3.Kitab i Mukaddes Ve Kur an Daki Kissalarin Karsilastirilmasi Narrations at the Holly Bible and the...

8/7/2019 3.Kitab i Mukaddes Ve Kur an Daki Kissalarin Karsilastirilmasi Narrations at the Holly Bible and the Quran in Comp a

1/123

T.C.KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSTEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI

B. YAAR SEYHAN

YKSEK LSANS TEZ

KAHRAMANMARA

EYLL-2006

KTAB-I MUKADDES VE KURANDAK KISSALARIN

KARILATIRILMASI


2/123

T.C.

KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSTEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI

Danman

Do.Dr. Zekeriya PAK

B. Yaar SEYHAN

YKSEK LSANS TEZ

KAHRAMANMARA

EYLL-2006


KARILATIRILMASI


3/123

KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI

B. Yaar SEYHAN

YKSEK LSANS TEZ

Kod No:

Bu tez 15/09/ 2006 Tarihinde Aadaki Jri yeleri Tarafndan Oy Birliiile Kabul Edilmitir.

mza:................................ mza:................................. mza:.....................................

Do.Dr. Zekeriya PAK Prof.Dr. Kemal ATK Yard.Do.Dr.Hamza KARAOLAN

DANIMAN YE YE

Yukardaki imzalarn ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.

Do.Dr. Haluk ALKAN

Enstit Mdr

Not: Bu tezde kullanlan zgn ve baka kaynaktan bildirilerin izelge, ekil ve fotoraflarnkaynak gsterilmeden kullanm, 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hkmlere tbidir.


KARILATIRILMASI


4/123

I

KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI

ZET

YKSEK LSANS TEZ

B. Yaar SEYHAN

DANIMAN: Do.Dr. Zekeriya PAK

Yl: 2006 Sayfa: 119

Jri: Do.Dr. Zekeriya PAKProf.Dr. Kemal ATKYard.Do.Dr. Hamza KARAOLAN

Kur'an kendinden nceki kitaplar tasdik ettiini sylemektedir. Bylece Kur'anile Kitab- Mukaddes arasnda bir takm benzerlikler mutlaka olmaldr. Bubenzerliklerden biri de kssalar konusundadr. Ancak bu konu hakknda iki kitaparasnda ayrlklarn da olmas muhtemeldir. nk Kur'an ehl-i kitab baz konulardaeletirir.

Bu tezimizde Kur'an'n tasdik etme sznden ne anlalmasnn gerektiini elealdk. Buna gre Kur'an bu kutsal kitaplar ayn kaynaktan gelmek ve genelde aynkonular ele almak ile tasdik eder. Ancak Kur'an, Kitab- Mukaddes'te yer alan baz

konular da kendi iinde tasrih eder. Bu vazifesi ile Kur'an bir hakem grmndedir.Ayrca Kur'an'da yer alan kssalarn tarihi bir olay olmasnda en byk kant Kitab-Mukaddes'tir. nk Kitab- Mukaddes kssalardan bahsederken bir tarih kitabgrnmndedir. Kur'an iin bu zellikten bahsedemeyiz.

Kur'an ile dier kutsal kitaplar arasnda yer alan en nemli farklardan biri deKur'an'n bu kssalar anlatrken kulland uslptur. Bu uslb Kur'an'n semavi kitapolduunu ortaya karmaktadr.

Anahtar Kelimeler: Kur'an, Tevrat, ncil, Kssa, Mitoloji, Tasdik.


KARILATIRILMASI


5/123

II

UNIVERSTY OF KAHRAMANMARAS SUTCU IMAMINSTITUTE OF SOCIAL SCIENCE

DEPARTMENT OF ESSENTIAL ISLAMIC SCIENCES

ABSTRACT

MA Thesis

B. Yaar SEYHAN

Supervisor: Assoc.Prof.Dr. Zekeriya PAK

Year: 2006 Pages: 119

Jury: Assoc.Prof.Dr. Zekeriya PAKProf.Dr. Kemal ATKAsist.Prof.Dr. Hamza KARAOLAN

Kor'an, says that it confirmed books of before itself. Exactly like this, it ought tobe a group of similarities between Koran and The Bible. At the same time to bedifference between two books is probable. Because Koran has ciriticized the people ofthe book at the same subjects.

In our this thesis, We considered, to what needed mean from the Kor'an'sconfirming word.

Just, Koran corrects in its opinion the matters to be located in the Bible. Koranis in apperence an arbitration with this its resposibility. With particular attention, themost evidence to be historical phenomenon of Narrition which located in Koran is the

Bible. Because when the Bible talk about narrations, it is at apperance a historical book.We can't talk about this property for Koran.

One of the most important difference which located between Koran and otherthe holy books is the manner which Koran has used when it explains thees narrations.This manner exposes that Koran is celestical book.

Key Words: Qur`an, Torah, Bible, Mythology,Narration, Confirmation.

NARRATIONS AT THE HOLLY BIBLE AND THE QURAN IN

COMPARATION


6/123

III

NSZ

Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyet Dnya Tarihinde birok siyasi ve sosyalolaylarn geri plannda rol alm byk semavi din olarak adlandrlr. Bu byk

semavi dinlerin de dayana, esas ve temeli kutsal kitaplardr. Bu kutsal kitaplar herdinin kendi mensuplar tarafndan Allah katndan gelen, deimemi ve deimeyecekolan ilahi yaztlar olarak bilinir ve buna iman edilir.

Bilindii zere Tevrat Hz. Musaya, ncil Hz. saya, Kuran- Kerim de Hz.Muhammede indirilmitir. Bu kitaba bakldnda hepsinin Allah katndangnderildii kendi ifadelerinden anlalmaktadr.. Son olarak gnderilen Kuran kendiifadeleri ile nceki kitaplar tasdik ettiini belirtir. lahi vahye uygun dmeyenhususlar da ortaya koymutur. ncil de kendinden nceki ilahi kitap olan Tevrat tasdiketmi, yeri gelmi baz hususlar da nesh etmitir.

Aratrmamz Kuran ve dier kutsal kitaplar ksa bir karlatrmaya tabitutmaktr. Bu karlatrmay sadece Kssalar asndan ele alacaz. Bu konu dahi

kapsam asndan bir yksek lisans tezini at iin Kssalar konusunu sadece yaratl,ilk insan ve peygamberlerin hayatlar asndan ele alm durumundayz. Bupeygamberlerin hayatlarn nce Tevratta eer Tevratta gemiyorsa ncillerde araypdaha sonra da Kuranda aratrdk. Bu aratrma sonunda her peygamberin Kurandave dier kutsal kitaplarda nasl ele alndna dair bir karlatrmaya tabi tuttuk. Bukarlatrmalarda hem ittifak edilen hususlar hem de ayrlan mevzular madde maddeele alnmtr. Kitab- Mukaddes metinlerinden yararlanrken Trke tercmelerindenistifade ettik.

almamzda Tevrat ve ncilden dipnot verirken Kitap adndan sonra ilk rakambab saysn, ikinci rakam ise ayet numarasn verdik. Kuran ayetlerindeki dipnotlardada sure adndan sonraki ilk rakam sure srasn, ikinci rakam ise ayet numarasn

belirtmek iindir.Tezimiz her ne kadar Kuran ile Kitab- Mukaddesin mukayesesi olsa da

konunun daha iyi ortaya konulmas iin, Kuran d slami kaynaklardan da istifadedebulunduk. Aratrmamz esnasnda ayetleri meal olarak verdik. Zaman zamankanaatlerimizi de kullanmakla birlikte bu konuda kaynakada belirtilen meallerdenyararlandk. Byle bir alma ile konuya ilgi duyanlara ve bu sahada bundan sonraaratrma yapacak onlara da daha terli toplu bilgiler sunmak sureti ile katk salamayhedefledik. Hi phesiz eksiklerimiz ve kusurlarmz vardr. Bu eksik ve kusurlarmzyaplacak bilimsel eletiri ve neriler ile en aza indirmenin gayreti iinde olacaz.

Bu almay yaparken konunun tespitinde, kaynaklarn temininde ve aratrmaaamasnda ok samimi destek ve teviklerini grdm, eletiri, tavsiye ve

ynlendirmelerinden yararlandm hocam Do.Dr. Zekeriya PAKa, almamesnasnda eletiri ve nerileri ile fikirlerimin olgunlamasnda katkda bulunan, samimidesteklerini grdm, Prof.Dr. M. Kemal ATKe, ktphanesinden veDinler Tarihialanndaki birikimlerinden yararlandm Yrd.Do.Dr. Hamza KARAOLANa ve dersaamasnda kendilerinden ders aldm tm hocalarma teekkr ederim.

Kahramanmara- Eyll 2006 B. Yaar SEYHAN


7/123

IV

NDEKLER

ZET.......................................................................................................................... IABSTRACT...............................................................................................................IINSZ.....................................................................................................................III

NDEKLER ........................................................................................................ IVKISALTMALAR .................................................................................................... VII1. GR ................................................................................................................. 1

1.1. Konunun nemi......................................................................................... 11.2. Kullanlan Metod........................................................................................ 3

2. NCEK ALIMALAR................................................................................... 53. KAVRAMSAL EREVE................................................................................. 6

3.1. Kssa Kavram............................................................................................ 63.1.1. Kssa Kelimesinin Lgat Anlam ......................................................... 63.1.2. Kssa Kelimesinin Istlah Anlam......................................................... 6

4. BYK DN ve KUTSAL KTAPLARI.....................................................104.1. Yahudilik ..................................................................................................10

4.1.1. Yahudi, srail, brani Kelimelerinin Anlam........................................104.1.2. Yahudi Dininin Kutsal Kitab .................... ........................................11

4.2. Hristiyanlk ..............................................................................................144.2.1. Hristiyanln Douu ve Geliimi.....................................................144.2.2. Kutsal Kitab ......................................................................................15

4.3. slam Dini .................................................................................................164.3.1. slam Dini Douu Ve Geliimi..........................................................164.3.2. Kutsal Kitab ......................................................................................18

5. KTABI MUKADDES LE KURAN KISSALARININ KARILATIRILMASI195.1. Yaratl Kssas ........................................................................................19

5.1.1. Tevratta Yaratl...............................................................................195.1.2. Kuranda Yaratl .............................................................................19

5.1.3. Karlatrma ......................................................................................205.2. lk nsan Kssas ........................................................................................21

5.2.1. Tevrata gre ilk insan kssas:............................................................215.2.2. Kurana gre lk nsan Kssas:..........................................................225.2.3. Karlatrma ......................................................................................24

5.3. Peygamber Kssalar................... ...............................................................265.3.1. dris Peygamber..................................................................................26

5.3.1.1. Tevrata Gre................................................................................265.3.1.2. Kurana Gre......... .....................................................................265.3.1.3. Karlatrma ...............................................................................27

5.3.2. Nuh ve Tufan Olay ............................................................................275.3.2.1. Tevrata Gre................................................................................275.3.2.2. Kurana Gre......... .....................................................................285.3.2.3. Karlatrma ...............................................................................29

5.3.3. brahim Peygamber.............................................................................295.3.3.1. Tevrata Gre ..............................................................................295.3.3.2. Kurana Gre......... .....................................................................315.3.3.3. Karlatrma ...............................................................................33

5.3.4. Lut Peygamber ...................................................................................345.3.4.1. Tevrata Gre ..............................................................................34


8/123

V

5.3.4.2. Kurana Gre......... .....................................................................345.3.4.3. Karlatrma ...............................................................................35

5.3.5. smail .................................................................................................365.3.5.1. Tevrata Gre ..............................................................................365.3.5.2. Kurana Gre......... .....................................................................37

5.3.5.3. Karlatrma ...............................................................................385.3.6. shak Peygamber ................................................................................395.3.6.1. Tevrata Gre................................................................................395.3.6.2. Kurana Gre......... .....................................................................415.3.6.3. Karlatrma ...............................................................................41

5.3.7. Yakup Peygamber ..............................................................................425.3.7.1. Tevrata Gre ..............................................................................425.3.7.2. Kurana Gre......... .....................................................................445.3.7.3. Karlatrma ...............................................................................44

5.3.8. Yusuf Peygamber ...............................................................................455.3.8.1. Tevrata Gre ..............................................................................455.3.8.2. Kurana Gre......... .....................................................................47

5.3.8.3. Karlatrma ...............................................................................505.3.9. uayb Peygamber ...............................................................................51

5.3.9.1. Tevrata Gre ..............................................................................515.3.9.2. Kurana Gre......... .....................................................................525.3.9.3. Karlatrma ...............................................................................52

