Ahmet Türkan, Grek Büyü Papirüslerine Göre Roma İmparatorluğu Ortadoğusu'ndaki Yeni Din...

7/24/2019 Ahmet Trkan, Grek By Papirslerine Gre Roma mparatorluu Ortadousu'ndaki Yeni Din Anlay ve Kozmik Si

1/42

MERSN

2014

OLBA

XXII(Ayrbasm / Offprint)

MERSN NVERSTES KILIKIA ARKEOLOJSN ARATIRMA MERKEZ

MERSIN UNIVERSITY PUBLICATIONS OF THE RESEARCH CENTER OF CILICIAN ARCHAEOLOGY

KAAMYAYINLARI

ISSN 1301 7667


2/42

KAAM YAYINLARI

OLBA

XXII

2014 Mersin niversitesi/Trkiye

ISSN 1301 7667

Yaync Sertifika No: 14641

OLBA dergisi;ARTS & HUMANITIES CITATION INDEX, EBSCO, PROQUEST

veTBTAK-ULAKBM Sosyal Bilimler Veri Tabanlarnda taranmaktadr.

Alman Arkeoloji Enstitsnn (DAI) Ksaltmalar Dizininde OLBA eklinde yer almaktadr.

OLBA dergisi hakemlidir ve Mays aynda olmak zere, ylda bir kez baslmaktadr.

Published each year in May.

KAAMn izni olmadan OLBAnn hibir blm kopya edilemez.Alnt yaplmas durumunda dipnot ile referans gsterilmelidir.

It is not allowed to copy any section of OLBA without the permit of KAAM.

OLBA dergisinde makalesi yaymlanan her yazar, makalesinin bask olarak ve elektronik ortamda yaymlanmasnkabul etmi ve telif haklarn OLBA dergisine devretmi saylr.

Each author whose article is published in OLBA shall be considered to have accepted the article to be published inprint version and electronically and thus have transferred the copyrights to the journal OLBA..

OLBAya gnderilen makaleler aadaki web adresinde ve bu cildin giri sayfalarndabelirtilen formatlara uygun olduu taktirde baslacaktr.

Articles should be written according the formats mentioned in the following web address.

Redaktion: Yrd. Do. Dr. Deniz Kaplan

OLBAnn yeni saylarnda yaynlanmas istenen makaleler iin yazma adresi:Correspondance addresses for sending articles to following volumes of OLBA:

Prof. Dr. Serra DurugnlMersin niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm

iftlikky Kamps, 33342 Mersin - TURKEY

Dier letiim AdresleriOther Correspondance Addresses

Tel: 00.90.324.361 00 01 (10 Lines) 4730 / 4734

Fax: 00.90.324.361 00 46web mail: www.kaam.mersin.edu.trwww.olba.mersin.edu.tr

e-mail: [email protected]@mersin.edu.tr

Bask / Printed byOksijen Basm ve Matbaaclk San. Tic. Ltd. ti.

100. Yl Mah. Matbaaclar Sit. 2. Cad. No: 202/A Baclar-stanbulTel: +90 (212) 325 71 25 Fax: +90 (212) 325 61 99

Sertifika No: 29487

Datm / DistributionZero Prod. Ltd.

Tel: 00.90.212.244 75 21 Fax: 00.90.244 32 [email protected] www.zerobooksonline.com/eng


3/42

MERSN NVERSTESKILIKIA ARKEOLOJSN ARATIRMA MERKEZ

(KAAM)YAYINLARI-XXII

MERSIN UNIVERSITY

PUBLICATIONS OF THE RESEARCH CENTER OFCILICIAN ARCHAEOLOGY(KAAM)-XXII

Editr

Serra DURUGNLMurat DURUKANGunnar BRANDS

Deniz KAPLAN

Bilim Kurulu

Prof. Dr. Serra DURUGNLProf. Dr. Haluk ABBASOLU

Prof. Dr. Tomris BAKIRProf. Dr. Sencer AHN

Prof. Dr. Erendiz ZBAYOLUProf. Dr. Susan ROTROFF

Prof. Dr. Marion MEYER

MERSN

2014


4/42


5/42

indekiler/Contents

smail zer Eski Anadolu ve Japon skeletlerinde Diskriminant Fonksiyon Analiziyle

Cinsiyet Tayini

(Sex Determination by Applying Discriminant Function Analysis on Ancient

Anatolian and Japanese Skeletons)

..........................................................................................................................1

Nilgn CokunMardin Mzesinden Bir Grup Yeni Assur anak mlei

(A Group of Neo-Assyrian Pottery in the Mardin Museum) ....................................................... 15

lkan Hasdal The Post-Bronze Age Pottery from Ulucak Hyk

(Ulucak Hykten Tun a Sonrasna Ait Seramikler)............................................................. 33

Hlya Bulut

Early Iron Age Pottery from Halicarnassus Peninsula:

Two New Amphora Fragments from Pedasa

(Halikarnassos Yarmadas Erken Demir a Seramii:Pedasadan ki Yeni Amphoraya Ait Paralar) ......................................................................................... 63

Carolyn C. Aslan Glah Gnata Troya: Protogeometrik, Geometrik ve Arkaik Dnemler

(Troy: Protogeometric, Geometric and Archaic Periods).............................................................. 81

Vedat Kele

Parion Nekropolnde Ele Geen Drt Altn Obje zerineYeni Bir Deerlendirme

(A New Evaluation on Four Golden Objects Recovered from theNecropolis of Parion)....................................................................................................................................................... 117

Erdoan AslanBithynia Blgesi Kalpe Liman

(Port of Kalpe in the Bithynian Region) ....................................................................................................... 129

Zeliha Gider Bykzer

Dorik Frizden Bir Detay: Triglif Kulaklar (A Detail of the Doric Friese: Triglyph Ears) ........................................................................................ 155


6/42

Bilal St Murat Takran Stratonikeiadan Augustus Dnemi Msr Etkili Korinth Balklar

(Corinthian Capitals of Augustian Period from Stratoniceia withEgyptian Influence) ............................................................................................................................................................ 189

Erkan Alka M.. 1. Yzyln Ortalarnda Yunan Amphoralarnn Mhrlenme

leminin Sona Ermesinin Nedenleri

(The Reasons for the Termination of the Production of Greek StampedAmphorae in the mid 1stcentury BC) ............................................................................................................... 213

H. Asena Kzlarslanolu

Elaiussa Sebasteden Baetica retimi Amphoralar (Baetca Amphorae from Elaiussa Sebaste) .............................................................................................. 231

Tuna are-Atrk Arakhnes Loom: Luxurious Textile Production in Ancient Western Anatolia

(Arakhnenin Dokuma Tezgah: Antik Bat Anadoluda Yksek KaliteTekstil retimi)

........................................................................................................................................................................ 251

Florian Haymann Ein entvlkertes Kilikien unter Tigranes II. ?

Fr eine neue Sicht auf Ostkilikien in der Zeit von 78 bis 64 v. Chr.

(II. Tigranes Zamannda Kilikiann Isszlatrlmas?

.. 78-64 Yllar Arasnda Dou Kilikia in Yeni Bir Bak As)

................................281

M. Ertan Yldz Kelainai/Apameia Kibotostan Drt Yeni Yazt

(Vier neue Inschriften aus Kelainai/Apameia Kibotos).................................................................. 291

Ahmet Trkan Grek By Papirslerine Gre Roma mparatorluu Ortadousundaki

Yeni Din Anlay ve Kozmik Sistem zerine Baz Gzlemler

(Some Observations on the New Religious Concept and Cosmic Systemin the Roman Middle East According to Greek Magical Papyri)....................................... 307

Aye aylak Trker anakkaleden Ion-Impost Stun Balklar

(Ionic-Impost Column Capitals from anakkale) ............................................................................... 337

Aye Aydn Adana ve Mersin Mzelerindeki Figrl Balklar

(Figured Capitals in the Adana and Mersin Museums) ............................................................... 369

Norman Wetzig Alahan Manastr. Alte Befunde Neue Deutungen

(Alahan Manastr. Eski Buluntular Yeni Yorumlar) ................................................................... 393


7/42

MERSN NVERSTES

KILIKIA ARKEOLOJSN ARATIRMA MERKEZ

BLMSEL SREL YAYINI OLBA

Kapsam

Olba sreli yayn Mays aynda olmak zere ylda bir kez baslr. Yaynlanmasistenilen makalelerin en ge her yl Kasm aynda gnderilmi olmas gerek-mektedir.

1998 ylndan bu yana baslan Olba; Kkasya, Akdeniz blgesi ve Orta-

douya ilikin orijinal sonular ieren Antropoloji, Prehistorya, Protohis-torya, Klasik Arkeoloji, Klasik Filoloji (ve Eskia Dilleri ve Kltrleri),Eskia Tarihi, Nmizmatik ve Erken Hristiyanlk Arkeolojisi alanlarndayazlm makaleleri kapsamaktadr.

Yayn lkeleri

1. a. Makaleler, Word ortamnda yazlm olmaldr.

b. Metin 10 punto; zet, dipnot, katalog ve bibliyografya 9 punto olmak zere,

Times New Roman (PC ve Macintosh) harf karakteri kullanlmaldr. c. Dipnotlar her sayfann altna verilmeli ve makalenin bandan sonuna

kadar saysal sreklilik izlemelidir.

d. Metin iinde bulunan ara balklarda, kk harf kullanlmal ve koyu(bold) yazlmaldr. Bunun dndaki seenekler (tmnn byk harf

yazlmas, alt izgi ya da italik) kullanlmamaldr.

2. Noktalama (tireler) iaretlerinde dikkat edilecek hususlar:

a. Metin iinde her cmlenin ortasndaki virglden ve sonundaki noktadansonra bir tab boluk braklmaldr.

b. Cmle iinde veya cmle sonunda yer alan dipnot numaralarnn herbirisinoktalama (nokta veya virgl) iaretlerinden nce yer almaldr.

c. Metin iinde yer alan fig. ibareleri, kk harf ile ve parantez iindeverilmeli; fig. ibaresinin noktasndan sonra bir tab boluk braklmal(fig. 3); ikiden fazla ardk figr belirtiliyorsa iki rakam arasna boluksuzksa tire konulmal (fig. 2-4). Ardk deilse, saylar arasna nokta ve bir

tab boluk braklmaldr (fig. 2. 5).d. Ayrca bibliyografya ve ksaltmalar ksmnda bir yazar, iki soyad tayorsa

soyadlar arasnda boluk brakmakszn ksa tire kullanlmaldr (Dentzer-


8/42

Feydy); bir makale birden fazla yazarl ise her yazardan sonra bir boluk,ardndan uzun tire ve yine boluktan sonra dier yazarn soyad gelmelidir

(Hagel Tomaschitz).3. Bibliyografya ve Ksaltmalar blm makalenin sonunda yer almal, dip-

notlarda kullanlan ksaltmalar, burada aklanmaldr. Dipnotlarda kullanlankaynaklar ksaltma olarak verilmeli, ksaltmalarda yazar soyad, yayn tarihi,sayfa (ve varsa levha ya da resim) sralamasna sadk kalnmaldr. Sadece birkez kullanlan yaynlar iin bile ayn kurala uyulmaldr.

Bibliyografya (kitaplar iin):

Richter 1977 Richter, G., Greek Art, NewYork.Bibliyografya (Makaleler iin):

Corsten 1995 Corsten, Th., Inschriften aus dem Museum von Denizli, Egeniversitesi Arkeoloji Dergisi III, 215-224, lev. LIV-LVII.

Dipnot (kitaplar iin)

Richter 1977, 162, res. 217.

Dipnot (Makaleler iin)

Oppenheim 1973, 9, lev.1.Dier Ksaltmalar age. ad geen eser ay. ayn yazar vd. ve devam yak. yaklak v.d. ve dierleri y.dn. yukar dipnot dn. dipnot a.dn. aa dipnot bk. Baknz

4. Tm resim, izim ve haritalar iin sadece fig. ksaltmas kullanlmal vefigrlerin numaralandrlmasnda sreklilik olmaldr. (Levha, Resim, izim,ekil, Harita ya da bir baka ifade veya ksaltma kesinlikle kullanlmamaldr).

5. Word dkmanna gml olarak gnderilen figrler kullanlmamaktadr.

Figrlerin mutlaka sayfada kullanlmas gereken byklkte ve en az 300pixel/inch znrlkte, photoshop tif veya jpeg formatnda gnderilmesi


9/42

gerekmektedir. Adobe illustrator programnda allm izimler Adobeillustrator formatnda da gnderilebilir. Farkl vektrel programlarda allan

izimler photoshop formatna evrilemiyorsa pdf olarak gnderilebilir. Buformatlarn dndaki formatlarda gnderilmi figrler kabul edilmeyecektir.

