Bala Gopal Kavitavam - Human Rights...

$Page 1: Bala Gopal Kavitavam - Human Rights Forumhumanrightsforum.org/beta/wp-content/uploads/2013/Books/...1970/07/04 · Ç+^¢wüß yê´kÕ\≈£î nqTyê$

kÕVæ≤‘· +ô|’ u≤\>√bÕ Ÿ

ôV’≤<äsêu≤<é ãTø˘ Á≥düTº

s¡÷|ü+`kÕs¡+

<Ûäs¡ : s¡÷. 150/`

‘=* eTTÁ<äD : nø√ºãsY, 2011

ø£esY &çC…’Hé, nø£åsê\T : nœ\ X‚wükÕsTT

n≥ºMT<ä bò {À : &ç. s¡M+<äsY ¬s&ç¶

Á|ü‘·T\≈£î, $esê\≈£î : ôV’≤<äsêu≤<é ãTø Á≥dtº,

bÕ¢{Ÿ HÓ+. 85, u≤˝≤J q>∑sY

>∑T&çeT˝≤ÿ|üPsY, ôV’≤<äsêu≤<é ` 500 067

bò Hé : 23521849

www.hyderabadbooktrust.blogspot.com

eTTÁ<äD : nqT|üeT Á|æ+≥sY‡, Á^Hé eP´, 126 XÊ+‹q>∑sY,

ôV’≤<äsêu≤<é 28 bò Hé : 23391364, 23304194

Email: [email protected]

$wüj·Tdü÷∫ø£

e÷ e÷≥ v

eTT+<äTe÷≥ vi

ù|õ HÓ+

düMTø£å\T, yê´kÕ\T, Ç+≥s¡÷«´\T, Á|üdü+>±\T, eTT+<äTe÷≥\T

1. @&ÉT‘·sê\T 1

2. ø£$ùdq e÷ìô|òk º ` ˇø£ |ü]o\q 9

3. ≈£îVü≤Hê yÓ’C≤„ìø£ qe\\T 19

4. eTsêØƒ >∑T»sêr <ä[‘· kÕVæ≤‘· + 30

5. j·TT<äΔdü+düÿ è‹øÏ n<ä›+ |ü{Ïºq ø£<∏ä\T 38

6. sê$XÊÅdæÔ s¡#·q˝À¢ sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+ 46

7. kÕe÷õø£ yêÚ≤´‘· ø=&Ée{Ï>∑+{Ï ≈£î≥T+ãsêe⁄ 58

8. s¡#·sTT‘· ` u≤<Ûä ‘· 71

9. n‘·&ÉT ` ÄyÓT ` C≤rjÓ÷<ä eT+ 79

10. $uÛ≤‘· dü+<Ûä \T 94

11. ìs¡“¤+<ÛëìøÏ ìùw<Ûëìø° >∑T]ø±ì s¡#·sTT‘·\T ñHêïsê? 102

12. kÕVæ≤‘· + ` ‘ê‹«ø£ H|ü<∏ä + 109

13. kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù≈£î kÕe÷õø£ H|ü<∏ä |ü]o\q dü]b˛<äT 115

14. kÕVæ≤‘· dæ<ëΔ+‘êìï Ä$wüÿ]+#·Tø√yê Ò‡ ñ+~ 128

15. ø£Hê´X¯ó\ÿs`sê»´+`sêC≤´+>∑j·T+Á‘·+ 139

16. #·]Á‘·, eTìwæ, e÷]ÿ ‡»+ 147

17. á #·]Á‘· ø£<∏ä≈£î\ ø√dü+ ìØøÏåk Ô+~ 161

18. eTs¡D≤q+‘·s¡ }Vü≤ 167

19. ªeTTdæ¢+ ◊&Ó+{Ï{°μ ` nuÛÑT´<äj·T sê»ø°j·÷\T 179

20 n<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä+ qT+∫ Hs¡TÃø√e\dæ+~ Ä‘·à$eTs¡Ù 193

21. U≤∞\T |üP]+#·&ÉyT kÕVæ≤‘· + |üì 206

iii

Ç+ ¢wüß yê´kÕ\≈£î nqTyê<ë\T

22. #Ós¡ã+&ÉsêE 216

23 >∑‹+∫q ‘·s¡+ ø£e⁄\˝À yTs¡Tq>∑BÛs¡T&ÉT ll 222

24. Ä ìwæ<äΔ ø£$‘·\˝À @eTT+~? 227

25. õVü‰<é ø±<äT : >±j·T|ü&çq eTTdæ¢+ dü«s¡+ e÷Á‘·yT 234

dæìe÷ düMTø£å\T :

26. X+ø£sêuÛÑs¡D+, e÷uÛÑ÷$T 237

27. >±+BÛÛ 242

28. ª|”|ü⁄ Ÿ‡ bHéøö+≥sYμ 249

Ç‘·sê\T

29. e÷]ÿ ‡»+`kÕVæ≤‘· + 262

30. e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù`ø=ìï Á|ü‹bÕ<äq\T 281

English Originals

31. Two Telugu Films 292

32. Cherabanda Raju 296

33. A Colossus of the Past Generation 302

34. Physiognomy of some proscribed poems 307

35. Verses of an injured non-minority 314

s¡÷|ü+ ` kÕs¡+ eTT+<äTe÷≥\T

36. Ä˝À#·q\T πs¬ø‹Ô+# Ä˝À#·q\T ` #sê 316

37. kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù`$X‚¢wüD ` ¬ø.$.ÄsY. 321

38. #ê]Á‘·ø£ kÕe÷õø£ $X‚¢wü≈£î&ÉT ` Á‹|ü⁄s¡Hì eT<ÛäTdü÷<äqsêe⁄ 329

iv

v

e÷ e÷≥‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘ê´ìøÏ Ç~ #ê˝≤ $\TyÓ’q |ü⁄düÔø£eTe⁄‘·T+<äì e÷ qeTàø£+.

Äπs&ÉT kÕVæ≤‘· yê´kÕ\‘√ bÕ‹πøfifl ÁøÏ‘·+ e∫Ãq ªs¡÷|ü+`kÕs¡+μ ‘·s¡Tyê‘·

u≤\>√bÕ˝Ÿ kÕVæ≤‘·´ yê´kÕ\T Ç+‘·es¡≈£L dü+ø£\q+>± yÓ\Te&É˝Ò<äT.

u≤\>√bÕ˝ŸqT Á|ü<Ûëq+>± sê»ø°j·T yêÚ≤´‘·>± uÛ≤$+#˚yêfi¯ófl Äj·Tq

Ä˝À#·q\ ‘ê‹«ø£ eT÷˝≤\T Äj·Tq kÕVæ≤‘·´ |ü]o\q\˝À ñHêïj·Tì

>∑T]Ô+#·&ÜìøÏ á |ü⁄düÔø£+ <√Vü≤<ä+ #düTÔ+~. eTìwæ J$‘·+ô|’, düe÷» J$‘·+ô|’

Á|ü‹ eT\T|ü⁄˝Àq÷ yÓ\T>∑T\T Á|üdü]+∫ nìï bÕsêÙ«\q÷ eTq≈£î #·÷|æ+#·>∑\

XøÏÔ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ e÷Á‘·yT ñ+<äì q$Tàq e´øÏÔ u≤\>√bÕ Ÿ. eTq+ eTq

dü+~>±Δ\qT, dü+Xj·÷\qT ˝À‘·T>± ìC≤sTTr>± |ü]o*+#·T≈£îH+<äT≈£î á

yê´kÕ\T ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.

á |ü⁄düÔø±ìï dü+ø£\q+ #j·T&É+ yTeTT nqT≈£îqï<ëìø£Hêï #ê˝≤

ô|<ä› |üqsTT+~. yÓTT<ä{ÏkÕ] á yê´kÕ\T n#·ÃsTTq |üÁ‹ø£\T <=s¡ø£ø£, <=]øÏq

yê{Ï À¢ nHø£ ‘·|ü\T, ù|sê\≈£î ù|sê\T m–]b˛e&É+, nqTyê<ä ø£cÕº\T

e+{Ï nHø£ Çã“+<äT\T m<äTs¡e&É+‘√ >∑‘· nø√ºãsYøÏ rdüT≈£îe<ë›eTqT≈£îqï

|ü⁄düÔø±ìï á nø√ºãsYøÏ rdüT≈£îsê>∑*>±+. Ç+<äT˝Àì nsTT<äT Ç+^¢wüß

yê´kÕ\qT nqTe~+∫q eTèD≤[ì, edü+‘·\øÏåà\≈£î, yê´kÕ\ ùdø£s¡D,

|ü]cÕÿs¡+˝À ‘√&ÉŒ&çq eTqï+ ÁãVü≤àj·T´, ÄsY.¬ø., mHé. y˚DT>√bÕ Ÿ\≈£î,

eTT+<äTe÷≥ sêdæ∫Ãq ¬ø. lìyêdt≈£î ø£è‘·»„‘·\T. ªs¡÷|ü+`kÕs¡+μøÏ #sê,

¬ø.$.ÄsY., Á‹|ü⁄s¡Hì eT<ÛäTdü÷<äqsêe⁄\T sêdæq eTT+<äTe÷≥*ï, u≤\>√bÕ Ÿ

Ä+>∑¢ yê´kÕ\qT (nqTyê<ë\ ˇ]õq Ÿ‡) ≈£L&Ü nqTã+<Ûë\T>± Ç+<äT˝À

#sêÃ+.

ôV’≤<äsêu≤<é ãTø˘ Á≥dtº

1 nø√ºãsY 2011

eTT+<äTe÷≥

ø=‘·Ô Äø±XÊ\qT ‘Ó]∫q u≤\>√bÕ Ÿ

dü+Á|ü<ëj·T+, kÕVæ≤‘· +, bÕ+&ç‘· + ø£\>∑\dæq ≈£î≥T+ãH|ü<∏ä +˝À

|ü⁄{Ïº n<Ûä j·Tq+‘√ >∑DÏ‘·XÊg yT<Ûë$>± m~–q e´øÏÔ e÷]ÿ‡C≤ìï #·<äTe⁄≈£îì,

#·<äTe⁄≈£îqï <ëìï Ä#·s¡D˝ÀøÏ nqTe~dü÷Ô, Ä#·s¡D n+~+#˚ bÕsƒê\qT

#·<äTe⁄˝ÀøÏ bı+<äT|üs¡Tdü÷Ô, ¬s+{Ï Àì U≤∞\q÷ |üP]+# Á|üj·T‘·ï+ #ùdÔ

n~ m≥Te+{Ï J$‘·+? eT÷&ÉT <äXÊu≤›\ bÕ≥T n‘· +‘· ÁøÏj·÷o\yÓTÆq,

n‹ Á|üe÷<äuÛÑ]‘·yÓTÆq, dü+ø£\Œ|üPs¡«ø£yÓTÆq, ns¡úe+‘·eTsTTq ìsê&É+ãs¡

J$‘·+ >∑&ç|æq|ü&ÉT ` n~ m≥Te+{Ï e´øÏÔ‘·«+? @ø£ø±\+˝À ndü+U≤´ø£

J$‘ê\qT, J$‘ê˝À¢ì nHø±Hø£ bÕsêÙ«\q÷ J$+∫q eTìwæ~ m≥Te+{Ï

nqTuÛÑe+? n≥Te+{Ï J$‘·eT÷ e´øÏÔ‘·«eT÷ nqTuÛÑeeT÷ ñqï e´øÏÔ

kÕVæ≤‘ê´ìøÏ |ü]o\≈£î&ç>±, yêÚ≤´‘·>±, $eTs¡Ù≈£î&ç>± \_ÛùdÔ Ä kÕVæ≤‘ê´ì~

m≥Te+{Ï ªn<äèwüº+μ ?

¬ø. u≤\>√bÕ˝Ÿ $eTs¡Ù≈£î&ç>±, dæ<ëΔ+‘·ø£s¡Ô>± \_Û+#·&É+ ‘Ó\T>∑T

kÕVæ≤‘ê´ìøÏ #·]Á‘· ø£*Œ+∫q ø£ n|ü⁄s¡÷|üyÓTÆq neø±X+. u≤\>√bÕ Ÿ #dæq

dü+uÛ≤wüD‘√ ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘· s¡+>∑+ m+‘·es¡≈£î e÷≥ ø£\|ü>∑*–+~, Äj·Tq

#Ó|æŒqyê{Ïì m+‘·es¡≈£î $qï~, m+‘· yTs¡≈£î #·]Ã+∫+~, #·]Ã+#·>∑*–+~

` nqï$ yπs Á|üX¯ï\T. Äj·Tq e÷{≤¢&Üs¡qï<˚ eTTK´+. eTs√ ø±\+˝À

nsTTHê Äj·TqqT $q&Üìø°, eTs√ dü+<äs¡“¤+˝À nsTTHê dü+uÛ≤wæ+#·&Üìø°

Ä s¡#·q\T neø±X+ ø£*ŒdüTÔHêïj·Tqï< Äq+<ä+.

‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘ê´ìøÏ u≤\>√bÕ Ÿ #dæ+<$T{Ï? á Á|üXï ydüTø√e&ÜìøÏ

Ç+‘·ø±\+ neø±X¯y˚T sê˝Ò<äT. #ê˝≤ ns¡T<äT>± e÷Á‘·y˚T, ø=ìï Á|ü‘˚´ø£

dü+<äsê“¤\T m<äTs¡sTTq|ü&ÉT Ò<ë ø£*Œ+#·T≈£îqï|ü&ÉT e÷Á‘·yT u≤\>√bÕ Ÿ

vi

kÕVæ≤‘· s¡#·q\T #XÊs¡T. Äj·Tq qT+∫ kÕVæ≤‘· s¡#·q\T Ä•dü÷Ô ñ+&çqyês¡T,

Äj·Tq Vü≤sƒê‘·TÔ>± Ç#Ã ÄXÃsê´\qT n+<äTø√e\dæ+< ‘·|üŒ, Vü≤≈£îÿ>± ìØøÏå+#

neø±X+ Òø£b˛sTT+~. 2001 ˝À ªÁ|üC≤‘·+Á‘·μ kÕVæ≤‘· dü+∫ø£≈£î Ç∫Ãq

Ç+≥s¡÷«´ ‘·s¡yê‘· Äj·Tq kÕVæ≤‘· + >∑T]+∫ Á|ü‘´ø£+>± e÷{≤¢&ç+~ Ò<äT.

|üPqT≈£îì Äj·Tq #˚‘· me¬s’Hê e÷{≤¢&ç+∫+B Ò<äT. 1993 ˝À ªsê>√μ

qe\ dü+<äs¡“¤+>± sêdæq yê´dü+ (#·]Á‘·, eTìwæ, e÷]ÿ‡»+) ‘·s¡Tyê‘·

u≤\>√bÕ Ÿ Á|ü‹|ü‹Ô ñqï≥Tº+&ç e÷]b˛sTT+~. n+‘·es¡≈£î Äj·Tq Á|ü‹wüº≈£î

ˇø£ Á|ü<Ûëq $|ü¢e sê»ø°j·T •_s¡+ CÀ&çdü÷Ô ñ+&çq kÕ~Ûø±s¡‘·, Ä yê´dü+

‘·s¡Tyê‘· |ü\#·ã&ç+~. uÖ~Δø£+>±qT, Ä#·s¡D˝ÀqT Äj·Tq ìC≤sTTr

‹s¡T>∑T Òì$ ø±e&É+‘√, sê»ø°j·÷qTu+<Ûä+ e\¢ ø£*π> kÕ~Ûø±s¡‘· Òø£b˛sTTHê

ì\<=≈£îÿø√>∑*>±s¡T. Ä düeTj·T+˝Àq÷, Ä ‘·s¡Tyê‘· ªqø£‡\“Ø

>∑eT´+`>∑eTq+μ dü+<äs¡“¤+>±q÷ #·s¡Ã »s¡>∑ø£b˛ Ò<äT ø±˙, n~ bÕøÏåø£+>±

e÷Á‘·y˚T kÕ–+~. u≤\>√bÕ˝Ò #Ó|æŒq≥Tº ªs¡#·q≈£î ‘ê‹«ø£+>± düŒ+~+∫

ñ+fÒ nìï n+XÊ\T #·s¡Ã≈£î e#ÃyyÓ÷, ø±˙ ‘·eT sê»ø°j·T $XÊ«kÕ\ ô|’q

<ë&ç>± <ëìì uÛ≤$+∫ düŒ+~+∫qyêπs m≈£îÿe.μ <äXÊu≤›ìøÏ ô|’>±, ô|’ Á|ü>∑‹o\

Á|ü<Ûëq kÕVæ≤‘· Ádüe+‹ $~Û+∫q eTÚq+ ø±s¡D+>± u≤\>√bÕ Ÿ $_Ûqï

Ä˝À#·q\T Äj·÷ s¡#·q\˝ÀH˚ $T–*b˛j·÷sTT. $|ü¢e •_s¡y˚Tø±<äT, Ä

Ádüe+‹øÏ düe÷+‘·s¡+>± e]ú*¢q >∑T]Ô+|ü⁄ ñ<ä e÷\T (>∑T]Ô+|ü⁄ ñ<ä e÷\T,

ndæÔ‘·« ñ<äé÷\T nqï HêeTø£s¡D≤\ô|’ u≤\>√bÕ˝Ÿ≈£î ôd’<ëΔ+‹ø£eTsTTq

nuÛÑ +‘·s¡+ ñ+~) ôd’‘·+ u≤\>√bÕ Ÿ qT+∫ eT<ä›‘·TqT d”«ø£]+∫q+‘·>±,

Äj·Tq Ä˝À#·q\qT rdüTø√ Ò<äT. |òü*‘·+>± Äj·Tq kÕVæ≤‘· e´øÏÔ‘·«+ ˇø£

‘·s¡+ yê]øÏ ô|<ä›>± |ü]#·j·TyT ø± Ò<äT. Äj·Tq s¡#·q\ìï{Ï ˇø£ Áø£eT+˝À

n<Ûä j·Tq+ #dæ ns¡ú+ #düTø√e&ÜìøÏ Äj·Tq ìÁwüÿeTD‘√ neø±X+ ø£\>∑&ÉyT

$cÕ<ä+.

kÕVæ≤‘· dü+ã+~Û s¡#·q\T #j·T&É+‘√ düVü‰ u≤\>√bÕ Ÿ kÕVæ≤‘ê´#·s¡D

n+‘ê Äj·Tq Ç‘·s¡ s¡+>±˝À¢ #dæq <ëì eTT+<äT #ê˝≤ ‘·≈£îÿe nì|ædüTÔ+~.

kÕVæ≤‘ê´ìï ‘êqT ø±s¡ s¡+>∑+>± m+#·Tø√ Ò<äì, kÕ~Ûø±s¡+>± yêÚ≤´ì+#·&ÜìøÏ

‘·–q+‘·+>± ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘ê´ìï ‘êqT #·<äe Ò<äì, ‘êqT sêdæq kÕVæ≤‘·

$eTs¡Ù yê´kÕ\T ≈£L&Ü düeTÁ>∑yÓTÆq$ ø±eì u≤\>√bÕ Ÿ nHø£ dü+<äsê“¤\˝À

vii

nHêïs¡T. ne˙ï ì»yT ø±e#·TÃ. ø±˙, kÕVæ≤‘ê´ìøÏ Äj·Tq e´øÏÔ>∑‘·, Á|üC≤

J$‘·+˝À Á|ü‘´ø£ kÕúqeTTqï~. Äj·Tq e´øÏÔ‘·«+˝À, ‘ê‹«ø£‘· À kÕVæ≤‘· +

n$uÛ≤»ýÓTÆq~. n+‘·Ø¢q+>± ìs¡+‘·s¡+ $ì|ædü÷Ô ñ+&çq dü+^‘·+ n~.

‘êqT #·<äTe⁄≈£îì bı+~q ne>±Vü≤qì, Á|ü»\˝À |üì#˚dü÷Ô bı+~q

nqTuÛÑe+‘√ uÒØE ydüT≈£îqïfÒº, #·<äTe⁄˝Àq÷ nqTuÛÑe+˝Àq÷ ne>∑‘·+ø±ì

J$‘· bÕsêÙ«\qT kÕVæ≤‘· + <ë«sê Äj·Tq ns¡ú+ #düT≈£îHêïs¡T. #·]Á‘· ,

düe÷C≤˙ï, eTìwæ˙ ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ Äj·Tq≈£î e÷]ÿ‡»+ m+‘·

ñ|üø£]+∫+<√, kÕVæ≤‘·´+, eTTK´+>± ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘·´+, n+<äT˝Àq÷

bÕXÊÃ‘· ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘· + n+‘·>±q÷ Äj·Tq≈£î düVü‰j·T+ #dæ+~. eTìwæø°

#·]Á‘·≈£L ñqï dü+ø°s¡í dü+ã+<Ûä+ >∑T]+∫— es¡Z dü«uÛ≤yêìø°, e÷qeÁ|üeè‹Ôø°

ñqï |üs¡düŒs¡‘·, Á|ü‘´ø£‘·\ >∑T]+∫— eTìwæ kÕ~Û+#·<ä\#·T≈£îH |ü]|üPs¡í‘·≈£L

ÁbÕe÷DÏø£‘·≈£L, yêdüÔeJ$‘êìø° ñ+&˚ n+‘·s¡+ >∑T]+∫ u≤\>√bÕ˝Ÿ

Ä˝À#·q\T kÕVæ≤‘·´ kÕe÷õø£ #ê]Á‘·ø£ nq«j·÷\‘√H˚ eTq eTT+<äT≈£î

e#êÃsTT. Vü≤≈£îÿ\ ñ<ä eT+ >∑T]+∫q $eTs¡Ù`Ä‘·à$eTs¡Ù >±ì, e÷]ÿ‡»+

>∑T]+∫q $∫øÏ‘·‡ >±ì, kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù >∑T]+∫q ø=‘·Ô Ä˝À#·q\T >±ì

$&ç$&ç>± ø±ø£, |üs¡düŒs¡ dü+ã+<Ûä+˝ÀH ø£ì|ækÕÔsTT. dü+‘·è|æÔø£s¡yÓTÆq ‘ê‹«ø£‘·

ø√dü+ u≤\>√bÕ˝Ÿ »]|æq nH˚«wüD˝À kÕVæ≤‘ê´ìøÏ Ç∫Ãq ÁbÕ<Ûëq´+

‹s¡T>∑T Òì~. ‘ê‹«ø£ $XÊ«dü+>± ‘êq|üŒ{Ï<ëø± uÛ≤$dü÷Ô e∫Ãq e÷]ÿ‡»+

|ü≥¢ ñqï ndü+‘·è|æÔì e´ø£Ô+ #dæq dü+<äs¡“¤eT÷, ‘êqT ªyÓTT<ä\Tô|{Ïºq ‘ê‹«ø£

nH«wüD ˇø£ ø=*øÏÿ e∫Ã+<äìμ, ‘·q≈£î ªdü+‘·è|æÔ ì#Ã ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ä+μ

\_Û+∫+<äì Á|üø£{Ï+∫q dü+<äs¡“¤eT÷ kÕVæ≤‘· dü+ã+~Ûy ø±e&É+ j·÷<äè∫Ã¤ø£+

ø±<äT.

ì]›wüº+>± ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘· + >∑T]+∫q ‘·q ne>±Vü≤q |ü]$T‘·yTqì

u≤\>√bÕ Ÿ #Ó|ü≈£îqï|üŒ{Ïø°, kÕVæ≤‘· |ü]o\q≈£î Äj·Tq m+#·T≈£îqï |ü<äΔ‘·T\T

#ê˝≤ dü+<äsê“¤\˝À @ uÛ≤cÕ kÕVæ≤‘ê´ì¬ø’Hê e]Ô+#˚y˚. Á|ü‘˚´ø£ uÛ≤cÕ

kÕVæ≤‘· +>± ‘Ó\T>∑TkÕVæ≤‘ê´ìøÏ, Ò<ë ì]›wüº düeT÷Vü‰\≈£î #Ó+~q kÕVæ≤‘ê´\≈£î

e]Ô+# |ü]o\Hê |ü<äΔ‘·T\T ≈£L&Ü Äj·Tq≈£î ‘Ó*j·TìyMT ø±e⁄. ø±ø£b˛‘,

ø=+<äs¡T ‘Ó\T>∑T s¡#·sTT‘·\ kÕVæ≤‘ê´ìï, ø=ìï s¡ø±\ kÕVæ≤‘ê´ìï Äj·Tq

$düÔè‘·+>± #·~$ ñ+&Éø£b˛e#·TÃ. bÕXÊÃ‘· ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘ê´ìï $düÔè‘·+>±

viii

#·~$q+<äTq, Äj·Tq≈£î ‘Ó\T>∑T |òæø£Hé MT<ä ô|<ä› eT+∫ n_ÛÁbÕj·T+ Ò<yÓ÷.

m+#·T≈£îì #j·Tø£b˛sTTq|üŒ{Ïø° qe\>± ñ|üŒ\ \ø£ÎDsêe⁄ ªn‘·&ÉT ` ÄyÓTμ

ô|’ e÷Á‘·yT Äj·Tq $eTs¡Ù sêXÊs¡T. ≈£î≥T+usêe⁄qT, sê$XÊÁdæÔì ø£<∏ä≈£î\T>±H

|üsêeT]Ù+#ês¡T. ñqïe \ø°ÎHêsêj·TDqT e÷Á‘·+ >=|üŒ #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤e÷ìï

|ü≥Tº≈£îqï qe˝≤ ø±s¡T&ç>±, nB Á|ükÕÔeeX¯+>±, Á|üX¯+dæ+#ês¡T. ll

n+‘·sê®rj·T kÕúsTT˝À @ ø£$ø£sTTHê rdæb˛&ÉT >±˙, &ÜdüÔj·Ted”ÿ‘√ b˛\Ã<ä>∑Z

qe˝≤ s¡#·sTT‘· ‘Ó\T>∑T˝À Ò&Éì Äj·Tq n+#·Hê. nsTT<äT dü+Á|ü<ëj·÷\

<ë«sê ÁbÕNq ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘· #·]Á‘·qT m{≤¢ #·÷&Ée#√Ã Äj·Tq #dæq ˇø£

Á|ü‹bÕ<äq (yÓ’~ø£ Áu≤Vü≤àD dü+Á|ü<ëj·T+, Áu≤Vü≤àD e´‹πsø£ XË’e dü+Á|ü<ëj·T+,

sêC≤kÕúHê\ $˝≤dü J$‘ê\≈£î nqT>∑TDýÓTÆq kÕVæ≤‘·´dü+Á|ü<ëj·T+,

eédüú Àì nHê´j·T+ |ü≥¢ ìs¡düq e´ø£Ô+ #dæq $eTs¡ÙHê‘·àø£ dü+Á|ü<ëj·T+)qT

#·÷ùdÔ Äj·Tq≈£î ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+ô|’ ñqï ne>±Vü≤qô|’ m≥Te+{Ï

nqTe÷qeT÷ sê<äT. ø=ìï Á|ü‘´ø£ kÕVæ≤‘· s¡#·q\ (ø=.≈£î. ø£<∏ä\T, sê$XÊÁdæÔ

ø£<∏ä\T, ñ|üŒ\ \ø£ÎDsêe⁄ qe\ ªn‘·&ÉT`ÄyÓTμ, >∑Ts¡C≤&É ªø£Hê´Xó\ÿ+μ) ≈£î

Äj·Tq ì•‘· |ü]o\q‘√ #dæq #ê]Á‘·ø£ nq«j·÷\T, ø=ìï s¡ø±\ kÕVæ≤‘· +ô|’

(≈£îVü≤Hê yÓ’C≤„ìø£ qe\\T) #dæq $eTs¡Ù, Ç‘·s¡ yê<ë\qT |üPs¡«|üø£å+ #dü÷Ô

sêdæq yê´kÕ\T (ø£$ùdq yTìô|òk º ` ˇø£ |ü]o\q), ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù

dæú‹>∑‘·T\ô|’ #dæq düMTø£å\T, kÕVæ≤‘· , kÕVæ≤‘´‘·s¡ yê´kÕ˝À¢ Á|ükÕÔeeX+>±

‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘· +˝Àì, kÕVæ≤‘· ø±s¡T\˝Àì ne\ø£åD≤\ >∑T]+∫ #dæq yê´K´\T

` M{Ïì #·~$q|ü&ÉT áj·Tq ˇø£ Áø £eT|ü< ä Δ‹˝À, ˇø£ $~Û>±

‘Ó\T>∑TkÕVæ≤‘· +ô|’ s¡#·q\T #dæ ñ+fÒ eT]+‘· <√Vü≤<ä+ »]– ñ+&~ ø£<ë

nì|ædüTÔ+~. nsTT‘, n+<äT≈£î düe÷»+ qT+∫ Á|üj·T‘·ï+ »s¡>∑ø£b˛e&É+

≈£L&Ü ˇø£ ø±s¡D+. m+<äTø£+fÒ, Äj·TqqT+∫ ne>±Vü≤q, n+#·Hê, yê´K´

nedüs¡yÓTÆq dü+<äsê“¤\˝À mes¡T ø√]Hê u≤\>√bÕ˝Ÿ düŒ+~+#˚yês¡H˚ Hê

nqTuÛÑe+. kÕVæ≤‘· +ô|’ ‘·q≈£îqï $•wüº n_ÛÁbÕj·÷\qT, kÕVæ≤‘· s¡+>∑+˝À

dæús¡|ü&çq n_ÛÁbÕj·÷\‘√ ‘·q $uÛÒ<ë\qT, q÷‘·q Á|ü‹bÕ<äq\qT, ‘êqT>±

dü÷#·qÁbÕj·T+>± #Ó|æŒq n+XÊ\ $XBø£s¡DqT ` Á|ü‘´øÏ+∫ Ç+≥s¡÷«´\T

rdüT≈£îqï dü+<äsê“¤\˝À Äj·Tq ÄdüøÏÔ‘√ e´ø£Ô|üs¡#·&É+ >∑eTì+#·e#·TÃ.

ix

‘ê‹«≈£î&ç>±, Vü≤≈£îÿ\ ñ<äéTø±s¡T&ç>± düπs, eT] s¡#·sTT‘·>±

u≤\>√bÕ Ÿ? Äj·Tq˝À $eTs¡Ù≈£î&ÉT düπs, >=|üŒ ø£<∏ä≈£î&É÷ ñHêï&Éì|ædüTÔ+~.

≈£î≥T+ãsêe⁄ ø£<∏ä\ ìsêàD≤ìø°, yê´düìsêàD≤ìø° #ê˝≤ b˛*ø£\T+{≤sTT.

ô|<ä› kÕe÷õø£ |ü]D≤e÷ìï e÷qedü+ã+<Ûë\ q&ÉTeT m≥Te+{Ï dü+øÏ¢wüº‘ê

˝Ò≈£î+&Ü Äj·Tq ø£<∏ä n\¢>∑\&ÉT. n<˚ |ü<äΔ‹ì Äj·Tq yê´dü+˝Àq÷

nqTdü]kÕÔ&ÉT. u≤\>√bÕ Ÿ Àì kÕs¡fi´+ (uÛ≤cÕkÕs¡fi´+ø±<äT, Á|ü|ü+#·|ü⁄ >∑T≥Tºì

|üPdü>∑T∫Ãq≥Tº #Ó|üŒ>∑*–q kÕs¡fi´+) ≈£L&Ü ø£<∏äqXË’*˝≤>±H nì|ædüTÔ+~.

ªø£Hê´Xó\ÿ+`sêC´+`sêC≤´+>∑j·T+Á‘·+μ yê´dü+˝À Hê≥ø±ìï yÓTT‘·Ô+>± ‘·q

|ü<äΔ‹˝À $ì]àkÕÔs¡T u≤\>√bÕ Ÿ. sê$XÊÁdæÔ ø£<∏ä\ >∑T]+∫ sêdæq yê´dü+˝Àq÷

Ä <Û√s¡DÏ ø£ì|ædüT Ô+~. ø£<∏ äq+ ‘Ó*dæqyê]πø n≥Te+{Ï $eTs¡Ù

kÕ<ÛäéTì|ædüTÔ+~. sêj·Tã&Éì düè»Hê‘·àø£s¡#·qøÏ ≈£L&Ü n≥Te+{Ï

$ìsêàD≤ìï n+~+#ês¡T u≤\>√bÕ Ÿ. ªá #·]Á‘· ø£<∏ä≈£î\ ø√dü+ ìØøÏåk Ô+~μ

n+≥÷ nqTyê<ä qe\ ª$Tdæ‡+>¥μ≈£î yÓqTø£e÷≥>± sêdæq yê´dü+˝À b˛©düT\

#‹˝À e÷j·T+ nsTTq e´≈£îÔ\T, yê] ≈£î≥T+u≤\T, yê] b˛sê{≤\T, Ä

Áø£eT+˝À ne>∑‘·yÓTÆq dü‘ê´\T ` n˙ï ø£<∏ë$X‚¢wüD XË’*˝ÀH ø£ì|ækÕÔsTT.

ªªJ$‘êqïsTTHê J$‘· dü+|òüTs¡D\qsTTHê ãVüQeTTK+>± ns¡ú+ #düT≈£îH

kÕVæ≤‘·´ dü+düÿ è‹ ˝À|æ+#·&É+ e\¢H˚yÓ÷ á ø£<∏ ä\T n*œ‘·+>±

ñ+&çb˛sTTHêsTTμμ n+≥÷ ø£<∏ä≈£î\ MT<ä, ‘Ó\T>∑TkÕVæ≤‘· yê‘êes¡D+ MT<ä

#dæq $eTs¡Ù |üø£ÿqu…&ç‘, u≤\>√bÕ Ÿ sêdæq Ä yê´dü+ dü«j·T+>± ø£<∏ë\ø£åD≤\T

ø£*–q~. Äj·Tq sêdæq nHø£ bÂs¡Vü≤≈£îÿ\ ]b˛s¡Tº\T, ø£s¡|üÁ‘ê\˝À ≈£L&Ü

á ø£<∏äqXË’*ì #·÷&=#·TÃ. yêdüÔ$ø£‘·≈£î uÛÑ+>∑+ ø£\>∑≈£î+&ÜH ÄdüøÏÔø£s¡+>±

ñ+&˝≤ Äj·Tq e#·q+ kÕ>∑T‘·T+~. nsTT‘ uÛ≤e+ yÓqTø£ $qj·T+>± e÷Á‘·yT

Ä e#·q+ dü+#·]düTÔ+~.

*��*��*

u≤\>√bÕ˝Ÿ u≤\>√bÕ˝Ÿ>± |ü]D$T+∫q dü+<äsê“¤ìø°, Äj·Tq Ä

|ü]D≤e÷ìï eTT+<äT≈£î rdüT≈£îyÓ[¢q eT÷&ÉT<äXÊu≤›\ ø±˝≤ìø° Ç{°e* #·]Á‘· À

m+‘√ ÁbÕeTTK´+ ñ+~. meT¬s® ‡ nq+‘·s¡+ sêh+˝À $|ü¢e b˛sê{≤\

rs¡T‘ÓqTï\˝À e÷s¡TŒ e∫Ã+~. ªÁ|üC≤j·TT<äΔ|ü+<∏ëμ ãVæ≤s¡+>∑, s¡Vü≤dü Ä#·s¡D\

x

$TÁXeT+>± eTT+<äT≈£î e∫Ã+~. eT<Ûä ‘·s¡>∑‹˝À Á|üC≤kÕ«eT´+ >∑T]+∫, Vü≤≈£îÿ\

>∑T]+∫, ùd«#·Ã¤ >∑T]+∫ |ü{Ïº+|ü⁄ yÓTT<ä\sTT+~. ÁbÕ+rj·T Äø±+ø£å\T,

ô|ò&És¡*»yéT, dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô ø√dü+ b˛sê{≤\T ô|]–b˛j·÷sTT.

<ä+<äVü≤é÷q‘· Áø£eT+>± <äèø£Œ<∏ëìï Js¡í+ #düT≈£îH $y#·q>±, $X‚¢wüD>±

|ü]D$T+∫+~. kÕVæ≤‘· s¡+>∑+ >∑s¡“¤>∑T&ç ÀøÏ n≥º&ÉT>∑T»q+ <ä÷düT≈£îe#êÃs¡T.

•wüºkÕVæ≤‘· d”eT\˝ÀH dü+#·]+∫q nH≈£î\T ãT~Δ Vü≤è<äj·÷˙ï yêdüÔ$ø£‘·yÓ’|ü⁄

eT[fl+#·T≈£îHêïs¡T.

Ä ø±\|ü⁄ ‘·s¡>∑\ô|’ ‘*e∫Ãq yT<Ûëe⁄\˝À u≤\>√bÕ Ÿ ˇø£s¡T. ø£fió¢

$Ts¡T$T≥T¢ >=*|æ ø=‘·Ô yÓ\T>∑T\T ≈£î]|æ+∫q j·TTe≈£î&ç>± u≤\>√bÕ Ÿ πø

ˇø£ÿ&ÉT. m+‘√ $qj·T+>±H nsTTq|üŒ{Ïø°, ‘·qT C≤„q+ nqT≈£îqï <ëìMT<ä

‹s¡T>∑T Òì $XÊ«kÕìï, Ä C≤„q+ MT<ä ‘·q≈£îqï n~Ûø±sêìï <Ûä«ì+|üCÒdü÷Ô

e÷{≤¢&˚yê&ÉT. sêùdyê&ÉT. Ç+Á<äyÓ©¢, dæ+>∑πsD° uÛÑ$wü´‘·TÔ MT~ ÄX¯qT

ñB›|æ+|üCÒdüTÔ+&É>±, ñ<«>±\≈£î ã\eTsTTq Ä\+ãq ø√dü+ C≤„q<ëVü≤+‘√

‘·|æ+∫b˛sTTq, n|ü&É|ü& ø£fiófl ‘Ós¡TdüTÔqï e÷ uÀ+≥¢+ Á|ü‹ düè»Hêø£åsê˙ï

» …¢&É |üfÒºyêfi¢+. ˇø£ kÕ~Ûø±s¡eTsTTq >=+‘·Tø√dü+ yÓTTVü≤+ yê∫ ñqï≥Tº

eT<ÛäTdü÷<äqsêe⁄ì, u≤\>√bÕ Ÿì ÄdüøÏÔ>± ÄÁ‘·+>± $Hyêfi¢+, #·~yyêfi¢+.

m+‘√ ‘*ø£>± ns¡úeTjT´ yê] s¡#·q\ Ädüsê‘√ nC≤„q|ü⁄ Nø£≥¢qT, <äTwüº

uÛ≤yê\qT ne©\>± ‘·]$Ty˚j·Te#·TÃqì nqT≈£îH˚ yêfi¯¢+. m+<äTø√

eT<ÛäTdü÷<äqsêe⁄˝À ÄyXyT Äø£]¸+#~. u≤\>√bÕ Ÿì #·~$q Á|ü‹kÕØ e÷

ãT~Δ ˇø£ n+>∑Tfi+ m~–q≥Tº nì|æ+#~.

ô|]–b˛‘·Tqï ìs¡“+<Ûä+ Ø‘ê´ bÂs¡Vü≤≈£îÿ\ s¡+>∑+˝À |üì#j·T&ÉyT

m≈£îÿe nedüs¡eTì uÛ≤$+∫, kÕVæ≤‘ê´ìï ‘·q s¡+>∑+>± m+#·Tø√˝Ò<äì

u≤\>√bÕ Ÿ #ÓbÕŒs¡T. $|ü¢y√<ä eT+ lø±≈£îfi+˝À nD>±]b˛sTTq ‘·s¡Tyê‘·

meT¬s® ‡ nq+‘·s¡+ ø=‘·Ôs¡÷|ü+˝À Ä$s¡“¤$+∫qfÒº, bÂs¡Vü≤≈£îÿ\ ñ<ä e÷ìøÏ

≈£L&Ü 1980 \˝À ø£*–+~ |ü⁄qs¡®H˚à. Ä ¬s+&√ sêø£&É u≤\>√bÕ˝ŸqT

ø£\T|ü⁄≈£îì e∫Ã+~. ãVæ≤s¡+>∑ πøåÁ‘·+˝À ã\+>± $düÔè‘·+>± ñqï $|ü¢yêqTã+<Ûä

ñ<ä e÷\≈£î düVü≤»+>±H b˛©düTj·T+Á‘ê+>∑+ qT+∫ |üs¡+|üs¡>± ìs¡“¤+<Ûä

#·s¡ \T m<äTs¡j·÷´sTT. Ä |ü]e÷D≤ìøÏ Bf…Æq y>∑+‘√ |üì#dü÷Ô u≤\>√bÕ Ÿ

xi

ñ<ä e÷ìï, Á|ü»\qT ns¡ú+ #düT≈£î+≥÷ e#êÃs¡T. bÂs¡Vü≤≈£îÿ\ ñ<ä eTyT

Äj·Tq≈£î es¡Zsê»ø°j·÷\≈£î ñqï |ü]$T‘·T\qT, e÷qedü«uÛ≤yê\˝Àì

Á|ü‘´ø£‘·\qT ns¡ú+ #sTT+∫ ñ+&Ü*. sê»´+ Á|ü‘· ø£å+>± uÛ≤>∑kÕ«$T ø±ì

dü+|òüT≥q\qT, düeTdü \qT ≈£L&Ü bÂs¡Vü≤≈£îÿ\ |ü]~Û ÀøÏ ‘e&É+ <ä>∑Zs¡qT+∫,

$|ü¢eø±s¡T\‘√ düVü‰ @ dü+|òüT{Ï‘· ãè+<ë˝…’Hê, ÁbÕã\´X¯≈£îÔ˝…’Hê Á|ü»\

Vü≤≈£îÿ\≈£î uÛÑ+>∑+ ø£*–+∫q|ü&ÉT |ü{Ïº+#·Tø√yê\H˚<ëø± u≤\>√bÕ˝Ÿ

Hêj·Tø£‘·«+˝ÀH bÂs¡Vü≤≈£îÿ\ ñ<ä eT+˝À »]–q |ü]D≤e÷\T. bÂs¡Vü≤≈£îÿ\

ñ<ä e÷ìï ˇø£ sê»ø°j·T ñ<ä e÷ìøÏ nqTã+<Ûä+>± ìs¡«Væ≤+#·&É+ MT<äH

Äj·Tq≈£î nuÛÑ +‘·s¡+. n{≤¢ ìs¡«Væ≤+#·&É+˝À m<äT¬s’q ‘ê‹«ø£, HÓ’‹ø£ düeTdü \

qT+#˚ Äj·Tq≈£î Ä nuÛÑ´+‘·s¡+ ø£*– ñ+&Ü*. Ä düeTdü´˝Ò Äj·Tq≈£î

e÷]ÿ‡»+ô|’ ø£*–q ndü+‘·è|æÔøÏ ø±s¡DyÓTÆ ñ+&Ü*. Ä<ÛäTìø£ sê»´+ dü«uÛ≤e+

@$T{Ï, <ëì˝Àì dü+πøåeT, Á|üC≤qT≈£L\ bÕsêÙ«ìï m{≤¢ ns¡ú+#düTø√yê*,

Á|üC≤kÕ«e÷´ìï ˇø£ $\Te>± Ä<äs¡Ù+>± q$Tà kÕ~Û+# Á|üj·T‘·ï+ #j·÷˝≤,

Òø£, <ëìH=ø£ m‘·TÔ>∑&É>± e÷Á‘·yT rdüTø√yê˝≤ nqï$ Vü≤≈£îÿ\ ñ<ä eT+˝À

Äj·Tq Á|üXï\T. e´øÏÔø° e÷qyê[ø° eT<Ûä ñqï dü+ã+<Ûä+ @$T{Ï, e÷qe

Á|üeè‹Ô n+fÒ πøe\+ es¡Zdü«uÛ≤ey˚THê, düeTdüe÷» Äø±+ø£å ‘·|üŒìdü]>±

$|ü¢eø£s¡ esêZ\˝À ø£*–rs¡T‘·T+<äqï qeTàø£+ @$T{Ï? ` Ç$ Äj·Tq

‘ê‹«ø£ Á|üXï\T. Á|üC≤kÕ«eT´+ <ëq+‘·≥ n~ ˇø£ #s¡Tø√<ä>∑Z Ä<äs¡ÙeTì,

Vü≤≈£îÿ\T, Á|üC≤kÕ«MT´ø£s¡D eTπs Á|üjÓ÷»Hê\ ø√düyÓ÷ ø±ø£ yê≥+‘·≥ ny

kÕ~Û+#·<ä>∑Zeì, ìs¡+‘·s¡ Ä#·s¡D <ë«sê eédüúqT Á|üC≤kÕ«MTø£]+#·T≈£î+≥÷,

Ä Áø£eT+˝À n‘·T´qï‘· ÄX¯j·÷\T, dü+ø£\ŒBø£ å ø£*–q e´≈£î Ô\qT

≈£L&É>∑≥Tº≈£î+≥÷ |ü⁄s√>∑$T+#·&ÉyT Á|üdüTÔ‘·ø£s¡ÔeéTì ìsêΔs¡D≈£î e∫Ãq|ü&ÉT

` Äj·Tq <ë] y¬s’+~. Äj·Tq Ä˝À#·q\ ÁbÕ‹|ü~ø£ô|’ n‹ø=~› eT+~

ÁbÕs¡+_Û+∫q e÷qeVü≤≈£îÿ\ ñ<ä eT+ á s√E kı+‘·+>±qT, Ç‘·s¡ Vü≤≈£îÿ\

dü+düú\‘√ ø£*d” sêh+˝À ˇø£ ã\yÓTÆq Á|üC≤kÕ«$Tø£ X¯øÏÔ>± eTT+<äT≈£î

yÓ&ÉT‘√+~. u≤\>√bÕ Ÿ Ä˝À#·q˝À¢, kÕVæ≤‘· Ä˝À#·q\‘√ düVü‰, e∫Ãq e÷s¡TŒ

yÓqTø£ Äj·Tq Vü≤≈£îÿ\ ñ<ä eT ø±sê´#·s¡D ø°\ø£yÓTÆq~. Vü≤≈£îÿ\ ñ<ä eT+

Ä#·s¡D˝À Á|üC≤J$‘êìï, s¡ø£s¡ø±\ eTqTwüß\ düqï<äΔ‘·\qT, dü+~>∑Δ‘·\qT,

xii

kÕ«sêú˙ï ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ, nH˚ø£ n+#Ó˝À¢ ñ+&˚ »q J$‘êìï

kÕ<ÛäýÓTÆq+‘·>± ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ u≤\>√bÕ˝Ÿ≈£î kÕVæ≤‘·´+, eTTK´+>±

ªdü+Xj·T+ qT+∫ uÛÑj·T+ qT+∫ ≈£î‘·÷Vü≤\+ qT+∫ e÷s¡TŒ |ü≥¢ nqTe÷q+

qT+∫μ |ü⁄{Ïºq ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘· + ñ|üø£]+∫+~. ˇø£ yêdüÔe+ ø£|æŒ|ü⁄#Ã

nHø£ yêdüÔyê\qT <ä]Ù+#·&ÜìøÏ b˛dtº yÓ÷&É]ï»+, e÷qe Á|üeè‹Ôì ns¡ú+

#düTø√e&ÜìøÏ ÁbòÕsTT&é eTH√$X‚¢wüD, ndæÔ‘·«yê<ä+ Äj·Tq≈£î ñ|üø£]+#êsTT.

#·]Á‘·q÷, es¡Ôe÷Hê˙ï ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ, uÛÑ$wü´‘·TÔqT s¡÷bı+~+#·T

ø√e&ÜìøÏ ñ|üø£]+# ‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏ä+ ø√dü+ Äj·Tq »]|æq nH«wüD˝À

ne˙ï uÛ≤>± Ò. n+<äT˝À ÁbÕs¡+uÛÑ+ qT+∫ ∫e] <ëø± e÷]ÿ‡C≤ìøÏ ñqï

ÁbÕ<Ûëq´+ eT] <ìø° Ò<äT. ‘·øÏÿq$ <ëì˝Àì ˝ÀbÕ\qT, U≤∞\qT uÛÑØÔ#ùd

|üPs¡ø±˝Ò.

*��*��*

1980 <äXø£+ ø=‘·Ô b˛sê{≤\H ø±<äT, ø=‘·Ô Á|üXï\q÷ rdüT≈£îe∫Ã+~.

C≤‘·T\ b˛sê≥#·s¡Ã\T, eTVæ≤fi≤ <äXÊu›+ }‘·$T∫Ãq Ád”Ô #Ó’‘·q´+, ø±s¡+#&ÉT

Vü≤‘ê´ø±+&É s¡–*+∫q <ä[‘·yê<ä+` Ä <äXÊã›|ü⁄ dü+#·\Hê Ò. Ä{≤ bÕ{≤

e÷{≤ ã+<äeTsTTq ìs¡“+<Ûä+, ˝≤{ÏHé nyÓT]ø£Hé <XÊ\qT nqTuÛÑe+˝ÀøÏ

‘Ó∫Ãq n<äèXÊ´\T bÂs¡Vü≤≈£îÿ\ ñ<ä e÷ìï sêh+˝À @¬ø’ø£ ãVæ≤s¡+>∑ Á|ü‹|üø£å+>±

r]Ã~<ë›sTT. k˛wü*düTº <XÊ\T ≈£î|üŒ≈£L\T‘·Tqï #·|ü&ÉT <äXÊã›+ eT<Ûä Hê{Ïπø

ô|]Ák ÔsTTø±>± $ì|æ+∫+~. ‘·s¡Tyê‹ <äXÊ_› yÓ÷düT≈£îe#Ã Á|ü|ü+Nø£s¡D

X≈£îHê\T sêJyé>±+BÛ 21e X‘ê_› »|ü+˝ÀH ø£ì|æ+#êsTT. ªHê>∑]ø£‘·\

eT<ä j·TT<äΔ+μ>±, f…Ás¡]»+ MT<ä b˛s¡T>± q÷‘·q X‘ê_› À HêeTø£s¡D+

bı+~q |ü]D≤e÷\≈£î <oj·TyÓTÆq Ä»´+ b˛dæq njÓ÷<Ûä $yê<ä+, <ëìøÏ

$s¡T>∑T&ÉT>± |ü⁄{Ïºq kÕe÷õø£ Hê´j·T sê»ø°j·÷\T á |ü<fiflø±\|ü⁄ $X‚cÕ Ò.

89 qT+∫ 91 <ëø± ¬s+&ÉT <äXÊu≤›\ eT÷\eT\T|ü⁄ mH√ï ø°\ø£eTsTTq

kÕe÷õø£ |ü]D≤e÷\≈£î y~ø£ nsTT+~. me] j·TT<äΔ+ yêπs #j·÷\qT≈£îH,

#ùd ø±\+ e∫Ã+~. n+<ä]ø° ÁbÕ‹ì<Ûä +, nìï{Ïø° Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+#

sê»ø°j·÷\ô|’ uÛ≤e Á|ü#ês¡, kÕVæ≤‘· s¡+>±\˝À $eTs¡Ù ñ<Ûäè‘·eTsTT+~.

<ì¬ø’Hê düe÷<Ûëq+ #Óù|Œ ôd’<ëΔ+‹ø£‘·, ‘·eT< dü] nsTTq e÷s¡ZeTqTø√>∑*–q

xiii

HÓ’‹ø£‘· ndæÔ‘·« ñ<ä e÷\ Á|üXï\ eTT+<äT ì\ã&É Òø£b˛j·÷sTT. @ø£ø±\+˝À

nHø£ Á|ü>∑‹o\ ñ<ä e÷\T düe÷+‘·s¡+>± q&ÉTdü÷Ô ñ+&É&É+, kÕe÷õø£,

kÕVæ≤‘· s¡+>±\˝À |üs¡düŒs¡ Á|üXÊïj·TT<ëΔ\T 1990 <äXø£+ Á|ü‘´ø£‘·.

á ¬s+&ÉT <äXÊu≤›\ ø±\+˝À Ç+‹+‘Ó’ e≥T&ç+‘Ó’ $|ü¢y√<äéT+

$düÔ]+∫+~. nHø£ ìs¡“+<Ûë\ q&ÉTeT ≈£L&Ü ø£ Á|üã\yÓTÆq sê»ø°j·TXøÏÔ>±H

ñ+≥÷ e∫Ã+~. $|ü¢e •_sêìøÏ n‹düìïVæ≤‘·+>± ñ+≥÷, dü+<Vü‰\qT

ìã<äΔ‘·‘√ m<äTs=ÿq>∑*π> yê] dü+>∑‹ düπs, Á|üC≤ ñ<ä e÷\qT, kÕVæ≤‘ê´ìï

n_Ûe÷ì+∫ nqTdü]+#˚ kÕ<Ûës¡DT\≈£î á ¬s+&ÉT <äXÊu≤›\ ø±\+

ìXÃj·Tdü+Xj·÷\ eT<Ûä H >∑&É∫+~. ø£|üø£ÿq kÕVü≤kÕ\T, ‘ê´>±\‘√ ì+&çq

$|ü¢y√<äéT+, eTs√|üø£ÿq Ä $|ü¢y√<äéT+ô|’Hê, ˝ÀHê, düe÷+‘·s¡+>±

$ì|ædüTÔqï Á|üX¯ï\T. @<√ ˇø£ ã\yÓTÆq ñ<˚«>±ìï Ädüsê #˚düT≈£îì

düe÷<Ûëq|ü&É&ÉyT ‘·|üŒ, dü+‘·è|æÔ |üs¡# düe÷<ÛëHê\T <=s¡ø£ì Á|üXï\T.

kÕVæ≤‘· Á|üjÓ÷»q+ @$T{Ï? Á|ü»\qT ñ<ä yÓ÷qTàKT\qT #j·T&É+,

düMTø£]+#·&É+ e÷Á‘·y˚THê? Ò<ë #Ó’‘·q´kÕúsTTì ô|+#·&É+, ne>±Vü≤qqT

ø£*–+#·&Ée÷? >∑‘·+˝ÀqT, Á|üdüTÔ‘·eT÷ e∫Ãq eT+∫ kÕVæ≤‘· eT+‘ê á

ìs¡«#·HêìøÏ ˇ<äT>∑T‘·T+<ë? s¡#·sTT‘·\T ‘·eT Á|üC≤J$‘·+˝À e´ø£Ô+#dæq

|üø£åbÕ‘ê\qT ãfÒº Ä s¡#·sTT‘· s¡#·q\qT ≈£L&Ü n+#·Hê ydüTÔHêïe÷? nìï

s¡ø±\ s¡#·q\˝Àì |üø£åbÕ‘ê\qT $e]+# kÕ<ÛäHê\THêïj·÷? eT<Ûä ‘·s¡>∑‹

»q+ Á|ü>∑‹o\ <äèø£Œ<∏ëìï n\es¡#·T≈£î+fÒ, ‘·eT esêZìï es¡Z\ø£åD≤\qT

ì+~+#·T≈£î+≥÷, $|ü¢eø£s¡esêZ\ >∑T]+∫ e÷Á‘·yT, Ò<ë yê]ì Á|üX+dædü÷ÔH√

e÷Á‘·yT sêj·÷˝≤? @<<√ sêdæ ∫es¡ À ˇø£ |ü+øÏÔ $|ü¢y√qTàK+>± ñ+fÒ

$|ü¢eø£$‘·«+ ne⁄‘·T+<ë? e#·qø£$‘·«+˝À dü+øÏ¢wüº‘·, n~ÛyêdüÔ$ø£ <Û√s¡DT\T

n+‘·>± ìsêø£]+#·<ä>∑Zyê? yê{ÏøÏ kÕe÷õø£ |ü⁄Hê~ @B Ò<ë? Á|üjÓ÷>∑o\‘·

yê+#Û ·˙j·T+ ø±<ë? düe÷»yêdü Ô$ø£‘·ø°, ñ‘· ÔeTkÕVæ≤‘ê´ìø° eT<Û ä´

ñ+&Ée\dæ+~ _+ã Á|ü‹_+ã dü+ã+<Ûäy˚THê? Á|ü>∑‹o\ kÕVæ≤‘·´•_s¡+

‘·eT dæ<ëΔ+‘·#·Á{≤ìøÏ ˝Àã&ç ≈£L&Ü _ÛHêï_ÛÁbÕj·÷\ $wüj·T+˝À eT]+‘·

düVü≤q+>± ñ+&É>∑*π> neø±X+ Ò<ë? kÕVæ≤‘· +˝À, eTTK´+>± ø£$‘·«+˝À

kÕe÷õø£<Û√s¡DÏøÏ ø±düÔ m&É+>± ø£ì|æ+#·>±H˚ |ü˝≤j·Tqyê<ä, HÓ’sêX¯ýê<ä

xiv

_s¡T<ë\‘√ dü‘·ÿ]+#·e\dæ+<˚Hê? ` Ç≥Te+{Ï nH˚ø±H˚ø£ kÕ<Ûës¡D

dü+<˚Vü‰\T 1980\˝À Äs¡+uÛÑyÓTÆq ˇø£ ‘·sêìï (˝Ò<ë Ä ‘·s¡+˝Àì ˇø£

bÕj·TqT) y~Û+#êsTT. Ä ‘·s¡Tyê‹ <äXÊã›+˝À ndæÔ‘·« ñ<ä e÷\T dü+~Û+∫q

Á|üXï\T, b˛dtºyÓ÷&É]ï»+ Á|üuÛ≤e+‘√ eTT+<äT≈£î e∫Ãq Á|üXï\T Ä˝À∫+|üCÒùdÔ

k˛wü*düTº <XÊ\ |ü‘·q+ πøe\+ ]$»ì»+ |ü‘·q+ e÷Á‘·yT ø±<yÓ÷qqï

dü+Xj·T+ u≤~Û+∫+~. ô|’øÏ nH <ÛÓ’s¡ + #j·Tø£b˛sTTHê, yÓTTqïyÓTTqï{Ï<ëø±`

ne÷j·Tø£‘·«+‘√H ø±e#·TÃ düMT|ü+>± ø£ì|æ+∫q düeTdüe÷» \ø£å + (b˛˙,

yÓTs¡T¬>’q e÷qMj·T düe÷» \ø£å´+) ˇø£ÿkÕ] düT<ä÷s¡+>±, ˇø=ÿø£ÿkÕ]

nkÕ<Ûä´+>± ø£ì|æ+#·&É+ ≈£L&Ü Ä Ä<äsêÙìï düeTà‹+#˚ yê]ì eT<Ûäq

|ü]∫+~. M≥ìï{Ïì Á|ü<Ûëq Á|ü>∑‹o\ •_sê\T ìeè‹Ô #˚j·T&ÜìøÏ

Á|üj·T‹ï+#· Ò<äì ø±<äT. ø±˙ ìeè‹Ô |üs¡#· Òø£b˛j·÷sTT.

á yÓTT‘·Ô+ |ü]D≤e÷\qT y˚T<Ûä≈£î –]^düTø√≈£î+&Ü y˚sTTø£fi¯¢‘√

|ü]øÏ+∫qyê&ÉT u≤\>√bÕ Ÿ. Á|üC≤|üø£åbÕ‘·+ qT+∫, düeTdüe÷» ÄXj·T+

qT+∫ |üø£ÿ≈£î »s¡>∑≈£î+&Ü Ä dü+X¯j·÷\qT ìeè‹Ô #˚j·T&ÜìøÏ Äj·Tq

Á|üj·T‹ï+#ês¡T. eT]+‘· düŒwüº+>± #ÓbÕŒ\+fÒ düeTdüe÷» Ä<äs¡Ù+ MT<ë,

<ëì kÕ<Ûä≈£î\ MT<ë n|ü]$T‘·yÓTÆq Áù|eT‘√H Ä nH«wüD #XÊs¡T. Äj·Tq

nH˚«wüD |ü⁄Hê~`ñ|ü]‘·\+, nej·T$`nej·Te+, |ü<ës¡ú+`#Ó’‘·q´+,

es¡Zdü«uÛ≤e+è÷qeÁ|üeè‹Ô e+{Ï düeTkÕ´‘·àø£ <ä«+<ë«\ô|’ À‘·sTTq ‘ê‹«ø£

#·s¡Ã>± »]– ñ+&Ée#·TÃ. ø±˙, Ä #·s¡Ã kÕVæ≤‘· s¡+>∑+˝À düŒè•+∫+~ ô|’q

#Ó|æŒq dü+Xj·÷\H. mø£ÿ&É Ä˝À#·q ø£ »&É‘ê«ìøÏ ÀqsTT n&ÉT>∑TeTT+<äT≈£î

|ü&Éì dü+<äs¡“¤+ e∫Ã+<√ nø£ÿ&É, Äj·Tq kÕVü≤dæ+#ês¡T. Äj·Tq ≈£L&Ü

‘=*s√E\˝À $XÊ«kÕ‹Xj·T+‘√ e÷{≤¢&çq dü+<äsê“¤\T Òø£b˛ Ò<äT. ø±ø£b˛‘,

Äj·TqqT eTT+<äT≈£î rdüT≈£îyÓ[¢q düT>∑TD+ ` ‘êqT uÖ~Δø£+>±

düe÷<Ûëq|ü&es¡≈£î <ì‘√q÷ |üP]Ô>± dü+‘·è|æÔ#Ó+<äø£b˛e&É+. (Äj·Tq uÖ<äΔ+ô|’

Á|ü‘´ø£+>± sêdæq≥Tº Ò<äT ø±˙, ‘·qe÷≥ …’Hê düπs kı+‘·+>± ìsêú]+#·T≈£îH

es¡≈£î $X«dæ+#·e<ä›ì ãT<äTΔ&ÉT #ÓbÕŒ&ÉT.) n+<äTe\¢H yÓTT<ä{Ï qT+N Äj·Tq

kı+‘· |ü]o\q\≈£î, n+#·Hê\≈£î kÕVü≤dæ+#˚yês¡T. Ä kı+‘·<äq+

yÓ’j·TøÏÔø£yÓTÆq ÇcÕºsTTcÕº\≈£î dü+ã+~Û+∫+~ ø±<äT, edüTÔ>∑‘·yÓTÆq n+#·Hê˝À

xv

e´ø£ÔyÓTÆq kı+‘·<äqyT. 1982 ˝ÀH eTsêØƒ <ä[‘· kÕVæ≤‘· + >∑T]+∫ sêdü÷Ô,

eTVü‰sêh˝À <ä[‘·T\qT #˚s¡Tø√e&É+˝À ø£eT÷´ìdüTº\ yÓ’|òü\´+ >∑T]+∫

Ä‘·à|ü]o\q »s¡>±\Hêïs¡T. uÛÑ$wü ‘·TÔ À #·]Á‘· ~<äT›u≤≥T »]–‘ nÁ>∑es¡í

dü+|òüTdü+düÿs¡Ô\ kÕúHêìï CÀ´‹u≤ |òüP Ò rdüT≈£î+{≤&Éì ìsêús¡D>± #ÓbÕŒs¡T.

<ä[‘·düeTdü >∑T]+∫ n|üŒ{Ï ø£eT÷´ìdüTº\ <äèø£Œ<∏äyT u≤\>√bÕ Ÿ À ø£ì|æ+∫Hê,

@ eπsZ‘·s¡ ñ<äéT+ qT+∫ nsTTHê, <äèø£Œ<∏ä+ qT+∫ nsTTHê eT+∫ì

Á>∑Væ≤+#ê\H <äèwæº, ø£eT÷´ìdüTº\ Ä#·s¡D˝À nsTTHê dæ<ëΔ+‘·+˝À nsTTHê

˝À|ü+ ø£ì|æ+∫q|ü&ÉT <ëìï n\ø£å + #j·T≈£L&É<äqï |ü{Ïº+|ü⁄ yÓTT<ä{ÏqT+∫

Äj·Tq˝À ñHêïsTT. 1990 ‘·s¡Tyê‘· ‘·q ‘ê‹«ø£ nH«wüD˝À uÛ≤>∑+>±qT,

<ëìøÏ yêVæ≤ø£\T>±qT u≤\>√bÕ˝Ÿ #˚dæq s¡#·q\qT, eTTK´+>± kÕVæ≤‘·´

s¡#·q\qT |ü]o*+∫q|ü&ÉT Äj·Tq n_ÛÁbÕj·÷\˝À düŒwüºyÓTÆq e÷s¡TŒ

ø£ì|ædüTÔ+~.

ndæÔ‘·«yê<ë˙ï, Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ë˙ï ì+<ë|üPs¡«ø£+>±ø±ø£,

Á>∑Væ≤+#·<ä>∑Z eT+∫ ñqï yê<ë\T>± H=øÏÿ #Ó|üŒ&É+ yÓTT<ä\Tô|{≤ºs¡T.

ªìsêXÊyê<ä+ e÷qe nqTuÛÑe+˝Àì n|ü]|üPs¡í‘·≈£L ndüeTÁ>∑‘·≈£L n|üÁXó

‹ø° |üs¡eT‘ê«ìï ÄbÕ~+∫ ndæÔ‘·« yê<ä dæ<ëΔ+‘êìï Ä$wüÿ]+∫+~. Ä

<äèø£Œ<∏ëìï e÷]ÿ‡»+ ‹s¡düÿ]+#eTT+<äT <ëì Ä$sê“¤e+˝Àì ì»eTsTTq

dü+~>±Δìï >∑T]Ô+#·e\dæq nedüs¡+ ñ+~μ (1991) nì Äj·Tq ôV≤#·Ã]+#ês¡T.

Ä dü+~>±ΔìøÏ kÕVæ≤‘· +˝À düVü≤»eTsTTq kÕúq+ ñ+≥T+<äì, bÕ≥ ø£+f…

e#·q ø£$‘·«yT Ä dü+~>±Δìï e´ø£Ô+ #düTÔ+<äì, dü+~>∑Δ+ ã\|ü&çq|ü&ÉT

Á|üjÓ÷>∑ yÓ’∫Ár n~ÛyêdüÔ$ø£‘ê Á|üy•kÕÔj·Tì u≤\>√bÕ Ÿ nHêïs¡T. s¡#·q\T

eT+∫yÓ’|ü⁄ yÓTT>∑TZ#·÷|æ‘H ñ‘·ÔeT kÕVæ≤‘· eTqï n_ÛÁbÕj·T+‘√ ª#·]Á‘·, eTìwæ,

e÷]ÿ‡»+μ (1993) yê´dü+˝À Äj·Tq $uÛÒ<ä+ Á|üø£{Ï+#ês¡T. @ #ê]Á‘·ø£

|ü]D≤eTeTsTTHê eTìwæ À ÄX\qT, Äø±+ø£å\qT, uÛÑj·÷\qT, ≈£î‘·÷Vü≤˝≤ìï

yT˝§ÿ\TŒ‘·T+<äì, n$ Nø£{Ï ø√D≤\˝À <ë– ñqï e÷qe J$‘· $X‚cÕ\ô|’

ø=‘·Ô yÓ\T>∑T\qT Á|üdü]+|ü#kÕÔj·Tì, Ä ø=‘·Ô yÓ\T>∑T˝À ø£ì|æ+# ø=‘·Ô uÛÑj·÷\T,

ø=‘·Ô ÄX¯\T, ø=‘·Ô $wüj·÷\T, ø=‘·Ô>± ø£qT>=qï bÕ‘· $wüj·÷\T >=|üŒ

kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ø£<∏ëedüTÔe⁄ ` nì Ä yê´dü+˝À Äj·Tq Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. á

xvi

yê´dü+˝Àì nH˚ø£ n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± 2001˝À Ç∫Ãq Ç+≥s¡÷«´˝À `

kÕVæ≤‘ê´ìï πøe\+ ñ<ä e÷\ H|ü<∏ä +˝À #·]Ã+#·&É+ bıs¡bÕ≥ì, kÕVæ≤‘· +

bÕÁ‘· J$‘·eT+‘· $düÔè‘·yÓTÆq<äì $e]+#ês¡T. kÕVæ≤‘·´ düè»q e÷qe

ndæÔ‘·«+‘√ düìïVæ≤‘·+>± eTT&ç|ü&çq Á|üÁøÏj·T nì, #Ó’‘·q´j·TT‘·+>±

ã‘·ø£e\dæq eTìwæøÏ J$‘·+˝À ‘·|üŒìdü]>± ‘ês¡dü|ü&˚ ndü+|üPs¡í‘·\qT,

U≤∞\qT kÕVæ≤‘· +, eTTK´+>± ø±˝Œìø£ kÕVæ≤‘· + uÛÑØÔ #düTÔ+<äì, Ä ø£s¡Ôe´+

‘·|üŒ eT] <ìï kÕVæ≤‘ê´ìøÏ $~Û+∫Hê n~ ns¡ús¡Væ≤‘·yTqì u≤\>√bÕ Ÿ

n+{≤s¡T. dæ<ëΔ+‘ê\T, nqTuÛÑyê\T, <äèø£Œ<∏ë\T eTs¡T>∑T|üs¡# yêdüÔ$ø£‘·qT

≈£L&Ü kÕVæ≤‘· + Á|ü‹|òü*düTÔ+<äì, n~ @ø£ø±\+˝À J$‘·eT+‘· $düÔè‘·+>±

eéVü≤]düTÔ+<äì u≤\>√bÕ Ÿ #ÓãT‘ês¡T.

kÕVæ≤‘· Á|üjÓ÷»q+ >∑T]+∫, kÕVæ≤‘· +˝À |üø£åbÕ‘ê\ >∑T]+∫ `

Ç+‘·ø±\+ dæús¡|ü&ç ñqï eT÷dü, ndüeTÁ>∑ n_ÛÁbÕj·÷\ìï{Ï Äj·Tq ‘·q

Á|ü‹bÕ<äq\ <ë«sê |üPs¡«|üø£å+ #XÊs¡T. kÕVæ≤‘ê´ìï kÕVæ≤‘· + #ùd~ <ëì

s¡÷|üyT nì K+&ç‘·+>± #ÓbÕŒs¡T. s¡÷|ü+ >∑T]+∫ e÷{≤¢&ç‘, <ëìMT<ä ÁX<äΔ

#·÷|æ‘ yÓTÆ\|ü&çb˛‘êeTqï <äèwæº ñ+&É≈£L&É<äHêïs¡T. ndü+ã<äΔ yêdüÔ$ø£‘·qT

∫Á‹+# kÕVæ≤‘· + kÕ<Ûës¡D s¡÷|ü+˝À e´ø£Ô+ ø±C≤\<äì #ÓãT‘·÷ j·TT<äΔø±\+

Hê{Ï j·T÷s√|æj·THé ø£$‘ê«ìï ñ<äVü≤]kÕÔs¡T. ø£<∏äHê\T ø±\Áø£eT+˝À e÷Á‘·yT

ñ+&É&É+, X¯ówüÿ yêdüÔ$ø£‘· |ü]~Û˝ÀH˚ }Vü≤\T dü+#·]+#·&É+ ø±\Œìø£

kÕVæ≤‘ê´ìøÏ Á|ü‹ã+<Ûäø±\ì uÛ≤$kÕÔs¡T. eTs¡D≤q+‘·s¡ J$‘·+ >∑T]+∫

e÷qeC≤‹ #dæq }Vü≤\T, yê{Ïì bÕ\ø£esêZ\T m{≤¢ ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îqïB

#ÓãT‘·÷H˚, s¡#·sTT‘·≈£î n≥Te+{Ï }Vü≤\T n|ü]$T‘·yÓTÆq yÓdüT\Tu≤≥T

ø£*ŒkÕÔj·Tì, yêdüÔ$ø£‘êyê<ä+˝À kÕ<Ûä´+ø±ì düìïy˚XÊ\T, dü+<˚XÊ\T á

s¡÷|ü+˝À kÕ<Ûä |ü&É‘êj·Tì #ÓãT‘ês¡T. U≤∞\qT |üP]+# kÕVæ≤‘· ø£s¡Ôyê´ìï

düeTdüe÷» ÄX¯j·TkÕ<Ûäq≈£î m{≤¢ $ìjÓ÷–+#·Tø√yê˝À Ä˝À∫+#ê\ì,

n+<äT≈£î |üìøÏe#˚Ã kÕVæ≤‘·´dæ<ëΔ+‘êìï s¡÷bı+~+#·Tø√yê\ì n+{≤s¡T.

kÕVæ≤‘ê´ìøÏ, $eTs¡Ù≈£î u≤\>√bÕ Ÿ Ç∫Ãq ÁbÕ<Ûëq´+ Ø‘ê´, Ä s¡+>∑+˝ÀH

Äj·Tq ô|<ä› e÷s¡TŒ Ä•+#ês¡ì ns¡úeTe⁄‘·T+~. es¡Z#Ó’‘·q´+‘√ sêdæq kÕVæ≤‘· +

ø±ø£, Ç‘·s¡eTsTTq yê{Ïì nqTe÷q+‘√, e´‹πsø£‘·‘√ #·÷ùd <äèwæºì ≈£L&Ü

xvii

xviii

Äj·Tq ‘·|ü|ü{≤ºs¡T. @<√ ø£ |üø£å+ eVæ≤+#·&ÉyT ñ‘·ÔeTkÕVæ≤‘ê´ìï >±´s¡+{°

#j·T<äì #ÓbÕŒs¡T. kÕVæ≤‘ê´ìøÏ Á|ü»\qT dü+|òüT{Ï‘·+ #j·T&É+, #Ó’‘·q´|üs¡#·&É+

ø±ø£ eT¬sH√ï ø£s¡Ôyê´\THêïj·Tì, J$‘·+˝À ñ<ä e÷\T ø£ uÛ≤>∑+ e÷Á‘·yTqì

nHêïs¡T. Á|üC≤qT≈£L\ Ä#·s¡D˝À ñqïyê]øÏ ôd’‘·s J$‘·+˝À kÕVæ≤‘· +˝À

dü+~>±Δ\T nH˚ø£+ düX‚wü+>±H˚ ñ+{≤j·Tì, kÕVæ≤‘·´+˝À eTq≈£î q#·Ãì

<Û√s¡DT\T ø=qkÕ>∑T‘·÷H ñ+{≤j·Tì u≤\>√bÕ Ÿ n+{≤s¡T. e´øÏÔø° e÷qyê[ø°

eT<Ûä´qTqï yÓ’s¡T<Ûä´+ |ü]cÕÿs¡+ ø±q+‘·es¡≈£L eTq‘√ ñ+&˚ á ndæÔ‘·«

dü+~>±Δ\≈£î kÕVæ≤‘· +˝À kÕúq+ ñ+≥T+<äì eTs¡∫b˛‘ bıs¡bÕ≥qï~ Äj·Tq

ôV≤#·Ã]ø£.

Á|üdüTÔ‘·+ $X«dædüTÔqï dæ<ëΔ+‘· #·Á≥+ <ë«sê, Ä#·s¡D |ü<äΔ‘·T\ <ë«sê

düeTdüe÷C\øå±´ìï #˚s¡Tø√>∑\e÷ ˝Ò<ë nqï~ Äj·Tq nH˚«wüD˝À¢

eTTKýÓTÆq~. eTÚ*ø£eTsTTq, n+‹eTeTsTTq e÷s¡TŒqT ø√πs #Ó’‘·qó\Ts¡T

ne‘·]+#ê\+fÒ, e÷qe Á|üeè‹Ô Àì $ø±s¡ \ø£åD≤\qT n~Û>∑$T+# b˛sê≥+

≈£L&Ü #j·Te\dæ ñ+≥T+<äì, düeTdüe÷»+ n+fÒ @<√ bı+<ä&É+ ø√dü+

$~Û+#·T≈£îH˚ \ø£å´+ ø±<äì, n+<äs¡÷ m+‘√ ø=+‘· ø√˝ÀŒe&ÜìøÏ ≈£L&Ü

dæ<äΔ|ü&çq|ü& n~ HÓs¡ys¡T‘·T+<äì Äj·Tq >∑Ts¡TÔ#kÕÔs¡T. e÷qeÁ|üeè‹Ô Àì

n>±<Ûë\qT #ê|ü ≤´\qT n~Û>∑$T+∫ düeTdüe÷» \øå±´ìøÏ #s¡Te ø±yê\+fÒ

‘·<äqT>∑TDyÓTÆq #Ó’‘·q´j·TT‘·yÓTÆq, dü+ø£\Œ|üPs¡«ø£yÓTÆq Ä#·s¡D ø±yê\ì n+≥÷,

eTqTwüß\T #Ó’‘·qé+‘·yÓTÆq eTqTwüß\T>±H˚ <ëìï kÕ~Û+#·>∑\s¡qï ÄX¯qT

≈£L&Ü u≤\>√bÕ Ÿ e´ø£Ô+ #kÕÔs¡T.

‘·q uÖ~Δø£ Á|ü|ü+#·+˝À m|ü&É÷ ø=‘·Ô>±\T\≈£î, yÓ\T‘·Ts¡T≈£L ÄkÕÿs¡+

ñ+&≥≥Tº u≤\>√bÕ Ÿ Á|üj·T‹ï+#ês¡H~ düŒwüº+. nsTT‘ Á|üC≤kÕ«$Tø£ #·sêÃ

yê‘êes¡D+ Òø£b˛e&É+ e\¢ Äj·Tq Ä˝À#·q\≈£î »s¡>∑e\dæq <√Vü≤<ä+

»s¡>∑˝Ò<äqïB düŒwüºy˚T. n<˚ düeTj·T+˝À 1980\ qT+∫ u≤\>√bÕ˝ŸqT

$ÁuÛÑeT‘√, ≈£î‘·÷Vü≤\+‘√, n_Ûe÷q+‘√ >∑eTìdü÷Ô ñ+&çq ø=+<äs¡T ` yês¡T

n‹ ø=~›eT+~ e÷Á‘·y˚T nsTT ñ+&Ée#·TÃ ` Äj·Tq qT+∫ n$T‘·+>±

Ä•+#ês¡T ≈£L&Ü. nìï dü+<äsê“¤\˝À Ä ÄX¯\qT Äj·Tq HÓs¡y˚sêÃs¡ì

#Ó|üŒ ÒeTT. ‘Ó\T>∑THê≥ Ád”Ôyê<ä #·s¡Ã˝À ÁbÕ<Ûëq´+ ø£*–q ªeTq≈£î ‘Ó*j·Tì

eTq #·]Á‘·μ |ü⁄düÔø£+ô|’ u≤\>√bÕ Ÿ #dæq düMTø£å (á |ü⁄düÔø£+˝À n~ Ò<äT

<ëìï #·]Á‘· yê´kÕ\˝À #sêÃs¡T.) ø=‘·Ô>±\T\yÓ’|ü⁄ eTfiófl‘·Tqïyê]ì ìs¡T‘ê‡Vü≤

|üs¡∫+~. Ä |ü⁄düÔø£+ qT+∫ Hs¡TÃø√e\dæq$ ø=ìï ñHêïj·Tì u≤\>√bÕ Ÿ

n+^ø£]+#ês¡T ø±˙, Ä düMTø£å ùdïVü≤|üPs¡«ø£+>± ˝Ò<äqï~ Hê&ÉT ø£*–q

n_ÛÁbÕj·T+. n˝≤π> <ä[‘·yê<ä+ô|’ Á|ü‘´ø£ ‘Ó\+>±Dyê<ä+ô|’ ∫es¡≈£î b˛dtº

yÓ÷&É]ïdtº #·s¡Ãô|’ Äj·Tq yê´K´\T. n+#·Hê\T Ä\dü +>± e´ø£Ô+ nsTTqfÒº

…ø£ÿ. Äj·Tq yê{Ïô|’ yÓ+≥yÓ+≥H düŒ+~+∫ ñ+fÒ Ä düŒ+<äq Á|üuÛ≤e+

ã\+>± ñ+&<ë nqï <ëìøÏ düe÷<Ûëq+ }Væ≤+#· ÒeTT ø±ì, düe÷»+˝À

Ä |ü]D≤e÷\qT >∑T]Ô+#·&É+˝À ø±˙, >∑T]Ô+∫Hê ÄyÓ÷~+#·&É+˝À ø±˙

u≤\>√bÕ˝Ÿ HÓeTà~>± q&ç∫qfÒº nì|ædüTÔ+~. Ä\dü´+>± n+~+∫Hê

n<äT“¤‘·yÓTÆq ne>±Vü≤qqT n+~+#ês¡T. n~ y˚πs $wüj·T+. »s¡>∑uÀj˚T

|ü]D≤e÷\qT >∑Ts¡TÔ|ü≥º&ÜìøÏ Äj·THeTHêï CÀdüT´&Ü, yÓ+≥yÓ+≥H ôd’<ëΔ+‹ø£

$X‚¢wüDqT n+~+#·&ÜìøÏ Äj·Tq n< |üì ô|≥Tº≈£îì |üì#düTÔHêïsê nì

n&ç–‘˚ »yêãT Ò<äT ø±˙, Äj·Tq qT+∫ n≥Te+{Ï$ Ä•dü÷Ô ñqïyês¡T

ñHêïs¡T.

