A.Ü. Diş Hek. Fak. Derg. 30(2) 125-132, 2003

ASİT UYGULAMA SÜRESİNİN SMEAR TABAKASIÜZERİNE ETKİSİ

The Effect of Etching Time on Smear Layer

Doç. Dr. Yıldırım Hakan BAĞIŞ* Yrd. Doç. Dr. Ertan ERTAŞ**

ABSTRACTThe aim of this in vitro study was to evaluate

the etching time on the smear layer by using SEM. Fifteen human premolar teeth extracted for orthodontic reasons were used. One third occlusal parts of the teeth were removed by diamond bur under water cooling. A standard smear layer was created on the top surface of each tooth by using 600 grit discs for 60 seconds. The teeth were randomly and equally assigned 5 groups and dentin surfaces etched 5, 10, 15, 20 and 30 seconds with 35% phosphoric acid. Etched dentin surfaces were analyzed by using SEM. The results show that 5 seconds etching could not remove all smear layer on the surface but 10, 15, 20 and 30 seconds acid etching time removed all of the smear layer. Fifteen seconds and more acid etching time showed deep demineralized areas.

Key Wods: Acid etching, Smear layer, Dentin ÖZETBu in vitro çalışmanın amacı, asit uygulama

süresinin smear tabakası üzerindeki etkisini SEM ile incelemektir. Bu amaç için, ortodontik nedenler­le şekilmiş onbeş adet insan premolar dişi kullanıl­dı. Dişlerin üçte bir okluzal kısınılan elmas frezler yardımıyla su soğutması altında kaldınldı. 600 grit- lik diskler 60 sn boyunca kullanılarak yüzeylerde standart smear tabakası oluşturuldu. Dişler rastge- le, her birinde eşit miktarda olmak üzere 5 gruba ayrılarak dentin yüzeylerine 5, 10, 15, 20 ve 30 sn boyunca %35'lik fosforik asit uygulandı. Sonuçlar, 5 sn'lik asit uygulama işleminin smear tabakasını tamamen kaldıramadığını, fakat 10, 15, 20 ve 30 sn 'lik asit uygulamanın tüm smear tabakasını kal­

dırdığını gösterdi. Onbeş ve daha uzun süreli asit uygulama ise; derin demineralize alanların oluşu­muna neden olduğu gözlendi.

Anahtar Sözcükler: Asit uygulama, Stnear tabakası, Dentin

GİRİŞ

Restoratif materyallerin diş dokularına adezyonları restoratif dişhekimliğinin en önem­li konuları arasında yer almaktadır (1). Bilindiği gibi dentin bonding ajanların mineye adezyonla- rı asit uyulama tekniğiyle başarılı şekilde sağla­nabilmektedir (2, 3). Bu uygulama ile, düzgün mine yüzeyleri pürüzlü ve yüksek enerjili hale gelir. Asit uygulanmış böyle bir mine yüzeyine adezyonun esası, rezin uzantılarının ile sağlanan mikromekanik bağlantıdır (2,4). Mineden farklı olarak, dentine adezyon organik içeriği nedeniy­le çok daha zordur (5). Bu nedenle çalışmalar daha çok dentine daha iyi bağlanabilme üzerin­de yoğunlaşmaktadır.

Kompozit ve diş yüzeylerinin birbirlerine bağlanabilmesinde, mine ve dentin yüzeylerinin hazırlanması ile ilgili en önemli gelişme şüphe­siz "Total Etch" tekniğidir (6, 7). Bu teknikte mine ile aynı anda dentine uygulanan asit, kon­santrasyonu ve uygulama süresine bağlı olarak, smear tabakasını tamamen ya da kısmi olarak kaldırır, dentini demineralize eder ve kollagen fibrilleri açığa çıkarır (8-10). Dentine adezyon ise, hidrofilik monomerlerin demineralize den­tin yüzeyine yayılarak mikromekanik bir kenet­

* Ankara Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Diş Hastalıkları ve Tedavisi Anabilim Dalı.** Ondukuz Mayıs Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Diş Hastalıkları ve Tedavisi Anabilim Dalı.

