102
Ogbasa Kinow Publications Copy LANGILAN, TALA- INGOD DO HOT REMOVE --
Ogbasa Kinow
Publications Copy LANGILAN, TALA-INGOD
DO HOT REMOVE - -
Ogbasa
by
Fatri.cia Hartung
Illustration by
Nathaniel T. Tianero
Kin ow
Let's Read
SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS-Philippines, Inc. TRANSLATORS 1981 PUBLTSIIEl~S
Published in cooperation with
Bureau of Public Schools and
Institute of National Language of the
Department of Education and Culture
Manila, Philippines
Additional copies of this publication are available from:
T. c. p P.O. Box 423 Greenhills, Metro Manila, 2801
T.C.P Nasuli, Malaybalay Bukidnon, 8201
Ata Manobo Primer
35.14-881-3.03C 35.30P-816072N. Printed in the Philippines
SIL Press
PAUNANG SALITA
Ang isang katangiang masasabi tungkol sa Pilipinas ay ang pagkakaroon nito ng iba't ibang pangkat etniko na nag-aangkin ng kani-kanilang wikang katutubo. Gayon man, ito'y hindi naging balakid sa pag-unlad ng bansa, bagkus nagpatipay pa nga sa pagbubuklod at pagkakaisa ng mga mamamayan tungo sa pagkakaroon ng isang diwang panlahat.
Ang aklat na ito ay isa sa serye ng ganitong uri ng mga babasahing inihahanda para sa higit na ikalilinang ng mga kaalaman, kakayahan, kasanayan, pagpapahalaga at pagmamahal sa sariling wika ng mga mag-aaral.
Sinikap na malakipan ang aklat ng mga paksang inaaakalang magdudulot ng malaki at makabuluhang kapakinabangan sa mga gagamit nito. Sa paghahanda ng mga ito'y isinaalang-alang ang mga pangkalahatang layunin ng bansa. Isinaalang-alang din ang mga pangkasalukuyang pangangailangan ng mga mag-aaral sa pagpapalawak at pagpapayaman ng kanilang talasalitaan, paglinang ng kakayahang gumamit ng wikang gamitin at wastong pagsulat nito. May inilakip ding mga pagsasanay na inaakalang makatutulong sa mabisang pag-aaral ng wika. Matitiyak na ganap na nilang natutuhan at nauunawaan ang wika kung ito'y buong katalinuhan na nilang natatalakay sa klase at naiuugnay o nagagamit sa tunay na buhay.
Buong pagmamalaking inihahandog ng Ministri ng Edukasyon at Kultura ang aklat na ito taglay ang matapat na hangarin at mithiing lalo pang mapataas ang uri ng edukasyon para sa di marunong bumasa at sumulat sa pamamagitan ng pag-aaral ng kinagisnang wika. At inaasahan din sa gayon ang madaling pagkatuto ng wikang pambansa.
ONOFRE D. CORPUZ Minister ng F.dukasyon at Kultura
PREFACE
This book is a primer designed to teach preliterate speakers of Ata Manobo of Davao to read. The phonics method of instruction as set forth by Hay-Wingo in Reading with Phonics, has been used with adaptation. Permission to do so has been kindly granted by the J.B. Lippincott Co. , of Chicago, Philadelphia, and New York.
The Ata alphabet is symbolized as follows: a, b, k, d, g, h, i, 1, m, n, ng, ~· 12_, ~· !..-:- ~-:- '!!...-:- 'L-:- and glottal stop -whfrh is symbolized by hyphen (-) within a word and by ( ) in word final position. Letter 1 is underlined in positions where it is not pronounced in certain dialects of Ata.
These sounds closely resemble their counterparts in Pilipino except for o which is sometimes pronounced similar to u in ''but" or similar to e in Pangasinan. Between vowels, d is pronounced as the r of Pilipino and y-is pronounced similar to the ~ of Pilipino when it occurs between vowels.
These materials were prepared by Patricia Hartung, a member of the Summer Institute of Linguistics, Inc., with the assistance of Jesse Celiz.
A
a
l
0
0
2
I
• I
/ )
u
u
• I
I a o i u
A 0 U
a 0 u
a 0 0
A 0 u
a u a u
0 A u
s
a
A
0
u u
tj
a
A
sa
Sa
s
so
So
s
5 a
0
u
; )
sa
so
SI
SU
SI
Si
Sa
So
Si
Su
SU
Su
0 i u
so
si
sa so si SU
Sa So Si Su
7
s
sa so
SU sa
sa
isa
usa
Usa
s
si SU
so si
a 0 1
sa so Si
Sa So Si
so Sl
S0-1 SlSl ~
SUSl
Usi
susu Ogsusu so asu.
Ogsusu so usa.
:~
sa Sa
so So
Sl Si
su Su
sa so
sa SU
u
SU
Su
SU
susu
Asu ..
SUSI
asu Ast.:. so-1. Ogsusu so-i asu.
usa
Usa so-1. Ogsusu so-1 usa.
9
ba
Ba
bo
Bo
B
b
lJ
ba Ba
bo Bo
bi Bi
bu Bu
bi
Bi
bu
Bu
ba
Ba
bi
Bo
11
bi
Bi
1
bu
Bu
u
b
ba
bi
ba
bas a
baba
basu ibas
bo
ba
bo
bi bu
B
bu
bo
ba
bi
a o i u
sa so s i su
ba bo bi bu
bi
bo-u-u Bibi bo-bo b1bu Boi sabi
Ogbaba ka boi.
Ogbaba si Usl.
ba
bo
bi
bu
bo ba
Ba Bo
Bi --Bu
bu
Bu bu
abu
sobu
bua ubus
boi
Bai so-1.
Ogbasa so-i boi.
Abu so-i.
Si Usi so-i.
Og-a-abu si Usi.
13
' a a ' 0 0
' 1 1
' u u
' sisi a
' .. saso SUSl
bi-bi susu bo-bo ' susu
Ogsu-su s1 Usi Ogsusu ka asu.
JI;
' ba sa ' bo so .. bi Sl
' bu SU
susu ... susu
... SU-SU
' saso
so-i
basu
asu
so bu
Basu so-i.
Bo-u-u so-i.
Ogbaba si Usi.
Ogbaba si Usi to usa.
bibi bi-bi bo-u-u
15
susu ' SU-SU
Usi
n
na
nu
na
ana
Ana
no
na
a sa
ba
na
no
' ino
Ina
ni
n1
0
so
bo no
nu na
no ni
i u si SU
bi bu
n1 nu
ni
sani
bonf
so-ini
Boni ni I no so-i ni.
Asu ni Ana so-i ni.
Bo-u-u nu so-ini.
lG
na Na -
no No n1 Ni nu Nu
no
nu
nu
bum}
nabunu
inu-inu
\i\.---..J. As in -1 nu.
\
~}(l As in n1 I no so-1n1.
(}
j
Boni nu.
Boni n1 Ana so-ini.
~"'~~ So-ini ka abu m Usi. ~7 Abu ni Us! so-ini.
Sani nu.
Sani n1 Ina so-ini.
So-ini ka bo-u-u ni Ana.
17
ba
ban
sa
san
banban
bonbon
ubus ubusa ubusan
bo
bon
so
son
abin
a sin
Asin nu so-ini.
bi
bin
Sl
sin
bun bun sabun
i bas
i bason
Og-abin si Ana to asin nu. Ana, ubusa nu so-i asin.
18
bu
bun
SU
sun
sons on
bonbon
ubus
sabun
bonbon
bun bun
banban
ab in
ab1n
as in
Sabun n1 Ana so-ini.
Ogsabunan n1 Ana so basu.
No-ubus so sabun ni Anti.
bo-bo
bonbon
ubusan
ibason
19
ibas
Ana
sabun
sons on
ubus
ibas
l ..,.~ 1t" 1
:
la lo
li la
la
lanas
laba
bubula
bibila
la
-:<"";. • .-;;.:1~ .,. , •• lo
,,
L Ii
lu
1 i lu la
lu lo li
sa so si SU
ba bo bi bu na no n1 nu la lo l i lu
lo Ii
lo-us bali
loban boboli
silo liu
sal iu
Bula n1 Noli so-1n1.