Á|ü‹ ◊&Ó+&ç{° ñ<ä eT+ düe÷»+ qT+∫ Ä•+# dü+|ò”TuÛ≤e+ e÷Á‘·yT

ø±<äT, Ç#Ã <√Vü≤<ä+ ≈£L&Ü ñ+≥T+<äì, Ä‘·à>ös¡yêìøÏ uÛÑ+>∑+ ø£\>∑&É+,

nqTe÷ì‘·T\T>± ñ+&É&É+, yÓ*yj·Tã&É&É+ e+{Ï$ u≤~Û‘· ◊&Ó+&ç{°\ yê]øÏ

ns¡úeTsTTq≥Tº>± eT¬se]ø° ns¡ú+ø±eì, u≤~Û‘·T\ Äø±+ø£å\T düe÷»+ n+‘·{Ïø°

ÄeX´ø£yÓTÆq $\Te\T ne⁄‘êj·Tì, $\Te\ ◊ø£ ‘· e÷Á‘·yT düø£\ ndæÔ‘ê«\

Á|ükÕúq+˝À ˇø£ @ø√qTàK‘·qT kÕ<Ûä´+ #˚düTÔ+<äì u≤\>√bÕ˝Ÿ $\TyÓ’q

ne>±Vü≤H n+~+#ês¡T. Áu≤Vü≤àDyê<ëìï e´‹πsøÏ+# sê»ø°j·÷\T, ‘·eT

˝À|ü˝≤ ãj·T{≤ Ä~Û|ü‘·´ $\Te\qT e´‹πsøÏ+#˚$>± ñ+&Ü\ì, <ä[‘·

sê»ø°j·÷\T sêC≤´~Ûø±s¡+ \ø£å´+>± |üì#˚j·T&É+ n+uÒ&ÉÿsY Ä˝À#·q≈£î

$s¡T<äΔyÓTÆq<äì u≤\>√bÕ Ÿ dü÷{Ï>±H #ÓbÕŒs¡T. yÓTÆHê]{° Ò<ë eTTdæ¢+ ◊&Ó+&ç{°

πøe\+ HÓ¬>{Ïyé ◊&Ó+{Ï{° ø±≈£L&É<äì, ÇkÕ¢yéT˝Àì kÕqT≈£L\ n+XÊ\qT

dü>∑s¡«+>± kı+‘·+ #düT≈£î+fÒH n$ eTTdæ¢+ ◊&Ó+{Ï{° sê»ø°j·÷\T ø±>∑\eì

Äj·Tq dü÷∫+#ês¡T. ªeTq≈£î ‘Ó*j·Tì eTq #·]Á‘·μ ‘·s¡Tyê‘· Äj·Tq

Ád”Ôyê<ëìï mø£ÿ&Ü |üsêeT]Ù+#· Ò<äT ø±˙, Äj·÷ dü+<äsê“¤\˝À kÕqT≈£L\

xix

Á|ükÕÔeq\T #˚XÊs¡T. ‘Ó\+>±D ñ<äéT+ ÁbÕs¡+uÛÑ <äX¯˝À ñqï|ü&ÉT,

ñuÛÑj·TÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\ eT<Ûä dü+Á|ü~+|ü⁄\T kÕ>∑T˙{Ï $yê<ä+ |ü]cÕÿsêìøÏ

ˇø£ e÷s¡Z+ ø±e#·TÃqì ø£ècÕí»˝≤\ |ü⁄q'|ü+|æD° ñ<ä eT+ <ë«sê Á|üj·T‘·ï+

#XÊs¡T. ‘Ó\+>±D ñ<ä eT+ MT<ä Äj·Tq #ê˝≤H sêXÊs¡T ø±˙, ÁbÕ+rj·T

◊&Ó+&ç{°ì ‘ê‹«ø£+>± #·÷ùd Á|üj·T‘·ï+ #dæq≥Tº Ò<äT. u≤\>√bÕ Ÿ eTq≈£î

#dæq ˝À≥¢ À eTTKýÓTÆq~ ◊&Ó+&ç{° ñ<ä e÷\≈£î dü+ã+~Û+∫q kÕVæ≤‘ê´ìï

ì]›wüº+>± |ü]o*+#·ø£ b˛e&É+. Á|ü‘´ø£+>± yê´kÕ\T sêdæHê, yÓTÆHê]{° ø£$‘·«

dü+ø£\Hê\≈£î eTT+<äTe÷≥˝À, düMTø£å À sêdæHê ne˙ï ≈£L&Ü dæ<ëΔ+‘· #·s¡Ã>±H

kÕ>±sTT ‘·|üŒ, ndæÔ‘·« ñ<ä e÷\ kÕVæ≤‘· Á|ü‹|òü\Hê\ MT<ä Äj·Tq $eTs¡Ù>±

ø±<äT.

‘·q <äèø£Œ<∏ä+˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ\qT dü÷∫dü÷Ô, >∑‘· Ä#·s¡DqT

n_ÛÁbÕj·÷\qT düMTøÏå+#·T≈£îì ªø£˝À¢\ ø£<∏ë∫Á‘ê\Tμ yê´düdü+ø£˝HêìøÏ

yÓqTø£e÷≥ sêXÊs¡T u≤\>√bÕ˝Ÿ. bÂs¡Vü≤≈£îÿ\T, sê»´dü«uÛ≤e+ yÓTT<ä˝…’q

n+XÊ\ MT<ä ‘·q e÷]q n_ÛÁbÕj·÷\qT Äj·Tq n+<äT˝À dü÷∫kÕÔs¡T.

u≤\>√bÕ Ÿ ‘ê‹«ø£ dü+<Vü‰\qT ìeè‹Ô#dæ, Äj·Tq≈£î ø=‘·Ô e÷s¡Z+ #·÷|æq

Ä <äèø£Œ<∏äy˚T$T{À ≈£L&Ü Ä yê´dü+ ©˝≤e÷Á‘·+>± #ÓãT‘·T+~. ‘·q

kÕVæ≤‘· s¡#·q\qT ≈£L&Ü Äj·Tq n< |ü<äΔ‹˝À düMTøÏå+#·T≈£îì ñ+fÒ, eTq

|üì düT\Te⁄ njT´~.

¬ø. lìyêdt

26.9.2011

xx

düè»q, yT`pHé 1981

düMTø£å

@&ÉT‘·sê\T

n …ø˘‡ ùV≤© nyÓT]ø± yêdüÔe⁄´&ÉT, q\¢C≤‹øÏ #Ó+~qyê&ÉT. ÄÁ|òæø±

qT+&ç u≤ìdü\>± nyÓT]ø± e∫Ãq ‘·q |üPØ«≈£î\ ø£<∏äqT |ü]XÀ~Ûs∫, ªª$CÒ‘· Ò

#·]Á‘· $s¡∫+# ÄqyêsTTrì ã<ä›\Tø=≥º&ÜìøÏμμ sêdæq |ü⁄düÔø£+ Ç~. á

ø£<∏ä, j·÷<äè∫Ã¤ø£+>± ‘Ó\¢yêfi¢ #õøÏÿ u≤ìdü>± e÷]q >±+_j·÷ yêdüÔe⁄´&ÉT

≈£î+{≤øÏ+fÒ‘√ yÓTT<ä\sTT, n …ø‡ ùV≤© es¡≈£î q&ÉTdüTÔ+~.

nHê´j·÷ìøÏ, |”&Éq≈£î >∑Ts¡sTTqyêfi¯¢ <äèø£Œ<∏ä+˝À nìyês¡´+>±

ùV≤‘·Tyê<ä+, yêdüÔeyê<ä+, uÛÖ‹ø£yê<ä+ b+‘√ø=+‘· #√≥T #düT≈£î+{≤sTT.

uÛ≤eyê<ä+, Ä<Ûë´‹àø£+ |”&É≈£î\≈£î, Ç≥÷ #Ó+<äø£ n≥÷ #Ó+<äø£ ‘·|æŒ+#·T≈£î

‹]π> eT<Ûä s¡ø£|ü⁄ <ÛäqT´\≈£L e÷Á‘·yT düVü≤»+. á ø±s¡D+ #‘· q\¢yê&ÉsTTq

ùV≤© ‘·q C≤‹øÏ »]–q nHê´j·÷ìï X‚«‘·C≤‹ e÷qdæø£ s¡T>∑à‘·>±H√,

ndæÔ‘·«yê<ä+ |òüø°ÿ˝À e÷qyê[øÏ kÕ<Ûës¡DeTsTTq dü+~>∑ú‘·>±H√ (human

predicament) ø±≈£î+&É #ê]Á‘·ø£+>± #·÷kÕÔ&ÉT. nsTT‘˚ eTÚ*ø£eTsTTq

ÁXeT<√|æ&û C≤‹|”&Éq>± s¡÷bÕ+‘·s¡+ #Ó+~q|ü⁄Œ&ÉT düVü≤C+>± ñ‘·ŒqïeTjT´

‘·|ü⁄Œ&ÉT #Ó’‘·q´+ Á|üuÛ≤e+ e~*+#·Tø√q+‘· es¡≈£î á yêdüÔeyê<ä <äèø£Œ<∏ä+

XÊÅd”Ôj·T‘· dü+‘·]+#·Tø√<äT. ùV≤©‘√ n< ∫≈£îÿ. ÄÁ|òæø£q¢ >∑T]+∫ ‘Ó\¢yêfió¢ #dæq

<äTÅwüŒ#êsêìï e´‹πsøÏs#˚ ‘·|üq‘√ ‘·q ÄÁ|òæø± |üPØ«≈£î\ düe÷C≤ìï,

kÕ+πø‹ø£+>± b+‘· yÓqTø£ã&É¶<äsTTHê kÕe÷õø£ e÷qe dü+ã+<Ûë\ es¡≈£î

#ê˝≤ ñqï‘·eTsTTq<äì #·÷|æ+# Á|üj·T‘·ï+ düŒwüº+>± ø£ì|ædüTÔ+~. eTq≈£î

eT<Ûä j·TT>∑|ü⁄ ÄÁ|òæø± düe÷»+ >∑T]+∫ ‘Ó*dæq $wüj·÷\ <äècÕº #·÷ùdÔ Ç~

|üP]Ô>± n‹X¯jÓ÷øÏÔ >∑÷&É ø±<äT. ÄÁ|òæø±˝À uÛÑ÷kÕ«eT´ $<Ûëq+ n+‘·>±

$düÔ]+#· Ò<äT. <√|æ&ûes¡Z+ |ü …¢ÁbÕ+‘ê\ uÛÑ÷kÕ«eTés¡Z+>± ø±≈£î+&É, sêC≤

kÕúHêìï ÄÁXsTT+∫ •düTÔ\ <ë«sê n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì #õøÏÿ+#·Tø=H es¡Z+>±

e⁄+&~. |üìeTT≥¢ À dü«s‘· ÄdæÔ ñHêï, uÛÑ÷$T e÷Á‘·+ n~Ûø£+>± Á>±eTdüuÛÑ\


2

nBÛq+˝À e⁄+&~. Ä düuÛÑ\T ¬s’‘·T\≈£î ª|ü{≤ºμ *#Ã$. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À

á düuÛ≤~Ûø±s¡T\T, eT‘ê~Ûø±s¡T\T, ‘Ó>∑ ô|<ä›\T, Ç‘·s¡ ô|‘·Ô+<ës¡T¢ bÕ\ø£es¡Z

Á|ü‹ì<ÛäT\T>± e⁄+&˚yês¡T. (Ç˝≤>∑+fÒ uÛÑ÷kÕ«eT´+, u≤ìdü`ns¡Δu≤ìdü

dü+ã+<Ûë\T, ô|‘·Ô+<ës¡¢≈£î yÓ{Ïº#êøÏ] #˚ùd |ü<äΔ‹ ˝ÒH˚˝Òeì ø±<äT. Çø£ÿ&É

Á|ü<ÛëqeTsTTq <√|æ&û dü+ã+<Ûë\ >∑T]+∫ #Ó|ü⁄Œ≈£î+≥THêïs.) á Ä]úø£

$<ÛëHêìï ÄÁ|òæø±≈£î #Ó+~q Á|üU≤´‘· e÷]ÿ ‡düTº XÊgy‘·Ô düMTsY nMTHé ª•düTÔyêØ

e⁄‘·Œ‹Ô $<Ûëq+μ (tribute - paying mode of production) n+{≤&ÉT.

Ç≥Te+{Ï düe÷»+˝À ùV≤© #Óù|Œ≥+‘·{Ï kÕeT÷Væ≤ø£‘·, düe÷q‘·

Òø£b˛e#·TÃ>±˙, ÁXeTJ$øÏ j·T÷s¡|t uÛÑ÷kÕ«eT´ düe÷»s˝Àì Á|ü‘· ø£å ns¡Δu≤ìdü

dü+ã+<Ûë\˝ÀqT, eTq <˚X¯ es¡íeédüú˝Àì |üs√ø£å ns¡Δu≤ìdü‘·«+˝ÀqT

Òq≥Te+{Ï dü«‘·+Á‘·‘·, >ös¡e+ \_ÛkÕÔsTT. n≥Te+{Ï kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\

eT<Ûä ô|]–qyê&ÉT ≈£î+{≤øÏ+fÒ. <ëìøÏ ‘·>∑ZfÒº n‘·&ÉT dü«‘·+Á‘·T&ÉT, n_Ûe÷ì,

<ëkÕ´ìï ndüVæ≤´+#·T≈£îHyê&ÉT.

q\¢u≤ìdü\ ø£<∏ä ns¡ú+ #düTø√yê\+fÒ Ä u≤ìdü $<ÛëHêìøÏ Áb˛<ä“\+

jT$T{À #·÷&Ü*. j·T÷s¡|tqT+&ç e\düe∫Ã $XÊ\eTsTTq nyÓT]ø±K+&É|ü⁄

yÓTÆ<ëHê\qT+&ç nø£ÿ&ç yêdüÔe⁄´\sTTq ªbÁs¡Ç+&çj·Tq¢μqT Vü≤‘·e÷]Ã,

‘·]$Ty˚dæq ‘·s¡Tyê‘· ‘Ó\¢yêfi¯ ¢≈£î ‘êe÷Áø£$T+#·T≈£îqï uÛ Ñ÷eTT\qT

kÕ>∑T#j·T&ÜìøÏ, eTTK´+>± n~Ûø£ ÁXeTXøÏÔ ø±e\dæq |ü‹Ô|ü+≥ |ü+&ç+#·&ÜìøÏ

n<äq+>± ÁXÊ$T≈£î\ nedüs¡+ e∫Ã+~. Ä nedüs¡+ ÄÁ|òæø£q¢ ~>∑TeT‹ r]Ã+~.

~>∑TeT‹ nsTTq ÄÁ|òæø£qT¢ dü«‘·+Á‘· ÁXÊ$T≈£î\T>±ø±ø£ u≤ìdü\T>± sêe&É+

#·eø£>± |ü‹Ô |ü+&ç+#·&ÜìøÏ, eg ñ‘·Œ‹Ô kÕ+πø‹ø£+>± n_Ûeè~Δ #Ó+~q

‘·s¡Tyê‘· Á_≥Hé≈£î #ùd |ü‹Ô b>∑TeT‹ MT<ä >∑T‘êÔ~Û|ü‘· + dü+bÕ~+#·&ÜìøÏ

‘√&ÉŒ&ç+~.

á #ê]Á‘·ø£ X≈£îÔ\T ≈£î+{≤øÏ+fÒqT u≤ìdü>± e÷]Ã >±+_j·÷qT+&ç

nyÓT]ø± rdüT≈£îb˛‘êsTT. ne÷qTwüeTsTTq á düs¡|òüsê≈£î e´‹πsø£+>±

z&É ÀH˚ ≈£î+{≤, n‘·ì ‘√{Ïu≤ìdü\T ‹s¡>∑ã&É&ÜìøÏ Á|üj·T‘·ï+ #˚kÕÔs¡T.

ø±ì dü+¬øfi¢qT, ‘Ó\¢yêfi¢ ‘·TbÕø°\qT z&ç+#· Òø£b˛‘ês¡T.

3

@&ÉT‘·sê\T

nyÓT]ø± #˚]q ≈£îs{≤≈£î #ê˝≤ ÄX¯Ãs¡´ø£s¡eTsTTq $wüj·T+

ø£qã&ÉT‘·T+~. nø£ÿ&É ‘·qe+{Ï q\¢yêfi¢qT #ê\eT+~ì #·÷kÕÔ&ÉT. nsTT‘

‘·|æŒ+#·T≈£îb˛e&ÜìøÏ Á|üj·T‘·ï+ #j·T&É+, ‘·qe+{Ï yê]øÏ Ä Á|üj·T‘·ï+˝À

kÕj·T+#j·T&É+ n≥T+∫, yêfiófl ‘·eT j·T»e÷q¢≈£î >∑T˝≤+\T>± eéVü≤]dü÷Ô,

≈£î+{≤e+{Ï ÄÁ|òæø£q¢qT ‘Ó\¢yêfi¢ ≤π> ùV≤fiq#dü÷Ô e⁄+{≤s¡T. <ëdü + πøe\+

uÛÖ‹ø£Væ≤+dü MT<˚ q&Ée<äì, n+‘·ø£+f… ã\e+‘·eTsTTq uÛ≤eC≤˝≤ìï

ñ‘·Œ‹Ô #düT≈£î+≥T+<äì ≈£î+{≤ Á>∑Væ≤+#·&ÜìøÏ #ê˝≤ø±\+ |ü&ÉT‘·T+~. ≈£î¢|üÔ+>±

#ÓbÕŒ\+fÒ q\¢yêfió¢ ‘·≈£îÿes¡ø£+ eTqTwüß\ì, u≤ìdü‘·«+ yê]øÏ Á|üø£è‹düVü≤»+

nì #ÓãT‘·T+~ á uÛ≤eC≤\+.

nsTT‘ Ç<ä+‘ê X‚«‘·C≤‹ X‚«‘·‘·‘·«+ qT+&ç |ü⁄{Ïºq nVü≤+ø±s¡+>±

eTq+ nqTø√≈£L&É<äT. q\T|ü⁄ ‘Ó\T|ü⁄\ eT<Ûä´ |òüTs¡¸D>± #·÷&É≈£L&É<äT.

$C≤rj·TT\qT ÁXeT<√|æ&ûøÏ >∑T]#j·÷\+fÒ yÓTT<ä≥ yê]ì kÕ+düÿ è‹ø£+>±

nD#ê*. yê] Ä#êsê\T nHê>∑]ø£eTsTTqeì, yê] eT‘·+ ªkÕ‘êqTμ (Satan)

eT‘·eTì yê] uÛ≤wü uÛ≤wüø±<äì yê] #‘·H ˇ|æŒ+#ê* ` n˝≤ #ùdÔH <√|æ&û

dü+ã+<Ûë\≈£î yêfió¢ §+>∑T‘ês¡T. n+<äTπø q\¢yêfió¢ ‘·eT Ä#êsê\T bÕ{Ï+#·&É+,

‘·eT uÛ≤wü e÷{≤¢&ÉTø√e&É+, bÕ≥\T bÕ&ÉTø√e&É+ Ç<ä+‘ê ìwæ<äΔ+. á ªÄÁ|òæø±

#Ó‘·Ôμ e~*ô|≥ºeTì ≈£î+{≤≈£î sTT<ä›s¡T q\¢yêfi‚fl #ÓãT‘ês¡T, ‘Ó\¢yêfió¢ ø±<äT.

≈£î+{≤ eTTdæ¢+ eT‘·düTú&ÉT. ø±ì nyÓT]ø±˝Àì q\¢u≤ìdü\+‘ê ÁøÏdæºj·TqT¢.

s√eTHé kÕÁe÷»´+˝À u≤ìdü\≈£î ÇVü≤˝Àø£ $eTTøÏÔøÏ e÷s¡T>± |üs¡ Àø£eTT˝À

eTTøÏÔì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ˇø£ ñ|üXeTq+>± eTT+<äTø=∫Ãq ÁøÏdæºj·THé eT‘·+

á u≤ìdü dü+ã+<Ûë\qT |ü~\+ #j·T&ÜìøÏ #·ø£ÿ>± dü]b˛sTT+~. á ø£<∏ä ÀH

ˇø£ q\¢u≤ìdü ªªeTq+ bìï ÁbÕs¡úq\T #˚dæHê á ‘Ó\¢yêfi¯fl >∑T+&Ó\T

ø£s¡T>∑T‘êj·÷?μμ nq&ç–‘ eT‘·+ e÷]q eTs=ø£ u≤ìdü ªªu…’_˝À¢ @+ sêdüT+<√

‘Ó\TkÕ?CÀdü|òt áõ|ü⁄ºyêfifløÏ u≤ìdü>± neTTà&Éj·÷´&ÉT. ø±ì uÛÑ>∑e+‘·T&ÉT

CÀdü|òtj·T+<äT e÷Á‘·yT ñHêï&ÉTμμ nì düe÷<Ûëq+ sTTdüTÔ+~.

nsTT‘ ≈£î+{≤ e÷Á‘·+ ˝§+>∑&ÉT. yÓTT<ä{Ï‘·s¡+yê&ÉT ø±e&É+#‘· ‘·q

ªÄÁ|òæø± #Ó‘·Ôμ e~*ô|≥º&ÉT. ‘·q #·T≥÷ºe⁄qï q\¢yêfiflqT ìs¡dækÕÔ&ÉT. yêfió¢

ÁøÏdüàdts√Eq j·T»e÷ìøÏ ø±qTø£\]ŒdüTÔqï <äèX¯´+ #·÷dæ düVæ≤s#·˝Òø£


4

ªªNÛ #·∫Ãb˛‘ u≤e⁄DTíμμ nqT≈£î+{≤&ÉT. ¬ss&ÉTeT÷&ÉT kÕs¡T¢ ‘·|æŒ+#·Tø√e&ÜìøÏ

Á|üj·T‹ï+∫ ∫e] Á|üj·T‘·ï+˝À ˇø£ bÕ<ä+ dü>±ìøÏ qs¡ø£ã&É¶ ‘·s¡Tyê‘ Ä

Á|üj·T‘·ï+ $s¡$T+#·T≈£î+{≤&ÉT. #\˝À |üì#düTÔqïyê&çøÏ j·T»e÷ì ã Z‘√ Ò

&Ó’esY>± Á|üyÓ÷wüHé e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT u≤ìdüyê&É˝Àì $T–*q u≤ìdü\+‘ê

n_Ûq+~kÕÔs¡T. ø±ì ‘êqTe÷Á‘·+ n<=ø£ >=|üŒ $wüj·T+ nqTø√&ÉT. ªª‘Ó\¢yê&ç

ø√dü+ ‘Ó\¢yê&ÉT #˚j·TeTqï #êøÏØ #Ój·T´&É+˝À n‘·ìøÏ @ |òüTq‘ê

ne⁄|æ+#· Ò<äTμμ. ‘·q ≈£îe÷¬sÔ≈£î ÄÁ|òæø± ù|πs ô|&É‘ê&ÉT. ÄÁ|òæø±˝Àì ˇø£|üŒ{Ï

e÷© kÕÁe÷»´ø±\+˝Àì ‘·q |üPØ«≈£î\ >∑T]+∫ ‘·q ≈£îe÷¬sÔ≈£î #ÓãT‘ê&ÉT.

u≤ìdüyê&É À¢ |ü⁄{Ïºô|]–q ‘·q uÛ≤s¡ uÛÑj·T|ü&Ü¶ $q≈£î+&Ü ‘·q ≈£îe÷¬sÔ≈£î

‘·q e÷‘·èuÛ≤wü nsTTq e÷+&ç+ø± uÛ≤wü ø=+#Ó+ H]ŒkÕÔ&ÉT. Ä ne÷àsTT

∫qïj·T»e÷qTsê*øÏ Á|æj·TeTsTTq #Ó*ø£‘ÓÔ>± e÷]+<äì ‘·q uÛ≤s¡ ˝≤>±

dü+‘√wæ+#·&ÉT. ‘·q ≈£L‘·Ts¡T ªªj·T»e÷qTsê\T fiÀ¢ ≈£Ls√Ãu…≥Tº≈£îì Ä&ÉT≈£îH

≈£îø£ÿ|æ\¢μμ e÷Á‘·yTqì ndüVæ≤´+#·T≈£î+{≤&ÉT.

ì»+>± ≈£î+{≤~ #ê˝≤ Äø£s¡D°j·TeTsTTq e´øÏÔ‘·«+. nsTT‘ n+<äT˝À

Äø£s¡¸D e⁄+<˚>±ì n~ #ê]Á‘·ø£+>± ìs¡s¡úø£+. es¡Ôe÷q+˝À y˚fi¯Sflqì

ùd«#êÃ¤ø±+ø£å, es¡Ôe÷Hêìï ndüVæ≤´+#·T≈£îH ùd«#êÃ¤ø±+ø£å n+<äT˝À ìøÏå|üÔeTsTTq

uÛÑ$wü ‘·TÔqT >∑T]Ô+#·<äT ø±ã{Ïº n~ kÕ~Û+#~ @MTe⁄+&É<äT. >∑‘·+ ‘ê\÷≈£î

düà è‘·T\˝À |ü⁄{Ïº >∑‘·+MT<ä #·÷|ü⁄\T ì*|æq ùd«#êÃ¤|æbÕdü Ä >∑‘êìï eTs¡∫b˛sTT

es¡Ôe÷q+˝À J$dü÷Ô, es¡Ôe÷q+˝Àì yÓ’s¡T<Ûë´\≈£î düŒ+~+∫, uÛÑ$wü ‘·TÔ MT<ä

<äèwæº ì*|æq|ü⁄Œ&˚ #ê]Á‘·ø£+>± ns¡úe+‘·eTe⁄‘·T+~. nsTT‘˚ á e÷s¡TŒ

>∑‹‘ê]ÿø£+>±H sêyê*. u≤ìdü\sTTq ÄÁ|òæø£qT¢ >∑‘·+ ‘ê\÷≈£î Ä˝À#·q≈£î

dü«dæÔ #ÓbÕŒ\+fÒ Ä C≤„|üø±\˝ÀH |ü⁄{Ïºq ùd«#êÃ¤ø±+ø£åqT >∑÷&É e~*ô|{Ïº

|üP]Ô>± u≤ìdüeédüú À uÛ≤>∑+ ø±yê*. dü«‘·+Á‘·‘· á $<Ûä+>± ‘·~«s¡T<äΔeTsTTq

u≤ìdü‘·«+>± e÷] Ä u≤ìdü dü+ã+<Ûë\˝Àì yÓ’s¡T<Ûë´*ï yê&ÉTø=ì eT∞¢

dü«‘·+Á‘·‘·>± ` nsTT‘ ákÕ] ô|’kÕúsTT˝À ` s¡÷bı+<ë*.

ø±ì á e÷s¡TŒ ≈£î+{≤˝À sêe&É+ nkÕ<Ûä +. ‘·s¡Tyê‘· ‘·sê\˝ÀH

n~ kÕ<Ûä eTe⁄‘·T+~. n+<äTø£H á e÷s¡TŒ yÓTT<ä{Ï yÓT≥Tº<ä>∑Zπs á ø£<∏ä≈£î

≈£î+{≤ nedüs¡+ r]b˛‘·T+~. ‘·q ≈£îe÷¬sÔ øÏJ®ì ø£ u≤ìdü≈£î bÕ]b˛e&ÜìøÏ

5

@&ÉT‘·sê\T

kÕj·T+#dæs<äqï HÓ|ü+‘√ #ê˝≤ ªªeT+∫μμyê&ÉsTTq ‘·eT j·T»e÷ì <√|æ&û

dü+ã+<Ûë\ eT<Ûä´ ªªeT+∫μμ‘·HêìøÏ |ü]$T‘·T˝Ò$T{À düŒwüº+>± #·÷|ædü÷Ô

n$Tày˚dæq s√Eq ≈£î+{≤ ‘êqT $T>∑T\TÃ≈£îqï ÄK] ÄÁ|òæø± Ä#êsêìøÏ

dü«dæÔ#ÓãT‘ê&ÉT. <ëì‘√ s¡+>∑+ qT+&ç ≈£î+{≤ ‘·|ü⁄Œ≈£î+{≤&ÉT.

øÏJ® ÀH >∑‘·+qT+&ç es¡Ôe÷HêìøÏ »]–q e÷s¡TŒ eTq≈£î ø=+‘·es¡≈£î

ø£ì|ædüTÔ+~. øÏJ® ù|s¡T ÄÁ|òæø± ù|s¡T. eT‘·+ ÁøÏdæºj·THé eT‘·+. ‘·+Á&ç ‘·q

|üPØ«≈£î\ >∑T]+∫ #Ó|æŒq ø£<∏ä\T $+≥T+~, >∑Ts¡TÔ+#·T≈£î+≥T+~, ‘·s¡Tyê‹

‘·sê\≈£î #ÓãT‘·T+~. ø±ì ∫qï j·T»e÷qTsê\T ‘·qTï #Ó*ø£‘ÓÔ>± d”«ø£]ùdÔ

‘·+Á&ç ≤>∑ ø±≈£î+&É dü+‘√wædüTÔs~. ÄyÓT ‘·qqT ø£cÕº\˝À Ä<äT≈£î+≥T+<äì

>∑÷&É qeTTà‘·T+~. ‘·q ≈£îe÷s¡T&ÉT C≤]® ‘·q ø√&É*øÏ ‘·eT |üPØ«≈£î\ ø£<∏ä\T

#Ó|üŒ Ò<äì u≤<Ûä|ü&ÉT‘·T+~. eTqefi¢øÏ e÷+&ç+ø± uÛ≤wü À ø=ìï |ü<ë\sTTHê

HsêŒ\ì Ä•düTÔ+~. ø±ì Òø£ Òø£ ‘·q≈£î eTqesê\T |ü⁄{Ïºq s√Eq ø£è‘·»„‘·\T

Jdüdtπø #Ó|ü⁄Œ≈£î+≥T+~ ` n˝≤¢≈£î ø±<äT.

dü«‘·+Á‘·‘· qT+&ç u≤ìdü‘ê«ìøÏ |ü]|üPs¡íeTsTTq |ü]D≤eTs eT÷&Ée

‘·s¡+ yê&ÉsTTq C≤]® À ø£ì|ædüTÔ+~. n~ n‘·ì |ü⁄≥Tºø£ ÀH e⁄+~. u≤ìdü\

ÁXeTXπøÔ ø±≈£î+&É, Åd”Ô u≤ìdü\ XØs¡+ >∑÷&É j·T»e÷q¢ ÄdæÔ nsTTq eédüú≈£î

∫Vü≤ï+>± øÏJ® j·T»e÷ìøÏ, øÏJ®øÏ |ü⁄{Ïºq ªdü+ø£s¡C≤‹μ yê&ÉT C≤]®. ∫qï‘·q+

qT+&ç C≤]®øÏ j·T»e÷ìì yÓT|æŒ+#ê\H ‘·|üq C≤dæÔ, nsTT<fi¢ ej·TdüT‡˝ÀH

j·T»e÷ì düeTø£å+˝À $T–*q u≤ìdü\≈£î u≤ìdü ‘·‘√«|ü<X+ #dæ j·T»e÷ì

eTqïq\T n+<äT≈£î+{≤&ÉT. j·T»e÷ì <äj·T#·÷|æùdÔ ‘·q ‘ê‘·j·T´˝≤>∑

N<ä]+#·Tø√≈£î+&É e⁄bıŒ+–b˛‘ê&ÉT. ø√fi¢|ü+<\+fÒ j·T»e÷ì≈£îqï |æ∫Ãì

|ü⁄s¡düÿ]+#·Tø=ì, ø√fi¯¢ ‘·ØŒ¤<äT˝À HÓ’|ü⁄D´+ dü+bÕ~+∫ j·T»e÷ìøÏ

#s¡Tee⁄‘ê&ÉT.

nsTT‘ u≤ìdü‘ê«ìøÏ |ü]D≤eT+ #Ó+<ä&É+ n+fÒ |üP]Ô>± u≤ìdüuÛ≤yê\T

ø£*– ñ+&É&É+ nìø±<äT ` n˝≤ nqTø√e&É+ j·÷+Á‹ø£+>± Ä˝À∫+#·&É+

ne⁄‘·T+~. >∑‹‘ê]ÿø£+>± #·÷ùdÔ Á|ü‹$wüj·T+˝ÀqT <ëìï ìs√~Û+∫

n~Û>∑$T+# n+X+ <ëì >∑s¡“¤+˝ÀH e⁄+≥T+~. u≤ìdü‘·«+˝ÀH u≤ìdü‘·«+|ü≥¢


6

ìs¡düq, j·T»e÷ì n+fÒ <«wü+, ùd«#êÃ¤ø±+ø£å e⁄+{≤sTT. nsTT‘ n$ Ä

u≤ìdü dü+ã+<Ûë\ yêdüÔe dü«s¡÷|ü+ qT+&ç |ü⁄{Ïºqy >±ì e÷© kÕÁe÷»´+˝Àì

‘·q |üPØ«≈£î\ |òüTq‘· ‘ê\÷≈£î C≤„|üø±\qT+&ç ø±<äT. C≤]® Àq÷ á ìs¡düq,

<«wü+, Äø±+ø£å e⁄HêïsTT.

nsTT‘ Çø£ÿ& C≤]®ø° n‘·ì ‘ê‘· nsTTq ≈£î+{≤≈£î #ê˝≤ ‘&Ü e⁄+~.

Çø£ÿ&˚ ùV≤© ‘·q ã÷s¡T®yê <äèø£Œ<∏ëìï, dü+düÿs¡Dyê<ä‘·‘ê«ìï düŒwüº+>±

#·÷|ækÕÔ&ÉT. C≤]®øÏ es¡Z<äèø£Œ<∏ä+ Òø£b˛e&É+ ns¡ú+ #düTø√e#·TÃ ø±ì n‘·ìøÏ

ø£ dü+ C≤‹ <äèø£Œ<∏ä+ ≈£L&É Ò<äT. ‘·q j·T»e÷ìì yÓT|æŒ+∫ ø√fifl |ü+<\˝À

Hê\T>∑T sêfi¯ó¢ ≈£L&Éu…{Ïº ‘·q kÕ«‘·+Á‘·´+, ‘·q uÛ≤sê´_&É¶\ kÕ«‘·+Á‘·´+

ø=qT≈£îÿ+<ëeTqï <Ûë´ùd ‘·|üŒ ªø√fiflC≤]®μøÏ yπs Ä˝À#·q Ò<äT. Ç+‘·ø£+f…

yÓTs¡T¬>’q #Ó’‘·q´+ n‘·ìøÏ n\e&Ü¶ìøÏ neø±X+ Ò<äq Ò+. ìC≤ìøÏ nyÓT]ø±

u≤ìdü düe÷»+˝À yÓTT<ä{Ï qT+&ç >∑÷&É u≤ìdü\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T¢ »s¡T>∑T‘·÷H

e#êÃsTT. n+<äT˝À ø£ ‹s¡T>∑Tu≤≥T≈£î Hêj·T≈£î&ÉsTTq Áô|ò&É]ø &É>∑¢dt >∑T]+∫q

yês¡Ô C≤]® ø=&ÉT≈£î {≤yéT dü«j·T+>± u≤ìdüyê&É≈£î ‘ÓkÕÔ&ÉT. nsTT‘ ‘Ó\¢yêfifl‘√

ªªMT ÁbÕs¡úq\T, MT u…’_ Ÿ Á|üe#·Hê\T, MT ø£è‘·»„‘ês¡ŒD+, MT eT‘·$Hê´kÕ\T

` n+‘ê yÓ÷dü+, <ä>±, q≥q, ≈£îfió¢μμ nì #Ó|æŒq &É>∑¢dt Á|üuÛ≤e+ C≤]®MT<ä

>±ì, Hê\T>∑e‘·s¡+ yê&ÉsTTq {≤yéTMT<ä >±ì e⁄qï≥T¢ ø£qã&É<äT. C≤]® ‘·q

ø√fifl|ü+<\ <ë«sê, {≤yéT ‘·q ø£eTà] |üì<ë«sê &ÉãT“ ≈£L&Éu…{Ïº ‘·eT ≈£î≥T+ã+

ùd«#·Ã¤ ø=qT≈£îÿ+<ëeTì e÷Á‘·yT |ü<∏äø£+ ydüT≈£î+{≤s¡T.

ø±ì C≤]® sTT+‘·>± Á|üj·÷dü|ü&Ée\dæq nedüs¡+ Ò<äT. @ #ê]Á‘·ø£

X≈£îÔ\sTT‘ ≈£î+{≤qT u≤ìdü>± e÷sêÃjÓ÷, Ä X≈£îÔ Ò sTT|ü⁄Œ&ÉT n‘·ì eTqe&çì

$eTT≈£îÔ&çï #j·T&ÜìøÏ ñ<äT´ø£ÔeTj·÷´sTT. >∑‘· X‘êã›+ eT<Ûä uÛ≤>±ìøÏ Á_≥Hé À

bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü¢e+ ˇø£ kÕúsTTøÏ #˚s¡T≈£î+~. nyÓT]ø±˝ÀqT n~ ã\+

|ü⁄+Eø√qT+~. ø√fi¢|ü+<\ ø√dü+ }s¡÷s¡÷ ‹s¡T>∑T‘·÷ Á|ü|ü+#·|ü⁄ yês¡Ô\T

u≤ìdüyê&É≈£î yÓ÷düTø=#Ã C≤]® á $wüj·÷ìï >∑eTìkÕÔ&ÉT. #êsY¢düºHé |ü≥ºD+ qT+&ç

‹]–e∫Ã, nø£ÿ&É q\¢yêfió¢ ªªø±\Te\T ‘·e⁄«‘·THêïs¡T, s√&ÉT¢ ydüTÔHêïs¡T, ø£+ø£s¡

b˛düTÔHêïs¡T, ¬s’\Te÷sêZ\T ydüTÔHêïs¡T, ‘·eT ø£+&É\T ø£]–+∫ <XÊìï >=|üŒ>±

7

@&ÉT‘·sê\T

#düTÔHêïs¡Tμμ n+{≤&ÉT. á |ü]D≤e÷ìøÏ dü«‘·+Á‘·T\sTTq ÁXÊ$T≈£î\T n~Ûø£+>±

ø±yê*. uÛÑ÷kÕ«eTT\ u≤ìdü\sTTq q\¢yêfi¢ ÁXeTXøÏÔì $eTTøÏÔ #j·÷*. nsTT‘

ô|≥Tºã&ç<ës¡T¢ n~Ûø£+>± ñ‘·Ôs¡sêÅcÕº\yês¡T, u≤ìdü j·T»e÷qT\sTTq

uÛÑ÷kÕ«eTT\T <äøÏåDsêÅcÕº\yês¡T ø±e&É+#‘·, sTT~ ñ‘·Ôs¡ <äøÏåD sêÅcÕº\ eT<Ûä

n+‘·s¡T´<äΔ+>± |ü]D$T+∫+~. nsTT‘ es¡Zdüe÷C≤\T ‘·eT nedüsê*ï >∑÷&É

‹qï>± Á>∑Væ≤+#·e⁄, &=+ø£‹s¡T>∑T&ÉT>±H >∑T]ÔkÕÔsTT. ø±ã{Ïº e÷sYÿ ‡ #Ó|æŒq≥T¢

á nyÓT]ø± n+‘·s¡T´<äΔ+ ªªdü«‘·+Á‘· ÁXÊ$Tø£ $<ÛëHêìøÏ, u≤ìdü $<ÛëHêìøÏ

eT<Ûä´ ‘·>∑Ty˚μμ nsTTHê Ç~ yêdüÔe+˝À eTT+<äTø=∫Ã+~ y˚πss¡÷|ü+˝À.

<äøÏåD≤~sêÅcÕº\ uÛÑ÷kÕ«eTT\T ‘êeTT ñ‘·Ôsê~ ô|≥Tºã&ç<ës¡¢ $T\T¢\ø√dü+,

$<˚o e÷s¡ø£+ø√dü+ |ü‹Ô |ü+&ç+∫ô|fÒº e\dü düsã+<Ûëìï ìs¡dæ+∫,

ª$T‹MT]b˛sTTμ, sêC≤´~Ûø±s¡+˝À uÛ≤>∑+ø±yê\ì eTT+<äT≈£î sêe&Üìï

ø√|ü–+#·Tø=ì, yê]øÏ ª>∑TDbÕsƒ¡+μ H]Œ+#·&É+ ø√dü+ ñ‘·Ôsê~ ô|≥Tºã&ç<ës¡T¢

‘·eT Á|ü‹ì~Û nsTTq nÁãVü‰+ *+ø£Hé <ë«sê u≤ìdü*ï $eTTøÏÔ #˚kÕs¡T.

(Ç˝≤>∑q&É+ *+ø£HéMT<ä ãTs¡<ä»\¢&É+ ø±<äT ` #·]Á‘· À Wqï‘· eTsTTHê

dü+≈£î∫‘·‘·«eTsTTHê @<√ ø£ #ê]Á‘·ø£XøÏÔøÏ ÁbÕ‹ì<Ûä + eVæ≤+#~ e÷Á‘·yTqì

#Ó|üŒ&É+).

nsTT‘ á $<Ûä+>± $eTT≈£îÔ\sTTq u≤ìdü\T yÓqTyÓ+≥H bÕ]ÁXÊ$Tø£

Ä]úø£s¡+>∑+˝ÀøÏ Á|üy•+#· Ò<äT. ìC≤ìøÏ Ä e÷s¡TŒ á X‘êã›+ yÓTT<ä{ÏuÛ≤>∑+

es¡≈£î >∑D˙j·T+>± »s¡>∑ Ò<äT. n+‘·es¡≈£î ˇø£|üŒ{Ï u≤ìdü\T ‘·eT ˇø£|üŒ{Ï

j·T»e÷q¢ uÛÑ÷eTT˝À¢H˚ ≈£L©\T>±, øö\T¬s’‘·T\T>±, bÕ˝Òs¡T¢>± e÷sês¡T.

ø=+‘·eT+~ Á>±MTDÁbÕ+‘ê\˝ÀH˚ ∫qï e⁄‘·Œ‹Ô<ës¡T¢>± dæús¡|ü&Ü¶s¡T. C≤]®

≈£î≥T+u≤ìø° sTT<˚ »s¡T>∑T‘·T+~. ø=+‘·&ÉãT“ ≈£L&Éu…≥Tº≈£îHêï&ÉT ø±ã{Ïº

uÛÑ÷$Tø=qT≈£îÿ+{≤&ÉT. dü«‘·+Á‘·T&ÉsTTq ¬s’‘·T>± e÷s¡‘ê&ÉT. ø=&ÉT≈£î {≤yéT

‘·q ø£eTà]eè‹Ôì ø=qkÕ–kÕÔ&ÉT.

Áø£eT+>±, á X‘êã›+ yÓTT<ä{ÏuÛ≤>∑+ qT+&ç q\¢yêfió¢ |ü≥ºDÁbÕ+‘·

bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+˝ÀøÏ ø±]à≈£î\T>±qT, ªyÓ’{Ÿø±\sYμ ÁXÊ$T≈£î\T>±qT

Á|üy•+#ês¡T. 1910˝À q\¢C≤‹ »HêuÛ≤˝À 75 XÊ‘·+ Á>±MTDT\Tø±>±, 1970


8

Hê{ÏøÏ n~ 25 XÊ‘êìøÏ ~–+~. á Áø£eT+˝ÀH˚ {≤yéT eTqesê\T

ñbÕ<Ûë´sTTì ne⁄‘·T+~. ÄyÓT ø=&ÉT≈£î n …ø‡ ùV≤© s¡#·sTT‘· ne⁄‘ê&ÉT.

ìC≤ìøÏ Ç~ @&ÉT‘·sê\ ø£<∏ä ø±<äT, Hê\T>∑T‘·sê\ ø£<∏ ` u≤ìdü>±

e∫Ã u≤ìdü‘ê«ìï ìs¡dæ+∫q ‘·s¡+, u≤ìdü‘·«|ü⁄ §+>∑Tu≤≥T≈£î Hê+~|ü*øÏq

‘·s¡+, u≤ìdü‘ê«ìøÏ |üP]Ô>± ˝§+– Ä u≤ìdü‘·«+ qT+& ùd«#·Ã¤qT ø±+øÏå+∫

$eTTøÏÔ kÕ~Û+∫q ‘·s¡+, ‘·s¡Tyê‘· Áø£eT+>± nyÓT]ø± Ä]úø£eédüú n≥º&ÉT>∑T

kÕúsTT˝À dü+|üPs¡í+>± ` |ü …¢\qT+&ç |ü≥ºD≤\<ëø£ ` yê´|æ+∫q ª‘·s¡+μ. Çø£

»s¡>∑uÀjT ø£<∏ä ePVæ≤+#·&ÜìøÏ ùV≤© <äèø£Œ<∏ä+ #ê\<äT>±ì, á Hê\T>∑T‘·sê\

ø£<∏ ä e÷Á‘·+ #·ø£ÿ>± #·÷|æ+#ê&ÉT. es¡Zdüe÷»+, |”&Éq, nHê´j·T+

ñqï+‘·ø±\+ á ø£<∏ä Á|ü|ü+#· kÕVæ≤‘· +˝À ‘·q kÕΔHêìï ì\T|ü⁄≈£î+≥T+~.

Ä kÕúqy˚T$T{À ‘Ó\TdüT≈£îH˚ neø±X¯+ á nqTyê<ä+ <ë«sê ‘Ó\T>∑T

Á|ü»\øÏ∫Ãq+<äT≈£î ªdüVü≤yêdæμ˙, ôV’≤<äsêu≤<é ãTøÁ≥dtº n_Ûq+~+#ê*.

dü+øÏå|”Ôø£s¡D ∫es¡ï eTØ ≥÷ø°>± kÕ–+~. Ç~ ø=+‘·es¡≈£î ø£<∏ä Àì

˝À|üyT (ô|’q #Ó|æŒq≥T¢ Ç~ ì»+>± Hê\T>∑T‘·sê\ ø£<∏). nsTTHê eTs=ø£

eTTô|ÌŒ¤ ù|J\T ô|+∫e⁄+fÒ (<Ûäs¡ ¬s+&ÉTs¡÷bÕj·T\T ô|]–Hê) u≤e⁄+&~. 47e

n<Ûë´j·T+ yÓTT<ä{Ï |ü+øÏÔ À dü+e‘·‡s¡+ 1855≈£î ã<äT\T 1885 nì |ü&ç+~.

á ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\ eT<Ûä u≤ìdü$eTTøÏÔ »]–+~ ø±ã{Ïº á n#·TÃbıs¡bÕ≥T

bÕsƒ¡≈£î&çì ‹ø£eTø£ô|fÒº neø±X+ e⁄+~.

@&ÉT‘·sê\T n …ø‡ùV≤© nqTyê<ä+ düVü≤yêdæ, ôV’≤<äsêu≤<é ãTøÁ≥dtº Á|ü#·Ts¡D, qe+ãsY

1980.

9

ø£$ùdq e÷ìô|òk º ` ˇø£ |ü]o\q


bÕÁNq uÛ≤s¡‘· n\+ø±]≈£î\≈£î, bÕXÊÃ‘· kÕVæ≤‘· dæ<ëΔ+‘·ø£s¡Ô\≈£î,

e÷]ÿ ‡düTº\≈£î kÕVæ≤‘· + $wüj·T+˝À ªÄXÃs¡ ø£s¡eTsTTq uÛ≤yÓ’ø£ ‘·μ e⁄+<äì,

Ms¡+<äs¡T #Ó|æŒq< ø£$ùdq eT‘·+ >∑÷&Üqì ÇB á e÷ìô|òk º kÕsê+X+.

Bìï ìs¡÷|æ+#·Tø√e&É+ ø√dü+ Ä n\+ø±]≈£î\qT, dæ<ëΔ+‘·ø£s¡Ô\qT eTTø£ÿ\T

eTTø£ÿ\T>± q]øÏ ø=fÒwüq¢ b˛>∑T\T ô|{≤ºs¡T. á Áø£eT+˝À Äq+<äes¡ΔqT&çøÏ,

◊.m.]#·sY¶ ‡≈£L »]–q Hê´j·TyÓT+‘√ yê] yê] n_Ûe÷qT\T ìs¡ísTT+#·Tø√yê*.

e÷]ÿ ‡C≤ìøÏ |ü{Ïºq >∑‘$T{À, ø£$ùdq <äèø£Œ<∏äyT$T{À #·÷&É&É+ e÷Á‘·yT

á düMTø£å e⁄<›X´+.

kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+

ªá eTTKýÓTÆq $wüj·T+MT<ä Ä˝À#·Hê u≤D+ dü+~Û+#·+&çμ n+≥÷

yÓTT<ä\Tô|{Ïº kÕe÷õø£ #Ó’‘·Hê´ìï >∑T]+∫ yÓTT<ä{ÏqT+&ç ∫e]<ëø£ #ê˝≤

$wüj·÷\T #ÓbÕŒs¡T. ø±ì <ëì ns¡úyT$T{À ≈£L&É Á>∑Væ≤+#· Ò<äT. kÕe÷õø£

#Ó’‘·q´+ n+fÒ |üø£ÿyê&ç >∑T]+∫ |ü{Ïº+#·Tø√e&É+, ª˝Àø£+ ø√dü+ XÀø£+μ `

sTTe˙ï ø±e⁄. ˇø£ ì]›wüº uÛÖ‹ø£ dü«s¡÷|ü+ (ñ‘·Œ‹Ô $<Ûëq+) >∑\ düe÷»+

‘·qqT >∑T]+∫ ‘êqT #düTø=H }Vü≤, Ä˝À#·q, <äs¡Ùq+, kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+.

ñ‘·Œ‹Ô $<Ûëq+ düe÷C≤ìøÏ |ü⁄Hê~. n~ kÕe÷õø£ ª|ü<ës¡ú+μ. á |ü<ës¡ú+

qT+&ç |ü⁄fÒº #Ó’‘·q´+ kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+. ø±ã{Ïº kÕe÷õø£ #Ó’‘·qéTqï e÷≥≈£î

ô|’q #Ó|æŒq ns¡ú+ sTT∫Ã $X«Hê<∏ä dü‘· Hêsêj·TD≈£î, n_Ûqe >∑T|ü⁄Ô&çøÏ >∑÷&É

kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+ e⁄+&~, Ä<ÛäTìø£ ø£eT÷´ìdüTº s¡#·sTT‘·\≈£î e÷Á‘·yT ø±<äT

nì yêfiflqT yÓqπødüT≈£î sêe&ÜìøÏ X‚ùw+Á<ä |ü&É¶ Á|üj·÷dü n+‘ê nXÊÅd”Ôj·TeT÷,

ìs¡s¡úø£eT÷qT. be«&çø° kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+ e⁄+&É<äT. ‘·q dü«+‘· #Ó’‘·qýT

düè»q, ôdô|º+usY 1981


10

e⁄+≥T+~. á #Ó’‘·q´+ kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+˝À qT+&ç |ü⁄&ÉTÔ+~. BìøÏ Ä e´øÏÔ

nuÛÑT´<äj·Tø±eTT≈£î&Ü Á|ü>∑‹ ìs√<Ûä≈£î&Ü nqï<ëì‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Ò<äT.

düe÷»+˝Àì yÓ’s¡T<Ûë´\T kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+˝À Á|ü‹_+_kÕÔsTT, n+<äT˝À

qT+&ç |ü⁄fÒº e´≈£îÔ\ #Ó’‘·q´+˝Àq÷ e⁄+{≤sTT. n+<äT#‘· uÛÑs¡‘·eTTì ø±e´+

<Ûäs√à|ü<X+ #j·÷\Hêï, uÛ≤eTVüQ&ÉT ø±e´+ <Ûäsêà <Ûäs¡à $#·ø£åD sTTyê«\Hêï,

eTs=ø£&ÉT ø±e´ Á|üjÓ÷»q+ $X«ÁX‚j·Tdü‡Hêï, #·÷kÕyê! ø£eT÷´ìdüTº\πø >±<äT,

e÷ yê&çø° ªkÕe÷õø£ #Ó ’‘·q´+ e⁄+~μ nq&É+ ø±<äT #˚j·÷*‡+~.

Ä e´≈£îÔ\ #Ó’‘·q´+, yê] Ä˝À#·q\T, ÄHê{Ï kÕe÷õø£ yêdüÔyêìï

Á|ü‹_+_kÕÔj·Tì ‘Ó\TdüTø=ì, Ä <Ûäs¡à+ @$T{À, düe÷»+˝À n~ ìs¡«Væ≤+#

bÕÁ‘· @$T{À, Ä ñ|ü<X+ @$T{À, be]øÏ #dæ+<√, $X«ÁX‚j·Tdü‡+fÒ be]

ÁX‚j·Tk˛‡ ` Ç$ ìs¡ísTT+#ê*. uÛÑ÷kÕ«eT´ <√|æ&ûì ì*ù| <Ûäs√à|ü<X+, á

$|ü¢yê\ j·TT>∑+˝À Á|ü»\≈£î kÕVæ≤‘· + <ë«sê #ùd $|ü¢e ªñ|ü<X+μ ˇø£fÒ

b{≤¢ ne⁄‘êsTT?

ªkÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+μ nqï e÷≥qT ø=+‘·eT+~ nuÛÑT´<äj·T uÛ≤yê\T>∑\

j·TTe≈£î\T düe÷»+ >∑T]+∫ |ü{Ïº+#·Tø√e&É+ nqï ns¡ú+˝À yê&É&É+ ø£<äT›.

n<eT+‘· eTVü‰bÕ|ü+ ø±<äT. ø±ì ‘Ó\T>∑T<X+˝À e÷]ÿ ‡düTº …es¡÷ ªø±|æ≥ Ÿμ

≈£L&É #·<äe Ò<äì Äs√|æ+∫ e÷≈£î e÷]ÿ ‡»+ uÀ~Û+#·&ÜìøÏ ñ|üÁø£$T+∫q

X‚ùw+Á<ä ≈£L&É Ç+‘· n\ŒeTsTTq bıs¡bÕ≥T #j·T&É+ ÄXÃs¡ ø£s¡+.

ªø£$‘·«+ Ä‘·àø£fi¯ª

ø£$ùdq kÕVæ≤‘· dæ<ëΔ+‘êìøÏ ø°\ø£eTsTTq dü÷Á‘·+ sTT~. Bì ns¡ú+

ªø£$‘·«+ »>∑‘·TÔqT Äràø£è‘·+ #düTø√e&É+μ. n+fÒ ªeT÷&ÛÉTìe … J$‘·+˝À

ãT&ÉT+>∑Tq eTTì–b˛sTT X¯eyÓTÆ ô|’øÏ ‘˚\≈£î+&Éμ nqTuÛÑ÷‹ì ø£fi¯>±

nuÛÑ dæ+#·&É+. ªdü#‘·+>± düãT~Δø£+>± dü+ø£\Œ düVæ≤‘·+>± J$‘êìï Ä#·eTq+

#˚j·T&É+μ. n+fÒ u≤Vü≤´$wüj·T+ (ª»>∑‘·TÔμ) ‘·q˝À ø£*–+#˚ nqTuÛÑ÷‹ì

ˇø£ es¡+>± |ü]>∑DÏ+∫ yÓTÆeTs¡∫ ªdü«ø°j·T Ä‘·à»˝≤˝À¢ »\ø±˝≤&É&É+μ `

á e÷qdü kÕ>∑s¡+˝À »\ø±˝≤≥ qT+&ç |ü⁄fÒº~ ø£$‘·«+.

ô|’>± sTT< e÷]ÿ ‡düTº <äèø£Œ<∏ä+ ≈£L&Üq≥.

11


e÷]ÿ ‡»+ n≥T+∫ á Äràø£s¡D >∑T]+∫ ø=+#Ó+ #Ó|ü⁄Œø√yê*.

ª»>∑‘·TÔqT Äràø£è‘·+ #düTø√e&É+μ nqï~ Á|ü‹ e´øÏÔøÏ ` ø£$>±˙ ø±ø£b˛˙ `

nqTì‘·´+ »s¡T>∑T‘·÷H˚ e⁄+≥T+~. be«s¡÷ J$‘·+˝À ãT&ÉT+>∑Tq

eTTì–b˛sTT ô|’øÏ ‘\s¡T. u≤Vü≤´$wüj·÷ìøÏ, e´øÏÔ #Ó’‘·Hê´ìøÏ nH√´q´ÁøÏj·T

ìs¡+‘·s¡+ »s¡T>∑T‘·T+~. Bì |òü*‘·yT Ä $wüj·T+ jÓTTø£ÿ Äràø£s¡D (Ç+ ¢wt À

Bìì Internalisation n+{≤s¡T). á Áø£eT+˝À e´øÏÔ #Ó’‘·q´+ b+‘√ø=+‘·

e÷s¡T‘·T+~. eTìwæ e´øÏÔ‘·«+ (Personality) á $<Ûä+>±H @s¡Œ&ÉT‘·T+<äì,

n+<äTπø <ëìMT<ä Ä düe÷»+ ‘ê\÷≈£î eTTÁ<ä e⁄+≥T+<äì kÕe÷õø£ eTqdüÔ‘·«

XÊÅdüÔy‘·Ô\ (Social psychologists) n_ÛÁbÕj·T+. á Äràø£s¡D kÕ<Ûës¡D+>±

düT|üÔ#˚‘·q kÕúsTT˝À »]–b˛‘·T+~. ø±ì eè‹Ôì, Á|üeè‹Ôì, dü+<äsê“¤ìï

nqTdü]+∫ n+<ä]ø° ≈£L&É n|ü⁄Œ&É|ü⁄Œ&ÉT dü#‘·q+>± düãT~Δø£+>± »s¡T>∑T‘·T+~.

kÕs¡«»˙qeTsTTq á #·s¡ qT ø£e⁄\≈£î |ü]$T‘·+ #j·T&É+ ˇø£ ‘·|ü⁄Œ.

<ëìøÏ ‘·eT #ê|ü\´+ #]Ã Äràø£s¡D n+fÒ nqTuÛÑ÷‹˝À »\ø±˝≤≥ nì

rsêàì+#·&É+ ¬s+&Ée ‘·|ü⁄Œ. Ç< e÷]ÿ ‡»+ nì #·÷|æ+#·&ÜìøÏ e÷]ÿ ‡düTº

s¡#·sTT‘·*ï eÁø°ø£]+#·&É+ ø£å$T+#·sêì ‘·|ü⁄Œ.

ôwÃ]“Hê nH k˛$j·T{Ÿ s¡#·sTTÁ‹ ªªWhereas the basic principle ofcognition is the repetition of phenomena.... the basic principle of art is

the individualisation of phenomena,μμ nq+fÒ, Çø£ÿ&É #Ó|æŒq

Individualisation of Phenomena nqï< »>∑‘·TÔqT Äràø£è‘·+ #düTø√e&É+

nì ‘·eT uÛ≤wü + #ÓbÕŒs¡T. ø±ã{Ïº e÷]ÿ ‡»+ Á|üø±s¡+ ø£$‘·«+ Ä‘·àø£fi nì

rsêàì+#ês¡T. ndü\T ôwÃ]“Hê nqï<ëìøÏ ns¡ú+ @$T{Ï? e÷≥≈£îe÷≥

nqTyê<ä+ <ìøÏ>±ì uÛ≤e+ #Ó|ü⁄Œ≈£î+<ë+. u≤Vü≤´ Á|ü|ü+#·+˝Àì $_ÛqïeTsTTq

$wüj·÷\˝Àì kÕe÷q´>∑TD≤\T Ä $wüj·÷\qT eTq+ (n+fÒ eTqTwüß´ Òø±<äT,

»+‘·Te⁄\T>∑÷&É) >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ, ns¡ú+ #düTø√e&ÜìøÏ (cognise #j·T&ÜìøÏ)

n‘· edüs¡+. @ ¬s+&ÉT #Ó≥T¢ ø£ s¡ø£+>± e⁄+&Ée⁄. ø±ì nìï #Ó≥¢ Àì ª#Ó≥Tº‘·«+μ

nH˚ kÕe÷q´>∑TD+ (nìï #Ó≥÷¢ yÓTT<ä\T, y˚fi¯ófl, ø=eTà\T, Ä≈£î\T

ø£*–e⁄+&É&ÉeTH˚ Repetition of Phenomena) yê{Ïì ˇø£ C≤‹>±

>∑T]Ô+#·&ÜìøÏ |üìøÏedüTÔ+~. Ç~ ì‘·´J$‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q $wüj·T+.


12

nsTT‘ ø£fi≤ø±s¡T&ÉT $wüj·÷˝À¢ì kÕe÷q´>∑TD≤*ï ø±≈£î+&Ü $•wüº, yÓ’j·TøÏÔø£

>∑TD≤\qT #·÷kÕÔ&ÉT. $wüj·÷ìï yÓ’j·Tø°Ôø£]kÕÔ&ÉT (Individualisation of

Phenomena n+fÒ ns¡ú+ sTT~). #Ó≥Tº Àì ª#Ó≥Tº‘·«+μ ø±<äT ø£$øÏ ø±e\dæ+~.

$cÕ<ä ø£$‘· À b+&çb˛sTTq #Ó≥TºqT Á|ürø£>± yê&ÉT‘√+fÒ n~ #Ó≥Tº nHø£Hêï

n~ b+&çb˛sTT+~ nqï~ ø£$øÏ eTTK´+. ôwÃ]“Hê e÷≥\ ns¡ú+ sTT~.

Bìø° »>∑‘·TÔqT Äràø£è‘·+ #düTø√e&Üìø° dü+ã+<Ûä+ @$T{Ï?

nsTT‘ πøe\+ ôwÃ]“Hê‘√ Ä–b˛‘ e÷k˛ÿ ø£e⁄\T uÛÑj·T|ü&É‘êπsyÓ÷>±ì

Ç‘·s¡T\T uÛÑj·T|ü&És¡T. ø±ã{Ïº ªãVüQeTTFq Á|üC≤„XÊ*, Á<äwüºμ nsTTq …ìHé

qT+&ç ˇø£ ø=fÒwüHé Ç#êÃs¡T. ªThe universal exists only in the individual

and through the individualμ (ù|. 62) nì Ç∫Ã, ªÇ˝≤+{Ï Ä‘·à≈£L »>∑‘·TÔ≈£L

ñqï n$HêuÛ≤e dü+ã+<Ûëìï C≤>∑è‘·+ #düTø√e&ÉyT, Ç˝≤+{Ï n<Ó’«‘·dæú‹ì

bı+<ä≥y˚T Ä‘·àø£fi¯μ nì ‘˚ ≤Ãs¡T. ndü\T …ìHé yêø£ +˝Àì Universal,

individual n+fÒ »>∑‘·TÔ`Ä‘·à nìø±<äT ns¡ú+. Ç~ ‘ê‹«ø£ Á|ü‘·´j·÷\

$X‚¢wüD≈£î n‹ eTÚ*ø£yÓTÆq $uÛÑ»q. ª≈£îø£ÿμ nH˚~ Universal - n+fÒ

kÕs¡«Á‹ø£eTsTTq Á|ü‘·´j·T+. |òü˝≤Hê ≈£îø£ÿ Individual ` e´øÏÔ. ªeTìwæμ

Universal. X‚ùw+Á<ä á eTìwæ nH kÕs¡«Á‹ø£ Á|ü‘· j·T+ ‘ê\÷≈£î yÓ’j·TøÏÔø£

s¡÷|ü+. nø£ÿ&É …ìHé @eT+≥THêï&É+fÒ eTìwæ, ≈£îø£ÿ, #Ó≥Tº yÓTT<ä\sTTq

kÕs¡«Á‹ø±\T bø£ÿ&Ü dü«‘·+Á‘·+>± e⁄+&Ée⁄. |òü ≤Hê eTìwæ, |òü ≤Hê ≈£îø£ÿ,

|òü˝≤Hê #Ó≥Tº nH˚ yÓ’j·TøÏÔø±\ s¡÷|ü+˝ÀH˚ ñ+{≤sTT n+≥THêï&ÉT. Ç~

‘·‘·«XÊÅkÕÔìøÏ #ê˝≤ Á|ü<ÛëqeTsTTq $wüj·T+. ‘ê‹«≈£î\T nHê~>± b]–q

$wüj·T+, …ìHé ø£ìô|{Ïº+~ ø±<äT. á $wüj·TyT #Ó|üŒ<ä\TÃ≈£îHêï …ìHéqT

ñ≥+øÏ+#ê*‡q nedüs¡+ Ò<äT (sê&çø£ Ÿ Á|ü‹wüº ø√dü+ ø±ø£b˛‘). n+‘·ø£+f…

eTTK´+>± Bìø° ªÄ‘·à≈£L »>∑‘·TÔ≈£L e⁄qï n$HêuÛ≤e dü+ã+<ÛëìøÏμ @

s¡ø£eTsTTq dü+ã+<Ûä+ Ò<äT. Äràø£s¡D (Internalisation) ≈£î, yÓ’j·Tø°Ôø£s¡D

(Individualisation) ≈£î ‘˚&Ü ‘Ó©<äT. »>∑‘·TÔ (Universe) ≈£î, kÕs¡«Á‹ø£+

(Universal) ≈£î ‘&Ü ‘Ó©<äT. á e÷Á‘·+ Ä+>∑¢bÕ+&ç‘ê´ìπøHê ‘Ó\T>∑T<X+˝À

ø£eT÷´ìdüTº\T Á|ü»*ï Ç+ ¢wt #·<äTe⁄ø√e<ä›+≥THêïs¡ì >√\ ô|&ÉT‘·THêïs¡T?

13


yπs dü+<äsê“¤\˝À >∑÷&É á s¡ø£eTsTTq eÁø£yêÚ≤´Hê\T #kÕs¡T. ˇø£

k˛$j·T{Ÿ s¡#·sTT‘·, ªWhile emphasising the interdependence subsisting

between art and other forms of social consciousness... Marxist-Leninist

aesthetics notes simultaneously the relative independence of artμ nq+fÒ

<ëìï ªªe÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´ <äèø£Œ<∏ä+ kÂ+<äs¡´ XÊÅkÕÔìï ø£fi≤ kÕVæ≤‘ê´*ï

düe÷»+‘√ n$HêuÛ≤e dü+ã+<Ûäã<äΔ+>± uÛ≤$dü÷Ô yê{Ïì dü+|üPs¡í dü«‘·+Á‘·

Á|üÁøÏj·T\T>± |ü]>∑DÏdüTÔ+~μμ nqï ‘·eT rsêàHêìøÏ düeT]ú+|ü⁄>± yê&ÉT≈£îHêïs¡T.

ô|’>± ªªdüs¡T«\÷ Bìï eTTK´+>± >∑T]Ô+#ê*μμ nHêïs¡T. @$T{Ï düs¡T«\÷

>∑T]Ô+#ê*‡+~? ªRelativeμ nqï |ü<ëìøÏ ªªdü+|üPs¡í+μμ nqï ø=‘·Ô nsêúHêï?

nsTTHê, ‘êeTT #Ó|üŒ<ä\#·T≈£îqï<˚$T{À, ‘·eT <äèø£Œ<∏ä+ @$T{À dü«+‘·

e÷≥\˝À #Ó|ü⁄Œø√e#·TÃ>± ` á ns¡Te⁄ ø=fÒwüq¢ eÁø£yêÚ≤´Hê\ yê´bÕs¡+

<˚ìøÏ?

kÕVæ≤‘· + ` Á|ü#ês¡+

kÕVæ≤‘· +˝À Á|ü#ês¡+, •\Œ+, Xã›+ yÓTT<ä\sTTq #ê˝≤ $wüj·÷\

>∑T]+∫ yêfiófl #·]Ã+#ês¡T. ‘·eT <äèø£Œ<∏äyT e÷]ÿ ‡düTº <äèø£Œ<∏äeTì #·÷|ü&ÜìøÏ

\÷qcÕsYd”ÿì, eTj·Tø√ed”ÿì #ê˝≤ $]$>± yê&ÉT≈£îHêïs¡T. (yêfifl≈£î ª\÷Hêμ

ªe÷j·÷μ nì eTT<äT›ù|s¡T¢ ô|{Ïº eTØ yê&ÉT≈£îHêïs¡T.) á $wüj·÷\ìï+{Ï

$es¡+>± #·]Ã+#·&É+ sTTø£ÿ&É kÕ<Ûä |ü&É<äT, nqedüs¡+ >∑÷&É. M{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫

e÷]ÿ ‡düTº ne>±Vü≤q @$T{À \÷qcÕØ‡ÿ ‘·q Theses on the Problems of

Marxist Criticism nH yê´dü+˝À düŒwüº+ #kÕ&ÉT. ø£ÿ Á|ü#ês¡+ dü+>∑‹ e÷Á‘·+

Çø£ÿ&É #·÷<ë›+.

kÕe÷õø£ #Ó’‘·qéT+fÒ ì]›wüº uÛÖ‹ø£ dü«s¡÷|ü+>∑\ düe÷»+ ‘·qTï

‘êqT <ä]Ù+#·T≈£îH $<Ûä+ nì #·÷kÕ+. á <äs¡ÙHêìøÏ kÕ<ÛäHê\T $$<Ûä kÕe÷õø£

#Ó’‘·q´ s¡÷bÕ …’q (Forms of social consciousness) kÕVæ≤‘· +, sê»ø°j·T+,

eT‘·+ yÓTT<ä\sTTq$. Çø£ÿ&˚ M{ÏøÏ >∑\ Á|ü‘˚´ø£‘·, Ä Á|ü‘˚´ø£‘· jÓTTø£ÿ

|ü]$T‘·T\T n˙ï e⁄HêïsTT. kÕVæ≤‘· +, sê»ø°j·Ts $_Ûqï kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´

s¡÷bÕ\T ø±ãfÒº kÕVæ≤‘·´+˝À ªªnHê#êÃ¤~‘·yÓTÆq Á|ü#ês¡+μμ ñ+&É≈£L&É<äì


14

ô|¢KH√yé nHêï&ÉT. s¡#·sTT‘· ‘·q n_ÛÁbÕj·÷ìï Á|ü‘· ø£å+>± ø±≈£î+&É |üs√ø£å+>±

#ÓbÕŒ\ì m+¬> Ÿ‡ nHêï&ÉT. ø±ì ªªÁ|ü#ês¡+μμ n+fÒ @$T{Ï, Ä_ÛÁbÕj·÷\qT

Á|ü‘·´ø£å+>± #Ó|üŒ&É+ n+fÒ @$T{Ï nqï~ >∑÷&É <äèø£Œ<∏ëìï nqTdü]+∫

e÷s¡T‘·T+~. <äèø£Œ<∏ä+ e÷]‘ e÷≥\ ns¡ú+ >∑÷&Ü e÷s¡T‘·T+~. á eT<Ûä

ˇø£ ø£$ `

<=s¡\ >∑<Ó› ~+#Ó <ëqÿ

<Ûäs¡\T ‘·¬>Z≥≥Tº Òe⁄

nHêï&ÉT. Ç~ Á|ü#ês¡e÷ ø£$‘·«e÷? Çø£ÿ&É nHê#êÃ¤~‘·yÓTÆq Á|ü#ês¡+

ñ+<äì ô|¢KH√yé nuÛÑ +‘·s¡+ #Óù|Œyê&Ü? b+¬> Ÿ‡ Çø£ÿ&É ø£$ eTØ u≤Vü‰≥+>±

<=s¡\qT >∑<Ó› ~+#·eTHêï&É , Ç{≤¢ Á|ü‘· ø£å+>± ø±≈£î+&É ªdü+kÕÿs¡e+‘·T\≈£îμ

>±ì ns¡ú+>±ì |ü<äΔ‹˝À ªª}Vü‰uÛÑTC≤s¡Zfi¯eTT˝Ÿ $|æŒq $X¯«eT÷s¡TÔ\sTT

X+U≤sêeeTTHé CÒj·TT&√ <ä[‘· ÁXÊ$Tø£ Je⁄˝≤s¡ uÛÑTeq<ë«s¡+ãT uÛÒ~\¢>∑Héμμ

(ù|. 252) nqqT+&ÓqT nHyê&Ü? ªª<ä[‘· ÁXÊ$Tø£ Je⁄\≈£îμμ eT‘ÔuÛÑ+˝À

ñ|ü<˚•+#·&É+ ø£$ùdq≈£î #Ó\T¢>±ì <ëì >∑T]+∫ m+¬>˝Ÿ‡ @eTH˚yê&√

$e]+#ê*‡q |üì Ò<äT.

Çø£ÿ&=ø£ $wüj·T+ #ÓbÕŒ*. Á|üC≤kÕVæ≤‘· + n+fÒ @$T≥qï~ #ê˝≤

øÏ¢wüºeTsTT+~. n~ \÷qcÕØ‡ÿ >±ì eTj·Tø√yéd”ÿ >±ì ‘*Ã bÕπsùd~ ø±<äT.

uÖ~Δø£ ÁXeT≈£î uÛÖ‹ø£ÁXeT≈£î >∑\ uÛÒ<ä+ b˛q+‘·es¡≈£î kÕVæ≤‘· ø±s¡T …≈£îÿe>±

uÖ~Δø£ ÁXeT #ùd es¡Z+ qT+&ç e#Ãyêπs ø±ã{Ïº Á|üC≤kÕVæ≤‘ê´ìï >∑÷]Ã #·s¡Ã,

nH˚«wüD kÕ>∑T‘·÷H˚ e⁄+{≤sTT. Á|ü‹ ‘·s¡+ Ä #·s¡Ã ‘·‘êÿ\ |ü]dæú‘·T\

qqTdü]+∫ ø=qkÕ–+#ê*. n+‘>±ì eTj·Tø√yéd”ÿ s=e÷+{Ïø ø£$‘· sêùdÔ

n~ Á|üC≤kÕVæ≤‘·éTsTT b˛<äT (e÷sYÿ ‡ >∑÷&É $<ë´]ú>± e⁄qï s√E˝À¢

Áù|eTø£$‘·«+ sêkÕ&ÉT. X‚ùw+Á<äøÏ á $wüj·T+ ‘Ó*dæq≥Tº Ò<äT. ‘Ó*düT+fÒ

Ç+¬ø+‘· s¡uÛÑdü #ùdyês√ #·÷kÕsê sT÷ <=+>∑ ø£eT÷´ìdüTº\T eTq $<ë´s¡Tú\≈£î

Áù|eT ø£$‘·«+ sêjÓTT<ä›ì #ÓãT‘·THêïs¡+≥÷.)

15


XÊÅd”Ôj·T <äèø£Œ<∏ä+

ªyÓ’C≤„ìø£ ñ<ä eT+μ q&É|ü<ä\#·T≈£îqïyê]øÏ ø£ dü XÊÅd”Ôj·T <äèø£Œ<∏ä+

ñ+&Ü*. #Ó’‘·q´+ Ä‘·àdü+uÛÑ÷‘·+ ø±<äì, n~ |ü<ës¡ú+ qT+&ç |ü⁄&ÉT‘·T+<äì

‘Ó*j·÷*.

kÕVæ≤‘ê´ìøÏ düe÷C≤ìøÏ >∑\ dü+ã+<Ûëìï #·]Ãdü÷Ô X‚ùw+Á<ä ‘·qøÏ

ø£ dü XÊÅd”Ôj·T <äèø£Œ<∏ä+ Ò<äì ìs¡÷|æ+#·T≈£îHêïs¡T. ªkÕVæ≤‘· + düe÷C≤ìï

Á|ü‹_+_düTÔ+~μ nqï yêø±´ìï ø£ Ä»„>± ns¡ú+ #düTø=ì <ëìï K+&ç+#·&ÜìøÏ

#ê˝≤ Á|üj·÷dü|ü&Ü¶s¡T. ndü\s¡ú+ n~ ø±<äT. C≤\s¡¢ bÕ≥qT C≤\s¡¢ uÛ≤wü À

sêdæ yê] u≤D° ÀH bÕ&ç‘ n~ yê] J$‘êìï Á|ü‹_+_düTÔ+~. n< bÕ≥qT

me«s¡÷ n+≥ì, be«s¡÷ eTT≥ºì |ü<äC≤\+‘√ sêdæ (Ç˝≤ sêj·T&É+ ø£$ùdq

ÄXj·÷\˝À ˇø£{Ï) ‘ê´>∑j·T´ >∑÷&É bs¡>∑ì sê>∑+˝À Ä\|æùdÔ n~ >∑÷&É

düe÷C≤ìï Á|ü‹_+_düTÔ+~ ø±ì C≤\s¡¢ J$‘êìï ø±<äT— nuÛÑT´<äj·T+, ÄXj·T+

n˙ï ø√˝ÀŒsTT πøe\+ #ê|ü\´+ e÷Á‘·+ $T–*q eTq bÕ\ø£esêZ\qT

Á|ü‹_+_düTÔ+~. n< bÕ≥qT n~ÛyêdüÔ$ø£ |ü<äΔ‹˝À sêùdÔ n|ü⁄Œ&ÉT >∑÷&É n~

eTq düe÷C≤ìøÏ n<ä›+ |ü&ÉT‘·T+~. ô|≥Tºã&ç, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+‘√ u≤≥T

kÕÁe÷»ýê<ä dü+düÿ è‹ì >∑÷&É ~>∑TeT‹ #düT≈£îH eTq ns¡Δe\dü eédüúqT

#·÷|ædüTÔ+~.

ø±ã{Ïº kÕVæ≤‘· + düe÷C≤ìøÏ Á|ü‹_+ãeT+fÒ n~ $»„|æÔ ø±<äT, ìy<äq

ø±<äT, Ä»„ n+‘·ø£+f… ø±<äT. n~ kÕe÷õø£ J$‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q ˇø£

dü‘·´+. ãVü≤<ä÷sY cÕ »|òüsY ªq÷πsfi¯fl Äj·TTwüß¸ n&ç–‘˚ Hê\T>∑Ts√E\T

<=]ø±sTT, n+<äT˝À ¬s+&ÉT ø√¬sÿ˝À¢ >∑&ç#êsTT, ¬s+&ÉT ìØø£åD˝Àμ nq+fÒ

n+<äT˝À #·÷&Ée\dæ+~ πøe\+ ªªnqTuÛÑ÷‹ sTT∫Ãq eÁø√øÏÔμμ ø±<äT, n~

|ü‘·qeTe⁄‘·Tqï uÛÑ÷kÕ«eT´ düe÷»|ü⁄ bÕ\ø£esêZ\ H√{Ï qT+&ç e∫Ãq e÷≥>±

>∑T]Ô+#ê*. Ä |ü‘·q+ »|òüsY‘√ yÓTT<ä\Tø± Ò<äì á Hê{Ïø° n+‘·+ ø± Ò<ä

‘Ó*ùdÔ n|üŒ{Ï qT+&ç ìqï yÓTTqï ªª>∑T»sY >∑j·÷ y√ »e÷Hê...μμ n+≥÷

XÀøÏ+∫q |ü+ø£CŸ eT*¢ø˘ es¡≈£L ñs¡÷›, Væ≤+B kÕVæ≤‘·´ ˝Àø±*ï

@\T‘·Tqï dü+düÿ è‹ jT$T{À Ä kÕVæ≤‘· eT+fÒ n+‘· eT≈£îÿe ñqï ‘·q

<äèø£Œ<∏äyÓT≥T e+{Ï<√ Á>∑Væ≤+#yês¡T.


16

á e÷ìô|òk º≈£î ñb˛<ëÈ‘·+>± ‘êqT #Ó|æŒq e÷≥˝À¢ X‚ùw+Á<ä ø£#√≥

ªªáHê&ÉT #·]Á‘· À eTìwæ bø£ÿ&ÉTHêï&Éqï düŒèVü≤ Òìyê&ÉT Ä<ÛäTìø£ ø£$>±ì

eTs=ø£{Ï>±ì b{≤¢ ne⁄‘ê&ÉT?μμ nHêïs¡T. (ù|`8) ø±s¡T Nø£{Ï À ø±+‹πsK

˝≤+{Ï~ ø£$ùdq y˚Tìô|òk˛º˝À á e÷≥. »+‘·Te⁄\˝À ˇø£ »+‘·Te⁄>±

yÓTT<ä\sTTq e÷qeC≤‹ eTVü‰Á|ükÕúq+ mø£ÿ&ç<ëø± e∫Ã+<√ ‘Ó*j·Tìyê&ÉT

Ä<ÛäTìø£ ø£$>±ì eTs=ø£{Ï>±ì m{≤¢ ne⁄‘ê&ÉT? ø±ì @B MT ne>±Vü≤q?

@&û MT #ê]Á‘·ø£ e÷qe⁄&ÉT? bø£ÿ&ç<ëø£ e#êÃ&ÉT? ndü\T e÷qe⁄&ÉH yê&ÉT

Ò&Éì, #ê]Á‘·ø£ e÷qe⁄&˚ ñHêï&Éì ns¡ú+ nsTTe⁄+fÒ, $_Ûqï kÕe÷õø£

eédüú\˝Àì eTqTwüß´\ Ä˝À#·q\≈£î, uÛ≤yê\≈£î, uÛ≤wü≈£î Äj·÷ eédüú\

‘ê\÷≈£î yêdüq e⁄+≥T+<äì ‘Ó*dæe⁄+f… ªªe´øÏÔμμ nq&ÜìøÏ ã<äT\T ªªÄ‘·àμμ

nì, ªªn<Ûä j·Tq+μμ nq&ÜìøÏ ã<äT\T ªª‘·|üdüT‡μμ nì, ªªes¡Ôe÷q kÕe÷õø£

eédüúμμqT ªª$~Ûμμ nì nq&É+ »]– e⁄+&˚<ë? ªª<Ûäsêàs¡ú ø±eTyÓ÷øå±\qT

ø£$ùdq k˛wü*düTº düe÷» ‘·‘ê«+XÊ\T>± yêÚ≤´ìk˛Ô+~μμ nq&É+ »]–

e⁄+&˚<ë? uÛ≤wü düe÷»+˝À |ü⁄&ÉT‘·T+~. Ä düe÷»+ dü«s¡÷|ü+ uÛ≤wü˝À

ìøÏå|üÔeTsTT e⁄+≥T+~. kÕe÷õø£ eédüú e÷]‘˚ e÷≥\≈£î ns¡ú+ >∑÷&É

e÷s¡T‘·T+~. ˇø£|ü⁄Œ&ÉT kÕeT+‘·T&É+fÒ |üø£ÿ<X+ sêE nH ns¡ú+ e⁄+&~.

ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝Àì sêE\+<ä]˙ ˇø£&ÉT ˝Àãs¡#·Tø=ì ‘·q sêC≤´ìï

$düÔ]+#·Tø√&É+ <ë«sê eTq <X+˝À |òüP´&É Ÿ eédüú ìsêàD+ »]–+~

ø±ã{Ïº |òüP´&É˝Ÿ ø±\+ qT+&ç (<ë<ë|ü⁄>± >∑T|üÔsêE\ ø±\+ qT+&ç)

kÕeT+‘·T&É+fÒ ø£ #·Áø£e]ÔøÏ >±ì sêE≈£î >±ì ø£|üŒ+ >∑≥Tº≈£îH dü+kÕúHê~Û|ü‹

nH ns¡ú+ e∫Ã+~. eédüú e÷s¡&É+‘√ e÷≥≈£î ns¡ú+ >∑÷&É e÷]+~. nsTT‘

Ç~ #·]Á‘·Áø£eT+˝ÀH˚ düVü≤»+>± »s¡>±*. n+‘˚>±ì ã\e+‘·+>± Ä]úø£

$eTTøÏÔì HqT yÓ÷ø£å+ n+{≤qq&É+ eT÷s¡â‘·«+. #·]Á‘·‘√ |üsê∫ø±˝≤& Vü≤≈£îÿ

be]ø° Ò<äT.

e÷ìô|òk º 323e ù|J qT+&ç 352e ù|J es¡≈£î X‚ùw+Á<ä ‘·q #ê]Á‘·ø£

<äèø£Œ<∏ä+ @$T{À $e]+#ês¡T. á |ü⁄düÔø±ìøÏ ndü\T ñb˛<ëÈ‘·+ n<˚ `

n+‘·≈£î eTT+~∫Ãq …ìHé ø=fÒwüqT¢ ◊.b ]#·sY¶ ‡ ø=fÒwüqT¢ <ìøÏ eTTdüT>√

17


‘Ó*j·÷\+fÒ… eTT+<äT á $es¡D #·<äyê*. ªdüe÷C≤ìï eéd”úø£]+#·&ÜìøÏ

Ä~eT $C≤„qT\T #dæq eTVü≤√<ä eT+˝À y<äeTT |ü⁄sêDeTT ø±eéTT nH$

eT÷&ÉT XÊK\T. e÷qe⁄\+<ä] \ø£å ´+ <Ûäsêàs¡úø±eTyÓ÷øå±\T nì ìπs›•+#·

ã&Ü¶sTTμ e¬>’sê e¬>’sê. #·]Á‘· ø£$ùdq e+{Ï dü+düú ø±<äT, q\T>∑Ts¡T >∑&Ü¶\

eTTqT\ ø±s¡ ìsê«Vü≤ø£ es¡Z+ <ëìï eéd”úø£]+#·&ÜìøÏ. á s¡ø£eTsTTq ‘·~›q|ü⁄

Áu≤Vü≤à&ç $C≤„qe÷ ø£$ùdq q&É|üuÀjT yÓ’C≤„ìø£ ñ<ä e÷ìøÏ ÁbÕ‹|ü~ø£?

