido”).
Gerundio compuesto (“habiendo venido”)
Al + infinitivo compuesto (“al haber venido”)
FRASES:
1. Cum diu pugnatum esset, omnes hostes terga verterunt et ad flumen fugerunt.
2. Cum metus in urbe esset, Patres oratorem ad plebem miserunt ut eam conciliaret.
3. Pyrrhus, cum Romanos proelio vicisset, pacem cum eis facere putavit.
4. Q. Titurius, cum procul Ambiorigem conspexisset, Cn. Pompeium ad eum mittit.
5. Cum Romani urbis muros ariete oppugnavissent, hostes urbem deseruerunt.
FORMAS NO PERSONALES: INFINITIVO: 1) Infinitivo concertado: Sus funciones son las mismas que desempeña esencialmente un sustantivo, es
decir, Sujeto y Objeto Directo.
Como sujeto:
"es necesario obedecer a los auspicios"
Tiene género neutro y número singular, de ahí la forma de necesse, que concierta con él.
Como objeto directo: en esta función acompaña siempre a verbos transitivos.
"no podemos cambiar el pasado"
2) Infinitivo histórico:
En narraciones vivaces y agitadas es frecuente el empleo del infinitivo presente con valor de imperfecto
de indicativo, alternando a veces, en la misma frase, con imperfectos o pluscuamperfectos. El sujeto, si va
expreso, se pone en nominativo.
3) Oraciones de infinitivo. (En el apartado “Oraciones completivas de infinitivo”, pág. 34)
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
36
EJERCICIOS:
1. Videt neque per vim neque per insidias opprimi posse hominem tam acceptum a popularibus.
2. Nihil Sequani respondere, sed in eadem tristitia permanere.
3. Constituunt communi consilio bellum ad Ilerdam propter ipsius loci opportunitatem gerere.
4. Clamare omnes, ego instare.
SUPINO
El supino es un sustantivo verbal que se declina por la 4ª declinación y tiene dos formas: en -um (acusativo) y
en -u (dativo). Ambas se utilizan con poca frecuencia, pues sólo aparecen en contextos muy concretos.
Equivale a nuestro infinitivo y se traduce por medio de él.
1) Supino en –um: acompaña únicamente a verbos que indican movimiento y señala la finalidad de ese
movimiento. Como es verbo, puede llevar a veces un objeto directo. Venatum eo = voy a cazar
2) Supino en –u: funciona como complemento de algunos adjetivos y de los sustantivos fas/ nefas
("es/no es lícito"). Facile intellectu = fácil de entender
EJERCICIOS:
1. Legatos mittunt subsidium rogatum.
2. Difficile dictu videtur.
3. Aquatum ire iubet.
4. Nihil dignum memoratu actum est.
5. Totius fere Galliae legati ad Caesarem gratulatum convenerunt.
6. Praedatum in agrum Romanum cohortes expeditas mittunt.
GERUNDIO
El gerundio es un sustantivo verbal activo, neutro singular, y sirve para declinar el infinitivo en los
casos que éste no posee: acusativo con preposición (sobre todo ad), genitivo, dativo y ablativo.
Acusativo. (con ad). Expresa finalidad. Ad consolandum litterae valuerunt.
Genitivo, como modificador de un adjetivo o de un sustantivo. Ars amandi. Cupidus legendi
Con las preposiciones causa, gratia (postpuestas) expresa finalidad: Caesar pabulandi causa tres
legiones misit.
Dativo. Es poco usado, y expresa finalidad.
Ablativo. Puede emplearse sin preposición, con valor generalmente modal, siendo ésta la única ocasión
en que puede traducirse por el gerundio español. Amare amando discitur.
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
37
Hominis mens discendo alitur et cogitando.
También puede emplearse con todas las preposiciones que puede llevar el ablativo, expresando las
circunstancias que dichas preposiciones marcan: Egregius in dicendo De beate vivendo disputavimus.
Como forma activa que es, el gerundio puede llevar objeto directo, si bien esta construcción se limita al
genitivo y al ablativo sin preposición, prefiriendo en los otros casos la construcción de gerundivo: Cupidus
legendi carmina.
FRASES:
1. Plerisque uero libere decernendi potestas eripitur.
2. Nolo eam rem commemorando renovare.
GERUNDIVO
El gerundivo se define como adjetivo verbal pasivo, y se utiliza como variante pasiva de las construcciones
de gerundio. La traducción al castellano es idéntica en ambos casos, ya que nosotros traducimos las dos
formas como voz activa.
Como hemos dicho, en las construcciones de genitivo y ablativo sin preposición aparecen indistintamente
gerundio y gerundivo, mientras que en las construcciones de dativo, acusativo y ablativo con preposición
apenas aparece el gerundio, siendo sustituido por el gerundivo:
Urbi condendae locum elegerunt.