Ogbubula s1 Noli. Ogbubula s1 Ana.
20
I
l_L~ ' l Lo_
K~ lo
la
lu
bilu
ilu
ilu
1u-1u
Loban ni Ana so-ini. Ogbibila si Ana to so-i no loban. Ogsaliu si Ana to so-ini no loban. Ogboboli si Noli to loban ni Ana. Og-uli si Noli no og-uli si Ana.
21
la '.:',
lab
1a n
las las
I isl is
olin
sa l
ba l
l 0 '~
lob
lo n
i I is
Ii sl is
Ii nl in
----·--
l i ,.
"
l i t,
li n
- --- ·-- ----
lu '.:;
lu L
lu n
lab lab
silab
solib
----- ---------------so l
bo l
s i l
bi l
SU l
bu 1 ------- -- ----- -----------------------------
sa 1 sa l
bal bal
u ba l
sol sol
o bol
bo 1 bo l
22
sil sil
sul sul
bul bul
Ogsilab s1 Noli. Oglislis si Ana. Og l i n l i rt s i I no .
Oglinis so-i boi
Uba l nu bua so-i ni.
Ogsalsal si Noli to ilab. ~ Ogsulsul si Usi su ogsilab. ·~-~
Ogsal1u s1 Ana to bula.
Ogbobol1 s1 Usi to bula.
Si Ina so-ini.
Oglinis si lno to solib.
abin
ol in
asi n
silab
sabun
sol ib
' saso
salsal
balbal
silab
lab lab
laslas
bolbol
obol
silo
saliu
boi
bua
Si Ana so-1n1. Ogboboli Sl
Ogboboli Sl Ana to boni n1 Ogsaliu 51 Usi to boni. Ogboli Sl Ana to sabun. Ogboboli to as1n.
Ogsaliu si Usi to sabun, no ogsaliu s1 Usi to asin. no ogsaliu si Usi to bani.
No-ubus ka as in ni Usi. No-ubus ka boni ni Usi. No-ubus ka sabun ni Lisi SU
nigboli ni Ana.
25
Ana. Usi.
ka ko
k K ki ku
ka ko ki ku ka ki ku ka ko ki
I
ba bo bi bu I
na no n1 nu la lo l i lu ka -ko ki ku
__J
ka ko ki
baka ko~n kilu
kaba-kaba ko kilos
asukal
sikan
kono soki
lukos
Ogko-on ki to baka. Ko-on ka bua to usa? Ogko-on ki to asukal. Kono kun no ko-onon ka la ku.
26
Ka Ko Ki Ku
ko ku
ku
kun
laku
saku
bakus
kas
kan
kal
bokas sikan
asukal
a ak
si-ak la-ak
siak biak luak
kos
kon
kol
lukos kon-u sokol
0
ok
losok bonok
bonok bgkbok
27
--· - --- ---- --- -
ki~
kin
kil
kiskis kilkil kinsi
l
ik
alik-ik bosik
kikik siksik
--
kus
kun kul
bakus bakul
kun
u
uk
sabuk biuk
basuk sabuk
. .. "' ..-1
1 I ' ~
'--I . J; '1 -
' . ) ·'\- ' .-~~ ·~~ ·. ,;; \ ~., .....
. . . -t~;
\_" \:' V(,,i.:_
.'.
baka P 2 kilu
1!1.
Lukas s i Us i ,
Ogboli kun s1
lr Ki.nabo -J· · r 4 -L_~~---
!'i I •,I
no bo i s i Ana .
Usi to baka woy
ogboli kun to asukal.
Og bo 1 i s i Ana t o k i na bo. Ko ogkilos ka kinabo kono kun ogboli
su ogsokol ko ogkilos ka kinabo. Ogboli si Ana to sikan no kinabo
su kond kun ogkilos ka sikan no kinabd. Woy kun ogko-on si Ana ko og-uli. Og ... uli si List woy s1 Ana. Ogko-on s1 Ana woy s1 Lisi.
') <) L_ ()
ubus
sabuk
Baka so-1.
basa
basak
Lukosan no baka so-in1.
Baka ni Noli so-1n1.
basu
basuk
Ogboli kun si Usi to baka n1 Noli.
sabun
sabuk
losok
bonok
la-ak
si-ak
al ik-ik
bosik
29
siak
biak
sobu
sokol
I ga Ga go Go
g -- '~~Q, G g1 Gi
gu Gu
ga go g1 gu ga go gu g1 go ga g1 go
na no ni nu la lo li lu ka ko ki ku ga go g1 gu
ga go g1 gu.
gab as ' . \ ' bago g1s1 gunu
ga-a ni kagi ' gongon sugu
bag a ' . \
sugilono11 nasogo 1g1
bag al ug1s
Nigsugu si Ina ki lgi. Kagi n1 Ina, Boboli ka to ga-as.
Nigboboli Sl lgi to ga-as. Kagi n1 lgi, Ina, so-ini ka ga-as nu.
30
sag sog s1g sug bag bog big bug nag nag n1g nug lag log 1 ig lug
sagboka a nag bagkos lagkos usig nig-uli bogsil logs ad
sugba lanog bigs an bulig banug bugsu binilug
Ogsusugba Sl Noli. Ogsusugba Sl Noli SU kono kun no
usig nu si Noli. Ogsusugba si Noli to baka. Ogbulig si Ana to ogsusugba to baka. Nigko-on s1 Ana to baka no nigsugba
ni Noli. Nigko-on si Noli to ·baka no nigsugba
ni Ana.
31
~/
".... ---
Wt Ogga-ani s1 n1 Ina, lgi,
bulig ka kanak. Kagi ni lgi, Ogbulig a. No nigbulig s1 lgi ki Ina no ogga-ani. Kagi ni Ina ki lgi to, Su nigbulig ka kanak, ku-a nu so-ini no bogas ku. Ko-on ka kai. No nigko-on si lgi. Nigkuo ni \gi ka bogas ni Ina, no nig-uli si lgi.
No kagi ni Usi kuo ki Ana, Ana ogbulig ka kanak to ogga-ani? Kagi ni Ana, Ogbulig a to ogga-ani, no nigbulig si Ana to nigga-a~i. Kagi ni Usi kuo ki Ana to, Ku-a nu sagboka no ugis ku woy so-i no bogas ku, su nigbulig ka kanak. No nigkuo ni Ana ka ugis woy ka bogas ni Usi. Nig-uli si Ana.
32
-··---·--- ----- --·---a 0 1 u
ag og 19 ug
an on in un -----· .. ---- ---------- ... ---
to
li-ag li-og bali-og
Bal i-og Ogli-ag Og-inso
bal i-og?
.niug ku-an an las
n1 Ana Si lgi
si lgi
insal iu igsal iu . ' inso
so-ini. to bal i-og
ko ogsaliu ni 51
la-in
ko-on ug-ug
Ana.
Ana
Kagi ni Ana, Sagboka no bali-og ka igsaliu ku. La-in no bal1-og ka sikan.
Niug ka insaliu ni lgi to bali-og ni Ana. Nig-inso s1 Usi ki lgi to, Nokay ka insaliu nu to bali-og ni Ana? Kagi ni lgi, So-i niug ka insaliu ku to so-i bali-og.
33
A ta Ta
:- .·~ . to To •.. /-
( ~ T ti T1
ta to ti tu tu Tu
na no n1 nu ga go g1 gu
ta to ti tu tabak bate nat i atu Ata kato-u tibo Utu gatas kunto-on Asat batu ta no sulat tu-u kanta
Ogbabasa ki to in-ata su sikanta no
ogkagi to in-ata. Ogbasa ka to so-1 no sulat su ogkato-u ka to ogbasa kunto-on.
Kunto-on, ogkato-u ka to ogbasa to sugilonon. Ko lukos ka, ko boi ka, woy ko bato ka, litos ko ogbasa ka to
sugilonon, su ogkato-u ka to ogbasa kunto-on.
