Page 1 of 26
2012 CPMA SHORT STORY-ILUKO
SECOND PRIZE
AUTHOR: FERNANDO B. SANCHEZ
BABATO
“ What remains certain is the fact that all things come
to pass- the gifts we get from the Creator, from nature, after
being made to serve us, are taken back and leave us but samples
of the virtues such as courage, heroism, patriotism for future
generations to emulate and to take pride in.”- Emmanuel S.
Sison, Tales from the Land of Salt
l. Sagibsib ti Punganay: Ni Laki Iking Quinit
NASUROKEN a siento dies ti tawen ni Laki Iking Quinit (Francisco Salvador
Quinit ti husto a naganna) ngem kabaelanna pay laeng ti agpagnapagna wenno
agwatwat iti nalawa a paraangan ti antigo a balayna a naputar iti tuodan a narra ken
kadaanan a ladrilio ti Sta. Barbara- iti bigbigat. Uray di agantiparra, makabasa pay
laeng iti Biblia, Bannawag ken dadduma pay a magasin. Saan pay a tuleng, nagayad
dagiti lambilambi ti lapayagna a kasla agragut a mangabbong iti pangana.
Sumagmamano pay laeng ti narsing a ngipenna, dumuyaw dagitoy a kasla naigagara a
nateptep nga agpapada. Atitiddog dagiti uban aminen a barbas, iming ken buokna a
namagtagilanga kenkuana nga ermitanio iti barukong ti kabakiran. Isu metten a mismo
ti agluto iti taraonna nga agmalem, maminsan met la ketdi agsipud ta isakemannan ti
pangngaldaw ken pangrabiina no agluto iti bigat a di pay limgak ti init, ken di pay
nakamurmuray ti agsapa, a kunada.
Page 2 of 26
Idi, masansan nga agpaili a makitienda iti abastona. Adda met kuartana ngem
kaykayatna ti magmagna nga agpapan ken agawid tangay kurang nga uppat a
kilometro ti kaadayo ti Dalumpinas iti poblasion. Ngem no sumro ti sulitna, ipaw-itna
lattan dagiti kayatna a pagatang kadagiti annak, manugang wenno appokona nga
agpaili, mamitlo iti makadomingo.
Sangapulo-ket-uppaten ti tawenko idi Hunio ngem diak maungpot a panunoten
no apay a kaykayatna ti agnaed a solsolona iti antigo a balayna a timmakder iti
arsadanan ti turod a binarikesan ti Karayan Ambayoan a dumaranudor dagiti allonna, a
pasaray sumagpat iti kalsada ken kataltalonan no panawen ti tudtudo ken bagio.
Awan ngata ti makaanus wenno mayat a makikabbalay kenkuana kadagiti
annak, appoko ken kakaanakanna ditoy Dalumpinas gapu iti kinaestrikto ken
kinaungetna? Wenno personal a pangngeddengna dayta tapno awan ti makuna nga
ilanglangina?
Sagpaminsan, ibabaonnak ni Inang nga agkaykay kadagiti naregreg a bulong ti
mangga, kaimito, salamagi, lukban, narra ken sagat iti nalawa a paraangan ti balay ni
Laki Iking. Idagumpok dagitoy iti maysa a suli ti solarna sako puoran. Wenno saan,
isakdok ti dakkel a karimbubona iti gripo nga adda iti likudan ti kosinana a diak
dumawdawat iti supapak. Saan a gapu ta ipagel da Amang ken Inang. Umdas ngamin
kaniakon ti pannakakitak nga agrimat dagiti arindapoen a matana a mangipeksa iti
panagyamanna.
Kayatko pay ketdi a kadkaduaan iti rabii ngem binaatnak ni Amang.
Page 3 of 26
Mangan no atapen kan dagiti kakabsat ken kakaanakanna nga agsipsipak ken ni Laki
Iking tapno magundawayak ti pensionna.
Saan nga imposibli nga adda dagiti masiudsiudot ken gumurgura ken ni Laki
Iking kadagiti annakna a lallaki ken babbai, addada man ditoy Dalumpinas wenno iti
sabsabali a lugar, uray payen iti ballasiw-taaw . Malaksid iti balay ken solarna, nalako
kan’ aminen ni Laki Iking dagiti sanikuana gapu iti kaadu a ngiwat a pakanenna ken
dagiti bisio a dina maliktadan, aglalo idi kabambannuaganna.
Namitlon a nabalo malaksid iti kaadda dagiti nakarelasionna iti ruar ti kallaysa a
mapapati a naputotanna. Maibilang ni Amang kadagiti siam nga annak ti lalaki nga
anak ti maikatlo nga asawa ni Laki Iking a daydi Bai Amalia, a nagmamaestra ditoy
Dalumpinas. Sangapulo kan’ ti naputot ni Laki Iking iti daydi immuna nga asawana,
daydi Bai Marta a partidor ti baka. Ne, no dagupem ti bilang dagiti appokona iti
agdama a pakaibilangak, nasuroken a sangagasut. Dina kan’ ammo ti aprosenna no
umayda dumawat iti kuarta manipud iti binulan a pensionna kas beterano ti maikadua
a gubat iti sangalubongan.
Ania ngata ti sekreto ni Laki Iking iti kinaamnut ken kinakired ti bagina?
Kadawyan laeng ti pammagina. Ngem manmano nga agsakit, nangruna idi awan pay
sangagasut a tawenna. Laklakaenna nga ibalat ti kalantangan a nuang wenno baka.
Ken ania ngata ti adda kenkuana ta mabatombalanina dagiti dayag a magustuanna
idinto ta gagangay met laeng ti itsurana? Adda ngata nabileg a tagiruot
wenno babatona?
Page 4 of 26
“Adda anting-anting wenno babato ni Lakingmo nga Iking, Godo,” inkatawa ni
Amang idi imtuodek kenkuana iti maysa a sardam a panagpalpalpami iti balkon a
kasellag ti bulan a namagbukirad kadagiti matak. Isu kan’ nga aw-awaganda ni Laki
Iking nga ‘Ilokano Superman’ ken ‘Lover Boy’ agsipud iti kinasiglatna iti babai,
balasang man wenno kasado. Awan ti makaitured nga agbasakbasak iti solar ken
paraanganna sipud adda puotko.
“Aniada dagiti babato wenno anting-anting nga iggem ni Laki Iking, Amang?