126 YILDIRIM HAKAN BAĞIŞ - ERTAN ERTAŞ

lenme ile gerçekleştiği düşünülmektedir. Böyle- ce, birbiri içine girmiş kollagen fibrilleri, rezi- düel mineral parçaları ve rezin monomerden oluşan hibrit bir yapı oluşur (11-13). Demine- ralize dentin yüzeyinde oluşan bu yapıya hibrit tabaka ismi verilmektedir. Hibrit tabaka ve den­tin kanalları içine uzanan rezin taglar total etch tekniği ile smear tabakasının dentin yüzeyinden uzaklaştırılması ile elde edilebilir. Fakat bu tek­nikte, kullanılan asidin konsantrasyonu ve uy­gulama süresi başarı için oldukça önemlidir. Fosforik asit (%30-40' lık) dentin bonding sis­temlerde en yaygın olarak kullanılan asittir (6). Klinik ortamda dentini tam olarak üretici firma­ların önerdiği sürelerde uygulamak oldukça zor­dur. Dentin yüzeyine normalden uzun süre asit uygulanması, aşırı demineralizsyona neden olur. İstenilenden fazla demineralizasyon, daha çok kollogen fibrilin açığa çıkmasına ve dolayısıyla dentin bonding ajan monomerlerinin dentin ka­nallarına akmasına engel olarak adezyonu olum­suz yönde etkiler (14). Bütün bunlara ilave ola­rak, dentin yüzeyine uygulanan asidin su ile uzaklaştırılmasından sonra, yüzeyin kurutulma aşaması kollagen fibrillerin büzülme risklerin­den dolayı dentin bonding ajan monomerlerinin denetin kanalları ve kollegen fibriller arasına akmasına engel olacağından adezyonu olumsuz yönde etkileyecektir (9, 15).

Bu çalışmamın amacı asit uygulama süre­sinin dentin yüzeyindeki smear tabakası üzerin­deki etkisini SEM ile incelemektir.

GEREÇ VE YÖNTEM

Bu in vitro çalışmada ortotontik nedenlerle çekilmiş 15 adet çürüksüz insan premolar dişi kullanıldı. Dişler eklentilerinden arındırılarak, musluk suyu içinde muhafaza edildi. Örnekleri oluşturmak amacıyla, Dişlerin üçte bir okluzal kısımları elmas frezler yardımıyla su soğutmalı aerotor ile uzaklaştırıldı. Örneklerde standart smear tabakası oluşturmak için 600 gritlik disk­ler (3M Dental Products, USA) 60 sn boyunca yüzeylere uygulandı. Her birinde eşit miktarda olmak üzere dişler rastgele, 5 gruba ayndı. Top­lam 5 gruptaki örneklerin dentin yüzeylerine sı­rasıyla 5,10,15,20 ve 30 sn boyunca jel şeklin­deki %35'lik fosforik asit (Scotchbond Etching Gel, 3M, Pithiviers, France) uygulandı. Yüzey­ler 10 sn su ile yıkandıktan sonra yağ içermeyen

basınçlı hava ile 1-2 saniye kurutuldu. Örnekler %10'luk sodyum hipoklorit içinde 1 dakika bek­letildi (16,17). Sodyum hipoklorit asit uygulan­mış dentin yüzeylerinden protein artıklarını uzaklaştırmak için kullanılmıştır. Bu işlemi ta­kiben örnekler altın palladyum ile kaplandı ve SEM (JEOL JSM-6400 SEM, Japan) ile ince­lendi.