6. Figrler CDye yklenmelidir ve ayrca figr dzenlemesi rnei (layout)PDF olarak yaplarak burada yer almaldr.

7. Bir baka kaynaktan alnt yaplan figrlerin sorumluluu yazara aittir, busebeple kaynak belirtilmelidir.

8. Makale metninin sonunda figrler listesi yer almaldr.

9. Metin yukarda belirtilen formatlara uygun olmak kaydyla 20 sayfay ge-memelidir. Figrlerin toplam 10 adet civarnda olmaldr.

10. Makaleler Trke, ngilizce veya Almanca yazlabilir. Trke yazlanmakalelerde yaklak 500 kelimelik Trke ve ngilizce yada Almanca zetkesinlikle bulunmaldr. ngilizce veya Almanca yazlan makalelerde iseen az 500 kelimelik Trke ve ngilizce veya Almanca zet bulunmaldr.Makalenin her iki dilde de bal gnderilmeldir.

11. zetin altnda, Trke ve ngilizce veya Almanca olmak zere alt anahtarkelime verilmelidir.

12. Metnin word ve pdf formatlarnda kayd ile figrlerin kopyaland iki adetCD (biri yedek) ile birlikte bir orijinal ve bir kopya olmak zere metin vefigr kts gnderilmelidir.

13. Makale iinde kullanlan zel fontlar da CDye yklenerek yollanmaldr.


10/42

MERSIN UNIVERSITYRESEARCH CENTER OF CILICIAN ARCHAEOLOGY

JOURNAL OLBA

Scope

Olba is printed once a year in May. Deadline for sending papers is Novemberof each year.

The Journal Olba, being published since 1998 by the Research Center ofCilician Archeology of the Mersin University (Turkey), includes original

studies done on antropology, prehistory, protohistory, classical archaeology,classical philology (and ancient languages and cultures), ancient history,numismatics and early christian archeology of Asia Minor, the Mediterraneanregion and the Near East.

Publishing Principles

1. a. Articles should be written in Word programs.

b. The text should be written in 10 puntos; the abstract, footnotes, cata-

logue and bibliography in 9 puntos Times New Roman (for PC and forMacintosh).

c. Footnotes should take place at the bottom of the page in continousnumbering.

d. Titles within the article should be written in small letters and be marked asbold. Other choises (big letters, underline or italic) should not be used.

2. Punctuation (hyphen) Marks:

a. One space should be given after the comma in the sentence and after the

dot at the end of the sentence.b. The footnote numbering within the sentence in the text, should take place

before the comma in the sentence or before the dot at the end of thesentence.

c. The indication g.:

* It should be set in brackets and one space should be given after the dot(g. 3);

* If many gures in sequence are to be indicated, a short hyphen without

space between the beginning and last numbers should be placed (g. 2-4);if these are not in sequence, a dot and space should be given between thenumbers (g. 2. 5).


11/42

d) In the bibliography and abbreviations, if the author has two family names,a short hyphen without leaving space should be used (Dentzer-Feydy); if the

article is written by two or more authors, after each author a space, a longhyphen and again a space should be left before the family name of the nextauthor (Hagel Tomaschitz).

3. The Bibliography and Abbreviations should take part at the end of thearticle. The Abbrevations used in the footnotes should be explained in theBibliography part. The bibliography used in the footnotes should take placeas abbreviations and the following order within the abbreviations should bekept: Name of writer, year of publishment, page (and if used, number of the

illustration). This rule should be applied even if a publishment is used onlyonce.

Bibliography (for books):

Richter 1977 Richter, G., Greek Art, NewYork.

Bibliography (for articles):

Corsten 1995 Corsten, Th., Inschriften aus dem Museum von Denizli, Egeniversitesi Arkeoloji Dergisi III, 215-224, pl. LIV-LVII.

Footnotes (for books):Richter 1977, 162, fig. 217.

Footnotes (for articles):

Oppenheim 1973, 9, pl.1.

Miscellaneous Abbreviations:

op. cit. in the work already cited

idem an auther that has just been mentioned

ff following pages

et al. and others

n. footnote

see see

infra see below

supra see above

4. For all photographies, drawings and maps only the abbreviation fig. shouldbe used in continous numbering (remarks such as Plate, Picture, Drawing,Map or any other word or abbreviaton should not be used).


12/42

5. Figures, embedded in Word documents can not be used. Figures have to bein the length in which they will be used in the page, being at least 300 pixel/

inch, in photoshop tif or jpeg format. Drawings in adobe illustrator can besent in this format. Drawings in other vectoral programs can be sent in pdf ifthey cant be converted to photoshop. Figures sent in other formats will notbe accepted.

6. Figures should be loaded to a CD and a layout of them as PDF should alsobe undertaken.

7. Photographs, drawings or maps taken from other publications are in theresponsibility of the writers; so the sources have to be mentioned.

8. A list of figures should take part at the end of the article.

9. The text should be within the remarked formats not more than 20 pages, thedrawing and photograps 10 in number.

10. Papers may be written in Turkish, English or German. Papers written inTurkish must include an abstract of 500 words in Turkish and English orGerman. It will be appreciated if papers written in English or German wouldinclude a summary of 500 words in Turkish and in English or German. The

title of the article should be sent in two languages.

11. Six keywords should be remarked, following the abstract in Turkish andEnglish or German .

12. The text in word and pdf formats as well as the figures should be loaded intwo different CDs; furthermore should be sent, twice the printed version ofthe text and figures.

13. Special fonts should be loaded to the CD.


13/42

OLBA XXII, 2014

GREK BY PAPRSLERNE GRE ROMAMPARATORLUU ORTADOUSUNDAK

YEN DN ANLAYII VE KOZMK SSTEM ZERNEBAZI GZLEMLER

Ahmet TRKAN*

ABSTRACT

Some Observations on the New Religious Concept andCosmic System in the Roman Middle East According

to Greek Magical Papyri

From the 1st to the 4thcenturies AD the Greco-Roman World had underwent

a transformation process in all social institutions including religion. Prayers andhymns in Greek magical papyri provides to know what people really thought andbelieved in conjunction with the sensitive nature of the mageia. In this direction,it is possible to observe traces of new religion concept and cosmic systembelonging to the society of this period living in the Roman Middle East. Textsshow a great monotheist tendency and syncretism in the religious structure andin parallel with them, draw a new syncretic cosmic system before the absolutedomination of Christianity. Revealing characteristics of this structure includingvarious monotheist and polytheist religious traditions will provide to enlightenthis sophisticated period and throw light on cultural bases which Christianity had

placed as a systematic body.Keywords: Monotheism, religious, transformation, cosmic system, syncretism,

angels, daimones.

ZET

M.S. 1. yydan M.S. 4. yya kadar Hellen-Roma dnyasnn tm toplumsalkurumlarnda ciddi bir dnm sreci yaanmtr ki din de bunlardan biridir.Grek by papirslerinin iinde barndrd dua ve ilahiler, bizzat mageia sanat-nn hassas doas dolaysyla insanlarn gerek anlamda ne dndn ve neye

* Ar. Gr. Ahmet Trkan, Osmangazi niversitesi, Meelik Kamps, F4 Blok, Tarih Blm,No: 202, 26480, Odunpazar, Eskiehir. E-posta: [email protected]


14/42

Ahmet Trkan308

inandnn anlalmasna yardmc olur. Bu dorultuda, Roma Ortadousundayaayan dnem toplumunun benimsedii yeni din anlay ve ona ait olan evren

sistemini sz konusu papirsler zerinde gzlemlemek mmkndr. Bu metinler,dinsel yapda ciddi bir monoteist eilimin ve senkretizmin var olduunu ve bunaparalel olarak Hristiyanln kesin stnlnden nce yeni bir evren sistemininyine senkretik yapda ortaya ktn gsterirler. eitli monoteist ve politeistdinsel geleneklerini ierisinde barndran bu olgunun niteliinin ortaya karlmas,olduka karmak olan bu dnemi aydnlatmaya yarayacak ve Hristiyanln hangitemeller zerinde sistemli bir yap olarak ortaya ktn akla kavuturacaktr.

Anahtar Kelimeler: Monoteizm, dinsel dnm, evren sistemi, senkretizm,melekler, daimonlar.

M.S. IIVI. yylar arasnda Roma mparatorluunda tm toplumsal ku-rumlar ciddi bir dnm sreci geirmekteydi. zellikle dinsel platform-da Ortadouda henz M.. 8. yydan itibaren balayan monoteistleme,Aleksandrosun seferleri ile younlaan kltrel geirgenlik ile birlikte hzkazanm ve sz konusu dneme gelindiinde artk en olgun halini almayabalamtr1. Bu sre belirli devlet politikalarnn dnda genel olarak yabir tanr ya da tanrann panteondaki dier tm tanr ve tanralarn gle-rini elinde toplamas ya da eitli kutsal varlklarn birbirleri ile senkretizm

ierisine girmesiyle gereklemitir2. Byk ounluu, dinler arasndakibu kltrel geirgenliin en st noktada olduu Msrda ele geen ve M.S.IIIV. yylar arasna tarihlenip, ok miktarda by formln ierisindebarndran Grek By Papirsleri de bu sreteki dinsel yapy nemli

1 M.. 8. yydan itibaren Mezopotamya ve Anadoluda da belirgin bir monoteistleme srecinegirildiini belirli tanrlarn tm kuvvetleri kendi zerlerinde toplamasndan bilinmektedir. Bu konuzerindeki tartmalar iin bk. Cooper 2000; Levine 2005.

2 Bu konuda Anadoludaki dinsel sre bize olduka geni bir gzlem alan sunmaktadr. zel -

likle Lydia ve Phrygia blgelerinde sz konusu sre bir tr yerelleme ile grlmtr. Tanrlargenel olarak yerel epitetler alrken, belirli bir blgenin ya da yerleimin mutlak tanrs halinegelmilerdir. Ay tanr Men bunun iin gzel bir rnek tekil etmektedir. M.. 3. yydan M.S. 4.yyn sonlarna kadar Ortadou blgesinde yaygn biimde tapnm grm olan bu tanr, Megas,Dikaios, Ouranos ve Tyrannos gibi epitetler almtr; bk. Lane 1971, lev.XIV, no.26, lev. XXIX,no.69; Cox- Cameron. 1937, no.R7, 164. Bununla birlikte sz konusu tanr, ay ile ilgili tm dinselzellikleri kendi zerine alm grnmektedir: ifac tanr, Lane 1971, n.32; bereket ve sularntanrs, Head 1902, no.17-18; yer alt tanrs, Lane 1971, lev. XXXVIII, LXVI, LXVII. Yine tmRoma mparatorluunda yaygn olarak grnen Theos Hypsistos (En Yce Tanr) monoteist birgrnmdedir. Bu kltle ilgili ayrntl bir tartma iin bk. Mitchell 1999. Bunun yannda Phrygiave Lydia blgesinde Hosios kai Dikaios eklinde gizemli ve monoteist eilimli bir tapnmn ortaya

ktn grrz; bk. Ricl 1992. Baz yaztlarda bu tanrnn baka byk bir tanrnn melei olarakkarmza kmas da ilgin bir ayrntdr; TAM V, no.18. Ayrca belirtmek gerekir ki her ne kadartek bir tanr ya da tanra glense de Hristiyanln kesin egemenliine kadar bu yaplar politeistniteliklerini korumulardr.


15/42

Grek By Papirslerine Gre Roma mparatorluu Ortadousundaki ... 309

lde gzler nne sermektedir3. Nihayetinde bu alma, sz konusu me-tinlerden yansyan yeni din anlayn ortaya koymay amalamakta ve

temel olarak iki dayanak zerinde durmaktadr. Bunlardan ilki metinlerinierisinde yuvalanm olan monoteist yapdr. Dieri ise yine bununla ba-lantl olarak eitli kutsal varlklarn senkretik bir yapda ortaya klarve yeni bir kozmik sistemi meydana getirmeleridir. almann ana hatla-rna girmeden nce ele almamz gereken baz problemler bulunmaktadr.

Kavramlar, Snrlar ve Bileenler

By papirslerini sosyal tarih yazmnda kullanrken baz kavramsalve yapsal problemlerle kar karya kalma olasl bulunmaktadr. Bypapirsleri genel olarak belirli bir bynn nasl gerekletirileceini an-latan ksm ve byy gerekletirmek iin sylenen byl szler ile ila-hilerden (ya da dualar) olumaktadr. almada ne srlecek ou iddiada byler ierisindeki bu szlere dayanmaktadr. unu belirtmek gerekirki bu metinler yaplacak byye gre ierik olarak deiiklik gsterse debelirli seslerden ve alegorik cmlelerden oluan tlsmlar haricinde byierisinde zerk bir yap da sergileyebilmektedir. Yine de metinlerin bir b-

tn olduunu gz nnde bulundurarak by kavramn ve antik adakikullanmnn stnde ksaca durmak, o dnemde bu sanata nasl bakldnda gstermek adna faydal olacaktr.