34
tab tag tak
tabla tobtob. lotib
tubli
Kunto-on,
tab tog tok
ko
-------tib tub t ig tug tik tuk ---
a tag botak butig gotok antog itik
tugsuk lituk
ogsulat ki to sugi lonon oglitukon ta. Kunto-on, og-inso a ko nigbasa ka to so-ini no sulat ku? Og-inso a ko niglituk nu ka sulat ku?
Ogtabak ka to, Nigbasa a to sulat nu, no niglituk a to sulat no lnsulat nu.
Nabotak ka so-i no sulat kai.
No kunto-on, ogsusulat a to sugilonon to in-ata.
35
lat lot lit lut gat got git gut kat kot kit kut
sulat kagat katkat at-at kolit kagot kotkot bo-ot kulut lagut kitkit sukat
kutkut
- Na;:kot on ka loban.
Nakatkat on so-ini no bali-og.
Kukutkut ka ugis to tan0.
Ogkagat ka asu to
36
Ka Usi
Sugilonon ta so-i nati ni Usi. No og-abin si Asat to nati ni Usi. No batd si Asat.
Kagi ni Asat ki Usi, Usi nokoy ka litos to nati nu? Boboli a to 50-1 no nati.
Kagi ni Usi, Nokoy ka igsaliu Kagi ni Asat to, ' ko og-insa a
litos nu ka gakit ku?
To, kagi ni Usi, kono no litos gakit. !<ona a ogsaliu to nati ku.
37
nu?
ka
0,
ku. Ka 0,
so-i ka ka nati.
asu
kagi ni asu woy kagi ni
no gakit ru. Kana
Asat, igsaliu ku ka asu
ka gakit ka igsaliu ku. Usi. Kono no litos
nu. Kono no litos a ogsaliu to kanak no
0, kagi ni Asat. Kono kun no litos ka gakit ku. Kond kun no litos ka asu ku. Kunto-on, su kond no litos ka igsaliu ku, kona a ogboboli to nati. Uli a kunto-on. Nig-uli si Asat.
38
Kagi ni Asat to inoy to, lno,
kona a ogboboli to nati ni Usi. Ko ku ogku-on su kono kun no litos ka gakit ku woy ka asu ku. Su bato a, kono no litos ka igsaliu ku.
Kagi to inoy ni Asat ki Asat, igsaliu nu ka kanak no usa. Kunto-on, nigkuo kud ka usao Litos buaG
Litos bua, kagi to so-i no bato. Og-insa a ki Usi.
Kagi ni Usi ki Asat, Kunto-on~
litos ka igsaliu nu. Litos ka usa, woy ka gakit woy ka asu nu. Ku-a nu ka
nat i ku. Nigkuo ni Asat ka nati ni Usi way
nig-uli. Nigkuo ni Usi ka usa woy ka gakit woy ka asu ni Asat. Nig-uli si Asat. .-
m
mata
mani
maniO
noko-uma
ogko-ima
M
manuk
mo nu
momos
mo-om is
' amo
momonu
40
m iki
minuna . \
m1-m1
ma Ma
mo Mo
m1 Mi mu Mu
muog
mula
komu
lamisaan
lorn I
limu
timun
sa
ba
na
la
ka
ga
ta
ma
so
bo
no
lo
ko
go
to
mo
si
bi
ni
I i
ki
gi
ti
mi
SU
bu
nu
lu
ku
gu
tu
mu
Kag i ni Amo, "Maga-an ka ko og l i nis ka to ko-onanan ta su oggutasan a."
Kagi ni Ana, "I no, ogkoibog a to manuk su mo-omis ku ka manuk?"
41
Ogko-on ki kunto-on. Ogko-on ki to manuk. Maga-an ki ogko-on su
gutasan ki. Mo-ornis ka miki no
in-amut to ko-onon.
Ka91 fll Mama, "Ko-on ka
to lirnu woy ka man1.
Mo-omis ka man1. Mo-om1s ka miki.
Mo-om is ka 1 imu.
II
man
mak
mat
taman
ti mun·
mi nti
am
k8m
tam
tambal
ambO
umba
mon
mok
mot
samak
samuk
mokkag
om
kom
tom
om-<>m . . ' 1m-1mu
mo-itom
43
min
mik
mit
im
kim
tim
komkom
ikam
kikim
mun
muk
mut
kamot
amut
salamat
um
kum
tum
tumbaga
timbabakal
tambal
Utu, . ' to man10
~ag i ni Utu, a . "
"Mania '
Utu,
Kumusta.
"Kumus ta ka lH u. '' Kagi n1 Utu, 11 Kumusta man.
Us i' 0 Ma lambog ka. II
Kag i n1 Us f ~ "Ma lambog a.
Salamat. Utu, magaso ka 1'
Kagi ni Utu, "Man10 to ma lambog ka Us i 7 "
''Ma lambog a SU magolgol a. ' magaso ka?"
''Maga so a SU mal1ntok ko ogko-on -
to malintok ka ogko-onon n ?" u. -Kagi n1 Utu, "Su kona a ogko-ibog."
Kagi n1 Lisi, "Mania to kono ka ogko-ibog?''
"Su ogmasakil so gotok ku," kagi n1 Utu.
Ko k1 ogko-ibog to ko-onon ko ogmasakit so
gotok ta.
(May-as Labasa)
q4
d
datu
dani
dagum
D
dagum
dog ii
do-isok
doun
45
da Da do Do
di Di
du Du
diO
din
digus
du-on
du ma
dutun
da
dara
dalu
daratu
dan·i
marani
dago " narago
do doro
dog ii
dorogil
tire ' uromo
orok uran
46
d1 diri
dinug
dirinug
·' mariu
karina
" narago duruma
du duru
du ma
duruma
dua
darua
sakaru marani
dan
dak
dag
kandan
i ndiksion
kandin
ad
kad
gad
ad-ad
tu-od
tul -id
don
dok
dog
od
kod
god
dukduk
dokdok
dagdag
kadkad
kid kid
bukod
47
din
dik
dig
id
kid
gid
dun
duk
dug
masandig
dogkit
dugsu
ud
kud
gud
agad
so god
lunsud
I u nsud
lu nsuran
kadkad
kadkaran
Masakit ka gotok to datu. Nigtambalan kandin to duktul.
Kagi to duktul, "Ogmasaki t ka gotok nu
su maligsom ka og-inumon nu."
tu I -id
tul-iron
kidkid
kidkiron
48
ligid
ligiran
agad
agaran
I. ' I '' '' on r:dO on rnor:o- uma'
N1gtabak ka dalagJ to,
''Kunto-on ad on Dntu."
Ni9-1nso ka d2tu to,
"Dalaga, du-on duma nu?"
Oi kag1 lo da_laga, riSagboka ku do su
maran1 do kun ka lunsud nu to lunsud ku."
Nokay kaman no kagi to datu, "Oalaga,
nokoy so ogku-on nu kai to kanak 7 " No kagi to dalaga, "Ko du-on tiro nu, sikan do ka ogku-on
ku."
Kagi to datu, "Oakol ka lira ku. Kuo ka
to dakol." Di kagi to boi, "Kona a ogkuo to
dakol. Malintokon ku do Datu, su mabogat."
Nokay kaman du-on no imbogoy to datu ka
tiro. Narago on ka dalaga. Nig-u-uranda
su narago man. Narago to du-on tiro din su
mo-omis ka tiro. Nig-uli on ka dalaga.
4l:l
Ka Arol no Dalogos
Ogkukutkut ki ko nig-arol ki to dalogos. Ogdogos man ka dalogos. Ogdogosan ki su du-on kagow.
Ogmomonu ki ko nig-a-arol ki to dalogos? Ogsasabun ki woy kid ogkuo to tambal.
Ko ogmamara ka lawa ta,. ogtamba lan la ka
arol to tambal no sulpur (sulfur) su sikan ka tambal to dalogos. Asolom,- oghutuk ki to ogsasabun woy oghutukan ta ka tambal.
Og la ntaa n ta ka so-og ta, ka i kam ta, woy tibo no kinabo ta, su ogkamatoy ka kagow to mo-init.
