ARTS AND CRAFTS HAREKETİ VE KELMSCOTT …...Sanatlar ve El Sanatları anlamına gelen “Arts and...

1057

6. ULUSLARARASI MATBAA TEKNOLOJİLERİ SEMPOZYUMU6. INTERNATIONAL TECHINOLOGIE SYMPOSIUM FÜR DRUCK

6th INTERNATIONAL PRINTING TECHOLOGIES SYMPOSIUMİSTANBUL ÜNİVERSİTESİ - CERRAHPAŞA / 01-03 KASIM / NOVEMBER 2018

ARTS AND CRAFTS HAREKETİ VE KELMSCOTT BASIMEVİ

ARTS AND CRAFTS MOVEMENT AND KELMSCOTT PRESS

Kader SÜRMELİ1 Şevin GÜLPINAR2

ABSTRACTTowards the end of the 19th century, Arts and Crafts movement emerged as an opposition to the social, moral and artistic complexity of the industrial revolution. With this movement, de-corative arts a great deal of interest all over Europe and this movement is considered the first stage of modern art. The leader of this movement, William Morris, Victorian Era of “cheap and nasty” highlighting the disqualification of the series-production of goods, design, and has defended the necessity of a return to handicrafts.

After dealing with book design for a long time, Morris decided to switch to graphic design and printing. In order to mold the typefaces, he transforms his home near Kelmscott into a publishing house. Thus, the “Kelmscott Press” was born.

In this study; The philosophy of Arts and Crafts will be touched and at the Kelmscott Press, on the hand made paper, the design approach of the books printed with great care on hand looms will be examined.

Keywords: Arts and Crafts Movement, Kelmscott Press, William Morris, Graphic Design, Typography

ÖZETSanatlar ve El Sanatları anlamına gelen “Arts and Crafts” hareketi, 19. yüzyılın sonuna doğ-ru, sanayi devriminin sosyal, ahlaksal ve sanatsal karmaşasına bir karşı çıkış olarak doğ-muştur. Dekoratif sanatların Avrupa’nın her yerinde büyük bir ilgi görmesine neden olan, el emeğiyle oluşacak özgün yaratımları destekleyici bu hareket, modern sanatın ilk aşaması olarak kabul edilir. Bu hareketin önderi olan William Morris, Viktorya Döneminin “ucuz ve kötü” seri üretim mallarının niteliksizliğini vurgulayarak, tasarım ve el sanatlarına dönüşün gerekliliğini savunmuştur.

Uzun süre kitap tasarımıyla ilgilendikten sonra, grafik tasarım ve baskıya geçmeye karar ve-ren Morris’in, tasarladığı yazı karakterlerini dökmek üzere, yazlık olarak satın aldığı Kelm-scott yakınlarındaki evini basımevine dönüştürmesiyle, “Kelmscott Basımevi” doğmuş olur.

Bu çalışmada; Arts and Crafts hareketinin felsefesine değinilerek, kitap tasarımının bir sanat 1 Doç. Dr., Yıldız Teknik Üniversitesi, [email protected] Arş. Gör., Yıldız Teknik Üniversitesi, [email protected]

1058



haline gelmesine yol açan Kelmscott Basımevi’nde, elde yapılmış kâğıtlar üzerine, büyük bir özenle el tezgâhlarında basılan kitapların tasarım anlayışı ve yazı karakterleri ele alınacaktır.

Anahtar Sözcükler: Arts and Crafts Hareketi, Kelmscott Basımevi, William Morris, Grafik Tasarım, Tipografi

1. GİRİŞ19. yüzyılın başlarında gerçekleşen sanayi devrimiyle birlikte, makineler insan ve hayvan gücünün yerine geçmiş, Avrupa ve Amerika’da kırsal kesimlerden kentlere göçler meydana gelmiştir. Makineleşmeyle birlikte seri üretimin egemenliği, el sanatları geleneğini ortadan kaldırmaya başlamıştır. Bu egemenlik en belirgin şekliyle; hızlı kentleşmeyle birlikte ihti-yaç ve zorunluluk haline gelen, ancak estetik kaygı gözetmeksizin inşa edilen yeni yapılarla birlikte, mimarlık alanında ortaya çıkmıştır. Sanayileşmenin ve hızlı kentleşmenin sosyal, ahlaki ve sanatsal karmaşasına bir karşı çıkış olarak ortaya çıkan Arts and Crafts Hareketi, modern sanatın ilk aşaması olarak nitelendirilmektedir.