Antropologlar bynn ne olduu, daha dorusu neden var olduu ko-nusunda neredeyse iki asrdr tartmaktadr. Genel olarak, varolan somutgerekliin deitirilmesine (ya da bu gereklii etkilemeye) dair bir amaiin, bireyler ya da snrl topluluklar tarafndan uygulanan, belirli kurallarolan ve belirli nesne, dua ve fiziksel hareketlerin kullanld riteller ile

kutsal varlklar ile balant kurularak gerekletirilen doast alana aiteylemlerini kapsadn syleyebiliriz4. Bu olduka toplu bir bak asolmakla birlikte, Eski Yunanca ve Latincede kavramsal olarak bu derecegenel geer bir kavram izlemek ok zordur. ncelikle gnmzde bydenildiinde yukarda tanmn verdiimiz tm bu eylemleri kapsayc birterimle karlamamza ramen, her iki antik dilde de bu tr edimlerin trve ieriine gre farkl ekillerde adlandrld grlmektedir.

3

Bu almada papirslerin Eski Yunancadan Almanca ve ngilizceye tercme edilmi olanedisyonlar kullanlmtr. Bk. Betz 1986; Preisendanz 1974.4 Bu tanma belirli antropoloji ekollerinin savlar kullanlarak ulalmtr. Bk. Tylor 1871, 110-133;

Frazer 1991, 8 vd; Malinowski 2000, 68 vd; Durkheim 2007, 62 vd.


16/42

Ahmet Trkan310

zellikle Eski Yunancada bu olguya dokunan pek ok kavram bulun-maktadr. Bunlar arasnda en fazla karlatmz ve en kapsayc olanlar

pharmaka, goeteia, ve mageiadr5. Bu terimlerden pharmaka genel anlam-da ifaclk olarak karmza karken, terim daha fazlasn da stlenmek-tedir. Empedoklesin fragmanlarndan birinde pharmakadan bahsederken,bu sanat renecek kiinin hastalklar tedavi etmenin yannda doa olay-larn da kontrol edebileceini, dahas bir ly yaama dndrebilecein-den de bahsetmektedir6. Aristophanes de Nephelaide isteyen herkesin birpharmakisin hizmetini satn alabileceini, bu hizmetlerin arasnda da aygkyznden yeryzne ekmek, gne tutulmas yaratmak, hatta den-

memi borlardan kurtulmak olduunu sylemektedir7

.Goeteia ve mageia sanatlar bysel edimler iin ok daha kapsaml bir

kavramlar olarak ortaya kmakla birlikte birbirleriyle ciddi benzerliklertamaktadr. Goeteia sanatn gerekletiren bir goes dinsel ayinleri y-rten, iyiletirme ve kehanet yeteneine sahip bir figr olarak karmzakmaktadr8. Gnmz Bat dillerine by kavramnn temeli olanMageia antik dnemde bu tr edimler iin kullanlan en yaygn terimdir.Kavramn kkeni Bat ran blgesinde yaayan ve ate rahibi olarak

bilinen bir topluluk olan Magoiye dayanmaktadr9

. Heredotos bunlarnkurban trenlerinde yer aldklarndan ve kral ile birlikte savalara katl-dklarndan bahsetmektedir10. Yine Ksenephon bu topluluu tanrlarlailgili her eyin uzman olarak tanmlamtr11. Platonun Alkibiadesindeise bir Pers prensini eitmek iin grevlendirilen hocann Zerdtlktekimageia sanatn ve bu sanatla lkenin nasl ynetileceini rettii grlrki bu noktada sanat, dinin ierisindeki riteller btn olarak karmza

5 Bunun dnda insanlar ve kentleri gnahlarndan arndran kathartai, toplum tarafndan kt velanetlenmi olarak grlen alazones ve manteis olarak adlandrlan khinler de eitli ekillerdebysel edimler uygulayan kiiler olarak karmza kmaktadr. Bununla birlikte gize kltleri ilealakal olan agurtai isminde bir rahip grubunun da baz bysel glere sahip olduu metinlerdeyer almaktadr. Collins 2008, 49-53.

6 Empedocles frg.111. Papirslerde, zellikle kehanet ve balama bylerinde llerin arlmasya da onlarn mezar topraklarnn, eitli eyalarnn kullanlmas ska grnen bir durumdur, bk.PGM V. 320-335; VII. 348-358. Ayn duruma Horatiusta da rastlarz. Hor. S. I.8.

7 Aristop. Neph. 749-755.8 Graf 1999, 24.9 Der Kleine Pauly, c.5., 1460.

10 Heredotos. 1.132, 7.43.11 Xen..Cyrop., VIII, 3.11.


17/42


kmaktadr12. Eski Yunancadan Latinceye magia ve magus olarak geenkavramlarn anlam da yine Eski Yunancadaki gibi bir rahip snf ve onla-

rn eylemleri olarak kalmtr. Cicero De Legibus diyalounda Kserksesinazndan Hellenlerin tapnaklarn magoinin buyruklaryla yktrdndile getirmektedir13. ada Cattulus ise yine ayn etnik temele iaret ederve bir magusun Perslerin tanrsal sanatn bilen kii olduunu sylemek-tedir14. M.. 1. yyn sonlarna doru ise kavramsal bir krlma ile karkarya kalnmtr.

Bu noktada mageia sanat magosun gerekletirdii eylemdir. Bununlabirlikte, sz konusu terim magoi iin kullanlmad zaman ilgin bir bi-

imde tam olarak by kavram ile rten kurban, arndrma ve efsungibi faaliyetleri kapsar hale gelmektedir. Bu tr kullanmn en erken rne-ini Gorgiasn (yak. M.. 485 380) Helenes Egkomion adl eserindegrmekteyiz. Burada mageia ilgin bir biimde etnik kalbndan kmve goeteia ile benzer bir eylemi refere ederek, bir yanlg sanat olarakadlandrlmtr15. M.. 1. yya gelindiinde ayn krlma latin yaznndagrlmektedir. Pilinius Naturalis Historia adl eserinin 30. kitabnn ban-da bu kavram ve anlamn magicae vanitates16 ad altnda sorgulamaya

girimitir. Pilinius magia kavramn evrensel bir ekilde kullanarak onuetnik anlamnn dna tarmtr. Piliniusa gre magia insan aklnn ennemli sanatlar olan tp, din ve kehaneti yanltc bir biimde yerine getiri-yormu gibi grnmektedir17. Sonuta klasik literatr bize iki farkl mageiasunmaktadr. Bunlardan biri magosun icra ettii sanat, dieri ise yukardatanmn gerekletirdiimiz dorultuda by olan mageiadr.

12 Plat. Al. 122a. Platonun aktarmlar dnem algs iin olduka aklaycdr:

(O [eitici] ise [ona, prense] Ahura Mazdann olu Zarathustrann mageiasnretir. Bu ey [mageia] tanrlarn bir nimeti olup [dier eyler yan sra] devleti ynetim sanatnda rterir).

13 Cic. Leg. 2.2614 Cattul. Carm., 90.Nascatur magus ex Gelli matrisque nefando / Coniugio et discat Persicum

aruspicium / Nam magus ex matre et gnato gignatur oportet, / Si vera est Persarum impia religio,/ Gratus ut accepto venertur carmine divos / Omentum in flamma pingue liquefaciens(Bir magusannsesiyle Gelliusun tiksindirici birlikteliinden domu olmaldr ve Perslerin tanrsal sanatnrenmelidir. Anne ve ouldan domas gereken bir magus iin Perslerin saygsz dininde bazgerekler varsa, kurbanlarn yal i organlarn ate zerinde eritirken, tanrlara bir ho geldinarksyla yalvarr)

15 Gorgias, DK 82 B 10-11.16 Bydeki bo inanlar17 Plin, Nat. His. XXX 1-4.


18/42

Ahmet Trkan312

Btn bunlara dayanarak, yapsal ve edimsel benzerlikleri dnld-nde goeteia ve mageia birbirleri ile deitirilip kullanlabilen kavram-

lardr ancak bu durum mageiann magosun gerekletii eylemi ifadeetmedii srece. Dolaysyla Pers rahipleri magoinin gerekletirdiklerisanat olumsuz grlmemi, olumsuz grnen ey ise kavramn goeteiagibi bir anlamda kullanld zamanlar olmutur. Yine de bu kavramlarbelirli noktalarda birbirleri ile i ie geebilmektedir. rnein Apuleiusayneltilen byclk sulamasnda, o kendini mageia sanatnn ycelii-ni vurgulayarak savunmutur18. Bununla birlikte papirslerin ele getiicorafyada mageia olaanst sayg gren bir sanattr, hatta felsefe ve

hekimlikle birlikte tanrlarn insanlara bahettii yetenekten biri olarakgrlmtr19. En bata da belirtildii zere, almada alntlanan metinle-rin byyle sk skya bir ilgisi olmamakla birlikte kukusuz ki dinsel yapierisinde bir reti olan mageia sanatnn senkretik yapsyla ciddi bir ili-kisi bulunmaktadr. Bu kavramsal problemlerin sabitlenmesinin ardndanortaya kan bir baka sorun ise papirslerin ierisindeki kltrel bileenlerve bunlarn odak corafi alan temsil edip edemedii sorunsaldr.

Sz konusu papirsler olduka karmak bir dinsel yap sunmakta ve

iinde gerek ayr ayr, gerekse sentezlenmi bir halde pek ok kltr gru-bunun zelliklerini barndrmaktadr. Betz bu durumun Hellenistik dnyakltrnn senkretizmini yanstan bir dinsel yap olduunu sylerken be-lirli bir noktada da bu dinsel eitlilii dnemin byclerine ve onlarnkullanl olan her trl gelenee adapte olabilmesine balamaktadr20.Bu metinlerin kafa kartrc olduu nokta, senkretizmin kendisinden okonun metinler ierisinde bu denli youn biimde var olmasdr ki bununnedeni sz konusu metinlerin bir arada ve derlenmi bir halde ele geme-sidir. Metinlerde ciddi bir Msr, Yahudi ve Hellen etkisi gzlemlenmek-tedir. Bununla birlikte Artemis ve Hekate gibi Anadolu kkenli tanralar,genellikle Persephonenin bir epiteti olarak karmza kan Mezopotamyakkenli Ereshkigal21, ran kkenli bir tanr olan Mithras22gibi eitli top-lumlara ait olan kutsal varlklar da gz nnde bulundurulduunda, szkonusu papirslerin temsil ettii corafyay tm Ortadouya geniletmek

18 Collins 2008, 50.19 Pinch 1994, 7-9.20 Betz 1986, xlvi.21 PGM VII.981-985; LXX.4-9, Kore Persephone Erechkigal olarak: PGM IV.320-325.22 PGM V.4-6.


19/42


olasdr ancak ne olursa olsun by metinlerinin Msrda ele gemesi bucorafi temsil gcn skntya sokabilecek baz savlarn ortaya kmasna

neden olabilir23.By papirslerinin mparatorluun genelinde kullanldna dair baz

tarihsel veriler bulunmaktadr. Yukarda da belirttiimiz gibi SuetoniusM.. 13 ylnda Augustusun Romada bulunan yaklak 2000 adet byparmeninin yaklmasn emrettiinden bahsetmektedir24. Daha ge birdnem iin ncilde geen Ephesostaki byclerinin kitaplarnn yakl-mas da gzden karlmamas gereken bir ayrntdr25. Bu verilere greortada ak bir imha sreci bulunmaktadr. Bu sre ierisinde orijinal

metinlerin ou yok olup gitmi ancak baz filozof ve din bilimcileri,astrologlar ve kimyagerler, hlihazrda var olan by kitaplarn biriktiripsaklam, yazarlar da bu malzemelerde geen baz ksmlar kendi eserle-rinde kullanmlardr. Yeni Pythagoraslarn ve Yeni Platoncu okullarn,Gnostik ve Hermetik gruplarn by kitaplarn kulland ve bunlar kop-yalad bilinmektedir26. Bu noktada sz konusu bylerin Msrda elegeirildiine armamak gerekir.