<Ûäsêàs¡ú ø±eTyÓ÷øå±\H˚$ eTq <˚X¯ uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüú uÛ≤eC≤\+˝À n‹

eTTKéTsTTq uÛ≤>∑+. n$ ªªdüe÷» \ø£å ´+μμ @s√p ø±<äT. ªª<Ûäs¡à+μμ n+fÒ

es¡íeédüúqT ì\u…fÒº~. n~ XSÁ<äT\ \ø£å ´+, |ü+#·eTT\ \ø£å ´+ ø±e&ÜìøÏ

ÄkÕÿs¡+ >∑÷&É Ò<äT. n+<äTπø <Ûäs¡àes¡Ôq≈£î Á|ü‹|òü\+>± yÓ÷ø£å+ nedüs¡eTsTT+~.

b+‘·{Ï uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüú nsTTHê n+<äT˝À ø=+‘· neTàø£|ü⁄ düs¡T≈£î\ ñ

‘·Œ‹Ô, e÷s¡ø£+ e⁄+{≤sTT ø±ã{Ïº m|ü⁄Œ&É÷ ˇø£ es¡Ôø£ es¡Z+ e⁄+≥T+~. Ç~

bÕ\ø£esêZ\≈£î n‹ düìïVæ≤‘·+>± e⁄+≥T+~. n+<äTπø ªªns¡ú+μμ Á|ü<Ûëq+. Çø£

ªªø±eT+μμ e÷≥ ø=ùdÔ, ‘·eT $˝≤kÕ\ ø√düyT ø£<ë bÕ\ø£ esêZ\T sTTìï

bÕ≥T¢ |ü&~.

|ü⁄sêD≤\T ≈£L&É á uÛ≤eC≤\+˝À ˇø£ uÛ≤>∑+ e÷Á‘·y˚T. Ç$

ª|ü⁄sêDs¡Twüß\Tμ Á|ü»*ï ªªãT»®–+#·&ÜìøÏμμ sêdæq$ø±e⁄. Äπs´‘·s¡ ‘Ó>∑ À¢ es¡Z

düe÷»+ @s¡Œ&É&ÜìøÏ, dæús¡ eékÕj·T+, dü«j·T+düeTè<äΔ Á>±MTD eédüú,

uÛÑ÷kÕ«eT´+ @s¡Œ&É&ÜìøÏ es¡íeédüú‘√u≤≥T |ü⁄sêD≤\T >∑÷&É #ê˝≤ ‘√&ÉŒ&Ü¶sTT.

ôV’≤+<äy‘·s¡ Á|ü»\qT (‘Ó>∑\qT) ôV’≤+<äedüe÷»+ (n+fÒ, |ü⁄sêD≤\ ø±˝≤ìøÏ

dæús¡ eékÕj·T+ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&É¶ es¡Z düe÷»+)˝À ø£\T|ü⁄ø√e&ÜìøÏ, Ä ‘Ó>∑ À¢

>∑÷&É dæús¡ eékÕj·T+, es¡Z $uÛÑ»q @s¡Œ&É&ÜìøÏ yê] <e⁄fiflqT <e‘·\qT

Væ≤+<ä÷ <e⁄fiófl>± n+^ø£]+#·&É+ Ç~ #ê]Á‘·ø£+>± |ü⁄sêD≤\T ìs¡«Væ≤+∫q

bÕÁ‘·, n+‘ >±ì Á|ü»*ï ªªãT»®®–+#·&É+μμ ø±<äT.

nsTTHê sTT<ä+‘ê ø=‘˚Ô+>±<äT. eTq <˚X¯ uÛÑ÷kÕ«eT´ dü+düÿ è‹ì,

<äèø£Œ<∏ëìï dü+s¡øÏå+#·&ÜìøÏ düπs«|ü*¢ sê<Ûëø£èwüíHé e+{Ï Á|ü|ü+#· Á|üU≤´‘·

yT<Ûëe⁄\T, uÛ≤s¡rj·T $<ëúÛÑeHé e+{Ï dü+düú\T #dæq ø£èwæ n+<äs¡÷ b]–q<.


18

sê<Ûëø£èwüíHé n<Ûä ø£å‘·q ªuÛÑeHéμ yês¡T uÛ≤s¡‘·<X kÕ+düÿ è‹ø£ yês¡dü‘·«+ nH

Hê\T>∑T yê\÷éTT\ eT÷&ÉTy\ ù|J\ ñÁ<äZ+<∏ä+ Á|üø£{Ï+#ês¡T. <ëìï uÛ≤s¡‘·

uÛ≤wü À¢øÏ nqTe~+#·&ÜìøÏ nqTeT‹ >∑÷&É eTq |òüP´&É Ÿ e´‹πsø£ Ç+~sê

>±+~Û Á|üuÛÑT‘·«+ sTT∫Ãq≥T¢ $ìøÏ&ç. Ä Á>∑+<∏ä+˝À Òì~ ø£$ùdq <äèø£Œ<∏ä+˝À

ø=‘·Ô>± @+ Ò<äT. eTs¡sTT‘˚ á q÷‘·q Á|üj·T‘·ï+ b+<äT≈£î #˚düTÔqï≥T¢?

b+<äTø£+fÒ sê<Ûëø£èwüíHé >±ì, ªuÛÑeHéμ >±ì e÷]ÿ ‡düTº eTTdüT>∑T ydüTø√ Ò<äT.

ø±ì ø£$ùdq Ä eTTdüT>∑T y˚düTø=ì ]$»ìdüTº\ sê»ø°j·T yê´bÕs¡+‘√

$dæ–b˛sTTq j·TTe‘·sêìï b˛sê&ÉT‘·Tqï Á|ü»\ qT+&ç ªs¡øÏå+#·&ÜìøÏμ ø£$ùdq

|ü⁄{Ïº+~!

19

ns¡TD‘ês¡, |òæÁãe] 1982

≈£îVü≤Hê yÓ’C≤„ìø£ qe\\T

#˚‘·ã&çì, Ç‘·s¡ ªeT+Á‘·$<ä μ\qT ø£<∏ëedüTÔe⁄>± >±ì Ò<ë <ëì˝À

eTTKúÛ≤>∑+>± >±ì Á>∑Væ≤+∫ á eT<Ûä ø=+<äs¡T #düTÔqï s¡#·q\ >∑T]+∫

Ç|üŒ{Ïπø #ê˝≤ #·s¡Ã e∫Ã+~. yê{Ïì $eT]Ùdü÷Ô e∫Ãq yê<äq\˝À `

<äTs¡<äèwüºeXÊ‘·TÔ Á|ü»\qT Mfiófl yÓ÷dü+ #düTÔHêïs¡qï Hê´j·TeTsTTq ø√|üyT

b≈£îÿe>± e⁄+~>±ì, XÊÅd”Ôj·TeTsTTq |ü]o\q ø±<äT. <ëìe\¢ Ä s¡#·q\qT

düeT]ú+#yê] |üì düT\uÛÑeTsTT+~. nyê≈£î\÷ #Óyê≈£î\÷ e÷{≤¢&ç <ëHï

kÕVæ≤‘· düMTø£å>± #Ó ≤eTDÏ #düTÔHêïs¡T. |üs¡ ekÕq+>±, Çyê«fi Ä s¡#·q\qT

$eT]Ù+#·&É+ ø£+fÒ yê{Ïì düeT]ú+# yê<äq*ï $eT]Ù+#·&É+ eTTKéTsTT+~.

n$ #düTÔqïyêfiófl ªô|<ä›\Tμ ø±e&É+, yêfiófl ªÁb˛Á¬>dæyéμ b˛E\T ô|&ÉT‘·÷ ªá

ø=‘·Ô kÕVæ≤‘ê´ìï Ä<ä]+# kÕúsTTøÏ ‘Ó\T>∑Tdüe÷»+ b<ä>∑ Òø£ b˛‘·T+<ë?μ

nì #ê˝≤ u≤<Ûä>± Á|ü•ï+#·&É+ ` n≥Te+{Ï $eTs¡Ù nedüsêìï b≈£îÿe

#˚düTÔHêïsTT.

á yê<äq˝À¢ eTTKéTsTTq$ ¬s+&ÉT. yÓTT<ä{Ï~, Ä qe\\T yÓ’C≤„ìø£

qe\\T (Science fiction) nq&É+. ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘· +˝À Ç+‘·es¡≈£î yÓ’C≤„ìø£

qe\\qã&$ Òe⁄. ø£ dü+ ˇø£ ñ<ä eT+>± Òe⁄. Çyê«fi ` j·T+&ÉeT÷]

Mπs+Á<äHê<∏é, bHé.ÄsY.q+~ |ü⁄Dé÷ nì ` n≥Te+{Ï ñ<ä eT+ ek Ô+~.

Bìï e´‹πsøÏ+# yêfiófl, kÕ{Ï ‘Ó\T>∑T yê&=ø£ eT+∫|üì #ùdÔ #·÷dæ Vü≤]¸+#·

Òì ªª‘Ó\T>∑T‘·Hêìïμμ Á|ü<ä]ÙdüTÔHêïs¡T ‘·|üŒ yπs @+ Ò<äT (‘Ó\T>∑T yê&=ø£

eT+∫|üì #ùdÔ |üø£ÿqTqïyê&ÉT düVæ≤+#· Ò&Éqï~ eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑Tyê&ç Self

image˝À eTTK´ uÛ≤>∑+). ø±ã{Ïº eTqeT+‘ê á dü+≈£î∫‘·‘ê«ìï $&ç∫ô|{Ïº

ªª‘·T\dæ <äfi≤ìμμøÏ C…’ ø={≤º* ` Ç~ yÓTT<ä{Ïyê<ä+.

¬s+&Ée~ Ç+ø=+#Ó+ |ü]D‹ #Ó+~+~. n+#‘· Ç+ø=+#Ó+ Á|üe÷<äø£s¡+

>∑÷&É. Á|ü|ü+#êìï $e]+#·&É+˝À $C≤„qXÊg+ (Science) |òüTÀs¡+>±


20

$|òü\eTsTT+~. |òæõø˘‡˝À q÷´≥HéqT ◊Héd”ºHé Á|ü•ï+#ê&ÉT. ◊Héd”ºHéqsTT‘˚

Á|ü•ï+#·ì yê&ÉT bÕbÕ‘·Tà&ÉT. n≥Te+≥|ü⁄Œ&ÉT <˚e⁄fi¯flqT <äj·÷´\qT

eT+Á‘·‘·+Á‘ê\qT #˚‘·ãfi¯flqT ø±<äì b{≤¢ n+{≤+? yê{Ïì eT÷s¡â+>±

ø±<äq&Éy˚T nXÊÅd”Ôj·T+. ø±ã{Ïº ˇø£ |üø£ÿ ôd’qT‡q÷ y˚s=ø£ |üø£ÿ eT+Á‘·

‘·+Á‘ê\q÷ ìcÕŒøÏåø£+>± eTq eTT+<äT+# j·T+&ÉeT÷] Mπs+Á<äHê<∏é qe\\T

XÊÅd”Ôj·T <äèø£Œ<∏ä+‘√ sêdæqM, Ä<ä]+#·e\dæqM ne⁄‘êsTT. ôd’Hé‡ >∑T]+N

#Ó|ü⁄‘·THêï&ÉT, eT+Á‘·‘·+Á‘ê\ >∑T]+N #Ó|ü⁄‘·THêï&ÉT. ìs¡íj·T+ bÕsƒ¡≈£î\πø

$&ç∫ô|&ÉT‘·THêï&ÉT n+‘·ø£+fÒ @+ #j·÷*? á ¬s+&ÉT yê<äq©ï |ü]o*<ë›+.

yÓ’C≤„ìø£ qe\\T

Çyê«fi ªªyÓ’C≤„ìø£ qe\\Tμμ, ªªeTH√yÓ’C≤„ìø£ qe\\Tμμ sêdüTÔqï yêfifl

<äèwæº À, Ä e÷≥\ø£s¡ú+ e÷eT÷\T Áù|eT`ô|[fl ø£<∏ä À¢ nø£ÿ&Éø£ÿ&É b\Åø±ºìø‡

>∑T]+N Væ≤d”º]j·÷ >∑T]+N, Ç+ø± ø=+#Ó+ #·<äTe⁄ eTT~]‘˚ C…HÓ{Ïø˘

Ç+»˙]+>¥ >∑T]+N, ‘Ó*dæqM ‘Ó*j·TìM #Ó|üŒ&É+. eTs¡¶sY #j·T<ä\TÃ≈£îqï

yê&ÉT d”<ëkÕ<ë Vü≤+‘·≈£î\˝≤>± ø£‹Ô‘√H√ ‘·TbÕøÏ‘√H√ #·+|ü≈£î+&Ü @ bÕeTTH√

|ü+~ø=≈£îÿH√ ªVæ≤|üïf…ÆCŸμ #dæ <ëìøÏ ø£+|üP´≥sY <ë«sê yÓTùdCŸ Ç|æŒs∫

ø±fÒsTTùdÔ n~ ªªyÓ’C≤„ìø£ qe\μμ. V”≤s√sTTHé≈£î |æ∫Ã ø±≈£î+&Ü Væ≤d”º]j·÷H√

dæÿCÀÁù|òìj·÷H√ e⁄+fÒ n~ ªªeTH√yÓ’C≤„ìø£ qe\μμ.

ndü\T ªªyÓ’C≤„ìø£ qe\μμ n+fÒ @$T{À ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ bÕXÊÃ‘·

<˚XÊ\˝À ˇø£ X¯‘êã›+ô|’>± ek Ôqï yÓ’C≤„ìø£ qe˝≤ ñ<ä e÷ìï |ü]o*ùdÔ

#ê\T.

e÷qe $C≤„q+ ìs¡+‘·s¡+ $düÔ]dü÷Ô e⁄+≥T+~. ìqï ‘Ó*j·T+~

Çyê«fi¯, Çyê«fi¯ ‘Ó*j·T+~ πs|ü⁄ ‘Ó\TdüTÔ+~. nsTT‘˚ πs|ü⁄ <=s¡ø£uÀj˚T

düe÷<Ûëq+ >∑T]+∫ kÕ<Ûës¡D+>± Çyê«fi¯ eTq≈£î b+‘√ ø=+‘· C≤„q+

e⁄+≥T+~. es¡Ôe÷q $C≤„q|ü⁄ bı*yTs¡\˝À (Frontiers of Contemporary

Knowledge) ì\ã&ç eTT+<äT≈£î #·÷ùdÔ uÛÑ$wü ‘·TÔ |üP]Ô>± n+<Ûäø±s¡+ ø±<äT.

á bı*y˚Ts¡\ <ä>∑Zπs, Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝Àì ôd’+{ÏdüTº≈£î>±ì, yÓ’C≤„ìø£

qe˝≤ø±s¡T&çøÏ >±ì kÕúq+ ñ+~. nø£ÿ&É ì\ã&ç, ‘·q yÓqTø£qTqï $C≤„Hêìï

21


>∑T]+∫ düeTÁ>∑eTsTTq (dü+|üPs¡í+ ø±qedüs¡+ Ò<äT) ne>±Vü≤q e⁄+&ç, sêuÀjT

düe÷<ÛëHê\qT sêã≥º&É+ ôd’+{ÏdüTº ø£s¡ÔeéTsTT‘˚, sê>∑\ düe÷<ÛëHê\≈£î

düe÷»+ô|’ ñ+&É>∑\ Á|üuÛ≤yêìï yêdüÔ$ø£+>± }Væ≤+∫ kÕVæ≤‘· s¡÷|ü+ Çe«&É+

yÓ’C≤„ìø£ qe˝≤ø±s¡T&ç |üì. Çø£ÿ&É ¬s+&ÉT eTTKýÓTÆq $wüj·÷\THêïsTT. ˇø£{Ï

düeTø±©q $C≤„qXÊÅkÕÔìï >∑T]+∫ dü÷ú\+>±qsTTHê düπs düeTÁ>∑eTsTTq

|ü]C≤„q+ ø£*– e⁄+&É&É+, ¬s+&Ée~ sêuÀjT yÓ’C≤„ìø£ |ü]D≤e÷ìï >∑T]+∫

yêdüÔ$ø£+>± }Væ≤+#·&É+. }Vü≤ ‘·|üŒ≈£î+&Ü e⁄+≥T+~, ø±ì n~ yêdüÔ$ø£+>±

e⁄+&Ü*.

á ¬s+&É÷ >∑÷&É eTq≈£î p Ÿ‡yÓsYï qT+&ç áHê{Ï Äs¡ΔsYø±¢sYÿ, ◊C≤ø

ndæyÓ÷yé\ es¡≈£î bÕXÊÃ‘·´ yÓ’C≤„ìø£ qe˝≤ø±s¡T\+<ä]˝ÀqT ø£ì|ækÕÔsTT.

1969˝À nyÓT]ø£qT\T #·+Á<äeT+&É\+ MT<ä ~–q|ü⁄Œ&ÉT, Ä Á|üj·÷D+ >∑T]+∫

e+<ä dü+e‘·‡sê\≈£î |üPs¡«y˚T p˝Ÿ‡yÓsYï }Væ≤+∫ sêkÕ&Éì |üÁ‹ø£\˝À

e∫Ã+~. n+<äT˝À ÄX¯Ãs¡ý˚T+ ˝Ò<äT. n+‘·]ø£åj·÷HêìøÏ dü+ã+~Û+∫q

eTÚ*ø£eTsTTq dü÷Á‘ê\T p Ÿ‡yÓsYï ø±˝≤ìπø ø±<äT, q÷´≥Hé ø±˝≤ìπø ‘Ó\TdüT.

q÷´≥Hé Á|ü‹bÕ~+∫q >∑Ts¡T‘ê«ø£s¡¸D dæ<ëΔ+‘·y˚T Ä dü÷Á‘ê\≈£î |ü⁄Hê~.

q÷´≥Hé ø±˝≤ìøÏ >±ì p Ÿ‡yÓsYï ø±˝≤ìøÏ >±ì ‘Ó*j·Tì<ä ≤¢, uÛÑ÷$T ‘ê\÷≈£î

>∑Ts¡T‘ê«ø£s¡D |ü]$T‹ <ë{Ï ô|’øÏ yÓfifl>∑\+‘·{Ï eT÷\y>∑+‘√ (initial velocity)

sê¬ø{ŸqT ô|’øÏ |ü+|ü>∑\ #√<äø£X¯øÏÔì ø£qTø√ÿ>∑\e÷ nqï~. nsTT‘˚ BìøÏ

dü+ã+~Û+∫ >∑÷&É p Ÿ‡yÓsYï #dæq }Vü≤ yêdüÔ$ø£eTsTTq<. 18e X‘êã›+

¬s+&ÉeuÛ≤>∑+‘√ yÓTT<ä …’ (dü]>±Z #ÓbÕŒ\+fÒ 1769˝À yÓTT<ä\sTT) es¡dü>±

Ä$] XøÏÔ, $<äT´#·Ã¤øÏÔ, ô|Á{À\T e+{Ï #√<äø£ X≈£îÔ\qT Ä$wüÿ]+∫q bÕ]ÁXÊ$Tø£

$|ü¢eø±\+˝À |ü⁄{Ïºq yê&ÉT p Ÿ‡yÓsYï ` n≥Te+{Ï e´øÏÔøÏ uÛÑ÷e÷´ø£s¡D

|ü]~Ûì e÷qe⁄&ÉT ˇø£Hê&ÉT n~Û>∑$T+#· >∑\T>∑T‘ê&Éì }Væ≤+#·&É+ ø£wüºeT÷

ø±<äT nyêdüÔ$ø£eT÷ ø±<äT. n˝≤π> Çyê«fi yÓ’C≤„ìø£ qe˝≤ø±s¡T\T>± ù|sêZ+∫q

◊C≤ø ndæyÓ÷yé, Äs¡ΔsYø±¢sYÿ\≈£î düeTø±©q $C≤„q XÊÅkÕÔìøÏ dü+ã+~Û+∫

e⁄qï |ü]C≤„q+ nbÕs¡eTsTTq~.

Ä <äèwæº‘√ #·÷ùdÔ ‘·T\dæ<äfi+, ‘·T\dæ, yÓ’C≤„ìø£ qe\\T ø±e⁄. yÓTT<ä{Ï~,

yÓ’C≤„ìø£ qe\\T sêj·T&ÜìøÏ ø±e\dæq düeTÁ>∑eTsTTq $C≤„qXÊÅdüÔ |ü]C≤„q+


22

ø±<äT dü]ø£<ë, ÁbÕ<∏ä$Tø£eTsTTq |ü]C≤„q+ >∑÷&É Mπs+Á<äHê<∏é≈£î Ò<äT. ¬s+&ÉT,

n‘·qT uÛÑ$wü ‘Y yÓ’C≤„ìø£ $Cj·÷\ >∑T]+∫ }Væ≤+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‘·ï+ #dæq

dü+<äsê“¤\˝À, Ä Á|üj·T‘·ï+˝À nyêdüÔ$ø£‘ ‘·|üŒ yêdüÔ$ø£‘· Ò<äT. eT÷&ÉT,

ndü\T yÓ’C≤„ìø£ qe\ sêj·T&É+ n‘·ì ñ<›X+ ø±<äT. á eT÷&ÉT $wüj·÷\q÷

#·]Ã<ë›+.

Mπs+Á<äHê<∏é≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£eTsTTq yÓ’C≤„ìø£ |ü]C≤„q+ ôd’‘·+ Ò<äq&ÜìøÏ

bqïsTTHê ñ<ëVü≤s¡D *e«e#·TÃ. ª‘·T\dæ<äfi+μ yÓTT<ä{À¢ ˇø£ #√≥ ª|üs¡düŒs¡

$s¡T<äΔeTsTTq X≈£îÔ\T ‘·eT ~XqT e÷s¡TÃ≈£î+{≤sTTμ nH dü÷Á‘êìï Á|üø£{Ï+∫,

ô|’>± <ëìï q÷´≥Hé #·\q dü÷Á‘·eT+{≤&ÉT. ndü\T q÷´≥Hé #·\q dü÷Á‘ê\˝À

n≥Te+{Ï<˚B ˝Ò<äT. ¬s+&Ée~, |üs¡düŒs¡ $s¡T<äΔeTsTTq X¯≈£îÔ\T ˇø£#√≥

πø+ÁBø£]+#·ã&ç‘, n$ ~XqT e÷s¡TÃø√e⁄. yê{Ï À @~ ã©j·TeTsTT‘ yê{Ï

|òü*‘·+ Ä ~X˝À e⁄+≥T+~. á e÷≥ #Ó|üŒ&ÜìøÏ q÷´≥Hé ~–sêqø£ÿs¡ Ò<äT.

‘·\ø±j·T ñqïyê&Óe&ÉsTTHê #Ó|üŒ>∑\&ÉT. qe\˝À #ê˝≤ #√≥¢ ªÁu…sTTHé yyéμ

nqïe÷≥ yê&É‘ê&ÉT (á e÷≥ eTq ªyÓ’C≤„ìø£ qe˝≤ø±s¡T\μ≈£î #ê˝≤ Çwüº+

` b+<äT#‘·H√). ndü\T Áu…sTTHé yyé nqã&<B Ò<äT. be]¬ø’Hê ‘Ó*yÓ’q

Ä˝À#·q eùdÔ ªn‘·ìøÏ Áu…sTTHé yyé e∫Ã+~μ nq&É+ Ç+ ¢wt uÛ≤cÕ eéVü‰s¡+˝À

e⁄+~. n+‘>±ì |òæõø‡˝À >±ì, |òæõj·÷\J˝À >±ì Áu…sTTHéyyé nH |ü<ä+

kÕ+πø‹ø£ bÕ]uÛ≤wæø£ |ü<ë\ C≤_‘ê˝À Ò<äT. yÓT<ä&ÉT≈£î Ç+Á~j·÷\ qT+&ç

n+< düe÷#ês¡+, yÓT<ä&ÉT ø£+&Ésê\øÏ#Ã Ä»„\T qsê\˝À ˇø£ Á|üyêVü≤+>±

yÓfi‘êsTT. á Á|üyêVü‰ìï ªÁu…sTTHéyyéμ nqs¡T. ªqsY« ø£¬s+{Ÿμ n+{≤s¡T. Ç$

‘·|üŒ yπs @ ªyyéμ\T >±ì ø£¬s+{Ÿ\T>±ì yÓT<ä&ÉT qT+&ç |ü⁄≥ºe⁄, yÓT<ä&ÉT˝ÀøÏ

yÓfi¯fle⁄.

Mπs+Á<äHê<∏é nC≤„Hêìï Ç+ø=+#Ó+ $es¡+>± |ü]o*+#·&ÜìøÏ ˇø£

dü+|òüT≥q rdüT≈£î+<ë+. ª‘·T\dæ<äfi+μ˝À ‘·T\dæì #·+|ü&ÜìøÏ lìyêdü|æfiË’fl

|ü<∏äø£+ á $<Ûä+>± q&ÉTdüTÔ+~. yÓTT<ä≥ Ä ne÷àsTT yÓT<ä&ÉTqT ª≥÷´Héμ

#kÕÔ&ÉT. ‘·s¡Tyê‘· 20 s√E\bÕ≥T Ä yÓT<ä&ÉT≈£î ns¡ΔsêÁ‹yfi (‘·T\dæ ìÁ<ä

b˛‘·÷+&É>±) ªVæ≤b˛ï{Ïø düC…wüHé‡μ |ü+|ü⁄‘ê&ÉT. á dü÷#·q\qT ø£+|üP´≥sY

23


#‘· ø£+Á{À Ÿ #j·Tã& ˇø£ Á{≤Hé‡MT≥sY |ü+|ü>± yê{Ïì ‘·T\dæ #‹˝Àì

‘êjÓT‘·TÔ ]d”yé #düT≈£î+≥T+~. (Ç<=ø£ÿfÒ yÓTT‘·Ô+ qe\˝Àø° yêdüÔeyÓTÆq }Vü≤.

ˇø£ <äXÊã›+>± »bÕHé À n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï yÓTÆÁø√ ` b\Åø±ºìø f…ø±ï\J

düVü‰j·T+‘√ ‘êjÓT‘·TÔ À ÇeT&É>∑\ πs&çjÓ÷ ]d”es¡¢qT ‘·j·÷s¡T#j·T>∑\>∑&É+

nyêdüÔ$ø£+ ø±<äT). ]d”yé #düT≈£îqï düe÷#êsêìï b\ÅøÏºø cÕø\ s¡÷|ü+˝À

yÓT<ä&ÉT≈£î |ü+|ü⁄‘·T+~. ª≥÷´Héμ #j·Tã&É¶ yÓT<ä&ÉT Ä düe÷#êsêìï nqTdü]+∫

‘·q≈£î Òì s√>±\T ñqï≥T¢>± }Væ≤+#·T≈£î+≥T+~.

Bìï ø=+‘· $es¡+>± |ü]o*+#ê*.

1. yÓT<ä&ÉTqT ª≥÷´Hé #j·T&É+μ n+fÒ @$T{Ï? ãj·T≥ qT+&ç b\ÅøÏºø

ø£ ¬s+{ŸqT |ü+|æ+∫ yÓT<ä&ÉT˝À Ä˝À#·q\T |ü⁄{Ï º+#·&É+ kÕ<Û äé÷?

kÕ<ÛäéTq&ÜìøÏ Mπs+Á<äHê<∏é nyÓT]ø±˝À ø=+‘·ø±\+ ÁøÏ‘·+ »]–q ˇø£

|ü]XÀ<ÛäqqT ñ<äVü≤]+#ê&ÉT. ø=+‘·eT+~ XÊgE„\T ˇø£ ø√‹ yÓT<ä&ÉT≈£î

b\Åø√º&é‡ neT]Ã ø£ ¬s+≥T |ü+|ü&É+ <ë«sê <ëì#˚‘· ø=ìï |üqT\T

#sTT+#·>∑*>±s¡T. (ø±fiófl ø£<ä|ü&É+, Ò∫ ì\ã&É¶+ Ç‘ê´~) nsTT‘ Ç~ b+<äT≈£î

kÕ<Ûä eTsTT+~? á |üqT\˙ï e÷eT÷\T>± yÓT<ä&ÉT qT+&ç ø£+&Ésê\≈£î yÓfi‚fl

Ä»„\ |òü*‘·+>± »s¡T>∑T‘êsTT. Ä Ä»„\T b\ÅøÏºø ø£¬s+≥TqT <ä>∑Zs¡>± b˛*q

qüsY« ø£¬s+{Ÿ s¡÷|ü+˝À ø£+&Ésê\qT #s¡‘êsTT. n+<äT#‘· ãj·T≥qT+&ç m\Áø√º&É¢

kÕj·T+‘√ Ä qsY« ø£¬s+≥TqT ø£èÁ‹eT+>± qsê\˝À düèwæº+#·>∑*–‘, yÓT<ä&ÉT

Á|üyTj·T+ Ò≈£î+&ÜH »+‘·Te⁄ ø£+&Ésê\T Ä»„qT Á>∑Væ≤+∫, #j·Te\dæq |üìì

#kÕÔsTT. ø±ì ‘·T\dæ #‘· #sTT+#~ Òe&É+ ≈£Ls√Ãe&É+ e+{Ï |üqT\Tø±e⁄.

b\ÅøÏºø dæ>∑ï Ÿ <ë«sê ÄyÓT≈£î Òì s√>±\T ñHêïj·Tqï qeTàø£+ @s¡Œs¡TkÕÔ&ÉT

lìyêdü|æfiË’fl. n+fÒ qeTàø±\T >∑÷&É @<äsTTHê b\ÅøÏºø ø£¬s+≥TqT b˛*q

ø£¬s+≥T Á|üyêVü≤+ e\¢ @s¡Œ&É‘êj·÷? n≥Te+{Ï<+ Ò<äT. ìC≤ìøÏ Ä˝À#·q

‘ê\÷≈£î uÛÖ‹ø£ dü÷Á‘ê\T (The Physiology of Thought) Ç+‘·es¡≈£î

XÊgE„\≈£î n+‘·Tã≥º Ò<äT. n≥Te+≥|ü⁄Œ&ÉT ø√‘·T\ MT<ä #dæq Á|üjÓ÷>∑+

Ç≥Te+{Ï~ »]π> neø±XÊìï dü÷∫düTÔ+<äq&É+ nyêdüÔ$ø£eTsTTq #·e⁄ø£u≤s¡T

}Vü‰>±qyT>±ì, yÓ’C≤„ìø£ qe\≈£î düVü≤»eTsTTq yêdüÔ$ø£ }Vü≤ ø±<äT.


24

2. b˛˙, yÓT<ä&ÉTqT ª≥÷´Héμ #j·T>∑*>±&ÉqT≈£î+<ë+. yÓT<ä&ÉT˝À @

uÛ≤>±ìï ≥÷´Hé #XÊ&ÉT? Væ≤bıïf…ÆCŸ #ùd≥|ü⁄Œ&ÉT #‘·q (Conscious mind)

ìÁ<äb˛‘·T+<äì, Væ≤bıï{ÏdüTº Ç#Ã dü÷#·q\T (Suggestions) düT|üÔ #‘·q (Sub-

Conscious mind) øÏ n+<äT‘êj·Tì dæ<ëΔ+‘·+. nsTT‘ á düT|üÔ#‘·q nH~

yÓT<ä&ÉT˝À ˇø£ uÛ≤>∑+ ø±<äT. n~ πøe\+ ˇø£ uÛ≤eHê kÂ\uÛÑ + (Conceptual

Convenience) e÷Á‘·y˚T. n≥Te+≥|ü⁄Œ&ÉT, ø£¬s+≥T s¡÷|ü+˝À |ü+ù|

dü÷#·q\qT n+<äT≈£îH≥≥T¢ yÓT<ä&ÉT˝À @ uÛ≤>±ìï ≥÷´Hé #kÕÔ&ÉT?

3. b˛˙, düT|üÔ#‘·qì yÓ‹øÏ|ü≥Tº≈£îì ≥÷´Hé #kÕ&ÉqT≈£î+<ë+. nsTT‘

á dü÷#·q\qT n+<äT≈£îH ‘·T\dæ, Væ≤b˛ïf…ÆCŸ #j·T>± @s¡Œ& yÓTÆø£+ (Trance)˝À

Ò<äT, e÷eT÷\T ìÁ<ä À e⁄+~. ìÁ<äb˛‘·Tqï eTìwæøÏ Væ≤bıï{Ïø dü÷#·q*e«&É+

kÕ<Ûäé÷? nkÕ<Ûä´+. n+‘˚ø±<äT ìÁ<äb˛‘·THêï, y˚T\T≈£îHêï eTìwæøÏ

‘Ó*j·T≈£î+&Ü <ä÷s¡+qT+&ç Væ≤bıïf…ÆCŸ #˚j·T&É+ nkÕ<Ûä´+. Væ≤b˛ïf…ÆCŸ

#j·÷\+fÒ e´øÏÔ (Subject) bs¡Tø£, düeTà‹, düVü≤ø±s¡+ ` eT÷&É÷ ø±yê*. @

ˇø£ÿ{Ï Ò≈£îHêï Væ≤bıï{Ï»+ »s¡>∑<äT. Væ≤bıï{Ï»+ eT+Á‘·+ ø±<äT.

Mπs+Á<äHê<∏é nC≤„q+ b+‘·{Ï<√ ‘Ó*j·T&ÜìøÏ eTs=ø£ÿ ñ<ëVü≤s¡D

e÷Á‘·+ ÇkÕÔqT. ª‘·T\dæμ˝À lìyêdü|æfiË’fl ˇø£ &Üø£ºs¡TqT |ü≥Tº≈£îì n‘·ì

yÓT<ä&ÉTqT ª≥÷´Héμ #˚dæ, n‘·ìøÏ Ä»„\T ÇkÕÔ&ÉT. á Ä»„\T Ç#˚Ã≥|ü⁄Œ&ÉT

‘êqT πø ˇø£ Á|ò”¬ø«˙‡˝À e÷{≤¢&É‘ê&ÉT. Ä Á|ò”¬ø«˙‡πø ª≥÷´Héμ #j·Tã&ç e⁄qï

Ä &Üø£ºs¡T á Ä»„\qT •s¡kÕeVæ≤kÕÔ&ÉT. ndü\T bes¡sTTHê πø ø£ Á|ò”¬ø˙‡˝À

e÷{≤¢&ç‘ @eTe⁄‘·T+<äqï Ä˝À#·q Mπs+Á<äHê<∏é≈£î >±ì, n‘·&ÉT sêdæq #Ó‘·ÔqT

ªªyÓ’C≤„ìø£ qe\μμ>± düTÔ‹düTÔqï ô|<ä›eTqTwüß\≈£î >±ì e∫Ãq≥T¢ Ò<äT. eTq+

ñ#·Ã]+# Á|ü‹ Xã›eT÷ ˇø£ <Ûä«ì‘·s¡+>±ìï düèwæºdüTÔ+~. á <Ûä«ì ‘·s¡+>±ìøÏ

ˇø£ Á|ò”¬ø«˙‡, ˇø£ bqØ® e⁄+{≤sTT. eTq+ ˇø£ yêø£ +>±ì ˇø£ e÷≥>±ì

e÷{≤¢&ç‘, $$<Ûä Á|ò”¬ø«˙‡\T>∑\ <Ûä«ì ‘·s¡+>±\T düèwæº+#·ã&ç ø£ dü+øÏ¢wüºeTsTTq

‘·s¡+>∑+ s¡÷bı+<äT‘·T+~. á dü+øÏ¢wüº‘ eTq e÷≥\˝Àì yÓ’$<Ûë´ìøÏ eT÷\+.

bes¡sTTHê πø ˇø£ Á|ò”¬ø«˙‡˝À e÷{≤¢&ç‘ ñ‘·Œ‹Ô njT$ ns¡úe+‘·eTsTTq

e÷≥\T ø±e⁄, ns¡ús¡Væ≤‘·eTsTTq ôd’s¡Hé ≈£L‘· ≤+{Ï Xã›+.

25


ìC≤ìøÏ ‘êqT yÓ’C≤„ìø£ qe\ sêdüTÔq≥T¢ Mπs+Á<äHê<∏é bø£ÿ&Ü

#Ó|ü⁄Œ≈£îqï≥Tº >∑÷&É Ò<äT. Ä øÏ‘êãT n‘·ìøÏ n_Ûe÷qT\ qT+&ç nj·÷∫‘·+>±

\_Û+∫+~. n‘·ì ndü\T ñ<›X¯+ e÷Á‘·+ ôd’qT‡qT ≈£åîÁ<ä$<ä \ kÕúHêìøÏ

~>∑C≤]Ã, eT+Á‘·‘·+Á‘ê\ düs¡düq ì\u…≥º&É+. ôd’qT‡≈£L eT+Á‘êìø°, $C≤„Hêìø°

eT÷&ÛÉqeTàø±\≈£L ‘˚&Ü @MT˝Ò<ä˙, ˇø£{Ï Ç+^¢wüß˝À e⁄+fÒ ¬s+&Ée~

‘Ó\T>∑T˝À e⁄+≥T+<ä #Ó|üŒ&É+ n‘·ì ñ<›X¯ +. ªÁu…sTTHéy˚yéμ, ª≥÷´ì+>¥μ

Ç‘ê´~ e÷≥\T ôd’q‡˙, n< <ä÷s¡<äèwæº nH√ eoø£s¡D nH√ n+fÒ <ëìï

eT÷&ÛÉqeTàø£eT+{≤s¡ , ø±ã{Ïº ùV≤‘·Tyê<äT\T ydüTÔqï Á|üXï\ <Ûë{ÏøÏ ‘·≥Tºø√ Òø£

b˛‘·Tqï yêfiófl ‘·eT eT÷&ÛÉqeTàø±*ï e<äT\Tø√qø£ÿs¡ Ò<ä , yê{ÏøÏ Ç+ ¢wt

ù|s¡T¢ ô|≥Tº≈£î+fÒ #ê\˙ <ÛÓ’s¡ + #Ó|üŒ≥+ n‘·ì ñ<›X+. á yê<äq n‘·qT

‘·T\dæ ‘·*¢ H√≥ ¬s+&ÉTeT÷&ÉT |üsê´j·÷\T #Ó|æŒkÕÔ&ÉT >∑÷&É. ÄyÓT e÷≥\T

$+≥Tqï ªôd’+{ÏdüTºμ »j·T<˚yé øÏ≈£îÿs¡TeTqø£b˛e&É+ >∑÷&É >∑eTHês¡Ω+.

n+‘ø±<äT, ôd’qT‡qT ≈£åîÁ<ä|ü]# ‘·q |ü<∏äø±ìï kÕ~Û+#·{≤ìøÏ ªôd’+{ÏdüTºμ nsTTq

»j·T<yé#‘· nã<ëΔ\T ≈£L&É Mπs+Á<äHê<∏é #Ó|æŒ+#ê&ÉT.

ñ<ëVü≤s¡D≈£î, Væ≤bıïf…ÆCŸ #j·Tã&É¶ e´øÏÔ‘√, qTe⁄« πs|ü⁄ eT<Ûë´Vü≤ï+

|üHÓï+&ÉT >∑+≥\≈£î ◊<äT >±¢düT\ eT+∫˙fiófl ‘ê>∑T‘êe⁄ nì n+fÒ n‘·qT

‘·s¡Tyê‘· s√E eT<Ûë´Vü≤ï+ Ä |üì ì»+>±H #kÕÔ&É+{≤&ÉT. n~ yêdüÔeyT.

nsTT‘ yÓ+≥H, n‘·ì‘√>±ì qTe⁄« πs|ü⁄ eT<Ûë´Vü≤ï+ |üHÓï+&ÉT >∑+≥\≈£î

|òü ≤Hê $T<Ó›øÏÿ øÏ+~øÏ <ä÷øÏ Ä‘·àVü≤‘· #düT≈£î+{≤eì #Óù|Ô Ä |üì >∑÷&É

#kÕÔ&É+{≤&ÉT. n~ |üP]Ô>± nã<äΔ+. eTVü‰ nsTT‘, Ä düeTj·÷ìøÏ Ä $T<Ó›

bø±ÿ\qï ø√]ø£ ` Ä ø±s¡D+>±H ` nì|æ+#·e#·TÃ. n+<äTu≤≥T˝À e⁄+fÒ

$T<Ó› bø£ÿq÷e#·TÃ. n+‘>±ì n‘·ìøÏ Ä‘·àVü≤‘· #düT≈£îH ñ<›X´+ Òø£b˛‘

#düTø√&ÉT. Væ≤bıï{Ï»+ ˇø£ yêdüÔ$ø£yÓTÆq #·s¡ . nìï yêdüÔ$ø£ #·s¡ \˝≤π> n~

>∑÷&É ø=ìï dü÷Á‘ê\≈£î ã<äΔeTsTT q&ÉT#·T≈£î+≥T+~. e´øÏÔ n;ÛcÕºìøÏ

e´‹πsø£eTsTTq |üqT\T Væ≤bıï{Ï»+ <ë«sê n‘·ì#‘· #sTT+#·&É+ nkÕ<Ûä s

nqï~ Ä dü÷Á‘ê\˝À ˇø£{Ï.

nsTT‘ Çø£ÿ&É #·÷&Ée\dæ+~ Mπs+Á<äHê<∏é nC≤„Hêìï ø±<äT. Ç+‘·

ÁbÕ<∏ä$Tø£eTsTTq $wüj·T+ n‘·ìøÏ ‘Ó*j·T<äì H˚qqTø√qT. Çø£ÿ&É


26

#·÷&Ée\dæ+~ n‘·ì ñ<›XÊìï. »j·T<yé #Óù|Œ e÷≥\˝À ªVæ≤bıï{Ï»+μ ã<äT\T

ªeoø£s¡Dμ nì sêùdÔ n$ e÷eT÷\T>± ªeoø£s¡Dμ >∑T]+∫ Á|ü»\˝À ñ+&

eT÷&ÛÉqeTàø±\‘√ @ø°uÛÑ$kÕÔsTT. n+fÒ Væ≤bıï{Ï»+≈£î, eoø£s¡D≈£î ‘˚&Ü

@MT Ò<äì, ˇø£{Ï Ç+ ¢wüß ù|s¡sTT‘ ¬s+&Ée~ ‘Ó\T>∑Tù|s¡ uÛÑs√kÕ Çe«&É+

Mπs+Á<äHê<∏é ñ<›X+. Væ≤bıï{Ï»+ >∑T]+# ªôd’+{ÏdüTºμ »j·T<yé #‘· eTs=ø£

nã<äΔ+ >∑÷&É #Ó|æŒkÕÔ&ÉT. Væ≤bıï{ÏdüTº ‘·q XÁ‘·Te⁄qT Væ≤bıïf…ÆCŸ #dæ n‘· +‘·

Væ≤+kÕ‘·àø£+>± #·+|ü>∑\&É+{≤&ÉT. Ç~ ≈£L&Ü |ü∫Ã nã<äΔ+. Væ≤bıï{Ï»+

»s¡>±\+fÒ ne‘·* e´øÏÔ bs¡Tø£, düeTà‹, düVü≤ø±s¡+ ø±yê\HêïqT. XÁ‘·Te⁄

b<äTfÒe⁄+fÒ n‘·qT düeTà‹+# Á|üdüøÏÔ Ò<äT ø±ã{Ïº á ªªôd’+{Ï|òæø #‘·ã&çμμ

nkÕ<Ûä +. nsTTHê Çø£ÿ&É >∑÷&É #·÷&Ée\dæ+~ nC≤„q+ ø±<äT, <äTs¡T<›X+.

Çø£ÿ&É #ÓãT‘·Tqï~ #‘·ã&çø° Væ≤bıï{Ï»+≈£L ‘&Ü Ò<äì, ¬s+&Ée~ ªªôd’+{Ï|òæøμμ

ø±ã{Ïº yÓTT<ä{Ï~ eT÷&ÛÉqeTàø£+ ø±C≤\<äì (BìH˚ eTq ªªyÓ ’C≤„ìø£

qe˝≤ø±s¡Tμμ\≈£î Á|”‹bÕÁ‘·eTsTTq |ü]uÛ≤wü À ªeT÷&ÛÉ qeTàø±\≈£î ôd’+{Ï|òæø

Ø»ì+>¥ #Ó|üŒ&É+μ n+{≤s¡T).

kÕsê+X+˝À, Mπs+Á<äHê<∏é Çe«<ä\#·T≈£îqï dü+<X+ ÇB. be«s¡÷

‘·eT eT÷&ÛÉqeTàø±\T e~* ô|≥ºqedüs¡+ Ò<äT. yê{ÏøÏ Ç+ ¢wt ù|s¡T¢ ô|≥Tº≈£î+fÒ

#ê\T (MT≈£î Ç+ ¢wt sêø£b˛‘ Mπs+Á<äHê<∏é #ÓbÕÔ&ÉT). •e⁄&ç eT÷&Ée ø£+{Ïì

ªª˝Ò»sYμμ nq+&ç. eoø£s¡DqT ªªÁu…sTTHé ≥÷´ì+>¥μμ nq+&ç. #˚‘·ã&çì

ªªVæ≤bıï{Ï»+μμ nq+&ç. á Hê\T>∑T Ç+ ¢wüß eTTø£ÿ\T Hs¡TÃ≈£î+fÒ MT J$‘·+

ùV≤‘·Tyê<äT\ u…&É<ä Ò≈£î+&Ü kÕ|ò”>± >∑&ç∫b˛‘·T+~.

Ç≥Te+{Ï dü+<XÊìï#Ã kÕVæ≤‘ê´ìï yÓ’C≤„ìø£ qe\\q&É+ Vü‰kÕ´düŒ<ä+.

eTs¡sTT‘˚ @eTì |æ\yê\qï~ Á|üX¯ï. á kÕVæ≤‘ê´ìï #ê˝≤ eT+~

ªª≈£îVü≤Hê`yÓ’C≤„ìø£ qe\μμ (Pseudo-Science Fiction) n+≥THêïs¡T. n~

ø√|ü+‘√ n+≥Tqï e÷fÒ nsTTHê #ê˝≤ XÊÅd”Ôj·TyÓTÆq Á|üjÓ÷>∑+. Áù|ò»sY

eT+Á‘ê\qT (magic) |ü]XÀ~Û+∫ ªªeT+Á‘· $C≤„Hêìïμμ Pseudo-Science

nHê* nì rsêàì+#ê&ÉT. b+<äTø£+fÒ ôd’qT‡≈£L eT+Á‘· $<ä ≈£L ø£ kÕe÷q´

\ø£åD+ e⁄+~. ¬s+&É÷ Á|ü|ü+#êìï ìj·T+Á‹+#ê\ì #·÷kÕÔsTT. nsTT‘ Bì

27


ø√dü+ ôd’qT‡ Á|ü|ü+#·|ü⁄ edüTÔ >∑‘· dü«uÛ≤yêìï ns¡ú+ #düTø√yê\ì Á|üj·T‘·ï+

#˚ùdÔ, eT+Á‘·+ ‘êqT ãj·T≥qT+&ç Á|ü|ü+#·+ MT~øÏ ˇø£ ø£èÁ‹eTeTsTTq

Áø£e÷ìï s¡T<äT›‘·T+~. n+<äT#‘· eT+Á‘êìøÏ XÊÅd”Ôj·T+>± Pseudo-Science

nì ù|s¡T ô|≥ºe#·TÃqì Áù|ò»sY rsêàì+#ê&ÉT. eTq+ eT+Á‘·‘·+Á‘ê\qT

Á|ü#ês¡+#˚ùd á kÕVæ≤‘ê´ìøÏ >∑÷&É n+‘˚ XÊÅd”Ôj·T+>± Pseudo-Science

fiction ` ≈£îVü≤Hê yÓ’C≤„ìø£ qe\\T nì ù|s¡T ô|≥ºe#·TÃqT.

$C≤„q XÊg+èT+Á‘· ‘·+Á‘ê\T

Ç|ü⁄Œ&ÉT á kÕVæ≤‘ê´ìï düeT]ú+#yê] ¬s+&Ée yê<ëìï |ü]o*<ë›+.

eTq≈£î ôd’Hé‡ Ç#Ã $C≤„q+ ndü+|üPs¡í+, ndüeTÁ>∑+, ø±ã{Ïº eT+Á‘·‘·+Á‘ê\qT

ìsêø£]+#·&É+ ‘·|ü. ¬s+&ç+{Ï >∑T]+N düeTbÕfifl˝À #Ó|üŒ&É+˝À Mπs+Á<äHê<∏é

düs¡sTTq |üH #kÕ&ÉT ` n+≥T+~ á yê<ä+.

ôd’qT‡ eTqøÏ#Ã $C≤„q+ b|ü⁄Œ&É÷ >∑÷&É ndü+|üPs¡íyTqì e÷]ÿ ‡»+

n+^ø£]düTÔ+~. nsTT‘ Bì ns¡ú+ @$T{Ï? eTq≈£î ôd’qT‡ #Óù|Œ @ $wüj·TeT÷

$X«dü j·T+ ø±<äHê, nìï+{Ï X+øÏ+#·eTHê? ø£ sêsTTì >±*˝ÀøÏ $dæ]‘

n~ øÏ+<ä |ü&Éø£b˛e#·TÃ, Äø±X+˝ÀøÏ b–]b˛jT neø±X+ >∑÷&É e⁄+~ nì

qeTàeTHê? bqï{Ïø° ø±<äT. $C≤„qXÊg |ü]C≤„q+ ndü+|üPs¡íeT+fÒ ns¡ú+

eTq≈£î ‘Ó*dæq $wüj·÷\˙ï dü+Xj·÷‘·àø£eTsTTqeì ø±<äT. eTq≈£î ø=ìï{Ï

>∑T]+∫ ndü+|üPs¡íC≤„q+ e⁄+≥T+~, ø=ìï{Ï >∑T]+∫ πøe\+ nC≤„qy˚T

e⁄+≥T+~ nì ns¡ú+. ø±ã{Ïº $C≤„qXÊg|ü⁄ ndü+|üPs¡í‘·qT yêdüÔe+‘√

nq«sTT+#≥|ü⁄Œ&ÉT ì]›wüº+>± |ü]o*+#ê*. n+fÒ eTq |ü]o\q˝À e⁄qï

$wüj·÷ìï >∑T]+∫ eTq C≤„q+ dü+|üPs¡íe÷, ndü+|üPs¡íe÷, ndü\T XSqé÷

nì #·÷&Ü*. n+‘>±ì ªªnìï{Ï dü+XsTT+#·&ÉμμeTqï~ XÊÅd”Ôj·T <äèø£Œ<∏ä+

ø±<äT.

eT] eT+Á‘·‘·+Á‘ê\≈£î dü+ã+~Û+∫ eTq C≤„q+ b{≤¢+{Ï~?

ndü+|üPs¡íeTsTT‘ n|ü⁄Œ&ÉT Mπs+Á<äHê<∏é eT<ä›‘·T<ës¡¢qï≥T¢ eT+Á‘·‘·+Á‘ê\q÷

ôd’qT‡q÷ |üø£ÿ|üø£ÿq ì\u…{Ïº bÕsƒ¡≈£î&çH˚ b+#·Tø√eTq&É+ XÊÅd”Ôj·Ty˚T.

ñ<ëVü≤s¡D≈£î eTq≈£î kÂs¡≈£î≥T+ã+ (Solar System) |ü⁄≥Tºø£ >∑T]+∫


28

dü+|üPs¡íeTsTTq C≤„q+ Ò<äT. ¬s+&ÉT eT÷&ÉT dæ<ëΔ+‘ê\THêïsTT >±ì yê{Ï À

@~ düs¡sTTq<√ Ç+‘·es¡≈£î ‘Ó©<äT. n≥Te+≥|ü⁄Œ&ÉT kÂs¡≈£î≥T+ã+ >∑T]+∫

sêùd yê¬se¬s’Hê Ä ¬s+&ÉT eT÷&ÉT dæ<ëΔ+‘ê\q÷ ìcÕŒøÏåø£+>± eTT+<äT+#·ø£b˛‘

n~ nXÊÅd”Ôj·TeTsTTq q&Ée&çø£ ne⁄‘·T+~.

nsTT‘ eT+Á‘·‘·+Á‘ê\qT >∑T]+∫, #‘·ã&ç >∑T]+∫ eTq≈£îqï C≤„q+

ndü+|üPs¡í+ ø±<äT, dü+|üPs¡íyT. Çø£ÿ&É eTq+ Á|üjÓ÷>±\qT ÄÁXsTT+#· |üì

Ò<äT. Á|üjÓ÷>±‘·àø£+>± eT+Á‘ê\≈£î ∫+‘·ø±j·T\T sê\eì ìs¡÷|æ+#·e#·TÃqT

>±ì, n~ e´s¡úÁ|üj·÷dü. Çø£ÿ&É ÄÁX¯sTT+#·e\dæq~ Á|üjÓ÷>±\qT ø±<äT—

#·]Á‘·qT, |òæõø‡ì ø±<äT— Ä+Á‘·bÕ\Jì. #·]Á‘· À eT+Á‘·‘·+Á‘ê\T b|ü⁄Œ&ÉT

|ü⁄{≤ºjÓ÷ @ nC≤„qkÕúsTTì n$ Á|ü‹_+_kÕÔjÓ÷ ‘Ó\TdüT≈£î+fÒ #ê\T, n$

nyêdüÔ$ø£eTqï eTq C≤„q+ dü+|üPs¡íeTì Á>∑Væ≤+#·&ÜìøÏ.

Ä~eT e÷qe⁄&ç J$‘êìï ≈£L\+ø£wü+>± |ü]XÀ~Û+∫q Áù|ò»sY,

e÷*H√yéd”ÿ e+{Ï XÊgE„\T eT+Á‘ê\ |ü⁄≥Tºø£ >∑T]+∫ eTq≈£î dü+|üPs¡íC≤„Hêìï

Ç#êÃs¡T. Ä~eT e÷qe⁄&çøÏ Á|üø£è‹<Ûäsêà\T ‘Ó©e⁄. n‘·ìøÏ es¡+ b+<äT≈£î

edüTÔ+<√ ‘Ó©<äT, @s¡T …+<äT≈£î bÕs¡T‘êjÓ÷ ‘Ó©<äT. nsTT‘ es¡+ |ü&É{≤ìøÏ

eTT+<äT ñs¡TeTT $qã&É&É+ >∑eTì+#ê&ÉT. Ä Xã›yT esê¸ìøÏ ø±s¡DeTì

nqT≈£îHêï&ÉT. ø±ã{Ïº ‘·q≈£î es¡¸+ ø±yê\ì|æ+∫q|ü⁄Œ&ÉT Ä ñs¡TeTTqT

nqTø£]dü÷Ô X¯ã›+ #˚j·T&É+ n\es¡TÃ≈£îHêï&ÉT. n{≤¢ X¯ã›+ #˚ùdÔ es¡¸+

edüTÔ+<äqT≈£îHêï&ÉT. n< ‘=* eT+Á‘·+ (dü]>±Z á eT+Á‘êHï Çyê«fi ‹s¡T|ü‹

‹s¡TeT\ <ekÕúq+yês¡T sêj·T\d”eT˝À es¡+ ≈£î]|æ+#·&ÜìøÏ @fÒ{≤ j·TC≤„\T

#dü÷Ô »|ædü÷Ô+{≤s¡T.) á eT+Á‘·+ <e‘·\qT Á|üdüqï+ #düTø√e&É+ ø√dü+

#ùd ÁbÕs¡úq nqï dæ<ëΔ+‘·+ ø=+#Ó+ Hê>∑]ø£‘· eTT~]q ‘·s¡Tyê‘· |ü⁄{Ïº+~

>±ì eT+Á‘·+ |ü⁄≥Tºø£ À e÷Á‘·+ <e⁄fifl Á|üdüøÏÔ Ò<äT. (eTq <X+˝À nsTT‘

|üPs¡«MTe÷+dü <äs¡Ùqs¡÷|ü+˝À á Ä~eT <äèø£Œ<∏ä+ #ê˝≤ø±\+ ì*∫+~.

<ëì Ä~eT‘ê«ìï >∑T]Ô+#·≈£î+&Ü |üPs¡«MTe÷+düqT >=|üŒ HêdæÔø£ <äs¡Ùq+>±

ô|’¬ø‹Ôq <MÁ|ükÕ<é #Û·{ÀbÕ<Ûë´j·T e+{Ï ‘ê‹«≈£î\÷ e⁄Hêïs¡T.) n{≤¢π> y≥>±&çøÏ

»+‘·Te⁄\ eT+<ä ø£qã& eTT+<äT yê{Ï n&ÉT>∑T\ #·|ü⁄Œ&ÉT $q|ü&ÉT‘·T+~. Ä

29


Xã›yT yê{Ï sêø£≈£î ø±s¡DeTqT≈£î+{≤&ÉT Ä~eT e÷qe⁄&ÉT. nqT≈£îì Ä

X¯u≤›ìï nqTø£]dü÷Ô eT+Á‘ê\T #·<äe&É+, &É|ü⁄Œ yêsTT+#·&É+ #˚kÕÔ&ÉT. Ä

Xu≤› Ò yê{Ïì s¡|æŒkÕÔj·Tì qeTTà‘ê&ÉT. (Bìï Sympathetic magic n+{≤s¡T).

ø±ã{Ïº kÕMT|ü ‘· ø±s¡ ø±s¡D dü+ã+<Ûëìï dü÷∫düTÔ+<äH˚ ‘·|ü⁄Œ&ÉT dü÷Á‘·+

(¬s+&ÉT dü+|òüT≥q\T yÓ+≥yÓ+≥H »]–‘ yê{Ï À yÓTT<ä≥ »]–+~ ‘·sê«‘·

»]–q <ëìøÏ ø±s¡D+ ø±yê* nH˚ dü÷Á‘·+) qT+&ç eT+Á‘·+ |ü⁄{Ïº+<äì

eTq≈£î #·]Á‘· |ü]o\q ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. á dü÷Á‘·+ ‘·|ü⁄Œ&ÉT dü÷Á‘·eTì eTq+

b|ü⁄Œ&ÉsTT‘˚ >∑T]Ô+#êyÓ÷, n|ü⁄Œ&˚ eT+Á‘ê\T nyêdüÔ$ø£eTqï eTq C≤„q+

dü+|üPs¡íeTsTT+~. n≥Te+≥|ü⁄Œ&ÉT Ä ªeT+Á‘·$<ä´μqT ôd’qT‡‘√ düeT+>±

ì\u…≥º&É+ XÊÅd”Ôj·T+ ø±<äT dü]ø£<ë, ôd’qT‡qT ≈£åîÁ<ä|üs¡#·&É+ ne⁄‘·T+~.

#‘·ã&û n+‘. #‘·ã&ç ø£ÿ eTq <Xs˝ÀH ø±<äT, eT+Á‘·‘·+Á‘ê\˝≤π>

nìï <XÊ\˝ÀqT Á|ü#ês¡+ bı+~+~. eTTK´+>± ÁbÕNqø±\|ü⁄ áõ|ü⁄º À

#ê˝≤ $düÔ è‘·+>± Á|üjÓ÷–+#yês¡≥. #‘·ã&ç yÓqø£qTqï ‘·|ü⁄Œ&ÉT dü÷Á‘·+

b˛*ø£\Tqï#√≥ |üs¡düŒs¡+ Á|üuÛ≤$‘·+ #düT≈£îH \ø£åD+ e⁄+≥T+~ (Like-

affects Like) nH~. Bìï Homeopathic Magic n+{≤s¡T. Bìï nqTdü]+∫

ˇø£]ì #·+|ü<ä\TÃ≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT n‘·ì Á|ü‹eTqT ‘·j·÷s¡T#dæ <ëìï Væ≤+dæ+∫,

Ä Væ≤+dü Ä e´øÏÔøÏ >∑÷&É ‘·>∑T\T‘·T+<äì qeTà&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. Bì yÓqTø£qTqï

Ä dü÷Á‘·+ ‘·|üŒì eTq+ b|ü⁄Œ&ÉsTT‘˚ >∑T]Ô+#êyÓ÷, Ä ‘·s¡Tyê‘· #˚‘·ã&ç

nyêdüÔ$ø£eTì s¡TEe⁄ #j·T&ÜìøÏ Á|üjÓ÷>±\T nedüs¡+ Ò<äT.

eTq ô|<ä›eTqTwüß\ <ä>∑Zs¡≈£î ‹]–eùdÔ, yêfiófl ªá ø=‘·Ô kÕVæ≤‘ê´ìï

Ä<ä]+# kÕúsTTøÏ ‘Ó\T>∑T bÕsƒ¡≈£î\T b<ä>∑ Ò<ë?μ nì Á|ü•ïdüTÔHêïs¡T. eTq+

ydüTø√e\dæq Á|üXï ªá ≈£îVü≤Hê yÓ’C≤„ìø£ qe\\ ≈£îfióflqT >∑T]Ô+#· Òì kÕúsTTøÏ

á ô|<ä›eTqTwüß\T b{≤¢ ~>∑C≤sêsê?μ nqï~.

es¡+>∑ Ÿ $s¡dü+ j·T÷ì{Ÿ 23`11`1981 q ªª‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘· +ô|’ #‘·ã&çμμ nH n+X+ô|’q

ìs¡«Væ≤+∫q #·s¡Ã˝À #·~$q Á|üdü+>∑yê´dü+.


30

ns¡TD‘ês¡, e÷]Ã 1982

]b˛s¡Tº

eTsêØƒ >∑T»sêr <ä[‘· kÕVæ≤‘· +

eTsêØƒ, >∑T»sê‘Y uÛ≤wü\˝Àì <ä[‘· kÕVæ≤‘· + MT<ä ª˝Àø±j·THéμ

nH dü+düú &çôd+ãsY 12`13 \˝À u§+u≤sTT˝À ø£ ôd$THêsY ìs¡«Væ≤+∫+~.

eTVü‰sêÅwüº, >∑T»sê‘Y\qT+&ç ÄVü‰«ì+#·ã&çq <ë<ë|ü⁄ 20 eT+~˝À

n~Ûø£+>± ø£e⁄ Ò nsTTHê, Á|üC≤ ñ<ä e÷\‘√ dü+ã+<Ûä+ ñqï e´≈£îÔ\T, kÕVæ≤‘·

$eTs¡Ù≈£î\T, sê»ø°j·T ø±s¡ ø£s¡Ô\T ≈£L&Ü e⁄Hêïs¡T. eTTK´+>± >∑T»sê‘Y qT+&ç

e∫Ãq yê]˝À #ê˝≤ yÓ’$<Ûä + e⁄+~. 1974 À Ç+~sê >±+BÛì >∑&É>∑&É ≤&ç+∫

beT¬s® ‡øÏ ˇø£ Á|ü‘· ø£å ø±s¡DeTsTTq ªqeìsêàDY dü$T‹, ñ<ä e÷ìï q&ç|æq

yê]˝À ˇø£&ÉsTTq eT˙wæ C≤˙, ˇø£|ü⁄Œ&ÉT >±+BÛyê<äT\T>± e⁄+&ç Áø£eT+>±

>±+BÛyê<ä+ |ü≥¢ ndü+‘·è|æÔ‘√ e÷]ÿ ‡düTº ne>±Vü≤q ‘ê\÷≈£î ø£ dü dü÷Á‘ê\qT

ÄyÓ÷~+# kÕúsTTøÏ b~–q –]»q Hêj·T≈£î\T uÛ≤qT uÛ≤sTT n<Ûä«s¡T´, nXÀø

#Í<ÛäT], e÷]ÿ ‡düTº kÕe÷õø£ XÊgy˚‘·Ô &Üø£ºsY |ü⁄Hê˝Òø£sY, n+uÒ&ÉÿsY

nqT#·s¡T\sTTq|üŒ{Ïø° e÷]ÿ ‡C≤ìï <˚«wæ+#·ì yês¡T ø=+<äs¡T á düuÛÑ≈£î

e#êÃs¡T. eTVü‰sêÅwüº qT+&ç e∫Ãq yê]˝À e÷Á‘·+ n~Ûø£uÛ≤>∑+ e÷]ÿ ‡C≤ìï

ìs¡dæs# n+uÒ&ÉÿsY yê<äT Ò.

ôd$THêsY yÓTT<ä{Ï qT+&ç ∫e] es¡≈£î n+<ä]˙ y~Û+∫q düeTdü

ndü\T <ä[‘· kÕVæ≤‘· + n+fÒ @$T≥qï~. #ê]Á‘·ø£+>± <ä[‘· kÕVæ≤‘· +

n+uÒ&ÉÿsY #‘· Á|üuÛ≤$‘·T\sTTq Vü≤]»qT\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T kÕVæ≤‘· +>± eTT+<äT≈£î

e∫Ã+~. (>±+BÛ düèwæº+∫q á ªVü≤]»qT\Tμ nH˚e÷≥qT yêfi¯ófl n+^ø£

]+#ês¡T). Ç|üŒ{Ïø° Ä dü«uÛ≤e+ ã\+>± e⁄+~. Hê≈£î ns¡úeTsTTq+‘· es¡≈£î

Ä kÕVæ≤‘· |ü⁄ Á|ü<Ûëq edüTÔe⁄ ndüŒ èX´‘·, <ëìøÏ‘√&ÉT Ç‘·s¡ ôV’≤s<äe es¡í

eédüú ‘ê\÷≈£î ne\ø£åD≤\T. nsTT‘ $eTs¡Ù≈£î\ <Ûë{ÏøÏ ‘·≥Tºø√ Òø£ <ä[‘·

kÕVæ≤‘· ø±s¡T\T ‘êeTT ª<ä[‘·Tμ\qï e÷≥qT πøe\+ |ü+#·eTT\≈£î |ü]$T‘·+

31

eTsêØƒ >∑T»sêr <ä[‘· ñ<ä eT+

#˚j·T&É+ Ò<äì, Ä e÷≥≈£î ns¡ú+ ª|”&ç‘·Tμ\ì nq&É+ n\es¡TÃ≈£îHêïs¡T.

ª<ä[‘Yμ n+fÒ ª|”&ç‘·T&ÉTμ nqï e÷≥ yêdüÔeyT>±ì <ä[‘· kÕVæ≤‘· + e÷Á‘·+

|”&ç‘·T\ es¡ZkÕVæ≤‘· + ø±<äT, yê]˝À (#ê˝≤es¡≈£î) uÛ≤>∑eTsTTq ªn‹XSÁ<äT\μ

‹s¡T>∑Tu≤≥T kÕVæ≤‘· +. (e÷≥˝Àe÷≥, Væ≤+B˝À ‹s¡T>∑Tu≤≥TqT ª$Á<√Vü≤+μ

n+{≤s¡T!)

á <ä[‘· kÕVæ≤‘·´+ eTVü‰sêÅwüº˝À |ü⁄{Ïº |üø£ÿqTqï >∑T»sê‘Y≈£î

yê´|æ+∫+~. BìøÏ >∑\ kÕe÷õø£ Ä]úø£ H|ü<∏ë´ìï ôd$THêsY yÓTT<ä{Ï ôdwüHé À

#·]Ã+#ês¡T. (H˚|ü<∏ë´ìï Væ≤sB˝À ª|üèwü˜uÛÑ÷$Tμ n+{≤s¡T). eTVü‰sêÅwüº˝À

ªXSÁ<ä n‹XSÁ<äμ es¡í#Ó’‘·q´+ ‘√{Ï kÕe÷õø£ $eTs¡Ù Ä<ÛäTìø£ j·TT>±s¡+uÛÑ+

qT+&ç e⁄+~. u…+>± Ÿ qT+&ç Ä+Á<Ûä es¡≈£î sê+yÓ÷Vü≤qsêjYT, MπsX*+>∑+\T

•wüº düe÷» <äèø£Œ<∏ä+‘√ dü+|òüT dü+düÿs¡D≈£î |üPqT≈£îqï s√E\˝ÀH eTVü‰sêÅwüº À

CÀ´‹sêyé |òüP Ò ÁXÊ$Tø£ ≈£î˝≤\ <äèø£Œ<∏ä+ qT+&ç düe÷C≤ìï $eT]Ù+#ê&ÉT.

‘·q≈£î kÕ<Ûä eTsTTq+‘· yTs¡≈£î dü+düÿ]+#ê&ÉT. •wüºes¡Z dü+düÿs¡Ô\T ÁXÊ$Tø£»q

e´‹πsø£‘·qT #ê˝≤ dü+<äsê“¤\˝À Á|ü<ä]Ù+#ês¡T. dü+düÿs¡D nqï~ ‘·eTuÀ{Ï

ô|<ä›\T ô|’qT+&ç kÕ~Û+#<äqT≈£îHêïs¡T. |òüP Ò e÷Á‘·+ #ê˝≤ düŒwüº+>±, e÷s¡TŒ

øÏs<äqT+&ç sêyê* >±ì ô|’qT+&ç ø±<äHêï&ÉT. sê+yÓ÷Vü≤qsêjYT es{Ï yêfiófl

Á_{Ïwt kÕÁe÷»´ yê<ëìï e´‹πsøÏ+#· Ò<äT. ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À u≤Vü‰≥+>±

düeT]ú+#ês¡T ≈£L&Ü. ‘·eT dü+düÿs¡D\≈£î Á_{Ïwt yê&ç n+&É nedüs¡eTqT≈£îHêïs¡T.

Á|ü»\MT<ä qeTàø£+ Ò≈£î+&Ü düe÷C≤ìï dü+düÿ]+#·ã÷qT≈£îqï yêfifl≈£î ãj·T{Ï

düVü‰j·T+ ‘·|üŒ≈£î+&É ø±yê* eT]. |òüP Ò e÷Á‘·+ es¡íeédüúqT ˇø£ Á|üø£ÿ

‹s¡düÿ]dü÷Ô eTs√yÓ’|ü⁄ Á_{Ïwtyê&ç Ä~Û|ü‘ê´ìï >∑÷&É ìs¡dæs#ê&ÉT. eTq <X

#·]Á‘·qT Á|ü»\ <äèø£Œ<∏ä+ qT+&ç ‹]– sêdæqHê&ÉT Çyê«[º n~Ûø±s¡ #·]Á‘· À

á •wüº dü+düÿs¡Ô\øÏdüTÔqï kÕúHêìï |òüP Ò dü+bÕ~+#·T≈£î+{≤&ÉT.

ÄHê{Ï |ü]dæú‘·T\˝À |òüP˝Ò ÁXÊ$Tø£es¡Z <äèø£Œ<∏ä+‘√ düe÷C≤ìï

$eT]Ù+#·ø£b˛e&É+ ns¡ú+ #düTø√e#·TÃ. nsTTq|üŒ{Ïø° |òüP Ò <äèø£Œ<∏ä+ bqï&É÷

dü+≈£î∫‘·+ ø±<äT. <äTs¡<äèwüºeXÊ‘·TÔ Äj·Tq‘√ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq dü+düÿs¡D√<ä eT+

Áø£eT+>± $düÔ]+#·&ÜìøÏ ã<äT\T eT]+‘· dü+≈£î∫‘·eTsTT+~. n+uÒ&ÉÿsY~


32

|òü≈£îÔ ã÷s¡T®yê <äèø£Œ<∏ä+. Äj·Tq ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷C≤ìï $eT]Ù+#·ø£b˛e&ÉyT

ø±<äT, <ëìï dü+|üPs¡í+>± n+^ø£]+#ê&ÉT. Äj·Tq ø√]q<ä ≤¢, Ä ô|≥Tºã&ç<ëØ

e÷¬sÿ{Ÿ À Ç‘·s¡T\‘√ düe÷q+>± b˛{°|ü&É>∑\ XøÏÔ <ä[‘·T\≈£î >∑÷&É sêyê\ì.

Ç~ b+‘· |ü]$T‘·eTsTTq <äèø£Œ<∏äeTsTTHê, <ä[‘·T\≈£î e÷Á‘·+ #ê˝≤ eTs∫

#dæ+~. n+uÒ&ÉÿsY dü«j·T+>± eTsêsƒê«&Ü ÁbÕs‘·+˝À ø± ÒJ\T HÓ\ø=˝≤Œ&ÉT.

ô|≥Tºã&ç<ëØ ñ<√´>±\ e÷¬sÿ{Ÿ À <ä[‘·T\T dües¡Tí\‘√ düeT+>± ì\ã&Ü\+fÒ

yê]øÏ $<ä #ê˝≤ nedüs¡eTì >∑T]Ô+#ê&ÉT. >∑T]Ô+∫ <ä[‘·T\˝À $<ëýê´|æÔøÏ

nbÕs¡eTsTTq ø£èwæ #kÕ&ÉT. ô|≥Tºã&ç<ëØ bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D˝À |ü≥ºD≤\≈£îqï

kÕúq+ Á>±e÷\≈£î Ò<äì >∑T]Ô+∫, <ä[‘· j·TTe≈£î\qT ª|ü≥ºD≤\≈£î ‘·s¡\+&çμ

nì Áb˛‘·‡Væ≤+#ê&ÉT. u§+u≤sTT, |üPHê e+{Ï q>∑sê\T bÕ]ÁXÊ$Tø£ πøsÁ<ë\T

ø±e&É+‘√ n+uÒ&ÉÿsY ø£èwæ |òü*+∫ bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+˝ÀqT, ø=+‘· ‘·≈£îÿe

|ü]e÷D+˝À |ü]bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>∑+˝ÀqT #ê˝≤eT+~ <ä[‘·T\T Á|üy•+#ês¡T.

<ä[‘·T\MT<ä »]π> n‘ê´#êsê\≈£î düŒ+~+∫ <ä[‘·T\ ìs¡düq≈£î kÕVæ≤‘·

s¡÷|ü$T∫Ã+~ á j·TTe≈£î Ò. á ø±s¡D+>±H <ä[‘· ø£$‘·«|ü⁄ edüTÔe⁄˝À Á>±MTD

ÁbÕ+‘ê\˝À »]π> n‘ê´#êsê\T Á|ü<ÛëqeTsTTHê, <ëì <äèø£Œ<∏ä+ |ü≥ºD

ÁbÕ+‘·|ü⁄ eT<Ûä ‘·s¡>∑‹~.

Ä n‘ê´#êsê\T >∑÷&É ù|<ä ¬s’‘ês>∑+ MT<ä, eékÕj·T≈£L©\ MT<ä

ø±≈£î+&Ü, <ä[‘·T\ MT<ä »s¡>∑&Üìø=ø£ ø±s¡Ds e⁄+~. |ü•ÃeT eTVü‰sêÅwüº

#ê˝≤ kÕs¡e+‘·eTsTTq uÛÑ÷uÛ≤>∑+. nø£ÿ&É #Ós¡T≈£î |ü+&ç+#·&É+ ˝≤uÛÑkÕ{Ï

yê´bÕs¡+. ô|’>± #Ós¡≈£î |ü+&ç+# ¬s’‘·T\ düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\T ã\+>± e⁄+&É&É+

#˚‘·, Ä düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷˝Ò #·¬øÿs¡ bòÕ´ø£ºØ\qT ìs¡«Væ≤s#·&É+ #˚‘·, Ä

ÁbÕ+‘·s˝Àì <Ûäìø£ ¬s’‘ê+>∑+ ì»+>± #ê˝≤ <Ûäqe+‘·eTsTTq~. ã+>∑fi≤\T,

ø±s¡T¢ e⁄qï ª¬s’‘·T\Tμ >∑÷&É e⁄Hêïs¡≥. á <Ûäìø£ ¬s’‘·T\˝À n~Ûø£uÛ≤>∑+ eTsêsƒê

≈£î˝≤ìøÏ #Ó+~q yês¡T. Ç+‘·es¡≈£L Á|ü‘´ø£‘· @MT Ò<äT>±ì, á eTsêsƒê

≈£î˝≤ì≈£îqï $•wüº‘ eTVü‰sêÅwüº À Á>±MTD es¡Zb˛sê{≤ìøÏ Á|ü‘´ø£ dü«s¡÷bÕìï

ÇdüTÔ+~. eTsêsƒê\+‘ê ìC≤ìøÏ ÁbÕNq ø±\+˝À ˇø£ ≈£î\+ ø±<äT. #Û·Á‘·|ü‹

•yêJ q&ç|æq yÓTT|òüT˝Ÿ e´‹πsø£ j·TT<ëΔ\ e\¢ Áù|]‘·T˝…’ #ê˝≤eT+~

33


X¯SÁ<ä≈£î˝≤\yês¡T ‘·eT<ä+‘ê ˇπø ≈£î\eT˙, n~ ªeTsêØƒμ ≈£î\eTì

Á|üø£{Ï+#·T≈£îHêïs¡T. Çyê«fi¯ Mfi¯fl dü+K´ eTVü‰sêÅwüº˝À 40 XÊ‘·+ e⁄+~.

|üs¡ ekÕq+>±, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À <Ûäìø£ ¬s’‘·T\qT+&ç n‹ ù|<ä ¬s’‘·T\

es¡≈£î eTsêsƒê\T #ê˝≤eT+~ e⁄Hêïs¡T. <Ûäìø£ ¬s’‘·T\T n~Ûø£+>± Vü≤]»qT\sTTq

≈£L©\ MT<ä »]ù| nD∫y‘· À ≈£î\ ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä eTsêsƒê ù|<ä¬s’‘ê+>∑+

<Ûäìø£ ¬s’‘ê+>∑+‘√ #‘·T\T ø£*|æ+~. Ç~ πøe\+ |ü•ÃeT eTVü‰sêÅwüºπø ø±≈£îs&Ü,

yÓqTø£ã&É¶ ÁbÕ+‘ê\≈£î >∑÷&É yê´|æ+∫+~. eTsêsƒê«&É $X¯«$<ë´\j·÷ìøÏ

n+uÒ&ÉÿsY ù|s¡T ô|{≤º\ì <ä[‘·T\T ñ<äéT+ q&ç|æq|ü⁄Œ&ÉT yêfi¯flqT

Væ≤+kÕ‘·àø£+>± b<äTs¡Tÿqï yê]˝À eTsêsƒê ≈£î˝≤ìøÏ #Ó+~q ~>∑Te eT<Ûä

‘·s¡>∑‹yêπs n~Û≈£î\T.

á Á|ü‘´ø£eTsTTq ø±s¡D≤\e\¢ eTVü‰sêÅwüº À <ä[‘·T\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T

kÕVæ≤‘·´+ dües¡í e´‹πsø£ kÕVæ≤‘·´+ s¡÷|ü+ rdüT≈£î+~. 1950\˝À

nHêïuÛ≤e⁄kÕ<∏Ó, Hêsêj·TDY dü÷¬s« e+{Ï ø£eT÷´ìdüTº <ä[‘· s¡#·sTT‘·\T

ñ+&yês¡≥ >±ì, 1972 ˝À ª<ä[‘· bÕ+<∏äsY‡μ @s¡Œ&É¶ ‘·s¡Tyê‘· e÷Á‘·+ <ä[‘·

kÕVæ≤‘· + |üP]Ô>± ≈£î\ eédüúqT \ø£å ´+>± m+#·T≈£îqï kÕVæ≤‘· +>± e÷]+~.

nsTT‘ Ç~ #ê˝≤ yêdüÔ$ø£eTsTTq yÓ’s¡T<Ûä + ø±e&É+#‘· n‘· +‘· ã©j·TeTsTTq

kÕVæ≤‘ê´ìï düèwæº+∫s~. eTsêØƒƒ kÕVæ≤‘· +˝À ø£ dü+#·\Hêìï πs|æ j·÷e<›X+

<äèwæº Äø£]¸+∫+~. •wüº kÕVæ≤‘· ø±s¡T\T <ä[‘· kÕVæ≤‘ê´ìï b<äTs√ÿe&ÜìøÏ

ñ|üjÓ÷–+∫q yê<äq\˙ï eTq≈£î düT|ü]∫‘·eTsTTqy. n~ Á|ü#ês¡ kÕVæ≤‘· +

nHêïs¡≥. n+<äT˝À kÕs¡«ø±*ø£ $\Te\T ÒeHêïs¡≥. kÕVæ≤‘· $\Te\T

ÒeHêïs¡≥. n~ ‹≥¢ kÕVæ≤‘· + nHêïs¡≥. uÛ≤wüqT HêXq+ #düTÔqï<äHêïs¡≥.

yêfi‚fleTHêï eTsêØƒƒ *œ‘· uÛ≤wüqT e÷Á‘·+ ì»+>±H e÷]Ã+<äì ôd$THêsY≈£î

e∫Ãq eTsêØƒƒ <ä[‘· ø£e⁄\Hêïs¡T. n+<ä]ø£+fÒ b≈£îÿe>± ãj·T{Ï ÁbÕ+‘ê\˝À

|ü]∫‘·T&ÉsTTq ns¡TDYø±+u…¢, ªª<ä[‘· kÕVæ≤‘· + eTsêØƒƒ kÕVæ≤‘ê´ìï e÷Á‘·yT

ø±<äT, eTsêØƒƒ ì|òüT+≥Te⁄\qT düsTT‘·+ e÷]Ãydæ+~μμ nì dü>∑s¡«+>± nHêï&ÉT.