“Adu, a paneknekan daydi Baim nga Amalia. Ti babato ti lukban ti maysa- a
nabileg a pangpaamo iti naatap a puso ti maysa a balasang.”
Nabirtud kano ti babato ti lukban, aglalo no nayuper iti kassinglag a lana iti
Biernes Santo ken madigdigos iti suka ti unas iti kada pito nga aldaw. Maalsemandaka.
Yaprosmo kan’ laeng ti lana a nakayuperan ti babato ti lukban iti takiag wenno teltel ti
makursonadaam a babai a dina madmadlaw. Kukuam kanon a di mapagduaduaan,
Sikan ti kamatenna no sika ti agpamayan!
Dayta komat’ babatok ‘ton agbaroak a naan-anay, nagliteng iti mugingko.
Nagadu ket ngatan a maubonko a puso!
“Aniada pay dagiti iggem ni Laki Iking a babato, Amang?” ad-adda a naaronan
ti gagarko.
Ti kan’ babato ti bunton. Ti babato ti sabunganay. Ti babato ti nuang. Ti babato ti
pusa. Ti babato ti kimat. Ti babato ti alipugpog. Ken ti libro a trianggulo.
Apo, nagadun! nayesngawko iti bagik. No kan’ adda kenka dagitoy, awan ti
makaibalat kenka iti pinnigsaan wenno tinnakiagan. Kaspangarigan dagiti babato ti
Page 5 of 26
alipugpog ken babato ti kimat. Mabalin nga aramatem dagitoy a kas kalasag wenno
tagilinged. No adda kenka dagitoy, dinaka pulos sagiden wenno kanen ti tadem ti
buneng wenno bala ti paltog. Agbalinka a kas ken ni Incredible Hulk. Saandaka met a
makita no ikuwentasmo dagitoy. Agbalinka nga imbisibol. Ken no adda umar-
arubayan a peggad, mariknam a pumudot dagitoy!
“Agpapada kad’ ti bileg dagita a babato, Amang?”
“Ti ammok, nga ibagbaga ni Amang Lakay, wenno ibagbaga daydi Inang, saan.
Adda kabukbukodan ken naisangsangayan a talunggading ti tunggal maysa kadagitoy.
No ikutmo dagitoy, saankan a kadawyan a mortal. Agbalinkan… a kasla immortal!”
Inamadko no kasano a naala ni Laki Iking dagiti babatona. Parabur kan’ ni Apo
Dios ken ti nakaparsuaan iti tao a maikari nga agtagikua… a kayatda. No kasano,
nabasa ken natakuatan kan’ amin ni Laki Iking dagita iti trianggulo a libro a naalana
nga agtatapaw ken aglagtolagto iti rabaw ti danum ti ubbog iti igid ti waig iti amianan-
a-daya ti Bantay Mambulo a sakupen ti Dalumpinas- iti maysa nga agsapa. Mabasa kan’
pay iti dayta a libro dagiti panglakagan no kasano a maaramat, maaywanan ken
masalakniban dagiti babato tapno agtalinaed ti bilegda a mangipaay iti kasapulan ti
makinkukua. Ammo kan’ amin ni Amang dagita ta naes-estoria daydi Bai Amalia a
mabigbig a paborito nga asawa ni Laki Iking gapu iti kinapintas ken kinasingpetna!
Namin-ano kan’ metten a napaneknekan ni Laki Iking ti kinabileg dagiti
babatona, nangruna idi panawen ti maikadua a gubat iti sangalubongan, nga
iseserrekna kas gerilia.
2. Sagibsib ti Kinabannuar:
Page 6 of 26
Marmaris ti pammadayaw NADARA kan’ daydi a ranget iti nagbaetan dagiti Filipino-Americano ken dagiti
Hapones iti dar-awan ti Villaverde Trail iti asideg ti ketegan ti Nueva Vizcaya ken
Pangasinan- a nagsanudan ti puersa dagiti kabusor nga idauloan ni Heneral Tomoyuki
Yamasita, ti inawaganda iti ‘Tigre ti Malaya’ idi Pebrero, l945. Adun ti napasag iti
agsinnumbangir a grupo. Dehado ti bilang ken armas dagiti Sakang ngem dida kayat ti
sumuko. Nasaysayaat ngamin ti puestoda. Saan a maasitgan a kalakala.
Nagbulontario kan’ ni Laki Iking a mangipangulo ti bassit a grupo dagiti gerilia
a sumrek iti nagkutaan dagiti Sakang. Nagkedked dagiti opisialda idi damo: “
Panagpakamatay ‘ta ibagbagam, Quinit,” imbugtak kan’ ti komanderda. “Naumaka
kadin a mangmangan iti innapuy? Awan kadin ti subliam nga asawa ken pamilia?”
“Adda… aduda, Sir,” inyallawat kan’ ni Laki Iking. “Ngem apay a didakam
padasen? No awan gasatmi, dakayon ti makaammo kadagiti pamiliami. Ngem
seguradoek kadakayo… nga agballigikami!”
Tapno makumbinsina dagiti opisialda, imbagana a kabisadona dayta a lugar.
Nasnastrekna idin dagiti gukayab ken amin a desdes nga agturong iti nagkutaan
dagiti Sakang iti panagsapsapulna kadagiti anting-anting iti adayon a napalabas. Ngem
dina pulos dinakdakamat ti kaadda dagiti anting-antingna nga usarenna iti dayta a
misionda.
Immanamong met laeng dagiti opisialda. Sililimed nga inkuentasna dagiti
babatona iti kimat ken alipugpog. Intanamitimna dagiti orasion ken mantra nga
inadawna iti bassit a libro a trianggulo. Imbilinna kadagiti kakaduana a bak-apanda iti
Page 7 of 26
iseserrekna iti kuta. Nabiit a linib-atna dagiti kabusor. Napasukoda ni Heneral
Yamasita nga awan ti narsing kadakuada nga agkakadua!
Dayta ti naggibusan ti bileg dagiti Hapones iti Amianan. Ngem saan nga isu ken
dagiti kakaduana a gerilia ti nakaitedan ti pammigbig ken pammadayaw. Dagiti
opisialda nga Amerikano ken Pilipino. Awan met ti naimaldit iti panid ti pakasaritaan a
pakaadawan koma iti impakitada a kinatured ken kinabannuar. Nakaawatda ketdi iti
backpay ken ti binulan a pension agingga ita, nga ul-uldotan dagiti annak ken
appokona, kakaanakan ken kakabagianna ditoy Dalumpinas.