Bu dnemde byler de byclerle birlikte yeraltna ekilmitir ancak

bu sz konusu faaliyetlerin azald anlamna da gelmemektedir. GoodmanAncient Judaism and Early Christianity27adl eserinde sz konusu zamanaralnda gerekleen dinsel hareketin verimli bir diyagramn karmtr(fig. 1) Bu diyagram M.S. 1. yyn sonuna doru by faaliyetlerinde ciddibir artn olduunu ve bu srecin M.S. 4. yyn ortalarna kadar srdngstermektedir. Bu zaman aral dinsel dnmn en youn olduu d-nem olmakla birlikte, Hellenizmin getirdii kltrel geirgenlik sonucundaortaya kan senkretizmin de ayn ekilde en olgun olduu dnemdir. Yani

yalnzca bycler deil, toplumun hemen her kesimi nceki dnem-lerden ok daha kolay bir adaptasyon sreci geirmektedir. Bu noktadaby faaliyetlerinin, dolaysyla by metinlerinin artmasyla, toplumunbu zellii de dier dinsel metinlerde olmad kadar su yzne kmtr.Bununla birlikte, bu by metinleri ile tapnaklardaki adaklar ya da ehir

23 By metinlerinde dinsel senkretizmin Msr odakl bir portresi iin bk. Preisendanz 1956,111-125.

24 Suet. Aug. 31.1.25 Elilerin leri, 19:19.26 Barb 1963, 100-125.27 Goodman 2007.


20/42

Ahmet Trkan314

duvarlarna yazlm olan ve kamu dini deil de hane (ya da ahsi dine) aitolan dualar arasnda ok az fark olduunu ve bu dualarn soylulardan en

dk seviyedeki kleye kadar kullanld da bilinmektedir28.Sonu olarak, tm bunlar gz nnde bulundurulduunda, bu noktada

bycnn yapt ey en fazla sz konusu dnemin by geleneklerini biraraya getirmek olur ki ayrca bynn uygulanmasndaki doal hassasiyetide29dnrsek bu i ie gemenin Betzin ne srd bycnn kar-lat kltr ortamna adaptasyondaki becerisinin30aksine, sz konusumetinleri oluturan ve derleyen kiileri aan bir durum olduu dnlebi-lir. Gerekte burada tank olduumuz ey birikmiin bir yansmasdr. Tm

bunlara dayanarak, by papirslerinin dnemin Ortadou corafyasnndinsel yapsn belirli llerde yansttn, hi deilse bu corafyanntamamnda ancak farkl blgelerde farkl ekillerde gerekleen dnmiin bir rneklem alan tekil ettiini ne srebiliriz.

Blgenin dinsel yaps da dier tm dinamikleri gibi olduka karmakbir yap sergilemektedir. ncelikle mparatorluun hemen her yerindekamu dini ile ahsi din arasnda din arasnda ciddi bir farkn olduunubelirtmek gerekmektedir. yle ki kiiler (ya da aileler) istedikleri tanr

ya da tanraya inanabilir, kendi zel ritellerini (yasaklanm olan byya da benzer heretik riteller hari) gerekletirebilirlerdi.31Bu nedenle,hlihazrda Hellenistik Dnemden beri iyiden iyiye geirgenleen kl-trel yaplar, imparatorluk ierisinde bu yolla ok daha rahat bir biimde

28 Roma mparatorluu Dnemi Ortadousunda birbirinden ciddi biimde farkl olan ve dier tmdinsel olgulara at ilevi gren iki dinsel yapnn en olgun haliyle karlarz: kamu dini vehane (ya da ahsi) din; bk. Bowes 2008, 45. Bu noktada Betzin bu metinlere o dnemin yer altedebiyat yaktrmasn da hatrlamak gerekir; Betz 1986, xli.

29 By doas gerei deiime dinden daha az aktr, rasyonel dncenin bittii noktada ortayakar ve insann en ilkel gd ve aresizliinden kaynaklanr. stelik bynn doru bir ekildegerekletirilmesi de yine doas gerei ok nemlidir. Kukusuz etkileime aktr, zellikleele aldmz dnemin artlarna bakarsak, dinsel yapda grdmz kltrel birleimin bymetinlerinde de daha kolay gereklemesi olasdr. Hellenizm, kltrel snrlar, imparatorlukise siyasi ve ekonomik snrlar kaldrmtr ki toplumlar aras geirgenlik en st noktalaraulamtr. Antropolojik aratrmalar bize din ile bynn birbirlerine sk skya bal olduunuve bu nedenle dinsel herhangi bir olgunun by geleneinde de yer bulabildiini gstermitir.Dolaysyla dnemin nasya toplumu ierisinde de dinsel dnmn by metinlerinin ieriinedorudan ya da dolayl olarak yansmas olduka doal bir olgudur. Bynn doas ve toplumsalgeliimi ve din ile bynn arasndaki iliki iin bk. Durkheim 2007, Frazer 1991, Malinowski2000, Tambiah 2002, Tylor 1871.

30 Betz 1986, xlvi.31 Ball 2000, 433.


21/42


yaylmtr. Bu noktada, almann ilgi oda olan konuya da yaklamolunur. By metinlerinde yer alan ilahi ve dualardaki senkretik yapy

ve bu dorultuda burada ne srlen yeni din anlayn ve almannilerleyen ksmlarnda bahsedeceimiz olgular ortaya karan unsurlara butemelde bakmak gerekmektedir.

Dnm sreci ierisindeki monoteistleme pek ok kltrel koldangereklemitir. almann balangcnda bahsettiimiz panteondaki tekbir tanrnn dier btn tanrlarn gcn elinde toplamas eklinde g-rlen pagan monoteizminin yannda zellikle ran kkenli Zerdtlk veYahudiliin politeist32toplumla sk skya senkretik bir iliki ierisine gir-

mesiyle palazlanmtr. Zerdtlk, dnyadaki ilk retili (kitapl denilebi-lir) dinsel oluumdur ki spesifik ilkelerinin olmas daha sonraki herhangibir monoteist yapnn bu kaynaktan gelimesi iin yeterli bir nedendir.Bunun temelini salayan ey ise ran blgesi kltrlerinin Ortadou ileuzun sredir iliki ierisinde olmasdr. Zaten Pers mparatorluunun e-kilmesinden sonra Kappadokia, Pontus ve Kommagene civarnda Pers kl-tr ciddi bir yer tutmu, yine bu snrlar araclyla Hellenizm ile etkile-im ierisine girmitir. Bu blgelerde, zellikle Kappadokiada magoslarn

ciddi bir etkinlik gsterdikleri de bilinmektedir33

. Sz konusu din, batyadoru ilerlerken baka dinlerin de etkisi altnda kalm ve ok gemedenbu da kendini dinin mitolojisinde gstermitir. Anahita ve daha sonra tmRoma mparatorluunda olduka yaygn bir tapnm gren Mithra, Ahura-Mazdann yannda yerini almtr34. Her ne kadar by metinlerinde bu di-nin belirgin unusrlar ciddi biimde grlmese de daha sonra Hristiyanlda ciddi biimde etkileyecek olan dalizm ilkesi, kla karanln, iyiylektnn bir aradaki varl metinler ierisinde grnen bu kartlk ve bir-liktelik, sz konusu kkenden kaynaklanm olabilir. almann ilerleyen

32 Bu almada politeizm terimi yine ok tanrl dinler iin kullanlmakla birlikte bu anlamn dnada tamaktadr. Bu noktada pagan kelimesi daha genel bir kavramsal at tekil etmektedirancak bu kelime de Hristiyan dinsel geleneine aittir ve Hristiyan olmayan dinsel gruplar,zellikle taradaki insanlar kapsar ki bunun ierisinde dier tek tanrl dinler ve yapsal olarak tektanrl dinsel yaplara yaknl bulunan gizem taplarn da kapsamaktadr. Bu yzden politeizmterimi daha teknik ve daha objektiftir ancak bu makalede yalnzca ok tanrl dinler iin deilmonoteist eilim ierisine giren ya da dier tanr ve tanralar kendi iinde barndran ancak bukutsal varlklarn da zelliklerinin tek bir tanr zerinde topland (pagan monotheism) yaplarda ima etmektedir. Ancak bu noktada herhangi bir karklk kmamas adna monoteistleen bupoliteist yaplar iin pagan monoteizmi kavram kullanlacaktr.

33 Ball 2000, 436.34 Eliade 2003b, 395.


22/42

Ahmet Trkan316

ksmlarnda da grlecei zere, kozmik sistemin yeralt ve gkyz ola-rak net bir ekilde ikiye ayrlmas ve yeralt dnyasna karanlk zellikler

yklenmesi de bu dalizme iaret etmektedir35.M.S. 2. yya gelindiinde Ortadounun eitli blgelerinde yaayan

Yahudilerin neredeyse hepsi bir ekilde Hellen kltrnden etkilen-mi durumdayd. Dinin Ortodoks yaps deforme olmaya balam vePharassiler, Esseneler ve Zelotlar gibi pek ok Yahudi heretik grup ortayakmt. M.S. 1. ve 2. yylarda Romayla gerekleen savalarn sonundaise otodokslarn yannda bu heretik gruplar da btn bir Akdeniz havzasnadalmlard. Bu merkezden uzaklama hali Hellen kltr ile hlihazrda

diyalog halinde olan Yahudileri dier Akdeniz kltrlerinin etkisinede ciddi biimde ak hale getirmiti. zellikle Mezopotamya, Msr veAnadoludaki Yahudiler dier toplumlarn dinsel yaplaryla senkretizmierisine girmeye balamtr. Politeist kltrle girilen bu iliki sonucundada bizim papirslerde grdmz karmak monoteist tablo ortaya k-mtr36. Bu noktada ortaya kan gnostik yap da by metinlerine ciddibiimde yansmtr37.

Son olarak, yine ran / Mezopotamya kkenli olan ve monoteizme gei

srecinde metinlerde dorudan atfta bulunulmasa da dnem toplumunun,zellikle gnostikleri besleyen Manieizm de blgeye ciddi etkiler de bulu-nan bir dindir. M.S. 3. yyn sonlarna doru ortaya kp hzla yaylmayabalayan bu din, belki de dnemin corafyasnn iinde bulunduu senk-retik durumu en iyi yanstan yapdr. Olduka hzl bir ekilde yaylp ge-nileyen bu dinin temelleri Zerdtle dayanmakla birlikte Mezopotamyadinsel gelenei, Yahudilik ve Hristiyanlktan ok fazla unsuru bnyesinekatmtr. Manieizmde de Zerdtlkteki gibi bir dalizm bulunmaktadr,

evren iyi ve ktnn karmndan olumaktadr ve insan ruhu bedeninierisinden kurtularak a, kendi zne geri dnmeye almaldr. Manievrenin yaratmdan olutuunu yaymtr. Bunlarn ilkinde iyi ve kt

35 Bu olgu almann ki Dnya Arasnda: Melekler ve Daimonlar balnda daha iyi anla-lacaktr. Zerdtlk ve dalizmle ilgili bk. Eliade 2003b, 375-404. Bununla birlikte Hellenlerinran blgesi ile olan ilikilerinin M.. 6. yyn sonlarnda younlap mparatorluk dneminekadar devam ettii ve mageia sanatnn Zerdtlkle olan ilgisinin de gz ard edilmemesigerekmektedir.

36 Goodman 1996, 737 vd. Bununla birlikte ou noktada hristiyanlk da metinler de Yahudilik ilei ie sgrnmektedir.

37 Bu tr gnostik metinlere rnek olarak bk. PGM IV.1716-1870; VII. 619-627; XIII. 1-343.


23/42


tamamen farkl varolu alanlardr. kinci varlk alannda ise bu iyi vekt birbirleri ile karr, on cennet ve sekiz dnya yaratlr. nc varlk

alan ise artk insanlarn sahneye kt yerdir. Bu noktadan sonra hikayebilindik hale gelir, evren rten karanln gleri ile dolup taar, bukaranlk glerin sonularndan biri de Adem ve Havvadr. Tanr Ademiktle kar uyarmak iin bir mesih gnderir ancak onlar insani varolu-larna yenilirler. nsanolunun karanlktan kp arama serveni debu ekilde balar. Peygamber Mani de bu dorultu da tanr tarafndan gn-derilmi bir kurtarcdr38. Manieist mitoloji ve retide var olan bu dalistunsurlar doal olarak papirs metinleri ierisine sinmitir.

Bu veriler nda alma iin bir nsz sylemek gerekirse, metin-lerin dinsel yapsnn Hellen / Msr politeizmi, Yahudi Hristiyan mo-noteizmi ve Zerdt / Mani dalizmi temelinde senkretik ve monoteist biryapda ykseldii ne srlebilir39. Ykselen yeni kozmik sisteme de budorultuda bakmak verimli olacaktr.

Evrenin Efendileri

Yukarda belirtildii gibi by papirsleri olduka karmak bir dinselyapy iinde barndrmaktadr. Mitolojik adan bir ayrm gerekletire-cek olursak, papirslerdeki dinsel grnmn Politeizm ile Yahudilik veHristiyanlk ile bu dinlerin gnostik yorumlar ile ciddi bir dalist retietrafnda dnd izlenmektedir.40Ancak bu kadar basit deildir, var olanyap klasik bir mitsel grntden fazlasn tamaktadr. Tanr ve tanrala-rn yan sra metinlerin ounda daimonlar ve melekler41gibi bu kltrlerinher birinde grlen doast varlklarla karlalr ki tm bunlarn ara-snda metinlerin arka plannda monoteist eilimin btn gcyle kendini

hissettirdii gzlemlenir.