Ad libertatem defendendam adest.
Multa dicta sunt de virtute contemnenda.
Caesar in castra operis perspiciendi causa venit.
FRASES:
1. Catilina erat paratus ad dissimulanda omnia.
2. Legibus condendis opera dabatur.
3. Probat rem senatus de mittendis legatis.
4. Iniuriam in eripiendis legionibus praedicat, crudelitatem et insolentiam in circumscribendis tribunis plebis.
5. Ad ea perficienda opera Trebonius magnam iumentorum atque hominum multitudinem ex omni provincia vocat.
PARTICIPIO El participio es un adjetivo verbal. Como adjetivo debe concertar en género, número y caso con un
sustantivo o pronombre; como verbo tiene su sujeto (el sustantivo o pronombre con el que concierta), y podrá
llevar complementos.
a) Participio concertado: se trata del participo que concierta en género, número y caso con un
sustantivo o pronombre que desempeña una determinada función en la oración en la que se inserta el participio.
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
38
part. pres. = simultaneidad con la acción principal
video exeuntem mulierem = veo a una mujer saliendo (la acción de ver y de salir ocurren en presente)
vidi exeuntem mulierem = vi a una mujer saliendo (la acción de ver y de salir ocurren en pasado)
videbo exeuntem mulierem = veré a una mujer saliendo (la acción de ver y de salir ocurren en futuro)
part. perfecto = anterioridad respecto a la acción principal
video captam urbem = veo la ciudad capturada (o que fue capturada; pasado, pues es anterior al pres de ver)
vidi captam urbem = vi la ciudad capturada (o que había sido capturada; pluscuamperfecto, pues es anterior
a la acción pasada de ver)
videbo captam urbem = veré la ciudad capturada (que fue o es capturada; anterior al futuro de ver)
part. futuro = posterioridad respecto a la acción principal
video exituram mulierem = veo a la mujer que va a salir
vidi exituram mulierem = vi a la mujer que iba a salir
El participio de presente normalmente puede traducirse por el gerundio, o por una oración de relativo o
subordinada temporal con presente o imperfecto de indicativo. El participio de perfecto suele equivaler al
participio español, pero también puede traducirse por una relativa o subordinada adverbial con perfecto o
pluscuamperfecto pasivo, o por gerundio compuesto pasivo. El participio de futuro, muy poco usado, puede
equivaler a expresiones de finalidad, intencionalidad o inminencia.
En algunas ocasiones el participio de perfecto (más raro el de presente) equivale a un sustantivo
verbal de sentido abstracto:
Ab urbe condita, 'desde la fundación de la ciudad'.
Monumentum deletae rei publicae, 'un recuerdo de la destrucción del Estado'.
FRASES:
1. Relictus in itinere cum paucis incidit in Vibullium Rufum missum a Pompeio in agrum Picenum.
2. Legati ea ab Tusculo, praesidium orantes, nuntiant.
3. His orationibus incitata plebs denis milibus aeris gravis reos condemnat.
4. Viderant eos milites Romani vagantes per agros et praedam prae se agentes.
5. Tandem L.Catilinam, furentem audacia, scelus anhelantem, pestem vobis atque huic ferro flammaque
minitantem, ex urbe eiecimus.
b) Participio absoluto (o ablativo absoluto): se trata de una construcción en la que el participio
concierta en género, número y caso (siempre ablativo) con un sustantivo o pronombre que no desempeña
ninguna función en la oración principal: este sustantivo o pronombre es exclusivamente sujeto del participio. La
proposición de ablativo absoluto equivale a alguna proposición adverbial, y habrá que traducirla con la
conjunción que exija el contexto, aunque generalmente se puede mantener el participio castellano en los casos
de participio perfecto, y el gerundio en los de participio presente:
Pythagoras, Tarquinio Superbo regnante, in Italiam venit. (…reinando Tarquinio…)
Oppidum, paucis defendentibus, expugnare non potuit. (…defendiendo… o …aunque defendían…)
C. Flaminius, religione neglecta, cecidit apud Trasumenum. (…abandonada…)
Nihil bonum, voluptate dominante, inveniri potest. (…dominando…)
Hay que resaltar que, al no existir en latín el participio de presente del verbo sum, podemos encontrar
ablativos absolutos sin participio cuando éste había de ser el del verbo sum: Me puero. (“siendo yo niño”);
Hannibale vivo (“estando Aníbal vivo”).