BULGULAR

%35'lik fosforik asidin smear tabakası üze­rine değişik sürelerdeki etkilerinin SEM ile in­celemesinin amaçlandığı çalışmamızda, elde edilen görüntüler Resim 1-5’te yer almaktadır. Araştırma sonuçları; dentin yüzeyine 5 saniye gibi kısa süreli fosforik asit uygulamalarının smear tabakasını tamamıyla kaldıramadığını göstermektedir (Resim 1). Bununla beraber, 10, 15,20 ve 30 sn'lik uygulamalarda dentin yüzey­lerinde smear tabakası kalıntısına rastlanmamış­tır (Resim 2-5). Onbeş saniye ve daha uzun asit uygulamalarında ise, derin dekalsifiye bölgeler ve lateral kanallar açığa çıkmaktadır. Resimler karşılaştırıldığında, 10 sn asit yugulanmış den­tin yüzey özelliklerinin, 15,20, 30 sn uygulanan örneklerden bazı farklılıklar içerdiği gözlen­mektedir.

TARTIŞMAKompozit rezinin dentin douksuna bağlan­

abilmesinde en önemli mekanizma mikromeka- nik retansiyondur. Bunun başarılabilmesi için dentin bağlayıcıların dentin kanalları içine aka­rak rezin taglar, bu taglar arasında çapraz bağlar ve hibrit tabaka oluşturabilmesi istenir. Smear tabakanın kaldırılması, bu yöntemi kullanan dentin bağlayıcı sistemelerin ilk hedefidir. Bu tabanın kaldırılması için farklı yöntemler olsa da, altında kalan dentin yüzeyinin bu olaydan nekadar etkileneceği odukça önem kazanmakta­dır. Çünkü dentin mineye göre daha çok organik doku içeririr ve organik dokunun açığa çıkması olası hataları arttıracağından bağlanmayı olum­suz yönde etkiler (18).

Smear tabaka kavite preparasyonları esna­sında döner uçlu aletlerle dentinin kesilmesi so­nucu meydana gelen debrislerin yüzeye çökele­rek oluşturdukları ve yaklaşık olarak 1-3 pim ka­lınlığında olan bir tabakadır. Bu tabaka yapı ola­rak hidroksiapatit kristalleri, denatüre kollagen

ASİT UYGULAMA SÜRESİNİN SMEAR TABAKASI ÜZERİNE ETKİSİ 127

Resim 2: % 35’lik fosforik asitle 10 saniye asit uygulanmış dentin yüzeyi.

128 YILDIRIM HAKAN BAĞIŞ ERTAN ERTAŞ

Resim 3: % 35'lik fosforik asitle 15 saniye asit uygulanmış dentin yüzeyi

Resim 4: % 35’lik fosforik asitle 20 saniye asit uygulanmış dentin yüzeyi.

ASİT UYGULAMA SÜRESİNİN SMEAR TABAKASI ÜZERİNE ETKİSİ 129

Resim 5: % 35’lik fosforik asitle 30 saniye asit uygulanmış dentin yüzeyi.

artıkları, mikroorganizmalar ve tükürük ihtiva eder ve mekanik olarak kaldırılması zordur (19, 20). Bu amorf, düzensiz ve gevşek yapı dentine3-4 MPa güçle bağlanmaktadır. Smear tabakası önceleri dentini koruyucu bir bariyer olarak dü­şünülmüşse de, kolaylıkla çözünerek, mine ve dentini korunmasız bıraktığı tespit edilmiştir. Ayrıca smear tabakanın mikroorganizmalarla kontamine olması bazı sorunlara neden olabile­ceği de belirtilmektedir (21,22).

Dentin bağlayıcı sistemler özellikleri ile farklılıklar sergileselerde günümüz dentin bağ­layıcı sistemlerinin çoğunda smear tabaka çeşitli şekillerde ya kaldırılmakta ya da modifiye edil­mektedir (6, 20).

Bu amaç için kullanılan yüzey düzenleyici­ler (conditioner); asitler, şelasyon yapıcı ajanlar, air abrazyon ve laserler olarak bilinirler. Şelas­yon yapıcı ajanlar, güçlü asitlerin aksine smear tabakasını alttaki sağlam dentinde önemli bir fi­ziksel değişikliğe ve dekalsifikasyona neden ol­madan uzaklaştırırlar. En iyi bilinen şelasyon yapıcı ajan ilk üretilen Gluma bonding sistemde yer alan, Ph’sı 7.4 olan Ethylene Diamin Tetra Asetik asittir (EDTA). EDTA ile muamele edi­len dentin yüzeyinde konkav yüzeylere rastla­nırken kanal ağızlarında açılmalar olmamıştır. EDTA’nın 30sn uygulanması sonucunda bile

dentin kanal tıkaçlarının tamamen ortadan kalk­madığı gözlenmiştir (20).