“Ania ngata, Amang, no dumawatak iti babato ni Laking?”
“Pangan-anuam koma?”
Impeksak ti tarigagayko nga agbalin koma met a popular iti pagadalanmi, uray
iti tay-ak laeng ti isports, kas pangarigan iti weightlifting, basketball wenno running.
No agkampeonak iti nasional nga agpang, saan aya a dakkel a dayaw dayta iti
Dalumpinas ken iti sibubukel a San Nicolas?
Uray ti laeng babato ti kimat wenno alipugpog ti ipadawat kaniak ni Laki Iking
tapno adda met maipagpannakkelko a paglaingak. Mapnekakon.
“Mapaayka laeng iti dayta a raasmo, Godo,” inkatek ni Amang a kasla
immalsem pay ti rupana. Adda panagkakaingasda ken ni Laki Iking nangruna iti rupa,
agong ken lapayag. “Adukamin a nagpanggep a dumawat kadagiti kallabes a panawen.
Annak, kakaanakan, appoko, kakabagian, politiko, maestro, ministro, salamangkero.
Ngem awan ti pinagustuanna. Nalabit daytoy pay ti panggurguraan dagiti tattao nga
umas-asideg kenkuana. Ti rasonna: imbabernan dagitoy iti Karayan Ambayoan!”
Page 8 of 26
Diakon sinurnadan ti nagimtuod. Ngem iti tukot ti panunotko, diak mamati iti
naudi a dinakamat ni Amang. No agpayso nga awanen dagiti babato ni Laki Iking,
apay ngarud a kabuteng a sukonen ni Patay?
3. Sagibsib ti Kinapudno: Gantil ti Delubio SINABATNAK ni Inang iti balkon ti bungalow a balaymi iti panaggapuk iti
pagadalan iti maysa nga agsapa. Nasapakam’ a pinagawid dagiti titsermi ta adda kan’
emergency meeting-da iti ili. Napalalo nga ay- ayatmi a lallaki ta adda panawenmi nga
agaayam iti basketball iti pannakaplasa ti pagadalanmi ngem bigla ketdin nga
intarakitikna.
“Inka itulodan ni Lakingmo ‘ti pangngaldawna, Godo,” inkiremkirem ni Inang
sa nagsubli iti kosina. Saan kan’ a nakaisaang ni Laking itay agsapa ta naggurigor iti
napalabas a rabii. Idi agsubli iti balkon, bitbitnan ti maysa a plastik a supot nga uray
diak luktan ti tallo-katuon a lunch box a nadumaduma ti marisda, ammok lattan a
tinola a manok a nasagpawan iti papaya ken uggot ti sili ti sairo. Agadiwara ngamin ti
banglona a namagtubbog iti katayko. “Mangitugotka iti payongmo tapno dika
mabasa…”
Adda nangsitsit kaniak manipud iti sirok ti agsabsabong a salamagi idi
rummuarak iti inaladanmi. Pinatingigko ti payong nga iggemko ket naisipasipko ni
Insan Jong, ti buridek nga anak ni Uliteg Akong ken Ikit Kuanang nga anak ti anak a
lalaki daydi Bai Petra a modesta. Inauna ngem siak iti tallo a tawen ngem di pay
nagturpos iti sekundaria gapu iti panagbalballogna.
Page 9 of 26
“Ania dayta awitmo, Insan?”
“Innapuy ken tinola a manok. ‘Panko balonan ni Laki Iking ta di kan’ nakaluto
itay.”
Nagparang dagiti nangisit a gisgis ni Insan Jong iti panagkatawana iti
bangbangir. “Narugianen ni Lakim nga Iking ti aggurigor. Mabiit ngata metten ti
apitna.”
“Tila sasawem, Insan. Kayatmon ‘ya a matay ni Laking?”
Nagngirsi. “Papananna ‘ya no di mapanto met la’ng tumangad ti barsanga?
Alangan met nga abotenna pay ti dua gasut a tawen. Malaksid no sakaen ni Satanas ket
mapalugodan nga agbiag iti ginasut a tawen ditoy rabaw ti daga. Ti problema la’ng, no
sinonto ti pangipatawidanna kadagiti babatona sakbay a matay. Gasut dagiti annak ken
appokona. Ammom, di kan’ mauyos ti anges ti tao a mapanen ken Patay agingga a dina
mayallatiw dagiti babatona iti sabali a tao…”
“Kuna ni Amang nga imbaberen ni Laki Iking dagiti babatona iti karayan.”
“Mamatika iti dayta!” imbulladna. “ Sinno ngay ti loklokoenna? Addanto met la
pangitedanna a kabagianna, a, sakbay a matay!”
Parehokam’ gayam ken Insan Jong iti pammati, rimpiis iti utekko. Kasta ngata
met ti pammati da Uliteg Akong ken dagiti kakabsatna a puro lallaki? Ngem saanakon
a nagun-uni. Intuloyko a tinalunton ti sementado a kalsada nga agpaamianan, a
pinangisit ti agin-indurog a tarakitik.
Pudno ngata a narigat a magsatan ti anges ti tao nga adda babatona agingga a
dina mayallatiw dagitoy iti sabali a tao?
Page 10 of 26
Natannawagak ni Laki Iking a nakatugaw iti balkon ti antigo a balayna a
nagatep iti napuskol a yero ken nagdiding iti duogan a narra ken kadaanan a ladrilio.
Nakasango daytoy iti kalsada a kasla agpadpadaan iti umay mangbalon kenkuana?
Linintegna ti tugawna idi sumrekak iti inaladan a linakub dagiti napagtutuon
ken napagsisilpo nga steel mating a sinabat ti taol ti burboran nga asona, a no diak
malidong, adda metten duapulo a tawenna.
“Sika gayam, Godo, apok,” inunnat, imbabana dagiti kawweng a sakana a
nakabatay iti asul a monoblak a tugaw idi agepak ti tulangan nga imana ken mayam-
ammok ti bagik kenkuana. Tin sa pay la’ng kamisetana a namarkaan ti agila nga
insuotna itay kanikamano nga aldaw ti suotna ita. “Ania ‘ya ‘ta awitmo?”
“Pangngaldaw ken pangmalemmo, Laking,” kinunak nga intarosko nga indisso
ti plastik a supot iti daan, gublagublangen a lamisaan a narra iti pideg ti balkon.