50
hari
hali n
hal lok
ha l lok
kaa l lok
hatod
h H
hi lam
hi mu
hibat
hi lam
hirogo hidhid
hi lu
hO-i>
hontow
hondo-i
hogot homoy honda
ha Ha ho Ho hi Hi
hu Hu
hutuk
hun-a
hukas
hula but hulid
hugun
Malaria
Da!u ka malaria no ogligkat to hilam. Ogkolko!on ki woy ·ogmo-ini t ki 0 Ogmasaki t so u!u tao Takas ki to ogmo-init no oghutuk ki to ogkolko!on. La-in ka masakit so gotok. Ko ko ki og-inum to tambal litos to malaria oglobag so mali t. ta.
Nokoy ka tambal to malaria? Og-inum ki to Kamokin (Camoquin) su sikan ka tambal to ogkolko!on.
0 0 (}) Tatolu ka 1 i tos to buyag o
O (}) Oarua ka litos to dakol no bato.
() Sagboka do ko mal intok ka bat<L
~ Mct!intok do ka litos ko ogsusu ka bate.
Ogkikiambu ki to mausilom su kd ki ogmalaria ko kono ki ogkagaton to hilamo
52
kai
buo ' kuo
biak
luak
doun
darua
saliu
kaniu
1as
iam
naan
taan
gaat
biak
siak
si-ak
53
bua
boi
kai
taan
naan
na-an
diO
kuo
dua
dalan
do log
pal a
kala$i
hilu
hi lam
bu!an
bulu
dalu
ulu
Kagi to duktul, "Ogl inisan ta ka so-og no oghibatan ta. Oglabaan ta ka ikam ko maligsom on. Ogkikiambu ki ko mausilom.
Ka dalu no ogkolkolon ogligkat to hilam ko ogkagaton ki."
54
pa la ' pa no
pa-a
dopa
lapas
gapas
p p
pal a
poka pori
pogos
' so po ' naponu
maporos
5)
pisu
ri tas
pi tu
papitu
ko-ipi
dapit
pa Pa
po Po p1 Pi pu Pu
punas
pusil
purut
' sapu ' apu
gapun
"Andi, hondo-i si lpag?" "Nighondio si I pag to dibabo." "Mania to nighondio si I pag to dibabo?" "Su ogboboli to pala." "Ogmonuon ni I pag ka pa la?" "Oghimu to pamula-anan." "Andi, nokoy ka igpamula din?'' "Mundu, kalabasi, pitsay, patatas bua." "Andi, nokoy ka patatas?" "Kalasi no mundu ka patatas di malintok." "Hondo-i nu kita-a ka patatas, Andi?" ''Dia to dibabo." "Andi, tag pi la ka pa la no makopal ?" ''Ko makopal no pa la, sampulu no pisus woy
papitu." "Ogboli si lpag to makopal?" "Ho-o, su ogkagopu ka pala ko manipis." "Ho-o. Kono ogkagopu ka pa la ni I pag su
makopal."
pitsay kalabasi patatas
56
pad pag pat
sap ad
1pag
lipat
ap
sap
lap
a!ap-ap
so-ip
tu-up
pod pog pot
tam pod
pogkot
sampot
op
sop
lop
sap sap
sal ipsip
sups up
57
pid
pig pd
tap id
dapig
dapit
Ip
Sip
lip
so-ip
lop lop
laplap
·--------pud pug put
pudpud
apug
saput
up
sup
luµ
laplap
sulip
sapsap
Masakit so Laplap Ogsabunan ta ka pali ta woy ki ogpatambal.
Ka masakit Ka tambal
1. Pali no iam - tambal no malalah 2. Pali no taan - pulbus no sulpa (sulfa)
woy ko ka igpoid no sulpa. 3. Pagis - ka. saliksalik 4. Ousdus - ka saliksalik 5. Dalogos - ka sulpur (sulfur) no igpo1d 6. Bulutut - og-oloron to mo-init no woig no
du-on asin. 7. Ponitponit - tatolu no indiksion woy ko
lalima. 8. Buslut - tatolu no indiksion
Malasi ki ogpami-p1 woy malasi ki ogparnarigus, su dio og-ugpo ka kagow to maligsom. Maga-an oghalin ka dalu to laplap ko ogbalagaron ta ka maligsom.
58
walis ' waro
' wa
law a
dawa
goi nawa
hawak
walis
wo-il
woy
woig
kawo
awos ' mapawo
sawog
59
wa Wa wo Wo
Wl Wi
wilik
dawi
witwit
dawi
hawi
kawili
kawigi
----- --Kag i ni Apu, "Asa t, kono ka oghond i o to
wo1g su ogdawion ka to dakol no u!od."
"Ho-o," kagi ni Asat, "Kana a ian
oghondio."
Nokay kaman no kagi to inoy din, "Asat,
ogwawalis a kai to solib. Awo kad on."
Kagi ni Asat, "Ho-o." Namanoik si Asat.
Nokay kaman du-on no nigwawalis si Ina
dio to solib. Ko nigliwak si Ina no kagi
ni Ina, "Asat, kono kad ogwo-ilwo-il."
"Ho-o," kagi ni Asat.
"Asolom kad oghiipanow."
Nokay kaman du-on no du-on do 1an taman.
60
wan
wat
wag
wad
liwan
awon
awos
now
naw
hipanow
hipanawan
otow
won
wot
wog
wod
ka!awag
sawog
lawig
kow
kaw
takow
takawan
hontow
61
kawit
wotwot
witwit
tow
taw
pi tow
pitawon
am pow
win
wit
wig
wid
haw id
kawad
liwan
sow
saw
bu sow
busawon
sasow
~ U~l
Sugilonon ta so-i ubal woy si Noli. Nighipanow si Noli did to woig. Ogpanikop porom woy ogpamunnit. Nokoy kaman du-on no insabuk din pad ka kawad din woy ka bunnit din marani to lobut to bulu su ogpanikop pad. No nigpanikop si Noli.
No inogo-on no nalius si Noli no pigkita on to ubal ka kawad woy ka bunnit ni
' Noli. 0, nigkud to ubal ka insabuk ni Noli. Nokay kaman du-on no niggakap si Noli.
Pamanghd to hondo-i din isabuk ka bunnit, no warad on ka igpamunnit din su nigtakow man do to ubal. Kalugoylugoy, du-on si Noli no ungod ogpamitow to lobut to bulu, di warad ian ka kawad way ka bunnit din.
Nokay kaman du-on no nigpalaguy ka ubal. Nig-ulug din ka bunnit su naallok ki Noli. Nokay kaman du-on no, du-on do ian taman.
62
ngaran
nga!ap
ngarog
hiponga
bangan
langan
ng Ng
ngoyngoy
mongo
songo
nangon
nali ngow
langow
gi ngow
63
ngisi
ngipon
ngingi
Ii ngl
langit
pangi
nga ngo
ngi ngu
Nga Ngo Ngi Ngu
nguog
si ngut
donguk
pungu
lungun
Ii ngut
Ka Batasan to Ngoyngoy
Ko bato pad ka ngoy ngoy. og-ugpo pad dio to diralom to tano. Ko cgpigso ka anak to ngoyngoy, alibutod pad. Ko ogtulin no ogdan-ug pad. Waro pad pakpak. Ko dan-ug pad ka ngoyngoy, mananoy ogtulin. Dio ian og-ugpo to diralom to tano. no ogko-on to dalig.
Woy oglopow ka ngoyngoy no dan-ug pad. ko lalima on no tu-id din dio to diralom to tano. Ogpamanoik ka ngoyngoy clio to an1-pow su oglisuan pad. su dio to diralom to laplap din nigtulin on ka pakpak din. -Kanggo pad ka ngoyngoy. Darua bua no allow woy ogpakalayang.
Ka boian no ngoyngoy, igsabuk ka anak din dio to u-ud to sugpang. su du-on inat gabas to lobut din. Sikan na-an ka iglungag din to sugpang. Ko ogpigso ka anak. ogko-ulug dio to tano, SU dio og-u-ugpo to lalima on no tu-id.