Bakterilerin smear tabakası içerisinde bu­lunması ve dentini enfekte ettiği düşüncesi Brannström’ü (23) %0.2’lik EDTA içeren (Ph 7.4) ve dezenfeksiyon için % 0.1’lik Benzal- konyum klorid içeren bir conditioner geliştir­meye itmiştir. Bu ajan piyasaya "Tubulusid" olarak sürülmüştür. Bu ajan yüzeye birkaç sa­niye fırçalanarak uygulandıktan sonra 60 sn bekletilir ve tekrar bir fırçalamaya tabi tutulur. Böyle bir işlem sonunda yüzeyel smear tabakası uzaklaşırken kanal tıkaçları etkilenmeden kal­maktadır. Smear tabakasının uzaklaşması ile ba­zı açık dentin kanallarının görülmesine karşın permeabilitede önemli sayılabilecek bir artış gö­rülmez. Dentin permeabilitesindeki bu değiş­mezlik ikinci defa fırçalamanın dentin kanalları içinde yer alan tübüler tıkaçları uzaklaştırmada çok fazla etkili olmadığını ortaya koymuştur.

Smear tabakasının kaldırılmasında kullanı­lan Nd:YAG laserin etki mekanizması ise ter­mal geçişler esnasında oluşan mikro patlamalar şeklindedir. Laserle oluşan karbonize siyah ku­rumlar kolaylıkla yıkanarak uzaklaştırılabilir. Böyle bir dentin yüzeyinde dentin desensitize bir hal alır. Muhtemelen bu olay açık ve geçir­gen dentin kanallarının tıkanması ile oluşur.

130 YILDIRIM HAKAN BAĞIŞ - ERTAN ERTAŞ

Mikroorganizmalar ve organik debrisler lazer uygulanmış yüzeylerden elimine edilir. Laser dentin yüzeyindeki organik madde oranını azal­tır ve böylece inorganik madde oranı artmış olur. Dentine lazer uygulamasın güncel adeziv materyallerde adezyon gücünü arttırabildiği bi­linmektedir. Lazerin etkisi ile yüzeyde organik dokuda destrüksiyonlar meydana gelir (20). Bağlanma gücündeki artışın nedeni belki de in­organik yapıdaki bu relatif artış olabilir. Fakat günümüzde bu amaç için lazer kullanımı pratik ve ucuz bir yöntem değildir.

Air abrazyon tekniğinde ise, aliminyumok- sit partikülleri kullanılır. Abrazyon etkisi, bu metodda partiküllerin boyutları kadar hızları ile de ilgilidir. Partiküller 0.5 mm boyunda veya daha küçükse dentin üzerinde temizlemeden başka kayda değer bir değişim yaratmazlar. Eğer partiküller 0.5 mm’den büyük ise dentin yüzeyinde smear tabakası oluşturur ve yüzey alanını arttırır. Bu yöntem pratik olmayışı ne­deniyle kliniklerde yaygın olarak kullanılma­maktadır (20).