“Dios ti manubalit, Godo, apok…” kasla inatibungolan ti babassit nga init ti
rupana a nangipalagip kaniak kadagiti batekan a bulong ti nitib a tabako iti Kailukoan
idi agindurog ti panagkitana iti tallo- katuon a lunch box nga aaonekon manipud iti
supot a plastik. Umarngi met laeng ti kudil dagiti takiag, tengnged ken teltelna a kasla
inarpawan dagiti batekan a bulong ti tabako a nair-iran iti sirok ti pataguab iti nabayag
a panawen. Kasta ngatan ti kudil dagiti nataengan nga agtawen iti nasurok a
sangagasut?
“Mano kad’ ti tawenmo itan, Laking?” insingak bayat ti pannanganna. No
kaniak a biang, nakaan-anus, saan a naunget, dinak pay inung-ungtan sipud adda
puotko.
Page 11 of 26
Saan a naglayon iti ngiwatna ti innapuy nga isubona koma.Agkamkammet.
Sigud a dina kayat ti agkutsara ken agtinedor. Dagiti kano ima ti inted ni Apo Dios nga
aramaten iti pannangan. “Mapanen a siento onse, Godo, apok. Apay kadi?”
“Nalagipko la’ng a sinaludsod, Laking.”
“Ammom, Godo, apok,” kinunana a nangisubli iti innapuy iti pingganna a
plastik a maris-ube,” sangkadawatko ken ni Apo Dios nga alaennak koman.
Mariknakon ti bambannogko. Ti panagsalog ti pigsak. Kayatkon ti matay…”
“Ne, saan koma pay, a, Laking. ‘Rayem ti panagturposko iti kolehio.”
Napatangad iti marmarba a bobeda ti balkon. “’Ton ano kad’ nga agturposka iti
kolehio ‘ya?”
Imbagak. Nagparang dagiti dumuyaw, kasla agpapada ti pannakateptepda a
ngipenna iti nakapsut a panagkatawana a kimmita kaniak. Mabayag kan’ pay dayta.
Amangan no dinan mauray...
Dinak pinalubosan a nagawid a dagus kalpasan ti pannanganna, aglalo idi
pumigsa ti tarakitik ken ti angin a nangruros ken nagiwara kadagiti bulong iti
paraangan. Naragsakanak ketdi iti nalimed. Daytoyen ti kaimbagan a gundawayko a
mangibaga iti uray maymaysa laeng a babato. Duduakam iti antigo a balayna. Awan ti
makangngeg iti ibagak kenkuana.
“Sika la ketdin ti kalakayan a tao ditoy Dalumpinas, Laking, no di man iti entero
a Pilipinas,”impasakalik, a nangdugsakak iti ulimek a bimmaet kadakami iti
sumagmamano a darikmat ken nangiwalinak iti kumudkuddot nga aripapa, bain ken
Page 12 of 26
amak nga aggitgiteb iti barukongko. Ngem agingga ita, kitkittatan ken
kabutbutengdaka pay laeng dagiti tao gapu kadagiti babatom.”
“D-daytan sa ti ibagbagada…” nagsay-a. Sa immisem. “Anak ti-“
“Sika ti idolok, Laking,” impekkelko iti abagana a nangitantanak ti irurukuas ti
sumaruno a sawenna.
“Di la mabalin ‘ya a padawatannak iti babatom tapno pumadaak met kenka?”
“Ammom kad’ ti kidkiddawem, Godo, apok?” mamukbukibok ti naintek a
perrengna kaniak.
Nagtungtung-edak laeng, a karkarawaek ti sumaruno a sawek, a mabalin a
mangkumbinsi kenkuana.
“Ammom, Godo, apok,” nasiputak ti panagparang dagiti dadakkel nga urat iti
tengngedna iti yaangesna iti nauneg, a dina insina dagiti arindapoen a matana kaniak,
“di naimbag iti tao iti agdama a maaddaan iti babato… naimbag man ti panggepna.
Patiennak.”
“Dika maawatan, Laking.”
“Saan? Ilawlawagko kenka. Dua a bileg ti ik-ikutan dagiti babato. Imbag ken
dakes. Lawag ken sipnget. Bendision ken lunod. Dios ken Diablo. Biag ken patay.”
“Ha?”
“Diak yadayon ti bagik, Godo, apok. Iti kapadasak. Akuek, nagbalin met a
bentahek dagitoy. Agbalinka a super hero. Ngem kakuykuyogda dagiti ut-ot ken
pulkok. Simmangbay dagitoyen iti biagko ken pamiliak. Kasda la apuy a mangrunot.”
Page 13 of 26
Magun-odna kan’ amin idi a kayatna. Ayat. Pigsa. Ragsak. Ngem kasinginda met
dagiti bisio. Dagiti panaglablabes. Ta kada bendision wenno parabur a magun-od,
adda kaibatoganna a rigat, babantot. Natay kan’ amin dagiti assawana, agraman dagiti
kamalalana, dagiti inauna a putotna kadagitoy a nangiduyok iti puso ken kararuana iti
nakana a sanaaang ken lulua. Dagiti awan ungtona a babawi ken riribuk. Krus a
sumursurot kenkuana a dina magurnot.
“Dagiti met la babatom ti mangisangpet iti kanibusanam,” kinunana pay, nga idi
imtuodek a nalaing ti kayatna a sawen, sinaggaysana nga inestoria dagiti kapadasan
dagiti naisangsangayan a Panggalatok iti probinsia ti Pangasinan kadagiti napalabas a
siglo a pakaibilangan dagiti sumaganad:
4. Umuna a Sigsigit: Ni Andres Malong, ti Amputi Layag PATANOR ti Binalatongan (San Carlos City itan ti Pangasinan) ni Andres
Malong, maysa nga anacbanua, ti nangsilmut iti umuna a rebolusyon wenno yaalsa iti
Pangasinan kontra kadagiti Kastila idi 1660 kalpasan ti panangidaulona kadagiti
Panggalatok a nangpapatay iti Aguacil Mayor Nicolas de Campos ti Lingayen, agraman
dagiti kameng ti pamilia daytoy gapu iti panagranggas wenno panagabusoda iti
kalintegan dagiti timaoa wenno kadawyan nga umili, aglalo ti pannakarames ken
pannakapapatay ni Santa, ti balasang nga anak ni Diego, ti katiwala ni Andres Malong
a nakaipudiran dagiti dagana a mamulmulaan iti balatong. Maysa a peninsular, ni Don
Carmelo, ti napaneknekan a nagaramid iti nakaam-ames a krimen.