5.3.10. Eyyb Peygamber...............................................................................525.3.10.1. Tevrata Gre ..............................................................................525.3.10.2. Kurana Gre..............................................................................535.3.10.3. Karlatrma ...............................................................................54

5.3.11. Musa Peygamber ................................................................................555.3.11.1. Tevrata Gre ..............................................................................555.3.11.2. Kurana Gre..............................................................................585.3.11.3. Karlatrma ...............................................................................65

5.3.12. Harun Peygamber ...............................................................................675.3.12.1. Tevrata Gre ..............................................................................675.3.12.2. Kurana gre ..............................................................................695.3.12.3. Karlatrma ...............................................................................70

5.3.13. Yunus Peygamber...............................................................................705.3.13.1. Tevrata Gre ..............................................................................705.3.13.2. Kurana Gre..............................................................................715.3.13.3. Karlatrma ...............................................................................72

5.3.14. Davut Peygamber ...............................................................................725.3.14.1. Tevrata Gre ..............................................................................725.3.14.2. Kurana Gre..............................................................................745.3.14.3. Karlatrma ...............................................................................76

5.3.15. Sleyman Peygamber .........................................................................775.3.15.1. Tevrata Gre ..............................................................................775.3.15.2. Kurana Gre..............................................................................785.3.15.3. Karlatrma ...............................................................................80

5.3.16. lyas Peygamber .................................................................................815.3.16.1. Tevrata gre ...............................................................................815.3.16.2. Kurana Gre..............................................................................81


9/123

VI

5.3.16.3. Karlatrma ...............................................................................835.3.17. Elyesa Peygamber .............................................................................83

5.3.17.1. Tevrata Gre ..............................................................................835.3.17.2. Kurana Gre..............................................................................845.3.17.3. Karlatrma ...............................................................................84

5.3.18. sa Peygamber ....................................................................................855.3.18.1. ncillere Gre .............................................................................855.3.18.1.1. sann Doumu: ...................................................................885.3.18.1.2. sann Snanmas Ve Greve Hazrlanmas...........................895.3.18.1.3. sann Konumalar Ve Gsterdii Mucizeler.......................895.3.18.1.4. sann lmnden nceki Son Safhalar..............................905.3.18.1.5. sann Dirilii ve Dier Olaylar:..........................................91

5.3.18.2. Kurana Gre..............................................................................925.3.18.3. Karlatrma ...............................................................................94

5.3.19. Zekeriya Peygamber...........................................................................955.3.19.1. ncile Gre.................................................................................955.3.19.2. Kurana Gre..............................................................................96

5.3.19.3. Karlatrma ...............................................................................965.3.20. Yahya Peygamber...............................................................................97

5.3.20.1. ncillerde ....................................................................................975.3.20.2. Kurana Gre..............................................................................985.3.20.3. Karlatrma ...............................................................................98

5.3.21. Zlkifl Peygamber..............................................................................995.3.21.1. Tevrata Gre ..............................................................................995.3.21.2. Kurana Gre..............................................................................995.3.21.3. Karlatrma .............................................................................100

5.4. Dier Kssalar .........................................................................................1005.4.1. lk Karde Kavgas ...........................................................................100

5.4.1.1. Tevratta lk Karde Kavgas: ....................................................1005.4.1.2. Kuranda lk Karde Kavgas:...................................................1015.4.1.3. Karlatrma .............................................................................101

5.4.2. Hud Peygamber ................................................................................1025.4.3. Salih Peygamber...............................................................................1025.4.4. Karun ...............................................................................................103

5.4.4.1. Tevrata Gre ............................................................................1035.4.4.2. Kurana Gre......... ...................................................................1045.4.4.3. Karlatrma .............................................................................104

5.4.5. Haman..............................................................................................1045.4.5.1. Tevrata Gre ............................................................................1045.4.5.2. Kurana Gre......... ...................................................................1045.4.5.3. Karlatrma .............................................................................105

5.4.6. Salih Bilge Kul - Hzr (a.s) ..............................................................1056. SONU ...........................................................................................................107

KAYNAKA..........................................................................................................110ZGEM ............................................................................................................113


10/123

VII

KISALTMALAR

a.g. e. : Ad Geen Esera.s. : Aleyhisselamb. : Babbkz. : baknzc. : Ciltev. : evirenDA : Diyanet slam AnsiklobedisiHz. : HazretiKr. : Karlatrnzmd. : Maddesi. : lmTer. : TercmeTDV. : Trkiye Diyanet VakfTrs. : Tarihsiz

s. : SayfaS. : Says.a.s. : Sallahu Aleyhi Vesellemss. : Sayfa saysYay. : Yaynlar


11/123

GR B.Yaar SEYHAN

1

1. GR1.1. Konunun nemi

Kurana gre Allah insan en gzel biimde yaratmtr (et-Tin 95/4). Buekilde yaratlan insanolu, dnya ve ahirette ebedi mutlulua kavumas ve doruyoldan amamas iin eliler ile uyarlmtr (er-Rad 13/7). Bu elilerin hepsinin ortakgrevi Kurana gre insanlara Allah bir olarak tantp onlarn baka ilahlaraynelmemelerini salk vermek, hem ahiretlerti iin hem de dnyalar iin kt ahlaktanuzak durup hayrl ilerle hayatlarn srdrmelerini salamaktr. Bundan dolayKurana gre btn peygamberlerin getirdii dinlerin ortak ad slam veya Tevhid diniolmak durumundadr (Kr. en-Nisa 4/163; el-Bakara 2/131-133).

Yukarda bahsettiimiz mevzulara dair en bariz ve somut birer delil olarakgsterebileceimiz ayetler unlardr:

Allaha, bize indirilene, brahime, smaile, shaka, Yakuba ve torunlarna

indirilene, Musaya ve saya verilene ve dier peygamberlere Rableri tarafndanverilene inandk, onlar arasnda bir ayrm yapmayz, biz de Allaha teslim olanlarzdeyin(el-Bakara 2/136). Allah, size dinde glk yklemedi. Babanz brahimindinine sizi iletti. O daha nce de size mslmanlar adn vermiti, bunda da yinemslmanlar dedi...( el-Hacc 22/78). Bu ayetler ile anlyoruz ki Hz. Muhammedingetirdii din yeni deil, atas brahimin getirdii dindi.

Kurann bu ayetlerinden zorunlu olarak anlyoruz ki slam ve onun getirdikleriyeni bir gr, dnce ve fikir olmayp nceki peygamberlerin getirdiklerinin birdevam mahiyetindedir. Ayn zaman da Kuran nceki Kutsal Kitaplarn da bir devammahiyetinde olup onlarla ayn grleri paylar sonucuna da ulaabiliriz. Kuran bunuayetleri ile de ortaya koymaktadr. Kuran- Kerim kendi ifadeleri ile nceki Kitaplartasdik eder demektedir ( Al-i mran 3/ 3).

...nceki kitaplar tasdik eder ayetinin orijinal metinde geen tabirMusaddikan Li ma beyne yedeyhi eklindedir. Bu sz tefsircilerin genel kanaatinegre nceki kutsal kitaplar tasdik eder olarak ele almaktayz. Her ne kadarMusaddikan li ma beyne yedeyhi cmlesinin motamot tercmesi iki elinin arasndabulunan tasdik ederek yani indii zamanda bulunan Kutsal Kitaplar tasdik ederekolmas lazmsa da bu tabiri bir ok mfessir kendinden nce gelen asl ve orijinalliibozulmam olan kutsal kitaplar Kuran indii dnemde tasdik eder eklindeyorumlamlardr ( er-Rz, tsz: VI, 129-130; bn-i Kesir, tsz: I. 262; Kutup, trs: II. 218-219; es-Sabuni, trs: I. 345; antay, 1996: I. 114 ; es-Saidi, 2001: 109; ).

Kurann nceki Semavi Kitaplar tasdik etmesine dair Eb Mslim yledemektedir: Bundan murad udur: Allahu Tel btn peygamberleri, ztn birtanmaya, Ona imn etmeye, Onu kendisine yakmayan eylerden tenzih etmeye;adalet, ihsan ve her zaman yegne kar ve faydal yol olan din hkmlerle emretmeyedavet etmek iin gndermitir. Binenaleyh Kurn- Kerim, btn bu hususlarda okitaplar (tahrif edilmemiekliyle) tasdik etmektedir (er-Rz, tsz: VI, 129-130).

Bu ekilde yorumlamalarnn sebebi Kurann indii dnemde bu KutsalKitaplarn aslnn korunmad, bozulduu kanaatinin slam dnyasnda yer etmiolmasndandr. Bu kanaat halen gnmzde de srmektedir. Aratrmamzda Kuranngnmzde yer alan Tevrat ve ncili ne kadar tasdik ettii ve ne kadar da onlarla ayr


12/123

GR B.Yaar SEYHAN

2

dndn ele alacaz.

Kuran indii dnemdeki Kutsal Kitaplar tasdik ettiini sylemi olsa da buKutsal Kitaplarn muhataplarnn ihtilaf iinde olduklar hususlar da izah etmitir.Neml Sresi 27/76. ayeti grmz destekler mahiyette yle der: Bu Kuran,srailoullarna ihtilaf ierisinde olduklar birok (konuyu) anlatr. Kuran, KutsalKitaplarda ilahi vahye uygun dmeyen bir husus varsa bu hususlar tasrih etmitir.nk srailoullar olsun Hristiyanlar olsun bunlar kendi dncelerinin doruluunuispat iin bir Kutsal Kitaba dayanmak durumundadrlar.

Hristiyanlar hem ncilin hem de Tevratn Allah katndan gelmi ekli iledeimemi olduunu kabul ederler ( Wickwire, 1999: 22). Kutsal yazlara gre Kitab-Mukaddesin yazar Ruhul Kudstr. Hristiyanlktaki Kitab- Mukaddese bakslamiyetteki Kuran- Kerime baktan belirgin bir ekilde farkldr. Hristiyanlkagre Kitab- Mukaddes tanrnn esinlenmesi ile dikte ettirilmi veya cennetten indirilmidemek deildir. Tanrnn esiniyle Kitab- Mukaddes deiik kiilerce yazlm tamgvenilir bir eser ve ruhsal bir rehberdir (Wickwire, 1999: 23).

Daniel Wickwire, yazd eserde Kurann nceki Kutsal Kitaplar tasdikettiinden yola karak gnmz mslmanlarn byk bir yanllk iinde olduunuifade eder. nk Kuran nceki semavi kitaplar tasdik ediyorsa bu eserlerin asla vekatiyyen bozulmam ve orjinalliinin kaybolmam olmas lazm gelir grndedir(Bkz.Wickwire, 1999: 94-95).

Ancak yazarn gzden kard bir nokta bulunmaktadr: Kuran ncekikitaplar tasdik eder. Ayn zaman da hem Yahudilerin hem de Hristiyanlarn ihtilafiinde olduklar konular da tasrih etmektedir. Sadece Yahudilerin deil Hristiyanlarnyanl itikatlerini ortaya koymutur. rnein Kuran okuyan bir kii asla teslis inancnKurann tasdik ettiini bulamaz ( et-Tevbe 9/30). O halde nasl olur da Kuran ncekikitaplar her eyi ile tasdik eder diyebiliriz?

yle bir soru da sorulabilir: Kuran- Kerim Yahudi ve Hristiyanlar yanlitikat ve bilgilerinden dolay eletiriyor ama onlarn Kutsal Kitaplarn eletirmiyoraksine tasdik ediyor olamaz m? Bu soruya vereceimiz cevap udur: Daha nceden debeyan ettiimiz zere semavi din mensuplar kendi dnce ve anlaylarnndoruluunu ispat iin Kutsal Kitaplarna macaat etmilerdir. Mesela HristiyanlarnTeslis inancnn ellerinde bulunan mevcut ncillerde yer almadn kim syleyebilir?Ayn ekilde Yahudilerin tanrs Yehovann sadece srailoullarnn tanrs olduunuAhd-i Atikte yer almadn kim syleyebilir. Eer biz bu grlerin doru olduunukabul edersek Kurann ayetleri ile ters deriz. O halde ya Kuran yalan sylyordurya da dier din mensuplarnn Kutsal Kitaplar yalan sylyordur.