En yaygın olarak kullanılan smear uzak­laştırma yöntemi; çoğunlukla jel halindeki asit­lerin kullanılmasıdır. Fosforik asidin çeşitli kon­santrasyonlardaki jel formları, smear tabakası­nın kaldırılmasında ve dentinin demineralizas- yonunda en yaygın olarak kullanılan asitlerdir (21). Bu uygulamada beklenilen hedef halen tam olarak açıklanmamıştır. Çünkü asit, smear tabakasını eritirken konsantrasyonuna ve uygu­lama süresine bağlı olarak altındaki dentin do­kusuna da etki eder. Bu etki, demineralizasyon- dur ve dentinin inorganik desteğinin kaybolma­sına neden olur. Kaybolan inorganik destek or­ganik doku açığa çıkarır ve bağlanma sorunları başlar. Bu aşamada ortay çıkan kollagenler de- natüre olabileceği gibi yüzeyinin havayla kuru­tulması esnasında kolaylık büzülebilirler (24). Uygulamada yapılabilecek bu hata, monomer- lerin kollagen fibrillerin arasına infiltre olması­na engel olarak hibrit tabakası oluşması zorlaş­tırır. Bu sorunların varlığı demineralizasyon de­rinliğinin çok sınırlı olması gerektiğini ortaya çıkarmaktadır. Bu nedenle çalışmamızda farklı sürelerde uygulanan asidin sadece smear tabaksı üzerine etkilerinin incelenmesini amaç edinil­miştir.

Dentin yüzeyine farklı sürelerde % 35'lik fosforik asit uygulamanın smear tabakası üzeri­ne etkilerini SEM ile incelemeyi hedef alan ça­lışmamızda alınan sonuçlar Resim 1-5 te göste­rilmektedir. Elde edilen SEM görüntüleri; 5 sn fosforik asit uygulama süresinin dentin yüzeyin­deki smear tabakasını tamamen kaldıramadığını göstermektedir (Resim 1). İncelenen resimlerde özellikle kanal ağızlarının smear tabakasıyla kaplı, yer yer açılmaların olduğu fakat bunun başarılı bir bağlanma sağlayabilmek için yetesiz sayılabileceği görülmektedir (Resim 1).

Bununla beraber, 10, 15, 20 ve 30 sn'lik uygulamalarda dentin yüzeylerinde smear taba­kasının kalıntısına rastlanmamıştır (Resim 2-5). Onbeş saniye ve daha uzun asit uygulamaların­da derin dekalsifiye bölgeler ve lateral kanalla­rın ortaya çıktığı gözlenmektedir. Bu etki daha fazla organik dokunun ortaya çıkmasına ve bağ­lanmanın zorlaşmasına neden olacaktır. On sa­niye asit uygulanmış örneklerdeki dentin yüzey özellikleri 15, 20, 30 sn uygulanan örneklerden farklıdır. Bu örneklerde asit uygulama süresinin artmasıyla beraber yüzey pürüzlülüğünün de arttığı gözlenmiştir. Perdigao ve Lopez (5) %35 fosforik asit uygulama süresinin dentin demine- ralizasyonu üzerine etkisini SEM ile inceledik­leri çalışmalarında; asit uygulama süresiyle de­mineralizasyon derinliğinin arttığını bulmuşlar­dır. Araştırıcılar, 5 sn fosforik asit ile smear ta­bakasının uzaklaştığını, intertübüler dentinden0.9-1.3 mm.’lik dekalsifikasyon derinliği oluş­tuğunu saptamışlardır. Perdigao ve Lopez (5) incelemeleri ile elde ettikleri SEM görüntüleri ve 5 sn için bulguları çalışma sonçlarımızdan farklıdır. Beş saniye sonunda smear tabakasının tamamen uzaklaşması deney düzeneklerinin far­kından, SEM görütülerindeki farklılıklarında çalışmamızda asit uygulama işleminden sonra protein fiksasyonu için kullandığımız %10’luk sodyum hipoklorit nedeniyle kaynalanmış ola- , I bilir. Kaneshima ve ark. (24) SEM çalışma­ları ile çalışmamızın sonuçler paralellik gös­termektedir. Araştırıcıların 30sn %38’lik fos- I forik asitle uyguladıktan sonra sodyum hi- II pokloritte beklettikleri örneklerin görüntüleri I bizim elde ettiğimiz görüntülerle benzer özellik- I tedir.

Goes ve ark. (25) smear tabakasının %35 I lik fosforik asit ile 15 sn sonunda tamamen

ASİT UYGULAMA SÜRESİNİN SMEAR TABAKASI ÜZERİNE ETKİSİ 131

uzaklaştığını açıklamaktadırlar. Fakat bu araştı­rıcılar daha kısa süreli asit uygulamalarını değerlendirmedikleri için çalışma sonuçlarımız ile tam olarak karşılaştırılamamaktadır.