Ç|ü⁄Œ&ÉT <ä[‘· kÕVæ≤‘· + b+‘·>± $düÔ]+∫+<ä+fÒ <ëìï bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\˝À

düsTT‘·+ Á|üyXô|{≤ºs¡≥. <äfi‘· kÕVæ≤‘· + edüTÔe⁄πø ‘·|üŒ XË’*øÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·


34

ìe«&É+ Ò<äH yê<ëìøÏ düe÷<Ûëq+>± |üPHê j·T÷ìe]‡{°øÏ #Ó+~q $eTs¡Ù≈£î&ÉT

Ábıô|òdüsY |òü&Óÿ ªªnqTuÛÑe+ n_Ûe´øÏÔì ìs¡ísTTdüTÔ+~μμ nqï~ <ä[‘· kÕVæ≤‘·

dæ<ëΔ+‘·+>± rsêàì+#ês¡T.

<ä[‘· kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ‘√&ÉT>± ì*∫s~ ª<ä[‘· s¡+>∑uÛÑ÷$Tμ nH Hê≥ø£

ñ<ä eT+. Mfiófl M~ÛHê≥ø±\ Á|üÁøÏj·TqT $düÔ è‘·+>± yê&É‘ês¡≥. eTsêsƒê«&Ü

ÁbÕ+‘·+˝À á s¡+>∑uÛÑ÷$T b+‘· Á|üC≤<äs¡D bı+~s<ä+fÒ, yêfiófl Hê≥ø£

b˛{°\˝À>±ì Á|üyXs ø√]‘, Hê{Ïø£ eTØ ô|<ä›<äH√, eTØ ∫qï<äH√ @<√ ˇø£

≈£î+{ÏkÕ≈£î #·÷|æ Á|üyX+ ìsêø£]kÕÔs¡≥.

Çø£ÿ&É $|ü¢e kÕVæ≤‘√´<ä eT+˝À uÛ≤wüqT >∑T]+∫, XË’*ì >∑T]+∫ edüTÔqï

#·s¡Ã Ò nø£ÿ&É <ä[‘· kÕVæ≤‘· +˝Àq÷ edüTÔHêïsTT. nsTT‘ n$ Ç+ø± #ê˝≤

ÁbÕ<∏ä$Tø£eTsTTq <äX¯˝À e⁄HêïsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, uÛ≤wü≈£î dü+ã+~Û+∫

ôd$THêsY À e∫Ãq #·s¡Ã e÷+&É*ø±\ >∑T]+∫ ø±<äT, ª•wüº yêéVü‰]ø£e÷μ

Òø£ kÕe÷q´ Á|ü»\ uÛ≤cÕ nqï~. Ç+‘·es¡≈£î <ä[‘· kÕVæ≤‘· + düsdüÿ è‘·+

ìs&çq ª•wüº yêéVü‰]ø±ìïμ yê&ÉT‘·÷ ek Ô+<äì ø=+<äs¡Hêïs¡T.

ªªeTq+ Áu≤Vü≤àDeT‘êìï dü+düÿ è‘·+˝À ‹&ÉT‘·THêï+μμ nì ø£ s¡#·sTT‘·

nHêï&ÉT. nsTT‘ #·s¡Ã n+‘· ÄdüøÏÔø£s¡+>± kÕ>∑ Ò<äT ` ª•wüºyêéVü‰]ø£+μ ˝À

sêj·T&É+ ‘·|ü⁄Œ ø±<äì n~Û≈£î\ n_ÛÁbÕj·T+ ø±e&É+ e\¢ ø±uÀ\T. <ä[‘·

kÕVæ≤‘· ñ<ä eT|ü⁄ eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ dü«uÛ≤yêìøÏ, <ëìøÏ Á|üC≤ |ü⁄Hê~ Òø£b˛e&ÜìøÏ

Ç~ ˇø£ dü+πø‘·+.

>∑T»sê‘Y≈£î <ä[‘· kÕVæ≤‘· ñ<ä eT+ eTVü‰sêÅwüºqT+&ç e\dü yÓ[fl+~.

n+uÒ&ÉÿsY #·ìb˛sTTq|ü⁄Œ&ÉT be«] Áb˛<ä“\+ Ò≈£î+&É >∑T»sê‘Y |ü≥ºD≤\˝Àì

Vü≤]»q >∑©¢\˝À e+<ä\ø=B› ø£e⁄\T ø£$‘·\T sêkÕs¡≥. nsTT‘ >∑T»sêr

<ä[‘· ø£e⁄\˝À n+uÒ&ÉÿsY |ü≥¢ e´øÏÔ Äsê<Ûäq ø£ì|æ+#·<äT. yê]˝À ˇø£s¡T ‘·q

eTsêØƒ k˛<äs¡T\ qT<›•s∫ ªªeTq+ sêeTT&çì ø£èwüßí&çì ø±<äì yêfifl kÕΔq+˝À

n+uÒ&ÉÿsYqT ì\u…&ÉT‘·THêïsμμ nì Äs√|æs#ê&ÉT. <ëì‘√u≤fÒ yê]˝À

e÷]ÿ ‡düTº e´‹πsø£‘· >∑÷&Ü b≈£îÿe ø£ì|æ+#· Ò<äT. >∑T»sêr <ä[‘· kÕVæ≤‘ê´ìøÏ

y~ø£>± e⁄qï ªÄÁø√XŸμ |üÁ‹ø£ ìsê«Vü≤≈£î\˝À ø£&ÉsTTq eT˙wæ C≤˙ eTVü‰sêÅwüº

35


<ä[‘· kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\ qT<˚›•+∫, <ä[‘· kÕVæ≤‘·´ ñ<äéT+ ˇø£ sê»ø°j·T

\ø£å ´+>±ì XÊÅd”Ôj·TeTsTTq dæ<ëΔ+‘·+>±ì Ò≈£îs&É b+‘·ø±\+ ì\e>∑\<äì

|ü< |ü< Á|ü•ï+#ê&ÉT. Ä+Á<Ûä À <ä[‘·T\≈£îqï Á|ü‘´ø£ düeTdü \ e´ø°Ôø£s¡D

düŒwüºeTsTTq es¡Z#Ó’‘·q´+ >∑\ ø£$‘·«+˝ÀH »]–q rs¡TqT $e]+∫q|ü⁄Œ&ÉT

>∑T»sê‘Y <ä[‘· kÕVæ≤‘· ø±s¡T\T #ê˝≤ ÄdüøÏÔ ø£qã]#ês¡T. eTsêØƒƒ ø£e⁄\T

e÷Á‘·+ ô|<ä›>± |ü{Ïº+#·Tø√ Ò<äT. nsTT‘ BìøÏ πøe\s n+uÒ&ÉÿsY yê<ëìï

‹&ç‘ ≤uÛÑ+ Ò<äT. eTq (n+fÒ ø£eT÷´ìdüTº\) ‘·|ü⁄Œ\qT >∑÷&É eTq+ >∑T]Ô+#ê*.

<ä[‘·T\≈£î, Åd”Ô\≈£î, Ç‘·s¡ ôdø£åq¢≈£î e⁄qï Á|ü‘˚´ø£eTsTTq düeTdü´\qT

$düà]+#·&É+, k˛wü*»+ kÕ~Û+∫q ‘·s¡Tyê‘·H√ Òø£ (Ç+ø=+#Ó+ ªsê&çø£ Ÿμ

nsTT‘˚) b˛sê≥Áø£eT+˝À bÕ˝§Z+fÒH√ Ä düeTdü´\T |ü]cÕÿs¡eTe⁄‘êj·Tì

Á|üø£{Ï+#·&É+ e~*ô|{Ïº, es¡Zb˛sê≥ <äèø£Œ<∏ä+‘√H Ä düeTdü \ e´ø°Ôø£s¡D

ø√dü+, |ü]cÕÿs¡+ ø√dü+ Ç|üŒ{ÏøÏ »]–q <ëìø£+f… b≈£îÿe>± ø£èwæ #j·÷*‡

e⁄+~. Ä |üì #dæq+‘· yTs¡πø n+uÒ&ÉÿsY yê<ë˙ï, ªô|ò$TìdüTºμ (eTVæ≤fi≤)

yê<ë\q÷ <ä÷s¡+>± e⁄+#·>∑\T>∑T‘ê+ (Çø£ÿ&É ô|ò$Tì»+ Á|üdüøÏÔ b+<äTø£sfÒ,

ôd$THêsY≈£î k˛Hê Ÿ Xóø£¢ nH ˇø£ ªô|ò$TìdüTºμ ø±s¡ ø£s¡Ô >∑÷&É e#êÃs¡T. ÄyÓT

Åd”Ô\qT >∑÷&É <ä[‘·T\T>± |ü]>∑DÏ+#ê\ì, <ä[‘· kÕVæ≤‘· + e∫ÃqfÒ¢ Åd”Ô\

kÕVæ≤‘· + >∑÷&É sêyê\ì, n{≤¢ sêø£b˛e&ÜìøÏ nìï s¡+>±\˝Àì |ü⁄s¡TcÕ~Ûø£ ‘

ø±s¡DeT˙ nHêïs¡T.)

>∑T»sê‘Y <ä[‘· kÕVæ≤‘· + Ç|ü⁄Œ&ç|ü⁄Œ& b<äT>∑T‘·÷qï≥Tº+~. yÓTT<ä{À¢

yÓ’j·TøÏÔø£ ñ<ä eT+>± ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTs<ä≥. n+<äT≈£î dü+πø‘·+>± Ä kÕVæ≤‘· +

Á|ü<∏äeTy~ø£ ªHqTμ nH |üÁ‹ø£. nsTT‘ 1977˝À ª$X«XÊ+‹μ ø√dü+ ø=+<äs¡T

ô|<ä›eTqTwüß\T j·T»„+ #sTT+∫q|ü⁄Œ&ÉT <ëìï $eT]Ùdü÷Ô, ªs¡+>¥ À \s>¥©μ

nH Á|üC≤u≤DÏ À M~ÛHê≥ø£+ ‘·j·÷s¡T#dæ ` nVü≤eTà<ëu≤<é À Á|ü<ä]Ù+∫

q|ü⁄Œ&ÉT ø±]àø£ yê&É\˝À \_Û+∫q Ä<äs¡D, ªqeìsêàDYμ ñ<ä eT+ Ç∫Ãq

ñ‘Ô»+ Ä yÓ’j·TøÏÔø£ C≤&Ü´ìï b˛>={Ïº ì»eTsTTq ñ<ä eT+>± e÷sêÃsTT.

yÓTTqï nVü≤à<ëu≤<ée+{Ï q>∑sê\˝À ª]»πs«wüHéμ e´‹πsø£ ø£ À¢\+ #Ó\πs–q|ü⁄Œ&ÉT

<ëìï Á|ü‹|òüT{Ïdü÷Ô <ä[‘·ø£e⁄\T ø£$‘·«+ sêkÕs¡T. n|ü⁄Œ&ÉT yê]MT<ä b˛©düT\T


36

»]|æq <ë&ç, yê] |üÁ‹ø£ ªÄÁø√XŸμ MT<ä Á|üuÛÑT‘·« ìùw<Ûä+`yÓTT<ä{ÏkÕ]>±

>∑T»sêr <ä[‘· kÕVæ≤‘· + yÓ’|ü⁄ <X+ <äèwæºì Äø£]¸+#êsTT.

Ä ]»πs«wüHé e´‹πsø£ ñHêà<ëìøÏ >∑\ kÕe÷õø£ H˚|ü<∏ë´ìï >∑÷&É

ôd$THêsY À #·]Ã+#·&É+ »]–+~. Ä ñ<ä e÷ìï q&ç|æ+~ n~Ûø£+>± |üfÒ Ÿ

≈£î˝≤ìøÏ #Ó+~qyês¡T. á |üfÒfiófl uÛÑ÷kÕ«eT´ <Ûäìø£ ¬s’‘ê+>∑ esêZ\≈£î #Ó+~q

yês¡T (ø±sÁ¬>dt sê»ø°j·÷\˝À >∑÷&É >∑T»sê‘Y≈£î #Ó+~q düsê›sY e\¢uÛ≤sTT|üfÒ Ÿ

n+<ä]ø£+fÒ u≤Vü‰≥+>± uÛÑ÷kÕ«eTT\ |üø£å+ rdüT≈£îqï $wüj·T+ ‘Ó*dæ+<)

á ñ<ä eT u≤~Û‘·T\T m≈£îÿe>± <ä[‘·T\˝Àì eDÿsY ≈£î˝≤ìøÏ #Ó+~qyês¡T.

á eDÿsY\T kÕ+Á|ü<ësTTø£+>± H‘· |üìyês¡T. (H‘· |üìyês¡T ndüŒèXó´\T

ø±e&É+ ãVüQXÊ >∑T»sê‘Y À e÷Á‘·yT e⁄+<yÓ÷. ‘Ó\T>∑T˝À ªkÕ …H‘·, e÷\H‘·μ

nH e÷≥\qTã{Ïº e÷\\T H‘·|üì #ùdyês¡ì rsêàì+#·e#·TÃ.) nVü≤à<ëu≤<é À

eg|ü]ÁX¯eT HÓ\ø=qï ‘·s¡Tyê‘· á eDÿsY\T Ä |ü]ÁX¯eT˝À ø±]à≈£î\T>±

dæús¡|ü&Ü¶s¡T. Ä |ü≥ºD+ eÁk Ô‘·Œ‹ÔøÏ ˇø£ Á|ü<Ûëq πø+Á<ä+>± s¡÷bı+<ä&É+‘√

eDÿsY\˝À ø=+<äs¡T Áø£eT+>± ~>∑Te eT<Û ä´‘·s¡>∑‹˝ÀøÏ Á|üy˚•+∫

Á|üuÛÑT‘√«<√´>±\ ø√dü+ |üfÒfifl‘√ b˛{°øÏ ~>±s¡T. <ëì‘√ |üfÒfifl≈£î Vü≤sƒê‘·TÔ>±

<˚X¯+˝À ªì|ü⁄D‘·μ≈£î kÕúq+ ˝Ò≈£î+&Ü b˛‘√+<äì >∑Ts¡TÔø=∫Ã <˚XÊìï

ñ<äΔ]+#·&ÜìøÏ ñ<ä eT+ ÒeHÓ‘êÔs¡T. ñ<ä eT+ e\¢ n~Ûø£+>± <Óã“‹qï~

eDÿsY Ò. <ä[‘·T\+<ä]˝Àø° ‘·≈£îÿe≈£î\+ yês¡sTTq uÛÑ+^\T |üfÒfifl‘√ b˛{°

|ü&Éø£b˛e&É+ e\q yêfiflqT ñ<ä eT+ @ s¡ø£+>±q÷ ‘êø£ Ò<äT. uÛÑ+^\T M<ÛäT\T,

eTs¡T>∑T<=&ÉT¢ X¯óÁuÛÑ|ü]#˚ |üì#˚kÕÔs¡T. (ôV’≤<äsêu≤<é˝À >∑÷&É bÕ‘·yê&É˝À¢

eTs¡T>∑T<=&ÉT¢ XóÁuÛÑ|ü]# yêfifl˝À >∑T»sêr uÛÑ+^ Åd”Ô\T #ê˝≤eT+~ e⁄Hêïs¡T.)

eT] eDÿsY\‘√ kÕ{Ï <ä[‘·T …’q uÛÑ+^\T #‘·T …+<äT≈£î ø£\|ü Ò<äì Á|ü•ï+#·>±

ªª<ëìøÏ e÷ ‘·|ü⁄Œ>∑÷&É #ê˝≤ e⁄+~μμ nì eDÿsY ≈£î˝≤ìøÏ #Ó+~q |üsêsY nH

<ä[‘· ø£$ nHêï&ÉT. uÛÑ+^\qT <ä[‘·T\˝À <ä[‘·T\T>± ‘·eT ≈£î\+yêfi¯ófl

#·÷&É&É+ ø£<ä›ì nHêï&ÉT. n+‘ø±≈£î+&É eTq <X ns¡Δ uÛÑ÷kÕ«eT´ düe÷C≤ìøÏ

dü+πø‘·+>± uÛÑ+^\≈£L |üfÒfifl≈£L eT<Ûä e⁄qï |òüP´&É Ÿ dü+ã+<Ûä+ >∑÷&É BìøÏ

‘√&ÉŒ&çs~. |ü˝…¢ ÁbÕ+‘ê\˝À Ç|üŒ{ÏøÏ >∑÷&É uÛÑ+^\T ˇø£|üPfÒ Ç+{À¢

37

e+&ÉT≈£î+{≤s¡≥. ¬s+&Ée|üP≥ <=s¡ (kÕe÷q´+>± |üfÒ Ÿ ≈£î˝≤ìøÏ #Ós~q

uÛÑ÷kÕ«$T) Ç+{ÏøÏ b˛sTT bÕ∫|üqT\T #dæ ‹+&ç‹ì ekÕÔs¡≥. á dü+ã+<Ûëìï

‘Ó+|ü⁄ø√e&É+ Ç<ä›]ø° Çwüº+ Ò<äT. yÓTT‘·Ô+ MT<ä ª]»πs«wüHé e´‹πsø£ ñ<ä eT+μ

ªes¡ídü+|òüTs¡Dμ ø±<ä , #ê˝≤ dü+øÏ¢wüºeTsTTq es¡Zdü+|òüTs¡D n˙ ãj·T≥|ü&çs~.

eT∞fl kÕVæ≤‘· + <ä>∑Z]ø=ùdÔ eTsêØƒ <ä[‘· kÕVæ≤‘· + uÛÑ$wü ‘·TÔ <ä[‘Y

bÕs<∏äs¡¢ #‘·T˝À¢ Ò<äì|ædüTÔ+~. n+uÒ&ÉÿsY |ü≥¢ yê]≈£îqï e´øÏÔ Äsê<Ûäq, XÊÅd”Ôj·T

k˛wü*»+ |ü≥¢ yê] e´‹πsø£‘· (ns¡T®Hé &Ü+π>¢ nH <ä[‘Y bÕ+<∏äsY Hêj·T≈£î&ÉT

ªªe÷]ÿ ‡düTº\T #Óù|Œ es¡Zb˛sê≥+ eTq <X+˝ÀH Ò<äTμμ nì Á|üø£{Ï+#ê&ÉT),

nìï{Ïø£+fÒ eTTK´+>± yê] Ç+~sê ø±+Á¬>dt sê»ø°j·÷\T ô|<ä› nes√<Ûë\T.

ãVüQXÊ <ä[‘·T\˝ÀH ø=‘·Ô‘·s¡+ sêyê*, Ò<ë ø£eT÷´ìdüTº\eTì #Ó|ü⁄Œ≈£î+≥Tqï

yêfi¯ófl ‘·eTø£\yê≥sTTb˛sTTq ôd’<ëΔ+‹ø£ dü+≈£î∫‘·‘ê«ìï $&ç∫ô|{Ïº

eTVü‰sêÅwüº Àì Á|ü‘´ø£ |ü]dæú‘·T\qT n<Ûä j·Tq+ #dæ <ä[‘·T\qT Äø£]¸+#·

>∑\>±*. >∑T»sê‘Y À e÷Á‘·+ Ç|üŒ{Ï <ä[‘· s¡#·sTT‘·\πø eT+∫ uÛÑ$wü ‘·TÔ

ñ+<äì|ædüTÔ+~. Ç+^¢wt˝À >∑÷&Ü sêj·T&É+ <ë«sê ãj·T{Ï Á|ü|ü+#êìøÏ

|ü]∫‘·T&ÉsTTq Ms¡yé |üfÒ Ÿ ø£$‘·\˝À e´øÏÔ>∑‘· Äy<äq b≈£îÿe ø£qã& e÷≥

yêdüÔey˚T, ø±ì Ç‘·s¡ s¡#·sTT‘·\˝À eT]+‘· $XÊ\eTsTTq düŒ+<äq

ñqï≥¢ì|ædüTÔ+~.



38

düè»q, p …’ 1982.

düMTø£å

j·TT<äΔ dü+düÿ è‹øÏ n<ä›+ |ü{Ïºq ø£<∏ä\T

>=|üŒ s¡#·q n+fÒ @$T{Ï nqï Á|üXï≈£î be] #ê|ü ≤´ìï nqTdü]+∫

yês¡T bìï düe÷<ÛëHê\sTTHê Çj·Té#·TÃqT>±ì, #·]Á‘· À Ä Á|üXï≈£î πø

düe÷<Ûëq+ ñ+~. düeTø±©q düe÷»+˝À edü÷Ôqï e÷s¡TŒ\qT,

#·]Á‘ê‘·àø£eTsTTq |ü]D≤e÷\qT, Ä es¡Ôe÷q+˝À >√#·]+# uÛÑ$wü ‘·TÔqT,

Ä ‘·s¡+yê]ø° ‘·s¡Tyê‹ ‘·sê\yê]ø° ≈£fifl≈£î ø£{Ïºq≥Tº #·÷|æ+# s¡#·q >=|üŒs¡#·q.

Ç{≤¢ #·÷|æ+#·&É+ nqT≈£îqï+‘· düT\uÛÑ+ ø±<äT. b+<äT#‘·q+fÒ eTq#·T≥÷º

ø£ì|æ+#˚ e÷s¡TŒ\˝À @$ #·]Á‘ê‘·àø£eTsTTqy√ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ #ê˝≤

ì•‘·eTsTTq |ü]o\q ø±yê*. #·÷&É&ÜìøÏ Á|ü<Ûëq+>± ø£ì|æ+#$ ìC≤ìøÏ

#·]Á‘· <äèwæº À Á|ü<Ûëq+ ø±ø£b˛e#·TÃ. ªe÷\|ü*¢μ Hê{ÏøÏ |òüP´&É*»+ |ü‘·q+

eTTKéTsTTq |ü]D≤eTeTqï $wüj·T+ Çyê«fi eTq+ düT\uÛÑ+>± >∑T]ÔkÕÔ+

>±ì, XÊÅd”Ôj·T kÕe÷õø£ <äèø£Œ<∏ä+ Òì ñqïe Ä $wüj·÷ìï ÄHê& >∑T]Ô+∫,

Ä |ü‘·Hêìï ‘·q |ü]$T‘·T\ |ü]~Û ÀH` ∫Árø£]+#·&É+ Äj·Tq >=|üŒ‘·q+.

n≥Te+{Ï eTs=ø£ >=|üŒ s¡#·sTT‘· ≈£î≥T+ãsêe⁄. ô|≥Tºã&ç<ëØ

bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü¢e+ |ü+<=$Tà<äe X‘êã›|ü⁄ \+&ÉHé q>∑s¡+˝À düèwæº+∫q n<Û√

Á|ü|ü+#ê˙ï, Ä Á|ü|ü+#·|ü⁄ dü+düÿ è‹˙ &ç¬øHé‡ ‘·q qe\˝À¢ b+‘· XÊX«‘·+>±

bı+<äT|ü]#ê&√, á X‘êã›|ü⁄ eT÷&Ée, Hê\Ze <äXÊã›|ü⁄ |ü≥ºD eT<Ûä ‘·s¡>∑‹

J$‘·+˝Àì e÷s¡TŒqT ≈£î≥T+ãsêe⁄ n+‘· XÊX¯«‘·+>±q÷ ‘·q ø£<∏ä˝À¢

bı+<äT|ü]#ê&ÉT. ÄHê{Ï \+&ÉHé >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√yê\Hêï á Hê{Ï ø√kÕÔ

Ä+Á<Ûä >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√yê\Hêï #·]Á‘·ø±s¡T\qT ÄÁXsTT+#·e\dæq nedüs¡+

Ò<äì|æ+#·>∑*–q+‘·{Ï #·ø£ÿ{Ï s¡#·sTT‘·\T Ç<ä›s¡÷.

n≥Te+{Ï ≈£î≥T+ãsêe⁄ s¡#·q\qT dü+ø£\q+ #dæ Á|ü#·T]+#ê\qï

Ä˝À#·q #ê˝≤ eT+∫~. n+<äT≈£î ª$XÊ˝≤+Á<ÛäμqT, dü+bÕ<ä≈£î\T πø‘·T $X«Hê<∏ä

39


¬s&ç¶>±]ì n_Ûq+~+#ê*. nsTT‘ dü+ø£\q+ #dæq |ü<äΔ‹‘√ $uÛÒ~+#ê*‡

ñ+~. dü+ø£\Hê\ ñ<›X+ πøe\+ s¡#·sTT‘· s¡#·q\˙ï ˇø£#√≥ <=]πø˝≤

#j·T&É+ e÷Á‘·yT ø±<äT. s¡#·sTT‘· Ä˝À#·q˝Àì Áø£eT|ü]D‹ì Á|ü‹_+_+#·&É+

e÷Á‘·yT ≈£L&Ü ø±<äT. eT+∫ s¡#·sTT‘· s¡#·q˝À¢ Á|ü‹|òü*+# düe÷» |ü]D‹ì

#·÷|æ+#·&É+ ≈£L&É eTTKýÓT Æq nedüs¡+. n+<äTø√dü+ dü+ø£\q+

ø±\Áø£e÷qTkÕs¡ ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä #j·T&É+ düs¡sTTq |üì. Ç‘·s¡ s¡#·sTT‘·\

e÷≥ b{≤¢>∑THêï ≈£î≥T+ãsêe⁄ e+{Ï s¡#·sTT‘·≈£î Ç~ #ê˝≤ nedüs¡+. n{≤¢

ø±≈£î+&Ü á dü+|ü⁄{Ï À 1946 qT+&ç 1978 es¡≈£î sêdæq s¡#·q\THêïsTT.

ø=ìï+{ÏøÏ yÓTT<ä≥ eTTÁ~+∫q ‘B Ò<äT. πøe\+ @<√ ˇø£ dü+ø£\q+˝À

Á|ü#·T]+∫q ‘˚B e÷Á‘·y˚T ñ+~. Äs¡T ø£<∏ä\≈£î Ä ‘˚B>∑÷&É ˝Ò<äT. Ç~

b+‘·es¡≈£î dü+bÕ<ä≈£îì ndüVü‰j·T‘·qT dü÷∫düTÔ+<√, b+‘·es¡≈£î Äj·Tq

|ü]ÁXeT˝Àì ˝ÀbÕìï dü÷∫düTÔ+<√ yêπs #ÓbÕŒ*.

≈£î≥T+ãsêe⁄ ø£<∏ä\ìï{Ï ÀìøÏ 1940 \˝À sêdæq$ ñ‘·ÔeTyÓTÆqe+fÒ

ãVüQXÊ be«s¡÷ nuÛÑ +‘·s¡+ #Ó|üŒø£b˛e#·TÃ. Ä ø£<∏ä\≈£î Áù|s¡D ì∫Ã+~

1930 \˝À n+‘·sê®rj·T+>± @s¡Œ&É¶ ô|≥Tºã&ç<ëØ Ä]úø£ dü+øå√uÛÑ+. |òü*‘·+>±

eTq <˚X¯|ü⁄ eT<Ûä´‘·s¡>∑‹ Á|ü»\≈£î ø£*–q Çø£ÿ≥¢˙ï ≈£L&Ü #ê˝≤ eT+~

>∑T]Ô+#ês¡T. nsTT‘˚ Hê <äèwæ º˝À ≈£î≥T+ãsêe⁄ ø£<∏ ä\≈£î n+‘·ø£+f…

düìïVæ≤‘·eTsTTq eTs=ø£ Áù|s¡D e⁄+~. Ä]úø£ dü+øå√uÛÑ+ á Áù|s¡D≈£î H|ü<∏ä +

e÷Á‘·y˚T.

1940\ Hê{Ï ≈£î≥T+ãsêe⁄ ø£<∏ä À¢ eTq≈£î #ê˝≤‘·s¡#·T>± ‘ês¡dü|ü&

bÕÁ‘· ˇø£{Ï e⁄+~. Ç‘·qT yÓTT<ä{À¢ eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ eTìwæ. #·T≥÷ºe⁄qï eT<Ûä

‘·s¡>∑‹ eTqTwüß˝≤¢>± ‘êqT >∑÷&É Ä]úø£dü+øå√uÛÑ+ |òü*‘·+>± Çã“+<äT\≈£î

>∑Ts¡e⁄‘ê&ÉT. n|ü⁄Œ\qT ô|’s¡M\qT ÄÁXsTTkÕÔ&ÉT. Ç+‘· À ¬s+&Ée Á|ü|ü+#·j·TT<äΔ+

edüTÔ+~. j·TT<äΔø±\+˝À Ç‘·qT @y√ |ü]à≥T¢ ø√{≤\T …’ôdqT‡\T ø±+Á{≤≈£îº\T

#|ü{Ïº <Ûäì≈£î&Ée⁄‘ê&ÉT. j·TT<äΔ+ ‘·s¡Tyê‘· ãVüQXÊ eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ì $&ç∫ô|{Ïº

z yÓ÷düÔs¡T ô|≥Tºã&ç<ës¡T>± dæús¡|ü&É‘ê&ÉT.


40

Ç‘·H=ø£ e´øÏÔø±<äT, ˇø£ es¡Z+. Ç+ø± dü]>±Z #ÓbÕŒ\+fÒ ˇø£ es¡Z+

>∑÷&É ø±<äT. eTq <˚X¯ ô|≥Tºã&ç<ëØ es¡Z n_Ûeè~Δ˝À ˇø£ <äX¯. Ç‘·qT

j·TT<äΔø±\+˝À |ü⁄{≤º&ÉT. yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#·j·TT<äΔeT|ü⁄Œ&É÷ |ü⁄{≤º&ÉT. ¬s+&Ée

Á|ü|ü+#·j·TT<äΔeT|ü⁄Œ&É÷ |ü⁄{≤º&ÉT. j·TT<äΔø±\+˝À düs¡T≈£î\ &çe÷+&é $|üØ‘·+>±

ô|]–b˛‘·T+~. ìs¡T<√´>∑T\T>± e⁄qïyêfi¯ófl ôd’q´+˝À #˚] ñ<√´>±\T

dü+bÕ~+#·Tø√e&É+ e\¢, dü+e‘·‡sêìøÏ Äs¡THÓ\ Ò |üì <=]πø ù|<ä¬s’‘·T\T

ôd’ì≈£î …’ |üP]Ô dü+e‘·‡s¡ø±\+ J‘·+ dü+bÕ~+#·Tø√e&É+ e\¢, j·TT<äΔ+ q&É|ü&É+

ø√dü+ nedüs¡eTj˚T´ |ü]ø£sê\ e\¢ &çe÷+&ÉT ô|s¡T>∑T‘·T+~. ã\eTsTTq

Ä]úø£ |ü⁄Hê~>∑\ ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú á &çe÷+&ÉTqT yê&ÉTø=ì Ç‘√~Ûø£+>±

ã\|ü&ÉT‘·T+~ >±ì, e\dü<XÊ\˝À e÷Á‘·+ eÁø£|ü]D≤e÷\≈£î <ë] rdüTÔ+~.

ñ‘·Œ‹Ôì ô|+# bÕ]ÁXÊ$Tø£ ô|≥Tºã&ç<ës¡¢ ã<äT\T q\¢yê´bÕs¡+, |ü]à≥¢ ÀqT

ø±+Á{≤≈£îº\˝ÀqT ÁuÀø£sY |üì#ùd ô|≥Tºã&ç<ës¡T¢ |ü⁄≥Tºø=kÕÔs¡T. eTq <X+˝À

yÓTT<ä{Ï, ¬s+&Ée Á|ü|ü+#·j·TT<ëΔ\ ø±\+˝À Ç˝≤+{Ï yêfiófl ø=\¢\T>± |ü⁄≥Tºø=∫Ã,

‘·s¡Tyê‘· ø±\+˝À Ä<ÛäTìø£ uÛ≤s¡‘· bÕ\ø£es¡Z+˝À ˇø£ uÛ≤>∑+>± e÷sês¡T.

á q\¢ãC≤s¡T ô|≥Tºã&ç<ës¡¢≈£î \+ô|Hé ã÷s¡T®yê es¡ZeTì ù|¬ses¡T

ô|{≤ºs√ ‘Ó©<äT>±ì n~ #ê˝≤ #·ø£ÿ>± n‹πø ù|s¡T. ñ‘êŒ<äø£ ÁXeT (productive

labour) #j·T≈£î+&É ñ‘êŒ<äø£ ÁXÊ$T≈£î\qT Äe]+∫ J$+# n<Û√ Á|ü|ü+#·

ìyêdüT\T \+ô|Hé ø±]à≈£î\sTT‘˚, Ä ñ‘êŒ<äø£ ÁXÊ$T≈£î\qT <√#·T≈£îH˚

bÕ]ÁXÊ$Tø£ ô|≥Tºã&ç<ës¡¢ Á|ü|ü+#êìï Äe]+∫ J$+#˚ Mfi¯ófl \+ô|Hé

ô|≥Tºã&ç<ës¡T¢. düà>∑¢s¡T¢, q\¢ãC≤s¡T yê´bÕs¡düTÔ\T, ˝…’ôdqT‡\qT, |ü]à≥¢qT,

ø±+Á{≤≈£îº\qT ‹s¡>∑qeTTà≈£îH˚ ÁuÀø£s¡T¢, |òüTsêHê &Ü|òüs¡T¢ á esêZìøÏ

#Ó+<äT‘ês¡T. Mfi¯fl dü+düÿ è‹ø° \+ô|Hé ø±]à≈£î\ dü+düÿ è‹ø° ‘˚&Ü ˝Ò<äT.

ne÷qTwü‘·«+ á dü+düÿ è‹ ‘ê\÷≈£î eTTK´\ø£åD+. eTq <X+˝À á

\+ô|Hé n+X Òì ô|≥Tºã&ç<ë¬s¢e«s¡÷ Òs¡T ø±ã{Ïº (<=+>∑ yê´bÕs¡+ #j·T&É+˝À

n‘ê´<ÛäTìø£ |ü]ÁXeT\ j·T»e÷qT¢ ø±+Á{≤ø£ºs¡¢≈£î @ e÷Á‘·+ rdæb˛s¡T), eTq

<X ã÷s¡T®yê dü+düÿ è‹˝À ‘=*Hê{Ï ñ<ës¡yê<ä+ ø£+fÒ \+ô|Hé \ø£åD≤ Ò

b≈£îÿe. Hê>±s¡T®qkÕ>∑sY ÁbÕC…≈£îº dæyÓT+≥TqT <=+>∑yê´bÕs¡+ #dæ |ü≥Tºã&É¶

41


<=+>∑ ø±+Á{≤ø£ºs¡T düTã“sê$T¬s&ç¶ ôV’≤<äsêu≤<äT q>∑s¡ kÕ+düÿ è‹ø£ s¡+>±ìøÏ

¬s+&fiflbÕ≥T @ø£#·Ã¤Á‘ê~Û|ü‹ ø±e&É+ j·÷<äè∫Ã¤ø£+ ø±<äT. Ä dü+düÿ è‹ n‘·ì<

ø±ã{Ïº <ëìøÏ n‘·H n<Ûä ø£å‘· eVæ≤+#·&É+ düããT.

‘·q #·T≥÷º e⁄qï eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ »q+˝À+∫ j·TT<äΔø±\+˝À á es¡Z+

|ü⁄{Ïº ô|’øÏsêe&É+ >∑eTì+#·&É+‘√H ≈£î≥T+ãsêe⁄≈£î Á|ü|ü+#·+ ns¡úeTsTT+<äì

Hê nqTe÷q+. ≈£î≥T+ãsêe⁄ ªø±|æ≥ Ÿμ 1942˝À #·<äe&É+ >∑÷&É ø±ø£‘ê∞j·T+

ø±<äT. 1942 Hê{ÏøÏ dü]>±Z j·TT<äΔ+ rÁe<äXq+<äT≈£î+~. n|üŒ{Ïπø ø±+Á{≤≈£îº\

MT<ä ø√{≤\MT<ä |ü]à≥¢ MT<ä q\¢ãC≤s¡T˝ÀqT, Ç‘·s¡Á‘ê #˚düTø√e\dæq

yêfiófl #düTø√e\dæq+‘· ˝≤uÛÑ+ #düT≈£îHêïs¡T.

‘·q≈£î ‘·q düe÷» yêdüÔe dü«s¡÷bÕìï @ |ü]D≤eT+ ‘Ó*j·Tã]∫+<√

<ëìï ≈£î≥T+ãsêe⁄ ‘·q ø£<∏ä À¢ #·ø£ÿ>± bı+<äT|ü]#ê&ÉT. 1940\˝À Äj·Tq

sêdæq #ê˝≤ ø£<∏ä À¢ á \+ô|Hé ã÷s¡T®yê esêZìøÏ #Ó+~q e´≈£îÔ\T Á|ü<Ûëq+>±

ø£ì|ækÕÔs¡T. á dü+|ü⁄{Ï À n≥Te+{Ï ø£<∏ä\T Äs¡Tes¡≈£î ñHêïsTT ªdü<√´>∑+μ˝À

dü÷s¡ Hêsêj·TD, ªn≥º&ÉT>∑Tμ˝À >∑D|ü‹, ªø£*dæsêyê*μ˝À s¡+>∑j·T´, ªcÕe⁄ø±s¡T

düTã“j·T´μ˝À düTã“j·T´, ªô|’øÏe∫Ãqyê&ÉTμ˝À d”‘êsêe÷sêe⁄, ªo\|ü]o\qμ˝À

ø£<∏ä≈£î&ÉT á esêZìøÏ Á|ü‹ì<ÛäT\T. nsTT‘ Mfiófl Äj·÷ ø£<∏ä À¢ eTTKéTsTTq

bÕÁ‘· Ò>±ì ø£<∏ëHêj·T≈£î\T ø±s¡T. ø£<∏ëHêj·T≈£î&ÉT b|ü⁄Œ&É÷ >∑÷&É e÷eT÷\T

eT<Ûä´‘·s¡>∑‹ eTìwæ. j·TT<äΔ+ |üPs¡«+ ≈£î≥T+ãsêe⁄≈£î eT˝Ò¢ n‘·qT>∑÷&É

ne÷j·T≈£î&ÉT, n+fÒ Á|ü|ü+#· dü«s¡÷|ü+ ‘Ó©ìyê&ÉT. j·TT<äΔ+ »s¡T>∑T‘·T+&É>±

‹+&çøÏ >∑‹ Òì >∑D|ü‹, ∫\¢s¡ yê´bÕs¡düTÔ&ÉT düTã“j·T´ ø±+Á{≤≈£îº\T #|ü{Ïº,

|ü]à≥T¢ ‹s¡>∑q$Tà, sêÁ‹øÏ sêÁ‘˚ <Ûäì≈£î\T ø±e&É+ #·÷kÕÔ&ÉT. #·÷dæ

Á|ü|ü+#·dü«s¡÷bÕìï ns¡ú+ #düT≈£î+{≤&ÉT.

ns¡ΔeTsTT‘ #düT≈£î+{≤&ÉT>±ì ‹s¡>∑ã&É&ÉT. kÕVæ≤‘· + Á|ü»\ düeTdü \ø£T

|ü]cÕÿsêìï #·÷bÕ\ì ø=+<äs¡T #ùd yê<äqqT ≈£î≥T+ãsêe⁄ ÄyÓ÷~+#ês√

Ò<√>±ì, ‘·q ‘=*Hê{Ï s¡#·q\˝À Ä#·]+#· Ò<äT. eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ qT+&ç ô|’øÏ

yÓ[flq \+ô|Hé ã÷s¡T®yê esêZìï eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ ªeT+∫yêfiflμ ø£fifl‘√H #·÷|æ+#·&É+

e\¢ Çø£ÿ&É ìC≤ìøÏ ‹s¡T>∑Tu≤≥T≈£î ÄkÕÿs¡+ ˝Ò<äT. ªô|’øÏe∫Ãq yê&ÉTμ˝À


42

sê|òüTe⁄\T≈£î, ‘·q ‘·eTTà&ÉT d”‘êsêe÷sêe⁄ dü|ü¢sTTXÊK˝À \+#ê\T dü+bÕ~+∫

ø√{≤\T ‹s¡>∑q$Tà <Ûäqe+‘·T&ÉsTT e⁄+&Ée#·TÃ>±˙ ªu≤¢≈£î#˚ùd u≤&ÉTU≤e⁄μ

ø±<äT, m+‘·#Ó&Ü¶ ‘·q ‘·eTTà&. n‘·ì‘√ qe⁄«‘·÷H e÷{≤¢&É‘ê&ÉT. Ç+{ÏøÏ

s¡eTàì ÄVü‰«ìkÕÔ&ÉT >∑÷&É. ∫e]øÏ eTq≈£î <=]πø ª|ü]cÕÿs¡+μ, ø£eT÷´ìdüºsTTq

sê|òüTe⁄\T n\T¢&ÉT, d”‘êsêe÷sêe⁄ e÷eT>±] MT<ä b …ø£åqT˝À b˛{°#˚dæ

z&ç+#·&Éy˚T.

eTs=ø£ ñ<ëVü≤s¡D ªdü<√´>∑+μ˝À ø£<∏ä≈£î&ÉT. ˇø£|ü⁄Œ&ÉT ù|<äyê&ç>±e⁄qï

‘·q $TÁ‘·T&ÉT dü÷s¡ Hêsêj·TD |òüTsêHê Åd”Ô\≈£î &Ü|òüsY |üì#dæ <Ûäì≈£î&Éj·÷´&Éì

‘Ó\TdüTÔ+~. ndüVæ≤´+#·T≈£î+{≤&ÉT. ø±ì n+‘· À eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ ªeT+∫yê&çμ

yÓTT>∑e÷≥+ n&ÉT¶edüTÔ+~. <X+˝À ‘·q $TÁ‘·T&ç ≤+{Ïyês¡T b+‘·eT+~ Òs¡T?

yêfiflqT ‘êqT @eTq>∑*>±&ÉT, @+ #j·T>∑*>±&ÉT? n˙ï neTàø£|ü⁄ düs¡T≈£î …’q

‘·s¡Tyê‘· eTìwæ e÷+dü+ neTàø£|ü⁄ düs¡Tø£sTT‘ e∫Ã+<ë? Ç‘ê´~ Ä˝À#·q\T

#kÕÔ&ÉT. ∫e]øÏ, eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ eTqdüÔ‘ê«ìøÏ Á|ürø£ nsTTq ˇø£ Á|üXï‘√ ‘·q

Ä˝À#·q eTT–+#·T≈£î+{≤&ÉT ªHê¬ø+<äT≈£î eT<Ûä ù|N?μ

ªø£*dæsêyê*μ˝À s¡+>∑j·T´ eTØ nHê´j·TeTsTTq eTìwæ. j·TT<äΔ

ø±\+˝ÀH ø±<äT, n+‘·≈£î |üPs¡«+ >∑÷&É ø±≥ø£+ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT e&û¶ yê´bÕs¡+#dæ

\ø£å\T ≈£L&Éu…&É‘ê&ÉT. nsTTHê ø£<∏ä≈£î&ç˝À n‘·ì|ü≥¢ <˚«wü+ ø£ì|æ+#·<äT.

$wü|üs¡T>∑TqT JeXÊgE„&ÉT Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À #·÷dæq≥T¢ ì]¢|üÔ+>± #·÷dü÷Ô,

n‘·ì˝À ª‘ê‹«ø£ ø°åD‘·μqT e÷Á‘·+ >∑eTìkÕÔ&ÉT. n~Ûø±s¡e÷]Œ&ç nq+‘·s¡+

e∫Ãq e÷s¡TŒ\≈£î s¡+>∑j·T´ düs¡T›u≤≥T #düTø√ Òø£ ‘·q ÄdæÔì ø√˝ÀŒ‘ n+<äT˝À

ø=+‘· ‘·q≈£L <ä≈£îÿ‘·T+<yÓ÷qqï ø£åÁ<äeTsTTq ÄX>∑÷&É e´ø£Ô|üs¡TkÕÔ&ÉT.

\+ô|Hé ã÷s¡T®yêesêZìï Ä esêZìøÏ kÕe÷õø£+>± düìïVæ≤‘·eTsTTq

eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ ø£fifl‘√ #·÷|æ+#·&É+ e\¢ nìyês¡ +>± @s¡Œ& XË’* e´+>±´ìøÏ

ÁbÕ<Ûëq´‘·ì#Ã yêfifl≈£î dü+‘·è|æÔ ø£*–+#·e#·TÃ>±ì, e÷]ÿ ‡düTº <äèø£Œ<∏ä+ qT+&ç

ˇø£ rÁeeTsTTq |ü]$T‹>±H |ü]>∑DÏ+#ê*. Ä |ü]$T‘ ã÷s¡T®yê $eTs¡Ù≈£î\≈£î

≈£î≥T+ãsêe⁄ |ü≥¢ ñ+&˚ dü<ë“¤yêìøÏ ø±s¡D+ (ñ<ëVü≤s¡D≈£î, yêfi¯ófl

≈£î≥T+ãsêe⁄ |ü≥¢ #·÷|ü⁄‘·Tqï Ä<äs¡D n\¢+ sê»j·T´≈£î bqï{Ïø° #·÷|üs¡ì

Hê nqTe÷q+).

43


ÄHê&ÉT uÛ≤s¡‘·<X+˝À es¡Zb˛sê≥+ rÁe+>± Òì e÷≥ yêdüÔeyT.

nsTTHê á \+ô|Hé ã÷s¡T®yêesêZìï <ëì Nø£{Ï yê´bÕsêìøÏ ã*nsTTq

ù|<äyêfifl ø£fifl‘√ #·÷|æ+∫e⁄+fÒ eT]ø=+‘· Hê´j·T+>± e⁄+&~. á |ü]$T‹ì

≈£î≥T+ãsêe⁄ 1970 ‘·s¡Tyê‘· ø±\|ü⁄ yê´kÕ\˝À n~Û>∑$T+#ê&ÉT. ø±ì Ä

yê´kÕ\T ª$XÊ˝≤+Á<Ûäμ yê] #˚‹˝À dü+ø£\HêìøÏ H√#·T≈£î+{≤j·÷ n+fÒ

nqTe÷qy˚T.

á \+ô|Hé ã÷s¡T®yêes¡Z|ü⁄ |ü⁄≥Tºπø ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ Ç‹eè‘êÔ\TèTq

düe÷» J$‘êìï eT]ø=+‘· kÕ<Ûës¡DkÕúsTT˝À Á|ü‹_+_+#˚$ ` >∑÷&É

e⁄HêïsTT. ø°åDÏdüTÔqï |òüP´&É Ÿ Ä#êsê\T, n+≈£î]düTÔqï ã÷s¡T®yê $\Te\T,

yê´bÕs¡ <äèwæº #ê˝≤ ø£<∏ä\≈£î Ç‹eè‘êÔ\T düeT≈£L]Ãô|{≤ºsTT. ªXÊÅd”Ôj·T dü+^‘·+μ

nqã& |òüP´&É Ÿ dü+^‘·+ MT<ä yÓ÷E‘√ #·<äTe⁄ bÕ&ÉT#düTø=ì Ç\T¢e~*

eTÁ<ëdüT bÕ]b˛sTT ∫e]øÏ ÇfiflbÕ¢≥T¢ neTTà≈£îH yê´bÕs¡+˝À dæús¡|ü&É¶ >√bÕ\+

(ª<Ó’yêBÛq|ü⁄ J$‘·+μ), n‘·Ô>±] ePfiÀfl n‘·Ô>±] kÕ+Á|ü<ëj·Tø£|ü⁄ ô|‘·ÔHêìï

ìs¡dæ+∫, |ü≥ºD+ e#êÃø£ e÷Á‘·+ nø£ÿ&ç øÏsêsTT Çfifl yê´bÕs¡ dü+düÿ è‹

ô|fÒº N<äs¡qT düe⁄«‘·÷ uÛÑ]+# XÊs¡<ë+ã (ªn<Ó›ø=+|üμ) á e÷s¡TŒ≈£î Á|ürø£\T.

eTs=ø£ ñ<ëVü≤s¡D ªq&ÉeT+Á‘·|ü⁄dæ]μ Hê{Ïø£ À XÊÅdæÔ. #·<äTe⁄ #Ó|üŒ&É+|ü≥¢

ÄdüøÏÔ‘√ ≥T´{À]j·T Ÿ ø± Òõ ô|&É‘ê&ÉT XÊÅdæÔ. yÓTT<ä{Ï dü+e‘·‡s¡+ n+<äs¡T

bÕdüsTTq+<äT≈£î dü+‘√wækÕÔ&ÉT. eTs=ø£ {°#·]ï >∑÷&É ô|{Ïº b≈£îÿe eT+~

$<ë´s¡Tú*ï rdüTø√yê\qT≈£î+{≤&ÉT. nsTT‘˚ n‘·ì˝≤>∑ eè‹Ô|ü≥¢ ÁX¯<äΔ‘√

ø±≈£î+&Ü yê´bÕs¡ <äèwæº‘√ |üì#ùd <ëdüT, n‘·ì ‘·s¡Tyê‘· {°#·s¡T>± #]q

d”‘· dæìe÷ #ÛêqT‡ <=s¡ø£>±H nsêΔ+‘·s¡+>± ñ<√´>∑+ e~*ô|{Ïº yÓ[flb˛‘ês¡T.

<ëì‘√ #·<äTe⁄bÕ&ÉsTT ‘·s¡Tyê‹ dü+e‘·‡s¡+ dü>∑+ eT+~øÏô|’>± ô|òsTT\e⁄‘ês¡T.

>∑‘· +‘·s¡+ Òø£ XÊÅdæÔ dü÷ÿ\T eT÷ùddæ, ‘êqT ‘·q kÕ«sêúìøÏ ãT~Δ|üPs¡«ø£+>±

Ç+ø=ø£]ï ã*#j·T Ò<äqï dü+‘·è|æÔì e÷Á‘·+ $T>∑T\TÃ≈£î+{≤&ÉT.

nsTT‘˚ n+<ä] ø£+fÒ #·ø£ÿ{Ï ñ<ëVü≤s¡D, ªqTe⁄«\T`‘Ó\ø£|æ+&çμ˝À

k˛eTj·÷E\T. n&Ée⁄©ï, #Ó≥¢ , |üP\˙ #·÷dæ düVü≤»+>± bı+< Äq+<ä+

n‘·qT bÕ≥\T bÕ&É&É+˝À bı+<yê&ÉT ∫qï|ü⁄Œ&ÉT. n+‘· düVü≤»+>±qT n‘·ì


44

bÕ≥qT Áù|$T+∫ n‘·ìï ô|[fl #düT≈£î+≥T+~ »j·T\øÏå à. nsTT‘ n&Ée⁄*ï

yê´bÕs¡+ #düT≈£îH ø±+Á{≤ø£ºs¡T¢qïfÒº bÕ≥qT yê´bÕs¡+ #düT≈£îH Hê≥ø±\

ø±+Á{≤ø£ºs¡T¢, dæìe÷ ìsêà‘·\T e⁄Hêïs¡T. k˛eTj·÷E\T yêfifl #‘·T˝À¢ |ü&É‘ê&ÉT.

‘·q bÕ≥‘√ yêfi¯fl≈£î \ø£å\T dü+bÕ~+∫ ô|&É‘ê&ÉT. ‘êqT e÷Á‘·+ &ÉãT“

#düTø√&ÉT dü]ø£<ë, bÕ&É&É+˝À >∑\ Äq+<ë˙ï, ‘êqT bÕ&É>± $ì uÛ≤s¡ bı+<

Äq+<ë˙ï düVæ≤‘·+ ø√˝ÀŒ‘ê&ÉT. yê´bÕs¡ >±qT>∑ qT+&ç e{Ïº ìkÕ‡s¡eTsTTq

‘Ó\ø£|æ+&ç>± ãj·T≥|ü&É‘ê&ÉT.

Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± |òüP´&É*»+ q•+∫ <ëì neX‚cÕ\ qT+&ç

ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷»+ |ü⁄fÒº |ü]D≤eT+ >∑‘· Hê\T>∑T X‘êu≤›\T>± kÕ>∑T‘√+~.

nìï <XÊ\ Ä<ÛäTìø£ #·]Á‘· ÀqT >=|üŒ s¡#·sTT‘·\T>± ù|s¡T bı+~q yêfifl˝À

#ê˝≤eT+~ á |ü]D≤e÷ìï e´ø°Ôø£]+∫q yêfi‚fl. Miguel Cervantes qT+&ç

≈£î≥T+ãsêe⁄ es¡≈£î á C≤_‘ê #ê˝≤ ô|<ä›~. nsTT‘˚ e÷]ÿ ‡düºsTTq

≈£î≥T+ãsêe⁄˝À Çø£ÿ&É ˇø£ Á|ü‘˚´ø£‘· e⁄+~. á #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤eT+

ÄdæÔ|üs¡T\˝À ø£*–+∫q e÷s¡TŒqT e÷Á‘·y˚T ø±≈£î+&Ü ÁXÊ$Tø£ »q+˝À

ø£*–+∫q e÷s¡TŒqT >∑÷&É #·ø£ÿ>± #·÷|æ+∫q ø=~›eT+~ s¡#·sTT‘·\˝À

≈£î≥T+ãsêe⁄ ø£&ÉT. á <äèwæº qT+&ç #·÷ùdÔ, ªø=‘·ÔJ$‘·+μ #ê˝≤ $\ø£åDeTsTTq

ø£<∏ä.

$sƒ¡ Ÿ bÕ+&ÉTs¡+>¥ ¬s’‘·T ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q e´øÏÔ. n‘·ì e÷≥˝À¢

#ÓbÕŒ\+fÒ, ªÇ+{Ï <ä>∑Zs¡μ ‘·qyêfi¯ófl ª>ös¡e ≈£î≥T+;≈£î\Tμ. n+fÒ ns¡ú+

ˇø£|ü⁄Œ&ÉT düTe÷s¡T>± uÛÑ÷$T ñqïyêfi¯ófl. Áø£eT+>± uÛÑ÷$T ø√˝ÀŒj·÷s√,

≈£î≥T+ã+ ô|]–+<√ ‘Ó©<äT>±ì n|ü⁄Œ\bÕ\j·÷´s¡T. n|ü⁄Œ rπsÃ+<äT≈£î ø=+‘·

&ÉãT“ dü+bÕ~<ë›eTì $sƒ¡ Ÿ |ü≥ºD+ e∫Ã bòÕ´ø£ºØ˝À Vü≤e÷© |üì˝À #s¡‘ê&ÉT.

nìï <˚XÊ\˝ÀqT á s¡ø£+>± ∫‹øÏb˛sTTq ¬s’‘ê+>∑+ qT+&˚ bÕ]ÁXÊ$Tø£

ø±]àø£es¡Z+ @s¡Œ&ç+~.

|ü≥ºD+˝À yÓTT<ä{Ïs√E »]π> dü+|òüT≥q˝ÀH˚ ≈£î≥T+ãsêe⁄ $sƒ¡˝Ÿ

J$‘·+˝Àì e÷s¡TŒqT #·ø£ÿ>± #·÷|ü⁄‘ê&ÉT. ‘·eT nedüsê\ ø√dü+ ‘êeTT

ÁX$T+# eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ ¬s’‘·T ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q $sƒ¡ Ÿ≈£î M …’q+‘· b≈£îÿe>±

|üì#j·T&É+ n\yê≥T. >∑+≥ |üìì ns¡>∑+≥≈£î ≈£î~+#·&É+ M …’‘ ≈£î~+#ê\ì

45


#·÷kÕÔ&ÉT. bòÕ´ø£ºØ˝À ÁX$T+#~ ‘·qø√dü+ ø±<äì, j·T»e÷qT\ ≤uÛ≤\ ø√düeTì

ns¡ú+ø±ø£ Ä <äèø£Œ<∏ëHï Çø£ÿ&Ü Á|ü<ä]ÙkÕÔ&ÉT. ˝ÀVü≤|ü⁄ n#·TÃ\qT ˝≤Ø qT+&ç

>√<ëeTT≈£î #s¡yùd≥|ü⁄Œ&ÉT πøkÕ] eT÷&ÉT n#·TÃ\qT yÓ÷j·Te#·TÃqì ‘√∫

‘√{Ï ≈£L©‘√ Ä e÷≥ #Ó|æŒ ªª#ê Ò¢, >=|üŒ|üìyê&ç$μμ nì ø£dæ]+#·T≈£î+{≤&ÉT.

‘·«s¡ ÀH bòÕ´ø£ºØ˝À düyÓTà »s¡T>∑T‘·T+~. ø£ ≈£L©ì |üì qT+&ç rdæyùdÔ

$T–*q yêfifl≈£î e∫Ãq qwüºyT$T{À yêfiËfl+<äT≈£î düyÓTà#j·÷˝À $sƒ¡ Ÿ≈£î ns¡ú+

ø±<äT. @ ≈£î≥T+ã+ nedüsê\T Ä ≈£î≥T+ã+ #·÷düTø=H eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ ¬s’‘ê+>∑

dü+düÿ è‹øÏ #Ó+~q $sƒ¡ Ÿ≈£î ø±]à≈£î\ Jeq |ü]dæú‘·T Ò yêfiflqT dü+|òüT{Ï‘·

|üs¡TkÕÔj·Tì, dü+|òüT{Ï‘·XπøÔ yêfifl Äj·TT<ÛäeTì ns¡ú+ ø±e&ÜìøÏ ø=+‘· düeTj·T+

|ü&ÉTÔ+~. ns¡ú+ø±ø£ düyÓTà $∫Ã¤qïø±s¡T\‘√ ø£*dæ bòÕ´ø£ºØøÏb˛sTT j·T»e÷ì

eTqïq\T n+<äTø√ø£b˛>± düyÓTà #dæq ø±]à≈£î\‘√ ‹≥T¢‹+{≤&ÉT.

nsTT‘˚ &ÉãT“≈£î $\Te Ç#˚Ã ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷» eTqdüÔ‘ê«ìï

‘·«s¡ ÀH˚ $sƒ¡ Ÿ n\es¡TÃ≈£î+{≤&ÉT. Ç+{Ï <ä>∑Zs¡ ñqï u≤ø°Ï 250 s¡÷.\T

rs¡Ã&É+ ø√dü+ HÓ\≈£î |ü~s¡÷bÕj·T\ ô|’>± $T–*+∫ Ç+{ÏøÏ |ü+|ü⁄‘ê&ÉT.

‘êqT |ü+|æq &ÉãT“‘√ ø=+‘·sTTHê n|ü⁄Œ r] ñ+≥T+<äqT≈£î+{≤&ÉT.

ø=+‘·ø±\+ ‘·sê«‘· ‘·*¢øÏ ˇ+{À¢ u≤>∑T Ò<äì ‘Ó*dæ Ç+{ÏøÏb˛‘ê&ÉT. ø±ì

Ç\T¢#] |ü]dæú‹ #·÷kÕø£ u≤<Ûä|ü&É‘ê&ÉT. ‘·q ‘·*¢ Ä &ÉãT“‘√ n|ü⁄Œrs¡Ãø£

b˛>± #ê<ädüÔ|ü⁄ Ä#êsê\≈£î Ks¡TÃ ô|{Ïº+<äì ø√|ü–+#·T≈£î+{≤&ÉT. Çø£ÿ&ÉTqï~

ã÷s¡T®yê $\Te\≈£î |òüP´&É Ÿ $\Te\≈£î dü+|òüTs¡D nì >∑T]Ô+#· Òø£ ‘·q

ÁX¯eTqT yêfi¯ófl >ös¡$+#·˝Ò<äì ø√|ü–+#·Tø=ì, bòÕ´ø£ºØ˝À ≈£L©\T düyÓTà

düeTj·T+˝À #·÷|æq |üs¡düŒs¡ Ä<äsêìï >∑Ts¡TÔ ‘Ó#·TÃø=ì eT∞fl Ç+{ÏøÏ ˇø£ÿ

ô|’kÕ >∑÷&É |ü+|ü≈£L&É<äì ìs¡ísTT+#·Tø=ì ‹]– |ü≥ºD≤ìøÏ ekÕÔ&ÉT.

≈£î≥T+ãsêe⁄ e÷≥˝À¢ #ÓbÕŒ\+fÒ ákÕ] n‘·qT ªì»yÓTÆq bÕ]ÁXÊ$Tø£

ø±]à≈£î&ÉTμ>± |ü≥ºD+ Á|üy•+#ê&ÉT.

ª≈£î≥T+ãsêe⁄ kÕVæ≤‘·´+μ yÓTT<ä{Ï dü+|ü⁄≥+ ($XÊ˝≤+Á<Ûä Á|ü#·Ts¡D\T) ˝Àì ø£<∏ä\ô|’

düMTøå±yê´dü+.


46

ns¡TD‘ês¡, Ä>∑düTº nø√ºãs¡T 1982

sê$XÊÅdæÔ s¡#·q˝À¢ sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+

sêC≤´ìï >∑T]+N sêC≤´+>∑ j·T+Á‘êìï >∑T]+N eø°fi¯fl≈£î

ns¡úeTsTTq+‘·>± eT¬se«]ø°ø±<˚yÓ÷— yê{Ï >∑T]+∫ nb˛Vü≤\T >∑÷&É

y¬se«]ø£sTTHê e⁄+&Ée#·TÃH˚yÓ÷ >±ì eø°fi¯fl≈£î e÷Á‘·+ düVü≤»+>±qsTT‘˚

e⁄+&É{≤ìøÏ M\T Ò<äT. (ªdüVü≤»+>±qsTT‘μ b+<äTø£+fÒ, eédüúqT dü+s¡øÏå+#

‘·q ø£s¡Ôyê´ìï ìs¡«Væ≤dü÷Ô sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+ Ä Áø£eT+˝ÀH eø°fifl ø£&ÉT|ü⁄\÷

u≤´+ø nøöÿ+{Ÿ\÷ >∑÷&É |ü⁄wæº>± ì+|ü⁄‘·T+~ ø±ã{Ïº. n~ yπs $wüj·T+.)

dü÷ÿfifl˝ÀqT ø± ÒJ˝À¢qT sê»ø°j·TXÊgyÓ÷ bÂs¡XÊgyÓ÷ #·<äTe⁄≈£îH

<Ísê“¤>∑T´\≈£î sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+˝À eT÷&ÉTuÛ≤>±\T+{≤j·T˙, yê{Ïì

Hê´j·TXÊK, ø±s¡ ìsê«Vü≤ø£ XÊK, XÊdüqXÊK n+{≤s¡ Hs¡TŒ‘ês¡T. Ä <äTsê“¤>∑ +

sê$XÊÅdæÔøÏ ∫qï‘·q+˝À ø£\T>∑ Ò<äT ø±uÀ\T, Äj·Tq≈£î Ä eT÷&ç+{Ï À yÓTT<ä{Ï

¬s+& ø£qã&Ü¶sTT. n+<äT˝ÀqT ¬s+&Ée<ëì˝À b˛©düT\÷, ªeP] Áô|dæ&Ó+{À&É÷,

myÓTà Ò HÓ+ãs¡÷μ e÷Á‘·yT ø£qã&Ü¶s¡T. Ä Áô|dæ&Ó+{À&ÉT >∑÷&É ‘·q Nø£{Ï

s¡÷|ü+˝ÀH >±ì yÓ\TÔs¡T s¡÷|ü+˝À n+fÒ ø±s¡ ìsê«Vü≤≈£î&ç>± ø£qã&Ü¶&ÉT

ø±&ÉT. eè‹ÔØ‘ê´ sêC≤´˙ï sêC≤´+>∑j·T+Á‘ê˙ï ªÁøÏ$Tq Ÿμ ø£fifl‘√ #·÷&É&É+

sê$XÊÅdæÔøÏ düVü≤»+ nsTT‘ ø±e#·TÃ>±ì, Ä <äèwæº #ê˝≤ bÕøÏåø£+. es¡Z düe÷»+˝À

nHê´j·T+ Nø£{Ï eéVü‰s¡+ ø±<äT. yÓ\TÔs¡T eéVü‰s¡yT. Áô|dæ&Ó+{À&ÉT #ùd

Áô|dæ&Ó+fÒ‘·s¡ Nø£{Ï |üqT\˝À ø±<äT, yÓ\TÔs¡T˝À #ùd Áô|dæ&Ó+≥T |üq¢ ÀH

eédüú <äTsêàs¡ZeT+‘ê e⁄+~. <ëdü] uÀ&ç>±&ç qT+&ç rdüT≈£îqï <=+>∑ ‘·qU≤˝À

ø±<äT, düsêÿs¡Tyê] uÛÑ÷$T ‘·qU≤ u≤´+≈£î\˝ÀH e⁄+~.

bÕøÏåø£yÓTÆ‘ ø±e#·TÃ>±ì, sê$XÊÅdæÔ <äèwæº Á|üdü]+∫q+‘·yTs¡≈£î #ê˝≤

ì•‘·eTsTTq~. ÇdüTø£πsDTe⁄\qT düVæ≤‘·+ ys¡T#j·T>∑\ dü‘êÔ>∑\~. Hsêìø°

sêC≤´+>∑ j·T+Á‘êìø° eT<Ûä qTqï dü+øÏ¢wüºyÓTÆq |üs¡düŒs¡‘·qT nDTeDTeP ø£D+

47

sê$XÊÁdæÔ s¡#·q˝À¢ sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+

ø£DeT÷ $y∫+∫ n&ÉT¶ø√‘· |ü{≤\÷ ì\Te⁄ø√‘· |ü{≤\÷ e÷Á‘·yT ‘·≈£îÿe>±

$e]+#·>∑\~.

á |üs¡düŒs¡‘· ¬s+&ÉTs¡ø±\ ne÷j·T≈£î\≈£î ns¡ú+ ø±<äT. ne÷j·T≈£î

\sTTq ne÷j·T≈£î\T (Mfiófl yÓTT<ä{Ïs¡ø£+) Hsêìï n]ø£≥º&É+, ìs√~Ûs#·&É+

sêC≤´+>∑j·T+Á‘·+ |üì nqT≈£î+{≤s¡T. á ø√e≈£î #Ó+~qyêfi¯ófl ã&ç

|ü+‘·Tfiófl, ≈£îÁs¡ ◊.b.bdt. Ä|ò”düs¡T¢. ¬s+&Ée s¡ø£+~ <äTkÕ‡Vü≤dæø£ ne÷j·Tø£‘·«+.

sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+ Hsêqïdü\T n]ø£≥ºH n]ø£≥º<äì, Hs¡+ MT<ä ã\e&ÉyT.

Á|üuÛÑT‘·« ªø±s¡´ìsê«Vü≤≈£î\μ |üì n˙ nqT≈£î+≥T+~. á ø√e≈£î #Ó+~q

yêfiófl kÕ<Ûës¡D+>± ø£$‘·«+ sêkÕÔs¡T.

ndü\T dü+ã+<Ûä+ ÇB ø±<äT, nB ø±<äT. ã÷s¡T®yê sêC≤´+>∑j·T+Á‘·+

H˚sêìï dü+|üPs¡í+>±q÷ n]ø£≥º<äT (n~ <ëìøÏ nedüs¡eT÷ ø±<äT,

ÁX‚j·Tdüÿs¡eT÷ ø±<äT), n˝≤>∑ì Hsêìï |üìø£≥Tº≈£îì b˛wæ+#·q÷ b˛wæ+#·<äT.

n~ Hsêìï ¬s>∑T´ Ò{Ÿ #düTÔ+<ä+‘. sê$XÊÁdæÔ e÷≥˝À¢ (ª‘·\T|ü⁄ >=fiËfl+μ) uÛÑ÷MTà<ä

eTìwæøÏ eTTKéTsTTq |üqT˝À¢

yÓTT<ä{Ï~: <=+>∑‘·q+ #j·T&É+

¬s+&Ée~: <=+>∑*ï |ü≥Tº≈£î •øÏå+#·&É+

uÛÑ÷MTà<ä b\¢ø±\+ ø±ø£b˛sTTHê ` ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷»+˝À ` eTØ

yÓTT<ä{ÏB, ¬s+&ÉeB ø±ø£b˛sTTHê n‹eTTKéTsTTq |üqT˝À¢ á ¬s+&É÷ …ø£ÿ≈£î

ekÕÔsTT. b+<äTø£+fÒ ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú n+<ä]ø° |üì sTTe« Ò<äT. Çe«&É+

<ëìe\¢ ø±<äT. n+‘ø±≈£î+&Ü n˝≤ ÇùdÔ ìs¡T<√´>∑ uÛÑj·T+b˛sTT ø±]à≈£î\T

|ü≥º|ü>±Z\T ˝Ò≈£î+&Ü b˛‘ês¡T. nsTT‘˚ <˚X¯+˝À ìs¡T<√´>∑T\T eTØ

b≈£îÿesTTb˛sTTHê Á|üe÷<äy˚T. ìs¡T<√´>∑T\+‘·>± nsê#·ø£‘ê«ìøÏ düVæ≤‘·+

yÓqTø±&É≈£î+&Ü ‹s¡>∑ã& yêfiófl+&És¡T. ø±ã{Ïº, ‘êeTT ñ‘·Œ‹Ô<ëj·Tø£eTsTTq

|üì (productive work) #·÷|ü Òìyêfifl˝À ø=+<ä]øÏ (ø=+<ä]πø) Hsêìï ˇø£

e÷s¡Z+>± #·÷|ü⁄‘√+~ ã÷s¡T®yê düe÷»+. nyÓT]ø±˝À Çyê«fi 10 XÊ‘·+

ìs¡T<√´>∑eTT+<ä≥. nø£ÿ&É H˚s¡y˚T ˝Ò≈£î+fÒ n~ 25 XÊ‘êìøÏ (ø£˙dü+)

ô|s¡T>∑T‘·T+~. n{≤¢ ô|]–‘ #ê˝≤ Çã“+~. n+<äTπø ª<=+>∑‘·q+ #j·T&É+μ


48

nedüs¡+. n+‘ø±≈£î+&É, k˛wü*düTº uÛ≤yê\T u≤>± Á|ü#ês¡eTsTTb˛sTTq á

s√E˝À¢ #·≥ºã<äΔyÓTÆq yê´bÕs¡+˝À >∑&ç+# ≤uÛ≤ìøÏ ø=ìï |ü]$T‘·T\T+{≤sTT.

{≤{≤ _sê¢\T ‘·eT ô|≥Tºã&ç MT<ä 10`15 XÊ‘·+ ˝≤uÛÑ+ bı+<äT‘·Tqï e÷≥

yêdüÔey˚T>±ì n+‘·≈£î$T+∫‘˚ bÕs¡¢yÓT+≥T˝Àì ø£eT÷´ìdüTº Hêj·T≈£î\T

>=&Éeô|&É‘ês¡T. #·∫Ã e÷]ÿ ‡düTº dü«sêZq e⁄qï CÀ´‹s¡àsTT ãdüT e+{Ï

ìø±s¡T‡>±fi¯ófl yÓ÷H√bı* ø£MTwüq¢˝ÀqT, bÕs¡¢yÓT+≥Ø ø£$T{°\˝ÀqT #˚]

es¡Zb˛sê≥+ Á|üø£{ÏkÕÔs¡T. n+<äTø£ì ` <=+>∑kÕsê qT+&ç <=+>∑ dæyÓT+≥T

es¡≈£î s¡ø£s¡ø±\ <=+>∑ yê´bÕsê\T nedüs¡+. n+<äTø√dü+ >∑÷&É ª<=+>∑|üì

#j·T&É+μ nedüs¡+. nsTT‘ á <=+>∑|üqT¢ $T‹MT]b˛‘ ndü\Tπø yÓ÷dü+

edüTÔ+~. Hsêìï n]ø£≥ºø£b˛sTTHê ø£ dü+ n<äT|ü⁄˝À e⁄+#·Tø√ Òì Á|üuÛÑT‘ê«ìï

@ Á|ü»\÷ >ös¡$+#·s¡T. <ëìøÏ ª …õ{ÏeTd”μ b˛‘·T+~. n|ü⁄Œ&ÉT ø=+|ü\+≥T≈£î

b˛‘êsTT. n+<äTπø ª<=+>∑*ï |ü≥Tº≈£î •øÏå+#·&É+μ nedüs¡+.

dü÷ø°å àø£]+∫ #ÓbÕŒ\+fÒ, Hs¡+ ã÷s¡T®yê düe÷»|ü⁄ dü+øå√uÛ≤\≈£î ˇø£

ùd|ò”ºyê\T« ≤+{Ï~. nedüs¡eTsTTq|ü⁄&ÉT <ëìï ‘Ós¡eø£b˛‘ ‹Ô&çøÏ ‘·≥Tºø√ Òø£

Ç+»qT |ü–*b˛‘·T+~. n˝≤>∑ì ùd|ò”º yê\T«ì b|ü⁄Œ&É÷ ‘Ó]∫ e⁄+∫‘ Ç+»qT

ndü\T |üì#j·T<äT. n+fÒ <ëìï ¬s>∑T´ Ò{Ÿ #j·÷*. n<äT|ü⁄˝À e⁄+#·Tø√yê*.

dü]>±Z n< (HsêìøÏ dü+ã+~Û+∫) sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+ ø£s¡Ôe´+. Ä ùd|ò”ºyê\T«ì

‘Ós¡e&É+˝ÀqT, ã+<é #˚j·T&É+˝ÀqT ªø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ XÊKμ nì |æ\eã&˚

b˛©düT\T |üì˝À |üì>± ‘·eT #‘·T\T ‘·&ÉT|ü⁄≈£î+{≤s¡T. ‘·eT≈£î ô|’dü©j·T>∑\

|òüTsêHê <=+>∑\qT e~*ô|{Ïº ∫qï <=+>∑\qT |ü≥Tº≈£îì (Hê´j·T+>±H√,

nHê´j·T+>±H√) •øÏåkÕÔs¡T. (n+‘>±ì yêfifl #sTT ‘·&ÉT|ü⁄&ÉT ø√düyT Hs¡+

e⁄+<äqTø√e&É+ ne÷j·Tø£yÓTÆq bıs¡u≤≥T.)

Bq+‘·{Ï ns¡ú+, sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+ H˚sê\˝À @ 20 XÊ‘êH√ï

|ü]wüÿ]düTÔ+<ä , Hs¡düTÔ\˝À @ 20 XÊ‘êH√ï •øÏådüTÔ+<ä b+‘·e÷Á‘·+ ø±<äT.

H˚s¡+ ø£+Á{À˝Ÿ˝À e⁄+&É&É+, sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+ <ëìï ø£+Á{À˝Ÿ˝À

e⁄+#·T≈£îqï≥T¢ »HêìøÏ ø£ì|æ+#·&É+ ndü\T $wüj·÷\T. <ëìøÏ H˚sê\qT

|ü]wüÿ]+#ê*‡q nedüs¡+>±ì, ì»eTsTTq Hs¡düTÔ\qT ì»eTsTTq Hsê\≈£î

49


•øÏå+#ê*‡q nedüs¡+>±ì b+‘·e÷Á‘·+ ˝Òe⁄. n|ü⁄Œ&É|ü⁄Œ&ÉT ø£+ô|˙\q÷

kÕsêø=≥¢q÷ ª¬ssTT&éμ #dü÷Ô+fÒ #ê\T (eTT+<äT>± ø£ãTs¡T |ü+|æ+∫ #dæHêdüπs),

Äy˚[ºøÏ mø£ÿ&ç <=+>∑\T nø£ÿ&É >∑|t#·T|t. n<=ø£e÷s¡Z+. >∑+>∑sêC…&ÉT¶

(ªs¡‘êÔ\T`sê+u≤ãTμ˝À) ‘·q •wüß´&çøÏ #Óù|Œ ø£<∏ä À ¬s+&Ée e÷s¡Z+ e⁄+~.

ªø£˝…Á≥T>±] |æj˚T´ô|fi≤flì$μ Äs¡T‘·T˝≤\ >=\TdüT, Hê\T>∑T»‘·\ >±E\T

bıj·÷´j·T≥. ô|<ä›yêfifl Ç+{Ï #√Ø >=&Ée≈£î <ë]rdüTÔ+~ ø±ã{Ïº @<√ #dæq≥Tº

ø£ì|æ+#ê*. bôdÌ‡ ª|üìyê&ç‘·q+μ MT<ä ø±ø£ ª]ø£à+&çdüHéμ MT<ä ô|’ø=∫Ãq

Xó+sƒ¡ ø±e&Üq Ä u≤<Ûä ‘· >∑+>∑sêC…&ÉT¶ MT<ä |ü&ç+~. ª@<√ #Ój·÷´*μ >±ì

Hs¡düTÔDÏí |ü≥Tºø√yê\qï ìs¡“+<Ûä+ Ò<äì b]–q dü<äs¡T ôV≤&ÉT¶ ePfiÀflì πø&û\

*düTº ‹s¡π>dæ ø±H=ø£ πø&ûì ªbÕe⁄‘·T\+ ã+>±s¡+ sTTkÕÔqT πøkı|ü⁄Œ≈£î+{≤yê?μ

nì n&ÉT>∑T‘ê&ÉT. ‘·T˝≤ìøÏ ‘=+ãsTT πødüT˝§|ü⁄Œø√>∑\ Ä πø&û <ëìøÏ ôd’

n+{≤&ÉT. n|ü⁄Œ&ÉT }fiÀflì ô|<ä› ã+>±s¡+ ø=≥Tº j·TCe÷ì Ä <=+>∑ã+>±s¡+

ø=qï≥Tº, n‘·ìøÏ á πø&û <ëìï n$Tàq≥Tº πødüTô|{Ïº+∫ |üHÓï+&ÉT‘·T˝≤\

ã+>±s¡+ ]ø£esY#˚dæ n+<äT˝À |ü~‘·T˝≤\T ªø£ …Á≥T>±] |æj˚T´ ô|fi≤flìøÏμ,

bÕe⁄‘·T\+ πøkı|ü⁄Œ≈£îì C…sTT\T≈£î b˛sTTq πø&ûøÏ, $T>∑‘ê~ $T>∑‘êyê]øÏ

sTT|æŒkÕÔ&ÉT >∑+>∑sêC…&ÉT¶. »]–q HsêìøÏ •øÏå+#·ã&É¶yê]ø° <=]øÏq ã+>±sêìø°

@ dü+ã+<Ûä+ Ò<äT. ñ+&Ü*‡q nedüs¡+ Ò<äT. ndü\T ã+>±s¡+ <=]øÏq

‘·s¡Tyê‘· n+<äT˝À ø=+‘· Ç+ø√ πødüT˝ÀøÏ, ª$T>∑‘ê~ $T>∑‘ê #√≥¢øÏμ yÓ[fl+<ä≥

($esê\T n&É>∑&É+ ô|<ä›eTqTwüß\ \ø£åD+ ø±<äT ø£qTø£∑ n&É>=<äT›)! Çø£ÿ&

eTs=ø£ øÏ≥T≈£î+~. n<$T≥+fÒ πøe\+ ∫qï yêfiflH ø±≈£î+&É n&ÉbÕ<ä&ÉbÕ

ô|<ä›yêfiflqT >∑÷&É •øÏå+#·&É+ >∑+>∑sêC…&ÉT¶ e÷≥˝À¢, ªô|<√›fifløÏ n|ü⁄Œ&É|ü⁄Œ&ÉT

eTq+ n˝≤ E˝≤àHê ÒdüTÔ+fÒ >±ì C≤‹ eTT+<ä*øÏ q&Ée<äTμ. ô|’>±, ô|<√›fiflø£ ≤

n|ü&É|ü&ÉT düTs¡ø£\T ‘·–*+#·&ÜHï k˛wü*»+ n+{≤s¡T #·<äTe⁄≈£îH√ïfió¢.

eT÷&Ée e÷s¡Z+ eTØ ô|<ä›eTìwæ ‘·s¡Vü‰~. Çø£ÿ&É ¬ssTT&ÉT˝≤¢+{Ï ªn<∏ëØºμ

#Ó ≤sTT+#·&É+ >±ì, ‘·|ü⁄Œ&ÉT πødüT\ øÏ+<ä Hs¡+ #j·Tì yêfiflqT •øÏå+#·&É+

>±ì e⁄+&É<äT. n<Û√ Á|ü|ü+#êìøÏ ø=ìï ìj·Te÷*ï @s¡Œs¡∫ Ä ø£≥Tº~{≤º\qT

bes¡÷ ñ\¢+|òæT+#·≈£î+&Ü #·÷&É&É+ á |ü<äΔ‹. ø£ #·ø£ÿ{Ï ñ<ëVü≤s¡D kÕsêø£<∏ä


50

ªbÕ|æμ. sêeT<ëdüT, ˙\j·T´ |òüTsêHê kÕsêyê´bÕs¡düTÔ\T, ˇø£]ø=ø£s¡T

b˛{°<ës¡T\T. nsTTHê á yÓTTH√bı© s√E\˝À ô|≥Tºã&ç<ës¡T¢ b˛{° |ü&É≈£î+&É

C≤^s¡T¢ |ü+#·Tø√e&É+ n\es¡TÃ≈£îHêïs¡T ø£qTø£ <ëdüT, ˙\j·T´\T >∑÷&É ˇø£s¡T

}] ‘·÷s¡TŒÁbÕ+‘ê˙ï, ˇø£s¡T |ü&ÉeT{Ï ÁbÕ+‘ê˙ï |ü+#·T≈£îHêïs¡≥. ªÄ sêJ

wüs¡‘·T\≈£î ø£≥Tºã&˚ s¡ø£åø£XÊKyês¡T >∑÷&É XÊ+‹uÛÑÁ<ä‘·\T ø±bÕ&ÉT≈£î+≥÷

edüTÔHêïμs¡≥. |òü*‘·+>±, ªÁbÕ‘·'μ ø±\+˝À, kÕj·T+dü+<Ûä ˝À, ì•˝À, kÕsê

ªyÓ÷{≤s¡T ≥÷´ãT˝À¢μ Á|üeVæ≤k Ô+<ä≥. ªeT÷&ÉT ãT&É÷¢ Äs¡T >±¢düT\T>±μ kÕsê

Á|ü|ü+#·eT+‘ê XÊ+‹ kÕeTs¡kÕ´\‘√ e]Δ\T¢‘√+<ä≥. (ø±s¡ ìsê«Vü≤ø£XÊK≈£î

b+‘· e÷Á‘·+ eTT{Ïº+<√ ô|<ä›>± #Ó|ü⁄Œø√e&É+ ô|<ä›eTqTwüß´\ \ø£åD+ ø±<äT

>∑qø£ sê$XÊÅdæÔ eTq≈£î #Ó|üŒ&ÉT >±ì, ‘·>∑Te÷Á‘·+ eTTfÒº e⁄+≥T+~) á

Á|üyêVü≤yT Ò≈£î+fÒ Ä ãfiflyêfiófl, Ä ôd’øÏfiflyêfiófl, Ä ≥÷´ãT\T yÓ÷ùdyêfiófl,

Ä ø±s¡T¢ ‘√ ÒyêfiSfl @eTsTTb˛yê*? á <Ísê“¤>∑ |ü⁄ ns¡Δe\dü <X+ yêfifl≈£î

ñ<√´>± …ø£ÿ&ç qT+&ç #·÷dæô|&ÉT‘·T+~? Ä kÕsê yê´bÕs¡+˝Àì ô|≥Tºã&ç

MT<ä n+‘·+‘· ≤uÛ≤\T eT¬sø£ÿ&É dü+bÕ~+#·Tø√yê*? n–Zô|f…º\÷ düãT“_fifl\÷

‘·j·÷s¡T#ùdÔ edüTÔ+<ë?

nsTT‘ ˇø£Hê&ÉT ‘·>∑Ty=∫Ã+~. <ëdüT C≤^s√¢øÏ ˙\j·T´ Á|üy•+#·>±

˙\j·T´≈£î <ëdüT ªøÏ«{Ÿμ H√{°düT sTT#êÃ&ÉT. ˙\j·T´ $qT≈£îHêï&ÉT ø±<äT. ø=~›

ø=~›>± n–ZsêEø√e&É+ #·÷dæ ÇHéôdŒø£ºsY s¡+>∑+˝ÀøÏ ~– ˙\j·T´qT ªyê&ç

C≤>±˝À qTyÓ«+<äT≈£î?μ nì Nyê≥T¢ ô|&É‘ê&ÉT. n+‘ê ‘·q eT+∫πø nì

b]–q ˝Àø£E„&ÉT ˙\j·T´ ô|’øÏ e÷Á‘·+ ªkÕsê neTTà≈£îH˚ <=+>∑eTT+&É

ø=&ÉT≈£î\+ <=s¡*ï @s #j·T>∑\+?μ nì ìwüOºsê\T |ü*øÏ ‘=\–b˛‘ê&ÉT.