Page 14 of 26
Nupay naigalad ken ni Andres Malong ti nakayanakan a sirib ken sidap ti
panangipangulo, dakkel met a nagpuonanna ti panagbalinna a hepe iti kampo- militar
dagiti Kastila a nakaadalanna iti taktika ti gubat. Di met maiwalin ti kinapudno a
nalawa ti madeppaanna nga impluwensia kadagiti lokal nga opisial kadagiti
nadumaduma nga ili ti Pangasinan ken sumagmamano nga ili ti Ilokos ken Tarlak nga
agtamed iti kabaelanna.
Ngem mamati ti kaaduan a ti kaadda dagiti anting-anting wenno babatona ti
namagbalin kenkuana a natured a lider dagiti rebelde ken pagbutbutngan dagiti
guardia sibil a Kastila iti sibubukel a Pangasinan.
Ad-adda nga am-ammo iti birngasna nga “Amputi Layag” wenno puraw a
lapayag. Kanayon ngamin wenno pagaayatna a pingasan ti lapayag dagiti
mapapatayna a kabusor sana isab-it ken inayon kadagiti urnongna a lapayag iti uneg ti
maysa a kueba iti kabakiran ti Binalatongan.
Iti kangitingitan ti inggannuatna a yaalsa a nagramaram iti dandani isuamin nga
ili iti Laud a Pangasinan, adu ti limtaw a sarsarita a kabaelanna ti ‘agpukaw’ wenno
‘mangilabeg’ kadagiti kabusor babaen kadagiti babatona. Pagdaksanna, nagbalin a
naranggas ken awan asina kadagiti mangkonkontra kenkuana, Kastila man wenno
Panggalatok. Dimmakkel ti ulona idi agtanoy, timmangsit, aglalo idi indeklarana ti
bagina a kas “ari” iti probinsia ti Pangasinan!
Ngem saan a nagpaut ti bileg dagiti babato ni Andres Malong. Limmanlan ti
panagranggasna kadagiti Kastila ken dagiti kaprobinsiaanna a di kumpormi iti ar-
aramidenna. Iti itatallikud dagiti sigud a sumupsuporta kenkuana, kimmapsut ti
Page 15 of 26
tignay. Iti udina, timmulong payen dagiti napasakitanna a Panggalatok iti
pannakaanup, pannakatiliw ken pannakapapatayna –a nangsebseb iti gil-ayab ti
rebelyon.
5. Maikadua a Sigsigit: Ni Palaris, ti Anggapuy Kapares
NAGYABAYAB ti maikadua a rebelyon wenno yaalsa iti Pangasinan idi l762 a
maibusor kadagiti Kastila babaen iti panangipangulo ni Palares, Anggapuy Kapares, a
tubo met laeng iti Binalatongan wenno San Carlos.
Binirngasan dagiti kailianna iti ‘Punta’ gapu iti kinalangkaway ken kinatayagna
iti kumurang lat’ bassit a pito a kadapan a tayagna. Nagpakita iti naisangsangayan a
pigsa kadagiti panagpiesta ti ilina a nagbalinanna a kampeon iti ginnuyodan- tao
kontra ayup kas koma iti nuang wenno baka. Nainayon pay nga awagda kenkuana ti
‘Anggapuy Kapares’ wenno ‘awan kapadana’ gapu kadagiti naisangsangayan nga
abilidadna.
Inkaubingan ni Palaris ti panagduyosna kadagiti babato ken anting-anting.
Sinapulna dagitoy kadagiti bakir, karayan ken waig ti Binalatongan ken iti
kabangibangda nga ili. Nagpaisuro pay nga agaramat kadagiti nabileg nga orasion,
mantra ken mahika kadagiti nalaing a maestro kadagitoy iti Binalatongan ken
Lingayen.
Ti ketdi itlog ti kannaway nga inuli keninnalana iti tuktok ti kayo a kopang a
timmakder iti igid ti Karayan San Juan ti ad-adda a tagipatgenna a babato. Nagpaay
Page 16 of 26
daytoy a tagilingedna wenno mamagpukaw kenkuana iti imatang dagiti kabusorna
tapno nalakana laengen a lib-aten ida.
Daytoy kan’ itlog ti kannaway ti inaramatna iti panangisalakanna kadagiti
ubbing a Panggalatok iti posibli a pannakaranggasda iti ima dagiti guardia sibil iti
naminsan.
Nangrugi ti amin idi pagkedkedan ti maysa nga ubing a lalaki nga agepan ti ima
ti maysa a padi a Kastila iti maysa nga aldaw. Gapu iti pannakaibabainna, sinipat ken
kinabil ti padi ti ubing agingga a natuang daytoy iti kapitakan. Nakita dayta ni Palaris
ket sinintawna ti ulo ti padi babaen iti bunengna a dagus a nakatayanna. Impanawna ti
ubing kalpasanna tapno di isu ti pagikaroen dagiti guardia sibil.
Ngem di kayat dagiti Kastila a di ikaro ti ubing ti inaramidna a nakaigapuan ti
ipapatay ti padi a Kastila iti ima ni Palaris. Tiniliwda amin nga ubbing nga agtawen iti
pito agingga iti sangapulo. Impangta dagiti Kastila a papatayenda amin dagitoy no
dida idatag ti ubing a nagkedked nga umagep iti ima ti padi a napapatay.
Babaen iti tagilingedna nga anting-anting, insalakan ni Palaris dagiti ag-40 nga
ubbing a naipupok iti maysa a mausoleo iti kamposanto ti Binalatongan kalpasan ti
saggaysa a panangpapatayna kadagiti guardia sibil nga agbambantay kadagitoy babaen
iti buneng, pana ken paltog.
Dayta ti nangsilmut ti maikadua ken maudi a rebelyon iti Pangasinan. Kas ken ni
Andres Malong, ti Amputi Layag, kimmapsut met dagiti anting-anting wenno babato ni
Palaris, no apay, ken no kasano, awan ti makaammo, awan ti makaibaga. Naipiskot met
Page 17 of 26
laeng dagiti guardia sibil iti udina ket narangrangkay ti bagina tapno agpaay a ballaag
ken pagulidanan dagiti Panggalatok.