Kurann nceki Kitaplar tasdik eder mealindeki ayetleri olsa olsa aynkaynaktan gelmekle tasdik eder eklinde anlamak zorundayz. Yani Kuran ve dier

Semavi Kitaplar ayn kaynaktan km olduu iin Kuran dier kitaplar tasdik ederdemekteyiz. Kurann nceki kitaplar tasdik etmesi hususunda F.Razi de eserindeunu dile getiriyor: Allahu Tel bununla Kurnn shhatine iaret etmek istemitir.nk, Kurn eer Allahdan bakas tarafndan olmu olsayd, dier kitaplaramuvafk olmazd. Zira Hz. Peygamber, hibir limle bir araya gelip grmemi, hikimseye talebelik yapmam ve hi kimseden birey okumam bir mm idi.(Kurnn uydurulmu olduunu syleyenlere gre) onu uydurann vasf byle olunca,onun yalan ve tahriften uzak ve salim olmas imknsz olur. Peygamber ise byleolmaynca, Onun bu kssalar ancak Allahn vahyi ile renip haberdar olduu ortaya


13/123

GR B.Yaar SEYHAN

3

kar(er-Rz, tsz, VI/129-130).

Bu grlerimizi teyit etmek iin mam Maturidinin din-eriat ilikisine bir gzatmamz gerekir. mam Maturidi Te'vilt'l-Kur'an adl eserinde din ile eriat nehirdeakan bir su rnei ile aklar. Buna gre nasl ki semadan asl ve z itibari ile bir veayn tatl suindii halde, yeryznn, yani topran farkl ve renk ve bileimine sahipolmasndan ve farkl konumda bulunmasndan dolay, su yere indikten sonra renk ve tatbakmndan deiip kimi yerlerde sel, kimi yerde bulank olarak akyorsa; tpk dinde dedurum byledir. Yani insanda ftraten bulunan ve ayrca vahiy yolu ile de bildirilipdesteklenen bir baka deyile, Allahtan gelen din bir tane olup insanlarn farkl mezhepve eriatlere sahip olmas, onlarn toplumsal ve kltrel farkllklarndankaynaklanmaktadr ( zcan,1999: 24).

Yukardaki aklamaya gre Din gkten inen sudur, eriat ise nehrin yatandabulunan topraktr. Allahn dini hibir zaman deimemitir. O din de slamdr. Ancakher peygamber bir ncekinden farkl bir ibadet ve kurallar getirmi olabilir. Hz. sa dakendinden nceki dini tasdik etmi ayn zaman da baz haramlar helal klmtr ( Al-imran 3/50). Bunun gibi Kuran da kendinden nce gelen kitaplar bu adan tasdik

etmitir. Dier Semavi Din mensuplarnn kendi gr ve dncelerinin beyan veaklamas durumunda olan mevcut Kutsal Kitaplar tasdik eder demek bilimselliktenuzak bir iddiadr.

Maturudinin eserindeki aklamalar bir btn olarak deerlendirilirse, u arpcnoktay grmek pekala mmkndr: Tahrif olmam olsalard, dier semavi kitaplar,itikadi alanda, herkes iin olduu gibi, bizim iin de bir delil olurdu ve bizi de balard(zcan, 1999: 33).

Tezimizde de ortaya koymay istediimiz Kurann kssalar ile dier SemaviKitaplarn anlatmnda yer alan kssalar arasnda Allahn dini asndan ciddi farklarolup olmaddr. Acaba bu farklar btn peygamberlerin getirdii din olan slamnruhuna ne kadar uygun ve ne kadar uygun deildir. Bu farklar ve uygunluklar ortaya

koyulduunda rahatlkla grebiliriz ki, Kuran Allah katnda yer alan din adna ncekikitaplar tasdik ediyor, yine bu din adna onlarn fikirleri ile ayrlyor ve hatta o kitaplarve mntesiplerini tasrih ediyor.

1.2. Kullanlan MetodTezimizin gayesinin Kurann dier Kutsal Kitaplar ile Kssalar konusunu nasl

ele aldn sistematik olarak ortaya koymak olduunu belirtmitik. Bunun iin nceKssa tabirini ele alp ne olduunu ve ne olmadn Kavramsal erevede aklamayaaltk.

Tezimizde Kuran ile Kitab- Mukaddesin Kssalarn blmde inceledik. Bublmlerden birincisi Yaratl ve ilk insan Kssasdr. kincisi Peygamberler

Kssasdr. ncs de Tevrat ve ncillerde yer almayp sadece Kurann bahsettiiPeygamberlerin Kssalardr. Bu konular ele alrken bu Kssalar ilk nce Tevrattaveya ncilde ele almak art ile Tevrat ve ncil bu Kssalar nasl ele alm ve anlatmolduunu zet bir ekilde kaleme aldk. Daha sonra bu kssalarn Kuranda nasl yerald ele aldk. Bu arada Kuran ile dier Kutsal Kitaplarn ayn konuyu ele alrkenfarkl dnd veya ayn dnd noktalar belirttik. En sonunda Kuran veKitab- Mukaddesin farkllklarn ve ittifaklarn ksaca maddeler halinde ortayakoyduk. Baz konular sadece Kuranda yer ald iin bu konular sadece dz anlatmlaksaca anlattk. Tevratta bu konularn yer almadn belirttik.


14/123

GR B.Yaar SEYHAN

4

Konular ilenirken klasik ve modern slami Kaynaklardan da yer yer istifadeyealtk. nk Kuran baz Peygamberlerin hayatn ok ksa almtr. Opeygamberlerin hayatn aklamaya alrken Kuran d slami kaynaklara dabavurmamz gerekmektedir. Bu karlatrmada da, bilimsel ve objektif kriterlererevesinde, benzer ve farkl ynler belirlenmeye allmtr. Sonu blmnde ise,

bulgular genel hatlaryla ortaya konmustur. Bir Yksek Lisans almas olmasndantr ancak konumuzu sadece Yaratl ve Peygamberlerin hayatlar asndandeerlendirdik.


15/123

NCEK ALIMALAR B.Yaar SEYHAN

5

2. NCEK ALIMALARmknlarmz lsnde yaptmz aratrmalarda, kaynaklar blmnde de

grld zere, pek ok eserden yararlandk. Ancak arastrma esnasnda, Kssalar ile

ilgili konulu alsmalar pek ok olmakla birlikte, karlatrmal alma rneklerininok snrl olduunu grdk. Kuranda Peygamberlerin hayatlar konusunda teker tekerveya Kitab- Mukddes ile birlikte Kuran ile yaplm karlatrmal olarak bir konuzerindeki aratrma rnei olarak ok sayda bulunmasna ramen bu balamdakarlatrmal olarak yaplan alma rneklerine pek rastlayamadk.

Konuyla ilgili olarak tespit ettiimiz ve yararlandmz baz almalarunlardr:

Yaar Kurt, Kuran ile Tevratn Kssalar Ynnden Mukayesesi: Eser Kuranve Tevratta yer alan kssalar karlatrmaya tutmutur. Ancak eser Kitab-

Mukaddesin btnne byle bir yaklam ierisinde bulunmamaktadr.

Maurice Bucaille, Mspet lim Ynnden Tevrat, nciller ve Kuran: EserTevrat, ncil ve Kuran- Kerimi gnmz fen ve teknik bilgileri ndakarlatrmaktadr.

mer Rza Dorul, Tanr Buyruu: Eser din hakknda malumatlar vererekbaz konularda tasnife tabi tutmutur.

dris engl, Kuran Kssalar zerine: Eser sadece Kssalar konusunu ele alpKuranda kssa kavramn anlatr.

Necati Kara, Kurana gre Hz. Musa, Firavun ve Yahudiler: Eser KurandaHz. Musa ve kavmini ele alr. Ancak Yahudi geleneklerinden de bahseder.

Ahmet Halefullah, el Fennul Kasasi, Kuranda Anlatm Sanat: Kssa

kavramna modern bir edebiyat anlay ile yaklalmaktadr.


16/123

KAVRAMSAL EREVE B.Yaar SEYHAN

6

3. KAVRAMSAL EREVE3.1. Kssa Kavram

Kendinden nceki kitaplar tasdik eden, inanan millete her eyi izah eden, doruyolu gsteren bir rahmet ve rehber olan Kuran- Kerimin vermek istedii ilahi mesaj

anlatrken gemi milletlere ait olaylardan bahsettii grlr. Kuran- kerim kendisininbu metoduna bizzat kendisi, Arapa da KSS kknden tretilmi olan Kasastabirini kullanmtr ( Mutal, 1995: 707).

Kuran niin bu kelimeyi gemie ait olaylar iin kullanyor? Bu soruya cevapbulmamz iin evvela bu kelimenin lgat anlamna gz atmamz lazmdr. Lugatanlamna baktmzda bu kelimeyle ok ince manalar gzetildiini anlarz.

3.1.1. Kssa Kelimesinin Lgat AnlamKssa Kelimesinin lgat manasna bakldnda drt temel anlam ihtiva ettii

grlr:

Birinci mana; bir kimsenin izini srp gitmektir( er-Rap, trs: 404; bn-i

Manzur, 1994: III. 102). Bu Kuranda Kehf suresi 64 ve Kasas 11. ayetlerde akagrlr. Kehf sresinde, hemen geldikleri yoldan izleri takip ederek geri dndler 64.ayetiyle Kasas sresindeki annesi kz kardeine onu izle dedi 11. ayetiyle karmzakmaktadr.

kinci mana ; bir adama bir haberi veya sz beyan edip bildirmektir( er-Raptrs: III, 102). Bu anlam da Kuranda on yedi kez gemektedir. Mesela; bunlardan bizsana kssalarn en gzelini anlatoyoruz (Yusuf 12 /3). Biz sana onlarn haberlerini hakile (gerek olarak) anlatyoruz (el-Kehf 18 /13). Sen onlara bu kssay anlat, belkizerinde dnrler (el-Araf 7/ 176) gibi ayetler bunlardan bir kan ifade eder.

nc mana; bir eyi makasla kesmek, krkmak anlamndadr (er-Rap trs:III, 102 ). Trkede kullanlan makas sz bu kkten tremektedir.

Drdnc mana; isim olarak kullanldnda gs, sadr, gs ba, gskemii gibi manalara gelir (engl, 1994: 45; Mutal, 1995: 708).

3.1.2. Kssa Kelimesinin Istlah AnlamKelime manas drt eit olan kssa tabiri, Kurani stlahtaki manas yledir:

Yalan ve hayalin karmas mmkn olmayacak tarzda tarihin derinliklerindekaybolmu, unutulmu veya az da olsa insanlar tarafndan hatrlanlan hadiselerin,muhataplara Kurann verecei ilahi mesaj gz nnde tutarak kendine has slubuylacanllkla beyan edilmesidir. Abdl Kerim el-Hatip de bizim yaptmz bu tarifebenzer u ifadeleri kullanr: Kuran kssalar; hayalden uzak, gemite vuku bulmayaneylarin de asla giremeyecei tarihi haberler ve olaylardr ki bunlar Kurann

deimeyen mutlak hakikatleri zere bina edilmi ve muhataplarna tevik, ynlendirmegibi unsurlarla baka kitaplarda bulunmayan bir tarzda ele alnmlardr (el-Hatip, 1964:49).

Kssa kelimesinin bu stlah anlamna baktmzda bir olayn Kssa olabilmasiiin belli bir tarihte gereklemesi lazmdr. Eer tarihi gereklii yoksa o olaya kssaolarak yaklaamayz. Baz edebiyat alan ile uraan alimler Kurann destan, mitolojive hikaye gibi olaylarn anlatlmasn kssalar asndan doru bulurlar. Bu grte olanalimlerden biri de Ahmet Halefullahtr.


17/123


7

Ahmet Halefullah yazd doktora tezi olan el-Fennul Kasasiyyu Fil KuranKuranda Kssa Sanat adl eserinde Kssalar e ayrmtr:

1) Tarihsel Kssalar: Bu kssalar, peygamberler gibi tarihsel kiilikleretrafnda cereyan etmektedir.

2) Temsili (Dramatik) Kssalar: Bu kssalar hakknda eski alimler,temsildeki olaylarn ancak, aklama ve yorumlama amac ile anlatld,bu olaylarn gerek olma zorunluluunun bulunmadn sylerler. Eskialimlerin de ifade ettii gibi bu temsillerde, varsaym ve kurgularlayetinilmektedir.

3) Mitolojik (Usturi) Kssalar: Bu kssalar bir mitoloji zerine binaedilmekte, burada genellikle bilimsel bir ama, varolusal bir olgununyorumlanmas veya akla smayan bir problemin zmnekavuturulmas hedeflenmektedir (Halefullah, 2002: 157) . MeselaSleyman Kssasnda geen Hdhd ve Karncann durumunuedebiyattaki Fabl hikayelerde grlen hayvanlarn rlne benzetilir.Halefullaha gre Hdhd ve Karnca gerek olmayp, temsili olarakhikaye trndeki herhangi bir ahsn oynad rol almaktadr(Halefullah, 2002: 298-302).