38 Coyle 2009, 4-23.39 Hristiyanla da dalist unsurlar Zerdtlkten getiinden yukarda bahsedilmiti.40 Politeist dinsel yap ile Yahudiliin senkretik bir yapda bulumasna Anadoludan iyi bir maddi

rnek de Dalk Kilikia blgesinden gelmitir. Smekte bulunan ve M.S. 3. yya tarihlenenAthena rlyefinin etrafna kabartma olarak ilenmi ve bir menorahn ve yine ayn blgederendibi mevkiinde bir yap kapsnn stnde imek demeti ile birlikte grlen menorahsenkretizmin ak bir grnmn temsil etmektedir. Bk. Durugnl Mrel 2012, 308-312.

41

Daimonlar pek ok dinsel gelenekte yer alan iyi-kt doast varlklardr. Bunlar insanlarnruhlar da olabilir, cehennemin koruyucular ya da tm varlk leminde yaayan ayr bir canl da.Hristiyan gelenei ile birlikte onlara olduka olumsuz bir rol biilmitir. Bu varlklarn dinselyaamdaki yeri ve gelenei aada ayrntl bir ekilde aklanacaktr.


24/42

Ahmet Trkan318

By metinlerinin bazlar tamamen Yahudi-Hristiyan geleneine aittirve bunlar hlihazrda monoteist birer yap sergilemektedir. Bununla birlik-

te asl ilgin olan nokta bu yapnn, pagan geleneinin ar bast ya da bugelenein Yahudi-Hristiyan gelenei ile bir senkretizm oluturduu me-tinlerdeki grnmdr. Benzer tanrlarn isimlerinin birbirleri yerine kul-lanlmasndan te, ismi ister Selene, Horus-Helios, Apollon isterse Yahveolsun, karlalan ey tek bir tanrnn, belirli bir varlk alannda, varoluuntm gcn kendi elinde toplamas halidir ki bunlarn neredeyse hepsi g-ne ya da ay gibi iki nemli dinsel figr altnda gereklemitir.

Bu tr durumlarda bylerde seslenilen tanr her eyin efendisi ve

yaratc olarak ortaya kar. rnein kt bylerden korunmak iin ger-ekletirilen bir kar-bydeki metinde, riteli uygulayacak kii Heliosuu ekilde armaktadr:

Seni aryorum, evrenin efendisi, bir ihtiya annda; ruhum kederliolduu ve aklm kart iin.42.

Bir baka metinde ise Helios bu kez kendi de dhil her eyin yaratcsolarak grnr:

Dolaan rzgrlarn esintisinde domuAltn sal tanr Helios, atein tkenmez alevini tayan,Byk kutbun evresindeki yce yollarda dnen,Her eyi kendi kendine yaratan ve yine onu hie indiren.43.

Bununla birlikte Heliosun (ya da Horusun) klasik Yunan mitolojisi ileMsr mitolojisinin birleimi olan bir gne-tanr olarak ortaya ktpoliteist metinler kendilerini hemen belli etmektedir. Bu tr metinlerdekarmak mitolojik elerin yannda Helios tek tanr olma zelliinden

olduka uzak grnmektedir.Kronos tarafndan ekildin, Hera tarafndan tasarlandn, Ammon ta-

rafndan bakldn, Isis seni dourdu, Zeus, yamurun tanrs tarafndanbytldn, Helios ve i tarafndan ykseltildin44.

42 PGM I.213-215: , , , t .Heliosn ya da Horusun bu ekilde grnddier rnekler iin bk. PGM IV. 640 - 645; 1180 - 81.

43 PGM IV.436-440; / ,

/ / , 44 PGM IV.2981 2984: , ,

, ,


25/42


Bu durum iki farkl gne-tanrnn varln gstermektedir. Biri klasikpoliteist yapdaki Helios (ya da Horus) dieri ise tm dnyann yaratc-

s olan ve tek tanr gibi grnen stn kuvvet. Bu durum politeist vemonoteist eilimin pek ok noktada birbirlerinden ayrt edilebildiini,dolaysyla bu iki kapsam arasnda toplumun aklnda belirli bir farkndal-n olutuunu gstermektedir. Gne-tanr odanda, Yahudi tanrsnnby metinlerinde ortaya k ise biraz farkldr. Yahudi nfusun oldukayoun olduu Aleksandriada ele geen Yunanca metinlerde geen IA45szc, Yahvenin46Yunanca okunu ekli olup, Sarapis-Aion-Helios -lsn ima eder. Bu isim, bazen de gne tanrnn ya da Zeusun isminin

hemen yannda bir sfat olarak grlmektedir. Bamsz ekilde karmzakt metinlerin ou da zaten bir gne-tanrya adanmtr47.

Yahvenin gne-tanr ve Zeus ile btnletii bir by metninde tmgc kendi eline toplam bir tanr izlenimi vardr ki bu tanr monoteistdinlerden aina olduumuz zere evrenin yaratlmasndan nce de sonrada vardr, yani sonsuzdur, sonsuzluun ta kendisidir.

Senin sonsuz doana uygun olarak evrenden nce grnen, yorulmakbilmez, .... gneyden .... koruyucu; Seni aryorum, efendim (her eye

gc yeten)48bilinmez olan, saf ruh, ben, ....kutsanm. Bana kar merha-metli ol, Ey Zeus-Iao-Zen-Helios.49

Monotheist birleimi grdmz ikinci nokta ise ay figrdr.Tarihsel olarak bakacak olursak ay da gne gibi hlihazrda pek ok dinselzellii kendi zerinde toplamtr. Farkl corafyalarda olsa da ay tanr vetanralar hem ikonografi hem de epifani ynnden birbirlerine oldukabenzemektedir. Gnein aksine srekli deiim ierisinde bulunmas, fizik-sel olarak belirli bir dngsellie sahip olmas, byyp klmesi, baz

.Byle durumlarda ou zaman, sabah arabasyla birlikte ykselen, gn boyuncadoudan batya doru yolculuk eden ve daha sonra okyanusta kaybolup yerin altndan tekrarbatya doru ilerleyen klasik gne tanr ile karlarz, bk. PGM II. 90 - 95., bunun yanndabazen Zeusun gz olarak da grlr. Bk. PGM II.85-90.

45 Ganschinietz 1914, 698-721.46 PGM III. 145-151; 208-215; PGM IV.591-597; 1231-1247.47 Pek ok metinde IAO bir tr tlsml sz olarak kullanlmtr. Bu tr metinlerde bu isim farkl

isim ve harf gruplar ile birlemi ya da ismin harfleri yer deitirmitir. Bk. PGM III.570 - 75;

580 - 3; baz metinlerde ise Elohim olarak karmza kmaktadr. Bk. PGM IV.320-325.48 Parantezler by metinlerinin alntland edisyonlara aittir.49 PGM CV. 1-15; Bu metin PGMnin Almanca edisyonunda yoktur, 1986 ylnda baslan ngilizce

edisyona eklenmitir.


26/42

Ahmet Trkan320

dnemlerde kaybolmas gibi zellikleri, bu olay deneyimleyen insanlarndoa ve toplum ierisinde gerekleen pek ok olguyla bu gk cismini

zdeletirmeye ynlendirmitir. Bu sonsuz dngsellikte der Eliadebu cismin, - sular, yamur, bitki, bereket gibi srekli oluum yasasylaynlendirilen tm kozmik dzlemleri denetlemesi artc deildir50. Budzlemler farkl dnemlerde, farkl blgelerde ve farkl ay tanrlarna parapara verilmitir ancak bu almada ele alnan dneme gelindiinde ilerdeiir.

Monoteizme giden srete klasik mitolojide yer almayan ancak tmRoma mparatorluunda M.S. 1 4. yylar arasnda, hem kentsel hem de

krsal blgelerde olduka youn tapnm gren Ay Tanr Men gzlemlendi-inde, ayn bu konuda oynad roln farkna rahatlkla varlabilir. Bu tanray ile ilgili olan neredeyse btn dinsel zellikleri, hatta daha fazlasnkendi zerinde toplamtr. Tapnmnn en youn ve olgun olduu dnem-de ifac, nehirlerin ve bereketin tanrs, kentlerin koruyucu tanrs, mutlakgce sahip olan tanr, byk tanr, adil tanr gibi sfatlarn sahibidir51.Dahas sonraki dnemde kefaret iin adanan itiraf yaztlarnda da ArtemisAnaitis, Apollon, Zeus ve Ana Tanra gibi monoteist zellikler tayan

kutsal varlklarla birlikte ve olduka youn biimde ad gemektedir52

.By papirslerinde de ay bu ekilde karmza kar ancak bu me-

tinlerde bu gk cismi ile balantl olarak ou zaman diil eler olanSelene, Artemis ve Hekate (ya da Persephone) ls ile karlalr53.Zaten ounlukla yzl tanra epiteti tek bir isim altnda kullan-lr ancak bu lnn ayn dier hallerini ve dier tanralar niteledii

50 Eliade 2003a, 167.51 Men ile ilgili ayrntl bilgi almak iin bk. Lane 1986, 2165-2178; Ayrca bk. Trkan 2012, 333-

349.52 Bu konuda gerekletirilen geni apl bir alma iin bk. Aytalar 2012.53 Bir istisna olarak Lane, PGM IV.2664te Seleneye verilen bir sfat olan Menetyrennenin,

Anadoluda ele geen bir yaztta Attise verilen Menotyrannos arasnda balant kurar ve buekilde PGM IV tarihlendirmeye alr. Men ile Attisin Anadoluda bir epitet olarak pek oknoktada birletiini grmekteyiz, ayn sfatn Seleneye verilmesi Lanee gre ay tanrs Mendenhaberdar olunduunu akla getirmektedir. Bununla birlikte, Lanein bu metinler zerindengerekletirdii karmlar bununla da snrl kalmaz, daha da ileri gider ve Anadolunun farkl

blgelerinden ele geen bu epitetin grld yaztlardan yola karak, PGM IVn Msrabu corafyadan ithal edildiini ne srer; Lane 1984, 25-27. Lanein bu sav doruysa eer,almann balangcnda tarttmz papirslerin dnemin dinsel geleneini ne kadar temsiledebileceklerine ynelik olan konu bir destek daha kazanm olur.


27/42


bilinmektedir. Baz metinlerde herhangi bir tanrann ad gemese de byritelinin ayn hareketlerine gre uygulandn grrz. Baz bylerde

ise aydan yalnzca tanra olarak bahsedilir. Ayrca unu zellikle belirt-mek gerekir ki ayn monoteist eilim ierisine dhil olmas gneinkindenfarkldr. O daha ok yeraltnn kuvvetlerini kendi zerinde toplar. Aynodakta bulunduu metinlerin neredeyse tamam u ya da bu ekilde tekidnya ve yeralt ile ilikilidir. Selene kendisine yalvarlan bir duada tekynetici, daimonlarn ve tanrlarn kaderi54 olarak karmza karkenbir dier metinde yukarda da deindiimiz gibi yeraltnn efendisi veKaderin bir arac olarak grnmektedir:

Gel bana, Ey sevgili hanmefendi, yzlSelene; efkatlice duy benim ilahimi;

Gecenin ss, gen, lmllere getiren,

Ey vahi boalar sren sabahn ocuu

Ey Helios ile ayn rotada arabasn sren kralie

Yldzl lemdeki l zerafetin dansnn biimi.

Sen Adaletsin ve Kaderin tehditlerisin:

Klotho ve Lachesis ve Atropos.55.

Bu metinde dikkat eken bir dier nokta da kaderin Selenenin lformunun yani ayn kader tanralar ile btnlemesidir. Metnin sonrakiksmnda Hekate, Arthemis ve Persephoneye de dua edilmektedir56. Tmbunlar bize yeraltnda da bir birlie doru gidildiini gsterir yndedir.Ayn bynn devamndaki bir baka duada sis ve Artemisin AnaTanra zellikleri ile de kar karya gelinmesi de bu birleimi desteklerniteliktedir.

Tm bunlar dinsel olgularn tek bir kuvvet altnda btnlemeye bala-dn gstermektedir. Gne ve ay, farkl kozmik sistemlerin yneticileri

54 PGM IV 2662-2665.55 PGM IV. 2785-2796: . , , /

, / , , , /, / , , / / / /

Mor, / , . Buradaki Klotho, Lakhesis ve

Atropos Moiralarn kz kardeidir ve her biri kadderin biimini temsil etmektedir: Klothoyaam ipliini eirir, Lachesis yaam ipliinin uzunluunu belirler, Atropos ise yaam ipliinikeser.