Maga-an ogkamatoy ka ngoyngoy no du-on pakpak. Malay at ka ig-ugpo din diO to ta no, di ma! upot ka ig-ugpo din diO to am pow.
G4
ngal
ngat
ngan
wa ngal
songol
dingil
ang
sang
tang
angkuan
ongkod
. --
i ngku -i ngku
·-·----
ngol nqi !
nqot ngi1
ngon ng1n ----- --~---·-- -···-
ong
sona
tong
sala ngat
masongot
langit
ing
sing ting
sangkub
mu song
su ngsu ng
65
.
----
ngul
ngut
ngun
langan
nangon
lungun
ung
sung
tung
utang
bagti ng
datong
Ka Da !aga to La ngit
Nangnangonon ta so-i dalaga no nig-ugpo dio to langit no ma!upot pad ka-langit. Nokoy kaman, kagi ni Umbingtanggang, "Amo. ogh ipa now a ku nto-on. 11 Kagi to amoy din, uoghondo-i ka?" Kagi to bato. "DiO to langit. 11
Kagi to amoy din, 11Hondo-i ka ogpamanoik su waro hagoran?" Kagi ni Umbi ngtanggang, "Ogpamanoik a to balitL '' Hipanow on ka bato, namanoik to balitL
Nokoy kaman, pogpamanoik ni Umbingtan~gang no marani on ian to langit no nig-umow rin si Talatala.
Kagi ni Tal~tala, "Hontow ka du-on? Hontow ka ngaran nu?" Kagi to bato, "Kanak no si Umbingtanggang, no gustu ku to og-asawo-on ku sikoykow."
"Otowoy," kagi ni Talatala, ''Masongot ka bua. Kona a. Masongot ka. ''
0-0-0-0. Nabolu sika bato. Nano-ug on. Kagi, ''Naan din no masongot a. Bak wa woig diO to tano. Kono ku og-asawo-on si Talatala. ''
66
y y
yogyogan
ya
ayam
layas
layap
yap
yab
yapyap
yabyab
yo
' sayo
sayow
oyow
yok
yog
yokyok
yogyog
67
ya
yo
Ya Yo
yu Yu
yu
kayu
kayug
bi nayu
yuk
yup
yukyuk
sukyup
Ka Bu-aya
Did to dibabd du-on kun bu-aya no og-ugpd to woig. Ogko-on to ngalap to woig. Di ko oggutasan, ko du-on otow, ogpandawi to otow ko oggutasan. Du-on bu-aya no mabulut su oghimatoy to otow. Maro-ot ko ogdawion ki to bu-aya.
Di du-on bu-aya no ayam no og-ugpo to kulungan, no kono·kun oghimatoy to otow. Ogkalantoy to nga!~P no igsunggud to uyamuan to bu-aya. Maroyow ko kono ki ogkoimatayan to bu-aya.
Ka laplap to bu-aya, maroyow su makopal. Mahal kun ka laplap ko bolion ta. Du-on sapatus no noimu to laplap to bu-aya. Ko du-on kabil no noimu to laplap to bu-aya, mahal ko bolion ta. Kono ogkamolu su ogtambalan dan ka laplap oyow kond ogkamo!u.
68
Kag1 to hilam, kuo to langow,
"S1koykow, ogkaro-og ka su keno ka
ogpakasupsup to langosa ko waro pali.
Sikanak agad waro pali, ogpakako-on
a to langosa to otow."
yap yap
layap
ayam
layap
yokyok
bayokbok
oyow
sayow
69
layas
bogyas
kayu
binayu
~
"\~~~ ~
i?? e..~~~~~ ____ ...,,... ~~~~.;_
Ka Allow woy ka Bulan
Kagi to bulan kuo dut allow, "Gaati a
to anak ku su ogpami-pi a pade" Kagi to allow,
"Ho-o, di maga-an ka do 8" "No," kag i to bu lan,
"Mariu ka do su ogkagangu." "Ho-o, ho-o," kagi
to al low.
Hipanow so-i bulan, ogpanlaba. ' 0, iug-iug do to bulan to nigdanian ka bato.
No, nagangu on so-1 bato, su nigharokan su
nalimu-mu-an su malambog.
70
Nokoy kaman, nig-ongkoran on to allow
ka bate. "Umba na-an ian. Kona a ul-ulangan
to og-ogot. Ian do to og-awo ad," kagi to
al low.
"Wow," kag i to bu lan, "Ou-on ka dad a 11 ow?
su maboga t ka sakaru ku. '' Takas ka do du-on ko
og-umow to warad ogtabak. "Ian do du-on to
igsabuk ku pad ka sakaru di i to ta no," kagi to
bulan, "Mania ka bato ku no kono ogsinogow?"
Moko-uma so-i bulan dio to anak din. Pitow pa ian, nokotong on su nagangu on. Niglalow on
so-i bulan to konad ogpak1tk1to-oy to allow.
''Woy a do ogsilo," kagi to bulan, "ko mausilom.
Asawa ku pad porom sikoykow wa nu higangua ka
anak ta no kona a porom oglalow koykow."
Pitow ka na-an dut bulan, mausilom ogsilo.
"Wo~ ki do," kagi to bulan, "pakitkito-oy ko
du-en ogbatunon kanta. Ian do," kagi to bulan,
"to ogpaso-so-ipoy ki ko ogsilo."
(Ogmaran Sumpingan)
71
• ka igsapad to kag i . ka igsapad to kagi di do-isok do.
? ka ignangon to du-on inso. . " " ka igkulungan to kagi to songo - - -
otow.
Panangl i tan:
Oghondo-i ka? Nokay sikan? Hontow ka ngaran nu? Mania to ogsinogow ka bato?
Oghondia a to dibabo. Pusil ku sikan. Si Ana ka ngaran ku. Ogsinogow ka bato to ayam din.
Kagi to bato, "Oghipanow a." Nokoy kaman, kagi to bato, "Oghi.panow a." Ka ngaran to bato, si Ana.
72
Ka Bo-u-u way ka Ubal
Du-on nangnangonon to bo-u-u. Ka bo-u-u,
nigpamulondag dio to taliwaro to lanow. Kagi
to uba 1, "Wa. Hondo-i ka ogpamu londag?"
Kagi dut p1las, "Outun to lanow." Kagi to
ubal, "Hondii a pad~ Samboy a og-olog ko
ogbogoy bua."
Hondio so ubal. Pamminog to ubal du-on
to lobut to tibogow. Kagi to ubal,, "Ura, ian
inhondii ku to koykow su ogsamboy a to
pulondag nu."
Kagi to bo-u-u~ "Kono ku igbogoy su
iglingangag nu bua." Kagi to ubal, "Kono ku
igt i ngangag." '
"O," kagi to bo-u-u, "Ko ku ian igbogoy."
Di kagi to ubal, "Kai a do man ian
ogpamulondag."
"No," kagi to bo-u-u, "Ian do. Ko nu
igtingangag." "Ho-o," kagi to ubal, "Sikan a
pad to nigdaldal no kayu."
73
' "O," kag i t b "K' · o o-u-u, o nu ian
it i ngangag." Kag i to uba 1 , "Kono ku."
Pamulondag so ubal.
"Bo-u-u, i num ka pad." T onggak no warad
ka ubal. Narnanoik on dio to lawa-an. Umba
ian so pandawit tat bo-u-u.
"Wa," kag i to kurnang kuo to bo-u-u,
"Nokay so sinogawon nu?" Kag1 to bo-u-u,
"Ogsinogow a to pulondag ku no intingangag
to ubal." "No," kagi to kumang, "Kai ~1 pa su ogpamanoikon ku." Pamanoik ian ka kumang.
Kag i to kumang kuo to uba 1 , "Kai nu ka '
pu!ondag." 0, ko man igbogoy to ubal.
"lmbogoy on man to bo-u-u kanak," kagi
to ubal.
Kag i to kumang,
"Nokina-an to og-ungod
ogsinogow ka bo-u-u?"
"Ubat do du-on," kagi
to ubal, "lmbogoy on man
74
kanak." No i takas, kagi to kumang, "lbogoy nud ia kanak." "A," kagi to ubal, "Kand ku."