Günümüzde bir çok üretici firma dentin için 15 saniye asit ugulamanın yeterli olacağını açıklarken, istenilen hedefin smear tabaksının uzaklaşması mı yoksa demineralizasyon mu, tam olarak belirtmemektedirler. Bu konuda ya­pılan çalışmaların çoğunun dentin bağlayıcıların bağlanma gücü üzerine olması ve deney düze­neklerinin in vitro şartlarda gerçekleşmesi kesin sonuçların alınmasını engellemektedir. Jacob- sen ve ark. (26) farklı konsantrasyonlardaki fos­forik asidin dentin yüzeyinden uzaklaştırdıkları kalsiyum iyon farklılıklarına göre bağlayıcı ajanın makaslama bağlanma gücü farklı­lıklarını inceledikleri çalışmalarında kalsiyum iyon ayrışması ve bağlanma küvetleri arasında fark bulamamışlardır. Bunun yanısıra Uno ve Finger (27) %20 lik fosforik asidin 30 saniye uygulanması ile 10 mikron kalınlığında hibrit tabakanın oluştuğunu, klinik şartlarda mine ve dentine farklı sürelerde asit uygulamanın zor­luğu nedenliyle her ikisinede tek süre 30 saniye asit uygulanabileceğini açıklamaktadırlar. Oy­saki, hibrit tabaka kalınlığının ne derece önemi olduğu, dentine uzun sürli asit uygulama ile açı­ğa çıkacak organik yapı ve artan dentin lenfi ile mücadele halen önemli konuyan konular arasın­dadır.

SONUÇ1. Dentin dokusuna 5sn uygulnan %35’lik

fosforik asit yüzeydeki smear tabakasını uzak- laştıramazken dentin kanal ağızlarını tam olarak açamamaktadır.

2. %35’lik fosforik asidin 10, 15, 20 ve 30 sn’lik uygulamalarında ise, dentin yüzeyindeki ve dentin kanalları içinde bulunan tüm smear tabakası uzaklaşmaktadır.

3. Dentin yüzeyine ugulanan %35’lik fos­forik asidin bekleme süresi arttıkça, yüzeyin düzensizleştiği, derin dekalsifiye alanlar ve genişlemiş dentin tübül ağızları ile karakterize farklılıklar ortaya çıkmaktadır.

4. Elde edilen SEM resimleri smear tabakasının uzaklaşması için 10 sn bekleme süresinin %35’lik fosforik asidin için yeterli olacağını göstermektedir.

KAYNAKLAR1. Bounocore MG. A simple method of increasing

the adhesion of acrylic filling materials to enamel surfaces. J Dent Res, 1955; 34:849-53.

2. Gwinnett AJ, Matsui A. A study of enamel adhesives. The physical relationship between enamel and adhesive. Arch Oral Bio. 1967; 12: 1615-20.

3. Ruyter IE. The chemisrty of adhesive agents. Oper Dent Suppl. 1992;5:32-3.

4. Buonocore M, Matsui A, Gwinnet AJ. Penetration of resin into enamel surfaces with reference to bonding. Arch Oral Biol. 1968; 13: 61-70.

5. Perdigao J, Lopes M. The effect of etching time on dentin demineralization. Quintessence Int. 2001; 32:19-26.

6. Van Meerbeek B, Vargas M, Inoue S, Yoshida Y, Peumans M, Lambrechts P, Vanherle G. Adhesives and cements to promote preservation dentistry. Oper Dent Suppl 2001;6:119-24.

7. Fusayama T, Nakamura M, Kurasaki N, Iwaku M. Non presure adhesion of a new adhesive restorative resin. J Dent Res. 1979; 58: 1364-70.