Hareketin felsefesine ilham kaynağı olan yazar ve sanatçı John Ruskin (1819-1900), 1849’da yazdığı ‘Seven Lamps of Architecture’da (Mimarlığın Yedi Lambası) sanatçının, sanatını Tanrıya adaması gerektiğini, bunun da ancak sanatını kendi elleriyle yaratmasıyla mümkün olabileceğini ve eliyle biçimlendirdiği zaman yaptığı işten haz duyabileceğini ifade etmiştir. Benimsediği Ortaçağ anlayışıyla, el sanatlarını teşvik etmiş, ticaret ekonomisini reddede-rek, sanat ve uygulamanın, tıpkı Ortaçağ Gotik Katedralinin tasarım ve yapımında olduğu gibi, toplum hizmetinde birleşmesini gerekli görmüştür. Ruskin’e göre, Rönesanstan sonra sanatı toplumdan ayırma hareketi başlamış, endüstrileşme ve teknoloji, sanatı toplumdan koparırken, sanatçıyı da dışlamıştır. Bu sürecin sonuçları ise, tarihsel modelin eklektisizme dönüşmesi, yaratıcılıkta düşme ve estetik endişesi olmayan mühendislerin yaptığı tasarımlar olmuştur. Ruskin, ancak estetik açıdan iyi tasarlanmış nesnelerin, değerli ve kullanışlı ola-bilecekleri fikrini ortaya atmıştır (Bektaş, 1992:14). Ruskin teknolojinin, güzelliği, kaliteyi, ahlaki boyutu ve samimiyeti yok ettiğini; oysa zanaatçının, yaptığı işten baştan sona zevk alması gerektiğini belirtmiştir (Whitford, 1992: 12).

Felsefesiyle Arts and Crafts hareketine ilham veren Ruskin’in görüşlerini benimseyen Wil-liam Morris, bu doğrultuda yaptığı işlerle Arts and Crafts Hareketinin öncüsü ve tasarım tarihinin en önemli isimlerinden biri olmuştur.

Bu çalışmada Arts and Crafts hareketinin çıkış noktası ve felsefesine değinilerek, kitap tasa-rımının bir sanat haline gelmesini sağlayan Kelmscott Basımevi’nde basılan kitapların tasa-rım anlayışının ele alınması amaçlanmıştır.

2. ARTS AND CRAFTS HAREKETİRuskin’in toplumcu fikirlerinden ve gotikçiliğinden bir hayli etkilenmiş olan W. Morris, iki arkadaşıyla birlikte 1862 yılında Londra’da elit olmayan dekoratif ürünler üretmek için bir şirket kurdu. Bu şirket ve onunla bağlantılı Arts and Crafts hareketi, ustalık-çıraklık sistemi-ne ve el sanatlarına dayalı organize üretimin Avrupa’da ve Amerika’da tanınmasına ve taklit

1059



edilmesine öncülük etti. Morris’in sistemi, yüksek sanata ait görülen tekniklerin zanaatkârlar tarafından dekoratif sanatlara aktarılmasına dayalıydı. Yani kendinden önceki Neo-Gotikçi-ler gibi -mesela Pugin veya Gilbert Scott gibi- Gotik bezemeyi aynen kullanmayı değil, eski zanaat tekniklerini yeniden canlandırmayı ve bunu sanatla buluşturmayı amaçlıyordu. Zaten kendisi de resim yapmayı bırakarak konusu tabiat olan bezemeye yönelmişti. Duvar kâğıt-ları, koltuk kaplamaları, perde ve fayanslar için stilize motifler tasarladı ve bunları mümkün olduğu kadar geleneksel teknikleri kullanarak seri üretime geçirdi. “Pre-Raphaelite Artists” olarak tanınan gruba mensup ressam arkadaşlarının üretimlerini, özellikle Dante Gabriel Rossetti ve Edward Burne-Jones’un resimlerini vitraya aktararak mimarlıkta unutulmaya yüz tutmuş olan bir sanat/zanaatı yeniden canlandırmış oldu (Frampton, 1996:44).

Yirmi altı yaşında bir mimar olan Arthur H. Mackmurdo, W. Morris’le tanışmış ve Mor-ris’in uygulamalı tasarım konusundaki fikir ve başarılarından ilham almıştır. 1878 ve 1880 yıllarında İtalya’ya yapılan gezilerde Mackmurdo, botanik ve diğer doğal formların kapsam-lı çizimlerine ek olarak, eskiz kitaplarını Rönesans mimari yapısı ve süsleme çalışmasıyla doldurdu. Londra’ya döndüğünde, Mackmurdo, 1882’de “Century Guild”i (Yüzyıl Loncası) kurmak için bir araya gelen genç bir grup sanatçı ve tasarımcı grubuna liderlik etmiştir. Ta-sarım sanatları “resim ve heykelin yanında haklı yerlere” yükseltilecekti. Grup, Morris ve arkadaşlarından yaklaşık 20 yıl daha genç olan Mackmurdo ve arkadaşları olarak Rönesans ve Japon tasarım fikirlerini çalışmalarına dahil eden yeni bir tasarım estetiği geliştirdi (Me-ggs, 1992:176).