Sipsipita ian to kumang so lobut to ubal. Kagi to ubal, "No. Kana ad. Loko-i a nud, su igbogoy kud so-i pulondag." Kagi to kumang, "Kai nud ian." No, i mbogoy on to uba 1.
Parnano-ug so kumang. Noko-uma dio to tand. Kagi to kumang, kuo to bo-u-u, "Ko du-on ogsamboy koykow, ko nud ibogoy su igtitingangag." Kagi to kumang, "Ko ogpamulondag ka, dio ka to' dira!om to woig."
Kag i to bo-u-u, "Ko man ogdag i ng ko di o ki to diralom to woig. Woy do ogdaging ko dii ki to ampow. Wa pamulondag ta to ogpamulondag ki dio to woig. Kasul-ugan man," kagi to bo-u-u, "ka l_ungag dut pulondag, no kono ogdaging."
"Ho-o," kagi to kumang, "di ka ignangon ku koykow, ko ogpamulondag ka, ko nu igbogoy (0 agad hontow."
(Kunsay Arag)
75
76
Ata .. a
abin ad-ad
agad alap alap-ap
alik-ik
allow amana ambo .. amo amoy amp ow amut Ana anag
anak Andi angkuan anlas
an tog
~ apu
a pug arol
Glossary
Cebuano ... a
gustu tan um
bisan dala ap-ap
klasi nga dahon
ad law igo gabay tatay tatay hibawbaw tampo, sagol Ana lamas; panakot
anak Day unya na anod
saba
apohang
apog nu ks
Filipino , a
nais tanim
kahit dalhin
uri ng dahon
araw husto, tama pa;yat ama , ama ibawbaw ihalo Ana pampalasa
anak kaibigan lalong huli maanod,
lumutang gu10
.. nuno
apo~ gal is
77
English
expression of contempt
desire plant sugar-
cane even carry a skin disease
kind of leaf
sun enough lean Father father above mix Ana add in
cooking off spring Friend later float off
make noise, disturb with noise
grandparent grandchild
lime impetigo
Ata Cebuano Filipino English
Asat Dong 'l'otoy 'Fellow' as in as in " salt a sin asolom ugma bukas tomorrow asu iro aso dog asukal asukal, asuka! sugar
kamay AtA. Ata Ata Ata (Manobo)
.. people atag gam. sa kabilang on the
dako contrary atu sukol la ban to resist
' balhin awo umalis remove a won balon ibon a bird <iWOS kinahanglan kailangan need ayam pinangga mina.mahal pet baba baba pasanin carry on
back babuy babo;y baboy pig baga baga baga live coals bag al agungal bus al corncob bagkos bugkos bigkis tie
bap;o bag a together baga lungs
bating bagting bagting ring bak maayo ug mabuti kung as if baka baka baka beef, cow bakul bugsok tanim to plant
with stick ba.h:us gakos yakapin embrace ba_!agacl sigi lanes ; hindi bali nevermind
walay neglect pagtagad
multo balbal ungo ghost; evil spirit
bali sa katapusan s'3. wakas finally bali-og kuwintas kuwintas necklace baliti baliti baliti baliti tree
78
Ata Cebuano Pilipino English
baloy balay ta.hay house bang&n santik flint banug banog law in hawk bas a bas a bas a read bas bas bansaybansay pagsasanay practice basuk kugihan masipga industrious bate bata bat a child batu bato uato stone bayokbok bonbon buhangin sand bibi bi bl kabibi clam bi bu pundok lipon ng crowd
mga tawo bi la bokaron palakihin ang stretch
bas kit basket in
• making
bilu anuos agiw soot or scorch on wall
binayu lubok oo.juhin pound rice binilug gugma pag-ibig 'heart' ,
'love' uiuk bawog baluktutin bend; sag bo-bo
A A
baba bibig mouth bogey hatag bi gay give bogsil pi sing kind of
small bird bogyas bantak bu bu fish trap boi babaye babae girl boian babaye babae female bokas sarr.pungan block river
sa bisig with fish trap
bokbok dukdukon; ruagbayo pound to lubok grains
bolbol solug; matulin swift; rough ma-agos as water
bonok bosyo goiter
79
Ata
bo-ot bosik
botak bo-u-u bua bu-aya bu bu
bukod ou.1..:us bugsu
bu la bulan bulig bulbul bun bun bun:Q.i t bu nu
bus bus
buslut
bus ow butig ka ka kaba-kaba
kabil kadkad kagat kagi
Cebuano
buot; pisik
tong a bao tingali buaya bogyas
agtang putos tanllin
bola bulan ta bang buhok tabonan binwit bu no
ya bu
ibung, kabahongi liki-likf
ungo kalugu ang Y.a, ikaw alibangbang
badbad paak sulti
Filipino
rasiya tumalsik
kalahat.L , pa gong baka buwaya patibo1:g
, noo balot tanim
bola bU\\"Bn tulong buhok takpan
paslang, patayin
itapun
maligno ' 1 , .r:u ugo ang ka, ikaw , paruparo
gusutin kagat sabihin; sabi
80
English
decide fly out as rice
i1alfway turtle maybe alligator cone-shaped fish trap
forehead wrap plant as
bananas ball moon help hair to cover fishing line murder
spill (non-liquid:
'mother' yaw
evil spirit wart the you butterfly,
moth handbag ravel bite say
..... ta
.:agot
.-.::ac;ow l.::ai kalabasi lcalaglagan kalasi kamot kanak
kand.i.n kanta
karina kato-u katkat
kawad kawigi kawili
kawit
kawo kayu kayug
ki kiambu kikik
kikiT'l kidkid kilkil
kiloy
Cebuano
biyolin sa Ata
kagaw dinhi kalabasa kaugalingon klasi galas ako
iya kanato
kadena hioalo katag
taga pako ambaw, ilaga
suroy kahoy kayog
kita moskitero kikik
Pi LL pi no
biyolin 11:
Ata mikrol>yo di to kalabasa kagamitan ur·i palayan sa akin
kaniya sa atin
kadena marunong
kalawit pakpak daga
punungkahoy
kita, tayo kulambo ik-ik
tahi, pilu-an tiklop kiskis la biog kumislot
kilay kilay
81
~·,nglish
Ata 'violin'
germ here squash possessions kind field me, mine, to me
him, to him us, to us,
ours chain know how unstrung (as beads)
hook wing white-tailed rat
4-strand braid
move around tree harvesting tool
we mosquito net squeek of
mouse se-w grate tap/wiggle one's feet
eyebrow
Ata Cebuano Filipino Frw;1 ish
kinabo sinina rl.arni t ct ress; blouse
kinsi napulo ng labinlima fifteen lirna (Spanish)
kiskis kiskis ahit shave with knife
kita kita kita, tignan see kitkit gonitay hawakan hold hands
(as when crossing river to keep footing)
ko kon kung if ko dili; ayaw hind1; ayaw no; not;
don't ko-ipi
. .. urn1g1t pag-agulo whine kolkolon manginig, p;inaw sh:iver
pangurog komkom kumkum kipkipin hold in hand kornu ' sawbup; kono dili; ayaw Linch, ayaw no, not;
don't kon-u kanus-a kai18.n when ko-onon kan-on kanin rood kotkot kutkut ngatngatin €!;Daw as rat ko-uli-an kauli-an gumalin recover ku ako ko me, I ' mine kuddo kabayo kabayo horse kulungan halwa halwa cage kun kuno da'H they say kunto-on karon ngayon now ku-a kuha-a kunin take kumusta kurnusta kurnusta hello kuron kulon palayok pot kutkut kawot karnot scratch
82
Ata Cebuano Pil.1pino English
dakol dako malaki big dagdag nahulug hulog glance off dagum dagum karayom needle dalaga dalaga dalaga maiden dalan dalan landas path daldal hilig sumandal lean dalig gamut ugat root dalogos scabies dalu sakit sakit di'sease dani duol lapit near dan-ug wingless
cicada dapig diskansu tumalikod back away
from table dapit likod likuran rear datu datu pinuno chief dawa dawa millet dawi sakdap prey upon di a pan subal't but dibabo ubos tabing ilog downriver digus ligo maligo bathe dii/dini here din iya, niya niya him, his dinog talinghug makinig hear C.ingil cock head dinug linor; lindol earthquake d.io did tu di ha there diralom ilaluru ilalim underneath do l~.ng lang just, only dokdok dukduk pukpukin pound doktol do kt or doktor doctor dod pa pa yet dogil guipapahawa pinaalis cast out dogkit a bay magkatabi side by side dogos katol kati. itch do-isok diyutay kaunti small amount