‘=\>∑sTT‘ b˛‘ê&ÉT >±ì <ëdüTMT<ä ø√|ü+ ô|+#·T≈£î+{≤&ÉT. ªø±s¡ ìsê«Vü≤ø£

XÊKμ≈£î bìï ô|’dü*#êÃ&√ >±ì yêfiófl <ëdüT ]øå±\qT, ]øå±\˝Àì ≥÷´ãT\qT,

≥÷´ãT˝À¢ì kÕsêqT #˚õøÏÿ+#·Tø=ì ]øå±\T eT÷&ç+{Ïì ª>∑es¡ïyÓT+≥T≈£î

ø£*ù|düTμ≈£îHêïs¡≥. n≥T |æeTà≥ <ëdüT ‘·q |”¢&És¡T≈£î ªe+<ä s¡÷bÕj·T\

ø±–‘·+μ <ä>∑Zs¡T+#·Tø=ì ªnsTT<ësêu≤<ÓfiË’ flHêdüπs ]#êÃ\T Ç&ç|æ+#·μeTì

|ü⁄s¡e÷sTT+∫ ‘êqT e÷Á‘·+ >∑T≥Tº #·|ü⁄Œ&Ée≈£î+&É ª|üs¡yTX«s¡Tì ©˝≤eTVü≤‘· +μ

51


kÕj·T+‘√ ˙\j·T´qT #·+ù|kÕÔ&ÉT. <ëdüTqT >±ì eT] me]ì >±ì b˛©düT\T

n¬sdüTº#˚dæ e⁄+&És¡ì }Væ≤+#·e#·TÃ. >∑T≥Tº#·|ü⁄Œ&ÉT ø±≈£î+&É&É+ eTTK´+.

#·|ü⁄Œ&ÉsTT‘˚H˚ #·≥ºeT÷ •øå± nH˚ ùd|ò”º yê\T«\qT ‘Ós¡yê*‡ e⁄+≥T+~.

ø±q+‘·es¡≈£î n+‘ê kÕ|òtd”<ëjT.

Hsêìø° ã÷s¡T®yê sêC≤´+>∑ j·T+Á‘êìø° e⁄qï á |üs¡düŒs¡‘· À |”¢&És¡÷¢

yTõÅùdº≥T\÷ uÛ≤>∑+ |ü+#·T≈£î+fÒ düπs >±ì, Òø£b˛‘ n~ yêfiflqT >∑÷&É

u§eTà*ï #dæ Ä&çdüTÔ+~. ≈£îÁs¡|”¢&És¡T eT÷]Ô (ªe÷j·Tμ˝À) n+<äs¡T ≈£îÁs¡yêfifl˝≤π>

ne÷j·T≈£î&ÉT. ø£Hê&ÉT n‘·ì <ä>∑Z]øÏ ø£ ª¬><ä›μ˝≤+{Ï ÁuÀø£s¡T (ªC≤MTqTeTìwæμ)

eTT‘Ô\eTà nH ø£ Ä&ÉeTìwæì ‘ÓkÕÔ&ÉT. kÕsê yê´bÕs¡+˝À ø£Hê&ÉT Áã‹øÏ#Ó&ç

Ç|ü⁄Œ&ÉT ªkÕsê ‘·|üŒ y=Dí+ eTT≥ºìμ yÓTT>∑T&ûï, ‹+&ç Òì Ç<ä›s¡T |æ\¢\q÷

b˛wædü÷Ô, ‘·q÷ï ‘·q dü+kÕsêìï ny˚TàdæHê e+<ä s¡÷bÕj·T\T –≥ºì

ns¡“¤≈£îsê\T eTT‘Ô\eTà. nsTTHê ÄyÓT˝À #e #êe Ò<äT. ªá H√ø£+˝À &Éã÷“

j·÷bÕs¡+ ‘·|üŒ eTπsfÒï<äTμ |üdüTe⁄\T ` H√πs¢ì kıeTTà\T ` Ä{ÏøÏ ˙‘·T+~

ø±ì eTq≈£î H<äT. ªdü<äTe⁄≈£îH√ï&ç$ ˙≈£L Ò<äT, dü<äTe⁄ ÒHê›ìï Hê≈£L Ò<äTμ

n+≥T+~. ∫qï≈£L‘·Ts¡T ` b˛©düT\T #Ó|üŒ≈£î+&Ü bqï&ÉsTTHê ¬ssTT&ÉT≈£î

eùdÔ ª≈£îø£ÿ˝§düTÔHêïj·Tμì neTà≈£î yê]ï+–#Ã |æ\¢ ø£ ì»eTsTTq |æ∫Ã≈£îø£ÿ

ø£s¡e>± #·ìb˛sTTq <äT'K+˝À b˛©k˛fi¯fl≈£î e÷eT÷*e« Ò<äì ôV≤&ÉT¶ ‘·q

MT<ä kÕsêπødüT ô|fÒº&É+≥T+~. Vü≤è<äj·T$<ës¡ø£eTsTTq ÄyÓT ø£<∏ä≈£î

#·*+∫b˛sTT |ò”E e+<ä qT+&ç bÕ‹≈£îÿ ~+∫ ÄyÓT πødüT #kÕÔ&ÉT eT÷]Ô. ‘·q

ÁbÕMDéT+‘ê ñ|üjÓ÷–+∫ ôV≤&ÉT¶#‘· |ü|ü⁄Œ˝À ø± ÒsTT+#êqqT≈£î+{≤&ÉT,

dü+‘√wækÕÔ&ÉT. ªôV≤&ÉT¶ u≤ãT kÕ∫Ãø£+μ ‘*b˛sTTq ø±s¡D+>± πødüT ø=fÒºj·T

ã&ÉT‘·T+~. nsTT‘ bÕ|ü+ n‘·ì dü+ãsêìøÏ ∫\T¢bı&ÉTdü÷Ô eTT‘Ô\eTà ndü\T

$wüj·T+ #ÓãT‘·T+~ ` ‘êqT ªø£≥ï+ dü~$#·TÃø=ì ‘\>=fÒºsTT+∫+<äμì. ô|’>±

Ç˝≤+{Ï ]yêE πødüT˝À¢ @ |”¢&És¡÷ yêfiflqT |ü|ü⁄Œ˝À ø± ÒsTT+#· Ò&Éì, n˙ï

@ $<Ûä+>± |üø£&É“+B>± kÕ–b˛‘êjÓ÷ $e]dü÷Ô eTs=ø£ ∫qï …ø£Ã]düTÔ+~.

n+‘ê #Ó|æŒ, |üP]Ô>± ˙s¡T>±]b˛sTTq eT÷]ÔMT<ä eT∞fl C≤*ydæ ªªqTe⁄«>∑÷&É

u≤>±H n&ç>±e⁄ …μμeTàì dü]º|òæπø{ÏdüTÔ+~. eT÷]ÔøÏ ªn+‘ê ndü+<äs¡“¤+>±qT,


52

ø£qTø£≥Tº ø£{Ïºq≥Tº>±qT, e÷j·T>±qTμ ‘√∫+<ä≥. ªkÕsêμ ndü\T <=s¡ø£ Ò<äT.

<=]øÏ+<äì πødüTô|{≤ºs¡T. <=s¡ø£ Ò<äì ‹]– ‘\>=fÒºkÕs¡T.....»]–+<äì #Ó|üŒã&É¶

»s¡>∑ì $wüj·T+ »s¡>∑ Ò<äHêïs¡Tμ nì $düàj·T+ #Ó+<äT‘ê&ÉT. n+‘ê e÷jT.

ø±ì ªÄ e÷j·T eT<Ûä´ b+‘· u≤<Ûä!μ nì >∑÷&É nqT≈£îHêï&É≥. nsTTHê

eT÷]Ô ãVüQXÊ dü>∑≥T |”¢&És¡T˝≤>± ‘êq÷ Ä e÷j·T˝À uÛ≤>∑kÕ«$T

nsTTb˛‘ê&Éì|ædüTÔ+~.

n{≤¢ düs¡T›≈£îb˛j˚T eTs=ø£&ÉT ªHê´j·T+μ˝À y˚TõÅùdº≥T. H˚sêìï

|üø£&É“+B>± ìj·T+Á‹+# sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·|ü⁄ yêdüÔe ø£s¡Ôyê´ìøÏ ªHê´j·T+μ

nH qøÏ© eTTdüT>∑T ‘·–*+#·&É+ e\¢ ˇø£ ø=‘·Ô qøÏ© |ü]uÛ≤wü @s¡Œ&ÉT‘·T+~.

yêdüÔyêìø°, Ä eTTdüT>∑T≈£L eT<Ûä b+‘· b&É+e⁄+<√ Ä |ü]uÛ≤wü≈£L <ëì

‘ê‘·Œsê´ìø° >∑÷&É n+‘· b&É+ e⁄+~. Ä |ü]uÛ≤wü À ªπødüT ˇù|ŒdüTø√e&É+μ

ys¡T, Hs¡+ #dæq≥Tº n+^ø£]+#·&É+ ys¡T. yTõÁùdº{Ÿ eTT+<äT≈£î ø£ ª|ü‹‘·μqT

‘ÓkÕÔs¡T. ÄyÓT |ü‹‘ >±ì ø£<∏ä À¢ |ü‹‘· ≤>± Ò<ä≥. #·÷ùdÔ ø£&ÉT|ü⁄˝À $ø±s¡+

|ü⁄{Ïº+#˚≥≥T¢+<ä≥. ÄyÓT ªªq÷ø£sêE ≈£+ô|ìμμ˝À e⁄+≥T+<ä≥. n<Ó{≤¢+{Ï

ø£+ô|˙jÓ÷ ‘Ó*j·Tì ª#ê<ädüÔ+ eTT+&Üø=&ÉTø£μsTTq yTõÅùdº≥T ÄyÓTqT @+

|üì #kÕÔeì n&ÉT>∑T‘ê&ÉT. >∑‘· +‘·s¡+ Òø£ ªôV≤&ÉT¶μ $e]kÕÔ&ÉT.

ˇø£ ªπ>\+μ e+≥kÕsê ÄyÓT <ä>∑Zs¡ <=]øÏ+<äì ÄyÓT MT<ä πødüT. ªeTÁ<ëdüT

ÁbıVæ≤_wüHé Äøº ôdø£Hé 4(1)bμ ÁøÏ+<ä πødüT ô|{≤ºs¡T. Ä uÛ≤Ø ôdø£Hé ÁøÏ+<ä

ô|≥ºã&É¶ πødüT˝À ªHs¡+ #kÕyêμ nì n&ÉT>∑T‘ê&ÉT yTõÅùdº≥T ÄyÓTqT.

ªπødüT y=ù|ŒdüT≈£î+{≤q+&çμ n+<ëyÓT.

ªn+fÒ, Hs¡+ #ùdq+{≤yê?μ

ªπødüT y=ù|ŒdüT≈£î+{≤q+&çμ

ªHs¡+ #kÕyê?μ

ªπødüT y=ù|ŒdüT≈£î+{≤qT u≤ãT>±s¡Tμ

ªn+fÒ Hs¡+ #ùdq+{≤yê?μ

ªHH+ Hs¡+ #Ój·T´ Ò<ä+&çμ

ªnsTT‘ πødüT y=|ü⁄Œ≈£î+{≤qì b+<äTø£+≥THêïe⁄?μ

53


ªπødüT y=ù|ŒdüT≈£î+{≤q+&çμ.

πødüT y=ù|ŒdüTø√e&É+ ys¡T. Hs¡+ #j·T&É+ ys¡T. yÓTT<ä{Ï~, sêC≤´+>∑

j·T+Á‘·+ n<Û√Á|ü|ü+#êìï ìj·T+Á‹+# ø±s¡ Áø£eT+˝À n|ü⁄Œ&É|ü⁄Œ&ÉT ù|<ä\

bÕ*≥ nedüs¡eTj˚T´ b‘·TÔ>∑&É. ¬s+&Ée~ y˚s¡T. n~ ˙‹ø° ìC≤ìø°

dü+ã+~Û+∫q $wüj·T+. á qøÏ© Hê´j·T|ü⁄ qøÏ© |ü]uÛ≤wü≈£L <ëì ‘ê‘·Œsê´ìø°

e⁄qï b&É+ yÓTT<ä{À¢ ns¡ú+ø±ø£, Ä ˇø£ÿ πødüT‘√H˚ >∑+≥\T >∑&ÉT|ü⁄‘ê&ÉT

yTõÅùdº≥T. ªHs¡+ #Ój·T´ Ò<ä≥, πødüT ˇù|ŒdüT≈£î+≥T+<ä≥μ nì ‹ø£eTø£|ü&ç

‘·qøÏìï düeTdü \T be¬ses√ ≈£îÁ≥\T|üìï ‘Ó∫Ãô|&ÉT‘·THêïs¡ì ‹≥Tº≈£îì ª@B

be«s¡÷ kÕ|ò”>± düe´+>± q&Éeìe«s¡Tμ nì $düT≈£îÿ+{≤&ÉT. eTT<ë›sTT @&çùdÔ

ÄyÓT~ <=+>∑ @&ÉT|üì rsêàì+∫q ˝Àø£E„\T ÇHéôdŒø£ºsY, ôV≤&ÉT¶ ÄyÓTqT

‹&É‘ês¡T. C≤*|ü&ç yTõÅùdº≥T ªÄ$DÒï+ uÛÑj·Tô|≥ºø£+&çμ nì $düT≈£îÿ+{≤&ÉT.

ø±ì ø±ùd|üj·÷´ø£ ÄyÓT>∑÷&É ªeTq˝≤+{Ï eTìùwHê!μ nì ÄXÃs¡ b˛‘ê&ÉT.

b≥÷ bÕ\Tb˛ø£ b˛©düT\ yÓ’|ü⁄ ‹]– dæ>∑TZdæ>∑TZ>± ªÄ ø£+ô|˙\T ` MTs¡T

#Ó|æŒq$ ` b+<äT≈£î b‹Ô+#˚j·Ts¡÷?μ nì ne÷j·Tø£+>± n&ÉT>∑T‘ê&ÉT.

ªb‹Ô+#düTÔHêï+ kÕsY! b‹Ô+#ùdÔ Mfiófl s√&ÉT¢ ø±ùddüTÔHêïs¡T kÕsYμ nì ‘·eT

ndüVü‰j·T‘· ‘Ó*j·Tãs¡TkÕÔ&ÉT ÇHéôdŒø£ºs¡T. ªª@ ã‘·T≈£î ã‹πø yêfiófl Ä ã‘·T≈£î

ã‘·ø±* ø£<ë u≤ãT>±s¡÷μμ nì ‘·‘·«+ #ÓãT‘ê&ÉT |òæ ≤dü|òüsY nsTTq ôV≤&ÉT¶.

Ä ‘·‘·«+˝ÀH ndü\T dü‘· + e⁄+~. Ç˝≤+{Ï s¡ø£s¡ø±\ Áã‘·T≈£î\T Ò+< á

düe÷»+ q&Ée<äT ` b{§NÃ Ä ã‘·T≈£î\T eTØ ã]‘Ó–+#ùdÔ, ‘·eT≈£î eTØ

ªªf…]ãT Ÿ q÷´ôdqT‡μμ>± ‘·j·÷s¡sTT‘, ô|’ô|#·TÃ Ä ~≈£îÿe÷*q q÷´ôdqT‡>±fiófl

\+#ê*#·TÃø√ Òì yêfiflsTT‘, á eTT<ë›sTT ≤>± yX´ J$‘·|ü⁄ u≤<Ûä uÛÑ]+#· Òø£

‘ê– s√&ÉT¶MT<ä |ü&çb˛‘, n|ü⁄Œ&ÉT ôV≤&É÷¶, ÇHéôdŒø£ºs¡÷ sêø± ‘·|üŒ<äT, <=+>∑πødüT

(ªªπ>\+ kÕsêμμ <=]øÏq πødüT) ô|≥ºø± ‘·|üŒ<äT.

Ç<ä+‘ê yTõÅùdº≥T≈£î ns¡ú+ nsTTHê ø±≈£îHêï ‘·q |üì ˇ‹Ô&ç n‘·ìï

düs¡T›≈£îb˛jT˝≤ #düTÔ+~. ª˙ ø√s¡Tº À HÓ\øÏ bìï πødüT\T? ø£ dü+ nsTT<äT

e+<ä\T. ø=+&É ø=+&É #=|ü⁄Œq nsTT<äT e+<ä\ ø=+&É\T ‘·yê«\+fÒ ‘·e⁄«,

<ëìøÏ ˙≈£î X¯≈£î Ô+fÒ ñ+&=#·TÃ, ø±ì f…ÆeTT+<ë? Ä˝À∫+#·Tμ nì


54

nqTuÛÑeE„&ÉsTTq ô|<ä›eTìwæ ø±j·Tq Ç∫Ãq dü+<X+ >∑Ts¡TÔø=∫Ã, eTT<ë›sTTøÏ

ªˇø£ HÓ\μ ykÕÔ&ÉT. n≥T |æeTà≥ ª$T>∑‘ê πødüT\˙ï #·ø£#·ø£ |æ\eHês¡+_Û+#μ&É≥.

<ëì‘√ Äj·Tq>±] ª#ê<äkÕÔμìøÏ |òü⁄ ŸkÕºù|.

nsTT‘ bÕ|ü+ n+<äs¡T yTõÅùdº≥T\÷ n{≤¢ düs¡T›≈£îb˛ Òs¡T (ø£ dü+

sê$XÊÅdæÔ ø£<∏ä À¢). sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+ ‘·–*+#·T≈£îH á Hê´j·TeTH <=+>∑

eTTdüT>∑T≈£L <ëì yêdüÔe ø£s¡Ôyê´ìø° eT<Ûä e⁄qï b&É+ ‘·q˝À ‘·q e÷qyê+X≈£L

eè‹ÔJ$ø° eT<Ûä´ düèwæº+∫q n+‘·s¡+ e\¢ dæÿCÀÁô|òìø˘>± e÷] ªyÓT+≥˝Ÿμ

πødüe⁄‘ê&ÉT ªyÓ÷ø£å+μ˝À yTõÅùdº≥T sêe⁄>±s¡T. áj·Tq eT+∫yê&Éì eTq≈£î

nì|æ+#·&ÉT. b+<äTø£+fÒ ø£<∏ä yÓTT<ä\j˚T´dü]πø ø=+#Ó+ |æ∫Ãyê&ÉsTTb˛sTT

ne÷qTwü+>±qT j·T+Á‘·eT+‘· ø£]ƒq+>±qT ø£ì|ækÕÔ&ÉT. ø±ì ø£|ü⁄Œ&ÉT eø°\T

eT÷]Ô n+‘· ne÷j·Tø£+>±qT ªHê´j·T+μ˝À y˚TõÅùdº≥+‘· #ê<ädüÔ+>±qT

e⁄+&çe⁄+{≤&ÉT. ø£èÁ‹eT J$‘êìï ` n+<äT˝Àq÷ ne÷qTwüeTsTTq

ø£èÁ‹eT‘ê«ìï uÛÑ]+#· Òø£ |æ∫Ã>±qT ø£]ƒq+>±qT ≈£L&É nsTTb˛sTT e⁄+{≤&ÉT.

|ü⁄© bÕeT÷ qs¡ø£eT÷ Nø£{° ø√s¡÷º eTT<ë›sTT\÷ n+‘ê ø£\>±|ü⁄\>∑yÓTÆb˛sTT,

bÕeTT˝≤¢+{Ï kÕsê ≥÷´ãT\÷, Çs¡esTT dü+e‘·‡sê\˝À @&Ü~øÏ Äs¡Ty\

πødüT\ #=|ü⁄Œq eTT–+∫q y˝≤~ πødüT\˝Àì eTT<ë›sTT\÷ Äj·Tq≈£î ø£\˝ÀøÏ

ekÕÔs¡T. Á|ü‹s√p πødüT Ò, <ë<ë|ü⁄>± n˙ï kÕsêπødüT Ò. n+<äs¡T eTT<ë›sTT\÷

C…sTT\Tπø. ªª≈£L©\T C…sTT\TøÏ, ≈£îwüßºs√>∑T\T C…sTT\TøÏ, ne÷j·T≈£î\T C…sTT\TøÏ,

<ä]Á<äT\T C…sTT\TøÏ, Ä&Éyêfiófl, nHê<∏ä\T n+<äs¡÷ C…sTT\TøÏ...μμ, ªns¡Δs¡÷bÕsTT

≈£L\¶ãT“*∫Ã yÓTTj·TéTqïμ cÕe⁄ø±s¡T\≈£î ø±<äT, kÕsê≥÷´ãT yÓ÷dæq

ªø±fifl ì+&Ü ãTs¡<ä ãTs¡<ä, e+{Ïì+&Ü ãT–ZãT–Z, ø√ø£ì+&Ü &Ü>∑T\T &Ü>∑T\T,

‘·\ì+&Ü ù|\T ù|\T, ø£fifl ì+&Ü »&ÉT|ü⁄ »&ÉT|ü⁄μ e⁄qï Åd”ÔøÏ C…sTT\T. Mfifl+‘ê

ø£≥ø£{≤\ yÓqTø£ ≈£î[fl ≈£î[fl e⁄+{≤s¡T. ‘·q MT<ä |ü>∑ã{Ïº e⁄+{≤s¡T

nqT≈£î+{≤&ÉT. nqT≈£îì |æ∫Ãyê&ÉsTT b˛‘ê&ÉT. ‘·q #‘·T\T Á‘ê#·T\T>±qT,

yêfifl+‘ê Ä Á‘ê#·TqT #·+ù| |ü>∑|ü{Ïºq #·*NeT\>±qT ø£qã&É‘ês¡T. dæsê˝À

$wü+, ø£\+˝À ø±≥T ø£ì|ækÕÔsTT. b˛©düT\≈£î &ÉãT“*∫Ãq cÕe⁄ø±s¡T≈£î

ªã<äT\Tμ πøkı|ü⁄Œ≈£îqï cÕe⁄ø±s¡T uÛÑè‘·T´&çøÏ |æ#ÓÃøÏÿq ø√|ü+‘√ »]e÷Hê

55


ø£&ÜÔqHêï $q≈£î+&Ü C…’\T•ø£å ykÕÔ&ÉT. ∫e]øÏ $#ê]+#·≈£î+&ÜH ø=+<ä]øÏ

•ø£åykÕÔ&ÉT. ydæ ‘êqT |æ#êÃdüT|üÁ‹øÏ b˛‘ê&ÉT.

y˚TõÅùdº≥T\÷ eø°fi¯Sfl á nã<äΔ|ü⁄ ø£+|ü⁄‘√ kÕeTs¡düéTsTTHê

kÕ~Û+#ê*, |æ∫ÃyêfiflsTTHê ø±yê*. ø±ì á ªùd|ò”ºyê\T«μ eTs¡ À¢ ∫≈£îÿ≈£îqï

ù|<ä\≈£î e÷Á‘·+ ªkÕeTs¡dü +μ ø£ e÷s¡Z+ ø±<äT, Ä <Ís¡®Hê´ìï nqTuÛÑ$+#·&ÉyT

Mfifl≈£î e÷s¡Z+. n+<äTπø yêfifl≈£î ø√s¡Tº n+fÒ uÛÑj·T+, ndüVü≤´+. ù|<äyêfiófl

s√>±ìø£+fÒ ÄdüŒÁ‘·T\≈£î b≈£îÿe uÛÑj·T|ü&É¶≥Tº, Hsêìø£+f… ø√s¡Tº\≈£î b≈£îÿe

uÛÑj·T|ü&É‘ês¡T. ø£fi¯ófl Òø£ ø±<äT, ñ+&û #·÷&É<ä\TÃø√ì ã÷s¡T®yê #·{≤ºìøÏ

nHê´j·T+ ø£q|ü&É<äT. #·{≤º\ n‹Áø£eTD e÷Á‘·yT ø£qã&ÉT‘·T+~. nHê´j·T+

cognizable offence ø±<äT, <ëìMT<ä Á|ürø±s¡yT. <ëì ø£fifl≈£î ø±+Á{≤≈£îº

ø£qã&ÉT‘·T+~ >±ì Ä ø±+Á{≤≈£îº yÓq≈£îqï yÓ÷kÕ\T ø£qã&Ée⁄. ø±+Á{≤≈£îºqT

n‹Áø£$TùdÔ |ü{Ïº+#·T≈£î+≥T+~ >±ì Ä ø±+Á{≤πøº e÷qe‘ê«ìï n‹Áø£$TùdÔ

<ëìøÏ |ü≥º<äT. <ëdü] uÀ&çøÏ yêfifl }] Áô|dæ&Ó+≥T (ªkıeTTà\T b˛Hêj·T+&çμ)

»‘·b˛‘·T\T ø=q&ÜìøÏ HÓ\≈£î e+<ä≈£î bÕ‹ø£ #=|ü⁄Œq e&û¶øÏ (}] ø£s¡D+

kÕøÏå>±) eT÷&ÉT e+<ä\T n|æŒ∫Ã Äs¡Te+<ä\≈£î Áb˛H√≥T sêsTT+#·Tø=ì,

b˛‘·T*ï ‘êqT ‘√\T≈£îb˛sTT, Ç∫Ãq e&û¶ ~>∑$T+–, eT∞fl Áb˛H√≥T Á|üø±s¡+

Äs¡Te+<ä\÷ #Ó*¢+#·eTì &çe÷+&é #ùdÔ n<B á #·{≤ºìøÏ ø£ì|æ+#· Ò<äT.

ø±ì n< #·≥º+ Áô|dæ&Ó+≥T nqïø=&ÉT≈£î ‘·q uÛ≤s¡ qT nee÷q|ü]#ê&Éì

yê&çMT<ä #ÓsTTĆÒdüT≈£îqï+<äT≈£î uÀ&çì Ä¬sï\T¢ C…’\T≈£î |ü+|æ+~. Áb˛H√≥TqT

ªÄqsYμ #Ój·T´ Òø£b˛sTTq+<äT≈£î n‘·ì ÄdæÔì »|ü⁄Ô #dæ+~. Ä Áô|dæ&Ó+≥T

uÀ&çì ˝§+>∑BdüT≈£îH˚+<äT≈£î #·{≤ºìï yê&ÉT≈£îH˚ rs¡T ˝Àø£+˝À ]yêCÒ>±ì

‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘· +˝À n|üPs¡«eTsTT+~.

yÓTT≥ºyÓTT<ä≥ n‘·ì ÄdæÔì (ˇø£ mø£s¡+ q\uÛ…’ ôd+≥¢ ãèVü≤‘Y C≤^s¡T)

»|ü⁄Ô #˚sTTkÕÔ&ÉT ‘·q≈£î sêdæsTT∫Ãq Áb˛H√≥TqT ªÄqsYμ #˚j·T&˚yÓ÷qqï

uÛÑj·T+ e´ø£Ô|ü]∫. ‘·q nqï ø=&ÉT≈£îqT ø={≤º&Éì |òæsê´~∫Ã uÀ&ç>±&ç ≈£î≥T+ã+

MT<ä @ø£+>± n¬sdüTº yê¬s+≥T¢ sêsTTkÕÔ&ÉT yTõÅùdº≥T #‘·. ‘ê\÷ø± yπs

ø±ã{Ïº ‘êeTT ‘Ó∫Ãq ÄdæÔ dü]º|òæπø≥T #Ó\¢<äì eT‹ Òì #·≥º+ Á|üø£{ÏùdÔ ø√s¡Tºqï


56

‘ê\÷ø± ‘êd” ≤›¬sq≈£ |ü]¬>‘Ô z|æø£ Òø£ eè‹Ô C≤MTHé<ës¡¢≈£î &ÉãT“*#·TÃø=ì

ãj·T≥|ü&É‘ês¡T uÀ&ç, n‘·ì uÛ≤sê´, ≈£L‘·Ts¡÷. yêsTT<ë yêsTT<ë≈£î ø√s¡Tº#·T≥÷º

‹s¡>∑ Òø£ dü‘·eT‘·eTe⁄‘·Tqï uÀ&ç MT<ä, n‘·ì u≤eTà]› MT<ä yêfifle\¢ ‘·q≈£î

ÁbÕD≤bÕj·TeTT+<äì ªu…’+&√eØμ πødüT ô|&É‘ê&ÉT Áô|dæ&Ó+≥T. <ëìø√dü+ ø£ …ø£ºs¡T

ø±+ô|[flq ePs¡ ≤¢ yÓfi≤fl*‡ edüTÔ+~ uÀ&çøÏ, n‘·ì düVü≤#·s¡T\≈£L. n{≤¢

‹s¡>∑≥+˝À uÀ&ç ≈£L‘·Ts¡T sö&û\ bÕ\ã&ç #·ìb˛‘·T+~. &ÉãT“ ø√dü+ »–©&ÉT≈£î

q\uÛ…’ ôd+≥¢ uÛÑ÷$T ªÁb˛H√≥T s¡sTT´#Ãj·Tμ>±, »–©&ÉT <ä>∑Zs¡ Ä Áb˛H√≥TqT

ªÁ{≤qT‡eØμ #sTT+#·T≈£îì, Ä q\uÛ…’ ôd+≥¢ uÛÑ÷$T ‘·q≈£î neTàø£b˛‘ <ëyê

ykÕÔqì H√{°dæ|æŒkÕÔ&ÉT Áô|dæ&Ó+≥T. »–©&ÉT e÷Á‘·+ @+ #kÕÔ&ÉT? ≈£L‘·T]

ô|+&ç¢øÏ n‘·ìø° &ÉãT“ nedüs¡yT. kÕ{Ï ù|<ä¬s’‘·ì uÀ&çøÏ Ädüsê>± ì\ã&Ü¶&

>±ì, n~ ‘·q ù|<ä]ø£+ |ü]~Û ÀH˚. ∫e]ø£+{≤ u≤eTà]› ≤ ì\ã&É&É+

n+<ä]ø° kÕ<Ûä + ø±<äT.

Ç+‘· À Áô|dæ&Ó+≥T nqï ø=&ÉT≈£îqT ø={Ïºq πødüT˝À uÀ&çøÏ Ä¬sï\T¢

•ø£å. yÓqø£H ªÁb˛H√≥T πødüTμ >∑÷&É z&çb˛‘ê&ÉT. uÛÑ÷$T &çÁø° nsTTb˛‘·T+~.

>∑‘·´+‘·s¡+ ˝Òø£ sêJøÏ ekÕÔ&ÉT uÀ&ç. q\uÛ…’ ôd+≥¢ bı\+ Áô|dæ&Ó+≥T≈£î

neTà&ÜìøÏ ˇ|ü⁄Œ≈£î+{≤&ÉT. Ä q\uÛ…’ ôd+fÒ¢ Áô|dæ&Ó+≥T≈£î ‘·≈£îÿej·÷´j·Tì

ø±<äT. n‘·ì ¬s+&ÉT bı˝≤\ eT<Ûä´ Ä uÛÑ÷$T e⁄+~. n+<äTπø <ëìï

ø£*ù|düTø√yê\H ‘ê|üÁ‘·j·T+. ù|<äyê&çì §+>∑BdüTø√e{≤ìøÏ ã÷s¡T®yê#·≥º+

düyÓTà≥˝≤+{Ï kÕ<Ûäq+. <ëìï |üP≥T>± yê&ÉT≈£î+{≤&ÉT Áô|dæ&Ó+≥T. Ä düyÓTà≥qT

eTsê´<ä>± b<äTs√ÿ ÒeT˙, ‹]– <Óã“rj·T{≤ìøÏ ‘·q≈£î Ä düyÓTà≥ |üìøÏsê<ä ,

yπs Äj·TT<Ûë\T ø±yê\˙ ‘Ó\TdüT≈£îHdü]øÏ #ê˝≤ø±\+ |ü&ÉT‘·T+~. ‘·q düVü≤q+

q•+#<ëø±, Äs√>∑ + #Ó&<ëø± HÓ≥ºã&çq ‘·s¡Tyê‘ Ä $wüj·T+ ns¡úeTe⁄‘·T+~.

(á ˇø£ÿ s¡#·q˝ÀH˚ nqT≈£î+{≤qT sê.$.XÊÅdæÔ sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·|ü⁄ es¡Z

dü«uÛ≤yêìï düŒwüº+>± #·÷|ækÕÔ&ÉT.)

n+<äTπø ª‘·\T|ü⁄ >=fiËfl+μ Àì eè‹Ô _Ûø£å>±&ÉT (M\TqTã{Ïº <=+>∑ ≈£L&Ü

nsTTq) ô|’&çsêE≈£î #·≥ºeT÷, ø√s¡Tº n+‘ê uÛÑj·T+ø£s¡+>± ø£ì|ækÕÔsTT. »&û®\T

<äTø£ÿ ã*dæq >∑T+≥qø£ÿ˝≤¢>±, |”¢&És¡T¢ #·s¡#·sê¢& Á‘ê#·T˝≤¢>±, b˛©düT\÷ ø√s¡Tº

57


dæã“+B |”&ç+#·&ÜìøÏ j·TeTT&ÉT |ü+|æq ôdŒwü Ÿ f…Æ|ü⁄ |æXÊ#ê˝≤¢>± ø£ì|ækÕÔs¡T.

Hê´j·TkÕúq+ b+‘· ªñqï‘·μeTsTTHê, <ëì Äes¡D˝À eT+∫ |üP\#Ó≥T¢ Hê{ÏHê

yê{ÏøÏ $wü|ü⁄cÕŒ Ò |üPkÕÔj·Tì, nø£ÿ&É |ü#·Ã{Ï |üP\r>∑\T ≈£L&Ü |üdü]ø£

bÕeTT˝≤¢ e÷s¡‘êj·Tì, nø£ÿ&É e÷qdü düs√es¡+ e⁄+fÒ n~ yÓTTdü* >=sTT´>±

≈£î+∫+#·T≈£î b˛‘·T+<äì, nø£ÿ&É ne÷j·Tø£|ü⁄ ∫\ø£*ï ô|+∫‘ n$ >∑<ä›\T>±

b<äT>∑T‘êj·Tì, nø£ÿ&É bes¡sTTHê q$«‘ n~ sêø£ådü eè•Ãø±\T ‘√ø£\‘√

q$«q≥T¢+≥T+<>±ì eTqTwüß\ qe⁄«˝≤>± e⁄+&É<äì nì|ædüTÔ+~. (ìC≤ìøÏ

ª‘·\T|ü⁄ >=fiËfl+μ ˝Àì Ä ¬s+&ÉT ù|J\ ø√s¡Tº es¡íq #ê˝≤ n<äT“¤‘·eTsTTq~.)

@eTì|æ+∫Hê ô|’&çsêE˝≤+{Ï yêfiófl #j·T>∑*Z+<MT Ò<äT. sêC≤´+>∑

j·T+Á‘·|ü⁄ Á|ü<Ûëq ø£s¡Ôe´+ ÁXÊ$Tø£esêZìï nD#·&ÉyT >±ì, n<Û√Á|ü|ü+#êìï

¬s>∑T´˝Ò{Ÿ #Ój·T´&É+ ø±<äT. n+<äTπø Ä n<Û√ Á|ü|ü+#·yêdüT\T sêC≤´+>∑

j·T+Á‘êìøÏ e´‹πsø£+>± b˛sê{≤\T #j·T&É+ >±ì, <ëìï e÷s¡Ã&É+ >±ì

nkÕ<Ûä´+. n≥Te+{Ï ø£èÁ‹eT b˛sê{≤*ï ∫Á‹+#·ø£b˛e&É+ sê$XÊÅdæÔ˝À

yÓT#·TÃø√<ä>∑Z \ø£åDyT >±ì, <äTs¡“¤s¡yÓTÆq á Jeq |ü]dæú‘·T\qT e÷s¡Ã>∑\

esêZ\ >∑T]+∫ Äj·Tq sêj·T&É+ n\es¡TÃ≈£î+fÒ u≤>∑T+≥T+~. \+ô|Hé

esêZ\ J$‘êìï b+‘· yêdüÔ$ø£+>± ∫Á‹+∫Hê n~ yêdüÔ$ø£ <äèø£Œ<∏ä+

ne⁄‘·T+< >±ì $|ü¢e <äèø£Œ<∏ä+ ø±<äT.


58

düè»q, nø√ºãsY 1983

ìyê[

kÕe÷õø£ yêÚ≤´‘·

ø=&Ée{Ï>∑+{Ï ≈£î≥T+ãsêe⁄

ôV’≤<äsêu≤<é˝À Hê+|ü*¢ ùdºwüHés√&ÉT¶˝À ªVü≤πsø£èwüíμ uÛÑ»qdü+|òüT+

ø±sê´\j·T+ e⁄+~. Ä s√&ÉT¶ MT<ä b˛‘·÷e⁄+fÒ Ä dü+|òüT düuÛÑT´\T ‘·s¡#·T>±

uÛÑ»q #dü÷Ô ‘ês¡dü|ü&É‘ês¡T. n+<äs¡÷ #·÷&É{≤ìøÏ πø˝≤>∑T+{≤s¡T. n+<ä]

y˚wü<Ûës¡D≤ ˇπø˝≤>∑T+≥T+~. n+<ä] |ü\T≈£L ˇπø˝≤>∑T+≥T+~. n+<ä]

Ä˝À#·q\÷>∑÷&É ãVüQXÊ ˇπø˝≤>∑T+{≤j˚TyÓ÷? ñ+fÒ n~ eTqTwüß\≈£î

nkÕ«uÛ≤$ø£yT>±ì uÛÑ»q uÛÑ≈£îÔ\˝À nkÕ<Ûës¡D+ø±<äT. ø£ ª>∑Ts¡Te⁄μ bÕ<ë\#Ó+‘·

‘·eT e´øÏÔ‘ê«ìï ns¡ŒD #dæ ‘êeTT }Væ≤+#·T≈£îqï ªuÛÑ>∑e+‘·T&çμ‘√ ‘ê<ë‘·à´+

#Ó+<ä&É+ nì |æ\eã& nK+&É ñqà‘·Ôdæú‹ì bı+<ä&É+ uÛÑ»qdü+|òü÷\ \ø£å ´+.

Ä nK+&Édæú‹˝À e´øÏÔ‘ê«\≈£î s¡+>∑÷ s¡TN yêdüHê ñ+&Ée⁄, ñ+&Éø£b˛e&ÉyT

yêfifl≈£î ø±yê*. n≥Te+{Ï dæú‹˝À Ä˝À#·q n+≥÷ e⁄+fÒ n~ n+<ä]˝Àq÷

πø˝≤ ñ+&É&É+˝À ÄXÃs¡ + Ò<äT.

ø£eT÷´ì»+ >∑÷&É eTqTwüß*ï s¡+>∑÷ s¡TN yêdüHê ˝Òì eT÷>∑

eTqTwüß\T>± e÷s¡TdüTÔ+<äH ã÷s¡T®yê<ä÷wüD Á|ü#ês¡+˝À e⁄+~. n~ nã<äΔ+

ø±e&ÜìøÏ ø£fÒ e÷s¡Z+. Á|üC≤ ñ<ä e÷\ \ø£å ´+ ìs¡TZDeTsTTq ‘ê<ë‘·à ´dæú‹ì

kÕ~Û+#·&É+ ø±<äT. á uÛÖ‹ø£ Á|ü|ü+#êìï Ç|ü⁄Œ&ÉTqï <ëìø£+fÒ n+<ä+>±

r]Ã~<ä›&É+. n{≤¢ r]Ã~<ä›&É+˝À Á|ü|ü+#êìøÏ düVü≤»eTsTTq yÓ’$<Ûä + q•+#·<äT.

n+<äT˝Àì #Ó&ÉT sê*b˛‘·T+~>±ì eT+∫ eT]+‘· sêDÏdüTÔ+~. Á|ü»\ J$‘·+˝À

b+‘· yÓ’$<Ûä + e⁄+<√ Á|üC≤sê»´+˝À n+‘· ñ+≥T+~, Á|üC≤ ñ<ä eT+˝Àq÷

n+‘· ñ+≥T+~. Á|üC≤ ñ<äéT+˝ÀøÏ e#˚Ãyêfi¯fl e´øÏÔ‘ê«\T ñ<äéT+˝À

ø£]–b˛e⁄, ñ<ä eT+ yêfifl e´øÏÔ‘·«+˝À ø£]–b˛‘·T+~. ‘·eT |üPs¡«e´øÏÔ‘ê«\qT

59

kÕe÷õø£ yêÚ≤´‘· ø=&Ée{Ï>∑+{Ï ≈£î≥T+ãsêe⁄

ñ<äéT e´øÏÔ‘ê«\T>± ˇø=ÿø£ÿs¡÷ ˇø=ÿø£ÿ $<Ûä+>± eT\#·T≈£î+{≤s¡T.

$|ü¢y√<ä eT+˝À uÛ≤>∑+>± ˇø£ s¡#·sTT‘·qsTTHê Ç‘·s¡ s¡+>±\˝À |üì#˚ùd

ø±s¡ ø£s¡ÔqsTTHê ns¡ú+ #˚düT≈£îH˚≥|ü⁄Œ&ÉT á ne>±Vü≤q‘√ ÁbÕs¡+_Û+#·&É+

nedüs¡+.

e÷]ÿ ‡düTº s¡#·sTT‘·>± ø=&Ée{Ï>∑+{Ï ≈£î≥T+ãsêe⁄≈£î ø£ dü«‘·+Á‘·yÓTÆq

‘ê‹«ø£ e´øÏÔ‘·«+ e⁄+~— Çø£ÿ&É ªdü«‘·+Á‘·+μ n+fÒ dæ<ëΔ+‘êìø° ñ<ä e÷ìø°

nr‘·eTsTTq~ ø±<äT, ‘·q dü«+‘·eTTÁ<ä >∑\ düeTÁ>∑eTsTTq ‘ê‹«ø£e´øÏÔ‘·«+

e⁄+~. Ç~ ≈£î≥T+ãsêe⁄ Á|ü‘´ø£‘, b+<äT#‘·q+fÒ e÷]ÿ ‡düTº s¡#·sTT‘·\≈£î

kÕ<Ûës¡D+>± ‘·eT<äsTTq kÕVæ≤‘· e´øÏÔ‘·«+ ñ+≥T+~>±ì ‘ê‹«ø£ e´øÏÔ‘·«+

ñ+&É<äT. ‘ê‹«ø£ $wüj·÷\˝À n_ÛÁbÕj·÷\T e÷Á‘·y˚T ñ+{≤sTT. Ä

n_ÛÁbÕj·÷\T e÷]ÿ ‡düTº dæ<ëΔ+‘· Á>∑+<∏ë\ qT+&ç Á>∑Væ≤+∫q$ ø±e#·TÃ,

yê{Ï $|ü⁄©ø£s¡D\T >∑÷&É ø±e#·TÃ. ø±ì |ü*πø Á|üryêø£´+˝Àq÷ Á|ü‹

|òü*+#≥≥Te+{Ï $düÔè‹ e÷Á‘·yT ø±ø£ |ü⁄wæº>∑÷&É ø£*–q ‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏ä+

ñ+&É&É+ ns¡T<äT. n+<äTπø kÕ<Ûës¡D+>± e÷]ÿ ‡düTº s¡#·sTT‘·\T >∑‹ ‘ê]ÿø£

uÛÖ‹ø£yê<ä+ >∑T]+#√ Á|üdüTÔ‘· n+‘·sê®rj·T |ü]dæú‹ >∑T]+#√ sêj·TeT+fÒ

Bs¡ÈeTsTTq yê´kÕ\T sêj·T>∑\s¡T >±ì #Ó≥TºMT<ë |ü⁄≥ºMT<ë sêj·TeT+fÒ

sêj·T Òs¡T. n<Ûäyê sêdæHê, Ä |üP≥≈£î e÷]ÿ ‡»+ |üø£ÿq ô|{Ïº ‘·eT |üPsê«ÁXeT

ªdü+kÕÿs¡μ eTsTTq eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ eTsê´<ädüTÔ\ <äèø£Œ<∏ä+‘√ sêkÕÔs¡T. ø=ÿø£ÿkÕ]

#ê˝≤ ]j·÷ø£åqØ>± ≈£L&É sêkÕÔs¡T. ø±ì ≈£î≥T+ãsêe⁄ e÷Á‘·+ ≈£î≥T+ãsêe⁄

>±H …ìì»+ qT+&ç dæìe÷ bÕ≥\ es¡≈£î nìï{Ï >∑T]+N sêkÕ&ÉT. <ì

>∑T]+∫ sêdæHê eTq≈£î ≈£î≥T+ãsêe⁄ >=+‘˚ $ì|ædüTÔ+~>±ì e÷]ÿ ‡»+

>=+‘·T Á|ü‘· ø£å+>± $ì|æ+#·<äT. n+‘ê #·~$q ‘·s¡Tyê‘·, Ä ÄdüøÏÔ>±ì eTq≈£î

ñ+fÒ, Ç~ e÷]ÿ ‡»yTHê nqï MTe÷+dü $T>∑T\T‘·T+~. ˇø=ÿø£ÿkÕ] Ä

Á|üXÊïs¡úø£+ Á|üXÊïs¡úø£+>±H $T>∑T\T‘·T+~ >∑÷&É.

≈£î≥T+ãsêe⁄ 20 e X‘êã›|ü⁄ Á|ü<∏äeTuÛ≤>∑+˝À ø√kÕÔ Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘·+˝Àì

|ü≥ºD≤\ì |æ\eã& ã*dæq |ü …¢≥÷fifl˝À ø£ <ëì˝À |ü⁄{≤º&Éì, eT<Ûä ‘·s¡>∑‹

Áu≤Vü≤àD ≈£î≥T+ã+˝À ô|]>±&Éì ‘Ó*j·Tø£b˛‘˚ eTq≈£î ≈£î≥T+ãsêe⁄


60

ns¡ú+ø±&ÉT. Äj·Tq Ä˝À#·q\qT e÷]ÿ ‡»+ øå±fiq #dæq ‘·s¡Tyê‘· >∑÷&É

Á|ü‹πøå|ü+>± $T–*b˛sTT Äj·Tq ‘ê‹«ø£ e´øÏÔ‘·«+˝À s¡+>∑]+#·T≈£îb˛sTTq

á |üPsê«ÁXeT|ü⁄ n+XÊ\T ø=ìï ñHêïsTT. ãVüQXÊ ny Ò≈£î+fÒ nuÛÑT´<äj·T

uÛ≤yê*ï ã÷s¡T®yê yês¡ e÷dü|üÁ‹ø£\ bÕsƒ¡≈£î\ <ä>∑Z]øÏ rdüT≈£îb˛e&É+˝À Äj·Tq

kÕ~Û+∫q $»j·T+ kÕ<Ûä eTjT´~ ø±<yÓ÷. ªj·TTeμ˝Àq÷ ªÄ+Á<ÛäCÀ´‹μ Àq÷

1970 ‘·s¡Tyê‘· Äj·Tq sêdæq yê´kÕ\T #·÷ùdÔ á $wüj·T+ ns¡ú+ ne⁄‘·T+~.

e÷]ÿ ‡»+ n+fÒ ãVüQXÊ Çwüº+ Òì yêfifl <ä>∑Z]øÏ ªã÷s¡T®yêμ ª<√|æ&ûμ e¬>’sê

|ü<äC≤˝≤ìï $ì <ä&ÉTdüT≈£îH˚ yêfi¯fl <ä>∑Z]øÏ XÊÅd”Ôj·T k˛wü*düTº uÛ≤yê\qT

#˚s¡Ã&ÜìøÏ Äj·Tq #˚dæq Á|üj·T‘·ï+ á yê´kÕ\qï dü+>∑‹ eTq+

eTs¡∫b˛≈£L&É<äT. eT]∫b˛sTT á yê´kÕ\qT $X‚¢wæùdÔ Äj·Tq≈£î nHê´j·T+

#dæq yêfifleTe⁄‘êeTT.

Ä Á|üj·T‘·ï+˝À Äj·Tq nqTdü]s∫q XË’* |üØøÏå+#· <ä>∑Z~. nqTdü]+#·

<ä>∑Z<√ ø±<√ Hê≈£î ‘Ó©<äT. e÷]ÿ ‡düTº bÕ]uÛ≤wæø£ |ü<ë\q÷ dæ<ëΔ+‘ê\q÷

ø=fÒwüq¢q÷ M …’q+‘· ‘·≈£îÿe>± Á|üjÓ÷–+∫ e÷]ÿ ‡C≤ìï $e]+# Á|üj·T‘·ï+

ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À ‘·|üŒ≈£î+&Ü ø±+ø£åD°j·T+. s¡cÕ´˝À C≤sY Á|üuÛÑT‘·«+ ôdHê‡sY

ø£fiófl ø£|üŒ&ÜìøÏ ô|¢KH√yé ‘materialist’ nH ã<äT\T ‘monist’ nH ù|s¡T

ô|{Ïº e÷]ÿ ‡düTº #ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£yê<ä+ MT<ä |ü⁄düÔø£+ sêkÕ&ÉT. …ìHé >∑÷&É

kÕÁe÷»ýê<ä+ MT<ä ‘·q ÁbÕe÷DÏø£eTsTTq yê´dü+ sêùd≥|ü⁄Œ&ÉT s¡wü´Hé

Á|üuÛÑT‘·« kÕÁe÷»ýê<ä #·s¡ \ >∑T]+∫ e÷Á‘·+ #Ó|üŒ≈£î+&É C≤Á>∑‘·Ô|ü&Ée\dæ

e∫Ã+~. nsTT‘ Á|üuÛÑT‘·« ôdHê‡sY Ò≈£îHêï eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ bÕsƒ¡≈£î\ eTqdüT‡\˝À

ˇø£ ôdHê‡sY e⁄+{≤&ÉT. yê&ç ø£fi¯óflø£ù|Œ Á|üj·T‘·ï+ #˚j·T≈£î+&É Hê k˛~

H˚qT #Ó|ü⁄Œ≈£îb˛‘êq+fÒ <ëìe\¢ Á|üjÓ÷»q+ ñ+&É<äT. n|ü&ÉT ndü\T

#Ó|üŒ≥eTsTTHê e÷H˚dæ sê»ø°j·T ñ<äéTy˚T eT<Ûä´‘·s¡>∑‹ì nuÛÑT´<äj·T

|ü+<∏ë˝ÀøÏ ‘ÓdüTÔ+<äì }s¡Tø√yê*, Ò≈£î+fÒ eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ uÛ≤wü À eT<Ûä ‘·s¡>∑‹øÏ

#ÓbÕŒ*. Ç+<äT˝À yÓTT<ä{Ï~ Ä#·s¡DX¯SqéTsTTq ãVæ≤wüÿs¡D (passive

boycott). n+<äT˝À >=|üŒ‘·q+ Ò<äT. ¬s+&Ée~ Ä#·s¡D≤‘·àø£yT>±ì n+<äT˝À

ˇø£ Çã“+~ e⁄+~. ‘·–q≥Te+{Ï bÕ]uÛ≤wæø£ |ü<ë\T Ò≈£î+&Ü, dæ<ëΔ+‘·#·Á≥+

61


Ò≈£î+&Ü XÊÅd”Ôj·T+>± Ä˝À∫+#·&É+ kÕ<Ûä eTH nb˛Vü≤qT n~ ø£*–düTÔ+~.

b\Áø±ºHé, Áb˛{≤Hé nH |ü<ë\T yê&É≈£î+&É uÛÖ‹ø£ XÊÅkÕÔìï $e]+#· Òsê nì

be«s¡÷ n&É>∑s¡T. ø±ì <√|æ&û, ã÷s¡T®yê nH e÷≥\T yê&É≈£î+&É á Á|ü|ü+#êìï

$e]+#·˝Òsê nì e÷Á‘·+ Á|ü•ïkÕÔs¡T. Ä Á|üX¯ï Hê´j·TeTsTTq<äH˚ ÁuÛÑeT

ø£*–+#·≈£L&É<äT.

n+‘ø±<äT, dæ<ëΔ+‘·+ es¡≈£î b˛≈£îHêï, Á|ü|ü+#êìï ns¡ú+ #düT≈£îH

|ü<äΔ‹˝ÀH e÷]ÿ ‡C≤ìø° ã÷s¡T®yê <äèø£Œ<∏ëìø° eTÚ*ø£eTsTTq ‘&Ü e⁄+~.

e÷]ÿ ‡»+ düe÷C≤ìøÏ (be] ÇcÕºsTTcÕº\‘√ Á|üy˚Tj·T+ Ò≈£î+&É) e⁄qï

uÛÖ‹ø£dü«s¡÷|ü+‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫ e´øÏÔì Ä düe÷» ìsêàD+˝À ø£ ì]›wüºeTsTTq

kÕúq+>∑\ eTìwæ>± ns¡ú+ #˚düT≈£î+≥T+~. ã÷s¡T®yê <äèø£Œ<∏ä+ e´øÏÔ‘√

ÁbÕs¡+_Û+∫ n‘·ìø=ø£ ªdüVü≤»μeTsTTq eTqdüÔ‘·«+ ÄbÕ~+∫, n≥Te+{Ï

e´≈£îÔ\T |üs¡e÷DTe⁄\T>± @s¡Œ&É¶ düeT÷Vü≤+>± düe÷C≤ìï ns¡ú+ #düT≈£î+≥T+~.

ˇø£{Ï düe÷»+ qT+&ç e´øÏÔì, ¬s+&Ée~ e´øÏÔ qT+&ç düe÷C≤ìï ìs¡÷|ækÕÔsTT.

ø±ã{Ïº e÷]ÿ ‡düTº dæ<ëΔ+‘· #·Á{≤ìï Á|üjÓ÷–+#·≈£î+&É nuÛÑT´<äj·T uÛ≤yê\qT

‘Ó\bÕ\ì Á|üj·T‹ïùdÔ n~ nìyês¡ +>± e´øÏÔ qT+&ç düe÷C≤ìï ìs¡÷|æ+#

ã÷s¡T®yê #·Á≥+˝À ≈£Ls¡T≈£îb˛sTT ªe´øÏÔøÏ Ä]úø£+ Á|ü<Ûëq+μ (man is an

economical animal) nH ≈£åîÁ<ä uÛÖ‹ø£yê<ëìøÏ ~>∑C≤πs Á|üe÷<ä+ e⁄+~.

ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ø£fi≈£î >∑\ uÛÖ‹ø£ |ü⁄Hê~ì rdüT≈£î+<ë+. ñ‘·Œ‹Ô s¡+>∑+#‘·

ìs¡ ísTT+#·ã&˚ ñ|ü]‘·\+˝À ø£fi¯ ˇø£ uÛ≤>∑+. kÕe÷õø£ ñ‘·Œ‹Ô#˚‘·

ìs¡ísTT+#·ã&˚ kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+ jÓTTø£ÿ $$<Ûä s¡÷bÕ\˝À ø£fi¯ ˇø£{Ï.

|ü⁄Hê~˝Àì yÓ’s¡T<Ûë´\‘√ düVü‰ |ü⁄Hê~ eTTÁ<ä ø£fiMT<ä e⁄+≥T+~. n+fÒ ø£fi≈£î

#ê]Á‹ø£ dü«uÛ≤e+, es¡Z dü«uÛ≤e+ ñ+{≤sTT. Ç~ (dü÷ú\+>±) e÷]ÿ ‡düTº

ne>±Vü≤q. Bìï ªbe«]ø° ns¡ú+ø±ìμ á uÛ≤wü˝À #Ó|üŒ≈£î+&É ªn+<ä]ø°

ns¡úeTjT´≥≥Tºμ ã÷s¡T®yê e´øÏÔyê<ä+ #·Á≥+˝À Ç$T&çÃ #Óù|Œ≥|ü⁄Œ&ÉT W‘ê‡Væ≤ø£

e÷]ÿ ‡düTº\T #ê˝≤ eT+~ á $<Ûä+>± yê~kÕÔs¡T. ªeTT+<äT ø£&ÉT|ü⁄≈£î ‹+&ç

e⁄+fÒ ø£<ë ø£fi nsTTHê kÕVæ≤‘· eTsTTHêμ nì. Ç~ ì»yT, ø±ì ø£fi≈£î

dü+ã+~Û+∫ e÷]ÿ ‡düTº ne>±Vü≤q e÷Á‘·+ø±<äT.


62

W‘ê‡Væ≤≈£î\T ø±ìyês¡T >∑÷&É, e´øÏÔ|üs¡+>± e÷]ÿ ‡C≤ìï $e]+#

Á|üj·T‘·ï+ >±ì e´øÏÔ qT+&ç düe÷C≤ìï ìs¡÷|æ+# Á|üj·T‘·ï+ >±ì #j·T≈£îHêï,

ñ|ü]‘·\+˝À ÁbÕs¡+_Û+∫ |ü⁄Hê~ì yÓ‘·Tø√ÿe&ÉyÓ÷, #Ó’‘·q´+‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫

|ü<ësêúìï yÓ‘·Tø√ÿe&ÉyÓ÷ #˚kÕÔs¡T. Ç~ ≈£î≥T+ãsêe⁄ s¡#·q\˝À $]$>±

ø£qã&ÉT‘·T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î á dü+ø£\q+˝À ñqï ø£fi\T nH $yê<ëdüŒ<äeTsTTq

yê´kÕìï rdüT≈£î+<ë+. ø£fi\ jÓTTø£ÿ kÕe÷õø£ bÕÁ‘·qT $e]+# yê´dü+

Ç~. $es¡D |ü⁄Hê~‘√ ÁbÕs¡+uÛÑ+ ø±≈£î+&Ü ñ|ü]‘·\+‘√q÷ e´øÏÔ‘√q÷

ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+~. ø£fi≤ø±s¡T&ÉT e´øÏÔ. n‘·qT düe÷»+˝À |ü⁄{Ïºqyê&ÉT >∑qø±,

n‘·ì ø£fi düe÷»+˝À #Ó\T¢u≤≥T ø±yê* >∑qø±, n‘·ì ø£fi≈£L düe÷C≤ìø°

dü+ã+<Ûä+ e⁄+&ç rs¡T‘·T+~. ˇø£ ªìø£s¡yÓTÆq C≤rj·T dü+düÿ è‹μ e⁄qï#√≥ @

esêZìø° #Ó+<äì C≤rj·T ø£fi¯ kÕ<Ûä y˚TyÓ÷ >±ì, _ÛqïesêZ\ ªdü+kÕÿsê\Tμ

_Ûqï+>± e⁄qï #√≥ @ ø£fisTTHê eTq>∑\>±\+fÒ n~ es¡Zø£fi ø±yê*. á

$<Ûä+>± ø£fi¯≈£î>∑\ es¡Zdü«uÛ≤yêìï e´øÏÔ>± ø£fi≤ø±s¡T&ç‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫

Ä$wüÿ]kÕÔ&ÉT ≈£î≥T+ãsêe⁄. es¡ZyÓ’s¡T<Ûë´\ qT+&ç es¡Zø£fi |ü⁄&ÉT‘·T+<äqï≥Tº

ø±ø£, ø£fi¯ nH˚~ HÓ’s¡÷|ü´+>± (Abstract) ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT es¡Z $uÛÒ<ë\‘√

ø£\Twæ‘·eTsTTq á Á|ü|ü+#·+˝À nìyês¡ +>± es¡Z dü«uÛ≤yêìï dü+‘·]+#·T

≈£î+≥T+<äqï≥Tº #Ó|ü⁄‘ês¡T. Bì |òü*‘·yT yê´dü+˝Àì ‘·øÏÿq $yê<ëdüŒ<äeTsTTq

$wüj·÷\˙ï. ø£fi\T ì»J$‘·+˝Àì n&ÉT¶>√&É*ï (kÕ«s¡ú+, dü+|òüT eTsê´<ä,

es¡Z‘·‘·«+) ‘·T&çù|dæ, J$‘·+ qT+&ç \_Û+#˚ e´øÏÔ>∑‘·eTsTTq düŒ+<äqqT

kÕs¡«»˙q+ #kÕÔj·T˙, ø£ es¡Z+ ø£cÕº\|ü≥¢ ‘·øÏÿqesêZ\≈£î kÕqTuÛÑ÷‹ J$‘·+

ø£*–+#· Ò<äT >±ì ø£fi\T ø£*–+#·>∑\e˙ e¬>’sê... ñ|ü]‘·\+‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫

|ü⁄Hê~ì yÓ‘·T≈£îÿH ‘ê]ÿø£XË’* |òü*‘·+>±H (n~ ‘ê]ÿø£XË’* e÷Á‘·yT. ne>±Vü≤Hê

˝À|ü+ ø±<äT) ≈£î≥T+ãsêe⁄ ø£fi≤ kÕVæ≤‘· s¡+>±\qT düe÷»+ø£qï ñqï‘·+>±

uÛ≤$+#ê&Éqï nqTe÷HêìøÏ ‘êe⁄ ø£\T>∑T‘·T+~.

á XË’*øÏ m+‘·es¡≈£î Äj·Tq ‘ê‹«ø£ e´øÏÔ‘·«+˝Àì ªªyÓõfÒ]j·THéμμ

dü«uÛ≤e+ ø±s¡DyÓ÷, m+‘·es¡≈£î ã÷s¡T®yê |üÁ‹ø£\˝À sêj·T&É+ e\¢ @s¡Œ&É¶

|ü]$T‹ ø±s¡DyÓ÷ $&ÉBdæ #Ó|üŒ&É+ ø£wüº+. á \ø£åD+ ˝Ò≈£î+fÒ e÷Á‘·s

63


nuÛÑT´<äj·÷ìï e÷]ÿ ‡düTº dæ<ëΔ+‘· bÕ]uÛ≤wæø£ #·Á{≤ìøÏ nr‘·+>± $e]+#·&É+

kÕ<Ûä + ø±<äì|ædüTÔ+~. Ç~ ñ*|æø£f…º ‘·‘·«+‘√ n+≥Tqï e÷≥ ø±<äT. Ä˝À#·q

MT<ä n+≥Tqï<. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ªªnqedüs¡eTsTTq qeTàø±\Tμμ nqï yê´dü+

e⁄+~. ªª<˚e⁄fi¯flq÷ eT‘ê˙ï ‘·T&ç∫ô|fÒº e´s¡ΔÁ|üj·T‘·ï+μμ b+<äT≈£î ‘·|üŒqï

$wüj·÷ìï |ü⁄Hê~ì >∑{Ïº>± ‘·&ÉeT≈£î+&Ü ã÷s¡T®yê ùV≤‘·Tyê<äT\≈£î ªªyêfifl

uÛ≤wü ÀHμμ #Óù|Œ Á|üj·T‘·ï+ á yê´dü+˝À ≈£î≥T+ãsêe⁄ #dæq≥Tº ø£qã&ÉT‘·T+~.

Òø£b˛‘, eT÷&ÛÉqeTàø±\qT ø=ìï kÕeTT<ësTTø£ s¡T>∑à‘·\˙, ø=ìï Ä|ü<äΔsêà\˙,

ø=ìï Á|üe÷<äø£s¡+>±ì $XÊ«kÕ\˙, ø=ìï e÷Á‘·y˚T <√|æ&û<ës¡T\#˚‘·

b˛wæ+#·ã&˚ Á|üe÷<äø£s¡eTsTTq eT‘·eTÚ&ÛÜ´ìøÏ #Ó+~qe˙ b+<äT≈£î

eØZø£]+#yê&ÉT? Á|üe÷<äø£s¡eTsTTq eT÷&ÛÉqeTàø±\qT e÷Á‘·yT b~]ùdÔ#ê\T,

$T–*q$ ñHêï |òüs¡yê˝Ò<äH˚ yê<ä+, ø£\yêfi¯fl <ä>∑Zs¡ ø£≥ï+ rdüT≈£îHêï

|òüs¡yê Ò<äì ø=+<äs¡T ‘Ó*$MT]q j·TTe≈£î\T #ùd yê<ä+ ˝≤+{Ï~. <ëìøÏ

ùV≤‘·Tyê<äT\T düT\uÛÑ+>± düe÷<Ûëq+ #Ó|üŒ>∑\s¡T. ø£qã&É¶ *+>±ìø£˝≤¢

…+|ü ÒdüTø√e&É+ Á|üe÷<äø£s¡+>±ì yÓÁ]#wüº ≤>∑ ø£ì|æ+#·e#·TÃ. ø±ì Ä |üì#ùd

yê] yÓT<ä&ÉT˝ÀøÏ πs|ü⁄ Á|üe÷<äø£s¡+ nsTTq$>∑÷&É düT\uÛÑ+>± Á|üy•kÕÔsTT.

ìC≤ìøÏ, eT÷&ÛÉqeTàø±\|ü≥¢ e÷]ÿ ‡düTº <äèø£Œ<∏ëìï ã÷s¡T®yê‘ê‹«ø£ |ü]uÛ≤wü≈£î

˝Àã&ç $e]+#·ø£ |ü⁄Hê~‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫ $#ê]ùdÔ $wüj·÷ìï düeTÁ>∑+>±

$e]+#·e#·TÃqT. Á|üe÷<äø£s¡eTsTTq$ ` ø±ì$ nH~ø±ø£, es¡Zb˛sê{≤ìøÏ

Á|ü‹ã+<Ûäø£e÷ ø±<ë nH~ düs¡sTTq $uÛÑ»q>± ìs¡÷|æ+#·e#·TÃqT. á |üì

≈£î≥T+ãsêe⁄ #j·T>∑\&ÉT≈£L&É. &$&é ¬>dtº |ü⁄düÔø±ìï düMTøÏådü÷Ô ªe÷]ÿ ‡düTº

‘·‘·«XÊg+μ MT<ä sêdæq yê´kÕìï #·÷dæHê, $|ü¢e s¡#·sTT‘·\≈£î e÷]ÿ ‡düTº

<äèø£Œ<∏ä+ b+<äT≈£î+&Ü˝À yÓ÷≥÷] Vü≤qTeT+‘·sêe⁄øÏ∫Ãq düe÷<Ûëq+

(ªs¡#·sTT‘·\Tè÷]ÿ ‡»+`sê»ø°j·÷\Tμ) #·÷dæHê ≈£î≥T+ãsêe⁄ kÕeTsêú ìï

>∑T]+∫ nqTe÷q+ sê<äT.

nqTdüs¡D°j·TyÓ÷ ø±<√, ‘êqT b+#·T≈£îqï ø±s¡´Áø£e÷ìï e÷Á‘·+

≈£î≥T+ãsêe⁄ Á|üX+dü j·T+>± ìs¡«Væ≤+#ê&Éì #ÓbÕŒ*. yê´bÕs¡ |üÁ‹ø£\˝À

e÷eT÷\T ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘· + e÷≥ b˝≤>∑THêï, yê´kÕ\ kÕúsTT #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>±


64

e⁄+≥T+~. nsTT‘ yÓøÏ*‘·qyÓ÷ ø±ø£b˛‘ XówüÿbÕ+&ç‘ê´ìï @ø£s¡Te⁄ ô|≥º&ÉyÓ÷

yê{Ï \ø£åD+. n≥Te+{Ï#√≥ bÕsƒ¡≈£î\qT d”]j·Tdt>± Ä˝À∫s|üCÒùd yê´kÕ\qT

Á|üy˚X¯ô|{Ïº XÊÅd”Ôj·TeTsTTq Ä˝À#·Hê düs¡[˙, nuÛÑT´<äj·T uÛ≤yê\q÷

yê´|æ+|üCÒj·T&ÜìøÏ #ê˝≤ <√Vü≤<ä+ #˚kÕ&ÉT. nsTT‘˚ á yê´kÕ\≈£î

kÕ<Ûës¡D+>± ˇø£ ì]›wüºeTsTTq $wüj·T+ ñqï≥Tº nì|æ+#·<äT. ì]›wüºeTsTTq

$wüj·T+ ñHêï yê<ëìøÏ düŒwüºyÓTÆq ‘ê]ÿø£ ìsêàD+ e⁄+&É<äT. düè»q˝Àq÷,

ns¡TD‘ês¡˝Àq÷ Äj·Tq sêdæq yê´kÕ\T >∑÷&Ü (|ü⁄dü Ôø£ düMTø£ å*ï

$TqVü‰sTT+∫) Ç+<äT≈£î _Ûqï+ ø±<äT. ˇø£ $wüj·T+ ‘·qqT ø£~|æ‘ düŒ+~s∫

Ä ø£<ä*ø£ b≥T rdüT≈£îb˛‘ n≥Tb˛sTT bø£ÿ&√ eTT–+∫q≥Tº+≥T+~. BìøÏ

<ë<ë|ü⁄>± @ yê´kÕqïqsTTHê ñ<ëVü≤s¡D>± rdüTø√e#·TÃ.

ªXÊgC≤„q+μ nqï yê´kÕìï rdüT≈£î+<ë+. Á|üø£è‹˝À Á|ür »+‘·Te⁄≈£L

|ü]D≤eTÁø£eT+˝À ˇø£ Á|ü‘´ø£‘· @s¡Œ&ç+~. |ü≈£åî\≈£î ¬sø£ÿ\T, |ü⁄*øÏ |ü+C≤,

bÕeTT≈£î ø√s¡\T e¬>’sê. eTìwæ À n≥Te+{Ï Á|ü‘´ø£‘· yÓT<ä&ÉT. ø±ã{Ïº á

yÓT<ä&ÉTqT |ü<äTqT ô|≥Tº≈£î+≥÷ XÊgC≤„Hêìï n_Ûeè~Δ #˚j·T&É+ <ë«sê

eTT+<äT≈£îb˛e&É+ e÷qeC≤‹ jÓTTø£ÿ düVü≤»|ü]D≤eT+. ø±ì kÕe÷õø£

|ü]D≤eT+ BìøÏ $s¡T<äΔ+>± e⁄+~. b+<äTø£+fÒ düe÷»+ ¬s+&ÉT>± N*

es¡Zdüe÷»+ s¡÷|ü+ rdüTø√e&É+‘√ <√|æ&ûesêZ\T ‘·eT nedüsê\≈£î

nqT≈£L\eTsTTq eT‘· eTÚ&ÛÜ´ìï XÊgC≤„HêìøÏ e´‹πsø£+>± Á|üyXô|≥º&É+

»]–+~. es¡Zdüe÷» ìsêàD≤ìø° e÷qe⁄\ Á|üø£è‹ dæ<äΔeTsTTq uÛÖ‹ø£

ìsêàD≤ìø° eT<Ûä e⁄qï yÓ’s¡T<Ûä + Ç~. Ç~ #ê˝≤ ÄdüøÏÔø£s¡yÓTÆq $X‚¢wüD. ø±ì

ªXÊgC≤„q+μ nqï yê´dü+˝À ≈£î≥T+ãsêe⁄ #Ó|ü⁄Ôqï~ á $wüj·TyTqì ns¡ú+

#düTø√e&ÜìøÏ Ä yê´kÕìï ø£ dü+ ¬s+&ÉT eT÷&ÉTkÕs¡T¢ #·<äee\dæ e⁄+≥T+~.

yê<äHêÁø£eT+ dü÷{Ï>± kÕ>∑ø£, eT<Ûä ˝À C≤„|üø£XøÏÔ ÁbÕeTTK´‘· >∑T]+∫, C≤„Hêìï

|ü+#·T≈£îH |ü<äΔ‹ >∑T]+∫, ª|üs¡eTC≤„q+μ nH~ Òø£b˛e&Üìï >∑T]+∫, á

yê<äq≈£î nÁ|üdüTÔ‘·eTsTTq n_ÛÁbÕj·÷\T |ü⁄wüÿ\+>± e⁄+{≤sTT.

nsTTHêdüπs ≈£î≥T+ãsêe⁄ #ê˝≤ düT\uÛÑXË’*˝À sêkÕ&ÉH n_ÛÁbÕj·T+

e⁄+&É&ÜìøÏ eT÷&ÉT ø±s¡D≤\T ø£ì|ækÕÔsTT. ø£{Ï, Äj·Tq ∫qï ∫qï $wüj·÷\

65


MT<ä >∑÷&É yê´kÕ\T sêj·T&É+. ¬s+&ÉT, ˇø£ yê´kÕìï yÓTT‘·Ô+>± rdüT≈£î+fÒ

b+‘· ndüÔe´düÔ+>± nì|æ+∫Hê n+<äT˝À |ü~ $wüj·÷\qT düŒ è•+∫ yê{Ï

MT<ä ‘·q n_ÛÁbÕj·÷\qT dü÷{Ï>± #Ó|üŒ&É+. eT÷&Ée ø±s¡D≤ìï ø=+‘·

$e]+#ê*. yê´bÕs¡ |üÁ‹ø£\ bÕsƒ¡≈£î\T m≈£îÿe>± ã÷s¡T®yê kÕVæ≤‘ê´_Ûe÷qT\T,

ø£fi≤_Ûe÷qT\T. Ä C≤_‘ê eTqTwüß\≈£î düVü≤»+>± e⁄+&˚ n‹X¯j·T+e\¢

yêfiófl kÕVæ≤‘ê´˙ï ø£fiq÷ düe÷C≤ìøÏ nr‘·eTsTTq $wüj·÷\T>± uÛ≤$kÕÔs¡T.

kÕVæ≤‘· eT÷ kÕVæ≤‘· +‘√u≤≥T ‘êeT÷ kÕe÷õø£ yÓ’s¡T<Ûë´\qT n+≥≈£î+&É

<ä÷s¡+ qT+&ç |üs¡ yøÏå+∫ á ≈£åîÁ<äe÷qe⁄\ ≈£åîÁ<äeTsTTq u≤<Ûä\qT C≤*

>∑T+&Ó‘√ düMTøÏå+#·>∑\ ñ<ës¡e÷qe⁄\T>± ã÷s¡T®yê kÕVæ≤‘· ø±s¡T\T ‘·eTqT

‘êeTT uÛ≤$+#·T≈£î+{≤s¡T. Ä]úø£ |ü⁄Hê~ qT+&ç kÕ+düÿ è‹ø£ s¡+>±ìï ìs¡÷|æùdÔ

yêfifl ªnVü≤+μ <Óã“‹+≥T+~. n≥Te+{Ï ìs¡÷|üD kÕ<Ûä eTì ≈£î≥T+ãsêe⁄

q$Tàqyê&. ø±ì Äj·Tq s¡#·q˝À Ç≥TqT+∫ n≥T>±ø£ n≥T qT+&ç Ç≥T

yÓfi¯fl&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. |ü⁄Hê~ì $e]+∫ ñ|ü]‘·˝≤ìï ìs¡÷|æ+#·ø£,

ñ|ü]‘·˝≤ìï $e]+∫ |ü⁄Hê~‘√ ª*+ø˘μ #˚j·T&É+ ≈£î≥T+ãsêe⁄ |ü<äΔ‹.

ñ<ëVü≤s¡D≈£î ª|ü⁄∫Ãb˛sTTq J$‘·+μ nH˚ yê´dü+˝À ø£fi≤_Ûs¡T∫ì >∑T]+∫

#·s¡Ã e⁄+~. ø£fi≤_Ûs¡T∫˝À kÕeT´+ (@ø°uÛ≤e+) ñ+&É&É+ nH~ eTqTwüß´\qT

@ø£+ #ùd X≈£îÔ\˝À ˇø£{Ï n˙, n~ düe÷»+˝À ìdü‡+<Vü≤+>± Á|ü>∑‹XøÏÔ n˙

#Ó|æŒ, á $<Ûä+>± n+{≤&ÉT. ªªø£fi≤_Ûs¡T∫ e\¢ ø£ ø£$ì >±ì, s¡#·sTT‘·qT>±ì,

>±j·T≈£î&çì >±ì, q≥T&çì >±ì n_Ûe÷ì+# yêfifl+‘ê @ø£eTe⁄‘ês¡T. á

n_Ûs¡T∫ dü+|òüT+˝À e⁄+& e÷eT÷\T n&ÉT¶>√&É\ìï{Ï <ä÷düT≈£îb˛>∑\<äT.

n˝≤+{Ï |ü]dæú‹˝À Äj·÷ ø£fi≤ø±s¡T\T ‘·eT ø£fi\ <ë«sê Á|ü‘´ø£ kÕe÷õø£

Á|üjÓ÷»Hêìï kÕ~Û+#·&ÜìøÏ |üPqT≈£îqï yê¬s’‘ ø£fi≤_Ûs¡T#·T\T >∑\yês¡T ø£ dü+

e÷qdæø£+>± Ä Á|üjÓ÷»Hê\≈£î düTeTTKT\e⁄‘ês¡T.μμ e÷eT÷\T>± e÷]ÿ ‡düTº

s¡#·sTT‘·\T á $wüj·÷Hï Ç˝≤ #ÓbÕÔs¡T. ø£fi≈£î nuÛÑT´<äj·Tø£s¡eTsTTq kÕe÷õø£

Á|üjÓ÷»q+ ñ+&Ü*. Ä Á|üjÓ÷»Hêìï ø£fi düeTs¡Δe+‘·+>± kÕ~Û+#ê\+fÒ

‘·<äqT>∑TDéTsTTq ø£fi≤_Ûs¡T∫>∑÷&É Á|ü»\˝À n_Ûeè~Δ #Ó+<ë*. nuÛÑT´<äj·T

Á|üjÓ÷»q+>∑\ ø£fi¯|ü≥¢ n_Ûs¡T∫ ø£*–e⁄+&É&É+˝À @ø£eTsTTq yês¡+‘ê


66

ã\eTsTTq Á|ü>∑‹XøÏÔ>± s¡÷bı+<äT‘ês¡T nì. ≈£î≥T+ãsêe⁄ yê<äHêÁø£eT+

BìøÏ dü]>±Z ‘·\ÁøÏ+<äT\T>± ø£ì|ædüTÔ+~.

á yê<äHê |ü<äΔ‘˚ ≈£î≥T+ãsêe⁄˝À @ø£düeTj·T+˝À <ÛäHê+XÊ

s¡TD≤+XÊ ¬s+&É÷ >∑÷&É. n~ s¡TD≤+X b+<äTø£sTT+<√ ô|<ä›>± $e]+#·qø£ÿs¡

˝Ò<äqT≈£î+{≤qT. <ÛäHê+X¯ b+<äTø£sTTs<ä+fÒ πøe\+ Ä |ü<äΔ‘˚ ã÷s¡T®yê

bÕsƒ¡≈£î\≈£î $T+>∑T&ÉT |ü&ÉT‘·T+<äì ø±<äT. n+‘·e÷Á‘·yT nsTT‘ …øÏÿ+#·qedüs¡+

˝Ò<äT. n+‘·ø£+fÒ eTTKýÓTÆq ø±s¡D+ eTs=ø£{Ï e⁄+~. n<˚ ãVüQXÊ

≈£î≥T+ãsêe⁄ s¡#·q\ô|’ Äj·Tq dü«+‘· ªeTTÁ<äμ nqT≈£î+{≤qT. ñ|ü]‘· ≤ìøÏ

|ü⁄Hê~qT+&ç kÕù|ø£åeTsTTq kÕ«‘·+Á‘· + ñ+<äì e÷]ÿ ‡»+ n+≥T+~. ø±ì

ˇø£ ñ|ü]‘·\ n+XÊìï |ü]o*+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT á kÕù|ø£å kÕ«‘·+Á‘· + |ü]~Û

@$T{À $düÔ è‹ b+‘√ n~ s¡÷|ü+ rdüT≈£îH˚ rπs<√ <ëì |òü*‘·y˚T$T{À

e÷]ÿ ‡»+ ø£ bòÕs¡Tà˝≤s¡÷|ü+˝À #Ó|üŒ<äT, #Ó|üŒ Ò<äT. ìC≤ìøÏ á $wüj·÷\qT

ìs¡ ísTT+#·≥y˚T |ü]o\q˝À ˇø£ eTTK´ n+X¯eTe⁄‘·T+~. $wüj·T+

ª∫qïμ<äj˚Tø=B› kÕù|ø£å kÕ«‘·+Á‘·´+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø±ãfÒº #ê˝≤eT+~

e÷]ÿ ‡düTº\T ô|<ä› $wüj·÷\ >∑T]+∫ e÷Á‘·yT, nB $XÊ\eTsTTq #ê]Á‘·ø£

|ü]~Û˝ÀH˚ |ü]o*kÕÔs¡T. Hê\T>∑T˝…’q¢ ø£$‘·qT e÷]ÿ ‡düTº <äèø£Œ<∏ä+‘√

|ü]o*+#·&É+ ø£wüº+. 20e X‘êã›|ü⁄ ‘Ó\T>∑TkÕVæ≤‘ê´ìï $X‚¢wæ+#·&É+ düT\uÛÑ+.

n+<äT≈£î _Ûqï+>± $$<Ûä ñ|ü]‘·\ n+XÊ\ >∑T]+∫q $X‚¢wüD ‘·&Éu≤≥T

Ò≈£î+&É ≈£î≥T+ãsêe⁄ Çe«>∑*>±&ÉT. ñ|ü]‘· ≤ìï |ü]o*+#≥|ü⁄Œ&ÉT |ü⁄Hê~

bø£ÿ&É bÕ]b˛‘·T+<√ nqï≥Tº e÷≥e÷≥≈£L <√|æ&ûdü+ã+<Ûë\qT Á|ükÕÔ$+∫

ndü\T $wüj·÷ìï >∑+<äs¡>√fi|ü]# |æ&çyê<ä|ü⁄ |ü<äΔ‹ø±ø£, |ü~XÊ‘·+ |ü⁄Hê~øÏ

πø{≤sTT+∫ ‘=+ãsTTXÊ‘·+ ñ|ü]‘·\+ |ü]~Û˝ÀH˚ eéVü≤]+#˚ Ä˝À#·Hê

|ü<äΔ‹ BìøÏ ø±s¡D+. ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T rdüT≈£î+<ë+.