1887 yılında bunu “Arts and Crafts Exhibition Society” (Arts and Crafts Sergi Derneği) iz-ledi. Zanaatçı-tasarımcı işbirliğini tanıtmak amacıyla düzenli olarak sergiler düzenleyen bu cemiyet, ortak bir zihniyeti ve onu destekleyen hareketi ifade etmeye başladı ve bu tür örgüt-lenmeler Arts and Crafts adı ile anılmaya başlandı. Bu örgütlenmeler ilk başlarda entelektüel bir hareketi desteklemek amacıyla toplanmayı hedeflerken, daha sonra lonca örgütlenmesiyle kolektif üretim fikrini birleştirmeyi deneyenler de oldu. Bunlar Ortaçağ loncalarını örnek alsalar da, Morris’in şirketinde olduğu gibi farklı zanaat kollarını ve tasarımcıları aynı işte birleştirmeleri bakımından onlardan ayrılıyorlardı (Civelek, 2017:67).

W. Morris’in başlıca ilham kaynakları Ortaçağ sanatları, bitki, kuş ve hayvan motifleri ol-muştur. Endüstrileşme ve fabrika sistemiyle yakından ilgilenen Morris, insanların sömürül-mesine karşı çıkarak sosyalizmi benimsemiş ve uygulamalarında Ruskin’in düşüncelerini geliştirmeyi amaçlamıştır. Ona göre zevksiz seri-imalat ürünleri ve dürüst olmayan el sanat-ları sektörü, ancak sanat ve el sanatlarının tekrar birleşmesiyle ortadan kalkabilirdi. Böylece sanat ve el sanatları birlikte güzel nesneler üretebilir, işçi yaptığı işten yeniden tat alır ve in-sanın yarattığı -garip şekilde üretilmiş nesnelerle dolu, sefil konutların oluşturduğu endüstri şehirlerine dönüşmüş olan- çevre yeniden yaşanır hale gelebilirdi.

Gotik üslup, Morris için biçim bakımından önemli değildi. O, Gotik dönemin el sanatları atölyelerinin geleneğini tekrar yaşatmak ve bu atölye anlayışından yeni bir biçim anlayışı çıkartmak, kaybolmuş olan el sanatları-inşa mantığının ve malzemeye hakkını veren bir iş-letmenin yeniden canlandırılmasını istiyordu (Turani, 1992:529).

1060



3. KELMSCOTT BASIMEVİ

W. Morris’in eski yazı karakterlerini ve grafik tasarım tarihini yeniden ele alması, tasarım ve baskı için elverişli harf karakterleri çeşitliliğinde ve niteliğinde büyük ilerlemeler kay-dedilmesine yol açmıştır. Uzun süre kitap tasarımıyla ilgilendikten sonra, grafik tasarım ve baskıya geçmeye karar veren Morris, Nicolas Janson’un 1470 ve 1476 yılları arasında ger-çekleştirdiği Venedik Romen harf karakterlerini inceleyerek “Golden” adını verdiği ilk harf tasarımını gerçekleştirmiştir (Resim 1). Golden harf karakteri tasarımı Janson’un çalışması-nın özünü benimsemekle birlikte, onun bir kopyası olmamıştır. Morris bu karakterleri dök-mek üzere, yazlık olarak satın aldığı Kelmscott yakınlarındaki evini basımevine dönüştür-müş ve Golden harf karakterlerinin dökümü 1890’da burada yapılmıştır (Resim 2). Morris’in ikinci harf tasarımı, Gotik harfleri inceleyerek hazırladığı “Troy” adlı harf karakterleridir. Siyah ağırlıklı olmakla birlikte son derece okunaklı olan bu harfleri W. Morris, çoğu Gotik harften daha geniş tutmuş, birbirine benzeyen karakterleri farklılaştırmış ve köşeli karakter-leri yuvarlatmıştır. Troy’un daha küçük bir çeşidi olan “Chaucer”, W. Morris’in tasarladığı üç karakterden sonuncusudur (Bektaş, 1992:15).

3.KELMSCOTTBASIMEVİW. Morris’in eski yazı karakterlerini ve grafik tasarım tarihini yeniden ele alması, tasarım ve baskı için elverişli harf karakterleri çeşitliliğinde ve niteliğinde büyük ilerlemeler kaydedilmesine yol açmıştır. Uzun süre kitap tasarımıyla ilgilendikten sonra, grafik tasarım ve baskıya geçmeye karar veren Morris, Nicolas Janson’un 1470 ve 1476 yılları arasında gerçekleştirdiği Venedik Romen harf karakterlerini inceleyerek “Golden” adını verdiği ilk harf tasarımını gerçekleştirmiştir (Resim 1). Golden harf karakteri tasarımı Janson’un çalışmasının özünü benimsemekle birlikte, onun bir kopyası olmamıştır. Morris bu karakterleri dökmek üzere, yazlık olarak satın aldığı Kelmscott yakınlarındaki evini basımevine dönüştürmüş ve Golden harf karakterlerinin dökümü 1890’da burada yapılmıştır (Resim 2). Morris’in ikinci harf tasarımı, Gotik harfleri inceleyerek hazırladığı “Troy” adlı harf karakterleridir. Siyah ağırlıklı olmakla birlikte son derece okunaklı olan bu harfleri W. Morris, çoğu Gotik harften daha geniş tutmuş, birbirine benzeyen karakterleri farklılaştırmış ve köşeli karakterleri yuvarlatmıştır. Troy’un daha küçük bir çeşidi olan “Chaucer”, W. Morris’in tasarladığı üç karakterden sonuncusudur (Bektaş, 1992:15).