Ata
do log donguk dopa doun dua dukd~ dugsu duma du-on dusdus du tun ga-ani ga-as gabas gatas . .. gisi gongon gotok
' gunu
hagoran hari
harok hatod hawak hawi haw id hibat hidhid hirogo hila111 hilu himatoy himoloy hi mu-
Cebuano
paingon manggiulawon du pa dahon duha sum bag dungab uban naa, duna kaliskis tua ani gas; gaas gabas gatas . .. gisi kaput tiyan
"' "' pupu
hagdan manghod
halok hatod hawak bawi
higda hid hid tu log lamok hi lo pagpatay pahulay buhat
Filipino
patutunguhan mahihiyain dip a dahon dalawa buntalin sasak kasama mayo on
do on ani petrolyo lagari gatas punit hawak sikmura pitas
hagdan bunso
halik daJ hin baywang bawiin paghiganti ihiga ilatad tulog lamok las on patayin pahinga iri, gawa
84
r.nr~l 1sh
destination shy arms pan leaf two to sock stab, inject companion there is doubleskin there harvest kerosene saw milk tear hold stomach pick, as fruit
ladder younger sibling
kiss deliver waist recover hold back lay down spread on sleep mosquito poison kill r·est make
r:ipanow hogot
homoy
' honda
hondii hondio hondo-i hon tow ho-o hLlKas
hugun
hulid hun-a hutuk iam iar:
ias ibas
ikam ig-
( affix)
ilab
lakat f1Uf"".Ot
bugas, kan-on
unsa ba
dali diri ad to asa kins a 00
tugotar,
birahon
una t1sbr..:.:r:., us ab bap;-o mao, gayod
ulod pikas
banig l-
Inday
kutsilyo
Filipino
lurnakad higpitan, banat
kanin, uigas
papaano iyon
halika punt a , saan sino 00 rnagsimulang
kumain pahint'J.lot
hugutin
ihiwalay una ulitin ta go talaga
uod C.atiin
Nene
kutsilyo
85
English
walk tighten
rice
how about it?
come here go there where who yes remove from trap
consent, agree
draw from sheath
lay beside go ahead repeat new that's why;
emphasis maggot slice or halve while holding in palm
mat 'instrument and present tense'
'Little Girl'
small, curved -kil.ife
Ata
ilis ilu i1-U ilus
ima in-
inat
inata . .. lDO inogo inoy . ' inso im.:m ir1gku-i:'.1gku ipag
isa lSU
i.ti.k lUP,-.LUf2;
la-ak
laba la blab
laku
Cebuano
kilid ilo kulan1·:
pangahur;ho gJ_-
sama, ma-ingoni ngon
sinultihang Ata (Manobo)
nanay, mama madali inahan pangutana inom takiang hipag, bayaw
usa . '· ping1.s
itik paghawa bun tong
' lab a ihas nga baboy
mi lo
Pilipin0
c;ilid ulila kulancr,
panibugho -in-
kurnukl1a, gay a
w.1ka ng Ata (Manobo)
Ina,\-madali . , ina tanong J.num papilay-pilay l;ipac.,..
. , 1sa daplis
itiK umalis kawayan
labt1ru1 babo;y-rarno
al amid
36
t:: 1!n;e orphan J 8 c)r
kirnl of hard wood
;jealous 'instrument
f oc:J.s and paE> t tense'
like
Ata (Manobo) lauguage
Mother soon mother ask <i.rink limp sister/
b:r·0therin-la-w
one P:raze, as bullet
duck 1_::;one hard, thornless bamb00
launder wild male pig
mongoose
Ata
lagkos
lagut la-in lalima lalow lanas
lantoy lamisaan lanow lanta langan langit langow la pas laras
las las lawa-an la wig layap layas li-ai ligkat ligid lima limu-mu lingi lingut lipat li-og linis linlin
Cebuano
pakapin
basura lain lima sumpa mag-ilis sa atop
salop lirnisa lanaw napaso hatag langit langaw tabok pa-a nod
kuskus lawaan dahon pal id
du la gikan ligid
lingi libutan . . , .llSB
liog lirnpiyo bisig
Filipino
dagr:l.aE;
basura iba lima ,.. sumumpa magpalit
nr,i; bubong tabip-silim lamesa, hapag dagat-dagatan napaso bi gay langit langaw tawid punta sa ilog
kuskus
dahon
laro nangaling gulong
lingon palibutan nangungulila liig linis lambat nang isda
87
English
to add to (as in payment)
trash different five vow, divorce re-roof
about 5 p. m. table lake scald give sky fly (n.) cross river go down-river
scour, scrub kind of tree a weed blow away dry rice to play origin wheel citrus cuddly turn head encircle lonely neck to clean
large, triangular fish trap of fence and leaves
Ata
lislis
lisu lit-ag
litos lituk liu
lius liwak lo bag lo ban
lo but
lo kb logs ad lomi
lop lop lopow
losok lotib luak lukos
' lu-lu luslus
maagsil ma-amuk mabogat mabulut
Cebuano
limpisa.
pagpanit lit-ag
husto kahulugan gawas sa
bung bong tuana lugar hubag bukag
lubut, punuan
salurn gula, lutaw
piraso ball1d lalaki hug as maus-os
tugnaw amok bug-at isog
Filipino
linisan
talupan bitag
tama kahulugan liked ng dingding
al is may panahon mag a maliit na baskit • puno
lumabas, lutaw
piraso al on lakaki hugas
malamig maamo mabigat mabang1s
88
Erw;l i ~;f1
clean field (as old
camote patch)
peel loop rope trap, snare
correct meaning outside of wall
leave have time swell small basket
base
to release to land flatten,
crush submerge emerge
coral snake piece wave man wash slip down, as wire around pole
cold tame heavy fierce
Ata Cebuano Filipino English
makopal bag a makapal thick ~
maga-~n madali madal1 quick magaso riwang payat thin mah al mah al mah al expensive malalab pula pula red malamboi:s tambok mataba fat malasi J kanunay madalas frequently maiayat taas mahaba long
" maligsom hugaw marum1 dirty malintok gamay maliit small malit spleen malogon lisod, mahir~p difficult
kuyaw mapanganib dangerous malu-ag lapad, malapad wide
haluag • malupot mubo maigs1 short
man man eh emphasis mananoy mahinay mabagal slow mani mani mani peanut
. ' bakit why man10 ngano manipis nip is manipis thin mantika mantika mantika shortening manuk manok manok chicken
' kabuntagon madaling-araw dawn mapawo 1narani duol malapit near marasig daghan mar a mi many
. ' " mariu layo mala;yi> far maro-ot ,nalaksot, masama bad
mangil-ad magaling maroyow maayo good
masakit sakit sakit· disease, hurt
masamuk samuk gulo trouble masandig bakilid, gulod, slope,
matitip matarik steep masongot nanimaho
, , smelly nangangamoy
mata mat a mat a eye
89
Ata
ma toy rnatul-id rnausilom rniki . .. m1-m1
rninuna mo-init · mo-itom n101-~ mo mos
mo nu mongo mo-omis moon-ing muog mundu na-
( pref ix) naan
na-an nabol1i. nalingow nangnangonon nangon
' naponu nati niug no-
( affix) no
nokina-an nokoy
Cebuano
patay tul-id gabii rniki
katigulangan mainit itom bulok kinarnot
unsa-on mga tamis daghan sip-on kamoti na-
ihunahuna
diay kasuko kalir.iot sugilanon tug-ansulti puno nati lubi na-
unya; ug
unsa
CJO
Filipino
irnmatey matuwid. gabi miki durugin
. ' n1nuno mainit itirn bulok
anhin mga matami.s marami uhog karnote na-
llSlp
t:;unay, totoo f~ali t limutin kasaysayan salaysayin punuin bisiro niyog na-
saka
, anci
English
die straight night noodles crush, flatten
ancestor hot black rotten eat with fingers do, how plural sweet many nasal mucus camote 'past tense'
suppose, think
really angry f orp;et 8tory tell filled colt coconut same as na-
and, and then
how come what
Ata Cebuano Filipino English
nokoy 'unya unsa • ang nangyari 'then what kaman ang nahitabo' ay gami to' happened'
Noli Noli Noli Noli nu mo mo you, your ngalap sud-an ulam viand nganga bukas bukasan opening ngaran ngalan pangalan name ngarog baho amoy odor ngingi la way la way saliva ngipon ngipon ngipin tooth ngoyngoy cicada nguog sip-on uhog nose mucus 0 0 0 expression of
surprise Oh!