Ahmet Halefullah, Kuranda Esatir (Mitoloji) olmasnn Kuran iin asla birzarar vermiyeceini ifade etmitir (Halefullah, 2002: 216). Ayrca baz eskimfessirlerden de bu dorultuda aklamalar gelmitir der. rnek olarak da F.Raziyiverir. Onun Nahl 16/24. ayeti hakkndaki aklamasn dile getirir (Halefullah, 2002:217). Ancak bu aklamalarn biz Razinin Tefsirinin Orijinal metin ilekarlatrdmzda grdk ki F.Razi hi de bu dorultuda gr beyan etmemitir (Bkz. Er-Rzi, trs: XIV/198-200).

Ahmet Halefullahn bu grlerine bir noktaya kadar katlrz. Buna gre

Kuranda zikri geen her kssa, tarihte vukuu bulann ayns deildir. Buraya kadarAhmet Halefullah ile hem fikiriz. Ancak her kssa tarihte vuku bulann da gayrsdeildir. Bunun iin Kuran, Kssa tabiri iinde Esatiri (Mitolojiyi) kabul etmez.

Netice olarak diyebilirz ki, Kuran kssalarnn anlatm metotlar dikkatleincelenirse temel mucizeli temay grebiliriz:

Birincisi; Dini mesajn verilmesidir.

kincisi; Emsalsiz biredebi anlatm ve sanatn hakim olmasdr

ncs; kssalar uslubu ile asl gaye olan dini hakikatler muhatabaulatrlrken; tali derecede, fakat nemli, vahiy kaynandan baka bir yollarenilmesi mmkn olmayan tarihi bilgileri ihtiva etmesidir ( engl, 1994: 143).

Birinci maddede yer olan husus iin unu diyebiliriz: Kuran Kssalar bir tarihkitab gibi tarihi bir anlatm sergilemez. Kuran nceki olaylardan bahsederken bilemuhataplarnn dersler karmasn salamtr. Bu balamda Kuran nceki tarihtenbahsederken ayn zaman da kendi tarihinden de bahseder. nk Kurann indii birdnem vardr ve bu dnemdeki insanlara bir rehber konumundadr. Mesela Hud 11/ 27-29. ayete bakalm: Halkn ileri gelenleri (Mele) kendisine katlma artlar olarakNuhtan aa snf mensuplarn (erazil) evresinden uzaklatrmasn isterler. MekkeDneminin sonlarnda ayn ey Hz. Peygamberin de bana gelmi ve Ona da ayn artkoulmutu. Yine bakyoruz ki uayb halkna ticarette hileyi yasaklayan kii olarak


18/123


8

sunulur. Ayn ey elbette, Hz. Muhammedin toplumunda da var olan bir sorundu. Buve saysz dier rnekler bizi, Peygamberin siyeri/hayat ile Kurann yakn ilikisininvarlndan baka bir sonuca gtrebilir mi? ( Rahman, 2000: s.178).

Aratrmasn yapacamz bu tezimizde de, bu nc maddede yer alankonuyu dier kutsal kitaplar ile Kuran karlatrdmzda daha rahat greceiz.Greceiz ki, Kuran dier semevi kitaplarn bahsetmedii ve indii dnemde insanlarnrenmesine ihtimal dahi verilmeyen baz hususlardan bahsetmitir. imdi AhmetHalefullahn bahsettiimiz gr ile yola karsak, Kurann bu mevzularn naslaklayabiliriz?

Bunun iin Kssa kelimesi ile bu kelimenin benzerleri olan Hikaye, Nebe, Haberve Mesel Kelimelerini karlatrdmz zaman konuyu daha iyi anlayabileceiz.

Kssa kelimesinin hikaye kelimesinden fark: Kurandaki kssalara hikayedenilir mi? Bu sorunun cevabn vermek iin evvela hikaye kelimesinin lgat manasnabakmak gerekmektedir. Hikaye lgatte bir eyin mislini benzerini getirmek demektir.Arapada ister vuku bulsun ister bulmasn gemiteki her olaya hikaye denir ki buKuran kssalarnn mahiyet ve tabirini karlamaz (engl, 1994: 48).

Bize gre Kuranda anlatlan bir olaya kssa denilebilmesi iin o olayn tarihenvakilii sabit olup hayal ve yalandan uzak olacaktr. unu belirtelim ki, Kuran katiyenbir tarih kitab gibi olaylar kronolojik srayla bahsetmez ancak kendi slubuyla olaylarele alyor. Maalesef gnmzde Kuran kssalarna hikaye kelimesinin lugatmanasndan bakarak Kuran kssalarnn gayesi hak ve doruluk deil sadece ibret veders ieren edebi anlatmdr diyenler vardr. Bizim grmz de Kuran kssalar hakve doruluk riayet edilmek suretiyle ibret ve ders ieren anlatmlar olduudur.Tezimizi de bu dorultuda ortaya koyacaz. nk yaptmz aratrmalar bize busonucu vermitir.

Kssa ile Nebe Mesel- Haber kelimelerinin aralarndaki faklarunlardr:

Kasas tabirinin Kuran kssalarna en uygun bir isim oluu ve hikayekelimesinin, Kuran kssalarnn hakikat ve keyfiyetini yanstmada uygun bir kelimeolmadn izah etmitik. Kssa kelimesiyle birlikte Kuranda ayrca haber ve nebekelimeleri de ayn hedefte yani maziyi bahsetmede kullanlmtr. Buna gre Kuran,kssalar siyaknda nebe kelimelerini genellikle zaman ve mekan itibariyle tarihinderinliklerinde vuku bulmu ve tarih sayfalar arasnda gizlenmi kaybolmu olaylarhaber vermede kullanlmaktadr. te nebe kelimesinin asli yapsnda bulunan manalarasndan Kuran kssalarna baktmzda kssalarn yalandan uzak dinleyenleri veokuyanlar ilim veya zann- galip sahibi klan nemli haberler olduunu anlarz. Bunemli haberler tarihsel zellikleri unutulmu tekrardan insanlara vahiy yoluylabildirilmitir (engl, 1994: 52; Nebe kknn zikredilen anlamda kulland ayetleriin bkz. Al-i mran 3/44; el-Maide 5/27; el-Enam 6/34; el-Araf 7/101; et-Tevbe 9/70;

brahim 13/9; el-Kehf 18/13; Hud 11/49,100,120; Yusuf 10/2; Taha 20/99).

Kuran- Kerim haber veya ahbar kelimelerinden de bahseder. Haber veyaoulu ahbar u malara gelir: Yakn zamanda meydana gelen veya henz izleritamamen kaybolmayp, grnen olaylar anlatmak, ibret maksadyla hatrlatmak iinkullanlmaktadr. Buna en gzel rnekler fk hadisesi, Bedir, Uhud, Huneyn savalarvs. Bu haberlerin kssa saylp saylmayaca tartlr (engl, 1994: 54).

Kuranda mesel tabirinin getiini gryoruz. Mesel lgatte; bir eyin benzeri,


19/123


9

ayn ey, delil, hccet, bir nesnenin sfat, ibret ve l manalarna geldii gibi; hadis vedestan manalarn da tamaktadr. Kurani stlahta ve Tefsir Usul ilminde u manayagelmektedir: Hakikatte vuku bulmayan ancak tezkir, vaz, tevik, zecr, ibret, birhareketi tasvip, kastedilen manann akla yaknlatrlmas, manann hissedilir ekildetasviri gibi gayeler iin Kurann getirdii misallerdir. Ancak Kuran- Kerimde

mesel kelimesi kssalar siyaknda, kelimenin kk anlam dahilinde ibret, rnek ve dersanlamnda birok defa kullanlmtr (bkz. en-Nur:34, Yasin 39/13, ez-Zuhruf:43/56,57,59; et-Tahrim 66/10,11). Bu ayetler incelendiinde mesellerin kssalardantamamen farkl bir mana tad grlmektedir (engl, 1994: 55-56).

Konumuza k tutmas asndan tabloya benzer ekilde Kuranda geenPeygamberlerin ka defa getiini ve Tevrat veya ncilde yer alp almadngsterelim. (Kuranda ismi geen peygamberler , ka defa getii, Tevrat veyancilde

yer alp almad):

Adem; Kuranda 25 kere gemektedir

dris; Kuranda 2 kere gemektedir.

Nuh; Kuranda 43 kere gemektedir.Hud; Kuranda 43 kere gemektedir. Tevratta rastlamadk.

Salih; Kuranda 8 kere gemektedir. Tevratta rastlamadk

brahim; Kuranda 69 kere gemektedir.

Lut ; Kuranda 27 kere gemektedir.

smail; Kuranda 12 kere gemektedir.

shak; Kuranda 15 kere gemektedir

Yakup; Kuranda 16 kere gemektedir

Yusuf; Kuranda 27 kere gemektedirEyp; Kuranda 4 kere gemektedir

uayp; Kuranda 11 kere gemektedir. Tevratta rastlamadk

Musa; Kuranda 136 kere gemektedir.

Harun; Kuranda 20 kere gemektedir

Davut; Kuranda 16 kere gemektedir

Sleyman; Kuranda 17 kere gemektedir

Yunus; Kuranda 4 kere gemektedir

lyas; Kuranda 3 kere gemektedir

Elyesa; Kuranda 2 kere gemektedir

Zlkifl; Kuranda 2 kere gemektedir

Zekeriya; Kuranda 7 kere gemektedir. Tevratta bulunmaz. ncilerde yer alr.

Yahya; Kuranda 5 kere gemektedir. Tevratta bulunmaz. ncilerde yer alr.

sa; Kuranda 25 kere gemektedir.Tevratta bulunmaz. ncilerde yer alr.

Muhammet; Kuranda 4 kere gemektedir.


20/123

BYK DN VE KUTSAL KTAPLARI B.Yaar SEYHAN

101

4. BYK DN ve KUTSAL KTAPLARI4.1. Yahudilik

Yahudilik tek bir Tanr olduu dnlmesini reten ilahi dinin en eskisidirYahudilik ayn zamanda Tanrnn denetimi altnda yeryznde gerekletirilmesigereken ideal bir dzen dncesinin esas olan birimidir. (Yurtaydn, Da, 1978: 168)

Gemii bir ka bin yl geriye giden dinin nemli zellerinden biri, srail oullarile Tanr arasndaki ahde kutsal kitaplarnda yer vermesidir. Bundan tr bu dineayn zaman da bir ahit dini denilmitir. srail oullar bana gelen btn skntlarnkayna bu ahde uymamalarndandr. Bunu hem kendi kutsal kitaplardan hem deKuran- Kerimden anlamaktayz.( Tmer, Kk, 1997: 204)

Yahudilikte din ile rk i ie girmi, birini dierinden ayrmak zorlamtr.Kutsal kitaplarnda yer adl zere Yahudiler kendilerini dnya milletleri arasndanseilmi bir rk, kavim olarak grmektedirler. nk Tanr Yehova, Sinada bu kavme

Tevrat onlar iin gndermitir. Yahudilerin Kblesi'nin Beyt-l Makdis oluu da ayrnem tamaktadr. (brance bahtamikdes) ( Tmer, Kk, 1997:205)

Bu ksa bilgilerden sonra Yahudi, srail, brani, Kelimelerinin anlamna geelim.Zira bu kelimelerin anlam konumuz asndan nem arz etmektedir.

4.1.1. Yahudi, srail, brani Kelimelerinin Anlama)Yahudi Ad:

srail olu Hz. Yakubun en byk olunun ad Yuda veya Yahuda idi. Busebepten Hz. Yakubun on iki olunun soyuna Yahudi de denilir. Bylece hem benisrail hem de Yahudi de denmi oluyor. Bunlar pek tabi ayn kavmin insanlardr. KezaFilistinin gney blgesindeki Yuda- Yehuda Krall da, bu Yahudi adnn bir dier

ekilidir ( Tanyu, 1979: 23)El Yahudi kelimesinin tevbe manasna gelen el hevd den tremi olmasda

mmkndr. Nitekin Hz. Musa ile ilgili olan Biz phesiz (tevbe ederek) sana dndk(el-Araf 7/156) ayetinde bu mana kullanlmtr (eybe, 1985: 28). Hade, Yahudi,Hudeh ve Tehevvid : Gnahlardan tevbe etmek demektir. Kuran- .Kerimdeki innahudna ileyke- biz sana tevbe ettik- ayeti bu mana kullanlmtr.