Resim1.W.Morris’inKelmscottBasımeviiçinResim2.KelmscottBasımevi,1890.tasarladığılogotypeveyazıkarakterleri. Arts and Crafts, tipografi alanında önemli gelişmelerin yaşandığı bir dönem olmuştur. Morris’in Kelmscott Basımevi’nde tasarladığı ve dökümünü yaptığı harf karakterleri, Jenson ve Gotik tarzdaki harflere yeniden ilginin doğmasına yol açmış, Avrupa ve Amerika’da aynı türde tasarımların gerçekleştirilmesine neden olmuştur. Almanya’da Rudolf Koch harf tasarımı konusunda en güçlü isim olmuş, Ortaçağdaki tasarımı ve el yazması kitapların harflerini inceledikten sonra, bunlardan yola çıkarak özgün yorumlar gerçekleştirmiştir. Bir yandan da son derece yenilikçi ‘Neuland’ gibi harf karakteri tasarımları yaratmıştır. Amerika’da ise Art and Crafts hareketinin son dönemi olan 1890’larda Kelmscott Basımevi’nde bulunmuş kitap tasarımcısı Bruce Rogers ve harf karakteri tasarımcısı Frederic W. Goudy, kitap tasarımı ve tipografiye yeniden canlılık getirmişlerdir. 1895’te ilk harf karakteri tasarımı olan “Camelot”u gerçekleştiren Goudy, sanat hayatı boyunca tam 122 tane karakter geliştirerek verimlilik konusunda, Bodoni’den sonra ikinci sırayı almıştır. Goudy, W. Morris ile basımcılar arasında bir köprü oluşturmuştur. Goudy’nin bir öğrencisi olan William Addison Dwiggins 1938’de Amerika’da en yaygın kullanılan kitap harfi tasarımı “Caledonia”yı gerçekleştirmiş, 1920 başlarında mesleki etkinliğini tanımlamak üzere, “grafik tasarımcı” (graphic designer) ismini ilk defa ortaya atmış ve kullanmıştır. Arts and Crafts hareketinin ve özel basımevlerinin, tipografi tarihine yönelmeleri, 20. yüzyılın ilk yarısında geleneksel harf karakterleri tasarımında büyük bir canlılık yaşanmasına yol açmıştır. Garamond, Plantin, Caslon, Baskerville ve Bodoni, eski ustaların harf tasarımları incelenerek tekrar dökülmüş ve yeniden üretilmiştir. W. Morris’in kitap tasarımı stili sayesinde Kelmscott Basımevi, grafik tasarıma ve özellikle kitap tasarımına katkılarda bulunarak büyük bir hizmet vermiş, Morris’in harf karakterlerinin tasarımında sağladığı estetik güzellik, bütünü oluşturan en küçük ayrıntıyı bile bir tasarım birliği içerisinde ele alması, sonraki nesillere kitap tasarımı konusunda esin kaynağı olmuştur. Morris’in kitaplarında, her şeyden önce olağanüstü girift bir biçimde tasarladığı bordürler dikkati çeker. Dengeli bir bütünlük içerisinde düzenlenmiş olan tipografik sayfalar ise okunaklılık açısından çok başarılı örneklerdir. Resim 3’te Hopkinson&Cope tarafından üretilen ve Kelmscott Basımevi’nde Morris’in kitap basımında kullandığı baskı makinelerinden biri görülmektedir. Ayrıca, Gutenberg Dönemi’nden başlayarak üretilen “Incunabula” adlı kitap örneklerini ele alarak gerçekleştirdiği kitap tasarımlarında kullandığı inisiyal ve süslemelerin, modüler(birimsel) değiştirilebilir ve

Resim 1. W. Morris’in Kelmscott Basımevi için Resim 2. Kelmscott Basımevi, 1890. tasarladığı logotype ve yazı karakterleri.