2º BACHILLERATO (IES N. S. de Alharilla) LATÍN (2019-2020)
39
A continuación tienes casi todos los ablativos absolutos que aparecen en la obra de
César. Tradúcelos: 1. Accepta oratione eorum
2. Acie triplici instituta et celeriter VIII milium itinere confecto
3. armis abiectis signis militaribus relictis
4. Armis obsidibusque acceptis
5. Bello Helvetiorum confecto
6. Brevi spatio interiecto
7. Capto monte et succedentibus nostris
8. Celeriter vineis ad oppidum actis, aggere iacto turribusque constitutis
9. centurionibusque nominatim appellatis
10. cis Rhenum dispositis praesidiis
11. Cn. Pompeio, M. Crasso consulibus
12. cognita Gallorum infirmitate
13. Cognito Caesaris adventu
14. cognito consilio eorum
15. cohortibus decem ad mare relictis et equitibus trecentis
16. Collaudatis militibus atque eis
17. Commisso proelio
18. Compluribus expugnatis oppidis
19. Compluribus navibus fractis
20. confirmata re ab exploratoribus
21. consilio eius cognito et per mercatores perlato ad Britannos
40
22. consilio eius probato
23. consilio Romanorum cognito praemisso equitatu et essedariis
24. convocatis centurionibus
25. copiis fusis armisque exutis
26. cunctis oppidis castellisque desertis
27. deditione facta obsidibusque acceptis
28. Deiectis, ut diximus, antemnis
29. detractis cohortibus duabus
30. duobus maximis bellis confectis
31. Ea disiecta gladiisque destrictis
32. Ea re impetrata
33. Eis ad diem adductis
34. Eo concilio dimisso
35. equitatu praemisso
36. eruptione facta multis eorum interfectis, capto etiam nobili duce Lugotorige
37. exaudito clamore perturbatis ordinibus
38. exploratis omnibus rebus
39. Facta potestate eadem
40. fortunis sociorum consumptis
41. Gallis equitibus detractis
42. Germanico bello confecto
43. Hac audita pugna
44. Hac confirmata opinione timoris
45. Hac oratione ab Diviciaco habita
46. hac pugna nuntiata
47. Hac re statim per speculatores cognita
48. His confectis rebus conventibusque peractis
49. His constitutis rebus et consilio cum legatis et quaestore communicato
50. His datis mandatis
51. His dimissis
52. His facile pulsis ac proturbatis
53. His interfectis
54. navibus eorum occupatis
55. His nuntiis acceptis
41
56. His rebus celeriter administratis
57. His rebus cognitis
58. His rebus gestis
59. omni Gallia pacata
60. His rebus pace confirmata
61. His responsis ad Caesarem relatis
62. His traditis omnibusque armis ex oppido conlatis,
63. Hoc proelio facto et prope ad internecionem gente ac nomine Nerviorum redacto
64. Hoc proelio trans Rhenum nuntiato
65. Hoc responso dato
66. incitato equo
67. Instructo exercitu
68. Interim legatis tribunisque militum convocatis
69. Itaque confestim dimissis nuntiis ad Ceutrones
70. Itaque re frumentaria provisa, auxiliis equitatuque comparato, multis praeterea viris
fortibus Tolosa et Carcasone et Narbone, quae sunt civitates Galliae provinciae finitimae, ex
his regionibus nominatim evocatis
71. Itaque vocatis ad se undique mercatoribus
72. L. Domitio Ap. Claudio consulibus
73. magnis copiis coactis
74. multis ingentibus insulis effectis,
75. multis telis coniectis
76. Munitis castris
77. Navibus circiter LXXX onerariis coactis contractisque
78. necessariis rebus imperatis
79. neque ulla ad id tempus belli suspicione interposita
80. nostris militibus cunctantibus
81. novo genere pugnae perterritis nostris
42
82. obsidibus acceptis primis civitatis atque ipsius Galbae regis duobus filiis armisque
omnibus ex oppido traditis
83. omnibus eorum agris vastatis, frumentis succisis, aedificiis incensis,
84. omnium ordinum ad id consilium adhibitis centurionibus
85. opere dimenso
86. orbe facto
87. paucis portibus interiectis
88. perexiguo intermisso loci spatio
89. perpaucis vulneratis
90. praemisso equitatu
91. Prima luce productis omnibus copiis duplici acie instituta, auxiliis in mediam aciem
coniectis
92. principibus cuiusque civitatis ad se evocatis
93. Qua consuetudine cognita
94. Qua re cognita
95. Qua re impetrata
96. Qua re nuntiata Caesar intermissa profectione atque omnibus rebus postpositis
97. quartae cohortis omnibus centurionibus occisis signiferoque interfecto, signo amisso,
reliquarum cohortium omnibus fere centurionibus aut vulneratis aut occisis, in his primipilo
P. Sextio Baculo, fortissimo viro, multis gravibusque vulneribus confecto
98. Quibus auditis
99. quibus disclusis atque in contrariam partem revinctis
100. Quibus rebus cognitis
101. Quibus rebus perturbatis nostris
102. Quo facto
103. Quo praecepto ab eis diligentissime observato
43
104. re cognita per exploratores
105. Re demonstrata Aduatucisque concitatis
106. Re frumentaria comparata equitibusque delectis
107. Septimo oppugnationis die maximo coorto vento
108. Subductis navibus concilioque Gallorum Samarobrivae peracto
109. superatis Belgis, expulsis Germanis, victis in Alpibus Sedunis
110. testudine facta
111. vineis actis aggere extructo
112. vix quarta parte relicta
TRADUCCIÓN: 71. César víctima de Sila: 1. C. Iulius Caesar, nobilissima familia natus,
iam adulescens summa fuit virtute. 2. Corneliam uxorem duxerat, cuius pater erat Sullae inimicus.