Naibitin ti ulo ni Palaris iti abagatan a paset ti Cava Bridge, ti kanigid nga imana
iti Caapangan Bridge, ti kanawan nga imana iti San Juan Bridge, agpapada nga adda iti
Binalatongan; ti kanawan a sakana iti Malabago Bridge, ti kanigid a sakana iti Manat
Bridge, sa ti pusona a naibitin iti Taloy Bridge iti ili ti Calasiao.
6. Maikatlo a Sigsigit: Ni Pedro Caloza, Ti Colorum
IMBUNTOK nga inestoria ni Laki Iking ti pakasaritaan ni Pedro Caloza, ti
sigud a sakada ti Hawaii, a nangbangon iti grupo a maaw-awagan ti Colorum,ken
nangpuor iti simbaan-Katoliko ken munisipio iti Tayug idi l93l kas panangipakitada iti
panangkontrada iti Turay-Amerikano ken ti abuso a laklak-amen dagiti obrero ti
Hacienda Gonzales a nanglakub kadagiti nalawa ken nabaknang a dagdaga iti
Natividad, San Quintin ken Tayug.
Malaksid iti panangidaulona iti tignay a buklen dagiti militante a trabahador ti
Hacienda Gonzales ken dagiti makipagrikna nga umili iti Natividad, San Nicolas, San
Quintin, Sta. Maria ken Tayug a kameng ti Colorum, idauloan pay ni Caloza ti sekta
wenno kulto a Rizalista iti Sitio Mocudan, Barangay Sta. Maria, San Nicolas a
nangipatakderanda iti kapilia ken balay a pagtaengan ti pamiliana.
Adu ti kimmappon kenkuana iti Colorum ken Rizalista. Agraem dagitoy iti sirib
ken laingna a mangipangulo ken ti naisangsangayan a kinaturedna a nangisikkir iti
Page 18 of 26
kalintegan dagiti obrero iti hacienda, kasta met ti pannakilabanda kadagiti kostable a
Pilipino ken Amerikano a nangipasdek iti garisonda iti kombento iti simbaan ti Tayug.
Kuna dagiti asideg a kakabagian, kapammatian ken makaam-ammo kenkuana iti
Tayug ken kabangibang a lugar nga addada kan’ dagiti babato nga ik-ikutan ni Pedro
Caloza. Nabileg kan’ dagiti ‘sarapa’ ken ‘kalasagna’ nga itugtugotna iti sadino man a
papananna. Saan a kanen ti tadem ti buneng ken bala ti paltog ti bagina. Adu pay ti
makapaneknek nga agkuna a mabalinna ti magna iti rabaw ti danum dagiti karayan iti
San Nicolas ken Tayug a kas iti inaramid ni Apo Jesus iti baybay a nalabbaga.
Ngem kas kada Andres Malong ken Palaris, nagpukaw met ti bileg dagiti babato
nga ik-ikutan ni Pedro Caloza gapu kadagiti maatap a pannakailuodna kadagiti bisio
ken mapagduaduaan nga aramid a nakarugnayan ti pammati ken panagtalek dagiti
pasurot ken adalanna. Natay a pinaltogan ni Lakay Melchor, sigud a kaduana iti tignay
ken pammati, iti Barangay Sta. Maria, iti San Nicolas, Pangasinan.
“No an-anagen ti biag dagiti tallo a Panggalatok a sinaritak, Godo, apok,” kinuna
ni Laki Iking a nagdalget ti panagkitana kaniak,” dagiti babatoda ti nangpamaris iti
pakasaritaan ti Pangasinan nga imbatida kadatayo. Ngem dagitoy met laeng a babatoda
ti nakaigapuan ti pannakaikayasda iti derraas ti tapok, ti biag a mortal, gapu iti
panagibukbokda iti dara…”
Aginnagaw gayamen ti lawag ken sipnget idi agpakadaak ken ni Laki Iking, a
nakariknaak iti bisin, ken nakalagipak a saanak pay gayam a nangaldaw!
Binalonak manen ni Laki Iking kadagiti simmarsaruno nga aldaw.
Page 19 of 26
Gurigoren kan’ latta ngamin iti rabii ket saanen a makaisaang iti agsapa para iti
agmalem a kanenna..Pakauna ngata daytan ti umadanin nga ipapatayna, kas kuna ni
Insan Jong?
Sinabatnak manen ni Insan Jong iti naminsan a panagpaamiananko a nangbalon
ken ni Laki Iking. “‘Nia la ket ti gagetmo a mamalon ken ni lakingmo nga Ikingen,”
indukitna a manursuron ti langana. “Wenno tegteggedem dagiti babatona? No
ikkannaka, padawatannakto met, a. “
“Agul-ulbodak , Insan, no kunaek a diak pinadas ti dimmawat iti babatona,”
insanggak. “Ngem ammo ti Apo nga awan ti intedna kaniak. Imbellengna kan’ aminen
a babatona iti karayan iti naminsan a panagdalegna…”
“Ania, imbellengna iti karayan? Ti ibagam ketdi, talaga a naimut ni
Lakim nga Iking. Imut a namekpeklan. Di pay la maungkel ta di isu pay a ruot ti lubong
ti ‘kinnana a laklakayan!”
Nasiputak ti nairut a panangkaem ni Amang kadagiti sangina idi ipulongko ti
imbaga kaniak ni Insan Jong a nangsabat manen kaniak iti kalsada. “Adda ganasna nga
agilunod ken Lakingmo nga Iking ti ‘kinnana a sedsed ti kalsada ngem no al-alaen ti
kuenta, isuda ti ad-adda nga agnumnumar iti pension ti ama ti amana.”
Impalgak pay ni Amang nga agsasaruno latta dagiti kakabsat, kakaanakan ken
appokoda a mapan aggingging ti kuarta iti daan a balay iti amianan. Pasaray
aggigiddan met dagiti mapan dumawat iti babato, a no paayen ni Laking, agrasaw
dagitoy a mangilunod kenkuana!
Adda pay daydi malem nga ipapanko iti balay ni Laki Iking.
Page 20 of 26
Nadatngak nga agsinsinnungbat, dandani la agpinnatayan dagiti annak a lallaki dagiti
annak daydi Bai Petra ken Bai Marta: da Ulited Magno ken Uliteg Bistre dita abagatan.
Ir-iriagan ni Uliteg Bistre ni Laki Iking, nga an-anawaen ni Uliteg Magno.