Arts and Crafts, tipografi alanında önemli gelişmelerin yaşandığı bir dönem olmuştur. Mor-ris’in Kelmscott Basımevi’nde tasarladığı ve dökümünü yaptığı harf karakterleri, Jenson ve Gotik tarzdaki harflere yeniden ilginin doğmasına yol açmış, Avrupa ve Amerika’da aynı türde tasarımların gerçekleştirilmesine neden olmuştur. Almanya’da Rudolf Koch harf tasa-rımı konusunda en güçlü isim olmuş, Ortaçağdaki tasarımı ve el yazması kitapların harflerini inceledikten sonra, bunlardan yola çıkarak özgün yorumlar gerçekleştirmiştir. Bir yandan da son derece yenilikçi ‘Neuland’ gibi harf karakteri tasarımları yaratmıştır. Amerika’da ise Art and Crafts hareketinin son dönemi olan 1890’larda Kelmscott Basımevi’nde bulunmuş kitap tasarımcısı Bruce Rogers ve harf karakteri tasarımcısı Frederic W. Goudy, kitap tasa-rımı ve tipografiye yeniden canlılık getirmişlerdir. 1895’te ilk harf karakteri tasarımı olan “Camelot”u gerçekleştiren Goudy, sanat hayatı boyunca tam 122 tane karakter geliştirerek

1061



verimlilik konusunda, Bodoni’den sonra ikinci sırayı almıştır. Goudy, W. Morris ile basım-cılar arasında bir köprü oluşturmuştur. Goudy’nin bir öğrencisi olan William Addison Dwi-ggins 1938’de Amerika’da en yaygın kullanılan kitap harfi tasarımı “Caledonia”yı gerçek-leştirmiş, 1920 başlarında mesleki etkinliğini tanımlamak üzere, “grafik tasarımcı” (graphic designer) ismini ilk defa ortaya atmış ve kullanmıştır. Arts and Crafts hareketinin ve özel basımevlerinin, tipografi tarihine yönelmeleri, 20. yüzyılın ilk yarısında geleneksel harf karakterleri tasarımında büyük bir canlılık yaşanmasına yol açmıştır. Garamond, Plantin, Caslon, Baskerville ve Bodoni, eski ustaların harf tasarımları incelenerek tekrar dökülmüş ve yeniden üretilmiştir.

W. Morris’in kitap tasarımı stili sayesinde Kelmscott Basımevi, grafik tasarıma ve özellikle kitap tasarımına katkılarda bulunarak büyük bir hizmet vermiş, Morris’in harf karakter-lerinin tasarımında sağladığı estetik güzellik, bütünü oluşturan en küçük ayrıntıyı bile bir tasarım birliği içerisinde ele alması, sonraki nesillere kitap tasarımı konusunda esin kaynağı olmuştur. Morris’in kitaplarında, her şeyden önce olağanüstü girift bir biçimde tasarladığı bordürler dikkati çeker. Dengeli bir bütünlük içerisinde düzenlenmiş olan tipografik say-falar ise okunaklılık açısından çok başarılı örneklerdir. Resim 3’te Hopkinson&Cope ta-rafından üretilen ve Kelmscott Basımevi’nde Morris’in kitap basımında kullandığı baskı makinelerinden biri görülmektedir. Ayrıca, Gutenberg Dönemi’nden başlayarak üretilen “Incunabula” adlı kitap örneklerini ele alarak gerçekleştirdiği kitap tasarımlarında kullandı-ğı inisiyal ve süslemelerin, modüler(birimsel) değiştirilebilir ve tekrarlanabilir olması, son-radan, basılacak sayfaya uygulanarak, endüstriyel üretimin temel öğelerini oluşturmuştur (Bektaş, 1992:17).

Resim 3. Hopkinson&Cope tarafından üretilen ve Kelmscott Basımevi’nde W. Morris’in kullandığı baskı makinesi. 1891.

1062



tekrarlanabilir olması, sonradan, basılacak sayfaya uygulanarak, endüstriyel üretimin temel öğelerini oluşturmuştur (Bektaş, 1992:17).

Resim3.Hopkinson&CopetarafındanüretilenveKelmscottBasımevi’nde

W.Morris’inkullandığıbaskımakinesi.1891.

Resim4.LegendaAurea.1475.Resim5.BookofHours.1475.

Ortaçağ Incunabula’ları, Ortaçağ kitaplarından çıkan sayfalar, W. Morris'i derinden etkilemiştir. Morris’in 15. yüzyıl Ortaçağ kitap tasarımının estetiğini, yaşadığı dönem olan 19. yy. tasarımına taşıdığı görülmektedir. Her ikisi de 1475 yılına ait “Legenda Aurea” ve “Book of Hours” kitabının sayfa tasarımı buna verilebilecek örnekler arasında yer almaktadır (Resim 4-5). Gotik yazı karakterleri, inisiyaller, detaylarda kırmızı renk kullanımı, (Book of Hours’da kırmızının yanında mavi ve altın renkleri de kullanılmıştır.) Morris’in sayfa tasarımlarında rastlanan unsurlardandır. (Whitaker, 2018). İnisiyaller; başlangıca ait, bir sözcüğün veya ismin ilk harfi olarak tanımlanmıştır. Özellikle eski kitaplarda kullanılan bu büyük başlangıç harfleri, hayvanlar, bitkiler ve çeşitli dekoratif unsurların genellikle çerçeveler içerisinde birarada kullanılmasıyla oluşturulmuştur (Lucie-Smith, 1984:100). Gösterim ilk harfleri de denen inisiyaller, kitap tasarımcılarına bir basılı sayfada etkili bir güzelleştirme yöntemi sunmuştur (Sarıkavak, 1997:83). W. Morris’in Kelmscott Basımevi’nde yayımlanan kitaplarda kullandığı inisiyallerin, kare alanın içerisine harfin yerleştirilerek, bitki motifleriyle içiçe girift bir yaklaşımla tasarlandığı görülmektedir. Bu harfler, ağaç baskı tekniğiyle, kalıplar hazırlanarak sayfa tasarımında planlanan yerlere basılmıştır (Resim 6).