56 PGM IV. 2798.


28/42

Ahmet Trkan322

olarak teklemektedir. Bu noktada, farkl bir bak as ile sz konusutoplumuntapnd herhangi bir tanrya dua ederken de ondan tek bir tanr

gibi sz ediyor olmas olasdr. Bununla birlikte gnein mutlak yneticiolarak ortaya kmasndaki ar Msr etkisini de gzden karmamak ge-rekir. Bu durum pagan monoteizmi olarak da nitelendirilmektedir ki enbata bu olgu yine monoteizme giden srete rol oynayan ayaklardan biriolarak tanmlanmtr57. Ancak baka bir olgu, pagan kltr ile Yahudi-Hristiyan gelenein birletii noktada ortaya kmaktadr. YukardaYahvenin gne ve gk tanrsyla belirli bir senkretizm oluturduundanbahsedilmiti. Bu grntnn basit halidir. Karmak olan ise politeist,

Yahudi ve Hristiyan dinsel evreninin tm unsurlarnn i ie girmesidir.Burada ne kan varlklar olduka kkl birer gelenee sahip olan

melekler58 ile daimonlardr ve dnm sreci ierisinde ayn tanr vetanralar gibi onlarn da farkl kltrlerdeki anlamlar bir araya geldiigrlr. En nemlisi de bizlere gsterdii gibi monoteizme geite bypapirslerinin anlatt evren sisteminin nemli bir parasn tekil etmi-lerdir. Bu varlklardan aada ayrntl bir ekilde bahsedilecektir ancakPoliteizm-Yahudi senkretizmine geri dndmzde zellikle bir metin

bize olduka nemli bilgiler vermektedir. Dnmn bilincini ok net birbiimde yanstmakla birlikte, genel metinlerde ortaya koyulan evren sis-teminin en olgun rneklerinden birini vermektedir59. Metin ablona uyarr;ak bir biimde bir tek tanrdan bahsedilir:

Kozmik dualarla yalvaryorum sana, Aionlarn tek ve kutsanm olan,dnyann babas60.

ve sz konusu tanr gnele zdeletirilir:

bana gel sen, tm evreni hava ile dolduran, gksel sudan atei alan vednyay sudan ayran61.

57 Sz konusu olgu iin bk. Nuffelen 2010.58 Metinlerde angelos olarak geen bu kavram hem haberci hem de melek olarak

kullanlmaktadr. Bu almada melek tercih edilmitir.59 PGM IV.1167-1226.60

PGM IV.1170-1172: ,

.61 PGM IV.1174-1177: , ,

,.


29/42


Bununla birlikte bize yle bir insan tanm yapar ki biz bunu doru-dan Yahudi geleneinde grrz:

Dikkat et, biim, ruh, dnya ve deniz, tanrsal gereklilii ieren bilge-ye ve ateten oklar gibi kabul et kelimelerimi. nk ben bir insanm, tan-rnn cenette yaratt en gzel varlk, ruh, a ve topraktan yaplm62.

Bunun ardndan metin ilgin bir sylemle devam eder ki bu da bizi birynde Yahudi dier bir ynde de Hellen dinsel geleneine ynlendirir;tanr her eyin yaratcsdr ancak ayn zamanda dier tanrlar da o yaratr:

Dinle Helios, dnyann babas, ana elemente sahip olan tek kii. Sen

tm melekler tarafndan kutsal olarak grlen kutsal ve gl isimsin;koru beni her trl iddet eyleminden. Evet, yap bunu efendim, tanrlarntanrs. . . .dnyann yaratcs. . . Sen tanrlar, ba melekleri ve dekanlaryaratan63.

Dahas metinde baz Hristiyan eler de bulunmaktadr:

On bin melek senin yannda durdu ve cenneti yceltti ve o efendi,senin Aion64olan bilgeliine tank oldu ve senin de onun kadar gl ol-duunu syledi65.

Burada bilgeliine tank oldu derken byk bir ihtimalle sadan bah-sedilmektedir. On bin melek figr de Hristiyan geleneinde var olanbir olgudur66.

62 PGM IV.1177-1180: , , , , , , .

63 PGM IV.1180-1210:, , .... , , , , ..... , , .... , .

64 Her ey ya da tm eyler anlamna gelir.65 PGM IV.1215-1222: ,

, .... .66 O zaman sa ona Klcn yerine koy! dedi. Kl ekenlerin hepsi klla lecek. Yoksa Babam-

dan yardm isteyemez miyim sanyorsun? stesem hemen u an on iki lejyondan fazla melek

gnderir: Matta 26, 52-53. Hatta bu kavram ada Hristiyan ilahilerine de konu olmutur:Ve o on bin melei arabilirdi / dnyay yok etmek ve onu zgr klmak iin / O on bin meleiarabilirdi / Ancak Yalnz bana ld, senin ve benim iin, beste: R. Overholt, (kaynak: http://biblestudycharts.com/HH_Ten_Thousand_Angels.html, balant tarihi: 09.04.2013, saat.15.10.)


30/42

Ahmet Trkan324

Duann sonu ise senkretizmin ak ifadesidir:

Seni aryorum srekli yanan, sndrlemez kandilin nnde altnyapraa oturan, byk tanr, tm dnyada parlayan, Jerusalemde klarsaan efendi, IA67.

Kukusuz bu metnin arl daha ok Yahudi gelenei zerine dayan-maktadr ve politeist kltr nispeten arka planda kalm grnmektedir.Ancak burada gz ard edilemez bir senkretizm ve kozmik sistem tasa-rmyla karlalr. Bu kltrel younluk oran eitli metinlerde eitliekillerde bulunabilir. rnein ktlklerden korunmak iin gerekleti-rilen bir baka byde tam tersi bir durumla karlalr. Ald epitetlerbakmndan aka Heliosa (ya da Horusa) seslenilen bu byde kozmiksistem hakknda olduka nemli baz veriler elde edilir. Burada ortayakan ey ak bir monoteizmdir. Yahudi-Hristiyan kltrnn nemli un-surlarndan olan ba melekler ve Msr dinsel geleneine ait dekanlar ilekarlarz. Melekler bynn gereklemesi iin yardma arlrlar vebynn amac ise gksel daimonlarn ve Kaderin bysel gcndenkorunmaktr. Burada kader kavramnn kiiselletirilmesi ise nemli birayrntdr68.

Yukarda bir ksmndan bahsedilen ve Apollona seslenilen bir kehanetbysnde bu kozmik bilinci derli toplu bir biimde gzlemleriz69. lkolarak bynn hemen giriinde doast alan gksel tanrlar ve yerseldaimonlar olarak ayrlmtr. Ardndan by iin gereken hazrlklar ta-nmlanm ve bizi asl ilgilendiren ksm olan duaya geilmitir. Bynnbalndan da anlalaca gibi dua aka Apollona adanmtr ancakilerleyen ksmlarda karmza farkl bir sistem kar:

Ey efendi Apollon, Paian ile gel,Sorularma cevap ver efendim. Ey stat

Ne zaman ki benim kutsal dudaklarm gizli szleri syler,

Parnassos Dan ve Delphoi Pythosunu terk et,

Yce Zeus IAnun ilk melei,

ve sen, MIKHAL, cennetin tahtn yneten,

67 PGM IV. 1216-1225: , , ...

68 PGM I. 195-222.69 PGM I. 262-347.


31/42


Seni aryorum ba melek GABRIL.

Olympostan aaya, ABRASAKS70,

afakta parlayan71.

Dinler tarihinin en ilgi ekici metinlerinden biri olan bu by bizeHellen, Msr ve Yahudi kltrlerinin ne derece i ie getiini gsterir-ken, dnemin insannn dncesindeki ilgin bir grnty de resmeder.Kukusuz Zeus ve Yahve burada bir senkretizm ierisinde bulunurlar.Bunu pek ok metinde grrz ancak klasik mitolojide tanrlarn oturduuyer olarak bilinen Olymposta artk Mikhael ve Gabriel gibi ba meleklerinde yer aldn da yine bu metinde grrz. stelik melekler doal olarakZeusun melekleri konumundadrlar. Duann sonraki ksmnda ciddi birmonoteist kimlik ile kar karya gelinir. Zeus (ya da Yahve) tm evreninyneticiliini kendinde toplamtr:

Duy beni kutsanm olan, Seni aryorum cenneti

Ve dnyay ve Kaosu ve

Bir zamanlar a bakan insanlarn ruhlarnn

Mesken tuttuu Hadesi yneten.72.

Grld gibi her ey tek bir tanrnn kontrolndedir. Cennet vednyay tek bir tanr ynetir, Kaosu da yle. O halde o yaratc ve nce-siz-sonrasz bir tanrdr. Metnin semitik arl yeraltnda herhangi bakayneticiyi dlar. stelik bu yerin bir cehennem deil de insanlarnlmden sonra mesken edindikleri bir alan olarak politeist bir yapda kar-mza kmas da ilgin bir ayrntdr. Bynn baarl olmas durumundaApollonun istenilen cevaplar vermek iin riteli gerekletiren kiiyegeleceinden bahsedilmektedir73. Burada Apollona kehanet bildiren bir

haberci (angelos) nitelii yklenmitir. Bu noktada artk tanrsal vasflarn

70 By metinlerinde ciddi bir yer tutmasa da Msr kkenli olup mageia sanatnda nemli bir tanrfigrdr Abrasaks, bk. Le Glay 1981. Ortadouda da ciddi bir tapnm grm olan bu tanr aynzamanda gne yln sembolize etmektedir.

71 PGM I. 290-305: , / , , ., / / , / , , , , , . , ...

72 PGM I. 315-319: , , , / , , .

73 PGM I. 327-331.


32/42

Ahmet Trkan326

brakm, insan ile daha byk tanrlar arasnda haber tayan bir Apollonile kar karya kalnr74.

ki Dnya Arasnda: Melekler ve Daimonlar

Sz konusu dnemde meleklerin (angeloi) ve daimonlarn da bir d-nm ve oalma srecine girdii, bylece kozmik sistemde oldukanemli bir yer tekil ettii de by metinlerinde gzlemlenebilmektedir.Bu karmak bir konudur, hem dinsel bir yapnn alt-kutsal varlklarnincelemenin problemlerinden hem de bu iki varlk hakkndaki sylemlerineitliliinden dolay75. Gnlk yaama iyi ya da kt ynde mdahale

eden doast varlklar hem politeist hem de Yahudi-Hristiyan kesimdegrlmektedir ki Hellen toplumunun uzun sredir ok sayda tanr, daimonve melek benzeri haberciyi dinsel yaplar ierisinde barndrdklar klasikkaynaklardan bilinmektedir76. Tevratn Yaratl blmnde de kadnlarlaevlenen ilahi varlklardan ve dm meleklerden bahsedilmektedir77.Bunlar her dnemde insanlarn hayatlar zerinde etkiye sahip olan tanrlarve insanlar arasnda bir konuma sahip olan varlklar olagelmitir ancak birey kesindir ki o da birinci yzyldan itibaren onlarla ilgili bu metinler ileonlar ierisindeki younluklar byk oranda artmtr78. Bunun nedenitartmaya aktr, yine de 4. yyn sonlarna doru geldiimizde ncekidnemdeki melek ve daimon algsnn ciddi bir dnme uradna tankoluruz.

Daimonlarn kkenleri ve ne olduklar hakknda antik dnemde pekok fikir ne srlmtr. Platona gre bunlar lm insanlarn ruhlar-dr79, Hesiodos bunlar altn an lleri olarak grr80, Josephusa grebu varlklar lanetlenmi insanlarn ruhlardr81ve buna benzer bir ekildeTertullianus onlar rahatsz ruhlar olarak dnmtr82. Bununla birliktebu yazda incelenen zaman dilimi itibariyle zellikle iki isim bizim iinbalayc grnmektedir: Plutarkhos ve Apuleius.

74 Benzer bir baka by iin bk. PGM III. 187-262;75 Aklayc bir tartma iin Janovitz2002, 27-47.76 Hesiod..Theog. 781, Pind.Olym. 8.82.77 Yaratl, 6.1-5.78 Janowitz 2002, 27-28.79 Plat. Krat. 397e-398c.80 Hesiod. WD, 122-124.81 Josephus, BJ, 7.185.82 Tertullianus, De Anima, 57.


33/42


Plutharkos daimonlarn kozmik hiyerarinin vazgeilmez parasnoluturduklarn ne srmektedir ve ona gre bu varlklar bu hiyeraride

tanrlar ve insanlar arasnda yer alrlar83. Apuleius da arac bir rol bier on-lara. En yksekteki eter ile en aa arasnda yer alan varlklardr. Kendileribizzat bamsz olarak farkl doa alanlarnn (korku, nefret, ak vs.) ruhla-r olabildikleri gibi, insan bedeni ierisindeki ruha da daimon denilebilirki insann ruhu da lnce bir daimon olabilir.84By metinlerinde kar-latmz daimonlar da aslnda bu tanm ierisine dhil edilebilirler. Buvarlklar iyi de kt de olabilir ve hatta birbirlerine kar kullanlabilirler85.Bununla birlikte Plutharkosun sylemi de dorudur, metinlerdeki sklk-

larna bakarsak bu varlklar dnem insannn aklndaki varolu algsnnvazgeilmez paralardr.