“Li, asutem ‘ta paltogmo ta kitaek man no sinno ti umuna a dumatag kadata ken
Satanas idiay impierno!” inkarit ni Uliteg Magno a kasla kumilaw dagiti bullad a
matana. Aguppat ngata a metro ti kaadayona ken ni Uliteg Bistre a kunam no alsado a
kabalio nga agparparikadkad. Kalmado laeng ti langa ni Laki Iking iti asideg ti ridaw ti
balayna. Adayo ti turong dagiti matana; kasla agtantanamitim.
Ngem sakbay a makaasut dagiti dua nga agkasinsin, kasla kimat ni Laki Iking a
nangdis-arma kadakuada a dida napakpakadaan. Agug-uga dagitoy a nagpakpakawan
ken ni Laki Iking!
Intukit dayta a pasamak ti saludsod iti tukot ti panunotko: adda pay la ngata iti
ikut ni Laki Iking dagiti babatona?
7. Sigsigit ti Aringgawis: Sagibsib ti Paggibusan PANAWEN manen ti tudtudo ken layus. Kakirmet ti langit a mangiparang
kadagiti berde a maris dagiti kabambantayan iti amianan ken laud. Kapades dagiti
agkikinnamat ken agrurutap nga ulep a makilinnailo kadagiti kimat ken gurruod. Adda
kanta ti pasintawi dagiti lumanglangto a pagay ken muyong kadagiti kataltalonan ken
turod. Wenno ti simponia ti ariwawa dagiti kuriat ken tukak kadagiti tambak ken
sinilong a din’ ikayan ti danum.
Iti maysa a malem a panangbalonko ken ni Laki Iking, awan daytoy a
Page 21 of 26
nadatngak iti balayna a nakarikep dagiti tawana a naaramid iti kulintipay a dandanin
maregreg iti daga. Uray ti burboran nga asona, awan mangngegko a taol wenno
danapidipna iti laem ken kosina. Adda ngata napananda?
Indissok ti tallo-katuon a lunch box iti lamisaan ti kosina saak simrek iti siled ni
Laking . Awan dita. Rimmuarak. Agar-rimukamok manen. Limmaksidak iti paraangan
a nakaipattopattokan dagiti maadi-adi a pilaw. Linabsak ti daan a kamarin a
yungyungyongan dagiti napuskol ken agar-aruyot a sanga ti salamagi sako inunor ti
ugis ti kinamotian. Apagisu a tumakder, igpilna ti bassit a kahon a metal iti asideg ti
puon ti sagat, a tumalangkiaw a naisipasipko iti rimmuok dagiti simmag-ot nga
arimukamok.
“A-ania kad’ ti linaon dayta kahon nga igpilmo, Laking?”
“Ne, sika gayam, Godo, apok,” nalawag ti pannakaklaat nga imbuknay ti
arindapoen a matana, iti baba ti kallugongna a helmet-minero. Adda iti likudanna ti
burboran nga asona. Nagtaol a dagus daytoy idi makitanak. “Nabayagka kadin nga
adda iti likudak?”
“Sangsangpetko la’ng, Laking,” impudnok. Pattapattaek a ti di pay nagaburan
nga abut iti sikiganna ti nangaonanna iti kahon a metal a pitakpitak ti agsinnumbangir
a sikiganna. Nakapasanggir ti inusarna a pala ken gabion iti puon ti sagat nga agir-irair
dagiti bulongna nga ay-ayamen ti pumigpigsa nga angin. “Ania aya ti linaon dayta
kahon nga igpilmo?”
“Dagiti babatok nga inkalik idi kadagiti luppok iti nabayag a tiempo, Godo,
apok,” nagpangres sa simmango iti direksion ti agung-ungor a karayan iti lauden ti
Page 22 of 26
solarna a timmakderan ti antigo a balayna. “Babato a nakaisiksikatan ti biagko iti
namin-adun a daras gapu iti panagbalinna a mitsa ti apal ken gagem dagiti kakabagian
ken kapurokan ditoy Dalumpinas.”
“Di met imbagam idi a nabayagen nga imbellengmo dagita idiay karayan?”
“Pangdispensaram iti panagulbod ken panangilimedko iti amin, Godo, apok,”
inam-amlidanna dagiti agayus a danum ti tudo iti pispis ken pingpingna a di maatipa ti
lebleb ti kallugongna a helmet-minero. Rinugianna ti immaddang, nagna nga agturong
iti direksion ti karayan.” Kinalakalko idan kadagiti luppok sako inkali ditoy daga a
naikarga itoy kahon, pagpampanunotak, kunak, no ipatawidko kadakayo a paset ti
lasag ken darak wenno saan. Ngem ammom, kalpasan ti nabayag met bassit a
panangus-usigko itoy, naamirisko a rumbeng a mapukawdan a matalipupos iti ikutko
tapno magun-odkon ti kasapulak a talna ken saanyon a mapasaran dagiti napasarak…”
“Saan ngata a sayang met a mapukaw dagita a babatom, Laking, a nangitampok
kenka iti napalabas ken mangitampokto koma pay iti puli dagiti Quinit iti
masakbayan?”
“Ad-adda a sayangkayo a paset ti puli dagiti Salvador, Godo, apok, no
matnagkayo iti mahika dagiti babato,” nagbarbar ti timekna a sinaruno ti nakelkel nga
uyek. “Kas imbagak idin, adda kakuykuyogda a lunod ken trahedia. Naaramatko
dagitoy, wen, para iti nagimbagak a personal ngem sika met ti kawaranna iti udina.
Mayaw-awanka. Agrigatka. Awanto a pulos ti inanam. Kumuykuyogto latta kenka ti
dakes ken basol. Dagiti sulisog. Dagiti batibat. A, awan ti maikadua iti simpli a
panagbiag, nangruna kadagitoy a panawen a sabalin a babato ti kayat a
Page 23 of 26
tagikuaen dagiti tao…”
“A-aniada kad’ dagita a babato a kayat a tagikuaen dagiti tao kadagitoy a
panawen, Laking?”