Resim 4. Legenda Aurea. 1475. Resim 5. Book of Hours. 1475.

Ortaçağ Incunabula’ları, Ortaçağ kitaplarından çıkan sayfalar, W. Morris’i derinden etkile-miştir. Morris’in 15. yüzyıl Ortaçağ kitap tasarımının estetiğini, yaşadığı dönem olan 19. yy. tasarımına taşıdığı görülmektedir. Her ikisi de 1475 yılına ait “Legenda Aurea” ve “Book of Hours” kitabının sayfa tasarımı buna verilebilecek örnekler arasında yer almaktadır (Re-sim 4-5). Gotik yazı karakterleri, inisiyaller, detaylarda kırmızı renk kullanımı, (Book of Hours’da kırmızının yanında mavi ve altın renkleri de kullanılmıştır.) Morris’in sayfa tasa-rımlarında rastlanan unsurlardandır. (Whitaker, 2018).

İnisiyaller; başlangıca ait, bir sözcüğün veya ismin ilk harfi olarak tanımlanmıştır. Özellik-le eski kitaplarda kullanılan bu büyük başlangıç harfleri, hayvanlar, bitkiler ve çeşitli de-koratif unsurların genellikle çerçeveler içerisinde birarada kullanılmasıyla oluşturulmuştur (Lucie-Smith, 1984:100). Gösterim ilk harfleri de denen inisiyaller, kitap tasarımcılarına bir basılı sayfada etkili bir güzelleştirme yöntemi sunmuştur (Sarıkavak, 1997:83).

W. Morris’in Kelmscott Basımevi’nde yayımlanan kitaplarda kullandığı inisiyallerin, kare alanın içerisine harfin yerleştirilerek, bitki motifleriyle içiçe girift bir yaklaşımla tasarlandı-ğı görülmektedir. Bu harfler, ağaç baskı tekniğiyle, kalıplar hazırlanarak sayfa tasarımında planlanan yerlere basılmıştır (Resim 6).

1063



Resim 6. W. Morris’in kullandığı inisiyallere örnekler

Yedi yıllık mevcudiyetinde, toplam 18.234 ciltlik 53 eser üreten Kelmscott Basımevi, Mor-ris’in Haziran 1896’da ölümünün ardından iki yıl sonra kapatılmıştır. Kelmscott Basımevi tarafından yayımlanan önemli çalışmalardan bazıları şunlardır:

W. Morris, The Story of the Glittering Plain (1891).

W. Morris, A Dream of John Ball and A King’s Lesson (1892).

W. Caxton, The Order of Chivalry (1893).

Geoffrey Chaucer, The Works or the Kelmscott Chaucer (1896).

W. Morris, The Earthly Paradise (1896).

W. Morris, The Story of Sigurd the Volsung (1898).

1064



Resim 7. The Story of the Glittering Plain. 1891

William Morris tarafından 1891 yılında Kelmscott Basımevi’nde basılan ilk kitap, “The Story of the Glittering Plain” olmuştur (Resim 7). Morris’in başlangıçta kendi kişisel zevki için kurduğu yayınevinde, ilk baskısı kendisi ve birkaç arkadaşı için yapılan kitap, büyük beğeni toplayarak, yaklaşık 200 adet basılmıştır. 1891’deki ilk baskısının ardından, Üç yıl sonra 1894’te ikinci baskısını yaptığı kitabın daha büyük resimli bir versiyonunu çıkardı. Kelmscott’ta bir kereden fazla baskısı yapılan tek kitap olma özelliği taşıyan kitabın, ikinci baskısında Morris’in kullandığı yazı tipleri, bordürler, inisiyaller, renk ve illüstrasyonlar-la daha dolu ve oldukça gösterişli bir sayfa tasarımı anlayışını uyguladığı görülmektedir. Boşluk unsurunun neredeyse yer almadığı aşırı süslemeci bir anlayış göze çarpmaktadır. İlk baskısı Golden yazı tipinde basılırken, ikincisi onun daha gotik türleri olan Troy ve Chaucer yazı tiplerinde, kırmızı renkli mürekkep ilave edilerek yapılmıştır.

Resim 8. The Order of Chivalry. 1893. Resim 9. The Works of Geoffrey Chaucer. 1896.