ø£fi≤_Ûs¡T∫ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑T]+∫ ≈£î≥T+ãsêe⁄ #Ó|æŒq $wüj·÷\T

ô|’q#·÷kÕ+. ø£fi≈£L ø£fi≤$eTs¡Ù≈£L eT<Ûä e⁄qï dü+ã+<Ûëìï >∑T]+∫ >∑÷&É

¬s+&ÉTeT÷&ÉT#√≥¢ $e]+#ê&ÉT. $|ü¢ekÕVæ≤‘·´+ n_Ûeè~Δ #Ó+<ë\+fÒ

<ëì‘√u≤≥T $|ü¢e kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù n_Ûeè~Δ #Ó+<ë*. (≈£î≥T+ãsêe⁄ Ç{≤¢

67


#Ó|üŒ&ÉT. eT+∫ kÕVæ≤‘· + sêj·÷\+fÒ eT+∫ $eTs¡Ù sêyê\+{≤&ÉT. @$T{°

ªªeT+∫μμ nì eTq+ ∫sê≈£î|ü&ÉuÀ‘·T+&É>±, ªªeT+∫μμ n+fÒ <ëì es¡Zdü«uÛ≤yêìï

ã{Ïº e⁄+≥T+<äì ∫es√¢ $e]kÕÔ&ÉT). á $eTs¡Ù kÕVæ≤‘· ø±s¡T\≈£î Á|ü»\

J$‘êìø° ‘·eT kÕVæ≤‘· + jÓTTø£ÿ ìsêàD≤ìø° edüTÔe⁄≈£L e⁄qï dü+ã+<Ûëìï

$e]+#·&ÉyT ø±ø£, bÕsƒ¡≈£î\˝À Ä kÕVæ≤‘· + |ü≥¢ n_Ûs¡T∫ì ô|+#·T‘·T+~

>∑÷&É nì ≈£î≥T+ãsêe⁄ >∑T]Ô+#ê&ÉT. $|ü¢es¡#·sTT‘·\≈£î dæ<ëΔ+‘êìï

uÀ~Û+#·&É+˝À ìeT>∑ïeTsTTq $|ü¢e kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù á ¬s+&Ée $wüj·÷ìï

≈£î≥T+ãsêe⁄ qT+&ç Hs¡TÃø√e\dæ e⁄+~. $|ü¢e kÕ+düÿ è‹ø£s¡+>∑+ Á|ü»\T

ø=‘·Ô>± ªn_Ûs¡T∫μ dü+bÕ~+#·Tø√e\dæq nedüs¡+ Òì bÕ≥\≈£î |ü]$T‘·eTsTT

e⁄+&Éø£, *œ‘· kÕVæ≤‘· +, ∫Á‘· ÒKq+, yÓTT<ä\sTTq yê{Ïì ≈£L&É ‘·q˝ÀøÏ

ÇeTT&ÉTÃø√>∑*–q Hê&ÉT Ç~ #ê˝≤ nedüs¡eTe⁄‘·T+~.

ª¬s+&ÉT s¡ø±\ kÕVæ≤‘· +μ nH yê´dü+ e⁄+~. Ç+<äT˝À ≈£î≥T+ãsêe⁄

kÕVæ≤‘ê´ìï C≤‹ n+‘·{Ïø° #Ó+~q kÕVæ≤‘· +, ø£ ÁbÕ+‘êìøÏ e÷Á‘·+ #Ó+~q

kÕVæ≤‘· + nì $uÛÑõkÕÔ&ÉT. á $uÛÑ»q *œ‘· kÕVæ≤‘· +, eTÚœø£ kÕVæ≤‘· +

nH $uÛÑ»q˝≤>± |ü⁄Hê~ì ‘êø£<äT. kÕVæ≤‘· + ªC≤rj·Te÷μ Òø£ ªÁbÕ+rj·Te÷μ

nH~ kÕVæ≤‘· ñ|ü]‘·\ $wüj·TyT>±ì kÕsê+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫q~ ø±<äT.

nsTTHê á $uÛÑ»q kÕs¡dü«‘· #·]Á‘·˝Àì ˇø£ eTTK´ |ü]D≤eTÁø£e÷ìï

$e]+#·&ÜìøÏ #·ø£ÿ>± $ìjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. ˇø£ düe÷»+˝À b|ü⁄Œ&É÷ >∑÷&É

ˇø£ ÁbÕe÷DÏø£ kÕVæ≤‘·éTT+≥T+~. n~ Ä düe÷»+ jÓTTø£ÿ ì]›wüºyÓTÆq

es¡ZìsêàD≤ìï nqTdü]+∫ Ä düe÷»+ jÓTTø£ÿ kÕVæ≤‘· nedüsê\qT rs¡TdüTÔ+~.

nsTT‘ ø=‘·ÔÁù|s¡D ˇø£{Ï Ä düe÷»+˝À Äø£dæàø£+>± ‘· …‹Ô‘ (Á|üdüTÔ‘·+ eTq

Á>±e÷\˝Àì ¬s’‘ê+>∑ b˛sê{≤\ ≤+{Ï~) n~ düèwæº+# nedüsêìï ªÁbÕe÷DÏø£

kÕVæ≤‘· +μ rs¡Ã Ò<äT. ø=‘·ÔkÕVæ≤‘· b˛ø£&É\T |ü⁄≥Tºø=kÕÔsTT. Ä Áù|s¡D Ä~˝À

ÁbÕ+rj·T+ ø±e&É+ e\¢ Ä ø=‘·Ôb˛ø£&É\≈£î >∑÷&É ªÁbÕ+rj·Tμ dü«uÛ≤eeTT+≥T+~.

nsTT‘ Ä Áù|s¡D |ü⁄{Ïºq+‘· Äø£dæàø£+>± q•+#·ø£ $düÔè‹ì kÕ~Û+#·T≈£îH≥≥¢sTT‘

Ä ø=‘·Ô b˛ø£&É\T>∑÷&É $düÔ]s∫ ÁbÕe÷DÏø£ kÕVæ≤‘· +˝À uÛ≤>∑eTe⁄‘êsTT.

yê{ÏøÏ e´‹πsø£eTsTTq n+XÊ\T ÁbÕe÷DÏø£ kÕVæ≤‘· +˝À >∑qTø£ e⁄+fÒ n$


68

HêX¯qeTsTT ø=‘·Ô‘·sêìøÏ <ë] ÇkÕÔsTT. ÁbÕe÷DÏø£ kÕVæ≤‘· + dü«s¡÷|üy˚T

n+‘·yTs¡≈£î e÷]b˛‘·T+~. kÕVæ≤‘· |ü]D≤eTÁø£eT+ jÓTTø£ÿ >∑‹‘·s¡ÿ+˝Àì

ˇø£ eTTK´ n+XÊìï (ñ|ü]‘·\+ |ü]~Û ÀH) Ç~ #·ø£ÿ>± $e]düTÔ+~.

á kÕVæ≤‘· dü+ã+<ÛäyÓTÆq yê´kÕ\˙ï ˇø£ b‘·ÔsTT‘ ≈£î≥T+ãsêe⁄

#·]Á‘· >∑T]+∫ sêdæq yê´kÕ\T ¬ø‘·TÔ. á dü+ø£\q+˝À n≥Te+{Ï yê´kÕ\T

eT÷&ÉT ñHêïsTT. ªXÊgC≤„q+μ nqï yê´dü+˝À ≈£î≥T+ãsêe⁄ XÊÅd”Ôj·T <äèø£Œ<∏ä+

@s¡Œ&Ü\+fÒ #·]Á‘· >∑T]+∫ >∑÷&É XÊÅd”Ôj·T+>± Ä˝À∫+#ê* n+{≤&ÉT. Äj·Tq

$e]+#·≈£î+&É >±*˝ÀøÏ $dæπsdæq neT÷\ýÓTÆq yêø±´\˝À Ç~ ˇø£{Ï.

#·]Á‘·qT >∑T]+∫ XÊÅd”Ôj·T+>± Ä˝À∫+#·&É+ Hs¡TÃ≈£î+fÒ ‘·øÏÿq nìï $wüj·÷\

>∑T]+N XÊÅd”Ôj·T+>± Ä˝À∫+#·>∑\T>∑T‘ê+. m+<äTø£+fÒ XÊÅd”Ôj·TeTsTTq

Ä˝À#·q Òø£b˛e&ÜìøÏ ø±s¡D+ πøe\+ e÷qdæø£yÓTÆq ã<äΔø£+ ø±<äT. #·]Á‘·

qT+&ç dü+Áø£$T+∫q kÕe÷õø£X¯≈£îÔ\T kÕ+düÿ è‹ø£ s¡÷|ü+ rdüTø=ì eTq

eTqdüT\˝À nuÛÑT´<äj·T ìs√<Ûäø£yÓTÆq >∑T~ã+&É\ ˝≤>∑ ≈£Ls¡TÃ+{≤sTT. yê{Ïì

ø£~*+#ê\+fÒ yê{ÏeT÷\+ ‘Ó\TdüTø√yê*. ≈£î\‘·‘·«+, eT‘·eTÚ&ÛÉ +, ÁXÊ$Tø£

e´‹πsø£‘·, Çe˙ï n≥Te+{Ï >∑T~ã+&É\T. M{Ï eT÷˝≤ìï #·]Á‘· À yÓ‘·T≈£îÿì

$X‚¢wæ+∫ $dü]®+#·ì< eTq+ <ìï >∑T]+N XÊÅd”Ôj·T+>± Ä˝À∫+#· Ò+.

á <äèwæº‘√ #·÷ùdÔ eTq <X #·]Á‘·qT XÊÅd”Ôj·T+>± $X‚¢wæ+# Á|üj·T‘·ï+

#ê˝≤ø±\+ ndü\T »s¡>∑ø£b˛e&É+, »s¡T>∑T‘·Tqï >∑‘· 15`20 dü+e‘·‡sê\T

ø£èwæ |òü*‘·+ j·T÷ìe]‡{°\≈£î |ü]$T‘·+ nsTTb˛e&É+, $#ê]+#·e\dæq

$wüj·÷\T. á U≤∞ì |üP]+#˚ düeTÁ>∑eTsTTq Á|üj·T‘·ï+ ≈£î≥T+ãsêe⁄

#j·Tø£b˛sTTHê #·]Á‘· >∑T]+∫ eT÷dü|ü<äΔ‹˝À ø±≈£î+&Ü XÊÅd”Ôj·T+>± Ä˝À∫+#

ÄdüøÏÔì πs¬ø‹Ô+#·>∑\ $wüj·÷\T ‘·q yê´kÕ\˝À #ÓbÕŒ&ÉT. b≈£îÿe>± eTq

|ü⁄sêD ‘·~‘·s¡ ÁbÕNq kÕVæ≤‘·´+ MT<ä ªø±yÓT+{Ÿ‡μ s¡÷|ü+˝À #ÓbÕŒ&ÉT.

ª#·]Á‘ê`|ü⁄sêDeT÷μ nH yê´dü+ e⁄+~. sêe÷j·TD+˝À yÓTT<ä{À¢ Ò≈£î+&Ü

‘·s¡Tyê‘· #s¡Ãã&É¶ n+XÊ\qT (Á|üøÏåbÕÔ\qT) Á|ükÕÔ$dü÷Ô, ˇø£|ü⁄Œ&ÉT sêeTT&çøÏ

$TÁ‘·T&ÉsTTq >∑TVüQ&ÉT ‘·s¡Tyê‹ø±\+˝À uÛÑ≈£îÔ&Éj·÷´&É+{≤s¡T. sêeTT&ÉT Hê>∑]ø£

(n+fÒ es¡Z) düe÷» Á|ü‹ì~Û. >∑TVüQ&ÉT Ä≥$≈£î&ÉT, n+fÒ Ä~eT düe÷»

69


Á|ü‹ì~Û. eTq <X+˝À Hê>∑]ø£ düe÷»+ Ä≥$ø£ düe÷C≤ìï ø£ã[+# b˛sê≥+

Ç|üŒ{Ïø° |üP]Ô ø± Ò<äT. Væ≤+<ä÷ <Ûäsêàìï n+^ø£]+#·ì Ä≥$≈£î\≈£î yT¢#·TÃ¤\˙

øÏsê‘·T\˙ sêø£ådüT\˙ ù|s¡T¢ô|{Ïº yêfiflqT Væ≤+kÕ‘·àø£+>± nDÏ#dæq ÁbÕNqø±\+

qT+&ç ¬s+&fifl ÁøÏ‘·+ Ç+Á<äyÓ*¢ À »]–q e÷s¡Dø±+&É <ëø± á ø£ã[+|ü⁄

Áø£eT+ s¡ø£Ôdæø£ÔeTsTTq~. Ç|üŒ{Ï ø£<∏ä |üø£ÿ≈£î ô|{Ïº #·]Á‘· ÀøÏb˛‘, yÓT≥TºyÓT≥Tº>±

ˇø=ÿø£ÿ Ä≥$ø£ C≤‹˙ ˝Àãs¡TÃø=ì yê{Ïì ≈£î˝≤\T>± e÷]Ã Væ≤+<ä÷es¡í

eédüú À n<Û√uÛ≤>±q d”«ø£]dü÷Ôsêe&É+ »]–+~. á Áø£eT+˝ÀH, Hê>∑]ø£

Á|üuÛÑTesTTq sêeTT&ç‘√ ˇø£|ü⁄Œ&ÉT düe÷qVü≤√<ë>∑\ Á|üuÛÑTesTTq >∑TVüQ&ÉT

‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À sêeTT&çøÏ uÛÑ≈£îÔ&ÉsTT dü|üs¡ \T #ùd dæú‹øÏ ~>∑C≤sê&ÉT. á

$<Ûä+>± Hê>∑]ø£ es¡Zdüe÷C≤ìøÏ §+–b˛e&ÉyT Ä≥$ø£ düe÷C≤\≈£î ªª$eTTøÏÔμμ

e÷s¡ZeTqï uÛ≤yêìøÏ Á|ü#ês¡+>±H˚ X¯ã] nH˚ Ä≥$ø£ Åd”Ô ø£<∏äqT düèwæº+∫

sêe÷j·TD+˝ÀøÏ Ç]øÏ+#ês¡ì >∑÷&É ≈£î≥T+ãsêe⁄ dü÷∫kÕÔ&ÉT. Ä≥$ø£

düe÷C≤\ #ê]Á‘·ø£ ªª$eTTøÏÔμμ kÕVæ≤‘· s¡÷|ü+ rdüTø=ì Xã]øÏ bÂsêDÏø£ ªªeTTøÏÔμμ

nsTT+~.

Væ≤+<ä÷<e⁄fifl˝À Ç+Á<äT&çøÏ |ü{Ïºq >∑‹ ≈£L&É eTq #·]Á‘·qT #·ø£ÿ>±

Á|ü‹_+_düTÔ+~. ÁbÕNqø±\+˝À Ç+Á<äT&ÉT Äs¡T´\≈£î eTTKéTsTTq <e⁄fifl˝À

ˇø£&ÉT. ø£èwüßí&ÉT, $wüßíe⁄, •e⁄&ÉT, Mfifl+<äs¡÷ Äs¡T´\≈£î Ç+ø± <e⁄fiófl ø±ø£

|üPs¡«+ e÷≥ Ç~. n|üŒ{ÏøÏ Äs¡T´*+ø± >∑Ddüe÷»+˝À ìedædüTÔHêïs¡T. |üXó

e⁄\qT b˛wæ+#·T≈£î+≥÷ <e⁄fifl≈£î j·TC≤„\T #dü÷Ô J$+∫q y<äø±\+ n~.

‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À Áø£eT+>± á |üXób˛wü≈£î\T ‘êeTT eékÕj·T+ #|ü≥º&É+,

eékÕj·T+ #j·T>∑\ Ç‘·s¡ ‘Ó>∑\qT ‘·eT˝ÀøÏ ÇeTT&ÉTÃø√e&É+ »]–+~. Ä

Ç‘·s¡ ‘Ó>∑\ <e⁄fiflqT >∑÷&É ‘·eT <e⁄fiófl>± d”«ø£]+#·ø£ ‘·|üŒ Ò<äT Äs¡T´\≈£î.

n{≤¢ eékÕj·Tø£ düe÷»|ü⁄ <e⁄fiófl>± e∫Ã#]q yêfiófl ø£èwüßí&ÉT, ‘·~‘·s¡T\T.

Mfiflsêø£‘√ Ç+Á<äT&ç |üs¡|ü‹ |ü&çb˛sTT y<äø±\+ b˛sTT |ü⁄sêDø±\+ e#ÃHê{ÏøÏ

˝À|òüsY>± $T–˝≤&ÉT. Ç+Á<äT&ÉT ‘·|ü⁄Œ\T #dæ $wüßíe⁄qT Xs¡DTy&É&É+, ø£èwüßí&ç‘√

‘·>∑Te⁄˝≤&É&É+, Çe˙ï >∑÷&É eékÕj·Tø£ düe÷C≤ìø° Ä~eT düe÷C≤ìø°

eT<Ûä e⁄qï |òüTs¡DqT, Ä |òüTs¡D˝À eékÕj·Tø£ düe÷»+ $Cj·÷ìï dü÷∫kÕÔsTT.


70

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝Àì U≤+&Éeeq <äVü≤q |òüT{≤ºìï ≈£î≥T+ãsêe⁄ á <äèwæº‘√ #·ø£ÿ>±

$e]kÕÔ&ÉT. n&É$ì ø±\u…{Ïº eékÕj·T jÓ÷>∑´+>± e÷s¡Ã&É+ Ç|üŒ{Ïø°

Ä≥$≈£î\T #ùd |üH. Çyê«fi düdü XÊéT\ yÓTÆ<ëq+>± e⁄qï >∑+>± j·TeTTHê

rs¡ÁbÕ+‘·+ ˇø£|ü⁄Œ&ÉT <ä≥ºeTsTTq n&É$>± e⁄+&~. Ä n&É$ì ø±\u…{Ïº,

q]øÏ, eékÕj·T jÓ÷>∑ + #ùd Áø£eT+ <ë<ë|ü⁄ 3000 dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·+

ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+~. ø=XÊ+_ nqï≥Tº ø£ècÕís¡T®qT\T U≤+&ÉeeHêìï ‘·>∑\u…≥º&É+

á |ü]D≤e÷H˚ï dü÷∫düTÔ+~. Ä eq<äVü≤q+ MT<ä Ç+Á<äT&ÉT es¡¸+

≈£î]|æ+#·&É+, n‘·ìø° n‘·ìï <˚e⁄&ç>± Äsê~Û+∫q Ä~eT düe÷C≤ìø°

eékÕj·Tø£ düe÷»+‘√ e⁄qï yÓ’s¡T<Ûë´ìï Á|ü‹_+_düTÔ+<äì ≈£î≥T+ãsêe⁄

XÊÅd”Ôj·T+>± yêÚ≤´ìkÕÔ&ÉT.

≈£î≥T+ãsêe⁄ ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘·´+ qT+&ç $s¡$T+#·Tø√e&É+‘√

ˇø£ eT+∫ ø£<∏ä≈£î&ÉT b˛‘, Äj·Tq eTs¡D+‘√ ˇø£ eT+∫ kÕe÷õø£ yêÚ≤´‘·

b˛j·÷&ÉT.

71

ns¡TD‘ês¡, @Á|æ Ÿ 1985

s¡#·sTT‘· u≤<Ûä ‘·

s¡#·sTT‘·\ u≤<Ûä ‘· >∑T]+∫ e÷{≤¢&≥|ü⁄Œ&ÉT n~Ûø±s¡ j·T+Á‘ê+>±ìï

>∑T]+∫ e÷{≤¢&É&ÉyT Á|ü<ÛëqeTe⁄‘·Tqï~. ø£ÿ ø£$ Ò<ë s¡#·sTT‘· nì e÷Á‘·yT

ø±<äT yÓTT‘·Ô+ ãT~ΔJe⁄\+<ä] u≤<Ûä´‘ê Ç<˚ ne⁄‘·Tqï~. b+<äT≈£î nì

Á|ü•ï+#·T≈£îì ø±s¡D≤\T yÓ<äTø√ÿyê\+fÒ ` s¡#·sTT‘·≈£î ˇø£ u≤<Ûä´‘·

ñ+&Ü\+fÒ yÓTT≥ºyÓTT<ä≥ s¡#·sTT‘· ñ+&Ü*. s¡#·sTT‘· ñ+&Ü\+fÒ s¡#·q

#ùd ùd«#·Ã¤, Ä s¡#·qì bÕsƒ¡≈£î&ÉT ø=qT≈£îÿì #·<äTe⁄≈£îH ùd«#·Ã¤ ñ+&Ü*. n~

Òø£b˛‘ s¡#·sTT‘· Ò&ÉT— n‘·ìø√ u≤<Ûä ‘ê Ò<äT.

n+‘˚ ø±<äT ˇø£s¡T #˚ùd s¡#·qqT n#·TÃy˚ùd ùd«#·Ã¤ ˇø£ Áô|dtøÏ

ñ+&Ü*. ø±ì Çyê«fi es¡+>∑ Ÿ À MTs¡T @<Ó’Hê ˇø£ s¡#·qqT @<Ó’Hê ˇø£

Áô|dt≈£î rdüT≈£îb˛sTT Ç∫Ã#·÷&É+&ç. yêfió¢ yÓTT‘·Ô+ #·~$>±ì <ëìì ykÕÔeT÷

y˚j·TeT÷ nì ‘˚*Ã#Ó|üŒs¡T. yêfi¯fløÏ e÷qdæø£+>± ˇø£ ªÇHédæº+ø˘ºμ nH˚~

‘·j·÷¬s’+~. <ìì eTT≥Tºø√e#·TÃ, <ìì eTT≥Tºø√≈£L&É<äT nì. Ç~ yTeTT

eTT≥Tºø√eTT nì ˇø£kÕ] #Ó|æ‘ Çø£ <ëìì eTT≥Tºø√s¡T. <ëìøÏ ˇø£ ø±s¡D+

@eT+fÒ <ë<ë|ü⁄ ˇø£ dü+e‘·‡s¡qïs¡ ÁøÏ‘·+ nìï Áô|dt\qT+N b˛©düT\T ˇø£

ªn+&ÉsYfÒøÏ+>¥μ e+{Ï~ rdüT≈£îHêïs¡T. @~ n#·TÃydæHê eTTK´+>± ø£s¡|üÁ‘ê\T

` yê{Ïì eTT+<äT>± b˛©düTùdºwüHé À #·÷|æ+∫, yêfiófl ˇ|ü⁄Œ≈£îqï ‘·sê«‘

<ëìï yùdB ÒìB ìs¡ísTTs#·T≈£î+{≤s¡T. (|ü⁄düÔø±\ dü+>∑‹ Hê≈£î ‘Ó©<äT.)

Áô|dt\ô|’ Ç≥Te+{Ï Ä+ø£å\T $~Û+#·&É+ e\¢ ` eTTÁ~+# ùd«#·Ã¤ Áô|dt\≈£î

Òq|ü⁄Œ&ÉT Çø£ s¡#·q\T #ùd ùd«#·Ã¤ MT≈£î bø£ÿ&ÉT+≥T+~? b˛˙ MTs¡T #ùd

s¡#·q\qT @ $»j·Tyê&É ÀH√, ôV’≤<äsêu≤<é ÀH√ n#·TÃy˚sTT+∫ es¡+>∑ Ÿ

rdüT≈£îekÕÔs¡qT≈£î+<ë+. n$ ø=qT≈£îÿì #·~y˚ ùd«#·Ã¤ bÕsƒ¡≈£î\≈£î

ñ+&Ü*. ø±ì bÕsƒ¡≈£îì #‹˝À ˇø£ |ü⁄düÔø£+>±ì, ˇø£ ø£s¡|üÁ‘·+>±ì, ˇø£


72

ø£$‘·>±ì ø£q|ü&ç‘˚ ` n<˚ H˚s¡yÓTÆ‘˚ Çø£ MT≈£î bÕsƒ¡≈£î\T bø£ÿ&ÉT+{≤s¡T?

bÕsƒ¡≈£î\T Òø£b˛‘ MTs¡T s¡#·sTT‘· b˝≤ ne⁄‘ês¡T? #‹˝À düè»q ø£ì|æ+∫+<äì

#Ó|æŒ ôV’≤<äsêu≤<é qT+&ç e∫Ãq ˇø£ ôV’≤ø√s¡Tº n&É«πø{Ÿì Vü≤qàø=+&É

b˛©düTùdºwüqT≈£î rdüT≈£îb˛sTT ø£ sêÁ‘·+‘ê nø£ÿ&É ô|{≤ºs¡T. Äj·Tq b˛©düT*ï

‹{≤º&ÉH√, u…~]+#ê&ÉH√ πødüT ô|{≤ºs¡T. eTsêï&ÉT Äj·TqqT yÓTõÁùdº{Ÿ <ä>∑Zs¡≈£î

rdüT≈£îb˛‘˚ Äj·THÓ ’Hê ª@$T{° |üìμ nì b˛©düT*ï n&çπ> |ü]dæ ú‹

Òø£b˛sTTq|ü⁄Œ&ÉT Çø£ MT≈£î bÕsƒ¡≈£î\T bø£ÿDÏí+∫ ekÕÔs¡T? MTs¡T s¡#·sTT‘·

…{≤¢ ne⁄‘ês¡T?

áyfi ˇø£ÿ s¡#·sTT‘· Ò ø±<äT, ãT~ΔJe⁄\H ø±<äT, yT<Ûëe⁄\H ø±<äT

<˚X¯+˝À áHê&ÉT n+<äs¡÷ ˇø£ $∫Á‘·yÓTÆq |ü]dæú‹ì b<äTs=ÿ+≥THêïs¡T.

n<˚eT+fÒ ‘·eT u≤<Ûä´‘· >∑T]+∫ Ä˝À∫+#·≈£î+&Ü ñqï+‘·ø±\+, ‘·eT

u≤<Ûä´‘·*ï Ä#·]s#·≈£î+&Ü ñqï+‘·ø±\+ ªª‘·eT u≤<Ûä´‘· @$T{°μμ nì

‘·]ÿ+#·T≈£îH˚ neø±X¯+ yê]øÏ ñ+≥T+~. ø±ì ‘·eT u≤<Ûä´‘·\ >∑T]+∫

Ä˝À∫+∫, Ä#·]+#·&É+ yÓTT<ä\Tô|&ç‘ ‘êeTT s¡#·sTT‘·\T>±qT, ãT~ΔJe⁄\T

>±qT, yT<Ûëe⁄\T>±qT e÷Á‘·yT ÒeTT— ‘·eT u≤<Ûä ‘· nqï~ <ëìì $T+∫

yÓTT‘·Ô+ ‘·eT J$‘·eT+‘ê n+<äT˝À ªÇHéyê˝Ÿ«μ nsTTb˛sTT+<äì ns¡ú+

#düT≈£î+≥THêïs¡T. á |ü]dæú‹ ˇø£ÿ es¡+>∑ Ÿø√, ˇø£ÿ Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸø√ e÷Á‘·yT

|ü]$T‘·yÓTÆ Ò<äT. Ç~ Çyê«fi <Xyê´|üÔ+>± »s¡T>∑T‘·Tqï<. &Ûç©¢ À Ç+~sê>±+BÛ

#·ìb˛sTTq ‘·sê«‘· ø±+Á¬>dt Hêj·Tø£‘·«+˝À >∑÷+&Ü\T dæ≈£îÿ\ô|’ |ü&Ü¶s¡T.

&Ûç©¢ q>∑s¡ |ü]bÕ\≈£î\, &Ûç©¢ ø±+Á¬>dt (◊) Hêj·T≈£î\ n+&É‘√ á |üì »]–+~.

ˇø£ÿ &Ûç©¢ ÀH 3000 eT+~ dæ≈£îÿ*ï #·+bÕs¡T— ãj·T≥ Ç+ø± #ê˝≤ eT+~H

#·+bÕs¡T. &Ûç©¢ $X«$<ë´\j·T+˝ÀqT, düTÁ|”+ø√s¡Tº Àq÷ |üì#ùd yT<Ûëe⁄\T,

ãT~ΔJe⁄\T, yê]˝À ø=+<äs¡T s¡#·sTT‘·\T ªªÇ~ #ê˝≤ nHê´j·T+. BìøÏ ìs¡düq

‘Ó\|ü&É+ eTq u≤<Ûä ‘·μμ nqT≈£îì, ø£ |üø£ÿ ø±+Á¬>dt (◊) eT÷ø£\T, >∑÷+&Ü\T

&Ûç©¢ À dæ≈£îÿ\ô|’ |ü&ç yê]ì ne÷qTwü+>± Vü≤‘·e÷s¡TdüTÔqï düeTj·T+˝ÀH

Ms¡T #ê˝≤ <ÛÓ’s¡´+>± |ü]XÀ<Ûäq »]|æ ªªWHO ARE THE GUILTY?μμ

(<√wüß ˝…es¡T?) nì |ü⁄düÔø£+ y˚XÊs¡T. Ä |ü⁄düÔø£+ ãj·T≥≈£î e#êÃø£

73

s¡#·sTT‘·ù≤<Ûä´‘·

ø±+Á¬>dt (◊) yêfiófl Mfi¢qT u≤Vü‰≥+>± u…~]+#ês¡T. n|üŒ{ÏøÏ Ç+ø± bìïø£\T

ø± Ò<äT. z&çb˛‘êyTyÓ÷ nH uÛÑj·T+ yêfifl≈£î n|üŒ{ÏøÏ Ç+ø± e⁄+~. ‘·sê«‘·

¬>˝≤Ãs¡T. <˚X¯yê´|üÔ+>± 400 d”≥T¢ dü+bÕ~+#·T≈£îHêïs¡T. yêfi¯ófl ¬>˝≤Ãs¡qï

dü+>∑‹ düTÁ|”+ ø√s¡Tº Àq÷, ôV’≤ø√s¡Tº Àq÷ »&û®\øÏ ‘Ó*dæ+~. n+<äTe\¢ ˇø£

»&û® Mfiflì #ê˝≤ <ÛÓ’s¡ +>± ‹{≤º&ÉT. be]ì? ]b˛s¡Tº sêdæq bÂs¡Vü≤≈£îÿ\

dü+|òü÷\ yêfi¯flì. n+fÒ |æj·TTdæb˝Ÿ ` |æj·TT&çÄsY yêfi¯flì. Ä ]b˛s¡Tº

s¡#·sTT‘·\qT ˙#·yÓTÆq (ªªWretchedμμ) »s¡ï*düTº\T nHêï&ÉT. <ëìø√dü+

|üì#dæq …ø£Ãs¡s¡¢ì ªªbÕsƒê\T #Ó|ü⁄Œø√e&É+ ‘·|üŒ Ç≥Te+{Ï$ ` n+fÒ á

|ü]XÀ<Ûäq\T #ùd nedüs¡+ MT≈£î Ò<äTμμ nHêï&ÉT. Çyê«fi ø±+Á¬>dt yêfió¢

‘·eT yÓqø±\ 400 d”≥T¢ ñHêïj·TH <ÛÓ’s¡ +‘√ |æj·TTdæb Ÿ, |æj·TT&çÄsY MT<ä

|üs¡Te⁄qwüº+ <ëyê ykÕÔeTì u…~]düTÔHêïs¡T. |üs¡Te⁄qwüº+ <ëyê yùdÔ, ÄHê&ÉT

|ü⁄düÔø£+ ydæq|ü⁄Œ&ÉT <ÛÓ’s¡ +>± eTT+<äT≈£îe∫Ã ªªHê uÛÑs¡ÔqT #·+|æ+~ |òü ≤Hê

ôV≤#Y ¬ø b Ÿ uÛÑ>∑‘Y, b+.|æ, Äj·Tq eT<ä›‘·T<ës¡T\Tμμ nì #Ó|æŒq Åd”Ô Çyê«fi

≈£L&Ü <ÛÓ’s¡ +>± ø√s¡Tº À eTT+<äT≈£î e∫Ã ªªì»yT. HqT #ÓbÕŒqT. Hê uÛÑs¡ÔqT

Mfiófl #·+|ü&É+ ø£fi≤flsê #·÷XÊqT. n< #ÓbÕŒqTμμ nì n+≥T+<ë? Ò<äT HqT

#Ó|üŒ Ò<äT ns≥T+<ë? HqT #Ó|üŒ Ò<äT nH ns≥T+~. n|ü⁄Œ&ÉT Ä ]b˛s¡Tº

sêdæq yêfifl >∑‘+ ø±yê*?

Ç~ yêfiófl πøe\+ ãT~ΔJe⁄\T>±, yT<Ûëe⁄\T>± b<äTs=ÿ+≥Tqï~ ø±<äT.

ãT~ΔJe⁄\T>±qT, yT<Ûëe⁄\T>±qT ‘·eT≈£î u≤<Ûä ‘· ñ+~ nì >∑T]Ô+∫ yêfiófl

ˇø£ |üì #XÊs¡T. yêfiófl á s√Eq @ |ü]dæú‘·T\˝À Çs¡Tø=ÿHêïs¡+fÒ ãT~Δ

Je⁄\T>±qT, yT<Ûëe⁄\T>±qT #dæq |üìøÏ ø£ e´øÏÔ>±, ø£ bÂs¡Tì>± ø±+Á¬>dt

yêfifl Á|ürø±sêìøÏ >∑T]ø±yê*‡ ek Ô+~. ˇø£ eTìwæ>± yês¡T ˇø£ Çs¡ø±≥

|ü]dæú‹˝ÀøÏ HÓ≥ºã&Ü¶s¡T.

|ü+C≤uŸ Á|üuÛÑT‘·«+ f…Ás¡]»+ ù|s¡T #Ó|æŒ ne÷j·Tø£ Á|ü»*ï ªbHéøö+≥s¡¢,

ù|s¡T‘√ ø±*Ã #·+|ü&ÉeTqï~, ‘·|ü⁄Œ&ÉT πødüT˝À¢ Ç]øÏ+#·&ÉeTqï~ ‘·|ü⁄Œ nì

ìs¡düq ‘Ó\TŒ‘·Tqïyês¡T Çs‘· ø£ À¢\ |ü]dæú‹˝Àq÷ |ü+C≤uŸ À ñHêïs¡T. yês¡T

nk˛dæjTwüHé |òüsY &ÓyÓTTÁø£{Ïø ¬s’{Ÿ‡ (bb|òt&çÄsY) >± |üì #düTÔHêïs¡T. ø=Hêïfifl


74

‘·sê«‘· |ü+C≤uŸ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ sê»Á<√Vü≤+ ÁøÏ+<ä yêfi¯fl+<ä]ô|’Hê πødüT

ô|≥ºuÀ‘√+<ä≥. m+<äT≈£î? @ |ü⁄düÔø£yÓTÆ‘ |æj·TTdæm Ÿ, |æj·TT&çÄsY Á|ü#·T]+#ês√

Ä |ü⁄düÔø±ìï |ü+C≤uŸ Á|üuÛÑT‘·«+ ìùw~Û+∫+~. Ä |ü⁄düÔø±ìï Á|ü#ês¡+

#düTÔqï+<äT≈£î, neTTà‘·Tqï+<äT≈£î yê] MT<ä sê»Á<√Vü≤+ πødüT ô|≥ºuÀ‘√+<ä≥.

n+<äT˝À e⁄qï yêfiËfles¡T? eT+∫ ãT~ΔJe⁄\T, yT<Ûëe⁄\T nsTTq yêfiófl.

yêfiófl |ü+C≤ãT j·T÷ìe]‡{° ÀqT, bÕ{Ïj·÷˝≤ j·T÷ìe]‡{° Àq÷ Ábıô|òdüs¡¢

>±H√, …ø£Ãs¡s¡¢>±H√, Òø£ ôV’≤ø√s¡Tº À n&É«πø≥¢>±H√ ñqïyês¡T. yêfiófl πøe\+

y˚T<Ûëe⁄\T>±, ãT~ΔJe⁄\T>± ø±<äT— yêfi¯fl #·T≥÷º ñqï dü+øå√uÛÑ+˝À ˇø£

eTìwæ>±, ˇø£ e´øÏÔ>±, ˇø£ bÂs¡T&ç>± yê[flyêfi á düe÷»+˝À ‘·eT u≤<Ûä ‘·

@$T{Ï nì Ä˝À∫+#·Tø√e\dæq nedüs¡+ @s¡Œ&ç+~. áHê&ÉT ˇø£ÿ eTq

sêÅwüº+˝ÀH˚ ø±<äT <˚X¯yê´|üÔ+>± n~Ûø±s¡ j·T+Á‘ê+>±ìøÏ |üP]Ô>± |ü≥º

|ü>±Z Ò¢≈£î+&Ü b˛sTT+~. Á|ü»\ MT<ä $s¡T#·T≈£î|ü&ÉT‘√+~. ªªb~]+#ê*, ìs¡düq

‘Ó\bÕ*μμ nì ìs¡ísTT+#·Tø=qï y˚T<Ûëe⁄\T #ê˝≤ ‘·«s¡>± sT÷ $wüj·÷ìï

>∑T]ÔdüTÔHêïs¡T. ªªe÷ u≤<Ûä ‘· πøe\+ y˚T<Ûë$>± e÷Á‘·y˚T ø±<äT. eTìwæHÓ’q

HqT Hê u≤<Ûä ‘· @$T{Ï?μμ nqï~ ìs¡ísTT+#·Tø√e\dæq nedüs¡+ @s¡Œ&ÉT‘√+~.

#ê˝≤ #√≥¢ ñHêïs¡T Á|ü»\ |üøå±q ì*∫ nHê´j·÷ìøÏ e´‹πsø£+>±

e÷{≤¢&yêfiófl. ne‘·\ n~Ûø±s¡ j·T+Á‘ê+>±ìøÏ, Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ, b˛©düT\≈£î,

bÕsê $T*≥ØyêfifløÏ $#·Ã\$&ç>± n‘ê´#êsê\T #j·T&É+ n\yêf…Æb˛sTT+~.

n~ jÓTø£ÿ&ç<ëø± b˛sTT+<ä+fÒ, ñ‘·Ôs¡Á|ü<XŸ ÀqT, eT<Ûä Á|ü<XŸ ÀqT, sê»kÕúHé

˝ÀqT, ø£ì|æ+∫q @ ª&Óø±sTT{Ÿμ HÓ’Hê düπs ø£qã&É¶ yÓ+≥H ø±*Ã#·+|üe#·TÃqì

b˛©düT\≈£î Á|ò”Vü‰+&é sTT#êÃs¡T. yê[flyêfi Äs¡TkÕs¡T¢ m+m Ÿm>± bìï¬ø’q

e´øÏÔì (ˇø£ sê»e+X+˝Àì yê&É≥) ôd’‘·+ ø±*Ã #·+ù|XÊs¡T. áyfi sêJyé>±+BÛ

dü+‘ê|ü+ ‘Ó*bÕ&ÉT. sê»kÕúHé eTTKéT+Á‹ sêJHêe÷ #XÊ&ÉT. Ç|ü&ÉT jT&çÃ

e÷Á‘·+ @+ Á|üjÓ÷»q+, ø±*Ã #·+|üeTì Ä b˛©düT\ø° H˚]Œ+<Óes¡T?

Hs¡düTú&ÉT nì nì|æs∫q|ü⁄Œ&ÉT ø£qã&É>±H ø±*Ã #·+|üe#·Ãì H]Œ+∫+<Óes¡T?

yêfi‚fl H]Œ+#ês¡T.

75

s¡#·sTT‘·ù≤<Ûä´‘·

|ü+C≤ãT˝À f…Ás¡]düTº ÁbÕ+‘·+ nì ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ #·{≤ºìï ‘·j·÷s¡T

#XÊs¡T. #ê˝≤ uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq #·≥º+ n~. f…Ás¡]düTº nì be]MT<Ó’Hê Hs¡+

Äs√|æùdÔ, Ä #·≥º+ Á|üø±s¡+ HqT #Ój·T´ Ò<äT nì Ä e πøÔ ìs¡÷|æ+#·Tø√yê*.

eT÷&ÉT#√≥¢ e÷Á‘·y˚T ø√s¡Tº\T ô|{≤ºs¡T, bÕ{Ïj·÷˝≤˝ÀqT, »\+<ÛäsY˝ÀqT,

\÷~Ûj·÷Hê˝Àq÷. yÓTT‘·Ô+ 800 πødüT\T ô|{≤ºs¡T. πødüT\ ˇ‹Ô&ç b≈£îÿesTT

b˛sTT, s√E≈£î 20 πødüT\T $#ês¡D≈£î edüTÔHêïj·T≥. ns<äT˝À b≈£îÿe

πødüT Ò$T{° n+fÒ eTq es¡+>∑ Ÿ À ≤π> u≤sãT\T <=]ø±j·Tì. á πødüT\˝À

yêdüÔey˚T$T{À |ü]XÀ~Û+#·≥+>±ì, $#ê]+#·&É+ >±ì yêfi¯fl≈£î #˚‘·ø±<äT.

ø±ì |ü≥Tº≈£îb˛sTTqyêfifl <ä>∑Zs¡ u≤+ãT\T <=]ø±sTT nì #Ó|üŒ&É+ e÷Á‘·yT

yê]øÏ #ê‘·qe⁄‘·T+~. n~ es¡+>∑ Ÿ nsTTHê n+‘, bÕ{Ïj·÷˝≤ nsTTHê

n+‘. ø±ì ø£ ‘&Ü ñ+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î es¡es¡sêe⁄>±]+{Ï À u≤+ãT\T

<=]ø±j·Tì Äj·Tqô|’ πødüT ô|{≤ºs¡T. n¬sdüTº #XÊs¡T. u…sTT Ÿ sê≈£î+&Ü #<ë›eTì

Á|üj·T‘·ï+ #XÊs¡T. ãj·T≥≈£î eùdÔ eT∞fl n¬sdüTº #XÊs¡T. ø±ì Äj·Tq sTTyê«fi

ãj·T≥ ñHêïs¡T. Çø£ÿ&É e⁄qï #·≥º+ Á|üø±s¡+ Äj·Tq sTT+{À¢ u≤+ãT\THêïj·Tì

b˛©düT Ò s¡TEe⁄ #Ój·÷´*. yêdüÔyêìøÏ yê[fls{À¢ u≤+ãT\T <=]øÏ+B Ò<äT.

k˛<ë #dæ+B Ò<äT, |ü]XÀ<Ûäq #dæ+B Ò<äT, |ü+#·Hêe÷ ≈£L&Ü #dæ+<MT

Ò<äT. ø±ã{Ïº Äj·Tq MT<ä πødüT ø={Ïºyj·Tã&ÉT‘·T+~. ø±ì n< |ü+C≤ãT˝À

◊‘ f…Ás¡]düTº #·≥º+ ÁøÏ+<ä πødüT\T ô|≥ºã&Ü¶sTT >∑qTø£ e÷ sTT+{À¢ u≤+ãT\T

<=s¡ø£˝Ò<äì es¡es¡sêe⁄>±πs s¡TEe⁄ #˚düTø√yê*. Äj·THÓ˝≤ s¡TEe⁄

#˚düT≈£î+{≤&ÉT? Äj·Tq Ä düeTj·T+˝À ˝≤ø£|t À e⁄Hêï&ÉT ø£<ë! Äj·Tq

sTT+{À¢ Òì düeTj·T+˝À u≤+ãT\T <=]ø±sTT nq+fÒ, n|ü&ÉT ≈£L&Ü Äj·TH

u≤+ãT\T <=s¡ø£ Ò<äT nì s¡TEe⁄ #düTø√yê\+fÒ n<Ó ≤ kÕ<Ûä +? n+<äTe\¢

Äj·Tq≈£î •ø£å|ü&É≥+ U≤j·T+. eTq+ sTT|ü⁄Œ&ÉT »]–b˛sTTq $wüj·÷*ï >∑T]+∫

e÷{≤¢&É&É+ Ò<äT. á yfi |ü+C≤uŸ À 800 πødüT\T $#ês¡D˝À e⁄HêïsTT.

|ü+C≤ãT˝ÀH˚ ø±<äT, n+‘·ø£+fÒ d”]j·Tdt nqT≈£îqï πødüT\ô|’ sêCkÕúH√¢,

CÀ<Ûé|üPsY˝À $#ês¡D »s¡T>∑T‘√+~. nedüs¡yÓTÆ‘˚ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝À $#ês¡D

»s¡T|ü⁄‘ês¡≥. 800 πødüT\T ` ˇø√ÿ πødüT˝À 20 eT+<√, 30 eT+<√


76

eTT<ë›sTT\qT≈£î+fÒ ø=ìï y\ eT+~ eTT<ë›sTT\T. ‘êeTT #dæq Hsê\ MT<√,

#Ój·T´ì Hsê\ MT<√ n¬sdüTº #j·Tã&ç, ‘·eT MT<ä e⁄qï πødüT*ï ‘êeTT #Ój·T´ Ò<äT

nì yêπs s¡TEe⁄ #düTø√yê*‡q |ü]dæú‹øÏ yês¡T HÓ≥ºã&Ü¶s¡T. á $<ÛäyÓTÆq

nHê´j·T+ nø£ÿ&É kÕ>∑T‘√+~.

ˇø£ yT<Ûë$ ◊qyê&ÉT |üsC≤ãT˝À ≈£Ls¡TÃì, Ç~ nHê´j·TeTì BìøÏ

ªªÁbıf…dtºμμ #ùdÔ n‘·ì+{À¢ ≈£L&Ü u≤+ãT\T <=s¡T≈£î‘êsTT! Äj·Tqq÷ n¬sdüTº

#kÕÔs¡T. n‘·ì MT<ä ≈£L&Ü f…Ás¡]düTº #·≥º+ ÁøÏ+<ä πødüT\T ô|&É‘ês¡T. <ëì

Á|üø±s¡+ Äj·Tq u≤+ãT\T <=s¡ø£ Ò<äì s¡TEe⁄ #düTø√ Ò&ÉT ø±ã{Ïº n‘·ìï

C…’ À¢ ô|&É‘ês¡T. @ Á|ü»\ ø√düyÓTÆ‘ ‘êqT Ábıf…dtº #düTÔHêï&√ yêfifl‘√bÕ≥T>±

‘êqT ≈£L&Ü C…’ À¢ ≈£Ls¡TÃ+{≤&ÉT.

á |ü]dæú‘·T\˝À y˚T<Ûë$ ◊qyê&ç u≤<Ûä´‘· j˚T$T{Ï? nì #ê˝≤

$düÔ è‘·yÓTÆq |ü]~Û À Ä˝À∫+#·e\dæq nedüs¡+ e⁄qï~. Ç˝≤ »]π>~ ˇø£

ÁbÕ+‘·+˝À ø±<äT, ˇø£ sêÅwüº+˝À ø±<äT, <Xyê´|üÔ+>± e⁄s~ nH $wüj·T+

eTqø=ø£ s¡ø£+>± }s¡≥ ø£*–düTÔ+~. eTq Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ À >∑‘· dü+e‘·‡s¡+

24 eT+~ì b˛©düT ˝≤ø£|ü⁄Œ˝À¢ #·+bÕs¡T. #ê˝≤eT+~ @eTqTø=+{≤s¡+fÒ

Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq Hs¡düTÔ\T ø±uÀ\T, #·+bÕs¡T nì nqT≈£î+{≤s¡T.

ø±ì yêdüÔe+>± sTT<ä›s¡T e÷Á‘·yT n˝≤+{Ï HsêìøÏ n¬sdüTº #j·Tã&Ü¶s¡T.

n+fÒ yêfiflqT #·+|üe#·TÃ nì #Ó|üŒ&É+ ø±<äT. ø£‘·qT &Óø±sTT{° À Hs¡düTú&ÉT.

eTs=ø£&ÉT ø£ <=+>∑‘·q+ πødüT˝À Hs¡düTú&ÉT. ‘·øÏÿq 22 eT+~ ≈£L&Ü ∫qï∫qï

Hsê\ MT<ä n¬sdüTº #j·Tã&çqyêfi‚fl. n+fÒ CÒãT <=+>∑‘·q+ #düTÔHêï&ÉH√,

˝Òø£ CÒãT˝À ˇø£ yÓsTT´s¡÷bÕj·T\T ô|≥Tº≈£îì nyÓø£ÿ&É qT+&ç ‘Ó#êÃ&√

#Ó|üŒ Òø£b˛j·÷&ÉH $TwüMT<äH√, Òø£ M<ÛäT˝À¢ Äyêsê>± ‹s¡T>∑T‘·THêï&ÉH Hs¡+

MT<äH√ n¬sdüTº #j·Tã&çq yêfi‚fl. ø±Jù|≥˝À düT<äs¡ÙHéì Á|ü#ês¡+ #düTÔHêï&Éì

#·+bÕs¡T. kÕs¡+>∑bÕDÏì nsTT‘˚ #·+bÕ\qT≈£îHêïs¡T. #·+bÕs¡T. Bì˝À

nqTe÷qyTMT nedüs¡+ Ò<äT. ÇB |ü]dæú‹.

á |ü]dæú‹˝À u≤<Ûä´‘· >∑T]+∫ e÷{≤¢&˚≥|ü⁄Œ&ÉT s¡#·sTT‘·\T>±H√,

y˚T<Ûëe⁄\T>±H√ s¡#·q\≈£î e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·+ ø±yê\qï~ kÕ<Ûä + ø±<äT.

77

s¡#·sTT‘·ù≤<Ûä´‘·

s¡#·q\T ø=qT≈£îÿì #·<äTe⁄≈£îH neø±X+ Á|ü»\≈£î Òq|ü⁄Œ&ÉT, s¡#·sTT‘·>± MT

u≤<Ûä ‘· bø£ÿ&ÉTs≥T+~? ñs&É<äT. áyfi eTq u≤<Ûä ‘· nqï~ @$T{À #ê˝≤

$düÔ è‘·yÓTÆq |ü]~Û À eTq+ Ä˝À∫+#ê*‡q nedüs¡+ @s¡Œ&ç+~. Ç|ü⁄Œ&ÉT

eTq<˚X¯+˝À bìïø£\T »s¡T>∑T‘·THêïsTT. yÓTTqï »]–q$, sTTyê«fi¯

»s¡T>∑T‘·THêïsTT, πs|ü⁄ »s¡T>∑T‘êsTT. ø±ì áHê&ÉT Á|ü»\≈£î, Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î

eT<Ûä ø£ n+‘·s¡T´<äΔ+ dæ$ Ÿ yêsY ≤+{Ï yê‘êes¡D+ ø£ì|æk Ô+~. j·TT<äΔ+

n+fÒ b+<äTø=∫Ã+B nq&É+ Ò<äT. n≥Te+{Ï |ü]dæú‹ @s¡Œ&çb˛sTT+~. ˇø£

s¡#·sTT‘· ø±ìe«+&ç, yT<Ûë$ ø±ìe«+&ç, ãT~ΔJ$ ø±ìe«+&ç ‘êqT @|üøå±q

ì\ã&É‘ê&√ ‘˚\TÃø√yê*‡q nedüs¡+ sT÷Hê&ÉT <˚X¯+˝À #ê˝≤ ã\+>±

jTs¡Œ&çs~. Ä ìs¡ísTT+#·Tø√e&ÉeTqï< á s√Eq Á|ü<ÛëqyÓTÆq n+X+>±

e÷]b˛sTT+~. b+<äTø£sfÒ á s√Eq s¡#·sTT‘·≈£î s¡#·sTT‘·>± u≤<Ûä ‘· Ò<äT,

yT<Ûë$øÏ yT<Ûë$>± u≤<Ûä ‘· Ò<äT— ôd’+{ÏdüTºøÏ ôd’+{ÏdüTº>± u≤<Ûä ‘· Ò<äT.

uÛÀbÕ Ÿ À $wüyêj·TT Á|üuÛ≤e+‘√ 3 y\eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T. eTs√

2 \ø£å\ eT+~øÏ ø£fiófl b˛e&ÉyÓ÷ Òø£ Js¡íø√X+ bÕ&Ée≥yÓ÷ »]–+~. ˇø£

ôd’+{ÏdüTº>± &Üø£ºsY nì Ÿ dü<√ZbÕ Ÿ nH e´øÏÔ u≤u≤ Ä≥$Tø ØôdsYÃ ôd+≥sY À

|üì#˚dü÷Ô Á|ü»\˝ÀøÏ $C≤„qXÊÅkÕÔìï rdüT≈£îb˛yê\H˚ ñ<˚›X¯´+‘√ ‘·q

ñ<√´>±ìøÏ sêJHêe÷ #dæ eT<Ûä Á|ü<XŸ À Á|üuÛÑT‘·« düVü≤ø±s¡+‘√, ‘êqT H]Ãq

ôV’≤f…ø±ï\Jì Á|ü»\ø£+~+#ê\H dü<äT<›X+‘√ ªøÏc˛sY uÛ≤s¡‹μ nì ˇø£ düsdüú

kÕú|æ+∫ q&ç|ædüTÔHêï&ÉT. uÛÀbÕ Ÿ $cÕ<ä+ ‘Ó*dæq ‘·s¡Tyê‘· ˇø£ ôd’s{ÏdüTº>±H

ñ+&çb˛e≥+ kÕ<Ûä +ø±<äT nì uÛ≤$+∫ Äj·Tq yÓ+≥H nø£ÿ&çøÏ yÓfi≤fl&ÉT.

#·ìb˛sTTqyêfiófl #·ìb˛>± $T–*q ¬s+&ÉT \ø£å\ u≤~Û‘·T\qT #s¡ydæ yêfifl≈£î

Á|üuÛÑT‘·«+ jT$T #dæ+<äì ˇø£ ñ<ä eT+ ˝≤s{Ï~ q&ÉT|ü⁄‘·THêïs¡T. Äj·Tìï

Ç|üŒ{Ïπø ˇø£kÕ] n¬sdüTº#XÊs¡T. ø±ì Äj·Tq ô|<ä› ù|s¡Tqï ôd’+{ÏdüTº ø±ã{Ïº

ˇ‹Ô&çøÏ ‘·≥Tºø√ Òø£ e<ä*ô|{≤ºs¡T. πs|ü⁄ á ñ<ä eT+ eTT–+|ü⁄øÏ e#Ãdü]øÏ

Äj·Tq≈£î ˇø£ $wüj·T+ ns¡úeTe⁄‘·T+~. $C≤„qy‘·Ô>± Hêø=ø£ u≤<Ûä ‘· ñ+<äì

H˚qT Ç+<äT˝ÀøÏ ~>±qT. ø±ì $C≤„qy˚‘·Ô>± Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·qì >∑T]Ô+#·ø£

Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ e´‹πsø£+>± |üì#düTÔqï e´øÏÔ>± ‘·qMT<ä ø£ø£å rs¡TÃ≈£î+{À+<äì


78

Äj·Tq≈£î ns¡úeTe⁄‘·T+~. ñ<ä eT+ qT+&ç ãj·T{ÏøÏ e#êÃø£ øÏc˛sY uÛ≤s¡‹

dü+düú≈£î Á|üuÛÑT‘·« düVü‰j·T+ Ä–b˛e#·TÃ. Ò<ë Ä dü+düúqT Á|üuÛÑT‘·« e´‹πsø£

düsdüú>±, sê»Á<√Vü≤ dü+düú>± Á|üø£{Ï+#·e#·TÃ. n|ü⁄Œ&ÉT Äj·Tqø=ø£ $wüj·T+

ns¡úeTe⁄‘·T+~.

ˇø£ eTìwæ>± HHÓe] |üøå±q ì\T#√yê*? nì Ä˝À∫+#·T≈£îH nedüs¡+

Äj·Tq≈£î edüTÔs~. Äj·Tqπø ø±<äT, n< |ü]dæú‹ sT÷Hê&ÉT eTq+<ä] eTT+<äT

ñqï~. n≥Te+≥|ü⁄Œ&ÉT eTq+ eTq ìs¡íj·÷ìï Á|ü»\≈£î nqT≈£L\+>±H

rdüTø√e\dæ ñ+≥T+~. n< yT<Ûëe⁄\T>±, s¡#·sTT‘·\T>±, e´≈£îÔ\T>±, bÂs¡T\T>±

eTq u≤<Ûä ‘·.

(25`2`85 q es¡+>∑ Ÿ À »]–q ˇø£ düuÛÑ À #˚dæq Á|üdü+>∑bÕsƒ¡+)

79

düè»q, p …’ ôdô|º+ãs¡T 1985

düMTø£å

ªn‘·&ÉT`ÄyÓTμ ` C≤rjÓ÷<ä eT+

ˇø£ kÕe÷õø£ $wüj·÷ìï ns¡ú+ #düTø√e&ÜìøÏ n~ düJe+>± e⁄+fÒ

#ê˝≤ kÂø£s¡ +. Òø£b˛‘ <ëìï >∑T]+∫q n_ÛÁbÕj·÷\T e÷Á‘·yT eTq≈£î

<=s¡T≈£î‘êsTT. á n_ÛÁbÕj·÷\T s¡ø£s¡ø±\ nedüsê\ ø√dü+, s¡ø£s¡ø±\

e‹Ô&ÉT\‘√, s¡ø£s¡ø±\ C≤„|üø±\‘√ @s¡Œs¡#·T≈£îH$ ø±e&É+ e\¢ n$ yêdüÔyêìøÏ

kÕ<Ûës¡D+>± b+‘√ ø=+‘· eÁø°ø£s¡D Ò ø±>∑\e⁄. n+<äTπø #·]Á‘· s¡#·q n+‘·

ø£wüº+.

eTq C≤rjÓ÷<ä e÷ìï rdüTø√+&ç. C≤rjÓ÷<ä eT+ nq>±H eTqøÏyê«fi

ø±+Á¬>dt bÕØº >∑Ts¡TÔø=düTÔ+~. ø±ì ÄHê&ÉT ø±+Á¬>düTbÕØº q&ç|æq ñ<ä eTyT

C≤rjÓ÷<ä eTeTì Á|ü»\+‘ê nqTø√ Ò<äT. Ä n_ÛÁbÕj·÷ìï ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À

eTq≈£î ã\e+‘·+>± ø£*–+#ês¡T. ø±+Á¬>ùd‘·s¡ bÕØº\÷ dü+düú\÷ ñ<ä e÷\÷

#dæq ø£èwæì ª$CÒ‘·\ #·]Á‘·μ $T+π>dæ+~.

b˛˙ C≤rjÓ÷<ä eT+˝À ø±+Á¬>dt bÕÁ‘·qT rdüTø√+&ç. <ëìï Çyê«fi

ns¡ú+ #düTø√e&É+ #ê˝≤ ø£wüºeTsTTb˛sTT+~. ÄHê&ÉT Á|ü»\˝À $$<Ûä esêZ\T

ø±+Á¬>dtqT >∑T]+∫, >±+BÛì >∑T]+∫ ì»+>± @eTqT≈£îHêïs√, @ yÓ’K]‘√

yê∞fl ñ<ä e÷\˝À bÕ˝§ZHêïs√ eTqøÏyê«fi n+‘·T∫ø£ÿ&É+ düeTdü nsTT+~.

<XeT+‘ê ñ<ä eT ñ‘ê‡Vü≤+‘√ n≥Tº&çøÏb˛sTT (ì»+>± n≥Tº&çøÏb˛j·÷s√

Ò<√ ` Ç~ >∑÷&Ü eTq≈£î ø±+Á¬>dtyês¡T #Ó|æŒq #·]Á‘) Á|ü»\T Ç\÷¢ yêøÏ©

dü+kÕs¡+ e~*ô|{Ïº ãj·T≥≈£î edü÷Ôqï dü+<äs¡“¤+˝À #Í]#Ísê˝À ª<Ís¡®q´+μ

»]–+<äì ñ<ä e÷ìï >±+BÛ $s¡$T+#·T≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT »q+ ì»+>± @eTqT≈£îHêïs¡T?

eTVü‰‘·Tà&ÉqT≈£îHêïsê, yÓÁ]yê&ÉqT≈£îHêïsê, ãVüQXÊ Á_{Ïwt @C…+fÒyÓ÷qqï

nqTe÷q+ >∑÷&É ø£*–+<ë? (be«]ø° á nqTe÷q+ ø£\>∑ Ò<ä+fÒ qeTà&É+

ø£wüº+.) ø=Hïfifl ‘·<äT|ü] dü«sê»´+ ø√dü+ eT∞fl ñ<ä e÷ìï ÄVü‰«ì+∫ @+


80

#˚j·TeT+{≤&√ nì n+<äs¡÷ Ä‘·è‘·˝À b<äTs¡T#·÷dü÷Ô e⁄+&É>± ñ|ü⁄Œ

‘·j·÷s¡T#˚j·TeTì >±+BÛ nqï|ü⁄Œ&ÉT ` n|ü⁄Œ&ÉT »q+ @eTqT≈£îHêïs¡T?

sê»ø°j·T eP´Vü‰˙ï b‘·TÔ>∑&É\q÷ s¡÷bı+~+#·e\dæq düeTj·T+˝À sê≥ï+

e&Éø£eTì Ä<•+∫q|ü⁄Œ&ÉT, »Hêìï b˛˙+&ç, ø±+Á¬>dt ø±s¡ ø£s¡Ô\T düVæ≤‘·+

$düTø√ÿ˝Ò<ä÷?

eTq≈£î ‘Ó©<äT. 1947 ‘·s¡Tyê‘· s¡÷bı+~+∫q n~Ûø±s¡ n_ÛÁbÕj·÷\T

e÷Á‘·yT eTq≈£î ‘Ó\TdüT. 1947 ‘·s¡Tyê‘· ø±+Á¬>dt yê] C≤rjÓ÷<ä eT+

M<ÛäT\ qT+&ç bÕsƒ¡XÊ\\˝ÀøÏ e∫Ã+~. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\˝À Á>∑+<∏ädüúyÓTÆ ≈£Ls¡TÃ+~.

n+‘·≈£î eTT+<äT ˇø=ÿø£ÿ düeTj·T+˝À ø±+Á¬>düT rdüT≈£îqï ìs¡íj·T+,

ne\+_+∫q eP´Vü≤+, ÄHê&ÉT Á|ü»\≈£î @ $<Ûä+>± ø£q|ü&Ü¶jÓ÷>±ì á

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\˝À n$ #ê˝≤ nìyês¡ eTsTTq ìs¡íj·÷\T>± e]í+#·ã&É‘êsTT.

yê{Ï $»„‘·qT ÄHê&ÉT Á|ü»\˝À ø=+<äs¡sTTHê Á|ü•ï+#êπsyÓ÷qqï nqTe÷q+

eTq≈£î sêìe«s¡T. m+‘√ eTT+<äT#·÷|ü⁄‘√, ‘·s¡∫#·÷∫ rdüT≈£îqï ìs¡íj·÷\T>±

e]í+|üã&É‘êsTT. Ä ìs¡íj·÷ Ò #·]Á‘·qT q&ÉT|ü⁄‘êsTT.

sêqTsêqT, bÕ‘· ø±+Á¬>dt Hêj·T≈£î\T >∑‹+#˚ø=B› á |ü⁄sêD+

ø£]–b˛e\dæ+~ b˛sTT eT]+‘· ø£s¡&ÉT>∑&ÉT‘√+~. ìqï{Ï es¡≈£î πøe\+ C≤‹|æ‘·

nsTTq >±+BÛ Ç|ü⁄Œ&=ø£ Á|üeø£Ô>±qT, kÕe÷õø£ $|ü¢e ‘·‘·«y‘·Ô>±qT, s¡Twæ>±qT

e÷s¡T‘·THêï&ÉT. á |ü]D≤e÷ìøÏ ø£s¡Ô\T bÕ‘· >±+<Ûj·TT\T ø±s¡T— ø£è|ü ≤ì

ø±&ÉT, »j·TÁ|üø±wt ø±&ÉT, $H√u≤ ø±&ÉT, Á|üø£è‹ ∫øÏ‘·‡˝À ì|ü⁄DT\sTTq

yÓTTsêØ® >±ì Á|üuÛÑT<ëdt |ü{≤«]>±ì ø±s¡T. á e÷s¡TŒqT kÕ~ÛdüTÔqï~ ø=‘·Ô

‘·sêìøÏ #Ó+~q ø=‘·Ô>±+<Ûj·TT\T. yêfifl˝À Á|üeTTKT\T ns¡TDYXÖ], Äw”XŸq+~,

ø±¢&é Ä\«s¡dt. (>±+BÛ>±] eTqTeT\˝À ˇø£&Ó’q sêCŸyÓ÷Vü≤Hé >±+~Ûì >∑÷&É

yêfifl‘√ #s¡Ãe#·TÃqT >±ì, |æ‘·s¡T\qT <Ó’edüe÷qT\T>± uÛ≤$+#·&É+ uÛ≤s¡rj·T

dü+Á|ü<ëj·TyT ø±ã{Ïº Ç‘·ìï >∑÷&É á ø√e˝À #]ùdÔ Çø£ πs|ü⁄ |æ+&É+ >∑÷&É

ô|{§º<ä›+{≤s¡ì <XuÛÑ≈£îÔ\+‘ê eTqMT<ä $s¡T#·T≈£î|ü&É‘ês¡T ø±ã{Ïº b˛ì<ë›+.)

yêfifl≈£L, bÕ‘· >±+<Ûj·TT\≈£L ¬s+&ÉT eT÷&ÉT ‘&Ü\THêïsTT. s¡÷|ü+ yTs¡≈£î

rdüT≈£î+fÒ yêfiófl K<ä›s¡T eTqTwüß\T >±s¡T. Ç+ ¢wt #·<äTe⁄\T #ê˝≤ #·~$

81

n‘·&ÉT`ÄyÓTμ`C≤rjÓ÷<äéT+

me]ø° ns¡ú+ ø±≈£î+&Ü sêj·T>∑\ kÕeTs¡ú´+ >∑\ yêfiófl. $<XÊ\˝À |òüTsêHê

#·<äTe⁄\T, ñ<√´>±\T HÓs¡|æ ‘·s¡#·T $˝≤j·T‘Y ($<XÊ\≈£î) b˛sTT edüTÔ+{≤s¡T.

edüTÔe⁄˝Àì ‘&Ü #ÓbÕŒ\+fÒ yêfiófl ˇø£ s¡ø£+>± bÕ‘·‘·s¡+ ø£+fÒ ø£s¡T&ÉTø£{Ïºq

>±+<Ûj·TT\T. bÕ‘·‘·sêìøÏ >±+~Û»+ ` e÷]ÿ ‡»+, *ãs¡*»+ yÓTT<ä\sTTq

sê»ø°j·T <äèø£Œ<∏ë\≈£î ˇø±H=ø£ Á|ü‘êé÷ïj·T+ e÷Á‘·yT. ø±ì á ø=‘·Ô‘·s¡+

yê]øÏ n~ @¬ø’ø£ nK+&ÉeTsTTq ªuÛ≤s¡rj·Tμ <äèø£Œ<∏ä+. Ä<Ûë´‹àø£+, kÕ‹«ø£+,

e÷qMj·T+, e¬>’sê e¬>’sê. nÁbÕ#· <äèø£Œ<∏ë\ (e÷]ÿ ‡»+‘√ düVü‰) ø√D+

qT+&ç #·÷ùdÔ n~ ns¡úyT ø±<äT. n{≤¢ #·÷&É≥yT n|ü#ês¡+. b+<äTø£+fÒ

bÕXÊÃ‘·´ ÁbÕ#·´<äèø£Œ<∏ë\ |ü⁄Hê<˚ y˚s¡T. ˇø£{Ï uÛÖ‹ø£eTsTT‘˚ ¬s+&Ée~

Ä<Ûë´‹àø£+, ˇø£{Ï bÕ<ë]úø£eTsTT‘˚ ¬s+&Ée~ bÕs¡e÷]úø£+. á $<Ûä+>±

>±+~Û»+ Ä<ÛäTìø£ <äèø£Œ<∏ë\ $eTs¡Ù≈£î nr‘·+>± ì\u…≥ºã&ÉT‘√+~. ‘·«s¡ À

n~ nbÂs¡Tùwj·T+>± Á|üø£{Ï+|üã&çHê ÄXÃs¡ + Ò<äT.

‘ê‹«ø£kÕúsTT˝À e÷Á‘·y˚T ø±<äT, C≤rjÓ÷<ä eT+˝À ø±+Á¬>dt bÕÁ‘·

>∑÷&É s√Es√E≈£L Ms√∫‘·+>± ∫Árø£]+#·ã&ÉT‘√+~. #·]Á‘· |ü⁄qsêe˝Àø£q+˝À

ø±+Á¬>dt Hêj·T≈£î\ >∑‘·ø±\|ü⁄ |üsêÁø£eT+ ~q~q Á|ües¡Δe÷qeTe⁄‘√+~. Ä

eT<Ûä ns¡TDYXÖ] ø£eT÷´ìdüTº\ ª$Á<√Vü‰ìïμ <ä÷wædü÷Ô Ç\Åùdºf…&é Mø°¢ À sêdæq

yê´dü+˝À, øÏ«{Ÿ sTT+&çj·÷ ñ<ä eT+˝À ø±+Á¬>dt Hêj·T≈£î\T #‘·T\÷ ø±fiSfl

$s¡>=Z≥Tºø=ì ‘·\\T |ü>∑\>=≥Tºø=ì <Xe÷‘· ø√dü+ s¡ø£Ô‘·s¡ŒD+ ô|{Ïºq yÓ’Hêìï

ø=ìj·÷&É≥+ #·~$‘ #·]Á‘· ‘Ó*dæq yêfiËfles¡sTTHê H√s¡TH=≈£îÿø√ø£ ‘·|üŒ<äT.

n+<äTø£H˚ C≤rjÓ÷<äéT+˝À ø±+Á¬>dt kÕúHêìï düŒwüº+>± ns¡ú+

#˚düTø√yê*‡q nedüs¡+ e⁄+~. á nedüs¡+ bH˚ïfi¯flsTTHê düeTÁ>∑+>±

rs¡ø£b˛e&É+ $#ês¡ø£s¡+. 1952 ‘·s¡Tyê‘· ø£eT÷´ìdüTº bÕØº ‘·q eP´Vü‰ìï

e÷s¡TÃø√e&É+‘√ u≤≥T nìï s¡ø±\ eTsê´<ädüTÔ\ \ø£åD≤\q÷ ˇ+≥

ã{Ïº+#·T≈£î+~. >±+BÛ , ø±+Á¬>dtq÷ ªu≤<Ûä ‘ês¡Væ≤‘·+>±μ ‹≥º&É+ e÷Hdæ+~.

ø±+Á¬>dt nÁ>∑>±$T C≤rj·TX¯øÏÔ nsTT+~. >±+BÛ kÕ+|òæTø£+>± ‹s√>±$T

<äèø£Œ<∏ä+>∑\ yê&ÉsTTq|üŒ{Ïø° Á|ü»\Hê&ç m]– C≤rjÓ÷<äéT+ q&ç|æq

eTVü‰‘·Tà&Éj·÷´&ÉT. _|æHé#·+Á<ä e+{Ï y˚T<Ûëe⁄\¬ø’‘˚ ø±+Á¬>dt Hêj·T≈£î\<˚

düs¡sTTq #Ó’‘·q´+, ‘·øÏÿq<ä+‘ê ‘·|ü⁄Œ&ÉT #Ó’‘·q´+.


82

nsTT‘ e÷]ÿ ‡düTº |ü]o\≈£î\˝À $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± ø±+Á¬>dtqT n+#·Hê

ydæqyês¡T Òø£b˛ Ò<äT. n+<äT˝À q+ã÷Á~bÕ<é qT+&ç düT$T‘Y düsêÿsY es¡≈£î

#ê˝≤eT+< e⁄Hêïs¡T. C≤rjÓ÷<ä eT+˝À >±+BÛ ne\+_+∫q eP´Vü‰ìï ns¡ú+

#düTø√e&ÜìøÏ Mfi§flø£ dæ<ëΔ+‘·#·Á{≤ìï Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. Á_{Ïwtyêfifl qT+&ç

sêsTTr\T ø√]q|ü⁄Œ&É ≤¢ ø£ ‹Ô&ç>± >±+BÛ Á|üC≤ ñ<ä e÷\qT yê&ÉT≈£îHêï&ÉT.

nsTT‘˚ Ä ñ<äéT+ es¡Zb˛sê≥ s¡÷|ü+ rdüTø√≈£î+&Ü #·÷&É&É+ ø√dü+

eTÚ*ø£eTsTTq &çe÷+&ÉT¢ ô|≥º≈£î+&É, ñ|ü⁄Œ ‘·j·÷s¡T#j·T&É+, kÕsê<äTø±D≤\T

|æ¬ø{Ï+>¥ #j·T&É+, dü‘ê´Á>∑Vü≤+ yÓTT<ä …’q ø±s¡ Áø£e÷\T rdüT≈£îHyê&ÉT. n|üŒ{Ïø°

ñ<ä eT+ #sTT <ë{Ïb˛jT≥≥T¢ ø£ì|æùdÔ, n≥T Á_{Ïwt Á|üuÛÑT‘·«+ Ç≥T ø±+Á¬>dt

bÕØº Ç<ä›s¡÷ sêJøÏ sêe&É+, >±+BÛÛ ñ<ä e÷ìï $s¡$T+#·&É+ »]π>~.

á dæ<ëΔ+‘·#·Á≥+ ø±+Á¬>dt jÓTTø£ÿ C≤rjÓ÷<ä eT eP´Vü‰ìï, ‘·<ë«sê

dü÷#·qÁbÕj·T+>± ø±+Á¬>dt es¡Z dü«uÛ≤yêìï $e]+#·&ÜìøÏ u≤>± |üìøÏedüTÔ+~.

nsTT‘ ø±+Á¬>dt bÕØº jÓTTø£ÿ kÕe÷õø£ dü«uÛ≤yêìï düeTÁ>∑+>± ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ

Ç~ #ê\<äT. á #·]Á‘·qT Á|ü»\ C≤„|üø±\ Ä<Ûës¡+>± |ü⁄q]ï]à+# Á|üj·T‘·ï+

;Vü‰sY, ñ‘·Ôs¡Á|ü<XŸ sêÅcÕº\≈£î dü+ã+~Û+∫ ø=+‘· Ç|ü⁄Œ&ç|ü⁄Œ& »s¡T>∑T‘√+~.

Subaltern History nì History from below nì ø=‘·Ô ø=‘·Ô ù|s¡T¢ô|{Ïº

>∑+<äs¡>√fi+ #düTÔHêïs¡T. ø±ì á |ü+&ç‘· yêýÓ÷Vü‰ìï ø£å$TùdÔ yêfifl |ü]XÀ<Ûäq

ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡yÓTÆq<˚. eTq <ä>∑Zs¡ e÷Á‘·+ n≥Te+{Ï Á|üj·T‘·ï+ Ç+ø±

yÓTT<ä\Tø±H˚ Ò<äT ø±ì C≤rjÓ÷<ä eT ø±˝≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q qe\˝À¢qT,

ø£<∏ä\˝ÀqT, Ç‘·s¡ s¡#·q\˝ÀqT Ä #·]Á‘· Xø£ ≤\T <=s¡T≈£î‘êsTT. e⁄|üŒ\

\ø£å àDsêe⁄ >±] ªn‘·&ÉT`ÄyÓTμ˝À á Xø£ ≤\qT nH«wæ+#·&É+ á yê´dü+

ñ<›X¯ +.

��

XÊ+‘·+≈£L XÊÅdæÔø° ô|[fl b|ü⁄Œ&ÉsTT+~? \ø£å àDsêe⁄>±s¡T bø£ÿ&Ü

#Ó|üŒ˝Ò<äT >±ì, qe\˝À C≤rjÓ÷<äéT+ Á|ükÕÔeqqTã{Ïº eTT+<äT≈£L

yÓqø°Ïÿ ˝…ø£ÿ\T ø£&ç‘˚ 1926 nqT≈£î+{≤qT. n|üŒ{ÏøÏ >±+BÛ>±] yÓTT<ä{Ï

dü‘ê´Á>∑Vü≤ ñ<ä eT+ nsTTb˛sTT+~. #Í]#Ísê≈£î uÛÑj·T|ü&ç Äj·Tq>±s¡T <ëìï

83

$s¡$T+#kÕs¡T. œ˝≤|òü‘Y e∫Ã+~, b˛sTT+~. Væ≤+<ä÷ eTTdæ¢+ uÛ≤sTT uÛ≤sTT

b˛sTT eT‘·$<«cÕ\T ¬s#·Ã>=≥º&É+ eT∞fl yÓTT<ä\sTT+~. dü+kÕsê\T e~*

ñ<ä eT+˝ÀøÏ <ä÷øÏq yêfifl+<ä]˙ >±+BÛ sê≥ï+ ‹|üŒeTì, Vü≤]»q ùde

#˚j·TeTì, eT‘· kÕeTs¡dü´+ uÀ~Û+#·eTì ‹]– |ü+bÕ&ÉT. ø=+<äs¡T

K<ä›s¡T<ës¡T\j·÷´s¡T. ø=+<äs¡T yÓTT<ä{Ï s¡T∫‘√H ø±+Á¬>dt dü‘êÔ ‘Ó\TdüTø=ì

nqé÷sêZ\ nH«wüD˝À |ü&Ü¶s¡T. ø±+Á¬>dt yê] C≤rjÓ÷<ä eT+ düÔãΔ+>± e⁄qï

ø±\+ Ç~. ôd’eTHé ø£$TwüHé e∫Ã n+<äT˝À ‘·eT≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä + Çe« Ò<äì

n*π><ëø± eT∞fl ø£<ä*ø£sê<äT.

ªn‘·&ÉT`ÄyÓTμ˝À >∑÷&É sê»ø°j·÷\ Á|ükÕÔeq yÓTT<ä{Ï 100 ù|J\˝À

Ò<äT. u≤]düºsY uÛÑs¡Ô, …ø£Ãs¡sY uÛ≤s¡ , ¬s+&ÉT#‘·T˝≤ dü+bÕ<äq, ¬s+&ÉT #‘·T˝≤

Ks¡TÃ, ø=‘·Ô <ë+|ü‘· +, ø=‘·ÔJ$‘·+, yê´bÕs¡ eø±©ÔøÏ eø±\‘Y, yê´bÕsêìøÏ

düVü≤»eTsTTq Ä≥Tb˛≥T¢, ô|<ä›Ç\÷¢ ô|<ä›ø±s¡÷ n$Tà ∫qï Ç+{À¢ n<Ó›≈£î

~>∑&É+, n‘·Ô>±] øÏqTø£ |ü⁄D≤´q ø=~›ø±\+ b&Éu≤≥T, eT∞fl \ø°å à<$ ø=+<äs¡T

ø√s¡Tº |ü≈£åî\sTTq »MT+<ës¡¢ s¡÷|ü+˝À ø£{≤øÏå+∫ ‹]– ô|<ä› Ç\÷¢ HÍø£s¡÷¢

‘·~‘·s¡ uÛÀ>±\ uÛ≤>∑ + \ø£å àDsêe⁄>±] •\Œ+ø√dü+, ñ‘·Ôsê+Á<Ûä qT&çø±s¡+˝À

#sTT ‹]–q uÛ≤wüø√dü+ ø±ø£b˛‘ á ø£<∏ä #·<äe&É+ <ä+&ÉTπ>.

ñqï≥Tº+&ç ô|fi¯flsTTq Hê\Tπ>fi¯¢øÏ ñ|ü⁄Œ dü‘ê´Á>∑Vü≤+ s√E\˝À

XÊ+‘·eTà≈£î sê»ø°j·T+ n+≥T≈£î+~. <ë+|ü‘· J$‘·|ü⁄ ø=‘·Ô<äq+ #Ó~]b˛sTT

uÛÑs¡Ô qT+&ç e÷qdæø£+>± <ä÷s¡+ ø±e&É+ e\¢ ‘·q≈£î sê»ø°j·÷\ô|’q ÄdüøÏÔ

ô|s¡T>∑T‘√+<äì XÊ+‘·eTà ‘·q düVü≤»yÓTÆq uÛ≤eyê<ä <Û√s¡DÏ À nqT≈£î+≥T+~.

ÄdüøÏÔ ô|s¡>∑&ÜìøÏ sê»ø°j·TyT Ò≈£î+fÒ Ä yÓ’yêVæ≤ø£ yÓ’eTqdü + b≥Tb˛sTT

e⁄+&<√ !

ìC≤ìøÏ á e÷s¡TŒ #ê˝≤ ÄdüøÏÔø£s¡yÓTÆq~. eTq+ u≤\´+ >∑&ÉN ô|]π>

Áø£eT+˝À kÕe÷õø£ HÓ’‹ø£ $\Te\q÷ Á|üe÷D≤\q÷ n+‘·s¡Z‘·+ #düT≈£î+{≤+.