Yine el Yahudiyye kelimesinin et Tevhid den alnm olmas mmkndr.Bu da sevin ve kaderden doan cokunluu yumuak bir sesle geri dndrmektir.Yahudi alimleri bir toplulua kar Tevrat okuduklar zaman onlar da genizlerinden birtakm sesleri kararak homurdanyorlard ( eybe, 1985: 28)

branilere, Huda ve Hadi gibi kelimeler de ad olarak verilmise de Yahuzadan

mphem olan Yahud kelimesi dier kelimelerden daha ok kullanlmaya balanmtr.Bundan dolay Hz. Yakubun btn nesline Yahuda ismi verilmitir. (Tabbara, 1978:19-20)

b) srail Ad:

srail szne ilk defa 19. slale Firavunlarndan II. Ramsesin olu Mineptah(M.. 1232-1224) tarafndan diktirilen ve srail Ant diye anlan kitabede


21/123


111

rastlanmaktadr. srail sz brani dilinde Abdullah, Emir veya Allah yolunda savaan,gece yryen manasna gelir. Bunun iin srail (Yisnael) ad verilmitir. Daha sonrabir kabile ad olmutur. Hz. Sleyman sonrasnda Kuzey Yahudi Devletinin de ad daolmutur (Sarkolu, 1995: 211).

Bu kelime tanryla ve insanlarla greip yenen anlamna Yakupa tanrtarafndan verilmi bir lakaptr. Bu husus Tevratta yer alr. Taberi, Hz. Yakuba geceiinde Allaha giden anlamnda srail denildiini de kaydetmektedir (Tmer, Kk,1997: 206).

c) brani ad

brani ad srailin mteradifidir. Etimoloji itibariyle bu kelime, vri (brani)veya oul olarak vriim den gelmektedir. bri ve hibri kelimesi umuniyetle geit,geen manasna gelen ever = eber den itikak ettirilmekte ve ibran sznn rmanbr kysnn adamlar manasna geldii kabul edilmektedir. Bu tabir nceleri, Frathakknda kullanlrd. Sonralar ena nehri hakknda kullanlmaya balamtr.R.Kittale gre, bu kelime br yandaki adamlar anlamnda daha geni bir manavererek ba ba dolaan kabileler anlamndadr (Tanyu, 1979: 32)

4.1.2. Yahudi Dininin Kutsal KitabYahudiliin kutsal kitab Eski Ahiddir. Ahid Tanr ile insanlk arasndaki

szlemedir. Eski ahid kitab- mukaddesin birinci blmdr ; bunun ikinci blm iseyeni ahiddir ki bu da bilinen ncil olarak yer alr.

Eski Ahidi meydana getiren kitaplar ibranice yazlmtr ; ancak Ezra 4/8- 6/18;7/12-26; Daniel, 2/46- 7/28; Yeremya, 10/11 ve ayrca Tekvin 31/47deki iki kelimeramice yazlmtr. ( Challege, 1972: 163)

Tevrat ( Tora) branice bir kelimedir. Lgatte eriat ve namus manalarnagelir. Yahudi stlahnda ise Hz. Musann bizzat kendi eliyle yazd be kitaptan ibaretolan Tanahn bir blmdr ( eybe,1985: 31).

Yahudiler Kutsal Kitaplar iin ayr ad kullanmlardr. Onlar kutsal kitaplarnTANAH ad altnda blme ayrarak Tora (emat, kanun kitab), Neviim(Peygamberler) ve ketubim (yazlar-Kitaplar) adlarn benimsemilerdir (Tanyu, 1979:32).

Eski Ahidin Blmleri.

Yahudi geleneine gre, eski Ahid e ayrlr :

1.Tevrat (Tora)

2. Neviim

3. Ketuvim (Kitaplar)

Birinci Kitap: Tevrat yani Hz. Musaya atfedilen be kitaptr ki Yahudilertarafndan Torah Batda ise Esfar- Hamse karl Pantateuque olarak bilinir (Bolay, 1988: I, 496).

Tekvin ; 1. baptan 11e kadar yaratl destan ve Nuh Tufan. Bab12-50 arasbrahimin oullar ve hikayeleri ile Hz. Yusufun Msrda bulunmas konularn ierir .

k ; Bab 1-18 aras Musann ve srailin Msrdan k 19-40. baplar iseAllahn Tur danda Musaya eriat bildirmesine dair konular ierir.


22/123


121

Levililer; ayin ve merasimlere ait usuller, kurban, kahinler, temizlik konular ve

bayramlarn tanzimi hakknda konular ierir. 27 baptan oluur.

Saylar; srailin Tur danda kalkp Erdem lkesine gitmesi gibi konular ierir.36 baptan meydana gelir.

Tensiye: 622 senesinde Yahuda kral Yoiya zamannda kahinler tarafndanneredilmi eserdir ki Musann lmnden bahsettii ve Musann zamannda henzmevcut olmayan bir ok adetlerden bahsettii iin o zamanki din adamlarnn, tahrifolmu dini slah etmek maksadyla yazdklardr diyebiliriz (Schimmel, 1999: 136).Bundan dolay Musann lm ve onun zamannda bulunmayan geleneklerdenbahsetmesi sebebiyle Musaya nispet edilmesi gtr diye dnmekteyiz. 34 Baptanmeydana gelir.

kinci Kitap: Neviim (Peygamberler) ; Bu blm Yahudilerce (Neviim-peygamberler) ikiye ayrlr, ncekiler 6 (Neviim Rionim), sonrakiler 15 ( NeviimAhoronim) kitap olmak zere sralanr. Toplam 21 kitap Hz. Musadan sonrakiPeygamberlerden bahseder.

Yahudilerce Nevim Blmndeki Peygamberlerden nceki peygamberler ilkpeygamberler (Nevim Rionim), sonrakiler son peygamberler (nevim Ahoronim)diye tasnif edilir:

a. lk peygamberler: Bu blmde yer alan kitaplarda Hz. Musann lmndensonra Yahudilerin Tanr tarafndan vaat edilmi topraklara yaptklar mcadeleheler vekutsal mabedin kurulmas ve yklmas anlatr.

lk Peygamberler blmde u kitaplar yer alr:

1. Yeu: Yirmi drt baptan oluur. srail Oullar Yeu liderliindeyaadklar anlatlr.

2. Hakimler: Yirmi bir baptr. Yenun lmnden kralln kuruluunakadar geen dnemi anlatr. Ayrca israilolularnn sosyal ve dinihayatlarn dzenleyen hakimlerin faaliyetlerinden bahseder.

3. Birinci ve ikinci Samuel: Birinci Samuel otuzbir babtr. BuradaSamuel'in ocukluu peygamberlii ve Saul'u kral olarak tayin etmesigibi konulardan bahseder. kinci samuel ise yirmidrt bab olup Hz.Davudun krallndan bahseder.

4. Birinci ve ikinci krallar: Birinci kralllar yirmiiki, ikinci krallar iseyirmibe babtr. Hz. Davudun vefatndan Babil esaretine kadar geendnemin olaylar Hz. Sleyman ile srail ve Yahuda krallarnn tarihinianlatr.

b. Son peygamberler: Bu blmde yer alan kitaplardan peygamberlerinputpereslie kar gsterdikleri mcadele tek bir tanr fikrini btn insanlara yaymakiin gsterdikleri gayret ve tlerinden bahseder ( Schimmel, 1999: 139).

Bu blmdeki kitaplar, yazar peygamberler diye adalandrlan peygamberlerinisimleriyle anlr ve u ekilde sralanr:

1. aya: Altm alt babtan oluan bu kitap peygamber aya'nngrdkleriyle kurtulu yollarna dair verdii haberleri kapsar.

2. Yeremya: Elli iki babtr. Yeremya'nn bandan geen olaylar kapsar


23/123


131

3. Hezekiye: Krk sekiz babtr. Babil esareti dneminde yaayanHezekiye'nin hayatn anlatr.

4. Hoeya: Millattan nce sekizinci yzylda yaayan peygamberHoeya'nn hayat hakkndaki bilgilerle srailin gelecei ile ilgilivahiyleri ihtiva eder.

5. Yoel : eitli riyetlerle Yahvenin gnnn tasviri yaplmaktadr.6. Amos: Dokuz babtan oluur. Amos'un hayat ele alnr.7. Obadya : En ksa blmdr.8. Yunus: Yunus Peygamber'in hayatnn anlatld bu blm drt babtan

oluur.

9. Mika : Milattan nce sekizinci asrda yaam olan peygamber Mika'yaaittir. Kitap yedi blmdr ve eitli vaad ve tehditleri ihtiva eder.

10.Nahum: blmdr. Nine ve ehri ile ilgili bilgiler yer alr.11.

Habakuk: blmden oluur. Habakukun grd ve yaad olaylaranlatlr.

12.Tsefenya: Milattan nce yedinci yzylda yaayan bu peygambere nispetedilir. babtr.

13.Haggay: ki babtan oluur.14.Zekerya: Ondrt babtan oluur. Milattan nce altnc yzylda yaam

olan peygamber Zekaryann hayatndan ve faaliyetlerinden bahseder.

15.Malaki: Drt babtan oluur. Muhtelif konular ele alr.nc Kitap: Ketuvim; Ahd-i Atikte Tevrat ve peygamberleden sonra nc

koleksiyonu oluturur. Ketuvim blm btn branice Kitab- Mukaddes listelerinde

yer almakla birlikte hep ayn ekilde sralanmazlar. Talmutta bu blmle ilgili sralamayledir: Rut, Mezmurlar, Eyp, Meseller, Vaiz, Neideler Neidesi, Mersiyeler, Daniel,Ester, Ezra- Nehemya, Tarihler.

1. Mezmurlar: Mezmurlar kitabnda yzelli mezmur vardr. branicemetinde yetmi mezmur Davuda on iki Mezmur Asaf Oullarna oniki Mezmur Korah Oullarna bir Mezmur, Hz. Musaya iki mezmurHz. Sleymana bir Mezmur, Hemena bir mezmur Etana bir mezmurda Yedutuna nispet edilir. Kuran Kerimde Hz. Davuda verildiibildirilen Zebur islam alimlerine gre Mezmurlardr (Bolay, 1988: I,501 ).

2. Sleymann meseleleri : Otuzbir babdr. Hikmet ve nemli muaeretkurallar, eitli nasihatalar gibi konular ierir.

3. Eyp: Krk iki babtan ibarettir. Eyp Peygamberin ektii skntlar vehayat ele alr.

4. Neideler Neidesi: Sinegoglarda Paskalya Bayramnn sekizinci gnokunur. Bir ak iirini andrmaktadr.

5. Rut : Kitap Yahudi Tarihinin Hakimler dneminde yaayan Moabl birkadnn hikayesidir.


24/123


141

6. Yeremyann Mersiyeleri : Be Mersiyeden meydana gelir. Buhtunnasrtarafndan Kudsn ve mabedin ykl anlatlmaktadr.

7. Vaiz. Oniki babtan oluur. Bu kitap Hz. Sleymana kendi otokritiiniyaptrr.

8. Ester. On babtr. Ester adndaki Yahudi bir kzn Yahudilerin perskrall dneminde vezir Hamann kurtarn anlatlr.9. Daniel: Kitapta Peygamber Danielin Babile gtrl ve orada

bandan geenler anlatlr.

10.Ezra ve Nehemya: Bu iki kitap bir tek kitap iken sonradan ikiyeayrlmtr. branice Kitab- Mukaddeste de tek bir kitap halindedir.Ezra on blmden Nehemya da on blmden oluur.

11.Birinci ve kinci Tarihler: Bu kitaplar da balangta bir kitaphalindeyken Grekede ikiye ayrlmtr. Birinci Tarihler yirmidokuzbabdan ikinci tarihler de otuzalt babdan oluur. Ahd-i Atikin tarihikitaplarnda anlatlan olaylarn birer tekrar mahiyetindedirler.

Ahd-i Atikin verdii bilgilerin geree uygun olup olmadn tespit etmekamac ile Bat Dnyasnda 16. asrdan itibaren tenkit faaliyetlerine balanmtr.Neticede Tevratn muayyen bir dnemde tek kii tarafndan deil farkl dnemlerdeeitli yazarlar tarafndan kaleme alnd, dzeltme, deitirme ve ilave yapld, buhaliyle derleme bir kitap olduu, Yahudi geleneklerinin Hz. Musaya nispet etmiolmasnn tarihi ve ilmi verilerle mmkn olmad grlmtr ( Bolay, 1988: I, 501).