“The Order of Chivalry” 1893 yılında Kelmscott Basımevi’nde, Chaucer yazı tipi ile bası-lan ilk kitaptır (Resim 8). Baskıda siyah ve kırmızı renk kullanılmıştır. Kelmscott’ta basılan kitaplar arasında çarpıcı bir örnek olan “The Works of Geoffrey Chaucer” ise ayrı öneme sahiptir (Resim 9). 556 sayfalık bu kitabın tasarımı, hazırlanması ve basımı, tüm yapıma ka-tılanların olağanüstü çabasıyla ancak 4 yılda gerçekleştirilebilmiş, 42 adedi kağıda, 14 adedi

1065



de parşömene basılmıştır. Burne-Jones’a ait çizimlerden elde edilen ve Morris’in hazırladığı 14 geniş bordür ve 18 daha küçük çerçeveden oluşan 87 ağaç baskı illüstrasyona ve 200’ün üzerinde inisiyal harf tasarımına sahip olan kitap, siyah ve kırmızı basılmıştır. Metin iki sütun halinde tasarlanmıştır. Diğer birçok kitapta olduğu gibi, her iki kitapta da yer alan üzüm ve yaprakların oluşturduğu girift bordürler, Ortaçağ kitap tasarımına gönderme niteliğindedir.

Resim 10. Figürün illüstratif çizimi. Resim 11. Ağaç baskı kompozisyonda figürün konumu. 1896.

Resim 10’da “The Works of Geoffrey Chaucer” kitabı için tasarlanan ağaç baskı illüstrasyo-nun kalemle çalışılmış aşaması görülmektedir. Resim 11’de ise kitabın 167. sayfasında yer alan, Sir Edward Burn-Jones tarafından ağaç baskı tekniğiyle çalışılmış, figürün kompozis-yon içerisinde tüm detaylarıyla yansıtıldığı illüstrasyon görülmektedir.

Resim 12. A Dream of John Ball and A King’s Lesson. 1892.

1066



1892 yılında basılan “A Dream of John Ball and A King’s Lesson”, harfler, figürler, süsleme ve tema birliği ile, Morris ve Burne-Jones’un en bilinen ve en başarılı işbirliklerinden biri olmuştur (Resim 12). Bordür tasarımları ve Golden yazı karakterinde ağaç baskı harflerin kullanımı, Burne-Jones’un illüstrasyonlarıyla oldukça uyumludur. Kitap, siyah ve kırmızı renk kullanılarak basılmıştır.

“The Earthly Paradise” El yapımı kağıt üzerine siyah ve kırmızı renkte, Golden yazı ka-rakteriyle 1896 yılında basılmış olan bir şiir kitabıdır (Resim 13). “The Story of Sigurd the Volsung” ise 10.000’in üzerinde satır sayısı bulunan şiir kitabıdır (Resim 14). Ağaç baskı inisiyalleri ve bordürleri Morris tarafından, iki tam sayfa illüstrasyonu ise yine ağaç baskı tekniğiyle Sir Edward Burne-Jones tarafından tasarlanmıştır. Bu eser, Morris’in 1871’de İz-landa’ya yaptığı yolculukla ilham aldığı bir İskandinav Destanına dayanan, kendi yazdıkları içinde en sevdiği Kelmscott baskısıdır. Bordürler, Morris’in kitaplığındaki 13. yüzyıl’a ait iki Zebur’un süslemelerinden ilham alınarak tasarlanmıştı.

Morris, tasarımı çalışan sınıfa ulaştırabileceğini düşünmüştür, fakat onun ve şirketinin üret-tiği üstün nitelikli mobilyalar ve Kelmscott Basımevi’nde basılan kitaplar, oldukça pahalı olması sebebiyle, ancak varlıklı kesim tarafından satın alınarak kullanılabilmiştir.

Resim 13. The Earthly Paradise. 1896. Resim 14. The Story of Sigurd the Volsung. 1898.

4. SONUÇ19. yüzyılın sonlarında, endüstri devriminin içerisinde bulunduğu sosyal, ahlaksal ve sanat-sal kaosa karşı İngiltere’de ortaya çıkan Arts & Crafts hareketi, bir süre sonra tüm Avrupa’ya yayılarak, dekoratif sanatların yeniden ilgi odağı olmasını sağlamıştır. Bu hareketle birlikte Viktorya döneminin seri üretim mallarının niteliksizliği vurgulanarak, el sanatlarına dönüşün gerekliliği savunulmuştur.