Bu varlklar genellikle bynn gerekletirilmesi iin bir ara olarakgrlrler ve bynn amacna gre farkllk gsterirler. yi ve kt olarakgkte, karada, suda ve yeraltnda bulunabilirler:

Efendim, beni tm daimonlara kar koru, cennetsel ya da gksel ya dakarasal ya da yeraltna ait ya da suda yaayan86.

Bunun yannda pek ok metinde bu varlklar birer yardmc olarakkarmza kar87, hatta bunlarn kt olanlarndan korunmak iin de kul-lanlrlar. Yardmc bir daimon armak iin gerekletirilen bynn birksmnda unlar sylenmektedir:

O gemileri durudurur ve tekrar onlar serbest brakr, o ok sayda ktdaimonu durdurur, vahi hayvanlar kontrol eder ve kzgn srngenlerindilerini abucak krar.88.

83 De Defectu 19.84 De Deo Soc. 9.85 Bk. PGM I. 42-195. Bu byde her trl ite yardmc olacak bir daimon arlmaktadr. Bununla

birlikte bu daimonun kt niyetli daimonlara da kar koruduu da belirtilmektedir, PGM I. 110-115. Hristiyan teolojisi daimonlara artk demon olur- kesin olarak kt bir rol izer. Bu varlklarktdr, insanlara zarar verirler ve onlarn ilerine girerek ktle srklerler. Augustinus dierpagan tanrlarn da daimon olarak grr ki by de bu ktcl varlklar ile insanlar arasndakigvenilmez ve eytani dostluktur, Augustinus, Doctr. 2. 36-37. By metinleri arasnda bulunanbir eytan karma ayin rnei iin bk. PGM IV. 3007-386.

86 PGM V.165: , ...

87 PGM I.1 42; 42 195; VII. 505 28; XII.14 95; LVII. 1 37.88 PGM I. 115 120: ,

,


34/42

Ahmet Trkan328

Bununla birlikte kt zellikler yklenen daimonlar da baz byler-de kullanlr ki bu noktada onlar yer alt ile ilikilendirilen varlklardr.

rnein grnmezlik iin gerekletirilen bir by dorudan yer alt ileilikilidir ve bu bynn gereklemesi iin yer altna ait olan bir daimonarlr.89Yer alt dnyasna giden llerin ruhlar da daimondur90ve pekok byde kullanlr. Bylerin ou doalar gerei ssz yerlerde ger-ekletirilmektedir ancak zellikle yer altyla balant kurmay gerektirenritellerde mezarlklar ya da birilerinin ld yerleri kullanmak oldukapoplerdir91.

O halde tm bunlara dayanarak, daimonlarn by metinlerinde anlat-

lan evren sisteminin nemli birer paras olduu sonucu karlabilir. M.S.1. yyda bunlarn saysnn artmas, metinler ierisinde gitgide daha belir-gin hale gelmesi ve vasflarnn artmas tarihsel sre ierisindeki dnsel

... Sz konusu bynn devamnda bir daimonun hangi konularda ieyarayaca da sralanmtr: Eer ona bir emir verirsen hemen bunu yerine getirecektir: o ryalargnderir, by malzemelerinin kullanm olmakszn kadnlar ve erkekler getirir, o ldrr,yok eder, dnyadaki rzgrlar kkrtr, altn, gm ve bronzu getirir ve ihtiyalar ne zamanykselirse onlar sana verir. Ve o zincirlerle balanm bir insan zgr brakr, o kaplar aar, ogrnmezlie neden olur ki bu yzden kimse seni gremez, o atein taycsdr, su, arap, ekmek

ve yemek olarak her ne istersen onu getirir; zeytinya, sirke yalnzca balk hari- ve ne eitistersen iste, sebzelerin bolluunu getirir ancak domuza gelince, hibir biimde bunu getirmesinisylemeyin! Ve bir akam yemei vermek istiyorsanz ona syleyin. Aklnda herhangi uygun biroday anmsa ve ona ertelemesiz bir leni hzlca hazrlamasn emredin. nce altn tavanl biroda verecek ve siz duvarlarn mermer kapl olduunu greceksiniz, - ve bunlarn yar gerek /yar illzyon olduunu dnrsnz- ve pahal arap yemei grkemli bir biimde tamamlamakiin uygun olacak. O hzl biimde ruhlar getirecek ve sizin iin bu kanatl hizmetkrlarssleyecek. Onun yapt bu eyler hzlca olur. Ve Siz ona bir servis gerekletirmesini buyururbuyurmaz, o bunu yapacak ve siz onun dier eylerde de mkemmelletiini greceksiniz.O gemileri durdurur ve tekrar onlar serbest brakr, o ok sayda kt ruhu durdurur, vahihayvanlar kontrol eder ve kzgn srngenlerin dilerini abucak krar, o kpekleri uyutur ve

onlar sessiz klar. O istediin her hayvann biimine dnebilir: uabilen, yzebilen, drt ayaklbir srngene. Seni havada tayabilir ve yine denizin akntsnn kabartlarna, onun dalgalarnabrakabilir; nehirleri ve denizleri hzlca dondurabilir ve yle ki sen onlarn zerinde istediin gibisapasalam koabilirsin. Ve zellikle dilediin zaman bunu durduracak ve ne zaman yldzlaraaya ekmek istersen, ve ne zaman scak eyleri souk, souk eyleri scak yapmak istersen,o kandilleri yakacak ve tekrar sndrecek. Ve o duvarlar sallayacak, onlarn atele alev almasnaneden olacak; o aklnda her ne varsa sana uygun olarak hizmet edecek, Ey kutsal bynn ustas,glerin tek efendisi olan bu gl yardmc bunu senin iin gerekletirecek, PGM I. 96-133.

89 PGM I. 247-262; Harika bir alma. Bir empanzenin ya da Vahice ldrlm bir cesedingzn ve bir akayk bitkisini (gl demek istiyor). Bunlar zambak yayla sadan sola doruovala ve u byl szleri syle: Ben ANUBIS, Ben OSIR PHRE, Ben OSOT SORONOUIER,Ben Sethin paralad OSIRIS. Yksel cehennemin daimonu, I ERBTH I PHOBTH IPAKERBTH I APOMPS; Ben, (sim), senden ne istersem, / bana sadk kal.

90 PGM I. 315-320.91 Bk. PGM IV. 325-335; V. 320-335.


35/42


deiimin bir rn gibi grnmekle birlikte kltrler aras senkretizminde birer rn olabilirler. Yahudi ve Hristiyan geleneklerinin egemen

hale gelmesiyle birlikte bu varlklar da yava yava yer altna ekilmeyeve ktcl zellikler yklenmeye balamlardr. Bunun yannda henzdnm srecinde, halen politeist unsurlar kendi ilerinde barndrmak-tadrlar92.

Meleklere baktmzda da daimonlardaki gibi nceleri anlamsal olarakbir Hellen/Msr Yahudi/Hristiyan ayrmyla karlarz. Pagan inan-cnda melekler birer habercidir (angelos) ve tanr ile insan arasndaki ba-lanty salarlar. Nitekim pek ok by metninde bu vasflarn korumak-

tadrlar. Bir kehanet bysnde tanr bynn kabul edilip edilmediiniaklamak iin bir melek gnderir:

nce senin iin u ekilde bir iaret olacak: (Alev alm bir yldz)alalacak ve evinin atsnn ortasnda duracak ve yldz gzlerinin nndeyok olduunda, ardn ve sana gnderilen melein farkna varacaksnve tanrlarn kararn abucak reneceksin.93.

Ayn metnin devamnda ise bynn gerekletirilmesine geilir vekehanetler dorudan melee sorulur:

Ve eer biri sana Aklmda ne var? ya da Bana ne oldu? ya da hattaNe olacak? diye sorarsa, melee sor ve o sana sessizce anlatacak. Ancaksen sana soru soran kiiye kendindenmi gibi konuursun94.

By metinlerinin hibir noktasnda meleklerin kt olduuna dair birimaya rastlanmamaktr. Bunlar tanr ya da tanrlarn insanlarla balantkurmak iin faydalandklar gksel varlklardr. Politeist-Yahudi senkre-tizminin grnd metinlerde melekler daha fazla vasf stlenmilerdir.

Burada sz konusu varlklar kendi ilerinde Yahudi geleneinin etkisiyleba melekler ve melekler olarak ayrlmaktalardr ki bu durum bymetinlerinde olduka sk grnmektedir. rnein, yukarda da bahsedilen

92 Aslna baklrsa daimon gelenei slam dininde cin olarak halen devam etmekle birlikte hemiyi hem de kt varlklar olarak grlmektedirler. Ayn bu dnemdeki gibi hem insana hemde meleklere ait vasflar kendi zerlerinde barndrrlar. Kuran- Kerim, 72. 1-14. Bunlarngnmzde gerekletirilen bylerde kullanld da gz nnde bulundurulmaldr.

93 PGM I.73-79: ,

,

.94 PGM I. 175-180: v . ; ; ,


36/42

Ahmet Trkan330

bir duada, Yahudi geleneinden gelen Gabriel ve Mikhael birer ba melekolarak grlmektedir. Bunun yannda sz konusu byde Mikhael cenne-

tin yneticisi olarak ortaya kmaktadr. Bu melekler arasnda bir hiye-rarinin olduunu ima eder ki bu da onlarn kozmik sistemin nemli birerparasn tekil ettiini gstermektedir95. Ayn metinde ilgi ekici baka birnoktaysa Gabrielin Olympostan arlmasdr. Bu ak bir senkretizmdir.Bu noktada Hellen kozmik sistemi ile Yahudi geleneininki i ie girmigrnmektedir. Bir baka rnekteyse tam tersi bir grnm olarak Heliosbir ba melek olarak grnmektedir:

Douya doru syle, Ben oyum iki erubimde, iki doann, gkyz

ile dnyann, gne ile ayn, k ile karanln, gece ile gndzn, nehirlerve denizin arasnda olanm. Grn bana, ey kozmosa tabi olan, onlarnbamelei, ynetici Helios, Tek ve Yalnzca Kendi olan tarafndan yetki-lendirilen Sonsuz ve Yalnz sana emrediyor96.

By metinlerinde birka yerde ad geen bir dier kutsal varlk grubuda dekanlardr. Bu varlklarn asl Msr mitolojisine dayanmaktadr ki herbiri yldz sisteminin onar derecesine bakanlk eden otuz alt tanry ya datanr benzeri varl nitelemektedir.97By metinlerinde genellikle melek-

ler ve ba meleklerle birlikte adlar gemektedir:

Duy beni, sen kudretli Dekanlar ve ba melekleri yaratan ve sen onbin melein yannda durduu98.

Baka bir metinde de ayn durum ile karlalr:

Senin almaz kudretini sylyorum, sen tanrlar, ba melekleri veDekanlar yaratan99.

95 Yahudi-Hristiyan geleneinde meleklerin ordusunu komuta eden Mikhael by papirslerinde degrnmektedir,PGM XIII. 929-934: Bu yzden, IEOY A AI EYAI / I I IA II AI EAInun bakomutan byk ba melek efendim Mikhael, efendim hakkna seni seninle birliktealnyorum.

96 PGM XIII. 255-260: . . , , , , , . , , , . . .

97 Bk. Gundel 1969.98 PGM I.206-209: ,

.

, .99 PGM IV. 1200-1204: ,

.


37/42


Monoteistleme sreci ierisinde bu varlklarn da kozmik sistemdeayn melekler gibi tanrlar ile insanlar arasnda bir yer aldn syleyebi-

liriz. Vasflar melekler ya da daimonlar kadar belirgin olmasa da nemlerionlara yklenen sfatlardan aka anlalmaktadr.

Yorum

Buraya kadar ele alnan konular papirs metinlerinden yansyan senk-retizm sreci ierisinde oluan yeni din anlay ve buna bal ortaya kankozmik sistemin hatlar hakknda ciddi ipular vermitir. Buna gre mo-noteist bir yap ya da bu tr bir eilim ierisinde, yer alt ve gkyznn

ayrarak, bu varlk alanlarna ait zelliklerin belirli tanr ya da doastvarlklarda toplandklar izlenmektedir. Her eyin yaratcs olan bir tanrve insan arasnda var olan daimonlar, melekler ve dekanlar bulunmaktadr.Bu varlklar evrenin dinamikleridir.

Papirslerindeki dinsel grnm kukusuz ki mevcut dnemi yanst-maktadr. Yine kesindir ki belirli bir sapma pay olsa da pek ok insanngnlk yaamna ciddi biimde etki eden dnce ve din sistemini ieri-sinde barndrmaktadr. Bu konuyu amlamada ciddi sorunlarla karlalr

ki bunlarn en by bu grntnn bize neyi ifade ettiidir. Dneminkarakterini yanstan bir kafa karkl m? Yoksa dinlerin birbirleri ieri-sinde yaad bir adaptasyon sreci mi?