4.2. Hristiyanlk4.2.1. Hristiyanln Douu ve Geliimi

Dou mistisizminin Yahudi Mesihiliinin, Yunan dncesinin ve Romaevreselliinin kavak yerinde, ortaya Hristiyanlk kmaktadr. (Challege, 1972: 237).

Hristiyanlk gnmzden yaklak 2000 yl nce yaayan Nasaral sannevresinde gelien bir dindir. Bu dinin douu Mesih inancna dayanr.

Hristiyan kelimesi, Yunanca kkeni Hristo (Mesih) kelimesinden filizlenir veMesihe bal olanlar anlamndadr. branicesi Meiah dr. Yalanm takdisedilmi anlamndadr. nk krallar ve din grevlileri meslee balarken ye ile meshve takdis olunurlard. Kur tadna inanlan sa da Mesih unvanyla isimlendirilmitir(Sarkolu, 1999: 247 ).

Hristiyanlk, ahit ve kutsal kitaba dayanan zde tek tanrl olmakla beraber,sonradan lemeye (teslis) yer vermi ilahi kaynakl bir dindir (Tmer, Kk, 1997:

260).Hristiyanlk Filistinde meydana geldii zaman, Yahudilikte bir taraftan hemen

hemen her zaman hayatn her safhasna amil olan eriatn kemikletii grlr. brtaraftan halkn, Romal mstevlilerin tazyiki altnda bir Mesihi Kralln zuhurununolaca ve onun zamanlarnn sonunda hasl olacak devriminin bekledii grlmektedir.Bu muhitte, gelien Hristiyanlk yalnz Yahudiliin ananelerini tevars eden birteekkl deil, bilakis Helenistik gnostik dinlerin tesirleri altnda inkiaf eden bir dindir.Hrstiyanlar, Yahudiler ile Roma mparatorluunun eitli yerlerine yerlemiler,


25/123


151

Roma ve Yunan dillerini benimsemilerdir. Bu dilleri bilmeyen, taradan gelecekhaclar iin Kudste zel Helenistik havralar ve kiliseler bulunuyordu (Sarkolu,1999: 247-248).

4.2.2. Kutsal KitabHristiyanlkla ilgili kutsal yazlar, Kitap- Mukaddeste toplanmtr. Kitab-

Mukaddes deyimi Ahd-i Atik ile Ahd-i Cedidi ifade eden bir tabirdir. Ahd-i Atik hemYahudilerin hem Hristiyanlarn kutsal kitab olduu halde Ahd-i Cedid sadeceHristiyanlar tarafndan kutsal kabul edilmektedir. Bu kitap dinin kurucusu ve Hristiyankilisesinin kayna ile ilgili balca kaynaktr. Hristiyanlk prensiplerinin topland bireserdir. Bu kitap Yahudiliin kutsal kitab olan ve brani dilinden yazlm olan 35kitaptan oluan Eski Ahidle Hristiyan kilisesinin ilk yzyl esnasnda yazlm olan 27kitaptan oluan Yeni Ahidi iine almaktadr.

Hz. sa hayatta iken kendine gelen ayetleri ve ald vahiyleri ne kendisi bir yerekaydetmi ne de bakalarna kaydetmeleri iin emir vermitir. O kendisinden nceki

kutsal kitaplara bal ancak onlara yeni yorumlar getiren bir slahat retmengrnmndeydi. Talebelerinin Yahudilerce dlanmas ve takibatlar cemaat iindeyeni bir grup olumasna yol at. Yarglanp idam edilmek istenmesi ise sa Mesihgrubunun Yahudi cemaatinden tamamen uzaklamasn salad. Bu yeni cemaatyelerinin nderleri Hz.sa ile ilgili vaaz ve hayat hikayelerini kaydetmeye balamalarHz. sann lmnden yaklak yirmibe otuz yl sonradr. ncilin ge yazlmasnn ikisebebi olabilir. Birincisi o zamann artlaryla Hz. sann yazmaya ve yazdrmaya frsatbulamamas. kincisi Mesih devletinin ok yaknda gelecei midiyle bir eyleryazmaya gerek duyulmamas olabilir.

sann bir trl geri dnmeyii cemaat iinde vaftiz olan kimselerin lmeye vecanl ahitlerin azalmaya balamas cemaatin ileri gelenlerini harekete geirmi eitliblgelerde ve lkelerde say ve vaazlarn anlatan risaleler yazmaya balanmtr.Yazarlar ya say ahsen tanm olan havariler ya da tabiin gibi onu izleyenlerin ilkkuan oluturan akirtleridir. Zaten Hristiyanlar Yeni Ahidin btn yazarlarnnsay grdn iddia etmezler. Yeni ahit yazarlarn peygamber de saymazlar.Yazdklarnn Allahn ilham sonucu olutuunu kabl ederler. Bunlara ncil ve havarimektubu denir. Zaten ncil arapada mjde iyi haber anlamna gelir (Sarkolu, 1999:262 -263).

Hristiyanlar sann bir kitap getirdiini savunmazlar. Onlara gre evrensel birtanr ars olan ve bir vahye dayanan Hristiyanlk mesajn tam ve bozulmam olarakulatrmak iin onu yazya dkmek zorunluluu domutur. Kudste Petrus veYuhannann nclndeki ilk Hristiyan toplumu len sa Peygamberin ansnyaatan bir kilise oluturdu. Ve u mesaj verdiler: Kudste yaayan insanlarn tand

sa tanr tarafndan diriltilmitir. Ve o srailin bekledii mesihin ta kendisidir. sraildini geleneinin ak iindede bu mesaj yer alr. nk sa yani Mesih, Hristiyaninancna gre bu mesaj gerekletirmek ve tamamlamak iin dnyaya gelmitir.Hristiyanln yenilii tanr kelamnn sa Peygamberin kiiliinde cisimletiineinanlmasdr (Tema Larousse Tematik Ans. Tarih, 1993: I. 435).

sann kendisi Meryemin vucudunda ete kemie brnm insan olmu tanrkelamdr. Dolaysyla o tanrnn insanlara vahiydir. Hz. Musa da vahiy Tevrat kitabnadnmtr. Hristiyanlkta ise sann ahsna dnmtr. Vahyin mesaj sann


26/123


161

hayat ve vaazlardr (Sarkoglu, 1999: 263).

Yeni Ahitte drt ncil, yirmi bir mektup, resullerin ileri ve vahiy vardr. Bunlarnc yzyldan sonra Yunanca yazlan yirmi yedi kitaptr ( Tmer, Kk, 1997:286). Halbuki sa ve havarileri branice konuuyorlard. Bu da ncilin orjinalliineglge dren bir durumdur. nk mevcut ncillerin dahi branice nshas yoktur,eski nshalarn hepsi Yunancadr ( Karaam, 2005: 81).

Bizim bildiimiz altm akn ncil bulunmakla beraber ancak drd asl olaraktannmtr ki bunlar Markos, Matta, Luka ve Yuhannadr. Matta Markos ve Lukatarafndan yazlan ncilere Mukayeseli nciller denir. Mukayeseli nciller ileYuhannann ncili ekil tema ve doktrin asnda farkldr. rnein Mukayeselincilde sann dini bir ylda yayd gsterilirken Yuhannada ise yl yaymtr.(Challege, 1972: 239-240).

Yeni Ahidi muhteva bakmndan iki ana blme ayrarak incelemekmmkndr. Bunlar da:

a) Tarihi Olanlar: Mehur drt ncil ile Resullerin leri bu ksmdadr. Daha

nceden de anlattmz gibi nciller sa Peygamberin hayatndan, vaazlarndan vemucizelerinden bahsederler. Resullerin leri ise Hristiyanln kurucusu Pavlosunhayat hikayesini anlatr. Bunlarn tmne Resmi Metinler de denir (Karaam, 2005:78).

b) Talimi Olanlar: ncilin talimi olan ksm 22 risale olup, bunlarn 14Pavlosa; 3 Yuhannaya; 2si Petrosa birisi Yakuba ve bir tanesi de Yahudaya aittir.Son olarak say boazlanm bir kuzu olarak tasvir eden Yuhannann vahyidir(Karaam, 2005: 79).

4.3. slam Dini4.3.1. slam Dini Douu Ve Geliimi

slam kelimesi slm kknn drdnc babndan tremitir. Esleme boyunemek ve Allaha boyun eme anlamna gelir. Mslman terimiyle ayn anlama gelenMslim ismi fail olup Allaha boyun een kii demektir ( ).

slam inancnn z, insanln ilerini dolaysz olarak etkide bulunan tek Allahinancdr. Allah, kendi iradesine teslimiyet ve peygamberleri ile gnderdii vahiyaraclyla bu iradeyi insanoluna bildirmek istemektedir. Mslmanlara gre buvahiylerin son ve mkemmel ekli yedinci yzylda Hz. Muhammed Peygambereverilmitir. Mslman ise Allahn esiz birliine ve Hz. Muhammedin Allahn elisiolduuna inanan insandr ( Woll, 1991: 18).

man ve yaantnn bu yaln temeli hayatn btn boyutlar iin nem arz eder.Vahiy sadece akideyi ya da bir dizi inanc tanmlamak ile kalmaz ; insanln ona gre

yaamas gereken ana projeyi de ortaya koyar. Bu ekilde Kuran Kerim,Mslmanlara Allaha ve Onun iradesine teslimiyetten doacana inandklar ideal birtoplumun temelini sunar. Mslman olmak sadece kiisel bir inan meselesi deil;Allahn iradesini yer yznde hakim klma abasna katlma demektir (Woll, 1991: 18).

slam ncesi Arabistan, semitik, politeizimin, Arablaan Yahudiliin, BizansHristiyanlnn yurdudur. Byk ticaret yollarnn iinden de getii kuzey ve doublgesi, Hellenizim ve Romanllardan olduka etkilenmitir. Hz. Muhammedzamannda kabileye ait tanrlar klt, gne, ay ve Vens merkezli eski astrolojik


27/123


171

inanlar dini arka plana atmt. Kabileye ait en nemli tanrya, meteorit bir ta, belki debir aa veya bir odun ekli ad altnda ibadet edilirdi. Bu tanrya tapnaklar yaplr,kendisine takdimelerde bulunulur ve onuruna kurbanlar sunulurdu. Her yerdebulunduklarna inanlan ve cin diye isimlendirilen, genellikle kt olduklar kabuledilen ruhlarn varl slamdan nce de sonra da evrensel olarak bilinirdi. Byk Arap

tanralar yannda Allaha daha ok sayg gsterilir ve yceltilir. Bayramlar, orular veha ziyaretleri en nemli dini uygulamalardr. Mekke en nemli ticaret merkezi idi.(Eliade, 2003: 171).

Hz. Muhammet Mekkenin ticaret ile uraan bir ailesi iinde (Kure kabilesininHaimiler kolu) 570 civarnda dodu. Anne babasnn lm sebebi ile dedesininyannda yetim olarak kald ve orada ticari giriimlere balad. Yirmi be yanda iken,kendisine i veren Hatice isminde 40 yanda zengin ve dul bir kadn ile evlendi. 610ylna doru Mekke yaknndaki maaralarda yalnz olarak dnceye dalma haliniperyodik olarak srdrmekteydi ki, baz grntler ve sesli vahiyler almaya balad.Rivayete gre ba melek Cebrail ona grnd ve vahyi okumasn istedi. (ikra : Oku).Hz. Muhammet birka sefer okuma bilmediini aklamasna ramen melein srar

neticesinde zorlanmakszn okuyabildi. Allahsrail Peygamberlerinde de oldu

u gibiona da muazzam bir g verdi, genelde tm dmanlarnn, zellikle de Mekkelilerin

kt hilelerini kendisine bildirdi. yl boyunca tevhit inancn halka anlatmayabalad. Ancak takdirden ok muhalefetle karlat kabilesinde ok az onu korumayadevam ettiler (Eliade, 2003: 172).