Bu akımın felsefesini yaratan kişi, yazar ve yayıncı John Ruskin’e göre; sanat, teknoloji ve endüstrileşme ile birlikte toplumdan kopmuş; tasarım ise, estetik kaygı ve yaratıcılıktan yoksun mekanik düzene sahip bir alana dönüşmüştür. Ruskin’in estetik felsefesi ve sosyal bilincinin sentezini benimseyerek ondan etkilenen William Morris, seri üretim karşısında günden güne kaybolan el işçiliğini ve zanaatı yeniden canlandırmaya çalıştığı çalışmaları ile

1067



bu hareketin İngiltere’deki önderliğini yaparak, tasarım tarihinin en önde gelen kişilerinden biri olmuştur. 1834 doğumlu W. Morris, rahiplik eğitimi ile öğrenimine başlamış, Oxford Üniversitesi’nde teoloji eğitimi almış, ressam, şair, mimar, politikacı ve yayımcı olarak ha-yatına devam etmiştir. Ayrıca kurduğu tasarım şirketinde sanat değeri olan işlevsel eşyalar üretmiş, her sanatçının aynı zamanda bir zanaatçı olduğunu ileri sürmüştür. Makineleşmeye ve seri üretime karşı olan W. Morris, sanat-zanaat ilişkisini savunmuştur. Morris’in 1890 yılında, kitapları XV. yüzyıl baskı teknikleri ve tipografi gelenekleri ile üretmek amacıyla kurduğu Kelmscott Basımevi, baskı sanatı ve tipografiye yeni bir boyut getirmiştir.

Morris, öncelikle “Golden” adını verdiği ilk harf karakterini tasarlamış ve ilk kez 1890’da Kelmscott Basımevi’nde bu tasarımın dökümünü gerçekleştirmiştir. İkinci harf tasarımı olan “Troy” ve üçüncüsü de “Chaucer”dir. Bu üç harf karakteri, gotik türdeki harf karakterlerine duyulan ilginin yeniden ortaya çıkmasına sebep olmuştur.

Morris’in kitap tasarımlarındaki düzenleme anlayışı sayesinde, Kelmscott Basımevi grafik tasarıma ve özellikle kitap tasarımına katkılarda bulunarak büyük bir hizmet vermiş, Mor-ris’in harf karakterleri tasarımında sağladığı güzellik, bütünü oluşturan en küçük bir ayrıntıyı bile bir tasarım birliği içerisinde ele alması, sonraki nesillere kitap tasarımı konusunda esin kaynağı olmuştur.” (Bektaş, 1992:17)

Kitap tasarımının bir sanat haline gelmesine yol açan kitaplar, Kelmscott Basımevi’nde, el-yapımı kağıtlar üzerine, çok büyük bir özenle el tezgahlarında basılarak, yine elde oyulmuş tahta kalıplarda tasarlanan bitki motiflerden oluşan inisiyaller ve sayfaları çevreleyen bor-dürler kullanılarak hazırlanmıştır. Genellikle siyah basılan kitaplarda, bazı detaylarda kırmızı renk kullanımı da görülmektedir. Ağaç baskı tekniğiyle basılan illüstrasyonların, sayfa tasarı-mındaki yerinin giderek genişlediği göze çarpmaktadır.

Kelmscott Basımevi sayesinde harf karakteri ve kitap tasarımının giderek geliştiği görülmüş-tür. Basımevi, faaliyet gösterdiği yedi yıllık sürede 18.234 ciltlik 53 eser üretmiş, Morris’in 1896’da ölümünün ardından iki yıl sonra, 1898 yılında kapatılmıştır.

El sanatlarının ve malzemenin kullanımı Bauhaus’a Arts and Crafts hareketinden kalan bir mirastır. Geçmişin el sanatlarına dönmeyi amaçlayan W. Morris, geleceğe yön veren tasarım atılımları gerçekleştirmiştir.

5. KAYNAKLARBektaş, Dilek. 1992. Çağdaş Grafik Tasarımın Temelleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları

Civelek, Yusuf. 2017. Ferdiyetçilik, Kolektivizm ve Sanayi Üçgeninde Sanat ve Zanaat: “Ge-leneksel Sanatlar” Meselesinin Avrupa’da Yükselişi ve Düşüşü. FSM İlmî Araştır-malar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi. Sayı:10, ss:61-80.

Frampton, Kenneth. 1996. Modern Architecture: A Critical History. New York: Thames and Hudson.

Lucie-Smith, Edward. 1984. The Thames and Hudson Dictionary of Art Terms. New York: The Thames and Hudson.

Megss, Philip B. 1992. New York, A History of Graphic Design.

1068



Sarıkavak, Namık Kemal. 1997. Tipografinin Temelleri. Ankara: Doruk Yayıncılık.

Turani, Adnan. 1992. Dünya Sanat Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi.

Whitaker, Natalie. Medieval Incunabula. Washington University. (Erişim Tarihi: 07.06.2018). (http://omeka.wustl.edu/omeka/exhibits/show/medieval-influence-on-the-arts/me-dieval-incunabula).

Whitford, F. 1992. The Bauhaus Masters&Students by Themselves. London: Amazon Pub-lishing Limited.

Date post:	10-Jan-2020
Category:	Documents
Upload:	others
View:	9 times
Download:	0 times

ARTS AND CRAFTS HAREKETİ VE KELMSCOTT …...Sanatlar ve El Sanatları anlamına gelen “Arts and...

Documents