Ä Á|üe÷D≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q düŒ èVü≤qT n+‘·sê‘·à n+{≤+. XÊÅdæÔøÏ á

n+‘·sê‘·à Ò<äT. n~ $TqVü‰ n‘·qT eT+∫yê&. ãT~Δ|üPs¡«ø£+>± ˇø£]øÏ

Vü‰ì #j·T&ÉT. ‘·q kÕ«sêΔìï >∑T]+∫ Ä˝À∫+# eé~Û Òø£b˛‘ eT+∫ >∑÷&É

ªn‘·&ÉT`ÄyÓTμ`C≤rjÓ÷<äéT+


84

#kÕÔ&ÉT (düeTTÁ<ä+˝À ø=≥Tº≈£îb˛‘·Tqï ≈£îÁs¡yê&ç ÁbÕD≤ìï ‘êqT düeTTÁ<ä+˝À

<ä÷øÏ ø±bÕ&ÉT‘ê&ÉT). nsTT‘ n‘·ìøÏ HÓ’‹ø£ düŒ èVü≤ Ò<äT. XÊÅdæÔ À Òì á

n+‘·sê‘·à XÊ+‘·eTà. ÄyÓT ø£ e´øÏÔ ø±<äT. ÄyÓT eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ jÓTTø£ÿ Ä‘·à<Ûäs¡à+

(ego-ideal nì n&É¢sY n+{≤&ÉT). ‘Ó*$, ˙‹, zs¡TŒ, <äj·T, ø£åeT, C≤*,

$y#·q, Çe˙ï ÄyÓT˝À e⁄HêïsTT. Çe˙ï ø±ø£ nìï+{Ï $T+∫q eT<Ûä

‘·s¡>∑‹ dü<äTZD+ ÄyÓT˝À e⁄+~. á >∑TD≤\T ˝Òìyêfi¯flqT #·÷dæ ø√|ü+

#düTø√≈£î+&Ü, ndüVæ≤´+#·Tø√≈£î+&Ü eTT#·Ã≥>± >∑s¡«|ü&ÉT‘·T+~. >=|üŒyêfifl≈£î

düVü≤»eTsTTq yê‘·‡˝≤´ìï Á|ü<ä]ÙdüTÔ+~. XÊÅdæÔ À e⁄qï kÕ«sêΔìø°, Òì á

n+‘·'ø£s¡D≈£L eT<Ûä |òüTs¡D sêe&É+ #ê˝≤ düVü≤»+. n~ ì]›wüº sê»ø°j·T

|ü]dæú‘·T\˝À ì]›wüº sê»ø°j·Ts¡÷|ü+ rdüTø√e&É+ >∑÷&É n+‘ düVü≤»+. n+‘·≈£î

eTT+<˚ sTT+{À¢ |üìyêfi¯fl $wüj·T+˝À XÊ+‘·eTà ªdü‘· ø±\|ü⁄μ eTìwæ ≤>±

Á|üe]Ô+#·&É+ #·÷dæ XÊÅdæÔ ÄyÓTqT eT+<ä*+#·&É+, yêfiófl ≈£L&Ü eTqTwüß Ò

ø£<ë nì yê~dü÷Ô >∑÷&É n‘·ì Öø±´ìøÏ <ë] $&ç∫ XÊ+‘·+ @ø£ düeTj·T+˝À

‘·q eT+∫‘·HêìøÏ, n‘·ì >∑&ÉTdüT<äHêìøÏ >∑]«+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.

Ç+‘· À ÄyÓT≈£î sê»ø°j·T+ n+≥T≈£î+~. n|üŒ{ÏøÏ |ü<fiófl eTT+<äT

»eVü≤sY ≤ Ÿ HÓÁVüA ne<Ûé ÁbÕ+‘·|ü⁄ Á>±e÷\T ‹]– uÛ≤s¡‘·<XÊìï ª&çdüÿesYμ

#dæq yÓ’q+ dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘·+˝À dü÷ÿ\T≈£î yÓ[flq Á|ü‹ ≈£îÁs¡yê&çøÏ ‘Ó\TdüT.

b+<äTø£+f… |ü⁄{Ïº ô|]–q <XÊìï n+‘· Ò≥T ej·TdüT˝À &çdüÿesY #dæq+<äT≈£î

dæ>∑T Z düVæ≤‘·+ #Ó+<ä≈£î+&É Äj·Tq <ëìï ‘·q s¡#·q\˝À >∑s¡«+>±

Á|üø£{Ï+#·T≈£îHêï&ÉT. XÊ+‘·+ >∑÷&É uÛÑs¡Ô‘√ |ü⁄<äT#Ã] |æøÏïø yÓ[fl nø£ÿ&É ˇø£

ã≥º\$T\T¢˝À ø±]à≈£î\ <äTdæú‹ì #·÷dæ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï &çdüÿesY #˚dæ+~.

n|üŒ{ÏqT+&ç XÊ+‘·≈£î, XÊÅdæÔ e÷≥\˝À ªk˛wü*düTº >±*μ ‘·–*+~. e÷qdæø£+>±

ÄyÓT≈£î k˛wü*düTº>±* ‘·–*Hê Ä#·s¡D˝À ÄyÓT >±+BÛì <ë{Ïb˛ Ò<äT. ‘·q

KØ<äsTTq ã≥º\T ‘·>∑\u…{Ïº K<äΔs¡T <Ûä]+#·&É+ yÓTT<ä\Tô|&ÉT‘·T+~. <ëìe\¢

Á|üjÓ÷»q+ b+‘· e⁄+<√ ÄyÓT≈£î yÓTT<ä≥qT+&û nqTe÷qyT. ªK<ä›s¡T yê&Éø£+

u≤>±H˚e⁄+~. #ê˝≤eT+~ ø£&ÉT‘·THêïs¡T. Äs¡THÓ\\T ìj·TeT+>± sê≥ï+

e&ÉT≈£î‘·THêïqT. ø±ì dü«sê»´+ dü÷#·q\T ø£ì|æ+#·&É+ Ò<äT. ñ|ü⁄Œ e+&çq+‘·

85


e÷Á‘êq Á_{Ïwtyê&ÉT uÛÑj·T|ü&ç yÓ[flb˛‘ê&Ü nì Á|ü|ü+#·+˝À n+<äs¡÷

qe⁄«≈£î+≥THêïs¡T nì ‘·q &Ó’Ø˝À sêdüT≈£î+≥T+~. >∑eTì+#·e\dæq $wüj·T+

@$T≥+fÒ á dü]øÏ XÊÅdæÔ |òüTsêHê u≤]düºs¡T. n‘·ì ø£¢sTT+≥T¢ »$T+<ës¡T¢.

q&çù| yêC≤´\T ¬s’‘·T\≈£î e´‹πsø£+>±. Ä<ëj·T+ y\˝À¢, n∫s¡ø±\+˝À \ø£å À¢.

#·÷|ü⁄\T n&É«πø{Ÿ »qs¡ Ÿ MT<ä, ø=+#Ó+ ÄX ô|]–q |üP≥ yÓ’dtsêsTT øöì‡ Ÿ

MT<ä.

n|üŒ{Ï qT+&ç Çø£ XÊ+‘·+ Áø£eT+>± ø±+Á¬>dt ÀøÏ, XÊÅdæÔ ÄyÓT yÓqTø£

ˇø£ÿ&ÉT>∑T yÓqøÏÿ ¬s+&É&ÉT>∑T\T eTT+<äT≈£î ydü÷Ô yÓqø£ #·÷|ü⁄\T #·÷dü÷Ô eTT+<äT≈£î

Á|üj·÷D+. XÊÅdæÔøÏ Á_{Ïwtyêfiófl <X+˝À e⁄+&Ü\ì>±ì b˛yê\ì>±ì @MT

˝Ò<äT. n‘·qT <˚XÊ_Ûe÷qV”≤qT&ÉT ø±&ÉT. Ä<äsêÙ\≈£î nr‘·T&ÉT e÷Á‘·y˚T.

Á_{Ïwtyêfi¯ófl e⁄+fÒ ‘êqT n&É«πø{Ÿ »qs¡˝Ÿ ø±yê*. b˛‘˚ ø±+Á¬>dt yê]

dü«sê»´+˝À düTÁ|”+ø√s¡Tº »&ç® ø±yê*. ¬s+{ÏøÏ #Ó&É≈£î+&É kÕeTT #j·T&É+

b˝≤>∑qï< n‘·ì u≤<Ûä. s√&√¢ ø±+Á¬>dt ≈£îÁs¡yêfiófl #·+<ë n&ç–‘ sTTe«&ÉT,

XÊ+‘·+ nHê˝À∫‘·+>± 25 s¡÷bÕj·T*∫Ã s¡d”<äT |ü⁄#·TÃ≈£î+fÒ ÄyÓT ù|s¡TqT

ã{Ïº ‘·q uÛ≤s¡ nì >∑Ts¡TÔ|ü&É‘êπsyÓ÷qì uÛÑj·T|ü&É‘ê&ÉT, ø±ì s¡d”<äT e÷Á‘·+

C≤Á>∑‘·Ô #j·TeT+{≤&ÉT. dü«sê»´+ eùdÔ –ùdÔ dü]º|òæπø{Ÿ ø±yê* >∑<ë!

á uÛ≤sêúÛÑs¡Ô*<ä›s¡÷ ø±+Á¬>dt bÕØº kÕe÷õø£ dü«uÛ≤yêìøÏ ¬s+&ÉT

bÕsêÙ«\T. ø±]à≈£î\T, ≈£L©\T, kÕe÷q´ ¬s’‘·T\T ‘·eT dü+|òü÷\ <ë«sêq÷, @

dü+|òü÷\T Ò≈£î+&Üq÷ b˛sê≥+ #dæ C≤rjÓ÷<ä eT+˝À bÕ˝§ZHêïs¡T. y‘·Hê\

ø√dü+ b˛sê{≤\T #kÕs¡T. •düTÔ uÛ≤sêìøÏ uÛÑ÷kÕ«e÷´ìøÏ e´‹πsø£+>± b˛sê{≤\T

#kÕs¡T. ø±+Á¬>dt dü‘ê´Á>∑Vü‰\˝À >∑÷&É ˇø£]<ä›s¡T uÛ≤>∑+ |ü+#·T≈£îHêïs¡T. ø±ì

yêfiËfl|ü⁄&É÷ ˇø£ es¡Z+>± ªø±+Á¬>dt eTqTwüß\Tμ ø±<äT. ø±+Á¬>düT eTqTwüß\T

¬s+&ÉT C≤‘·T\ yêfiófl. ˇø£{Ï, s√Es√E≈£L $düÔ]düTÔqï ã÷s¡T®yêùÛÑ÷kÕ«eT´

es¡Z+. ¬s+&ÉT eT<Ûä ‘·s¡>∑‹. ã÷s¡T®yê uÛÑ÷kÕ«eT´ es¡Z+ ø±+Á¬>dtqT q&ç|æ+~.

ø±+Á¬>düTqT b˛wæ+∫+~. ø±+Á¬>düT Hêj·Tø£‘ê«ìï ‘êH˚ ìs¡«Væ≤+∫ ø=+‘·,

‘·q >∑T|æŒ{À¢ ô|≥Tº≈£îì ø=+‘· ‘·q nedüsê\≈£î nqT≈£L\+>± Ä bÕØºì

eT\∫+~. eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ ø±+Á¬>düT≈£î y˝≤~ dü‘ê´Á>∑VüQ\qT, kÕúìø£ H‘·\qT,


86

˝≤Øƒ<Óã“\T ‹H yê\+{°Ïs¡¢qT Çe«&ÉyT ø±ø£, ‘·q ôd’<ëΔ+‹ø£ Á|üe÷D≤\qT

ø±+Á¬>düT≈£î ns¡T$∫Ã+~. s¡Tπ>«<ä+˝Àì |ü⁄s¡Twüdü÷ø±Ôìï nqTø£]+#ê\+fÒ

ø±+Á¬>düT nH˚ ÁãVü≤à≈£î <Ûäì≈£î\T yÓHÓïeTTø£, >∑T+&Ó, yÓT<ä&ÉT nsTT‘˚

ô|{°ã÷s¡T®yê es¡Z+ ø±fiófl, bÕ<ë\T, n+‘·sê‘·à.

n{≤¢>∑+fÒ… <Ûäìø£es¡Z+ yÓTT‘·Ô+>± ø±+Á¬>düTqT düeT]ú+∫+<äì ø±<äT.

Á_{Ïwtyêfi¯fl qT+&ç n~Ûø±sêìï ‘·eT≈£î ã<ä˝≤sTT+#·Tø=ì ‘êy˚T sê»´+

#j·T&É+ e\¢ ˝≤uÛÑ+ e⁄+<äì yêfi¢+<äs¡÷ >∑T]Ô+∫Hê, n~ njT´ |üì nqï

qeTàø£+ e⁄qï _sê¢\ e+{Ï yêfi‚¢ ø±+Á¬>düTqT |üP]Ô>± düeT]ú+#ês¡T. n~

njT´<√ ø±<√, |üsêsTT bÕ\q nsTT‘ e÷Á‘·+ yê´bÕsêìøÏ #<ë nqT≈£îqï

yêfió¢ <ä÷s¡+>± e⁄Hêïs¡T. eTs=ø£ ø√D+ qT+&ç #·÷ùdÔ, á ñ<ä e÷\T yÓTT<ä\T

ô|&ç‘˚ n~ uÀ˝…¸$C≤ìøÏ (Ä s√E\˝À ø£eT÷´ìC≤ìï Ç+ø± uÀ˝…¸$»+

nHyês¡T) <ë] rdüTÔ+<äì uÛÑj·T|ü&ç ø=+<äs¡T <ä÷s¡+ e⁄+fÒ, uÀ …$»+ qT+&ç

<XÊìï ø±+Á¬>düT s¡øÏå+#·>∑\<äì Ç‘·s¡T\T <ä>∑Zs¡j·÷´s¡T. yêdüÔyêìøÏ á ¬s+&ÉT

yÓ’Ks¡T\ eT<Ûä düŒwüºeTsTTq $uÛÑ»q πsK Ò<äT. <Ûäìø£es¡Z+ n+<ä]˝Àq÷ á

¬s+&ÉT e‹Ô&ÉT\÷ e⁄HêïsTT. n+<äTπø yêfi¢≈£î ø±+Á¬>düT n+fÒ @ø£ düeTj·T+˝À

uÛÑj·T+, ø√|ü+, ÄbÕ´j·T‘·, Ä<äs¡D. Áø£eT+>± dü«sê»´+ dü+uÛÑe+ nì|æ+∫q

‘·s¡Tyê‘ yêfió¢ |üP]Ô>± ø±+Á¬>düT eTqTwüß´\j·÷´s¡T.

Ä]úø£+>± e÷Á‘·yTø±ø£ e´øÏÔ‘·«Ø‘ê´ ≈£L&É XÊÅdæÔ á ø√e≈£î #Ó+~qyê&.

ñ|ü⁄Œ dü‘ê´Á>∑Vü≤+ s√E\˝À XÊ+‘·+˝À ø=‘·Ô>± ∫>∑T]düTÔqï uÛ≤yê\qT yfi≤ø√fi+

#dæ ÄyÓT K<ä›s¡T <Ûä]ùdÔ ªÇ|ü⁄Œ& ‘=+<äπsyÓTT∫Ã+~. HqT ¬s+&ÉT eT÷&fiófl

n&É«πø{Ÿ »qs¡ Ÿ –Ø #dæ bÕbÕsTTøÏ eT+∫ dü+ã+<Ûä+ #·÷dæ.... ¬s+&ÉT \ø±sê\T

dü+bÕ~+∫q |æ<ä|ü ` HqT >∑÷&Ü C≤rj·Tyê~H ø£<ë ` Ç<ä›s¡+ πøkÕ]

~>∑T<ë+μ nì ø√s¡Tº yêsTT<ë n&ç–q≥Tº n&ç–, ¬s+&fifl ‘·s¡Tyê‘· sö+&é

fÒ_˝Ÿ düe÷y˚X¯+ $|òü\yÓTÆ $s¡$T+#·T≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT ªndü\T yÓTT<ä\Tô|≥º&Éy˚T

‘Ó*$‘·≈£îÿeμ nqT≈£îqï Hê{ÏqT+&ç, eTs=ø£ eT÷&fiófl >∑&ç∫ 1936 Ábı$ì¸j·T Ÿ

nôd+;¢ bìïø£\T e#Ãdü]øÏ ù|¢≥T |üP]Ô>± |òæsêsTT+∫ ‘·q≈£î ø±+Á¬>düT {Ï¬øÿ≥Tº

dü+bÕ~+∫ ô|≥ºeTì XÊ+‘·+qT n&ç–q<ëø±, XÊÅdæÔ $XÊ«kÕ\˝À b≥Te+{Ï

87


e÷s¡÷Œ Ò<äT. |ü]dæú‘·T\˝Àq÷, neø±XÊ\˝Àq÷ e÷Á‘·yT e÷s¡TŒ e⁄+~.

Ç< XÊ+‘·+≈£î ø√|ü+ ‘Ó|æŒdüTÔ+~. ‹ì Ä#·]s#·ø£b˛‘ eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ eTqdüÔ‘·«+

düT\Te⁄>± ø£å$Ts#˚düTÔ+~, ø±ì ˙‹ì Á|ü<ä]Ùs#·ø£b˛‘˚ ø£å$T+#·<äT. XÊÅdæÔ

Ä<äsêÙ\qT Ä#·]+#·&ÉT, Á|ü<ä]Ùs#·&ÉT.

Bì‘√u≤≥T XÊs‘·+˝À Á|üC≤kÕ«$Tø£ uÛ≤yê\T Á|üã Òø=B› ÄyÓT≈£L XÊÅdæÔø°

n_ÛÁbÕj·T uÛÒ<ë\T ô|s¡T>∑T‘êsTT. á Á|üC≤kÕ«$Tø£ uÛ≤yê\T >±+BÛ»+ qTs&ç

|ü⁄{Ïºq$ ø±e⁄. #·T≥÷ºe⁄qï ¬s’‘ês>∑ b˛sê{≤\T, ø±]à≈£ b˛sê{≤\ qTs&ç,

k˛wü*düTº ø£eT÷´ìdüTº uÛ≤yê\qTs&ç |ü⁄{Ïºq$. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ¬s’‘·T\qT uÒ<äK Ÿ

#dæ Vü≤‘· \T #sTTs∫q »MT+<ës¡¢ yê´»´s XÊÅdæÔ #|ü{Ïºq|ü⁄Œ&ÉT XÊs‘·s≈£î

ø√|üs edüTÔ+~. ø±ì >±sBÛøÏ ø√|ü+ e∫Ã ñs&<ë? dü‘ê´Á>∑Vü≤ ñ<ä eT+˝À

¬s’‘·T\T »MTs<ës¡¢≈£î m≥Te+{Ï Çã“sB ø£*–+#·≈£L&É<äì Ä<•+∫qyê&ÉT

ø±&É÷? ô|’>± >±+BÛ q$Tàq esêíÁXeT <Ûäs¡à+ ìπs›•+# ˙‹˝À ˇø£ eø°\T

»MT+<ës¡¢ yê´»´+ #dæHê, ¬s’‘·T\ yê´»´+ #dæHê n~ n‘·ì <Ûäs¡àìs¡«Vü≤DÒ.

ns<äT˝À Hê´j·÷Hê´j·÷\ Á|üdüøÏÔ bÕXÊÃ‘· k˛wü*düTº>±* ‘·–*q XÊ+‘·+

˝≤s{Ï yêfiófl ‘ÓdüTÔHêïs¡T >±ì Ä MTe÷+dü ªuÛ≤s¡rj·T+μ ø±<äT. <äøÏåD ÄÁ|òæø±

ø±\+ qT+&ç >∑÷&É Á|üC≤ ñ<ä e÷\T nVæ≤+kÕ‘·àø£+>± q&Éyê\ì |ü≥Tºã{Ïºq

>±+BÛ yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<äΔs˝À uÒwüs¡‘·T>±qT, ¬s+&Ée Á|ü|üs#· j·TT<äΔs˝À

ªdü«sê»´+μ nH wüs¡‘·T‘√q÷ Á_{Ïwt j·TT<äΔ Á|üj·T‘êï\≈£î ‘·q eT<ä›‘·T ìe«&ÜìøÏ

dæ<äΔ|ü&É&É+ #ê˝≤eTs~ |ü]o\≈£î\≈£î ÄXÃs¡ s ø£*–+∫+~. Çs<äT˝À <ä«s<ä«

Á|üe÷D≤\T düVæ≤‘·s ø£qã&Ü¶sTT. ø±ì n≥Te+{Ï<+ Ò<äT. Çe˙ï >±+BÛì

bÕXÊÃ‘·´ <äèø£Œ<∏ä+‘√ #·÷&É&É+ e\¢ e∫Ãq ≈£îX¯sø£\T. nHê~>± uÛ≤s¡‘·

kÕsÁ|ü<ëj·Ts˝À sêE\T j·TT<äΔs #j·T&É+ Væ≤+dü nì|æs#·Tø√ Ò<äT, n~

sê»´+ <Ûäs¡à+. nVæ≤sdü Á|ü»\ <Ûäs¡às e÷Á‘·yT.

b˝≤¬>’‘H+, n~ >±s~Û»+>±ì, k˛wü*»+>±ì, XÊÅdæÔ >±uÛÑsê >±uÛÑsê

e÷≥˝À¢ uÀ …$»+>±ì, XÊ+‘·+ e÷qdæø£+>± XÊÅdæÔøÏ <ä÷s¡+ nsTTs~.

∫e]øÏ ø£Hê{ÏøÏ düVæ≤s#· Òø£ ªø=HêïfiflbÕ≥T ø=+‘· <ä÷s¡+bÕ≥Tμ N*b˛sTT

be] <ë]q yês¡T b˛yê\ì ìs¡ísTTs#·T≈£îs≥Ts~. ìs¡ísTTs#·Tø=ì ‘·q ≈£îe÷¬sÔ


88

\øÏå àì, ô|s|ü⁄&ÉT ≈£îe÷¬sÔ düTuÛÑq÷ rdüTø=ì <˚X¯+ #·÷&É&ÜìøÏ ãj·T\T

<s¡T‘·Ts~. nsTT‘ ÄyÓT <X+ #·÷&É&É+ >∑÷&Ü e{Ïº <XÊ≥q+ ø±<äT. dæìe÷

u≤ø‡Ä|ò”dt bòÕs¡Tà˝≤ |üP]Ô ø±yê\+fÒ ø±oàsY Àj·T˝À, düs¡düT‡˝À #·÷|æ+#·ø£

‘·|üŒq≥Tº C≤rjÓ÷<ä eT qe\ ˝≤ø£åDÏø£+>± |ü]|üPs¡í+ ø±yê\+fÒ Hêj·T≈£î&ÉT

>±ì HêsTTø£ >±ì >∑‘·ø±\|ü⁄ |òüTq‘·qT ‘·\|æs|üCÒdü÷Ô #·]Á‘ê‘·àø£eTsTTq

düΔ˝≤\qT <ä]Ùs∫ ª@$... ‘·©¢...μ nì ø£$‘·«+ e*¢+#·ø£ ‘·|üŒ<äT. eTq

C≤rjÓ÷<ä e÷ìø° C≤Á>∑|ò”ø° $∫Á‘·yÓTÆq dü+ã+<Ûä+ e⁄+~. nìï <XÊ\˝Àq÷

bÕ&ÉTã&É¶ ø√≥\÷, bÕ‘·ø±\|ü⁄ >∑TfiSfl e⁄+{≤sTT>±ì n$ nìï <XÊ\˝Àq÷

C≤rj·T #Ó’‘·Hê´ìøÏ Ä\j·÷\T ø±e⁄. eTq <X+˝À e÷Á‘·+ C≤rj·Tyê~

nsTTqyê&ÉT ø±oqT+&ç Vü≤dæÔHê|ü⁄s¡+ <ëø± (ªôd≈£î´\sYμ nsTT‘ ÄÁ>± qT+&ç

nVü≤eTà<éq>∑sY <ëø± >∑÷&É) rs¡új·÷Á‘· »]|æ Á|ü‹#√{≤ j·T<Û√∫‘·+>±

|üs¡e•+∫b˛ø£b˛‘ yê&ÉT C≤rj·Tyê< ø±<äT. á $wüj·T+˝À \ø£åàDsêe⁄>±s¡T

bòÕs¡Tà˝≤ ‘·|üŒ Ò<äT. XÊ+‘·+ ‹qï>± ø£\ø£‘êÔ yÓ[fl nø£ÿ&ÉqT+&ç ‘·ø£å•\≈£î

es¡Ôø£ÁX‚DT\ ã+&É¢ u≤≥>± yÓTT<ä\sTT, düT˝≤Ôq¢ ø±\+˝À |üø£&É“+B>±

düsêsTT≤\÷ düÁ‘ê\‘√ düVü‰ |ü⁄q]ï]à+#·ã&ç, Á_{Ïwt ø±\+˝À ø£\ø£‘êÔqTs&ç

˝≤Vü≤√sY<ëø± Á>±s&é Á≥+ø˘s√&é>± (øÏ|æ¢s>¥ s¡$ ndüÔ$T+#·ì kÕÁe÷»´|ü⁄

yÓ’$<Ûë´ìø° $d”Ôsêíìø° Á|ürø£>±) ne‘·]+∫, 1947 ‘·s¡Tyê‘· eTq≈£î

kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ã+<äqï ÁuÛÑeT≈£î s¡TEe⁄>± H˚wüq˝Ÿ ôV’≤y˚ HÓ+ãsY eHé>±

|ü⁄qsêïeTø£s¡D+ #Ó+~q e÷s¡Z+ >∑T+&Ü (s√&ÉT¶ MT<ä ø±<äT, ¬s’\T˝À)

Á|üj·÷DÏdüTÔs~. #˚‹˝À |ü⁄wüÿ\+>± &ÉãT“\THêïsTT ø±ã{Ïº ¬s’\T˝À ¬s+&Ée

‘·s¡>∑‹˝À (Çyê«*º ¬s+&Ée‘·s¡>∑‹ ø±<äT. eTq <XÊìøÏ k˛wü*»+ sêø£eTT+<äT,

n+fÒ eT÷&Ée ‘·s¡>∑‹ ô|f…º\T s¡<äT› #˚j·Tã&Éø£ eTTs<äT dü+>∑‹ Ç~.)

Á|üj·÷DÏs∫ ˇø=ÿø£ÿ }s¡÷ #·÷düTÔ+~. ø±o, C≤Hé|üPsY, &Ûç©¢, lq>∑s¡+,

neTè‘·düsY ` nìï#√{≤¢ #·]Á‘·qT ÄyêVü≤q+ #düTø=ì |ü⁄\øÏ+∫ b˛‘·T+~,

eTq*ï >∑÷&É n<˚ nqTuÛÑ÷‹ bı+<äeT+≥T+~. Ç˝≤ Ç+ø± b+‘·ø±\+

|ü⁄sêedüTÔ |üs¡ ≥q+ #˚ùd<√ ø±ì XÊÅdæÔ ÄyÓTqT ‹]– s¡|æŒ+#·Tø√e&ÜìøÏ

eP´Vü≤+ |üqTï‘ê&ÉT. _sê¢ ≈£î≥Tsu≤ìøÏ ‘=*Hê& ø£*–q qeTàø£+ XÊÅdæÔøÏ

89


Ç+‘·ø±˝≤ìøÏ ø£\T>∑T‘·Ts~. ø±sÁ¬>dtyêfi¯fl dü«sê»´s e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘·

düTÁ|”sø√s¡Tº »&ç® ø±e#·TÃq˙ <ÛÓ’s¡ + edüTÔs~. Çø£ n+<äT≈£î düHêïVü‰\T yÓTT<ä\T

ô|&É‘ê&ÉT. n+‘·ø±\+ ¬s’‘·T\≈£î e´‹πsø£+>± »MT+<ës¡¢ πødüT\T #dæqyê&ÉT

Ç|ü⁄Œ&ÉT ~≈£îÿ Òì ¬s’‘·T\ ‘·s¡|ü⁄q |ò”E Òì eø±˝≤Ô |ü⁄#·TÃø=ì Á|”M øöì‡ Ÿ À

yê~+#·&ÜìøÏ kı+‘· Ks¡TÃMT<ä Ç+>∑¢+&é yÓfi≤Ô&ÉT. XÊ+‘·+ dü+‘√wæs∫ n‘·ì‘√

ø£*dæ yÓfióÔ+~. eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ n+‘·sê‘·àqT dü+‘√wüô|≥º&ÜìøÏ q≥qø£sfÒ b≈£îÿe

nø£ÿs¡˝Ò<äT.

Çø£ÿ&ç‘√ yÓTT<ä{Ï n+ø£+ |ü]düe÷|æÔ. ¬s+&Ée n+ø£+ ¬ss&Ée‘·sêìøÏ

#Ó+~q~. XÊÅdæÔ, XÊ+‘·+\T b+‘· ÄdüøÏÔø£s¡eTsTTq bÕÁ‘· À düTuÛÑ~ n+‘·

|üP]Ô>± ø£èÁ‹eTeTsTTq bÕÁ‘·. Hê+<&é≈£î |üHÓï+&ÉT yÓTÆfifl <ä÷s¡+˝À |ü …¢≥÷]˝À

ù|<ä ≈£î≥T+ã+˝À |ü⁄{Ïº ô|]–q ne÷àsTT ¬s+&fiófl XÊÅd”Ô XÊ+‘·+‘√ ñ+&É&É+e\¢

‘·q uÛ≤wüqT uÛ≤yê\qT n+‘· |üP]Ô>± e÷πsÃdüTø√e&É+ nkÕ<Ûä yÓTÆq $wüj·T+.

b˝≤¬>’‘˚H˚+, yêfi¯fl‘√u≤≥T Ç+>∑¢+&ÉT yÓ[fl e∫Ã |üP]Ô>± ÄdæÔbÕdüTÔ\T >∑\

ø√kÕÔ Ä+Á<Ûë ø±+Á¬>dt <ä+|ü‘·T\ ≈£îe÷¬sÔ>± e÷]b˛‘·T+~. Mfiófl Ç+>∑¢+&é

qT+&ç ‹]–e#Ãdü]øÏ ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<äΔ yê‘êes¡D+ e#ÃdüTÔ+~. XÊÅdæÔ

‘·q bÕbÕ\qT Á|”M øöì‡ Ÿ À ø£&çπ>düT≈£îì K<ä›s¡T eTìwæ nsTTb˛j·÷&ÉT.

XÊ+‘·+ ‘·q e´øÏÔ‘ê«ìï e<äT\Tø√≈£î+&Ü ‘=*Hê{Ï nqTe÷Hê\T e÷Á‘·+

e<äT\Tø=ì ø±sÁ¬>dt eTTKé´øÏÔ nsTT+~.

uÛ≤s¡‘·<X|ü⁄ ô|≥Tºã&ç<ëØ es¡Z+ ¬s+&ÉT Á|ü|ü+#· j·TT<ëΔ\˝Àq÷ ø=‘·Ô

s¡ø£Ô+ bøÏÿ+#·T≈£î+~. j·TT<äΔ+ e\¢ Á|ü»\≈£î qwüº+ >±ì yê´bÕsêìøÏ #ê˝≤

˝≤uÛ Ñ+. ø±+Á{≤≈£î º\T, q\¢ãC≤s¡T ‘·~‘·s ¡ eéVü‰sê\˝À ø√≥T ¢

dü+bÕ~s#·T≈£îHêïs¡T. ¬s+&Ée Á|ü|ü+#·j·TT<äΔ+ eTq dü]Vü≤<äT›\<ëø± e∫Ã+~

ø±ã{Ïº á ˝≤uÛ≤\T eT]+‘· e#êÃsTT. Ç{≤¢ ˝≤uÛ≤\T dü+bÕ~s∫q yêfiófl

#ê˝≤eT+~ K<ä›s¡T eTqTwüß Ò. yÓTT<ä{À¢ ø±ì yêfiófl >∑÷&É ≤uÛ≤\T dü+bÕ~+∫q

‘·s¡Tyê‘· K<ä›s¡T eTqTwüß\j·÷´s¡T.

qe\ ¬s+&ÉT eT÷&ÉT uÛ≤>±\˝À á ø=‘·Ô ã÷s¡T®yê es¡Z+ ‘·s¡#·÷

ø£qã&ÉT‘·T+~. ãsêà qT+&ç nkÕ‡+≈£î bÕ]b˛sTTe∫Ãq ø±+~o≈£î\≈£î n‘· ~Ûø£


90

˝≤uÛ≤\≈£î ‹+&ç–s»\T n$Tà, yêfifl Åd”Ô\#‘· e´_Û#ês¡ yê´bÕs¡+ q&ç|æs∫

ø√≥T¢ dü+bÕ~s∫q ÄkÕ$T ø=&ÉT≈£î d”‘êsê+. ÄØà ø±sÁ{≤≈£îº\T #dæ Çq|üsê&É¢

qTs&ç dæyÓTs≥T, ø£+ø£s¡ <ëø± n˙ï kÕ«Vü‰ #ùd ø£+ô|˙˝À n‘·ìøÏ |üP]Ô>±

$s¡T<äΔ+>±, ÄØà Ç+»˙s¡T>± e⁄+≥÷ á >∑+<äs¡>√fi |ü]dæú‹˝À ø±sÁ{≤ø£ºs¡¢‘√

@e÷Á‘·s ˝≤\÷N|ü&çHê \ø£å\T dü+bÕ~s# neø±X+ ñ+&ç>∑÷&É, ∫qïHê&ÉT

˙fifl_+<Ó\T yÓ÷dæ ‘·qqT ô|+∫q ‘·*¢ H]Œq ˙‹ yêø±´\qT ‹s¡düÿ]+#· Òì

ns¡“¤≈£î&ÉT »Hês¡úq+. nsTT‘ ns¡“¤≈£î&ç HÓ’‹ø£ es¡Ôq+ ‘·q &Ó’Øì <ë{Ïb˛<äT.

ø±+Á{≤ø£ºs¡T ô|’ Ä|ò”düs¡¢‘√ ˝≤\÷N |ü&ç ¬s’ Ò«Á_&ç®øÏ _\T¢ 12 \ø£å\T m≈£îÿe

yùdÔ <ëìï ø=ÿø£ÿ ô|’kÕ …ø£ÿ>∑{Ïº _\T¢ ‘·–Z+∫q+<äT≈£î ô|’ Ä|ò”düs¡T¢ »Hês¡úHêìøÏ

ˇø£ Á|üyÓ÷wüHé Ç∫Ã ø±sÁ{≤ø£ºs¡T≈£î e÷Á‘·+ 10 \ø£å\T bÕ]‘√wæø£+ ñ∫‘·+>±

Ç∫ÃqHê&ÉT, ª<=+>∑\T <=+>∑\T <√#·Tø=ì ePfiófl |ü+#·T≈£îHêïs¡≥μ nqTø√e&É+,

Á|üyÓ÷wüHéqT ÄyÓ÷~+∫ …|òæºHÓ+{Ÿ ø£\ï Ÿ ø±e&É+ ‘·|üŒ »Hês¡úq+ #j·T>∑*–+~

Ò<äT.

sê»ø°j·T+>± >∑÷&É á ø±\+ #ê˝≤ >∑+<äs¡>√fi¯yÓTÆq~. Ä #·]Á‘·

>∑‹+∫b˛sTTq ‘·s¡Tyê‘· eTq+ Çyê«fi ¬s+&Ée Á|ü|ü+#·j·TT<äΔ+ |ü≥¢ düT\Te⁄>±

ˇø£ yÓ’K] ne\+_+#·>∑\T>∑T‘·THêïeTT >±ì, ÄHê&ÉT |ü]dæΔ‹ n+‘· düŒwüº+>±

Ò<äT. Væ≤≥¢sY j·T÷<äT\q÷, k˛wü*düTº\q÷, ø£eT÷´ìdüTº\q÷, ø±<∏ä*≈£îÿ\q÷

}#·ø√‘· ø√dæq e÷≥ yêdüÔeyT. nsTTHê Væ≤≥¢sYqT Çyê«fi eTq+ <«wædüTÔqï≥Tº

ÄHê&ÉT Ädæj·÷ ÄÁ|òæø± <XÊ\˝À n+<äs¡÷ <«wæ+#· Ò<äT. <ëìøÏ ˇø£ ø±s¡D+

e⁄+~. yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#·j·TT<äΔ+˝À Á_≥Hé, ÁbòÕHé‡ <˚XÊ\T ø£*dæ »s¡à˙ì

z&ç+#êsTT. j·TT<äΔ+˝À ¬>*∫q <XÊ\T z&çb˛sTTq <XÊ\qT ø=\¢>=≥º&É+

#·]Á‘· À nHê~>± edüTÔqï< >±ì, á j·TT<äΔ+˝À z&çb˛sTTq »s¡à˙ MT<ä

ªHÓ’‹ø£μ uÛ≤sêìï yÓ÷|æ, ¬>*∫q <XÊ\≈£î »]–q qcÕº\øÏ |ü]Vü‰s¡+ »s¡à˙

#Ó*¢+#ê\ì ø=‘·Ôdü÷Á‘êìï Á|üyXô|{≤ºs¡T. ndü Ò z&çb˛sTT ∫øÏÿb˛sTTq »s¡à˙

á qwüº|ü]Vü‰s¡+ uÛÑ]+#·˝Òø£ eT]+‘· Á≈£î+–b˛sTT+~. ø£˙$˙ ms¡>∑ì

Á<äy√´\“D+ »s¡à˙ Ä]úø£ eédüúqT ∫ÛHêï_Ûqï+ #dæ+~. Bìì Á|ü|ü+#·+˝Àì

Á|üC≤kÕ«$Tø£yê<äT\+‘ê ìs¡dæ+#ês¡T. ô|’>± »s¡à˙ì Ç{≤¢ nD>∑<=≈£îÿ‘·Tqï

91


Á_≥Hé, ÁbòÕHé‡ <XÊ\T Á|ü|ü+#·yê´|æ‘·+>± kÕÁe÷C≤´\T HÓ\ø=*Œ Á|ü|ü+#·

Á|ü»\qT <√#·T≈£î+≥Tqï <XÊ\T ø±e&É+ e\¢ á e´‹πsø£‘·≈£î ã\+ e∫Ã+~.

á |ü]dæú‹ì <ÛÓ’s¡ +>± b<äTs=ÿqïyê&ÉT Væ≤≥¢sY. n‘·qT n~Ûø±sêìøÏ e∫Ãq

yÓ+≥H˚ yÓs¡‡sTT˝Ÿ‡ dü+~Ûì Á‘√dæ|ü⁄∫Ã, Çø£ qwüº|ü]Vü‰s¡s #Ó*¢+#·uÀeTì

Á|üø£{Ï+#ê&ÉT. Ädæj·÷, ÄÁ|òæø± <XÊ\˝À #ê˝≤eT+~ á kÕVü≤kÕìï Vü≤]¸s#ês¡T.

n+<äTø£H˚ Væ≤≥¢sY|üø£å+ eVæ≤ùdÔ eTq≈£î dü«sê»´+ edüTÔs<äì #ê˝≤eT+~

qeTà>∑*>±s¡T. eTs=ø£yÓ’|ü⁄, HêJyê<ä+ |ü⁄≥Tºø£≈£î u≤<Ûä´‘· be]<Ó’q|üŒ{Ïø°,

n~ Á|ü|ü+#·+˝À Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ ô|<ä› >=&É¶*ô|≥ºì ø=+<äs¡T Á>∑Væ≤s#ês¡T.

¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<äΔ+ yÓTT<ä\sTTq ‘=* dü+e‘·‡sê\˝À »s¡à˙ kÕ~Ûk Ôqï

$»j·÷\qT #·÷dæ á uÛÑj·T+ ÇqTeT&çs∫+~. ∫e]øÏ Væ≤≥¢sY ‘·q≈£î b≥Te+{Ï

n|üø±s¡+ #j·Tì k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´MT<ä >∑÷&É <ë&ç#dæq|ü⁄Œ&ÉT Ç+ø± @esTTHê

nqTe÷Hê\T $T–*e⁄+fÒ n$ >∑÷&Ü |ü{≤|ü+#·\j·÷´sTT.

Ç≥Te+{Ï yê‘êes¡D+˝À uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ñ<äéT+ @ yÓ’K]

ne\+_+#ê\qï~ düT\TesTTq ìs¡íj·T+ ø±<äT. ø£eT÷´ìdüTº\H√, düTuÛ≤wt

#·+Á<äuÀdüTH√ <ä÷wæ+#·&ÜìøÏ #·]Á‘·qT eÁø°ø£]ùdÔ n~ yπs dü+>∑‹. ø±+Á¬>dt À

>∑÷&É Bì >∑T]+∫ @ø±_ÛÁbÕj·T+ Ò<äT. >±+BÛ, |üfÒ Ÿ, HÓÁVüA, sêC≤J,

ÄC≤<é ` ˇø=ÿø£ÿ]B ˇø=ÿø£ÿ yÓ ’K]. Á_{Ïwt j·TT<ä Δ Á|üj·T‘êï\≈£î

düVü≤ø£]+#ê\ì ø=+<äs¡T uÛ≤$ùdÔ, »bÕHé‘√ #˚‘·T\T ø£\bÕ\ì ø=+<äs¡T,

‘·≥dü ú+>± e⁄+&Ü\ì ø=+<äs¡T, Á_{Ïwtyêfi¯flqT u…~]+∫ sêsTTr\T

rdüTø√yê\ì ø=+<äs¡T n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T. >±+BÛ b|üŒ{Ï ≤π> Á_{Ïwtyêfifl‘√

eT+‘·Hê\≈£î ~– M\sTTq+‘· ˝≤uÛÑ+ dü+bÕ~+#ê\ì Á|üj·T‹ï+#ê&ÉT.

eT÷&ÉTHê\Tπ>fiflbÕ≥T eT+‘·Hê\T b&É‘Ó]|æ Ò≈£î+&Ü kÕ>±sTT. nsTT‘ ákÕ]

Á_{Ïwtyêfi¯ófl ˝§+–sê Ò<äT. <ëìøÏ ø±s¡D+ b+‘·es¡≈£î |ü]dæú‘·T\ rÁe‘·,

b+‘·es¡≈£î #·]Ã Ÿ eT÷s¡â‘·«+ nH~ #·]Á‘·ø±s¡T\ #·s¡Ã. Çø£ n|ü⁄Œ&ÉT (1942

Ä>∑düTº À) ªøÏ«{Ÿ Ç+&çj·÷μ rsêàq+ #j·Tø£ ø±+Á¬>dt≈£î ‘·|üŒ Ò<äT. á rsêàHêìï

ø±+Á¬>dt jÓTTø£ÿ <XuÛÑøÏÔ |üsêÁø£eT o˝≤ìøÏ ì<äs¡Ùq+>± ø=ìj·÷&É&É+ Çyê«fi

ns¡TDYXÖ]øÏ #Ó*¢+~>±ì, ìC≤ìøÏ ÄHê&ÉT n~ ø±+Á¬>dt >∑‘·´+‘·s¡+˝Òø£


92

rdüT≈£îqï ìs¡íj·T+. n+‘·≈£î eT÷&fifleTT+<äT, j·TT<äΔ+ yÓTT<ä\sTTq n<äqT

#·÷düTø=ì dü‘ê´Á>∑Vü≤+ ÁbÕs¡+_ÛùdÔ dü«sê»´+ kÕ~Û+#·e#·TÃqì ø±+Á¬>dt À

Á|ü‹bÕ<äq e∫Ãq|ü⁄&ÉT >±+BÛ ªÇ|ü⁄Œ&ÉT dü‘ê´Á>∑Vü≤+ ÁbÕs¡+_ÛùdÔ n<äT|ü⁄˝À

ñ+≥T+<äì qeTàø£+ Ò<äTμ nì ‹s¡düÿ]+#ês¡T. n≥Te+{Ïyê& eT÷&fiófl

>∑&ç#dü]øÏ Á|ü»\qT nìï s¡+>±\˝Àq÷ ‹s¡>∑ã&ç Á_{ÏwtyêfiflqT ‘·]yTj·TeTì

|æ\T|æ#êÃ&É+fÒ, n+<äT˝À |üsêÁø£eT+ ø£+fÒ sê»ø°j·TyT b≈£îÿe e⁄+~.

ø±+Á¬>dt Hêj·T≈£î\˝À #ê˝≤eT+~øÏ á ìs¡íj·T+ q#·Ã Ò<äT. sêC≤J

bÕØº e~* yÓ[flb˛j·÷&ÉT. HÓÁVüA nsTTwüº+>± e⁄+&çb˛j·÷&ÉT. uÀdüT n+‘·≈£î

eTT+<˚ yÓ[flb˛j·÷&ÉT. ˇø£ÿ ø±+Á¬>dt˝Àì k˛wü*düTº ãè+<ä+ e÷Á‘·y˚T Ä

ìs¡íj·÷ìï eTqdü÷Œ¤]Ô>± düeT]ú+∫+~. kÕe÷q´ Á|üC≤˙ø£+˝Àì kÕÁe÷»ýê<ä

e´‹πsø£‘·≈£î á |æ\T|ü⁄ ˇø£ e÷s¡Z+ #·÷ô|{Ïº+~. ø±ã{Ïº yêfi¯ófl e÷Á‘·+

n|üPs¡«eTsTTq ñ‘ê‡Vü≤+‘√ düŒs~+#ês¡T. Hêj·T≈£î\T ˝Òø£b˛sTTHê

Hêj·Tø£‘·«+ Òø£b˛sTTHê ˇø£ Äs¡THÓ\\bÕ≥T ô|Á{À Ÿ eT+&çq≥Tº eT+&Üs¡T.

XÊÅdæÔøÏ >∑÷&É >±+BÛ eéVü‰s¡+ q#·Ã Ò<äT. XÊÅdæÔπø ø±<äT, ø±+Á¬>dt Àì

XÊÅdæÔ esêZìøÏ á ø=‘·Ô|æ\T|ü⁄ b+‘·e÷Á‘·+ s¡T∫+#· Ò<äT. 1942 Ä>∑düTº qT+&ç

XÊÅdæÔ ˇø£ ø±\T sêC≤J ø±´+|ü⁄˝À, ˇø£ ø±\T >±+BÛ ø±+Á¬>dt˝À ô|{Ïº

q&ÉTdü÷ÔHêï&ÉT. b˛˙ ø±+Á¬>dt Àì XÊ+‘·+ esêZìø£sTTHê q∫Ã+<ë n+fÒ

nB Ò<äT. n+‘·ø±\+ nVæ≤+dü ˇø£ÿfÒ ˙‹e+‘·eTsTTq e÷s¡ZeT˙ Væ≤+dü

bÕ|üeT˙ ø£eT÷´ìdüTº\q÷ Ç‘·s¡ $T*f…+≥T C≤rj·Tyê<äT\q÷ ‘·÷\Hê&ç

Ç|ü⁄Œ&ÉT ø£ÿkÕ]>± ‹s¡T>∑Tu≤≥T #j·TeT+fÒ yêfifl≈£î ‹ø£eTø£ nsTT+~. n+<äTπø

‘·q ø£eT÷´ìdüTº ∫qï≈£L‘·Ts¡T \øÏå à yfi≤ø√fi+ #ùdÔ #Ó|üŒ{≤ìøÏ XÊ+‘·+ <ä>∑Zs¡

düe÷<Ûëq+ Ò<äT.

ø±+Á¬>dt rdüT≈£îqï ªøÏ«{Ÿ Ç+&çj·÷μ ìs¡íj·T+ ø£eT÷´ìdüTº\≈£î >∑÷&É

Çã“+~ nsTT+~. qe\˝À \øÏåå à, neTè‘·sêe⁄, neTè‘·e*¢ #ê˝≤ >∑+;Ûs¡+>±

ø£qã&É‘ês¡T >±ì n~ #ê˝≤es¡≈£î \ø£å àDsêe⁄>±s¡T ø£èÁ‹eT+>± ø£*Œ+∫q

>±+;Ûs¡ yT. n+‘·es¡≈£î $T*f…+{Ÿ C≤rj·Tyê<äT\T>± ø£qã&É¶ ø£eT÷´ìdüTº\qT

ø±+Á¬>dtyês¡T yÓTT≥ºyÓTT<ä{ÏkÕ]>± ª<XÁ<√VüQ\Tμ nì <ä÷wæ+#·>∑*>±s¡T. ‘·eT

93


n+‘·sê®rj·T‘·qT, C≤rj·T‘·qT düeTq«j·T|üs¡#· Òø£ ø£eT÷´ìdüTº\T dü+~>∑Δ+˝À

|ü&Ü¶s¡T. bÕøÏkÕÔHé $wüj·T+˝Àq÷ n+‘˚. ø±+Á¬>dtèTTdæ¢+©>¥ bÕØº\

sê»ø°j·÷\T <X $uÛÑ»q≈£î nìyês¡ +>± <ë]rdüTÔqï yÓ’Hêìï $e]+#·≈£î+&Ü,

ªC≤‹düeTdü μ ù|]≥ õHêïqT düeT]ú+∫ eT∞fl ª<XÁ<√VüQ\Tμ nì|æ+#·T≈£îHêïs¡T.

<ëìe\¢ ‘ÓuÛ≤>± e+{Ï ã\eTsTTq ¬s’‘ê+>∑ b˛sê≥+ q&ç|æq u…+>± Ÿ ÀH,

Ä b˛sê≥+ Ä^ Ä>∑ø£eTT+<˚ n<˚ õ˝≤¢ À Væ≤+<ä÷eTTdæ¢+ eT‘·ø£\Vü‰\T

ô|\T¢_øÏq|ü⁄Œ&ÉT ìdü‡Vü‰j·T+>± #·÷dü÷Ô ñ+&çb˛j·÷s¡T. düTuÛÑ≈£L, XÊ+‘·+≈£L

‘·eT bÕØº yÓ’K] $e]dü÷Ô neTè‘·e*¢ Á|ü<ä]Ù+∫q <äè&ÛÉ‘·«+ ø£*Œ‘·eTsTTq<.

á ˝ÀbÕìï $TqVü‰sTTùdÔ, Ä ø±\|ü⁄ dü+Xj·÷\q÷ dü+~>±Δ\q÷

qe\ #·ø£ÿ>± Á|ü‹_+_düTÔ+~. \øÏå à, düTuÛÑ, XÊ+‘·+, »Hês¡úq+, d”‘êsê+,

neTè‘·sêe⁄, XÊÅdæÔ ` qe\˝À bÕÁ‘·\+‘ê á <äX˝À sê»ø°j·T #·s¡Ã\˝ÀøÏ

~>∑T‘ês¡T. be] …’HéqT yês¡T ã\+>± düeT]ú+#·T≈£î+{≤s¡T. @ …’q÷ Òì

düTuÛÑ, »Hês¡úq+ e+{Ïyês¡T ªnB ì»yT ÇB ì»yTμ nqï≥Tº dü+ø£≥+˝À

|ü&É‘ês¡T. Áø£eT+>± @ ìsêΔs¡D≈£L sê≈£î+&É (ø±+Á¬>dt yê] C≤rjÓ÷<ä eT+

eTT–dæqfÒº) qe\ n+‘·eTe⁄‘·T+~. n+<äTπø ø±uÀ\T qe\qT b{≤¢

eTT–+#ê˝À ‘Ó*j·Tø£ #·eø£u≤s¡T s=e÷+{Ïø˘ qe\ ˝≤>∑ eTT–+#ês¡T

\ø£å àDsêe⁄>±s¡T. Ç~ Äj·Tq •\Œ+ MT<ä ø±+Á¬>dt bÕØº kÕ~Û+∫q $»j·T+.

n‘·&ÉT ` ÄyÓT, s¡#·q : ñ|üŒ\ \ø£åàDsêe⁄, Á|üC≤X¯øÏÔ Á|ü#·Ts¡D, 1952


94

ns¡TD‘ês¡, E …’ ` ôdô|º+usY 1986

düMTø£å

$uÛ≤‘· dü+<Ûä \T

kÕe÷õø£ XÊÅkÕÔ˙ï kÕVæ≤‘ê´˙ï ˇø£ <ä>∑Zs¡≈£î rdüTø=ùdÔ @+

»s¡T>∑T‘·T+<äH˚~ ≈£î‘·÷Vü≤\+ πs¬ø‹Ô+#˚ Á|üX‚ï. @y√ ø=‘·Ô $wüj·÷\T

‘Ó*j·Tø£b˛e⁄ Ò nqTø√e&É+ ñ<ës¡ dü«uÛ≤e+ ø±e#·TÃ. nsTT‘ Ç|üŒ{Ï es¡≈£î

#·]Á‘· Àì >=|üŒ kÕVæ≤ry‘·Ô …e«s¡÷ kÕe÷õø£ ( Òø£ Ç‘·s¡) XÊgø±s¡T\T ø±<äT.

(<ëìï ‹s¡>∑~|æŒ‘ kÕe÷õø£ XÊgy‘·Ô …e«s¡÷ >=|üŒ s¡#·sTT‘·\T ø±<äT). ø±ã{Ïº

á ¬s+&ç+{Ï˙ <ä>∑Zs¡≈£î ‘˚e\dæq nedüs¡+ @$T≥ì Ä˝À#·Hê‘·Tà\≈£î

nqTe÷q+ edüTÔ+~. Ä nqTe÷HêìøÏ ø±s¡D+ ì»eTsTTq dü+<Vü≤+ ø±e#·TÃ.

ø=‘·Ô n+fÒ uÛÑj·T+ ø±e#·TÃ. eTq≈£î ns¡ú+ø±ì $wüj·÷\T Á|ü|ü+#êìøÏ

nqedüs¡+ nqT≈£îH e÷qdæø£ yês¡Δø£ s ø±e#·TÃ. BìøÏ düe÷<Ûëq+ #Óù|Œ

Á|üj·T‘·ï+ düTu≤“sêe⁄ eTT+<äTe÷≥.

‘·eT≈£î düe÷C≤ìï yÓTT‘·Ô+>± n<Ûä j·Tq+ #ùd kÕeTs¡Δ + >±ì nedüs¡+

>±ì ˝Òø£ <ëìï eTTø£ÿ\T eTTø£ÿ\T>± $&É>={Ïº ˇø=ÿø£ÿ eTTø£ÿ≈£L ˇø=ÿø£ÿ

nø£&É$Tø XÊKqT ‘·j·÷s¡T#düT≈£îHêïs¡T ã÷s¡T®yê kÕe÷õø£ XÊgy‘·Ô\T. @eTsfÒ

Ç+ø± ∫qï∫qï eTTø£ÿ\T #˚kÕÔeT+{≤s¡T. b˛qT b˛qT Ç~ ndü+ã<äΔeTì

ns¡ΔeTsTT Ç|ü⁄Œ&ÉT ìsêàDyê<ä+ n˙ ªÇ+≥sY &çdæ|æ¢qØμ |ü<äΔ‹ n˙ á

eTTø£ÿ\qT eT∞fl <ä>∑Zs¡≈£î ‘ÓdüTÔHêïs¡T. b+‘· <ä>∑Zs¡≈£î ‘Ó∫ÃHê yê{Ïì

$&É>=≥º&É+˝ÀH ‘·|ü⁄Œ+~. Ä ‘·|ü⁄ŒqT düe]+#·T≈£î+fÒ kÕVæ≤‘ê´ìï >∑÷&É ˇø£

n<Ûä j·Tq kÕ<Ûäq+>± kÕe÷õø£ XÊgy‘·Ô\T >∑T]ÔkÕÔs¡ì düTu≤“sêe⁄ n_ÛÁbÕj·T+.

n+‘˚ ø±<äT, Ä ‘·|ü⁄ŒqT düe]+#·Tø√e&ÜìøÏ kÕVæ≤‘·´ n<Ûä´j·Tq+

ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+<yÓ÷. kÕVæ≤‘ê´ìøÏ eTTK´+>± ø£<∏ëkÕVæ≤‘ê´ìøÏ e÷qe

dü+ã+<Ûë\T Á|ü‘· ø£å edüTÔe⁄. e÷qe dü+ã+<Ûë\T kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\ düJe

s¡÷bÕ+‘·Øø£s¡D. yê{Ïì yê{Ï eT÷˝≤\ ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä $&É>=≥º&É+ kÕ<Ûä +

95


ø±<äT. ô|’>± kÕVæ≤‘·´+ düe÷C≤ìï $X‚¢wæ+#·&É+ <ë«sê ns¡ú+ #˚düTø√<äT,

düè»Hê‘·àø£+>± Á|ü‹|òü*+#·&É+ <ë«sê ns¡ú+ #˚düT≈£î+≥T+~. ns‘·es¡≈£î

n<äèwüº+. b+<äTø£+fÒ Á|ü‹|òü\q+ (düè»Hê‘·àø£+ nsTTHê ø±≈£îHêï, Á|ü‹uÛ≤e+‘·+

nsTTHê ø±≈£îHêï) ø£ dü+ $wüj·÷ìï eTTø£ÿ\T eTTø£ÿ\T #j·T<äT. ‘·q <äèwæº

|ü]~Û À ˇø£ yÓTT‘·Ô+>±H˚ #·÷düTÔ+~. á ø±s¡D+>± kÕVæ≤‘· n<Ûä j·Tq+

kÕe÷õø£ XÊgy‘·Ô\≈£î ‘·eT |ü]XÀ<Ûäq˝À ø√˝ÀŒsTTq düeTÁ>∑‘·qT ø£*Œ+#·>∑\<äT.

kÕe÷õø£ XÊÅkÕÔ\≈£î á Á|üjÓ÷»q+ ñ+fÒ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ø±≈£îHêï,

kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù≈£î Ç+‘·ø£+f… >±&ÛÉeTsTTq Á|üjÓ÷»Hêìï düTu≤“sêe⁄ dü÷∫kÕÔ&ÉT.

kÕ+Á|ü<ësTTø£ kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù kÕVæ≤‘·´+ jÓTTø£ÿ s¡÷|ü dü+ã+<ÛäeTsTTq

$wüj·÷\≈£î>±˙ düe÷»+ jÓTTø£ÿ ñ|ü]‘·\ dü+ã+<ÛäeTsTTq $wüj·÷\≈£î

>±˙ |ü]$T‘·eTsTT e⁄+~. s¡ø£s¡ø±\ $eTs¡ÙHê |ü<äΔ‘·T\T>± #·˝≤eTDÏ

ne⁄‘·Tqïe˙ï n+‹eT+>± á ø√e≈£î #Ó+~qy. XÊÅd”Ôj·TeTsTTq (e÷]ÿ ‡düTº)

kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù kÕVæ≤‘ê´ìï düe÷»+˝À n+‘·sê“¤>∑+>± düe÷»s qT+&ç

kÕe÷õø£ >∑eTq+ qT+&ç |ü⁄{Ïºq kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´ s¡÷|ü+>± ns¡ú+

#düT≈£î+≥T+~. ø±ã{Ïº e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù≈£î kÕe÷õø£ n<Ûä j·Tq+

#ê˝≤ eTTKéTe⁄‘·T+~. kÕVæ≤‘ê´ìï kÕe÷õø£ XÊg <äèø£Œ<∏ä+‘√ |ü]o*+#·&É+

n+<äT≈£î <√Vü≤<ä+ CÒdüTÔ+~. á <äèwæº‘√ ªkÕVæ≤‘· +‘√ düe÷C≤ìïμ |ü]o*+#·&É+

á dü+ø£\q+˝Àì yê´kÕ\ ñ<›X´+. ãVüQXÊ yê´kÕ\ ñ<›X´+ nH ø£+fÒ

dü+ø£\q+ ñ<›X¯ + nHê ÒyÓ÷. m+<äT≈£sfÒ dü+bÕ<ä≈£î&ç eTT+<äTe÷≥≈£L

dü+ø£\q+˝Àì yê´kÕ\≈£L ñ+&É>∑*–q+‘· bıs‘·q Ò<äT.

Ç~ kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù ø±<ä kÕVæ≤‘· +‘√ düe÷C≤ìï <ä]Ù+# Á|üj·T‘·ï+

e÷Á‘·yTq˙ eTT+<äTe÷fÒ #ÓãT‘·T+~. ø±ã{Ïº Ä ÁbÕ‹|ü~ø£MT<ä düMTøÏå+#·&É+˝À

ns¡Δs e⁄+&É<äT. nsTT‘ kÕVæ≤‘· +˝À <ä]Ù+#ê\ì Ä•+∫q ªdüe÷»+μ yê]yê]

Á|ü‘´ø£ nø£&É$Tø $uÛ≤>±\ n<Ûä j·Tq $wüj·÷\T e÷Á‘·yTHê Òø£ düeTÁ>∑

kÕe÷õø£ eékÕú nì n&ç–‘˚ düMTø£å≈£î&ç ô|’q uÛ≤s¡+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.

Ç+ø=ø£ÿ&ÉT>∑T eTT+<äT≈£îb˛sTT ø£<∏ëkÕVæ≤‘ê´ìøÏ eT÷\edüTÔesTTq e÷qe

dü+ã+<Ûë\ kÕe÷õø£ $X‚¢wüDqT kÕVæ≤‘· +˝À #·÷&É<ä\TÃ≈£îHêïsê nì n&ç–‘

Ä uÛ≤s¡+ eT]s‘· ne⁄‘·T+~.


96

dü+ø£\q+˝Àì yê´kÕ\ìï+{Ï ÀøÏ (ÄsY. bdt. sêe⁄ >±] Á|üdü+>±ìï

|üø£ÿ≈£î ô|&ç‘˚) dü+ø£\q+ ñ<˚ ›XÊ´ìøÏ u≤>± Hê´j·T+ #˚≈£L]Ã+~

qs¡dæ+Vü‰¬s&ç¶>±] yê´dü+. nsTT‘ πøXe¬s&ç¶ qe\\˝À ªsêj·T\d”eT Á>±MTD

J$‘· dü+|òüTs¡¸DμqT <ä]Ù+#·&É+˝À, <ä]Ù+|üCÒj·T&É+˝À qs¡dæ+Vü‰¬s&ç¶>±s¡T

kÕ~Ûs∫q $»j·T+ dü+bÕ<ä≈£î&ÉT Á|üø£{Ï+∫q \øå±´ìøÏ ø=+‘·es¡≈£î n|ü»j·T+.

b+<äTø£+fÒ Äj·Tq Ä <äs¡ÙHêìï kÕ~Û+∫+~ Ä]úø£ XÊgy˚‘·Ô>± ‘·q≈£îqï

dæ<ëΔ+‘· |ü]C≤„q+‘√ ø±<äT, ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢ yêdüÔe⁄´&ç>± ‘·q≈£îqï J$‘·

|ü]C≤„q+‘√. Äj·Tq bø£Hê$Tø˘‡ Ábıô|òdüsY ø±≈£îHêï Ä yê´dü+ sêdæ

ñ+&yêπsHyÓ÷. kÕe÷õø£ XÊgy‘·Ô\T>± ‘·øÏÿqyêfiófl sêdæq yê´kÕ\T á

yê´düeT+‘· dü+‘·è|æÔø£s¡+>± ˝Òe⁄. Bìì ã{Ïº b+‘·{Ï e÷]ÿ ‡düTº\ø£sTTHê

XÊg|ü]C≤„q+ ø£+fÒ J$‘· nqTuÛÑeyT b≈£îÿe $C≤„q<ëj·Tø£+ nì ìsêΔ]ùdÔ

dü+ø£\q+ düsbÕ<ä≈£î&ÉT >±ì, yê´kÕ\ s¡#·sTT‘·\T >±ì nuÛÑ +‘·s¡+ #Ó|üŒπsyÓ÷,

ø±ì n{≤¢>∑sTT‘ be] J$‘· nqTuÛÑe+ yê]< nsTTb˛≈£î+&É dü$Twæº J$‘·

nqTuÛÑyêìï n<Ûä j·Tq+ #ùd $C≤„qXÊg |ü]C≤„HêìøÏ kÕe÷õø£ n<Ûä j·Tq+˝À

e⁄qï kÕúq+ @$T{Ï nqï Á|üXï |ü∫ÃyÓ\ø±ÿj·T˝≤>± dü+ø£≥+>± $T–*b˛‘·T+~.

ÄsY. bdt. sêe⁄>±s¡T ªø£Hê´Xó\ÿ+μ MT<ä ôV’≤<äsêu≤<é À #dæq Á|üdü+>±ìï

ÄHê&ÉT $qïyêfi¯ófl ñ‘˚Ôõ‘·T˝j·÷´s¡T (H˚qT $q˝Ò<äT). <ëìïã{Ïº á

dü+ø£\q+˝À yê´düs¡÷|ü+˝À sTT∫Ãq dü+Á>∑Vü≤+ø£+fÒ #ê˝≤ b≈£îÿe $wüj·÷ Ò

Äj·Tq ÄHê&ÉT #Ó|æŒe⁄+{≤s¡ì uÛ≤$+#ê*. ªø£Hê´Xó\ÿ+μqT #ê]Á‘·ø£+>± ns¡ú+

#düTø√e&ÜìøÏ nedüs¡eTsTTq #·Á{≤ìï πsU≤e÷Á‘·+>± á yê´dü+˝À sTT#êÃs¡T.

‘·fi¯ó≈£îÿeTH˚ ¬ss&ÉT qø£åÁ‘ê\qT #·÷|æ+∫ yÓTT‘·Ô+ ne÷yêdü´ Äø±XÊìï

}Væ≤+#·Tø√eTHêïs¡T. Brevity is the soul of wit ø±e#·TÃ >±ì kÕVæ≤‘· +

e+{Ï e÷qMj·T Á|üÁøÏj·T e{Ïº Áù|‘ê‘·à‘√ dü+‘·è|æÔ #Ó+<ä<äT, <ëìøÏ s¡ø£Ôe÷+kÕ\

|ü⁄wæº ø±yê*.

ÄsY. bdt. sêe⁄>±] $X‚¢wüD |ü]~Û ÀH ø=ìï Á|üXï\T ekÕÔsTT. dü+|òüT

dü+düÿs¡D\ ªVü≤yêμ Ç+ø± q&ÉTdüTÔqï s√E\˝À >∑Ts¡C≤&É ªø£Hê´Xó\ÿ+μ sêkÕ&ÉT.

nsTT‘ >∑Ts¡C≤&É Hê≥ø£+˝À ì»eTsTTq dü+düÿs¡Ô\T Òs¡T. ø£ MπsX*+>∑+>±˙,

97

düMTø£å : $uÛ≤‘· dü+<Ûä \T

sê+yÓ÷Vü≤HésêjYT >±ì Òs¡T. kÂ»Hê´sêe⁄ |ü+‘·T\T düeTø±©q dü+düÿs¡Ô\≈£î

b+‘·e÷Á‘·+ Á|ü‹ì~Û ø±&ÉT. –ØX+ yêfifl≈£î n|üVü‰dü s¡÷|ü+ e÷Á‘·yT. M[fl<ä›s¡÷

ø=‘·Ô eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ ¬s+&ÉT n+#·T\≈£î Á|ü‹ì<ÛäT\+fÒ dü+<Vü≤yT. –ØX+ @yÓ÷>±ì

ø=‘·Ô eT<Ûä ‘·s¡>∑‹˝Àì ªeT+∫μ kÂ»Hê´sêe⁄ |üs‘·T\+‘· ne÷j·Tø£eTsTTqB

ø±<äT, n+‘· ìs¡s¡Δø£eTsTTqB ø±<äT. ‘·q nedüsê\qT u≤>±H kÕ~Û+#·T≈£î+~.

ìC≤ìøÏ >∑Ts¡C≤&É bÕ‘·qT b+‘·>± yfi≤ø√fi+ #kÕ&√ ø=‘·Ôq÷ n+‘·>± yfi≤ø√fi+

#kÕ&ÉT. ¬s+{Ï yfi≤ø√fi+ #j·T&ÜìøÏ >∑Ts¡C≤&É eT<ÛäTs¡yêDÏì b+#·T≈£îHêï&Éì

ÄsY.bdt. sêe⁄>±s¡T >∑T]Ô+#ês¡T. nsTT‘ á b+|æø£ yÓqTø£qTqï~ ô|&Édü]‘·qyT

>±ì (Ç+ ¢wt À cussedness n˙ contrariness n˙ n+{≤s¡T), eT<ÛäTs¡yêDÏ

‹s¡T>∑Tu≤≥T≈£î >±ì nuÛÑT´<äj·Tø£s¡ e÷s¡TŒ≈£î >±ì dü÷∫ø£ ø±<äì Hê nqTe÷q+.

á ô|&Édü]‘·HêìøÏ >∑\ ø±s¡D≤ìï »MT+<ëØ\˝À |ü⁄{Ïºq ø=‘·Ô yT<Ûë$es¡Z+

dü«uÛ≤e+ qT+&ç ns¡ ú+ #˚düTø√yê˝ÒyÓ÷. bÕ‘·≈£L ø=‘· Ô≈£L eT÷&Ée

Á|ü‘êé÷ïj·÷ìï eT<ÛäTs¡yêDÏ s¡÷|ü+˝À #·÷|ü&É+ >∑Ts¡C≤&É dü+ø£\Œ+ ø±<äT.

ndü+ø£*Œ‘·+>± Ä |üì #j·T&ÜìøÏ ø±e\dæq kÕe÷õø£ |ü]dæú‘·T\T ÄHê&ÉT

Òe⁄. yÓTT‘êÔìøÏ, Ç+ø± #ê˝≤ #Ó|üŒ>∑\s¡ì }]+∫ e~ ÒkÕs¡T ÄsY. bdt.

sêe⁄>±s¡T.

es¡Ôe÷q nedüsê Ò >∑‘êìøÏ ns¡ú+ #≈£Ls¡TkÕÔj·Tì düTu≤“sêe⁄ ∫e]

yê´dü+˝À nqï yêø±´\≈£î Vü≤s¡>√bÕ Ÿ>±] yê´dü+ (ø=. ≈£î. ª#·<äTe⁄μ qe\

e÷Øe÷s¡ì $<ë´ $<Ûëq+) ì<äs¡Ùq+. sêJyé>±sBÛ q÷‘·q $<ë´$<Ûëq+

eTTkÕsTT<ëqT <X+MT<ä e~*q ‘·s¡Tyê‘· <ëì >∑T]+∫ #ê˝≤ rÁe+>±

düŒs~+∫, Ä˝À∫+∫, Ä˝À∫+|ü#dæq yê]˝À Vü≤s¡>√bÕ Ÿ>±s¡T ˇø£s¡T. Ä

Áø£eT+˝ÀH Äj·Tq ≈£î≥T+ãsêe⁄ qe\ MT<ä <äèwæº |ü⁄q'Á|üdü]+∫q≥Tº+~.

sêJyé>±+BÛ Ä |ü⁄D´+ ø£≥Tºø√ø£b˛‘ á yê´dü+ sêj·÷\qï Ä˝À#·q Vü≤s¡>√bÕ Ÿ

>±]øÏ e#Ã~ ø±<yÓ÷. ≈£î≥T+ãsêe⁄ ∫qï‘·q+ Hê{Ïø° áHê{Ïø° $<ä ≈£î+&

dü«uÛ≤e+>±˙ uÀ<ÛäHê |ü<äΔ‘·T\T >±˙ •ø£åD ù|]≥ neT\T#˚ùd •ø£å>±˙

>∑TD≤‘·àø£+>± e÷s¡ Ò<äì ª#·<äTe⁄μ qe\ <ë«sê Vü≤s¡>√bÕ Ÿ>±s¡T #·÷|æ+#ês¡T.

Ç|ü⁄Œ&ÉT sêuÀ‘·Tqï ‘˚&Ü @$T≥+fÒ ≈£î≥T+ãsêe⁄ s√E˝À¢ >∑Te÷kÕÔ\qT


98

‘·j·÷s¡T#˚dæq $<ë´$<Ûëq+ Ç|ü⁄Œ&ÉT ø£+|üP´≥sY >∑Te÷kÕÔ\qT ‘·j·÷s¡T

#˚j·TuÀ‘√+~. Çø£MT<ä≥ düT+<äs¡+ Ç+^¢wüß˝À e÷{≤¢&É‘ê&ÉT. ‘·q

ne÷j·T‘ê«ìï >∑÷&É ø√˝ÀŒ‘ê&ÉT. e÷qe‘ê $\Te\≈£L ã&ç˝Àì

yê‘êes¡D≤ìø° eT<Ûä qTqï yÓ’s¡T<Ûä + n‘·ìï u≤<Ûäô|≥º<äT. <ëìï >∑T]Ô+#·&É+

n+≥÷ »]–‘ #ê˝≤ bòÕ´wüqãT Ÿ>± ªVüAéTHé ø£+&çwüHéμ nqTø=ì ndæÔ‘·«yê~

ne⁄‘ê&ÉT.

kÕe÷õø£ XÊgy‘·Ô\Hø±ø£, düe÷C≤ìï >∑T]+∫ Hê≈£î ‘Ó\TdüTqqT≈£îH

yêfifl+<ä]˙ sê$XÊÅdæÔ s¡#·q\T u≤>± Äø£]¸+#êsTT. Äj·Tq ø£<∏ä\T düe÷»+

MT<ä b&É‘Ó]|æ˝Òì ø±yÓT+≥Ø. n$ ˇø£ ø£åD+≈£L&É Ä– n+‘·'ø£s¡D˝ÀøÏ

‘=s– #·÷düTø√e⁄ ø±ã{Ïº ˇø£ s¡ø£+>± •e*+>∑ Á|ükÕ<é>±] ø£s¡Ôe´+

(sê$ XÊÅdæÔ s¡#·q\T Á|üuÛÑT‘·« j·T+Á‘ê+>∑+ s¡÷|ü+, dü«uÛ≤e+) düT\TesTTq<.

nsTT‘ sê$XÊÅdæÔ s¡#·q˝À¢ >√#·]+# sêC≤´+>∑ j·T+Á‘êìï b‹Ô #·÷|ü&É+

ã<äT\T sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+˝Àì $$<Ûä n+>±\T ˝Òø£ n+XÊ\T (ªÁ|üuÛÑT‘·«

ñ<√´>∑T\ dü«uÛ≤e+, Á|üuÛÑT‘·« dü+düÿs¡D\T, dü+πøåeT |ü<∏äø±\T, n$˙‹μ) sê$XÊÅdæÔ

ø£<∏ä À¢ @$<Ûä+>± Á|ü‹|òü*+#êjÓ÷ dü]düe÷q+>± #·÷ù| Á|üj·T‘·ï+ #j·T&É+

e\¢ Äj·Tq s¡#·q\≈£î dü«‘·dæ<ä Δ+>± ˝Òì düeT‘·T\´+ n+≥>∑≥º&É+

nsTT+<˚yÓ÷qì Hê nqTe÷q+. bÕ\≈£î\T ñ|üjÓ÷–+#˚ #·‘·T]«<Û ä

ñbÕj·÷\˝À sê$XÊÅdæÔøÏ ª<ä+&É+μ ø£qã&çq+‘·>± y˚πs @B ø£qã&É˝Ò<äT.

kÕe÷õø£ yê´K´\T>± Äj·Tq s¡#·q\ ã\+ nsTTHê ã\V”≤q‘· nsTTHê

n<. n+<äTπø Á|üuÛÑT‘· s nH |ü<ësêúìï Äe]+∫q ªe÷j·TμqT ‘=\–+#·&ÜìøÏ

sê$XÊÅdæÔ #dæq Á|üj·T‘·ï+ ªn|üPs¡«yTμ nsTTHê ndüeTÁ>∑+ ø±ø£ ‘·|üŒ Ò<yÓ÷.

(nsTT‘ s¡#·sTT‘· @s sêkÕ&√ #·]Ã+#ê* >±ì @+ sêj·T Ò<√ #·]Ã+#·&É+˝À

ns¡ú+ Ò<äqï yê<äq≈£î Hê <ä>∑Zs¡ dü+‘·è|æÔø£s¡eTsTTq düe÷<Ûëq+ Ò<äT ø±ã{Ïº

á ∫e] yêø±´ìï ñ|üdü+Vü≤]+#·Tø√e&ÜìøÏ HqT dæ<äΔyT).

kÕVæ≤‘· +˝À düe÷C≤ìï <ä]ÙùdÔ, Ä düe÷»+˝À n+‘·sê“¤>∑eTsTTq

kÕVæ≤‘·´+ ‹]– Ä <äs¡Ùq+˝À ø£qã&Ü*. ˇø£ n<ä›+˝À Ç+ø=ø£ n<ë›ìï

#·÷ùdÔ yÓTT<ä{Ï n<ä›+ eT∞fl ø£qã&É¶≥Tº. á <äèwæº‘√ #·÷ùdÔ dü+ø£\q+˝À nìï{Ï

99


ø£+f… ndü+‘·è|æÔø£s¡eTsTTq yê´dü+ ìs¡+»qsêe⁄>±] ªj·T»„+: ‘·÷s¡TŒ ø√kÕÔ À

eékÕj·T dü+ã+<Ûë\Tμ ` lø±≈£îfi+ ÁbÕ+‘·|ü⁄ eékÕj·T dü+ã+<Ûë\˝À

yê´bÕØø£s¡D e\¢ e∫Ãq e÷s¡TŒqT ìs¡s»qsêe⁄>±s¡T #·ø£ÿ>± $e]+#ês¡T.

nsTT‘ á dü+<äs¡“¤+>± Äj·Tq #dæq nìï dü÷Árø£s¡D\‘√q÷ n+^ø£]+#·&É+

ø£wüº+. ˇø£ Á>±eT+˝Àì eékÕj·T dü+ã+<Ûë\qT $&ç>± $X‚¢wæ+∫ <ëìï

ªuÛÑ÷kÕ«eT´+μ Òø£ ª¬s’‘·TkÕ«eT´+μ nì $uÛÑõ+#·&É+˝À ns¡ú+ Ò<äT. uÛÑ÷kÕ«eT´

düe÷»+˝À Á|ür ePfiÀflq÷ uÛÑ÷kÕ«eTT\T+&És¡T πøe\+ ¬s’‘·T Ò e⁄qï Á>±e÷\T

bH√ï e⁄+{≤sTT. n<Ó ≤>∑THêï, eékÕj·T+ jÓTTø£ÿ Áø£e÷qT>∑‘· yê´bÕØø£s¡D

ªj·T»„+μ ø£<∏ä≈£î H|ü<∏ä + nqï $wüj·÷ìï $es¡+>± $XBø£]+#ês¡T. nsTT‘

ªj·T»„+μ ˝À Çsø± #·÷&É&ÜìøÏ #ê˝≤ düe÷»+ e⁄+~. Á>±eT ô|‘·Ô+<ëØ

eédüú e⁄+~, >±+~Ûj·THé Á>±MTD sê»ø°j·T+ e⁄+~. (lsêeTT\T Hêj·TT&ÉTqT

HÓÁVüA‘√ b˛\Ã&É+ #ê˝≤ $yê<ëdüŒ<äeTsTTq kÕeT´+). nHê´j·T+ |ü≥¢ ìs¡düq

e⁄+~. ìs¡düqqT Á|ü‘· ø£å nqTuÛÑe+ qT+&ç kÕ<Ûës¡D°ø£]+#·&É+˝À $|òü\eTsTTq

nXø£Ô‘· e⁄+~. kÕe÷õø£ XÊÅkÕÔ\ nø£&É$Tø ÁXeT $uÛÑ»qqT »sTT+#·&ÜìøÏ

kÕVæ≤‘·´ |ü]o\q ˇø£ kÕ<Ûäq+ nì s¡#·q≈£î ñ<äT´≈£îÔ\sTTq kÕe÷õø£

XÊgy‘·Ô\T, ‘·eT kÕVæ≤‘· |ü]o\qqT Ä ÁXeT$uÛÑ»q≈£î ˝Àã&ç #j·T&É+

yê] \øå±´ìπø nHê´j·T+. nsTT‘ Ä \ø£å ´+ πøe\+ dü+ø£\qø£s¡Ô nsTTq

dü+bÕ<ä≈£î&ç< nsTT‘ ‘·|ü⁄Œ n+<ä]MT<ë ô|≥º Ò+.

Çø£ $T–*+~ yÓTT<ä{Ï yê´dü+, ∫e] yê´dü+. sêeTø£èwüí>±] yê´dü+

MπsX*+>∑+ s¡#·q\MT<ä ø£ dü÷ú\ |ü]o\q. n+‘· dü÷ú\eTsTTq |ü]o\qqT

|ü]o*+#·&É+ ø£wüº+. dü+bÕ<ä≈£î&ÉT dü«j·T+>± sêdæq ∫e] yê´dü+>∑÷&É

dü+ø£\HêìøÏ Á|üø£{Ï+#·T≈£îqï \øå±´ìøÏ _ÛqïeTsTTq ñ<˚›X¯´+‘√ sêdæq<˚.

ªø=eTTs¡+ ;Ûsμ qe\ sêdæq |ü<äΔ‹ì $X‚¢wæ+#·&É+ <ë«sê #·]Á‘· s¡#·q >∑T]+∫

ø=ìï n_ÛÁbÕj·÷\qT ìsêΔ]+# Á|üj·T‘·ï+ #kÕs¡T. $CÒ‘·\T sêdæq #·]Á‘·

qT+&ç, ø£*Œ+∫q Ä<Ûësê\ qT+&ç ì»eTsTTq #·]Á‘·qT ìsêΔ]+#·&É+ b{≤¢>∑H~

øÏ¢wüºeTsTTq düeTdü . ìqï yÓTTqï{Ï #·]Á‘· nsTT‘ n+<äT˝À bÕ˝§Zqï Á|ü»\

C≤„|üø±\T ñ|üø£]kÕÔsTT. nsTT‘ n~>∑÷&É nqT≈£îqï+‘· düT\uÛÑ+ ø±ø£b˛e#·TÃ.