Hz. Muhammedin telkin ettii mesaj soyut deildi, tersine zamannn zel vetoplumsal artlarna dorudan bir tavr alt. Vahyin znde bir Allahtan baka ilaholmadnn ilann verdi. ok tanrc kabilesel inanlarnn dini mabedi olan birehirde, bu ilan yerel liderlerin itibarlarna ve konumlarna dorudan bir saldryd. Aynzamanda vahiy, zengin, fakir, gl ve zayflara bir toplumsal uur iin ardabulunuyor ve kyamet gn iin uyaryordu. Toplumsal ykmllkler aradaki zengintacirlerce nemsenmediinden, bu toplumsal sorumluluk ars, Mekkede muhalefete

yol at. (Malik B. Nebi, 1991: 20).Hz. Muhammed kendini ok heyecanlandran vahiy gelmesi olayn nce ei

Haticeye syledi ve Hatice, Hz. Muhammedi arsna olumlu yant veren ilk kadn veilk Mslman oldu. Onu peygamberin amca olu Ali ve en yakn arkada Ebu Bekirizledi. nceleri Hz. Muhammede tanr tarafndan slam Dininin peygamberlii verildi.Bu dini kurmak ve yaymakla grevlendirildi. Hz. Muhammed balangta bu dini okaz kiiye duyurmutur. Ne var ki zellikle Musevi gelenei bu son peygamberibekliyordu. Bu nedenle Hz. Muhammedin ars Mekkede heyecan yaratt. zellikleMekkenin yoksul kesiminden pek ok kii, slam Dinini benimseyerek mslmanoldu. Mekke soylularnn, Allahn byklne ve Hz. Muhammedin onunpeygamberi olduuna inanan bu yeni dine kar gelmeleri zerine, her gn saylar biraz

daha artan yeni Mslmanlar ile Mekke soylular arasnda amansz bir mcadele balad(Dictionnaire Larousse, Ansiklopedik Szlk, 1993/1994: III. 1200) .

Bir zulm dneminin ardndan, Hz. Muhammed Mekkenin kuzeyinde bir vahatoplumu olan Yesribe hicret davetini kabul etti. Oradaki kabileler kendi kendileriniykan kan davalar yznden savayorlard. Hz. Muhammet'ten yardm etmesini vearalarnn bulmasn istemilerdi. 622de Hz. Muhammed ve kendisine tabi olanlarMedine ye hicret ettiler (Woll , 1991: 20).

Hicretten sonra Mekkelilerin mslmanlarn peini brakmayaca belliydi.


28/123


181

Bunun iin Mekkeliler hicret edenlerin geride kalan mallarna el koyuyordu.Mslmanlar da seriyyeler dzenleyerek Mekkelilere ekonomik zarar veriyordu.Bylece Mslmanlar ve Mrikler arasnda bir ok savalar oldu. Bunlardan enbykleri Bedir, Uhud, Hendektir. En sonunda Mekkeliler kovduklar mslmanlaraMekkeyi teslim etmek durumunda kaldlar (Hamidullah, trs: I. 217-220).

4.3.2. Kutsal KitabKareaden okumak, ezbere okumak manasna gelen Kuran kelimesi,

Mslmanlara gre Cebrail tarafndan kitap- mukaddese ait peygamberler halkasnnsonuncusu Hz. Muhammede getirilen kitap Allahn kitabdr ( Eliade, 2003: 172).

Hz. Muhammed ilk vahyi krk yanda almtr. Kurann nzul sresi 22 sene,2 ay ve 22 gndr. Bu zaman zarfnda Kuran, ayet ayet veya ayetler halinde veyahut dasure sure inmitir ( Karaam, 2005: 89).

Btn kaynaklarn ittifak ile sabittir ki, Hz. Muhammede ne zaman bir ayetgelse hemen vahiy katiplerinden birini arp Bunu falan sureye koyunuz diyeemreder ve yazdrrd ( Zerkei, 1990: I, 232; Karaam, 2005: 92).

Kurann bildirdiine gre, btn peygamberler ayn esaslar telkin etmilerdir.Telkin edilen bu esaslar slamdan baka bir ey olmadna gre, slam Dini btninsanl kucaklar. nk ana esaslar hibir zaman deiiklie uramaz. Zamanlaihtiyalar degiir. Din bu ihtiyalar tatmin eder. Bu itibarlarla slam son ve enmtekamil dindir. Bunu Kur'ann kendisi de syler. Allah, Ali mran sresinin 19.ayetinde (sizeslam din olarak setim) buyurmaktadr.

Kuran- Kerim ile dier kitaplar orjinallik asndan bir deerlendirmeyetutarsak bu konu hakknda unlar diyebiliriz:

Bu kitap yani Kuran 14 asrdan beri nesilden nesile, en kk bir karma vetahrifat tatmakszn intikal etmi olmak gibi bir imtiyaza maliktir ( Malik B. Nebi, 1991:45)

Halbuki Tevrat iin bu byle deildir. Modern tetkikiler Tevrat tekil eden birok kitaplardan ancak bir tanesini Yeremyann kitabn otantik kabul etmektedirler(Malik B. Nebi, 1991: 46).

ncil iinde vaziyet bundan da parlak deildir. Zira ncilin eitli mshalar,kalesinde imha edilerek, yerine siynoptisv diye ad ile anlan nciller braklm ve bumshalarda inciin asl zerine bir pe bulutu ekmitir ( Malik B. Nebi, 1991: 46).

Gerekten bu siynoptiklerin sadan bir asr sonra, yani kendilere Hristiyananneleri izafe edilen havarilerin lmnden bile sonra yazlm olduu hkmne varantetkikiler , bu kitaplar otantik bir kaynak olarak karlamamaktadrlar. Netice olarakYahudi-Hristiyan vesikalarnn tarihi kymet ve gereklii zerimde kafi bir kararszlk

mevcuttur ( Malik B. Nebi, 1991: 46).


29/123

KTABI MUKADDES LE KURAN KISSALARININ B.Yaar SEYHAN

191

5. KTABI MUKADDES LE KURAN KISSALARININKARILATIRILMASI

Kuran ve Tevrat kssalarnn drt parada inceleceiz:

1. Yaratl2. lk insan kssas3. Peygamberler kssas4. Dier kssalar

5.1. Yaratl KssasYaradl Kssas Tevratta zel bir yer tutar. Kuranda ise bu kssa bir ok sure ve

ayetlerde deiik yerlerde ele alnmtr. Ancak Ahd-i Cedidte yaratl kssas yertutmaz. nk ncil de Ahd-i Atiktin bir devam niteliindedir. Biz nce bu kssayTevrattan bahsedeceiz. Daha sonra da Kurandan ele alacaz.

5.1.1. Tevratta YaratlTevratta yaratl ve ilk insan kssalar Tekvin blmnn 1. bab ile 6. bab

arasnda yer alr ve Tekvin'in 1. babnda Allahn alemi 6 gnde yarattndanbahsedilir. Bu 6 gnde sras ile Allah alemdeki varlklar teker teker yaratr. Buyaratl zetleyecek olursak yledir : Birinci gn Allah yeri, g ve sonrada yaratt. 2. Gn sular 3. Gn karalar. 4: Gn gndz geceden ayrmak iin ilk ncebyk sonrada kk ve yldzlar yaratt 5. Gn kular ve deniz canllarnyaratt. 6. Gn Allah yerin hayvanlarn, srlarn ve toprak da yaayan her eyicinslerine gre yaratt. Son olarak yere ve ge hakim olsun diye insan yaratt.Tevratta Allahn insan kendi suretinde yarattndan bahsedilir. 2. Bapta 7. gnekadar alemde var olan her eyin yaratl tamamlanarak Allah 7. Gn istirahataekildiini gryoruz. Onun iin sept yani 7. Gn Allah mbarek klmtr. (Teferruatl

bilgi iin Yaratl Blm bab 1;1 -31 arasna baknz)5.1.2. Kuranda Yaratl

Kuran Tevratta olduu gibi gklerin ve yerin yaratln bandan sonunakadar bir sra iinde yani silsile yolu ile anlatmaz. Bu noktada eski ahitten ayrlr.Kuranda kesintisiz bir anlat yerine pek ok srelerde yaratln baz yanlarnadeinen yaratln belirgin zellii olarak art arda cereyan etmi olaylar az okaklayan pasajlar halinde bir kssa grnr.

Tevrat ve Kurann konuyla ilgili kssalar arasndaki zahiri benzerliklervardr. Bu benzerliin en dikkat ekici yan yaratl evrelerinin toplam saysnn 6oluudur. Kanaatimize gre bu 6 says Tevrata gre tam bir gn iken Kuranda bu 6says bir gnden ziyade birer evre olarak karmza kar. nk Tevratn birinci

babnda ki yaratl evreleri sonunda yle bir ibare yer alyor ve akam oldu ve sabaholdu bir gn (ikinci gn, nc gn) ite Tevratta geen gn ibaresinin bizim iingnein douu ve bat arasnda geen zaman dilimi olarak grlr (Tekvin 1/5-8-13).Ancak karmza yle bir sorun kmaktadr: gnein yaratl bile dier gnlerdeolurken nasl olur da bildiimiz gnden bahsedilir ? Tartmaya ak bir konudur.

Kuran iin byle bir gnden bahsedilemez. Ancak mutlaka Kurana greyaratl 6 gn (safha) dr. Araf 7. sure 54. ayette yle ifade edilir: Rabbiniz gklerive yeryzn 6 gnde yaratm olan Allah tr.


30/123


202

Bu ayet ve benzerlerinde geen eyyam tabiri sadece gnler anlamndaanlamak doru olmaz. Ayn zamanda uzun sre yani ne kadar olduu belli olmayanzaman olarak anlamak gerekir. Nitekim Dnyann dnmesi sonucu tanm Astronomiceyaplm gn kavramndan habersiz olan M.S. 16. yz yl mfessirlerinden Ebus Suud :yaratla, her zaman kullandmz anlamdaki gnler halinde deil, dnemler ( Arapa

nevbet) halinde gereklemi gz ile bakmalyz diye dnmektedir ( Bucaille, 1984:220) .

Yevm kelimesinin aadaki ayetlerde de bu anlamda yer alr:

-Sre 32 ayet 5: bir zaman evresinde (yevm) ki miktar sizin saynzla bin yleder(es-Secde 32/5).

-Sre 70 ayet 4.: bir zaman evresinde (yevm) ki miktar elli bin yl tutar(el-Meari 70/4).

Tevrat ile Kurann yaratl konusunda ayr dtkleri dier bir husus da udur: Kuran gkler ve yerden hangisinin nce hangisinin sonra yaratldn bildirmez (elAraf 7/54; el-Fussilet 41/9-12). Bizce Kurana gre gklerin ve yerin yaratl

aamalar ayn zamana rastlamtr. Ayrca Kurana gre kainat daha sonra paralaraayrlm bir blok eklinde ilk ve tek bir ktleden yaratlmtr:

-Sre 21 ayet 30: kafirler grmezler mi ki gerekten yer ve gkler birdi vebiz onlar ayrdk her eyi su ile canl kldk hala inanmazlar m?(el-Enbiya 21/30).

-Sre 50 ayet 38: yemin olsun biz gkleri ve yeri ve ikisinin arasnda olanher eyi 6 evrede yarattk ve bize bir yorgunluk gelmedi Bu ayette gsteriyor kiTevratta olduu gibi Allah alemi yarattktan sonra istirahata ekilmemitir. KurannTevrattan ayrld noktalardan biri de budur (Kaf 50/38).

M. Bucaille, Kuranda yer alan bu trde ayetleri bilimsel mlahazalarla

aklamaya balamadan nce Kurann yaratl hususunda verdii temel noktalar uekilde zetler:

1. Kainatn topluca yaratl alt devirde gereklemitir.

2. Gklerin yaratl aamalar ile yeryznn yaratl aamalar ayn zamanarastlamlardr.

3. Kainat, daha sonra paralara ayrlm olan bir blok eklindeki ilk ve tek birktleden yaratlmtr.

4. Gklerin ok sayda olmas (bkz. en-Nebe' 78/12).

5. Gklerle yer arasnda bir ara varln mevcut bulunmas (Bucaille, 1984:230).

5.1.3. Karlatrma1. Kuranda yaratl Kssas Tevrattaki gibi bir sra ve btnlk iinde yer

almaz. Tevratta ise Yaratl ilk bapta yer alarak btn yaratl kssas batan sonakadar anlatr.

2. Kurana gre yartl kssasnda Allah yeri ve g alt gnde yaratmtr.Kuranda yer alan bu alt gn kavram Tevratta bulunan gn kavramndan farkldr.Tevratta yer alan bu gn kavram tam yirmi drt saati ifade eder. Kurann ayetlerine


31/123


212

btnlk iinde baklrsa bu alt gnn devirleri ifade ettiini grrz.

3 Kurana gre yerin ve ggn yaratlamasnda her hangi bir sra takip edilmez.Tevratta ise ne yer sonra da gk yaratlmtr. Kurana gre ise yerin ve gnyaratlmas ayn dneme geldiini gryoruz.