3. Cum Sulla iussisset eum uxorem dimittere, Caesar tamen parere noluit. 4. Cum Sullae milites
eum ad mortem quaererent, Caesar, mutata veste, ex Urbe exiit, et, quanquam aeger erat, diu
latebris se tegere coactus est. 5. Sulla tandem, Caesaris amicorum precibus victus, adulescenti
ignovit invitus: dixit enim multos in eo inesse Marios.
72. César y los piratas: 1.Caesar, mortuo Sulla, Rhodum ire constituit, ubi arti dicendi studere
cupiebat. 2. Sed in itinere a piratis captus est, mansitque apud eos quadraginta dies. 3. Cum
autem eius familiares postulatam pecuniam piratis attulissent, ab istis in litore relictus est. 4.
Caesar liberatus in urbem proximam Miletum statim properavit; inde, paratis navibus, adversus
piratas celerrime navigavit. 5. Quorum classis partem delevit, partem cepit, ac de piratis captivis
supplicium sumpsit.
73. La ambición de César:1. Iulius Caesar, cum quaestor fuit, in Hispaniam missus est;
cumque pauperem quemdam Alpium vicum transiret, quem eius comites superbe contemnebant,
44
Caesar dixit: “Utinam hic primus sim, potius quam Romae secundus!” 2. Cum vero in Hispania
Alexandri Magni videret imaginem, lacrimas fudit. 3. Causam quaerentibus amicis: “Nonne, inquit,
mihi idonea dolendi causa est, cum nihil memoria dignum gesserim, quanquam ea sum aetate,
qua Alexander iam orbem terrarum ceperat?”
74. El consulado de César (59 a. C.): 1. Cum consul fuit, collega ei datus est M. Bibulus, cui lex
agraria a Caesare lata non placebat. 2. Itaque Bibulus in forum venit ad legi obsistendum. 3. Tum
magna fuit seditio: in caput Bibuli cophinus stercoris plenus coniectus est. 4. Tandem Bibulus, a
Caesaris clientibus e foro expulsus, domi manere per reliquum anni tempus coactus est. 5. Ita
quidam homines faceti iure dicere potuerunt: “Ea quae eo anno gesta sunt, non consulibus
Caesare et Bibulo, sed Iulio et Caesare acta sunt.”
75. La conquista de las Galias (58-51 a. C.): 1. Iulius Caesar, post consulatum, in Gallia
provincia proconsul fuit. 2. Multa autem gessit novem annis quibus in imperio fuit: Galliam totam
occupavit; Germanos primus Romanorum oppugnavit et magnis affecit cladibus; Britannos quoque
vicit. 3. Quo in bello multa a Caesare egregia facta narrantur. 4. Cum exercitus salutem fuga
peteret, Caesar e manu militis fugientis scutum eripuit et in primam aciem volans pugnam restituit.
5. In alio proelio, aquiliferum tergum vertentem ad pugnam reduxit, hostesque dextra manu
ostendens: “Quo tu abis? Hic sunt milites quibuscum pugnamus.”
76. La guerra civil (50-45 a. C.): 1. Caesar, qui in Gallia bellum conficiebat, constituit alterum
consulatum petere, quanquam Roma aberat. 2. Quod ei a senatu, Pompeio auctore, est negatum.
3. Ea re commotus, in Italiam cum exercitu rediit, Romaque occupata, Brundisium contendit, quo
Pompeius consulesque fugerant. 4. Deinde, Caesar Thessaliam petiit, ubi Pompeianos apud
Pharsalum vicit. 5. Pompeium ipsum, in Aegyptum fugientem, rex Ptolemaeus occidi iussit.