obol ,
usok smoke aso o~- mag- mag- 'present-
prefix) future tense affix'
ogot kasuk-an pagalitan scold olin tanan lahat all (of
one kind) olog sulay subukin try om-om sups up sipsip suck on ongkod ilabay itapon throw away ongis sibog urcne; move over opuy hubag pig;a a boil orok pug as hasik, sow
tanim otow tawo tao person otowoy ay, naku! Oh my
_go0dness! oyow aron para so that
till ,
pa-a paa foot pakpak pako pakpak wing pad pa pa yet, still
91
Ata
pal a palaguy pamangho . . parni-pi pamulondag pamunnit panikop
' pa no
panoik, pamanoik
pangi paragas pi la pi las
pisu pi tow pitsay pi tu poka po gos pororn
pulondag pungu
pusil sa
sabi
sabuk gabun ~akaru
Cebuano
pal a dagan pagpangita laba
binwit manikop
12;apasan,
udyong saka pangi padayon pi la garnay nga
unggoy pi so tan-aw pitsay pi to likod pug~s
unta, angay
ohay
tirnbak su!
ta wag
bu tang sabon sag.:..ob
Filipino
pal a takbo hanapin laba
mamingwit
palaso
akyat pangi patuloy magkano rnaliit na
matsing pi so tingnan pechay pi to likod pilit sana
baril su!
ta war;
ilagay sabon
92
~;hovel
run sear<~h
la1mder play flute to fish c.atch shell-fish with hands
arrow (to shoot. with)
climb panp;j tree continue how much hahy monkey
peso look at pechay seven back force would,
should flute head of grain
p;un shoo! ( Lo chicken)
to address someone
put soap water
contajner
Ata Cebuanp Filipino English
sakomit sakmit agawin snatch saku sako sako a sack sagboka usa ka buok isa one thing salamat salamat salamat thank you salangat sangat fish trap saliksalik saliksalik salisylic salicylic
acid salipsip sapsap trim wood
with knife saliu bay lo palit trade salsal panday panday blacksrnith
work samboy paghulam manghiram borrow sampulu napulo sampu ten sani nipa nipa nip a sangkub away fight sapad ihurong ihinto stop speech sapatus sapatos sapatos shoes sapsap sap sap cut away
weeds at roots
' unod la man flesrr sapu saput hap in sapin potholder saso inedible
cane sasow kaso magalala worry saw~g isda isda a fish sayo dayeg purihin praise ,
dance so.yow say aw sayaw si si si 'focus
person me"t'ker'
siak sabangan ,
bre:nch of sangay ng ilog rdyer
si-ak ako ako me, I silab sunog sunog bu:Pn
93
Ata Cebuano Filipino .Enµ;li.sh
. ~ '\ sidlak Sll.O pagsika t. nr:: sunrise araw
silsil kanu-os sa_fSitsit sizzle sinogow hilak iyak cry . ... sipa
. . kick SlpO sipa
sisi nanguhag nagtitipon collect dugos ng pulot- money
pukyutan so the so bu bukal pakulo to boil sobsob tu bud. bat is spring soki singkit having
extra finger or toe ... alingatung duro na sting of sogo
dahon plant sogod pahit kagat sting sokol guot mahigpit tight so-i kini ito this so-ini kiri ito this here so-ip -puli ihalili exchange
places solib silong silong space under
house solsol basol pagsisi reg:Pet ,
isa also songo usa one; songol ear neck-
lace sons on sons on siksik push
together, crowd
so-og salog sah1g floor sGsolobon dughan dibdib chest sulcat sungay sungay horns sukyiw cavern
94
Ata
sugba sug~ang
sugu sulat
sulip
Sulit
sulsul
sung sung sup~up
SUSl susu
.. susu
' su-su ta
taan tabak tabla takas takow tag taliwado
taliwaro ta man
tambal tam~od tano tap id
Cebuano
1 unr.;-aµ; sanQa sugo sulat
puna
Sulit
sunog
simhot sups op ya bi soso; tutoy
... SOSO
lugit ato, nato
kinaiya, maas tubag, halus tabla human kawat tae;sa taliwala
taliwala kutob, , katapusan
tambal putol yuta hipos
Filipino
luto ' sang a
utos sulat
isingit
Sulit (barrio)
pagdingasin, sindihan
amuyin sipsip1n
~
SUSl suso
" suso
talikwasin natin
likas, matada sagot tabla tapos pagnanakaw bawa't isa gitna
gitna wakas
gamot kapiraso lupa agusin
95
English
to cook branch order write; letter, writing
to slip, insert
Sulit (town)
ignite with torch
sniff food suck key to nur::>e,
giv:e suck cone-shaped water snail
to pry we, us.
'non-focus inclusive'
natural, old answer lumber finish steal each middle, center
center end
medicine piece ground arrange
Ata
tatolu tibo-tigtimbabakal ti mun tin~angag tiro to tobtob
tonggak tubli
tugsuk tu-id tuJ:-id tulin turnbaga tu-od tu-u tu-ud tu-up ubat ubal ubus
ugis
ug-ug uli ura uran qranaa
Cebuano
tulo tanan tig, ting kumangko pipino hawa tubo sa manabsab; usap
hangad tubli
tuksi tuig tul-id tinuboan rnorado tuod matuo tuyo
bakBk amo, unggoy hurot
ugis
yabo uli hi gala ulan awit
Filipino .
tatlo lahat panahon ng hinlalaki pipino
tubo ang, sa ngalutin
turning ala tigli
balibol ta on matuwid tumubo punong sagin sakyap maniwala hagarin kababalaghan magsinungaling mat sing ubos
puting manok
buhos uwi kaibigan ul9.n awit
96
English
three all time of thumb cucumber carry away sugarcane the, of munch (as animal)
lift head poison ~lant (croton Tiglium L.)
awl year straight grow red banana stum:p believe pu.rpose bad omen lie monkey exhaust or run out of something
white chicken
tip out return home Friend rain lovesong
Ata
urorno .
ugpo ulod ulu uiug uma umba um ow ungod
usa Usi usig utang Utu u~ud u;xarnuan wa wa walis wangal
' waro wilik witwit woig wo-il wotwot wow woy yabyab
yapyap yokyok yogyog yukyuk
Ce Dua no
ugma, darnlag
puyo uwod ulo hulog a bot intawon ta wag sigi, sa. kanunay
usa hi gala kaaway utang Dong tumoy alimahan ha wala silhig gumonhap, siliran
wala gila bay
tu big lihok
hoy ug
tahupan
pagduyan
Filipino
sa darating na panahon
manirahan iihas ulo hulog sumapit naku! ta wag lagi
usa kaibigan kalaban utang binata dulo alagaan ho hindi, wala walis suliranin
hindi, wala alokin
tu big galawin isang ibbn uy! at; saka
ta.hip pagkatuyo gala win isang ibon
97
English
eventually
dwell snake head fall arrive alas call always
deer 'Friend' enemy debt 'Young Man' tree top guardian Oh! no brOOill problem
no, none off er quote water move a bird hey and push out wall
winn0w tuberculosis to rock a bird