4. Allah yeri ve g yarattktan sonra her hangi ibr istirahatte bulunduuKuranda yer almaz. Tevratta ise Allah yedinci gnde istirahate ekilmitir.

5. Kuranda yer alan mevzular baz alardan Tevrata benzer. Tevrat da Kuranda Evrim teorilerine kar olduklarn ayetlerinden bize bildirmektedirler. Bu kutsalkitaplara gre her eyi Allah yaratm olup evren baka oluumlardan meydanagelmemitir.

5.2. lk nsan KssasKuran- Kerim ile Tevratn ittifak ile bahsettii mevzulardan biri ilk insan ve

onun hayatdr. Ancak Kuran ile Tevrat bu mevzular elbette ayn slup ve lafzlar iledeil farkl bir biimlerde anlatrlar. Ayn zaman da baz konular hakknda farklgrler belirtmilerdir. Baz konularda da tezatlk tekil etmilerdir. Bazen de birinin

bahsettiinden teki bahsetmemitir. Baz konular da Tevratta Allah iin muhal olacakekilde yer almtr. Aada bu konular aklayacaz.

5.2.1. Tevrata gre ilk insan kssas:lk insan Kssas Tevratn birinci bab ile beinci bablar arasnda yer

almaktadr. Burada konu batan sona kadar anlatlmaktadr. Tekvinin 1. bab 26.cmlesinde ilk insann yaratlna rastlamaktayz: ve Allah dedi: suretimizdebenzeyiimizde insan yapalm...

Ancak Tevratta ilk insann yaradl ve zaman iki hikayede farkl biimlerdenakledilmektedir. Ruhban Metni denilen birinci rivayete gre; insann yaratlnnaltnc gnnde dier btn varlklardan sonra Tanrya benzer bir surette ilk defa erkek

ve dii olarak yaratlmtr. Yahvist metin ad verilen ikinci hikayede ise nce erkeindaha sonra da onun kaburga kemiinden kadnn yaratld anlatlr. lk insan adam-bizzat Tanr tarafndan yerin toprandan yaplm daha sonra burnundan hayat nefesiflenerek canl bir varlk haline gelmitir. Hemen unu belirtelim: Adem ismibranicede insan tr iin kullanlan mterek bir isimdir. Bunun iin Ahd-i atikte bukelime insan ve tr anlamnda be yzden fazla yerde nadiren de zel isim olarak ilkinsan iin kullanlmtr (Bolay, 1988: I. 358). Bylece Tekvinin ilk be babnda bukelime hem zel bir isim olarak hem de insan tr ve ilk insan manalarndakullanlmtr. ada yorumcular kelimenin Tekvin (3/17.)e kadar insan tranlamnda kullanld kanaatindedirler.

Tevrata gre alemin yaratlndan sonra yeryzne Allah yamur yadrm vetopra ilesin diye topraktan adam yaratr. Rab Allah onun burnuna hayat nefesinifledi ve adam yaayan can olur. Rab Allah arka doru Adende bir bahe dikmitir.Yapt bu adam bu baheye koydu.Baheye her trl meyve aalarn dikti ve ortayada iyilik ve ktl bilme aacn yerden bitirdi. Adama Bu aatan yemededi. Buarada adam her mahlukun adn koymaya balad sonra Allah kaburga kemiindenadama yardmc yapt ve adam bunun adn Nisa koydu. Nisa denilmesinin sebebi olarakTevrata gre o insandan alnddiyerek bahsedilir. Tevrata gre adam ve karsplaktlar ( Tekvin 2/ 1-25).

Tevrata gre Hz.Adem ile Havvay saptrmaya alann ylan olduunu


32/123


222

gryoruz. Ylan ilk nce kadn daha sonra kocasn nasl kandrdn TevratnTekvin blmnn 3.babnda genie bahseder. Sonunda adam ve kars yasak aacnmeyvesinden yerler. kisinin de zerleri alr ve plak olduklarn anlarlar. nciryapraklarndan kendilerine nlkler yaparlar. Gnn serinliinde bahede gezmekteolan Rab Allah'n sesini iittiler. Rab Allah onlarn gizlendiklerini grnce olup biteni

sorar ve yasak meyveden yediklerini anlar.Ylana der ki: Kr hayvanlarnn en lanetlisiolacaksn,insan soyuyla seni soyun arasna dmanlk koyacamder. Kadna daZahmetini ve gebeliini ziyadesiyle oaltacan, ar ile ocuk douracaksn ve arzunkocana olup kocan sana hakim olacakder. Ve adama der: Karnn szn tuttuuniin toprak senin yznden lanetli oldu,mrnn btn gnlerinde zahmet ile yiyeceksinve sana diken ve al bitirerek kr otunu yiyeceksin. leriki cmlelerde adamn adnnAdem olarak karmza ktn gryoruz ve Adem karsnn adna Havva demitir.nk btn yaayanlarnn anas manasna gelmektedir (Tekvin 3/1-21).

5.2.2. Kurana gre lk nsan Kssas:nsann dnyadaki konumu ve Ahirette ebedi hayatnda elde edecei sonu ile

ilgili olarak Hz. Adem ve blis kssas Bakara, Araf, Hicr, sra, Kehf, Taha ve Sad

srelerinde ele alnmakla birlikte her surede farkl uzunlukta deiik siyak iinde, farklslup ve ayrntlarla bulunduu muhtevaya gre hedeflenen gayelerle anlatlr. En uzunanlatm Araf Suresi'ndedir (Araf 7/ 11-27. Ayetler). Hz. Adem kssasn anlamak iin buayetlerin hepsini gz nne alp incelememiz gerekir. Evvela konuya k tutmak iinHz. Ademin niinyaratldna Kurandan bakmamz gerekiyor.

Bakara suresi 30. ayette bunun sebebi aklanmaktadr: Rabbin meleklere ;Benyeryznde bir halife yaratacam dedii vakit onlar; Orada nizam bozacak, kanaktacak bir mahluk mu Yaratacaksn? Oysa biz sana devaml hamd ve ibadet edip senitenzih etmekteyiz dediler. Allah; Ben sizin bilmediklerinizi bilirim dedi. Tekvin 1-26.cmlede buna benzer ibare yledir: ve Allah dedi; suretimizde insan yapalm

yeryzne, gklere ve hereye hakim olsunve Allah insan kendi suretinde yaratt...

Ancak Hz. Ademin yaratl srasnda meleklerle Allah arasnda geen bu diyalogdanbahsedilmemektedir. Bakara 31. Ayette ve Ademe btn isimleri retti. Mteakibennce onlar meleklere gstererek; iddianzda tutarl iseniz haydi bana unlarisimleriyle birlikte bildirin bakalm dedi. 32. Ayet: Ya Rab sen sbhansn seninbildirdiklerinden baka ne bilebiliriz ki? Hereyi hakkyla bilen hereyi hikmetle yapansensin dediler. 33.ayet: Allah ; Ey Adem Eyann isimlerini sen onlara bildir dedi.O da isimleriyle onlar bildirince Allah buyurdu; ve ben sizin gizlide akta yaptnzhereyi de bilirim dememi miydim?. 34. Ayet: O vakit meleklere; Ademe secdeedin dedik. blis hari hepsi secde ettiler. Buraya kadar ki kssada gryoruz ki, Hz.Adem her eyin ismini koymaktadr. Bunu Kitab- Mukkaddes de zikreder. (Tekvin 2-20). Ancak meleklerle Allah arasnda geen byle bir diyalogdan Kitab- Mukaddes szetmemektedir.

Araf sresinde blisin secde etmeme sebebini ayet 12 aklamaktadr: Allahyle buyurdu: Syle bakalm, sana emrettiim halde secde etmene mani olan nedir?blis: ben ondan daha stnm, nk sen beni ateten yarattn, onu ise bir amur biramur parasndan yarattn'. (bkz. el-Hicr 15/30,31; Sad 38/76; 55/14,15; el-Arf7/12).

abuk oradan in buyurdu . Allah yle orada kurulup da byklk taslamaksenin haddin deildir. abuk oradan in, nk sen alan tekisin. (el-Arf 7/13).

14. Ayet: Bana onlarn diriltilecekleri kyamet gnne kadar mhlet verir


33/123


232

misin?(el-Araf 7/14).

15. Ayet: Allah haydi sen mhlet verilenlerindensin buyurdu (el-Araf 7/15).

16. ve 17. Ayet: yle ise dedi sen beni azgnla mahkum ettiin iin ben deonlar gzetlemek zere senin doru yolunun zerinde pusu kurup oturacam. Sonra

onlarn gah nlerinden gah arkalarndan gah salarndan gah sollarndansokulacam, vesvese verip pusu kuracam, sen de onlarn ekserisini kreden kullarolarak bulamayacaksn dedi.(el-Araf 7/16-17).(Ayrca bkz.34/20,21).

18 Ayet: Allah dedi: Alak ve kovulmu olarak k oradan. Onlardan kimsana uyarsa iyi bilin ki cehennemi sizlerle dolduracam (el-Araf 7/18). (Ayrcabkz.17-63,65).

blis ile Allah arasnda geen byle bir konumaya rastlamadk. Zaten Tevratagre Hz. Ademin ve Havvann cennetten karln salayan ylandr.

19 Ayet: Ey Adem! Sen ve ein cennete yerleiniz, istediiniz hereyden yiyipiiniz ancak sakn u aaca yaklamayn yoksa zalimlerden olursunuz. (el-Araf 7/19).(bkz. 4-76).

20 ve 21. Ayetler: Fakat eytan onlara gzlerinden gizlenmi olan edepyerlerini aa karmak iin vesvese verdi. Onlara yle telkinde bulundu: Rabbinizinsize bu aacn meyvesini yasaklamasnn tek sebebi sizin meleklerden veya lmszhayata kavuanlardan olmanz engellemektir diyerek kendisinin onlarn iyiliiniistediine dair yemin etti (el-Araf 7/20-21)

22. Ayet: Bylece onlar aldatarak mevkiinden drd. O aacn meyvesinitadar tatmaz edep yerlerinin ak olduunu fark ettiler. Derhal bulduklar cennetyapraklaryla edep yerlerini rtmeye baladlar. Onlarn Rabbi ise nida edip buyurdu: Ben sizi o aatan men etmedim mi? Ben eytann sizin dmannz olduunusylemedim mi? Niin beni dinlemediniz de bu perian duruma dtnz? (el-Araf7/22). (bkz.20-121).

Tevratta da Hz. Adem ve Havvann plak olduklarn gryoruz. Ancak ylanonlar kandrrken Kurandaki lmszl vaat etmemi sadece iyilii ve ktlbilerek Allah gibi olmay bildirmitir. Kuranda meyveyi ilk tadann kim olduubildirilmez oysa Tevrata gre ilk tadan Havvadr. Yine Tevratta haa Allah -bir insangibi bir mahluk gibi- gnn serinliinde bahede gezmekte olan Rab Allahn sesiniAdem ile Havvann iittiini gryoruz (Tekvin Bab 3/1-23).

Bu ifadelerin hi birisi Kuranda yer almaz. Buradaki cmlelere baktmzdaylana, Ademe , Havvaya ceza verildiini ve hayat aacnn yolunu korumak iinAden bahesinin arkna Kerubileri ve her tarafa dnen klcn ateinin konulduundanbahsediliyor. Tevrattaki bu cezalandrlma btn insan soyunu kapsayan bircezalandrmadr. Kurana gre byle bir cezalandrmadan bahsedemeyiz. nk hikimse kimsenin gnahn stlenmez ( ez-Zmer ).

Taha 122 ve 123. Ayetlerde bu konuya k tutacak ayetleri gryoruz. Bunagre, 122. ayet; sonra Rabbi onu seti tvbesini kabul etti ve onu hidayete erdirdi. 123.Ayet; onlara hitaben buyruldu: kiminiz kiminize dman olarak cennetten yere ininiz.Sonra ne zaman benden bir rehber gelir de kim ona uyarsa artk o ne arr ne debedbaht olur. Bu ayetler gsteriyor ki, Allah Hz. Adem ve Havva'nn tvbelerini kabulettikten sonra dnyaya gnderiyor. Demek ki dnyaya gnderilme bir ceza deil birtaltiftir. nsan Allah dnyaya kendi halifesi olarak gnde

Date post:	08-Apr-2018
Category:	Documents
Upload:	gercekh
View:	232 times
Download:	0 times

3.Kitab i Mukaddes Ve Kur an Daki Kissalarin Karsilastirilmasi Narrations at the Holly Bible and the...

Documents