8. Van Meerbeek B, Inokoshi S, Braem M, Lambrechts P, Vanherle, G. Morphological aspects of the resin-denin interdiffusion zone with different dentin adhesive systems. J Dent Res. 1992; 71:1530-40.

9. Pashley DH, Ciucchi B, Sano H, Horner JA. Permeability of dentin to adhesive agents. Quintessence Int. 1993; 24:618-31.

10. Sano H, Shono T, Takatsu T, Hosoda H. Microporosus dentin zone beneath resin impregnated layer. Oper Dent 1994; 19:59-64.

11. Nakabayshi N, Kojima K, Masuhara E. The promotion of adhesion by the infiltration of monomers into tooth substrates. J Biomed Mate Res. 1982;16:265-73.

12. Van Meerbeek B, Dhem A, Goret-Nicaise M, Braem M, Lambrechts P, Vanherle G. Comparative SEM an TEM examination of the ultrastructure of the resin dentin interdiffision zone. J Dent Res 1993;72:495-501.

13. Van Meerbeek B, Moherbacher H, Celis JP, Roos JR, Braem M, Lambrechts P, Vanherle G. Chemical characterization of the resin dentin interface by micro-Raman spectroscopy. J Dent Res. 1993;72:1423-8.

14. Paul SJ, Welter DA, Ghazi M. Nanoleakage at the dentin adheive interface vs microtensile bind strength. Oper Dent 1999; 24:181-8.

132 YILDIRIM HAKAN BAĞIŞ - ERTAN ERTAŞ

15. Sano H, Takatsu T, Ciucchi B, et al. Nanoleakage: leakage within the hybrid layer. Oper Dent. 1994; 20:18-25.

16. Nakabayshi N, Pashley DH. Hybridization of the dental hard tissue. Quinttessence Pub. Co. Ltd. Tokyo. 1998; 1-20.

17. Okomoto Y, Heeley JD, Dogon IL, Shintani H. Effects of phosphoric acid and tannic acid on dentin collagen. J Oral Rehabil. 1991; 18:507- 13.

18. Bouillaguet S, Gysi P, Wataha JC, Ciucchi B, Cattani M, Godin Ch, Meyer JM. Bond strength of composite to dentin using conventional, one step and self-ething adhesive systems. J Dent. 2001; 29:55-61

19. Attal JP, Asmussen E, Degrange M.Effect of surface treatment on the free surface energy of dentin. Dent Mater 1994; 10: 259-64,

20. Berlotti C: Conditioning dentin. Oper Dent 1992; Suppl.5 131-7,

21. Vargas MA, Cobb DS, Armstrong SR. Resin- dentin shear bond strenght and interfacial ultra­structure with and without a hybrid layer. Oper Dent 1997; 22: 159-66.

22. Wakefield CW, kofford KR. Advances in restorative dentistry. Dent Clin North Amer 2001;45:8-11.

23. K Brannström M: Smear layer pathological and treatment considerations. Oper. Dent Suppl. 1984; 3:35-42.

24. Kaneshima T, Yatani H, Kasai T, Watanabe EK, Yamashita A. The influence of blood contamination on bond strenghts between dentin and an adhesive resin cement. Oper Dent 2000; 25: 195-201.

25. Goes MF, Sinhoreti MA, Consani S, Silva MA. Morphological effect of the type, concentration and etching time of acid solutions on enamel and dentin surfaces. PMID: 9835798, Braz Dent J 1998; 9:3-10.

26. Jacobsen T, Soderholm KJ, Garcea I, Mondragon E. Calcium leaching from dentin and shear bond strength after etching with phosphoric acid of different concentrations. PMID: 10872996, Eur J Oral Sci 2000 108: 247-54.

27. Uno S, Finger WJ. Effects of acidic conditioners on dentine demineralization and dimension of hybrid layers. J Dent 1996 May; 24:211-6.

Yazışma Adresi:

Doç. Dr. Yıldırım Hakan BAĞIŞAnkara ÜniversitesiDişhekimliği FakültesiDiş Hastalıkları ve Tedavisi Anabilim Dalı06500 - Beşevler / ANKARA