Bu noktada en baa, by olgusuna dnmemiz gerekmektedir.By olduka hassastr ve dinden farkldr, onun dndadr, ondan dahayava deiir. By metinlerin ierisinde kullanlan ve almann dayan-d zemini oluturan dua ve ilahiler de doalar gerei byledir. Bununlabirlikte, an dinamikleri her trl toplumsal kurumun hzl dnm-

ne uygun durumdadr. Tarihte o zamana kadar grlmemi younluktadinsel ve felsefi hareketin, mparatorluk snrlar ierisinde var olduunubiliyoruz. Bu hareketlerin ounun kkeni Hellenistik Dneme kadargitmektedir ancak olgunlat dnem M.S. 1 4. yylar arasdr. Bymetinlerinin younluunun M.S. 1. yydan itibaren artmaya baladndanise yukarda bahsedilmiti. Peki, bu sre bysel gelenein ierisinde butr bir senkretizm ve buna bal bir evren sisteminin olumas iin yeterlimidir? Dnemin koullarn, snrlarn ve dolaysyla kltrlerin geirgen-liini gz nnde bulundurduumuzda mmkn grnmektedir. Bununla

birlikte ciddi bir tarihsel arka plan bu senkretizmin abuk olgunlamasnsalamtr. Bu noktada oda tekrar Msra, onun sosyo-kltrel yapsnaevirmek doru olur.


38/42

Ahmet Trkan332

Bu corafya nemlidir, ele alnan byler tm mparatorluk coraf-yasnda kullanlsa da Msr, daha dorusu Hellenistik Msrn etkisi

olduka ardr. Hi deilse metinlerin neredeyse tamam burada elegemitir. Sz konusu blgenin dinsel dnm ve senkretizm ieri-sine girmesi Hellenistik dnemin henz banda balamtr. Blgedekurulan Hellen hegemonyas Msr Hellen kltrnn birbirleri ilekaynamasn salamtr. Gzden karlmamas gereken bir durum iseYahudi diasporasnn en etkin olduu yerlerden birinin yine Msr olma-sdr. M.S. 1. yya gelindiinde bu glgede ciddi bir Yahudi nfus oldu-unu bilinmekte, stelik bu nfusun blgeye yerlemesi birka yzyl

ncesine dayanmaktadr. Bununla birlikte M.. 3. yydan itibaren Yahudive Hellen kltrlerinin de ciddi bir iliki ierisine girmeye baladn daMakabelerden bilmekteyiz. Tm bunlar dndmzde M.S. 1. yyagelindiinde zaten hlihazrda bir Hellen-Msr-Yahudi senkretizmininmevcut olduu ne srlebilir ki bu, sz konusu metinlerin dinsel ierikle-rinin ana hattn temsil etmektedir.

Msrdaki kadar youn olmasa da Yahudiler Roma ile gerekletirdikle-ri savalarn (M.S. 1-2. yy) ardndan mparatorluk snrlarnn eitli bl-gelerine (Anadolu, Mezopotamya, Girit, Kuzey Afrika, Suriye vb.) dahayoun bir ekilde yerlemilerdir. Ancak burada daha nemli bir noktayadeinmemiz gerekmektedir ki o da mparatorluk snrlarnda gelien mono-teist harekettir. Bu Hristiyanla bal olarak ortaya kan bir gelime de-ildir, bu zaten uzun sreden beri var olan ancak M.S. 1. yydan itibarenepigrafik belgelerde de gzle grnr bir hale gelen sretir. Yukarda dadeindiimiz gibi buna modern literatrde pagan monoteizmi denilmek-tedir ki temel olarak dinsel yaplarn yerellemesi ile birlikte belirli tanr vetanralarn dier pek ok tanr ve tanrann zelliklerini ve kuvvetlerini

kendi zerinde toplamasdr.Bu koullar gz nnde bulundurulduunda by papirslerinde bize

yanstlan ey aslnda dnemin Ortadousunun geirdii sretir. Yahudi-Hellen-Msr senkretizmi ve monoteistleme srecinin bu kadar rahat veyoun gzlemlenebildii ok az kaynak vardr. O halde bunun bir kafakarkl olmad sylenebilir, bu byclerin ya da dnem insannn biradaptasyon sreci de deildir. En bata da sylenildii gibi bu urum birik-miin bir yansmasdr. Bunun o dnemin yaygn dinsel anlay olduunu

ne srmek fazla cesur bir hareket olur ancak ortada gittike sistemleenbir dinsel yapnn olduu da aktr ve eitli toplumlarda bu iskelet ze-rinde farkl tonlarda ve farkl nanslarla grlebilir.


39/42


Sonu olarak dnemin yapsal zellikleri ierisinde sz konusu metinlerbize bir evren sistemini yanstmaktadr. Bu evren sistemi Yahudi/Hristiyan

ve politeist temel izgileri zerinde yeermekle birlikte olduka sistematik-tir. Yeralt ve Gkyznn tm dinsel kuvvetlerinin belirli bir tanr ya datanrann elinde birlemesi, dier tanr ve tanralarn saysnn azalmas-nn ardndan melekler, daimonlar ya da dekanlar gibi alt-kutsal varlklarnsaylarnn artmas ve bunlar arasnda insann da dhil olduu bir hiyerar-inin ortaya kmaya balamas nemli karakteristik dnmlerdir.

Eer papirslerin temsil gc hakkndaki nerilerimiz doruysa, tmOrtadouda bu sre gereklemi ve bu Hristiyanlama sreci ierisinde

tam olarak kurumsallaamam ancak sistematik olan yeni bir din anlay-nn zelliklerini sergilemitir.

Bibliyografya ve Ksaltmalar

Aristop. Neph. Aristophanes, Clouds, ed. G.P. Goold, 1998, London.

Aytalar 2012 Aytalar, P.., Antik ada Confessiones: Gnah, tiraf, Kefaret,zmir.

Barb 1963 Barb, A.A., Survival of Magic Arts, The Conflict BetweenPaganism and Christianity in the Fourth Century, 100-125.

Betz 1986 Betz, H.D, Introduction to Greek Magical Papyri, Greek MagicalPapyri in Translation including the Demotic Spells, Chicago, xli

xlv.

Ball 2000 Ball, W., Rome in the East, New York.

Cattul. Carm. Cattulus, Carmina, ed. R.A.B. Mynors, 1958, Oxford.

Collins 2008 Collins D., Magic in the Ancient Greek World, Oxford.

Coyle 2009 Coyle, J.K., Manichaeism and Its Legay, Leiden.Bowes 2008 Bowes, K., Private Worship, Public Values and Religious Change

in Antiquity, Cambridge.

Goodman 1996 Goodman, M., Judaea, Cambridge Ancient History, c.10, ed. A.K.Bowman, E. Champlin, A. Lintott, Cambridge.

Cic. Leg. Cicero, De Legibus (ev: C.W. Keyes), 1928, London.

Cooper 2000 Cooper, J., Assyrian Prophecies, The Assyrian Tree, and theMesopotamian Origins of Jewish Monotheism, Greek Philosophy,Christian Theology, Gnosticismand Much More, JAOS 120-3,

430-444.Cox Cameron 1937 Cox, C.W.M. A. Cameron, Monumenta Asiae Minoris Antiqua,

Volume 5., Manchester.


40/42

Ahmet Trkan334

De Defectu Plutarkhos, De Defectu Oraculorum (ev. F.C. Babbitt), London,1927.

De Deo Soc. Apuleius, De Deo Socratis (ev. D. Driscoll), London, 1993.Der Kleine Pauly Der Kleine Pauly: Lexikon der Antike in fnf Banden, 5 Bde,

Mnchen, 1979.

DK Die Fragmente Der Vorsokratiker (ed.H. Diels), Charleston, 2010.

Durkheim 2007 Durkheim, E., Dini Hayatn lkel Biimleri (ev. F. Aydn), stanbul.

Durugnl Mrel 2012Durugnl, S. A. Mrel, Evidence of Judaism in Rough Ciliciaand its Associations with Paganism, IstMitt 62, 303-322.

Frazer 1991 Frazer, J.G., Altn Dal (ev. M.H. Doan), stanbul.

Eliade 2003a Eliade, M., Dinler Tarihine Giri (ev. L. Arslan), stanbul.

Eliade 2003b Eliade, M., Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi (ev. A. Berkay),stanbul.

Ganschinietz 1914 Ganschinietz, R., IA, PRE 9, 698-721.

Goodman 2007 Goodman, M., Ancient Judaismand Christianity: Judaism in theRoman World, Leiden.

Graf 1999 Graf, F., Magic in the Ancient World, Numen 46-3, 291-325.

Gundel 1969 Gundel, W., Dekane und Delamstermbilder, Nachdruck.

Heredotos Heredotos, Tarih (ev. M. kmen), stanbul, 2006.Head 1902 Head, B.V., A Catalogue of the Greek Coins of Lydia, London.

Hesiod. WD Hesiodos, Erga kai Hemerai, Eserleri ve Kaynaklar (ev. A.Erhat), 1991, Ankara.

Hesiod. Theog. Hesiodos, Theogonia, Eserleri ve Kaynaklar (ev. A. Erhat),1991, Ankara.

Janowitz 2002 Janowitz, N., Magic in the Roman World, New York.

Josephus, BJ Josephus, Bellum Judaicum, 1927, London,

Elilerin leri Elilerin leri, Kutsal Kitap, stanbul, 2006.Lane 1971 Lane, E., Corpus Monumentorum Religionis Menis I, Leiden.

Lane 1984 Lane, E., On the Date of PGM IV, Second Century 4-1, 25-27

Lane 1986 Lane, E., Men, ANRW 18-3, 2165-2178.

Le Glay 1981 Le Glay, M., Abrasax, Lexicon Iconographicum MythologiaeClassicae I-2, 2-7.

Levine 2005 Levine, B.A., Assyrian Ideology and Israelite Monotheism, Iraq67-1, 411-427.

Malinowski 2000 Malinowski, B., By, Bilim ve Din (ev. S. zkal), stanbul.

Mitchell 1999 Mitchell, S., The Cult of Theos Hypsistos between Pagans,Jews and Christians, Pagan Monotheism in Late Antiuqity (ed.P. Athanassiadi M. Frede), 81-148, Oxford.


41/42


Mitchell 2007 Mitchell, S., A History of the Later Roman Empire, Oxford.

Nuffelen 2010 Nuffelen, P.V., Pagan Monotheism as Religious Pehenomenon,

One God, Pagan monotheism in the Roman Empire (ed. P.V.Nuffelen S. Mitchell), 16-33, Cambridge.

PGM Papyri Graecae Magicae, Die griechischen Zauber papyri (ed.K. Preisendanz), 1928-1931, Leipzig; 2. Bask (ed. A. Henrichs),1974, Stuttgart.

Pinch 1994 Pinch, G., Magic in Ancient Egypt, London.

Plat. Al. Platon, Alcibiades (ev. N. Denyer), 2001, Cambridge.

Plat. Krat. Platon, Kratyros (ev. C. Karakaya), 2000, stanbul.

Plin. Nat. Pliny, Natural History, 1997, London.

Preisendanz 1956 Preisendanz, K., Zur Synkretistischen Magie im Rmischengypten, Mitteilungen aus der Papyrus Sammlung dersterreichischen NationalBibliotek, 111-125, Stuttgart.

Ricl 1992 Ricl, M., Hosios kai Dikaios, Seconde Partie: Analyse, EA 19,71-103.

Suet. Suetonius, On ki Caesarn Yaam (ev. F. Telatar), 2008, Ankara.

TAM 5 Tituli Asiae Minoris 5, ed. Herrmann, , 1981, P., Wien.

Tambiah 2002 Tambiah, S.J., By, Bilim, Din ve Aklcln Kapsam (ev.U.C. Akn), Ankara.

Trkan 2012 Trkan, A., Men, Mensis, Moon: Ay Tanr Men, zellikleri veKlt, mer apara Armaan Kitab (ed. T. Yiit M.A. Kaya),333-349, Ankara.

Tylor 1871 Tylor, E.B., Primitive Culture, London.

Xen. Cyrop. Xenophon, Cyropaedia, c.VI (ev. E.C. Marchant O.J. Todd),1914, London.

Yaratl Yaratl, Kutsal Kitap, stanbul, 2006.


42/42

Ahmet Trkan336

Fig. 1 Greko-Romen dnyada entelektel ve dinsel sre.(Goodman 2007, 85)

Date post:	23-Feb-2018
Category:	Documents
Upload:	ahmet-tuerkan
View:	230 times
Download:	0 times

Ahmet Türkan, Grek Büyü Papirüslerine Göre Roma İmparatorluğu Ortadoğusu'ndaki Yeni Din...

Documents