“Umuna ti babato ti kuarta, Godo, apok, a di agusaw ti alsemna iti amin a tao,
Sisasagana ti asino man a mangisalda iti kararuada, ti biagda iti Diablo makaiggemda
laeng iti kuarta, iti nawadwad a kuarta, a panggatangda iti kayatda, amin a kayatda, ta
ipagarupda a magatang amin nga imbag ken karadkad, ti ragsak ken talna ti
pakinakem, uray ti angesda a binulodda iti Dios, bayat ti kaaddada iti rabaw ni ina a
daga…”
Intuloy ni Laki Iking ti pannagnana nga agturong iti igid ti karayan a
kuykuyogen ti burboran nga asona. Sumarsarunoak kenkuana: taltaluntonek dagiti
lemma ti tugot dagiti kawweng a dapanna iti nalukneng a daga a bisbisibisan ti napigsa
nga arbis. Iti amianan, agtultuloy ti panagkikinnamat ken panaggugubal dagiti nangisit
nga ulep a kasla adda samsambotenda a dar-ayan a pasken iti abagatan- a pasaray
lumtuogan dagiti agsasanga a kimat ken gurruod ken kasla mangpisang iti barukong ti
langit.
“Sabali laeng ti babato ti politika ken saad iti gobierno a pagpipinniltakan ken
pagpipinnatayan dagiti tao, de-adal man ken saan, agkakabsat man ken saan,” intuloy
ni Laki Iking. Asidegkamin iti igid ti karayan. Mangmangngeg ken maripriparmin
dagiti aglulumba, dumaranudor nga allon a kasla sumari iti barukongko ken kasla
agragut a lumias iti kalsada ken dike nga agpababa iti kataltalonan ken kabalbalayan.
“Ngem kas kadagiti babato ti nakaparsuaan, saan nga agnanayon nga adda kenka
Page 24 of 26
dagitoy ta inranta ti Dios a pagsisinnublatan, maysa a panagagawa iti angin, a kuna ni
Ari Solomon, iti Nasantoan a Kasuratan.”
Simmardeng ni Laki Iking, simmardeng ti burboran nga asona, simmardengak
met iti ngarab ti narungsot a karayan, a kitkitaek itan dagiti agan-anud a troso ken
gabat, dagiti diak mainaganan a kayo, lumtawda-a-bumaba, bumabada-a-lumtaw,
manipud iti maris-kape a danum nga aggapu iti ginget dagiti bantay iti surong a
sinallukoban ti nangisit nga ulep iti amianan.
“Dika koma gumurgura, Godo, apok, iti diak pannangted kenka iti babato a
tartarigagayam,” naasut manen ti namedmedan, kinelkel nga uyek ni Laki Iking, a
kumitkita kaniak. “Tapno ibagak kenka ti pudno, sika apok ti kaasitgan iti pusok.
Ngem adda kenka, makitkitak, masirsirmatak, ti kabilgan ken kapatgan a babato iti
lubong, a nabilbileg nga adayo ngem kadagiti babato nga imparabur kaniak ti Apo,
uray pay ngata ti nangato nga adal, a sabali pay a babato, a kayat a tun-oyen ti tao,
nangruna dagiti padam nga agtutubo. . . iti amin a panawen.”
“A-ania kad’ dayta a babato nga adda kaniak, Laking?”
“Ti babato ti nadalus a puso ken natarnaw a kinatao a naigalad kenka, Godo,
apok,” impekkelna pay iti abagak, a nupay simlepen ti danum iti baba ti nadaripespes a
kamisetak, nariknak latta ti naisangsangayan a bara wenno naisangsangayan a bileg a
nagtalaytay iti sibubukel a bagik, a namagarigengen iti riknak. “ Dayta a babatom a
sagut ti Dios a namarsua ti mangibagnosto kenka a manggun-od iti balligi a
tartarigagayam, ken agbalin a pasaportem a mapanto iti pagarian ti langit , iti udina, a
pagbiagamton nga agnanayon iti sidong ti Dios, dagiti sasanto ken anghel, iti kinatao
Page 25 of 26
nga immortal!”
Saanak a nakatagari, kasla nalapunosak iti ungor dagiti allon ti karayan, a kasla
nagbalin itan nga ayug ken samiweng nga akupen ti pul-oy, mayallungog a musika ti
pumigpigsa a tudo, allopen dagiti bulong-danum a mangiduron iti agus nga
agpababa...
Iti diak ninamnama a pagteng, a diak kayat nga amaden ken bukiboken,
impalabas ni Laki Iking kadagiti matak, nalabit iti umuna ken maudi ngatan a
gundaway, ti linaon ti kahon a metal a pagan-andapan ti nadumaduma ti marisna a
babato a nadumaduma ti kadakkel ken sukogda, nga ag—agkan itan a siiiliw dagiti
sinulid-bibig ti pumigpigsa a tudo.” Panawenen tapno isublik ida iti barukong ti
nakaparsuaan a naggapuanda…”
Nagkarayam ti buteng ken alinggaget iti laem ti barukongko idi rakemen ken
ibato a namimpinsan ni Laki Iking dagiti babato ken ti libro a trianggulo nga inggapuna
iti kahon a metal iti narungsot a karayan iti sangomi. Kasla sinabat ngamin ti
simmagitsit a kimat nga inipus ti napigsa a gurruod, iti rimsik a bassit a giwang iti
nagbaetan ti langit ken daga, sakbay a nagdissoda iti rabaw dagiti agung-ungor nga
allon. Malaksid itoy, nakangngegak kadagiti makaaliaw a paggaak, ad-adda a kasla
riaw wenno pulikkaaw, sangit ken dung-aw, a tinaolan ti burboran nga aso, sa ti in-inut
a panagtitipkel dagiti nababa, nangisit nga ulep, a nagin-inut a nabukel a sukog-bagi
ken langa ti demonio, sa ti namimpinsan a panagsuek ken panagpukawda iti batog ti
limnedan dagiti babato ken ti libro a trianggulo a namagkalma iti angin.
“Agsublitan idiay balay, Godo, apok,” sinapul ken pinetpetan ni Laki Iking
Page 26 of 26
ti kanawan a dakulapko nga agtigtigerger ken aglamlammiis pay laeng.
“Kamaudiananna, nawayawayaanakon iti pagbaludan dagiti babato. Makaawidak itan
iti tapok a taengko…”
Tinaluntonmi ti desdes nga agsubli iti antigo a balay a nabangon iti tuodan a
narra ken kadaanan a ladrilio ti Sta. Barbara. Simmardengen ti tudo, uray ti angin ngem
saankon a makita ti lemma ti tugot dagiti kawweng a dapan ni Laki Iking a kayatko itay
a mabaddekan iti nalukneng a daga a nagbalin itan a danum-pitak a saep-saepen ti
narusep, burboran nga aso. XXX