100

ªÁ|ü» Ò #·]Á‘· ìsêà‘·\Tμ nqï|ü⁄Œ&ÉT dü+|òüT≥q, dü+ø£\Œ+ <Ûä«ìkÕÔsTT. nsTT‘

Ä yêø±´ìï ªsêE\T #·]Á‘· ìsêà‘·\Tμ nH n_ÛÁbÕj·÷ìøÏ nuÛ≤e+>± ns¡ú+

#düT≈£îqï+‘· yTs¡πø n~ yêdüÔe+. kÕe÷õø£ e÷qe⁄&ÉT ‘·q ì‘· J$‘·

düeTdü \qT |ü]wüÿ]+#·Tø=ì Ä J$‘· nqTuÛÑe+ qT+&ç |ü⁄{Ïºq ÄXj·÷\qT

kÕ~Û+#·T≈£îH Áø£eT+˝À #·]Á‘·qT ì]àkÕÔ&ÉT. kÕ<Ûës¡D+>± ndü+ø£*Œ‘·+>±H

ì]àkÕÔ&ÉT. ns¡T<äT>± e÷Á‘·y˚T dü+ø£\Œ |üPs¡«ø£+>± ì]àkÕÔ&ÉT. ø±ã{Ïº

‘·‘·‡+ã+<ÛäeTsTTq C≤„|üø±\˝À e÷]àø£‘·, ÁuÛÑeT\T, q÷‘·q yêÚ≤´Hê\T,

düú\ ø±\ |ü]$T‘·T\T m|ü⁄Œ&É÷ e⁄+{≤sTT. bÕ\≈£î\ #·]Á‘· qT+&ç ì»eTsTTq

#·]Á‘·qT ª|òæ\ºsYμ #j·T&É+ b+‘· ø£wüºyÓ÷ Á|ü»\ C≤„|üø±\ qT+&ç yêdüÔyê\qT

sêã≥º&É+ >∑÷&É ø=ÿø£ÿkÕ] n+‘ ø£wüº+ ø±e#·TÃ. es¡Ôe÷q b˛sê{≤\ >∑T]+∫

n+<äT˝À bÕ˝§Z+≥Tqï Á|ü»\ qT+&ç ‘Ó\TdüT≈£îH Á|üj·T‘·ï+ #ùdÔ á $wüj·T+

ns¡ú+ ne⁄‘·T+~. Çø£ÿ&ç<ëø± e#Ãdü]øÏ #·]Á‘· n+fÒ @$T{Ï nH Á|üXï≈£î

düe÷<Ûëq+ b+‘·e÷Á‘·+ düT\TesTTq~ ø±<äì ns¡ú+ ne⁄‘·Ts~. es¡Ôe÷q

nedüsê˝Ò >∑‘êìøÏ nsêúìï #˚≈£Ls¡TkÕÔsTT ø±ã{Ïº >∑‘·+˝À »]–q ªnìï

$wüj·÷\÷ »]–+~ »]–q≥Tºμ ‘Ó\TdüT≈£îH˚ ns¡ús¡Væ≤‘·eTsTTq Á|üj·T‘·ï+

#˚j·T≈£î+&É, es¡Ôe÷q nedüsê\≈£î ñ‘˚ÔC≤ìï Ç#˚Ã yêÚ≤´Hêìï e÷Á‘·y˚T

#·]Á‘·>± uÛ≤$+#ê\ì bes¡sTTHê nqe#·TÃqT. BìøÏ ‘·s¡ÿ+˝À düe÷<Ûëq+

Ò<äT. n|ü⁄Œ&ÉT #·]Á‘· ªXÊg+μ ø±e&É+ e÷Hdæ kÕe÷õø£ dü+|òüTs¡D˝À uÛ≤>∑+

ne⁄‘·Ts~. nìï kÕe÷õø£ XÊÅkÕÔ\≈£L n+‹eT+>± Ç<>∑‹ |ü≥ºø£ ‘·|üŒ<äT

>±ì #·]Á‘·≈£î eTT+<äT |ü&ÉT‘·T+<yÓ÷. n+<äTπø $X«$<ë´\j·÷\˝À e÷]ÿ ‡düTº

Ábıô|òdüs¡T¢+&É&É+ (düTÁ|”sø√s¡Tº˝À e÷]ÿ ‡düTº »&û®\˝≤>∑) ndü+>∑‘·eTsTTq

$wüj·T+ nì|ædüTÔ+~.

düMTø£åqT Çø£ÿ&ç‘√ eTT–+#·e#·TÃqT >±ì, ‘Ó\T>∑T˝À e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·

$eTs¡Ù u≤>± n_Ûeè~Δ #Ó+<ä Ò<äqï dü+bÕ<ä≈£î&ç Äy<äqqT |ü{Ïº+#·Tø√≈£î+&É

e~˝Òj·T&É+ nHê´j·T+ ne⁄‘·T+~. e÷]ÿ ‡düTº\T kÕVæ≤‘ê´ìï sê»ø°j·T,

kÕe÷õø£, Ä]úø£, #ê]Á‘·ø£ <äèø£Œ<∏ë\‘√ #·÷düTÔHêïs¡T ‘·|üŒ e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·

$eTs¡Ù ‘·qesTTq Á|üe÷D≤\q÷ $eTs¡ÙHê kÕ<ÛäHê\q÷ s¡÷bı+~s#·T

101


ø√e&É+˝À kÕ|òü\´+ #Ó+<ä Ò<äT. sê»ø°j·T $eTs¡Ù ø±ø£ ªkÕVæ≤‘ê´ìï kÕVæ≤‘· +>±μ

$eT]Ùs#˚ Á|üj·T‘·ï+ #˚dæqyêfi¯ófl ˝Òø£b˛˝Ò<äT >±ì yêfi¯ófl Ä Äsê≥+˝À

e÷]ÿ ‡C≤ìπø ‹˝À<äø±*düTÔHêïs¡T. Hê≈£î ‘Ó*dæq+‘·es¡≈£î, ì»eTsTTq e÷]ÿ ‡düTº

kÕVæ≤‘· $eTs¡ÙHê |ü<äΔ‘·T\qT s¡÷bı+~s#·&ÜìøÏ dæ<ëΔ+‘· kÕúsTT˝À #Ó|ü⁄Œø√<ä>∑Z

Á|üj·T‘·ï+ #˚düTÔqï~ Á‹|ü⁄s¡H˚ì eT<ÛäTdü÷<äqsêe⁄ ˇø£ÿπs. Äj·Tq yÓ˝ÒÃs¡T

Hêsêj·TDsêe⁄ |ü⁄düÔø£+ MT<ä, ø£$ùdq e÷ìô|òk˛º MT<ä sêdæq düMTø£å\T.

∫‘·÷Ôs¡T ôdwüHé‡ ø√s¡Tº À #·~$q ùdº{ŸyÓT+{Ÿ, ª>∑‹‘ê]ÿø£ kÕVæ≤‘· uÛÖ‹ø£ yê<ä+μ

nH o]¸ø£‘√ sêdæq dæ<ëΔ+‘· yê´dü+, <ëìï ÁbÕNq kÕVæ≤‘ê´ìøÏ nq«sTT+#·

&ÜìøÏ #dæq Á|üj·T‘êï\T #Ó|ü⁄Œø√<ä>∑Z Á|üjÓ÷>±\T. ÇyM á dü+ø£\q+ jÓTTø£ÿ

ªñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\μ*düTº À Òø£b˛e&É+ $#ê]+#ê*‡q $wüj·T+. kÕVæ≤‘·

$eTs¡Ù >∑T]+∫ eT<ÛäTdü÷<äqsêe⁄>±s¡T #˚dæq dæ<ëΔ+‘ê\q÷ yê{Ï ì]›wüº

nq«j·÷˙ï @ ø±s¡D+ #‘·H√ #·]Ã+#·≥s »s¡>∑&É+ Ò<äT. ªá e÷≥\T …ìHé

#ÓbÕŒ&Ü, e÷sYÿ ‡ #Ó|üŒ Ò<ëμ nH˚ kÕúsTT˝À ø±ø£ $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± yê{Ïì

#·]ÃùdÔ e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù≈£î XÊÅd”Ôj·TeTsTTq ÁbÕ‹|ü~ø£ (e{Ïº ÁbÕ‹|ü~ø£

e÷Á‘·yT ø±e#·TÃ) @s¡Œ&ÉT‘·T+<äì Hê ÄX.

$uÛ≤‘· dü+<Ûä \T ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘· +˝À düe÷»+, dü+ : dæ.$. düTu≤“sêe⁄,

Á|ü#·Ts¡D : kÂ‘Y Ç+&çj·÷ |ü_¢πøwüHé‡, e÷]Ã 1986


102

ñ<äj·T+ ~q|üÁ‹ø£, 15.11.1987

ìs¡“+<Ûëìø° ìùw<Ûëìø° >∑T]ø±ìs¡#·sTT‘·\T ñHêïsê?

nìï s¡ø±\ ìs¡“¤+<Ûë\˝Àø° n_ÛÁbÕj·÷\ô|’q ìùw<Ûä+ #ê˝≤

nuÛÑ +‘·s¡ø£s¡+ nì|ædüTÔ+~. |ü⁄düÔø±\qT ìùw~Û+#·&É+, ‘·>∑\u…≥º&É+, kÕVæ≤‘·

ø±s¡T\q÷, ‘·‘·«y‘·Ô\q÷ C…’\T˝À ô|≥º&É+, #·+|ü&É+ n‘· +‘· nHê>∑]ø£eTsTTq

#·s¡ \ì|æ+#·T≈£î+{≤sTT.

nsTT‘ $∫Á‘·+ @$T≥+fÒ #·]Á‘· ÀøÏ #·÷ùdÔ ìs¡“+<Ûä+, ìùw<Ûä+ b+‘·

$]$>± neT\T nj·÷´j·T+fÒ yê{ÏøÏ >∑T]ø±ì s¡#·sTT‘·\sTTHê ‘ê‹«≈£î\sTTHê

ñHêïsê nì|ædüTÔ+~. ˝Òπø+ ` ñHêïs¡T. ø±ì yêfi¯¢+<äs¡÷ @ <äX¯˝Àq÷

bÕ\≈£î\qT e´‹πsøÏ+#·ì ô|<ä›eTqTwüß\T. n≥Te+{Ï yêfi¯¢˝À ø=+<äs¡T

‘Ó*$‘≥\˝À nq\TŒ Ò >±ì #·]Á‘· À yêfi¢ Äj·TTwüß¸ e÷Á‘·+ n\ŒyT. Ç|üŒ{Ïø°

yêfi¢qT ‘·\#·T≈£î+≥THêïeT+fÒ n+<äT≈£î bÕ\ø£ esêZ\ #·\e ˇø£ ø±s¡D+

ø±>±, eTq düe÷»+ |üP]Ô>∑ e÷s¡≈£î+&É ñ+&çb˛e&É+ ¬s+&Éeø±s¡D+. e÷]q

s√Eq yêfi¢qT ‘·\#·Tø√e&É+ e÷HkÕÔeTT.

bÕ\≈£î\qT e´‹πsøÏ+∫q yêfi¢≈£î e÷Á‘·+ ìs¡“+<Ûë\÷ ìùw<Ûë\÷ ‘·|üŒ

Ò<äT. Äj·÷ <X ø±\ |ü]dæú‘·T\qT ã{Ïº á nD∫y‘· |ü⁄düÔø±\ <äVü≤q+

qT+&ç s¡#·sTT‘· düJe<äVü≤q+ <ëø± nHø£ s¡÷bÕ\T rdüT≈£î+~. Vü≤√eTsYqT

s√yéT˝À ø£*>∑T˝≤ ìùw~Û+#ê&ÉT. #Ó’Hê˝À ø£Hé|òüPwæj·Tdt |ü⁄düÔø±\qT Áø°.|üP.

250 À ‹‡Hé sê»e+X+ yÓTT<ä{Ï #·Áø£e]Ô ‘·q≈£î <=]øÏq yTs¡≈£î ‘·>∑\u…{≤º&ÉT,

n‘·ì nqTj·÷j·TT\qT düJe+>± Kqq+ #kÕ&ÉT. 50 dü+e‘·‡sê\ ‘·s¡Tyê‘·

∫ VüQ yê+>¥f… nH˚ #·Áø£e]Ô Ç+ø± $T–*b˛sTTq Á>∑+<∏ë\qT yÓ‹øÏ|ü{Ïº

‘·>∑\u…{≤º&ÉT. eTq #êsê«≈£î&çì &Ûç©¢ bı*yTs¡\˝À düJe+>± <äVü≤q+ #kÕs¡T.

#·]Á‘· ø£*>∑T˝≤qT eTs¡∫b˛sTTq ‘·s¡Tyê‘· Vü≤√eTsY s¡#·q\T Ç+ø± $T– Ò

ñ+{≤j·T˙, e÷y√‘√ u≤≥T ø£Hé|üPwæj·Tdt ˇø£ÿ& Á|ü|ü+#êìø£+‘ê ‘Ó*dæq

103

ìs¡“+<Ûëìø° ìùw<Ûëìø° >∑T]ø±ì s¡#·sTT‘·\T ñHêïsê?

#Ó’ j·TT&ç>± $T–*b˛‘ê&É , Çìï X‘êu≤›\ ‘·s¡Tyê‘· #êsê«≈£î&ç >∑T]+∫

düe÷»+˝À eT∞¢ ≈£î‘·÷Vü≤\+ |ü⁄≥Tºø=düTÔ+<ä ÄHê&ÉT ìs¡“+<Ûä+ Á|üjÓ÷–+∫q

yêfió¢ }Væ≤+∫ e⁄+&És¡T.

Ç~ ÁbÕNqø±\+ e÷≥. Çyê«fi eTq #·T≥÷º #·÷ùdÔ ≤{ÏHé nyÓT]ø±˝À

b+<äs√ s¡#·sTT‘·\÷ yT<Ûëe⁄\÷ C…’fi¢ À ñHêïs¡T. n$ $T*≥Ø bÕ\q˝À

ñqï <XÊ\T …eTàqT≈£î+fÒ uÛ≤s¡‘· Á|üC≤kÕ«eT´+ ø£<∏ä n+<äT≈£î _Ûqï+ ø±<äT.

bø£ÿ&ç<ëø√ b˛qø£ÿs¡ Ò<äT. ø£$‘ê«ìï ìùw~Û+∫ ø£e⁄\qT ìs¡“+~Û+#·&É+˝À

>∑‘· ¬s+&ÉT <äXÊu≤›\T>± Ä+Á<Ûä sêÅwüº+ ˇø£ Á|ü‘˚ ø£‘·qT dü+‘·]+#·T≈£î+~.

n+<ä]ø£+fÒ b≈£îÿe ìs¡“¤+<Ûëìï nqTuÛÑ$+∫q ø£$ es¡es¡sêe⁄ MT<ä, Äj·Tq

dæøÏ+<äsêu≤<é C…’\T˝À ñ+&É>±H˚, Á|üuÛÑT‘·«+ ªf…Ás¡]düTº πødüT\Tμ ˇø£ <ëì

‘·s¡Tyê‘· ˇø£{Ï ô|≥Tº≈£î+≥÷ b˛‘√+~.

ÄHê{Ïø° áHê{Ïø° eT<Ûä ìùw<Ûë\÷ ìs¡“+<Ûë\÷ e÷Á‘·+ ì]«sêeT+>±

kÕ>∑T‘·÷H ñHêïsTT. Ä<ÛäTìø£ Á|üC≤‘·+Á‘· uÛ≤eq≈£î |ü⁄{Ïºì\T¢ nqT≈£îH |ü•ÃeT

j·T÷s¡|t qT+&ç eT‘·düVü≤HêìøÏ Ä<äs¡Ù+ nì #Ó|ü⁄Œ≈£îH uÛ≤s¡‘·<X+ <ëø±

Á|ü|ü+#·+˝À @ ÁbÕ+‘·eT÷ á #·]Á‘·qT ‘·|æŒ+#·Tø√ Ò<äT. bÕXÊÃ‘· <XÊ\˝À

Ä<ÛäTìø£ Á|üC≤‘·+Á‘· uÛ≤yê\T ˇø£ Áø£eT+˝À eéd”úø£è‘·+ ne⁄‘·Tqï ø±\+˝À

` Áø°.X.13 qT+&ç 19e X‘êã›+ <ëø± ` ìùw<Ûë\≈£î >∑Ts¡sTTq s¡#·sTT‘·\

C≤_‘ê #·~$‘˚ Á|üeTTK bÕXÊÃ‘· s¡#·sTT‘·\ C≤_‘ê yÓTT‘·Ô+ #·~$qfÒº.

ùwø‡|æj·TsY, $T\ºHé, ôw©¢, >√ Ÿ¶dæà‘Y, yÓTTbÕkÕ, u≤˝≤®ø, –ã“Hé, yê ÒºsY, s¡÷k˛,

{≤+ô|sTTHé, |ò”*¶+>¥, >√<∏Ó, ø±+{Ÿ, C≤Hé ˝≤ø, bÕdüÿ Ÿ, &ìj·T Ÿ &çbò , dæ«|òtº,

¬sHÓÓ <Óø±¬sÔ, >∑©*jÓ÷, $T¬>« Ÿ ôdsê«+f…, e÷øÏj·TyÓ*¢, ${Ÿe÷Hé, e÷sYÿf…Æ«Hé,

C≤HédüTºyêsYº $T Ÿ, <∏ëeTdt Vü‰Ø¶, ÄkÕÿsY yÓ’ Ÿ¶, øÏ|æ¢+>¥, {≤ ŸkÕºjYT, Çu…‡Hé,

u…sêïsY¶ cÕ, CÒyéT‡ C≤sTTdt, n|üºHé dæ+¬ø¢ÌsY, dæ+¬ø¢ÌsY … , &ç ôV≤#Y ˝≤¬sHé‡,

C≤ø˘ \+&ÉHé, b$T© CÀ˝≤, ôV≤$T+>¥y˚, n\¶dt Vü≤ø˘‡©, Ä˝ŸÁô|ò&é Ä&É¢sY,

dæ>∑à+&é ÁbòÕsTT&é, e÷–®+ >√Øÿ ` ∫e]øÏ be«]˙ H=|æŒ+#·ì ‘·‘·«XÊg

#·]Á‘·ø±s¡T&ÉT $ Ÿ &É÷´s¡+{Ÿ düVæ≤‘·+ á C≤_‘ê˝À ñHêïs¡T. (Çø£ e÷sYÿ ‡,

˝…ìHé, Á{≤{Ÿd”ÿ\ ù|s¡T¢ #Ó|üŒqø£ÿs¡˝Ò<äT ø£<ë!) Ç+¬øes¡sTTHê Á|üeTTKT\T


104

$T–*b˛j·÷sê nì yÓ‘·T≈£îÿ+≥THêïsê? ø£wü º|ü&ç yÓ‹øÏ‘˚ ˇø£]<ä›s¡T

<=s¡T≈£î‘êπsyÓ÷.

eTq <˚X¯+ eT‘· (n+fÒ n_ÛÁbÕj·T) düVü≤HêìøÏ ì\j·T+ nH˚~

$düÔè‘·+>± ÁbÕ#·Ts¡ + bı+~q kÕ«‹X¯j·T+. nsTT‘˚ Çø£ÿ&É b+‘√ ø=+‘·

düVæ≤+∫+~ yÓ’~ø£ eT‘ê\qT e÷Á‘·yT. y<ë\q÷ es¡íeédüúq÷ n+^ø£]+∫q

eT‘ê\T Ç‘·s¡ $wüj·÷\˝À $uÛÒ~+∫Hê @<√ ø£ yTs¡≈£î ì\e>∑*>±sTT.

n+^ø£]+#·ì eT‘ê\T ã\e+‘·+>± á n+^ø±sêìï ‘·eT <ës¡Ùìø£

<äèø£Œ<∏ä+˝ÀøÏ #=|æŒ+#·e\dæ e∫Ã+~. <ëì e\¢ kÕ+K´+ e+{Ï <äs¡ÙHê\T

ø£èÁ‹eT+>± ‘·j·÷s¡j·÷´sTT. Ms¡XË’e+ nuÛ≤düsTT+~. á e÷Á‘·+ düs¡T›u≤≥T

≈£L&Ü #˚düTø√ì eT‘ê\T HêeTs¡÷bÕ\T ˝Ò≈£î+&Ü b˛j·÷sTT. C… ’q

<yê\j·÷\qT ã\e+‘·+>± ÄÁø£$T+#·Tø=ì •e⁄&çø° $wüßíe⁄≈£L >∑Tfiófl ø£{≤ºs¡T.

uÖ<äΔ+ <X+˝À $T>∑\≈£î+&Üb˛sTT+~.

˝Àø±j·T‘·+

Ä e÷≥ø=ùdÔ, eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ø£<∏ä Á|üø±s¡+ ªn\T>∑T≥jT biT+>∑ìμ

nC≤‘· XÁ‘·Te⁄ düeTø£å+˝À #êsê«≈£î&çì #·+|ü&ÉyT>±ø£, ˝Àø±j·T‘· Á>∑+<∏ë\qT

nìï+{Ï yÓ’~ø£ eT‘êqTj·÷j·TT\T |üì>∑≥Tºø=ì <Ûä«+dü+ #XÊs¡ , n+<äTπø

‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏ëìï >∑T]+∫q Á|ükÕÔeq ÁbÕNq kÕVæ≤‘· +˝À $düÔ è‘·+>± ñHêï

<ëìì $e]+# Á>∑+<∏ä+ ø£ÿ{° $T>∑\ Ò<ä <M Á|ükÕ<é #Û·{ÀbÕ<Ûë´j·T qT+&ç

»eVü≤sY ≤ Ÿ HÓÁVüA <ëø± #ê˝≤eT+~ n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T. Àø±j·T‘·+ ≤π>,

XË’eeT‘ê …’q ø±bÕ*ø£, ø±\eTTK eT‘ê\ >∑T]+∫ ø£ÿ Á>∑+<∏äeT÷ Ç|üŒ{Ï<ëø±

<=s¡ø£˝Ò<äT. nìï s¡ø±\ XË’e⁄\‘√ yê<äq\T ô|≥Tº≈£îqï X¯+ø£sê#ês¡T´\T

nyÓ’~≈£î …’q ø±bÕ*≈£î\qT e÷Á‘·+ ø=s¡&Ü‘√ ø={Ïº+∫q≥T¢ n‘·ì düeTø±*≈£î&ÉT

Äq+<ä–] ªX+ø£s¡ $»j·T+μ˝À dü«j·T+>± ` >∑s¡«+>± ` #Ó|ü⁄Œ≈£îHêï&ÉT.

eT‘ê~Ûø±sê˙ï sêC≤´~Ûø±sê˙ï e´‹πsøÏ+∫q yêfi¯¢+<ä]ø° Ç<˚ >∑‹

|ü{Ï º+~. ìùw<Ûëìø° ìs¡“+<Ûëìø° >∑T¬s’q bÕXÊÃ‘·´ s¡#·sTT‘·\+<äs¡÷

eT‘ê~Ûø±sêìï, sêC≤´~Ûø±sêìï Á|ü•ï+∫qyêfi‚¢. ø±<∏ä*ø˘ eT‘ê~Ûø±s¡T\≈£î

ÄyÓ÷<ä j·T+ ø±ì s¡#·q\qT Ä eT‘·düTú\T #·<äe≈£L&É<äT. Ç{≤¢ ìùw~Û+∫q

105


s¡#·q\ C≤_‘ê≈£î ªÇ+&Óø‡μ nH~ ≈£î¢|üÔyÓTÆq ù|s¡T. Á|üeTTK j·T÷s√|æj·THé

s¡#·sTT‘·\+<äs¡÷ ªÇ+&Óø‡μ ˝À #√≥T #düT≈£îqïyêπs. Ç~ nìï{Ïø£+fÒ ‘*¬ø’q

ìùw<Ûä+ ` Ábıf…ôdº+{Ÿ eT‘êqTj·÷j·TT\ dü+K´ ô|]π>ø=B› s¡#·sTT‘·\≈£î

ªÇ+&Óø‡μ˝À #]Ãq |ü⁄düÔø±\qT #·~y bÕsƒ¡≈£î\T <=s¡T≈£î‘·÷H ñHêïs¡T. nsTT‘

ˇø£ Çã“+~ @$T≥+fÒ, ªÇ+&Óø‡μ ˝À #]Ãq |ü⁄düÔø±\ Á|ü‘·T\qT ø±<∏ä*ø

eT‘ê~Ûø±s¡T\T n|ü⁄Œ&É|ü⁄Œ&ÉT ‘·>∑\u…&ÉT‘·÷ ñ+&yês¡T. n+fÒ e÷]ºHé \÷<∏äsY,

$T\ºHé, bÕdüÿ˝Ÿ, &çbò˛, dæ«|òtº, yê˝ÒºsY, s¡÷k˛\ s¡#·q\qT eT‘ê~Ûø±s¡T\T

‘·>∑T\u…{≤ºs¡T. yê ÒºsY‘√ düeT+>± |ü⁄düÔø±\qT n–ïøÏ ÄVüQ‹ Çyê«*‡ e∫Ãq

s¡#·sTT‘· 18e X‘êã›+˝À ys=ø£s¡T Òs¡ì n‘·ì >∑T]+∫ Á|ür‹. ¬>©*jÓ÷

f…*k˛ÿ|t ìsêàD+ MT<ä sêdæq ˇø£ |ü⁄düÔø±ìï Äj·Tq #·ìb˛sTTq ‘·sê«‘·

eT‘ê~Ûø±s¡T\T ‘·>∑T\u…{≤ºs¡T. n+<äT˝À @eTT+<äì uÛÑj·T|ü&Ü¶s√! e÷sYÿ f…Æ«Hé

|ü⁄düÔø±\qT ∫qï|æ\¢\ …’ÁãØ\˝À ô|≥º≈£L&É<äì nyÓT]ø±˝À ø=ìï|ü≥ºD≤\˝À

ìùw<Ûä+ ô|{≤ºs¡≥. á ¬s+&ÉT #·s¡ \≈£L ‘Ó*$‘·≈£îÿe ‘·q+˝À ‘&Ü ñqï≥Tº

nì|æ+∫ |ü⁄düÔø±\qT ìùw~ÛùdÔ ìùw~Û+#ês¡T>±ì $y#·q nsTTHê ñ+&Éqø£ÿs¡

Ò<ë nì u≤<Ûä|ü&É¶ s¡#·sTT‘·\˝À –ã“Hé ø£&ÉT. áj·Tq ÁbÕNqø±\|ü⁄ s√eTHé

kÕÁe÷»´ #·]Á‘· MT<ä sêdæq |ü⁄düÔø±ìï 18e X‘êã›+˝À s√yéT˝À ìùw~Û+#ês¡T.

ÁøÏdæºj·TqT¢ |ü$Á‘·+>± uÛ≤$+# bÕ\d”ÔHêqT ªb&Ü] dü<äèXyÓTÆq ÁbÕ+‘·+μ nì

‘êqT e]í+∫q+<äT≈£î ÁøÏdæºj·TqT¢ nuÛÑ´+‘·s¡+ #Ó|üŒ&É+ –ã“Hé≈£î ø√|ü+

ø£*–+∫+~. ªHH=ø£ HÓ’dü]Zø£ yêdüÔe+ #Ó_‘ <ëìï Ä<Ûë´‹àø£ n|ü#ês¡+>±

uÛ≤$kÕÔ¬s+<äT≈£î?μ nì yêb˛j·÷&ÉT. HÓ’dü]Zø£ yêdüÔyê\qT Ä<Ûë´‹àø£ n|ü#ês¡+>±

uÛ≤$+# <äXqT+&ç kÕe÷õø£ yêdüÔyê\qT sê»ø°j·T n|ü#ês¡+>± uÛ≤$+#

<äX¯≈£î b~–q≥TºHêï+! ˝Òø£b˛‘˚ es¡es¡sêe⁄ ø£$‘ê dü+ø£\q+ ªuÛÑ$wü´‘Y

∫Á‘·|ü{≤ìïμ Á|üuÛÑT‘·«+ b+<äT≈£î ìùw~Û+#ê*?

eT‘ê~Ûø±s¡T\qT e´‹πsøÏ+#·&É+ ø£+fÒ sêC≤´~Ûø±s¡+‘√ ‘·\|ü&É&É+

ˇø£ s¡ø£+>± Ç+ø± Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq $wüj·T+. sêE\ ª<Ó’e<ä‘·ÔμyÓTÆq n~Ûø±sêìï

Á|ü•ï+∫q $T\ºHé ø=~› À ñ] ‘·|æŒ+#·T≈£îHêï&ÉT. C≤sY #·Áø£e]Ô MT<ä ≈£îÁ≥

#kÕ&Éqï Äs√|üDô|’ •ø£å|ü&çq <äkÕÔj·Tyéd”ÿ ñ]ø£+ã+ <ëø± b˛sTT ∫e]


106

ì$Twü+˝À ñ] ‘·|æŒ+#·T≈£îHêï&ÉT. ÁbòÕqT‡˝À yê ÒºsY <X ãVæ≤wüÿs¡D qT+&ç

uÛÑj·T+ø£s¡ ø±sê>±s¡+ nsTTq u≤dæº©˝À ìs¡“+<Ûä+<ëø± #ê˝≤ s¡÷bÕ\˝À

nD∫y‘·qT nqTuÛÑ$+#ê&ÉT. $ø£ºsY VüA´>√ 20 dü+e‘·‡sê\ <X ãVæ≤wüÿs¡D

#·$#·÷kÕ&ÉT.

C≤Hé ≤ø Äø‡|òüsY¶ $X«$<ë´\j·T+˝À ñ<√´>∑+ b˛>=≥Tº≈£îì Vü‰\+&é≈£î

bÕ]b˛sTT e÷s¡Tù|s¡T‘√ ªn+&ÉsYÁ>ö+&éμ˝À >∑&çbÕ&ÉT. HêJ bÕ\q˝À HêJ

eT÷ø£\T u…]¢Hé $X¯«$<ë´\j·T ÁbÕ+>∑D+˝À 25,000 |ü⁄dü Ôø±\qT

‘·>∑\u…{Ïºq|ü⁄Œ&ÉT Ä |ü⁄düÔø±\ s¡#·sTT‘· À¢ ÁbÕD+ <äøÏÿ+#·Tø√>∑*–q yêfiófl

»s¡à˙ e~*ô|{Ïº Ç‘·s¡ <XÊ\≈£î bÕ]b˛e*‡ e∫Ã+~. yêfi¢ À q\T>∑Ts¡T

Á|üeTTKT\T ÁbòÕsTT&é, n&É¢sY, ◊Héd”ºHé, <∏ëeTdte÷Hé.

s¡#·sTT‘· #Ó|æŒq n_ÛÁbÕj·÷\T dü¬s’qyê ø±yê nqï MTe÷+dü

bÕ\≈£î\≈£î bqï&É÷ Ò<äT. Ä n_ÛÁbÕj·÷\e\¢ ‘·eT eTqT>∑&É≈£î Çã“+~

ne⁄‘·T+<ë Ò<ë nqï< yêfi¢ düeTdü . nyÓT]ø± kÕ«‘·+Á‘· düeTsêìøÏ ‘ê‹«ø£

ÁbÕ‹ì<Ûä + eVæ≤+∫q yêfi¢ À <∏ëeTdt ô|sTTHé ˇø£&ÉT. n‘·ìì sê»Á<√Vü≤

HsêìøÏ $#ê]dü÷Ô Ç+>∑¢+&é Á|ü<ÛëqeT+Á‹ $*j·T+ |æ{Ÿ á $wüj·÷ìï düŒwüº+

#XÊs¡T. ªô|sTTHé n_ÛÁbÕj·÷\T dü¬s’qy. ø±ì eTq+ yê{ÏøÏ Áb˛‘ê‡Vü≤+ ÇùdÔ

Çø£ÿ&É $|ü¢e+ e∫Ã |ü&ÉT‘·T+~μ nHêï&ÉT.

ùwø‡|æj·TsY ≈£L&Ü ìùw<ÛëìøÏ >∑T] nj·÷´&ÉHêïqT ø£<ë. Ç+>∑¢+&éqT

|ü]bÕ*+∫q eT÷&Ée C≤]®øÏ eT‹dæú$T‘·+ Ò<äT. n~ n+<ä]ø° ‘Ó\TdüTqT.

nsTTHê sêE>±] <˚e‘êeÁkÕÔ\ eéVü‰s¡+˝≤>± ‘Ó*j·TqfÒº n+<äs¡÷

q{Ï+#ê*. n+<äTe\¢ ªøÏ+>¥ *j·TsYμ Hê≥ø£ Á|ü<äs¡Ùq≈£î ¬s+&ÉT X‘êu≤›\bÕ≥T

…’ôdHé‡ <=s¡ø£ Ò<äT. Ä Hê≥ø£+ yÓTT<ä{Ï Á|ü<äs¡Ùq ùwø˘‡|æj·TsY #·ìb˛sTTq

214 dü+e‘·‡sê\≈£î »]–+~.

Ç+‘·ø£+f… ã\yÓTÆq ø±s¡D≤\ e\¢ ‘·eT Hê≥ø±\qT Á|ü<ä]Ù+#· Òø£

b˛sTTq yê]˝À Hê≥ø£ s¡#·sTT‘·\T Çu…‡Hé, ÄkÕÿsY yÓ’ Ÿ¶, u…sêïsY¶ cÕ, $ø£ºsY

VüA´>√, j·T÷õHé z˙ Ÿ ñHêïs¡T. Mfi¢+<äs¡÷ @<√ ˇø£ Hê≥ø±ì¬ø’Hê …’ôdHé‡

<=s¡ø£ì s¡#·sTT‘· Ò. Mfió¢ø±ø£ bÕXÊÃ‘· Hê≥ø£ s¡+>∑+˝À Á|üeTTK s¡#·sTT‘·\T

yπs be¬s’Hê ñHêïsê #Ó|üŒ+&ç.

107


|ü⁄düÔø±ìï ìùw~Û+#·≈£î+&Ü neTàø±ìï ìùw~Û+#·&É+, …’ÁãØ\ qT+&ç

ãVæ≤wüÿ]+#·&É+, |ü⁄düÔø±\qT n<Ó›øÏ#Ã ª …+&ç+>¥ …’ÁãØμ \ qT+&ç ãVæ≤wüÿ]+#·&É+

Çe˙ï ≈£L&Ü |üs√ø£å+>± |ü⁄düÔø±ìï ìùw~Û+#·&ÉyT ne⁄‘·T+~. u≤˝≤®ø ø£<∏ä\T

nyÓT]ø±˝À— yÓTTbÕkÕ ø£<∏ä\T ÁbòÕqT‡˝À, ¬øq&Ü˝À— <∏ëeTdt Vü‰Ø¶ qe\\T

¬s+&ÉT (f…dt, p&é) Ç+>∑¢+&ÉT˝À— á s¡ø£yÓTÆq ìùw<ÛëìøÏ >∑Ts¡j·÷´sTT. Á|ü»\˝À

HÓ’‹ø£ Á|üe÷D≤\T ~>∑C≤s¡&ÜìøÏ Ç$ <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔj·Tì M{Ïì …’ÁãØ\

qT+&ç ‘=\–+#ês¡T.

ª˙‹μ ù|]≥ ìùw<ÛëìøÏ >∑T¬s’q s¡#·sTT‘·\˝À ˙‹øÏ J$‘·+˝À n‘· +‘·

Á|üeTTKkÕúq+ Ç∫Ãq {≤˝ŸkÕºjYT ˇø£&ÉT. áj·Tq s¡#·q\qT nyÓT]ø±˝À

neTàsê<äì ìùw~Ûdü÷Ô, nyÓT]ø± n<Ûä ≈£åî&ÉT ~∏Ûj·T&ÉsY s¡÷CŸyÓ Ÿº {≤ ŸkÕºjYTì

HÓ’‹ø£+>± ~>∑C≤]q e´øÏÔ (|üs¡«sYº) nHêï&É≥! {≤ ŸkÕºjYT >∑T]+∫ n+‘·ø£+fÒ

nHê´j·TyÓTÆq e÷≥ }Væ≤+#·&É+ ø£wüº+.

n_ÛÁbÕj·÷\≈£î Á|üuÛÑT‘ê«\T Ç+‘·>± uÛÑj·T|ü&É&É+ eT÷s¡â‘·«+ nqT≈£î+fÒ

n~ eTq eT÷s¡â‘·«+ ne⁄‘·T+~. Á|üuÛÑT‘ê«\T düø±s¡D+>±H uÛÑj·T|ü&É‘êsTT.

n+<äT≈£î s¡TEe⁄>± ìùw<Ûë\T b|ü⁄Œ&É÷ düe÷»+ sê»ø°j·T+>± dü+øå√uÛÑ+˝À

ñqï|ü⁄Œ& »]>±j·Tì >∑eTì+#·e#·TÃqT.

Á_{Ïwt Vü≤j·÷+˝À ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘· + MT<ä yêfió¢ Á|üjÓ÷–+∫q ìùw<Ûë\

dü+K´ 45. M{Ï À ø=ìï |üP]Ô>± ìùw~Û+∫q |ü⁄düÔø±\T. ø=ìï ôdHê‡sY #dæ

Á|ü#·Ts¡D≈£î nqTeT‹s∫q |ü⁄düÔø±\T. ø=ìï Á|ü<äs¡Ùq≈£î nqTeT‹ ìsêø£]+∫q

Hê≥ø±\T, ø=ìï ˇø£ dü+∫ø£qT ìùw~Û+∫q |üÁ‹ø£\T. nsTT‘ #Ó|ü⁄Œø√<ä>∑Z

$wüj·T+ @$T≥+fÒ á ìùw<Ûë\˙ï eT<Ûä´‘·s¡>∑‹˝À C≤rj·T ñ<äéT+

Á|ü»«]*¢q ø±\+˝ÀH »]>±sTT. 1921 <ëø± eT<Ûä ‘·s¡>∑‹˝À C≤rjÓ÷<ä eTeT÷

˝Ò<äT. n+<äTe\¢ kÕVæ≤‘·´+ô|’q ìùw<Ûë\÷ ˝Òe⁄. ø±+Á ¬>dt yê]

düVü‰j·Tìsêø£s¡D√<äéT+ ã\+>± ñqï 1921`22 dü+e‘·‡sê\˝À 13

|ü⁄düÔø±\T ìùw~Û+#·ã&Ü¶sTT. ªe÷ø=B› ‘Ó\¢ <=s¡‘·qeTTμ nqï >∑]yÓTfi¯fl

dü‘· Hêsêj·TDqT n¬sdüTº ≈£L&Ü #XÊs¡T.


108

1922 ˝À düVü‰j·T ìsêø£s¡D ñ<ä eT+ $s¡$T+|üã&É&É+‘√ ìùw<Ûë\T

≈£L&Ü Ä–b˛j·÷sTT. eT∞¢ 1931 Hê{ÏøÏ 2 Hê≥ø±\T ˇø£ qe\ (e÷\|ü*¢)

e÷Á‘·y˚T ìùw<ÛëìøÏ >∑Ts¡j·÷´sTT. 1931 ‘·sê«‘· eT∞¢ eT<Ûä´‘·s¡>∑‹˝À

C≤rjÓ÷<ä eT+ Á|üã\&É+‘√ ìùw<Ûë\T eT∞¢ yÓTT<ä …’ 1945 <ëø± ìs¡e~Ûø£+>±

kÕ>±sTT. kÕ«‘·+Á‘· + e∫Ãq ‘·sê«‘· eT∞¢ lø±≈£îfi+ –]»q b˛sê≥+‘√H

ø£<ë ø£$‘·«+ô|’ ìùw<Ûë\T yÓTT<ä\j·÷´sTT.

109

»eTT≈£î, qe+ãsY 1987

kÕVæ≤‘· + ‘ê‹«ø£ H˚|ü<∏ä +

Çyê«fi¯ ªkÕVæ≤‘· +μ>± #· ≤eTDÏ ne⁄‘·Tqï düs¡T≈£îqT ‘·j·÷s¡T #ùd

yêfió¢ #ê˝≤eT+~ ãVüQXÊ á o]¸ø£qT #·÷dæ ñ*øÏÿ|ü&É‘êπsyÓ÷. s¡#·q n+fÒ

@<√ #düTÔ+{≤+ >±ì <ëìøÏ ‘ê‹«ø£ H|ü<∏ä + @$T{Ï, <ës¡Ùìø£ uÛÑ÷$Tø£ @$T{Ï

nì n&ÉT>∑T‘êπsyÓ÷.

‘·‘·«XÊgs #·<äTe⁄≈£îqï yêfi¯¢ πø ‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏ë\÷ Ä<Ûë´‹àø£

n_ÛÁbÕj·÷\÷ ñ+{≤j·T˙ e÷eT÷\T e÷qe⁄\≈£î Ä >=&Ée ÒMT ñ+&Ée˙

#ê˝≤eT+~ nqT≈£î+{≤s¡T. eTq+ JeXÊg+ #·<äTe⁄≈£îHêï #·<äTe⁄ø√≈£îHêï

eTq≈£î XØs¡+, ÁbÕD+ ñqïfÒº ‘·‘·«XÊÅkÕÔìï n<Ûä j·Tq+ #dæHê #j·T≈£îHêï

eTqTwüß\+<ä]ø° ˇø£ ‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏ä+ ñ+≥T+~. Ò<äqTø=ì ne÷j·Tø£+>±

Ä‘·àe+#·q #˚düTø√e&É+ ø£å+‘·e´+ ne⁄H√ ø±<√ >±ì, ‘Ó*d” Ç‘·s¡T\qT

e+∫+#·&É+ b+‘· e÷Á‘·+ ø£åe÷s¡Ω+ ø±<äT. Ä |üì #ùd yêfió¢ kÕVæ≤‘· ø±s¡T\˝À

#ê˝≤eT+~ ñHêïs¡T.

Á|ür düe÷»+˝Àq÷ Ä~Û|ü‘· kÕúq+˝À ø£ ‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏ä+ ñ+≥T+~.

n~ Ä kÕe÷õø£ eédüúqT ì\u…fÒº uÛ≤eC≤\+. Ä kÕe÷õø£ eédüú Àì

ndüe÷q‘·\qT |”&ç‘·T\T ÄyÓ÷~+#·&ÜìøÏ n~ <√Vü≤<ä+ #düTÔ+~. bÕ\ø£

esêZ\˝À Òø£ ªeT<Ûä ‘·s¡>∑‹μ ˝À |ü⁄{Ïº ô|]–q yêfi¢≈£î ‘Ó*dæ nsTTHê ‘Ó*j·Tø£

nsTTHê á <äèø£Œ<∏äyT n\e&ÉT‘·T+~. |”&ç‘· esêZ\ <äèø£Œ<∏ä+˝À düVæ≤‘·+ á

bÕ\ø£ es¡Z ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ä+ #ê˝≤ ã\+>± ñ+≥T+~. ˇø=ÿø£ÿkÕ] |”&ç‘·

esêZ\T ‹s¡T>∑Tu≤≥T #ùd≥|ü⁄Œ&ÉT ≈£L&É bÕ\ø£es¡Z uÛ≤eC≤˝≤ìï e~*+#·Tø√ Òø£

b˛e&É+ ø£ì|ædüTÔ+~. n|ü⁄Œ&ÉT yêfiófl ‘·eT ‹s¡T>∑Tu≤≥T |òü*‘·+>± ø=‘·Ô eédüúqT

ì]à+#·&É+ ã<äT\T bÕ‘· eédüúqT |ü⁄q]ï]àkÕÔs¡T.

1857˝À »]–q Á_{Ïwt e´‹πsø£ ‹s¡T>∑Tu≤≥T >∑T]+∫ ˇø£

#·]Á‘·ø±s¡T&ÉT ˇø£ $∫Á‘·eTsTTq ø£<∏ä #ÓbÕÔ&ÉT. Ä ‹s¡T>∑Tu≤≥T≈£î Á_{Ïwt yêfió¢


110

ªdæbÕsTT ‹s¡T>∑Tu≤≥Tμ nì ù|s¡T ô|{Ïºq|üŒ{Ïø°, ÄHê&ÉT ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<X Á>±MTD

ÁbÕ+‘ê\˝À nHø£ ‹s¡T>∑Tu≤≥T¢ »]>±sTT. yê{Ï À ˇø£{Ï eT<ÛäTs¡ õ˝≤¢ À

»]–+~. BìøÏ Hêj·T≈£î&ÉT <M dæs>¥ nH yÓ÷‘·Tã]. Ç‘·ì Hêj·Tø£‘·«s˝À

14 Á>±e÷\T Á_{Ïwt bÕ\q qT+&ç ø=~› ø±\+ bÕ≥T $eTTø£Ô+ nj·÷´sTT.

yê{ÏøÏ <M dæ+>¥ ‘·qqT ‘êqT sêE>± Á|üø£{Ï+#·Tø=ì, |üPs¡«ø±\|ü⁄ sêE\

˝≤>± ªsêC≤~Û sê», Bq »q Hê<∏ä.... μ nì _s¡T<äT\T ‘·–*s#·Tø√e&ÉyT

ø±ø£, ‘êqT @ Á_{Ïwt yêfifl≈£î e´‹πsø£+>± b˛sê≥+ #kÕ&√ yêfifl |ü<äΔ‹˝À

Ä 14 Á>±e÷\≈£î ˇø£ uÀsY¶ Ä|òt ¬syÓq÷´qT, ˇø£ ø£$TwüqsYqT, ˇø£ b˛©dt

dü÷|ü]+f…+&Ó+{Ÿq÷, ˇø£ yTõÅùdº≥Tq÷, Ä yTõÅùdº≥T rs¡TŒ MT<ä n|”Œ Ÿ≈£î

b˛e&ÜìøÏ ˇø£ düTÁ|”+ø√s¡Tºq÷ ≈£L&Ü ìj·T$T+#ê&É+≥!

eédüúq÷ n+<äT˝Àì <√|æ&û˙ ndüe÷q‘·\q÷ nHê´j·÷˙ï

ì\u…≥º&ÜìøÏ |üì#ùd bÕ\ø£ esêZ\ uÛ≤eC≤\+ Ç+‘· ã\+>± ñ+≥T+~.

n≥Te+≥|ü⁄Œ&ÉT Á|ü»\ πøåeT+ ø√πsyês¡T ‹s¡T>∑Tu≤≥T<ës¡T¢ >±˙ s¡#·sTT‘·\T

>±˙ ` m+‘√ nÁ|üeT‘·Ô+>± ñ+&Ü*. eTq Ä˝À#·q\ eT÷\+ @$T{À, n$

be]øÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êjÓ÷, me]ì nD∫yj·T&ÜìøÏ n$ ø£*Œ+#·ã&Ü¶jÓ÷

$y∫+#·≈£î+&É ªÇ$ Hê dü«+‘· Ä˝À#·q\T, dü«‘·+Á‘·eTsTTq uÛ≤yê\T, HqT

me«]ø° $<Ûj·TT&çì ø±qT, @ esêZìø° u≤ìdüqT ø±<äTμ nqTø√e&É+ #ê˝≤

bıs¡u≤≥T. ªdü«+‘·+μ nqT≈£îH˚M, ªdü«‘·+Á‘·+μ nqT≈£îH˚M ≈£L&Ü düe÷»+

qT+& ekÕÔsTT. yê{Ï |ü≥¢ u≤<Ûä ‘êj·TT‘·eTsTTq ìã<äΔ‘· ñ+&É&É+ ªdü«+‘·+μ

n+fÒ ns¡ú+. yê{Ïì #Ó’‘·q´ |üP]‘·+>± ÄyÓ÷~+#·&É+ ªdü«‘·+Á‘·+μ n+fÒ

ns¡ú+. á ¬s+&ç+{Ïø° eTT+<äT n$ düe÷»+˝À @ ø√D+ qT+&ç e#êÃjÓ÷, @

eT÷\˝À |ü⁄{≤ºjÓ÷, @ Á|üjÓ÷»Hêìï kÕ~ÛkÕÔjÓ÷, @ $\Te\≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä +

eVæ≤kÕÔjÓ÷, be]øÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êjÓ÷ #·÷&É&É+ nedüs¡+. ˝Òø£b˛‘˚

<Mdæ+>¥ ≤>∑ ªªbÕ‘· #Ó‘·Ôμμ q+‘ê Ms√∫‘·+>± <Ûä«+dü+ #dæ ‹]– bÕ‘· #Ó‘·ÔH

düèwæºkÕÔ+.

á C≤Á>∑‘·Ô s¡#·sTT‘·≈£î eTØ nedüs¡+. m+<äTø£+fÒ s¡#·q nH˚~

Á|ü‘· ø£å+>± uÛ≤yê\≈£L uÛ≤eC≤˝≤ìø° dü+ã+~Û+∫q~. eTq+ #ùd @ |üì

111

nsTTHê eTq uÛ≤yê\#‘·, eTq+ ‘Ó*k˛ ‘Ó*j·Tø√ ÄyÓ÷~+# uÛ≤eC≤\+#‘·

Á|üuÛ≤$‘·+ ne⁄‘·T+~. nsTT‘ nìï |üqT\˝Àìø° ªs¡#·qμ nH <ëìøÏ ñ+&

$•wüº‘· @$T≥+fÒ n~ n{≤¢ Á|üuÛ≤$‘·+ ø±e&Éy˚T ø±ø£, Ä uÛ≤yê\q÷

uÛ≤eC≤˝≤˙ï Á|ü#ês¡+ #˚düTÔ+~ ≈£L&É. eTq+ @ uÛ≤yê\ Á|üuÛ≤e+˝À

Á|üe]ÔdüTÔHêïyÓ÷ ‘Ó*j·T≈£î+&É q&ÉT#·Tø√e&É+ ‘·|üŒsTT‘, @ uÛ≤yê\qT Á|ü#ês¡+

#düTÔHêïyÓ÷ Ä˝À∫+#·≈£î+&É s¡#·q #j·T&É+ <ëìøÏ |ü~¬s≥T¢ ‘·|ü⁄Œ.

Çyê«fi s¡#·q\T #düTÔqï yêfi¢+‘ê ‘·eT Ä˝À#·q\qT $eTs¡ÙHê‘·àø£+>±

$X‚¢wæ+#·T≈£î+fÒ n+<äT˝À @ uÛ≤yê\T ø£qã&É‘êsTT? dü+Á|ü<ëj·Tø£+>± eTq

<X+˝À edü÷Ôqï es¡í <Ûäs¡à+, ≈£î\$eø£å, sê»uÛÑøÏÔ, Åd”Ô\|ü≥¢ q÷´q‘êuÛ≤e+,

ªø£s¡àμ ªÁbÕs¡ãΔ+μ ªH=dü{Ïsê‘·μ yÓTT<ä\sTTq uÛ≤yê\T, $T<∏ëýê<ä+, J$‘·+

‘·T#·Ã¤eTsTTq<ä , »qà sêVæ≤‘· yT Ä‘·à<Û j·T+ nH qeTàø£+ á $XÊ«kÕ\T

s¡ø£s¡ø±\ eTTdüT>∑T\˝À, ø=ÿø£ÿkÕ] #ê˝≤ Ä<ÛäTìø£eTsTTq eTTkÕÔãT˝À b+<äs¡T

s¡#·sTT‘·\ eTqdüT\˝À ˝Òe⁄? ñ>∑TZbÕ\‘√ J]í+#·T≈£îqï á uÛ≤yê\qT

e~*+#·Tø√e&ÜìøÏ b+‘√ #Ó’‘·q´|üP]‘·eTsTTq Ä‘·à$eTs¡ÙHê <äèø£Œ<∏ä+

nedüs¡+ ø±<ë? eTq MT<ä eTq+ b˛sê≥+ #düTø√e\dæq nedüs¡+ Ò<ë?

‘êqT ªdü«‘·+Á‘·+μ >± Ä˝À∫düTÔHêïqì qyTà s¡#·sTT‘· ` ªdü«‘·+Á‘·μ eTsTTq

Ä˝À#·q kÕ<Ûä + nH nVü≤+uÛ≤e+e\¢ ` á Ä˝À#·q Ò #j·T&É+ Ò<ë?

ªÄ<ÛäTìø£eTsTTq eTTkÕÔãT˝Àμ nHêïqT. #ùd$ bÕ‘· Ä˝À#·q Ò nsTTHê

kÕÁe÷»ýê<ä uÛ≤eC≤\+ Á|üuÛ≤e+ e\¢ n$ ‘·s¡#·T>± #ê˝≤ Ä<ÛäTìø£eTsTTq

s¡+>∑T\T |üPdüTø=ì ekÕÔsTT. #‘·ã&ç ≤+{Ï eT+Á‘· ‘·+Á‘ê\ |ü≥¢ qeTàø±ìï

yê´bÕs¡ düs¡T≈£î #dæ qe\\T neTTàø√e&É+ ø√dü+ n‘ê´<ÛäTìø£+>± nì|æ+#

nDTXÊg |ü]uÛ≤wüq÷ eTqdüÔ‘·«XÊg |ü]uÛ≤wüq÷ ñ|üjÓ÷–+#˚ s¡#·sTT‘·\

$wüj·T+˝À á eTTdüT>∑T düŒwüº+>± e⁄+~. <ëìøÏ $es¡D nø£ÿs¡ Ò<äT. nsTT‘

n+‘· eTØ #·eø£u≤s¡T ø±ì s¡#·q\˝À ≈£L&É ø=+#Ó+ C≤Á>∑‘·Ô>± $X‚¢wæùdÔ á

$wüj·T+ #·ø£ÿ>±H˚ ø£ì|ædüT Ô+~. kÕ+πø‹ø£ |ü⁄s√>∑‹ì Äsê~Û+#·&É+

kÕÁe÷»ýê<ä <äèø£Œ<∏ä+ \ø£åD≤\˝À ˇø£{Ï. á ªôV’≤f…ø±ï\Jμ yÓ÷E Ç|ü⁄Œ&ÉT

yês¡|üÁ‹ø£\˝À edü÷Ôqï qe\\˝À #ê˝≤ ø£qã&ÉT‘·T+~. eTqTwüß\˝À

kÕVæ≤‘· +`‘ê‹«ø£ H|ü<∏ä +


112

n_Ûe÷ì+# \ø£åD≤\≈£î ≈£L&É e÷qe dü«uÛ≤e+ ø£+fÒ ø£+|üP´≥sY Òø£ s√uÀ{Ÿ

dü«uÛ≤eyT b≈£îÿe ñ+≥T+~. ‘·&Éu≤≥T Òì kÕVü≤dü+, >∑T]‘·|üŒì #êø£#·ø£ +,

K∫Ã‘·eTsTTq $y#·q, n\dü≥ bs¡T>∑ì |ü]ÁXeT, ø£åD≤\MT<ä dü+øÏ¢wüºeTsTTq

ìs¡íj·÷\T #ùd Hs¡TŒ ` eTqTwüß\˝À kÕÁe÷»ýê<ä uÛ≤eC≤\+ n_Ûe÷ì+#

\ø£åD≤\T Ç$. Ç|ü⁄Œ&ÉT edü÷Ôqï ªôV’≤f…ø±ï\Jμ qe˝≤ kÕVæ≤‘·´+˝À `

Ç+ ¢wt Àq÷ ‘Ó\T>∑T˝Àq÷ ≈£L&É ` á ø√e≈£î #Ó+~q eTqTwüß\ ∫Árø£s¡D

u≤>± Ä<äs¡D bı+~+~. Ç+ ¢wt À eTTK´+>± nyÓT]ø±˝À u…dtº ôd\¢sY‡˝À

ÄyÓ÷<ä+ bı+~ ‘Ó\T>∑T˝ÀøÏ ‘·s¡T®e÷ ne⁄‘√s~. Ç~ düeTÁ>∑ s¡÷|ü+˝À

ñqï|ü⁄Œ&ÉT düT\uÛÑ+>±H >∑Ts¡TÔ |ü≥ºe#·TÃqT >±˙ kÕÁe÷»ýê<ä+ Á|üuÛ≤e+˝À

ñHêïj·Tì eTq+ e÷eT÷\T>± }Væ≤+#·ì bH√ï s¡#·q\˝À á \ø£åD+

ø£qã&ÉT‘·T+~. n|ü⁄Œ&ÉT >∑Ts¡TÔ |ü≥º&É+ n+‘· düT\uÛÑ+ ø±ø£b˛e#·TÃ.

nsTT‘, j·T+Á‘·+ kÕeTs¡ú + #ê˝≤ dü+≈£î∫‘·eTsTTq~. j·T+Á‘·+ ‘êqT

#ùd |üì˝À b+‘· Hs¡Œs√ Ç‘·s¡ $wüj·÷\˝À n+‘· ìdü‡Vü‰j·T+>± ñ+≥T+~.

ÇqT|ü Kì»+‘√ ì+&çq q\uÛ…’ ô|f…º\qT n˝y√ø£>± ≤≈£îÿyÓfi‚¢ &ûôd Ÿ Ç+»qT,

|ü{≤º\≈£î n&É¶+>± π><Ó ì\ã&ç‘ <ëìï |üø£ÿ≈£î ˝≤>∑ Ò<äT. n< |üø£ÿ≈£î b˛jT

<ëø± Ä>∑e\dæ+<, Ò<ë <ëìï #·+|æ #·Áø±\ øÏ+<ä q*|æ yj·Te\dæ+<. ˇø£

$wüj·T+ |ü≥¢ dü+|üPs¡í kÕeTs¡ú +, yÓTT‘·Ô+ |ü]dæú‘·T\ |ü≥¢ ndüVü‰j·T‘· j·T+Á‘·

\ø£åD≤\˝À Á|üeTTKyÓTÆq$. ø£+|üP´≥s¡¢sTTHê s√uÀ\sTTHê Ç+‘˚ `

|ü]e÷D+˝À ‘&ÜjT ‘·|üŒ >∑TD+˝À á dü+≈£î∫‘·‘ê«ìøÏ nM $TqVü‰sTT+|ü⁄

ø±<äT.

eTìwæøÏ, Ç+<äT≈£î _Ûqï+>±, @ ˇø£ÿ $wüj·T+˝Àq÷ ‘·&Éu≤≥T Òì

kÕeTs¡ú + ñ+&É<äT>±˙ |ü~ $wüj·÷\qT πøkÕ] |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îì

düŒ+~+#˚ H˚s¡Œ]‘·q+ ñ+≥T+~. nø£kÕà‘·TÔ>± nq÷Vü≤éTsTTq $|ü‘·TÔ

e∫Ã|ü&çHê @<√ ˇø£ yTs¡≈£î b<äTs=ÿH XøÏÔ ñ+≥T+~. ˇø£ Á|üeTTK >∑DÏ‘·

XÊgy‘·Ô nqï≥Tº ø£+|üP´≥sY ôd+≥sY ÀøÏ nø£kÕà‘·TÔ>± ô|<ä›|ü⁄* eùdÔ nìï

ø√≥¢ KØ<äT #ùd ø£+|üP´≥sY @MT #j·T Ò<äT>±ì, ìs¡ø£åsêdüT´&ÉsTTq yê#YeTHé

` n+‘·es¡≈£î ‘·q J$‘·+˝À bqï&É÷ ˇø£ |ü⁄*ì #·÷dæqyê&ÉT ø±ø£b˛sTTHê,

113

kÕVæ≤‘· +`‘ê‹«ø£ H|ü<∏ä +

ø£+|üP´≥s¡¢ uÛ≤wü À #ÓbÕŒ\+fÒ |ü⁄*ì b<äTs¡TÿH ªÁb˛Á>±+μ n‘·ì yÓT<ä&ÉT˝À

˝Ò≈£îHêï @<√ ˇø£{Ï #˚j·T>∑\&ÉT. ø£˙dü+ #˚ùd Áø£eT+˝À ‘·q ÁbÕD+

b˛>=≥Tºø√>∑\&ÉT.

Ç+ø=ø£ s¡ø£+>± #ÓbÕŒ\+fÒ eTìwæ ˇø=ÿø£ÿ $wüj·÷ìøÏ $&ç$&ç>±

düŒ+~+#·&ÉyT ø±≈£î+&É ‘·q #·T≥÷º e⁄qï |ü]dæú‘·T\≈£L düe÷C≤ìø° ø£ yÓTT‘·Ô+>±

düŒ+~+#·>∑\&ÉT. <ëìì ø£ yÓTT‘·Ô+>± Äø£[+|ü⁄ #düTø√>∑\&ÉT. @ j·T+Á‘·eT÷

#˚j·T˝Òì á |üì eTìwæøÏ Á|ü‘˚´ø£eTsTTq e÷qMj·T \ø£åD+. $&ç$&ç>±

ˇø=ÿø£ÿ |üì #j·T&É+˝À j·T+Á‘ê\ düVü‰j·T+‘√ ‘·q ì|ü⁄D‘·qT ô|+#·T≈£î+≥÷,

@ j·T+Á‘êìøÏ kÕ<Ûä +ø±ì düeTÁ>∑ Á|ü‹düŒ+<äqqT ‘·q Jeq|ü<∏ä+ #düT≈£î+≥÷,

e÷qMj·T‘·qT kÕ<Ûës¡D°ø£]+#·&É+ uÛÑ$wü ‘·TÔ À e÷qedüe÷»+ kÕ~Û+#·e\dæq

\ø£å ´+.

kÕÁe÷»ýê<ä+ á \øå±´ìï ø±<ä+≥T+~. eTìwæì düe÷»+ eTT+<äT,

|ü]dæú‘·T\ eTT+<äT n\TŒ&ç ndüVü‰j·TT&ç #düTÔ+~. Á|ü|ü+#·+ ø£ yÓTT‘·Ô+>±

$X‚¢wüD≈£î n+<ä<äì, eTq≈£î ns¡ú+ø±<äì, ndü\T Á|ü|ü+#êìï ˇø£ yÓTT‘·Ô+>±

rdüT≈£î+fÒ n+<äT˝À Áø£eTã<äΔ‘ Ò<äì, $&ç$&ç $wüj·÷\qT dü«\ŒeTsTTq

|ü]~Û À ns¡ú+ #düTø√e&É+ e÷Á‘·yT kÕ<Ûä + nì kÕÁe÷»ýê<ä uÛ≤eC≤\+

n+≥T+~. düÁ]j·T*»+ qT+&ç ndæÔ‘·«yê<ä+ (b–®ôdºì¸j·T*»+) <ëø± nHø£

‘ê‹«ø£ s¡÷bÕ\˝À Ç~ e´ø£Ô+ nsTT+~. (á <äèø£Œ<∏ë\˝À yπs ªbÕõ{Ïyéμ

n+X+ @B Ò<äì ø±<äT). Á|ü|ü+#·+ ø£ yÓTT‘·Ô+>± $X‚¢wüDπø ø±<äT, Ä#·s¡D≈£L

n+<ä<äì á <äèø£Œ<∏ä+ n+≥Ts~. dü+düÿs¡D Ò ‘·|üŒ düeTÁ>∑eTsTTq e÷s¡TŒ

kÕ<Ûä + ø±<ä+≥T+~. kÕ+πø‹ø£+>± ñ‘êŒ<äø£‘·qT ô|+#·T≈£î+≥÷ b˛>∑\yT>±ì

yÓTT‘·Ô+ düe÷» ìsêàD≤ìï e÷πsÃ Á|üj·T‘·ï+ kÕ<Ûä´+ ø±<ä+≥T+~. ô|’>±

n≥Te+{Ï Á|üj·T‘·ï+ bòÕdæC≤ìøÏ <ë]rdüTÔ+<ä+≥T+~.

eTq <ä>∑Zs¡ á <äèø£Œ<∏ä+ $T<∏ëýê<ä+‘√q÷, Á|ü|ü+#·+ nXÊX¯«‘·+

n‘à XÊX«‘·+ nH Ä<Ûë´‹àø£ ‘·‘·«+‘√q÷ #·ø£ÿ>± ø£\>∑*dæb˛sTTs~. ìC≤ìøÏ

eTq <X+˝À d”]j·Tdt nq>∑\ s¡#·sTT‘·\s<ä]˝Àq÷ ã\+>± e⁄qï~ á

ø£\sTTπø. kÕÁe÷»ýê<ä|ü⁄ ìsêXÊyê<ä+, Áu≤Vü≤àDT\ Ä<Ûë´‹àø£ yê<ë\


114

ø£\sTTø£. yêfi¢ e÷≥\˝ÀH #ÓbÕŒ\+fÒ, ªeTq Ä<Ûë´‹àø£ dü+Á|ü<ëj·T+ |ü≥¢

Çyê«fi bÕXÊÃ‘·T´\T ≈£L&É yÓTT>∑TZ #·÷|ü⁄‘·THêïs¡T, yêfi¢ kÕ+πø‹ø£ |ü⁄s√>∑‹

yÓ’|ü⁄, á Á|ü|ü+#êìï $|ü¢yê‘·àø£+>± e÷s¡Ã&É+ nkÕ<Ûä + nH yê] ìsêXÊyê<ä+

yÓ’|ü⁄, e÷s¡TŒ nH~ $T<∏ä , J$‘·+ nXÊX«‘·+, nH eTq Ä<Ûë´‹àø£yê<äT\÷

yÓTT>∑TZ #·÷|ü⁄‘·THêïs¡ì yπs #Ó|üŒqedüs¡+ Ò<äT.

Bìì e´‹πsøÏ+∫, #ê]Á‘·ø£ ÄXÊyê<ë˙ï uÛÖ‹ø£yê<ë˙ï ÁbÕ‹|ü~ø£>±

>∑\ ‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏ëìï kÕVæ≤‘ê´ìøÏ uÛÑ÷$Tø£>± ì\u…fÒº Á|üj·T‘·ï+ ø±yê*.

düe÷C≤ìï ˇø£ yÓTT‘·Ô+>± e÷s¡Ã&É+ Á|ü»\≈£î kÕ<Ûä´+ n˙, e÷s¡Ã&ÜìøÏ

nqT>∑TD´+>± ‘·eTqT ‘êeTT e÷s¡TÃø√e&É+ ≈£L&É kÕ<Ûä + n˙ #Óù|Œ kÕVæ≤‘· +

ø±yê*. >∑‘·+˝À »]–q, Çyê«fi »s¡T>∑T‘·Tqï, Á|üC≤b˛sê{≤\ yÓ\T>∑T˝À á

dü+<˚XÊìï n+~e«&É+ kÕVæ≤‘·´+ ø£s¡ Ôe´+ ø±yê*. Ä ø£s¡ Ôyê´ìï

kÕ~Û+#·<ä\TÃ≈£îqï Á|ür s¡#·sTT‘ê eTT+<äT ‘·q Ä˝À#·q\q÷ ‘·q #·T≥÷º

ã\+>± e⁄qï Ä˝À#·q\q÷ $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± |ü]o*+∫ nuÛÑT´<äj·Tø£s¡eTsTTq

‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏ëìï s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.

115

Ä+Á<ÛäuÛÑ÷$T ~q|üÁ‹ø£ À ¬s+&ÉTkÕs¡T¢>± e∫Ãq Ç+≥s¡÷« ´ 17.06.1989, 24.6.1989

Ç+≥s¡÷« ´

kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù≈£î kÕe÷õø£

H|ü<∏ä |ü]o\q dü]b˛<äT

>±* eùdÔ ø£~*b˛jT≥≥T¢+& Äj·Tq ‘Ó\T>∑T<X+˝À rÁe ìs¡“+<Ûä|ü⁄

‘·TbòÕqTqT ôd’‘·+ ‘·≥Tº≈£îì Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ ì»eTsTTq Á|ü‹|üø£å+>± ñqï

bÂs¡Vü≤≈£îÿ\ ñ<äàe÷ìï ì]à+#ês¡T. ˝…ø£Ãs¡sY>± ø±ø£rj·T j·T÷ìe]‡{°˝À

$<ë´s¡TΔ\≈£î uÀ~Û+∫+~ >∑DÏ‘·eTsTTHê Ä]úø£, kÕe÷õø£XÊg, kÕVæ≤‘·´

$eTs¡ÙHê~ ñ|ü]‘·\ s¡+>±˝À¢ Äj·Tq düŒ è•+#·ì n+X¯+ Ò<äT. Äj·TH˚

&Üø£ºsY ¬ø. u≤\>√bÕ Ÿ. m≥T q&ç∫Hê ¬s+&É&ÉT>∑T\T yj·T Òì πs≈£î\ ôw&ÉT¶ À

(ôV’≤<äsêu≤<é) Äj·Tq ìyêdü+. u≤\>√bÕ˝Ÿ kÕVæ≤‘· yê´kÕ\ dü+ø£\q+

ªs¡÷|ü+`kÕs¡+μ nH ù|s¡T‘√ yÓ\Te&ç+~. n~ ø±ø£ Äj·Tq kÕVæ≤‘· |üÁ‹ø£ À¢

bH√ï yê´kÕ\T sêXÊs¡T. Äj·Tq‘√ Ä+Á<Û äuÛ Ñ÷$T Á|ü‹ì~Û ø£èwüß í&ÉT

(m. ø£ècÕísêe⁄) »]|æq Ç+≥s¡÷« ´ Ç~.

Á|ü : sêfi¯fl|ü*¢ nq+‘·ø£èwüíX¯s¡à>±] eTqe\T MTs¡T. ∫qï|ü&ÉT |ü<ë´\÷,

ø£$‘·\÷ sêXÊs¡ì $HêïqT. C≤rjÓ÷<ä eT+ qT+∫ ø£$ùdq e÷ìô|òk º<ëø±

$$<Ûä n+XÊ\ô|’ MTs¡T sêdæq kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù ÁbÕe÷DÏø£eTsTTq<äì

$eTs¡Ù≈£î\T ôd’‘·+ nHêïs¡T. kÕVæ≤‘· $eTs¡ÙqT MTs¡T ø=qkÕ–ùdÔ ‘Ó\T>∑T

kÕVæ≤‘ê´ìøÏ eT+∫ kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù≈£î\T>±, Á|ü‘êé÷ïj·T kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ˇø£

eT+∫ n+&É>± ñ+&yês¡T. ∫qï|üŒ{Ï qT+N MT˝À Á|üeVæ≤düTÔqï kÕVæ≤‘· eTH

Jeq~ì b+<äT≈£î ã\e+‘·+>± Ç+øÏ+|ü #düTÔHêïs¡T? e÷&Ód”ºe\¢ ø=+‘·,

MTs¡T ‘Ó∫Ãô|≥Tº≈£îqï |üqT\e\¢ ø=+‘· MTs¡T kÕVæ≤‘· + <ë«sê düe÷C≤ìøÏ

#j·Te\dæq Hê´j·T+ #j·T Ò<äH $eTs¡Ù >∑T]+∫ @eT+{≤s¡T?

» : Hê≈£î kÕVæ≤‘· +‘√ ˝À‘Ó’q |ü]#·j·T+ b|ü⁄Œ&É÷ Ò<äT. #·~y n\yê≥T

∫qï|üŒ{Ï qT+&ç e⁄+~ >±˙ ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘· + ø£+fÒ bÕXÊÃ‘· kÕVæ≤‘· +‘√H


116

Hê≈£î |ü]#·j·T+ b≈£îÿe. b˛‘˚, kÕVæ≤‘·´+ MT<ä H˚qT sêdæq yê´kÕ\T

düeTÁ>∑eTsTTq kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù nì HqT nqTø√e&É+ Ò<äT. e÷]ÿ‡düTº kÕVæ≤‘·

$eTs¡Ù n+fÒ kÕe÷õø£ Ä]úø£ H|ü<∏ä +˝À kÕVæ≤‘ê´ìï |ü]o*+#·&É+ nqT≈£î+fÒ

bıs¡u≤fÒ. H˚qT #˚dæ+~ Ä |ü]o\q e÷Á‘·y˚T. ìC≤ìøÏ düeTÁ>∑eTsTTq

e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù≈£î dü+ã+~Û+∫q ‘ê‹«ø£ düeTdü \T #ê˝≤es¡≈£î

n|ü]wüÿ è‘·+>±H˚ ñHêïsTT. |ü⁄Hê~ ñ|ü]‘·\+, nej·T$ nej·Te+

yÓTT<ä\sTTq Á|ü‘· j·T<ä«j·÷\ $X‚¢wüD, $es¡D Ç|üŒ{Ïø° |üP]Ô ø± Ò<äT. Ä#·s¡D

<ë«sêH dæ<ëΔ+‘· $es¡D kÕ<Ûä eTe⁄‘·T+<äqï kÕ<Ûës¡D dü÷Á‘êìï nqTdü]+∫,

kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù <ë«sêH kÕVæ≤‘· dæ<ëΔ+‘· Á|ü‹bÕ<äq »s¡T>∑T‘·Tqï<äì|ædüTÔ+~.

n~ Hê s¡+>∑+>± b+#·Tø√ Ò<äT. HqT Á|üC≤‘·+Á‘· ñ<ä eT+˝À Á|üy•+∫q

Hê{ÏøÏ eTq sêÅwüº+˝À ìs¡“+<Ûä+ rÁe <äX¯qT #˚s¡T≈£î+~. n|üŒ{ÏqT+&ç

s√Es√E≈£L ô|s¡T>∑T‘·÷H˚ e⁄+~. Ä ø±s¡D+>± bÂs¡Vü≤≈£îÿ\ ñ<äéT+

nedüs¡yT m≈£îÿe ñ+<äì|ædüTÔ+~. Ç+<äT˝À ªe÷&Ód”ºμ @MT Ò<äT.

Á|ü : kÕe÷õø£, Ä]úø£ H|ü<∏ä + |ü]o*ùdÔ e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù b+<äT≈£î

ø±<äT?

» : kÕe÷õø£ H|ü<∏ä +˝À |ü]o*+#·&É+ ‘·|üŒìdü]>± nedüs¡yT. ø±ì Ä

H|ü<∏ë´ìï $e]+#·&É+‘√ e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù nsTTb˛<äT. kÕe÷õø£

$X‚¢wüD≈£î esêZ\ eT<Ûä , Òø£ kÕe÷õø£ ãè+<ë\ eT<Ûä e⁄+& dü+ã+<Ûë\T

edüTÔe⁄. ¬s’‘·T ≈£L©\T uÛÑ÷kÕ«eTT\T— nÁ>∑≈£î˝≤\T n+≥sêìyêfi¯ófl— Åd”Ô\T

|ü⁄s¡Twüß\T— nH $uÛÑ»q <ëìøÏ ÁbÕ‹|ü~ø£. kÕVæ≤‘ê´ìøÏ eTTK´+>± ø£<∏ëqe˝≤

kÕVæ≤‘ê´ìøÏ edüTÔe⁄ esêZ\ eT<Ûä dü+ã+<Ûë\T ø±<äT, e´≈£îÔ\ eT<Ûä dü+ã+<Ûë\T.

Ä e´≈£îÔ\T ≈£L*yêfiÀfl, ¬s’‘·T˝À, ô|≥Tºã&ç<ës√¢ nsTT e⁄+{≤s¡T. Áu≤Vü≤àDT˝À,

e÷\yêfiÀfl nsTT e⁄+{≤s¡T. Åd”Ô À, |ü⁄s¡Twüß˝À nsTT e⁄+{≤s¡T. Ä yTs¡≈£î

kÕe÷õø£ $X‚¢wüD <ëìøÏ H˚|ü<∏ä´+ ne⁄‘·T+~. ø±ì H˚|ü<∏ä´+ e÷Á‘·y˚T

ne⁄‘·T+~. Ä H˚|ü<∏ä´+˝À |ü⁄{Ïº, Ä #·Á≥+˝À b~–q e´≈£îÔ\ yÓ’j·TøÏÔø£

Á|ü‘´ø£‘·\˝À Á|ü‹|òü*+# kÕe÷õø£ dü+|òüTs¡D kÕVæ≤‘ê´ìøÏ düMT|ü edüTÔe⁄.

<ëì <ë«sêH düe÷»+ kÕVæ≤‘· edüTÔee⁄‘·T+~. düe÷»+ Hs¡T>± kÕVæ≤‘·

117

kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù≈£î kÕe÷õø£ H|ü<∏ä |ü]o\q dü]b˛<äT

edüTÔe⁄ nsTTq|ü⁄Œ&ÉT Ä kÕVæ≤‘· + n+‘· dü+‘·è|æÔø£s¡+>± e⁄+&É<äT. n+<äTπø

{≤ ŸkÕºjYT s¡#·q\˝À ªyêsY n+&é |”dtμ ø£+fÒ ªnHêïø£¬sìHêμ kÕVæ≤‘· |üs¡+>±

ñqï‘·eTsTTq s¡#·q.

eTs=ø£ $wüj·T+ ñ+~. kÕe÷õø£ $X‚¢wüD edüTÔ>∑‘·+>± kÕ>∑T‘·T+~.

kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\qT n~ ñqï<äTqï≥Tº>± ns¡ú+ #düT≈£î+≥T+~. nsTT‘

kÕVæ≤‘ê´ìøÏ kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\ edüTÔ>∑‘· dü«s¡÷|ü+ Á|ü‘· ø£å edüTÔe⁄ ø±<äT.

Ä kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\qT eTq+ <ä]Ù+#·T≈£îH dæ<ëΔ+‘· Á|ü‘· j·÷\ s¡÷|ü+˝À

n$ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ edüTÔe⁄ ne⁄‘êsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î Åd”Ô |ü⁄s¡Twü dü+ã+<Ûë\qT

#·]Ã+#˚ kÕVæ≤‘·´+ |ü⁄s¡TcÕ~Ûø£´‘· nH˚ kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûä+˝À ñqï

dü+|òüTs¡DqT ñqï<äTqï≥Tº ø±ø£ <ëìì eTq+ uÛ≤$+#·T≈£îH ø=ìï Á|ü‘· j·÷\

s¡÷|ü+˝À (dü+Á|ü<ëj·T+, bÕ‹Áe‘· +, Åd”Ô‘·«+, ùd«#·Ã¤, düe÷q‘·«+) edüTÔe⁄>±

d”«ø£]düTÔ+~. Çø£ÿ&É ∫πøÿ$T≥+fÒ edüTÔ>∑‘· yêdüÔyêìø° á uÛ≤yê\≈£L

eT<Ûä qTqï dü+ã+<Ûä+ _+ã+, Á|ü‹_+ã+ ˝≤+{Ï~ ø±<äT. yêdüÔyê\qT ˇø£

s¡ø£+>± <ä]Ù+#·&É+ e\¢ ˇø£ ã\eTsTTq Á|üjÓ÷»q+ HÓs¡y˚πs≥≥ºsTT‘˚

‘·<äqT>∑TDéTsTTq uÛ≤eC≤\ #·Á≥+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\

eédæú‘· s¡÷|ü+ ø£+fÒ á uÛ≤eC≤\ s¡÷|üyT kÕVæ≤‘ê´ìøÏ Á|ü<Ûëq+. uÛ≤eC≤\

s¡÷|ü+ <ë«sêH n~ eédæú‘· s¡÷bÕìï ns¡ú+ #düT≈£î+≥T+~.

ìC≤ìøÏ kÕVæ≤‘· edüTÔesTTq J$‘·+ πø düeTj·T+˝À nHø£ ª …yÓ Ÿ‡μ˝À

ñ+≥T+~. edüT Ô> ∑‘· kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\T+{≤sTT. yê{Ï eT<Û ä´

|òüTs¡D\T+{≤sTT. yê{Ïì eTq+ <ä]Ù+#·T≈£îH $_Ûqï dæ<ëΔ+‘·, ‘ê‹«ø£, uÛ≤eC≤\

#·Á{≤\T+{≤sTT. yê{Ï eT<Ûä´ dü+|òüTs¡¸D ñ+≥T+~. á ‘ê‹«ø£ #·Á{≤\T

‘ê]ÿø£+>± @s¡Œ&Ée⁄. kÕe÷õø£+>± @s¡Œ&É‘êsTT. n+fÒ J$‘êìï edüTÔ>∑‘·+>±

ns¡ú+ #düT≈£îH Á|üj·T‘·ï+˝À @s¡Œ&Ée⁄. J$‘êìï _Ûqï Á|üjÓ÷CHê\ <äèwæº‘√

yêÚ≤´ì+# Áø£eT+˝À @s¡Œ&É‘êsTT. á H|ü<∏ä +˝À b~– á ‘ê‹«ø£ #·Á{≤\˝À

Ä˝À∫+#·&É+, dü+|òüT]¸+#·&É+ n\es¡TÃ≈£îqï e´≈£îÔ\T+{≤s¡T. yêfifl≈£î kÕe÷õø£

H˚|ü<∏äý˚T ø±ø£ yÓ’j·TøÏÔø£ Á|ü‘˚´ø£‘·\T+{≤sTT. ùV≤‘·Tã<äΔ+>± nì|æ+#˚

Á|ü‘´ø£‘· Òø±ø£ e÷qdæø£ yÓ’|üØ‘ê´\÷ ñ+{≤sTT. eT∞fl á Á|ü‘´ø£‘·\˙ï ≈£L&Ü


118

m<äT>∑T‘·Tqï e´øÏÔì ‘·q #·Á≥+˝À ÇeTT&ÉTÃø√e&ÜìøÏ düe÷»+ #˚ùd

Á|üj·T‘êïìøÏ nìyês¡´ |òü*‘·eTsTTq dü+|òüTs¡¸D qT+&ç |ü⁄{Ïºqy˚qì, Ä

dü+|òüTs¡D ¬s+&ÉT yÓ’|ü⁄˝≤ $|òü\+ nsTTq|ü⁄&ÉT e÷qdæø£ yÓ’|üØ‘ê´\≈£î <ë]

rdüTÔ+<äì ÁbòÕsTT&é n+{≤&ÉT. yÓ’j·TøÏÔø£ Á|ü‘´ø£‘·\T n+≥THêï+ ø±ì yê{Ïì

≈£L&Ü eTq+ yÓ’j·TøÏÔø£+>± ø±ø£ kÕe÷õø£+>±H yêÚ≤´ìkÕÔ+. yÓ’|üØ‘ê´\qT

≈£L&Ü ªπswüq …’CŸμ #düT≈£î+{≤+. düe÷»+ qT+&ç ªe´øÏÔμ @s¡Œ& Áø£eTyT n~.

kÕe÷õø£ ‹Ô&ÉT\ qT+&ç |ü⁄fÒº ‘·T\q÷, Ä<äsêÙ\q÷, ÄXj·÷\q÷ e´≈£îÔ\T

dü«+‘·+ #düT≈£îH Áø£eTyT n~.

J$‘·+ Çìï ª …yÓ Ÿ‡μ˝Àq÷ πø düeTj·T+˝À ñ+≥T+~. ñqï‘·eTsTTq

kÕVæ≤‘·´+ ≈£L&Ü nìï ª˝…yÓ˝Ÿ‡μ˝Àì J$‘ê˙ï yê{Ï n+‘·dü‡+ã+<Ûë˙ï

$XBø£]düTÔ+~. <äkÕÔj·Tyéd”ÿ ªÅ¬ø’+ n+&é |üìwtyÓT+{Ÿμ Ç+<äT≈£î >=|üŒ ñ<ëVü≤s¡D.

kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù≈£L&Ü nìï ª˝…yÓ˝Ÿ‡μ˝Àq÷ ˇπø düeTj·T+˝À eéVü≤]+#·

>∑*–q|ü⁄& |ü]|üPs¡í+ ne⁄‘·T+~. yêdüÔ$ø£‘· ` uÛ≤eC≤\+, düe÷»+ ` e´øÏÔ

nH >∑‹‘ê]ÿø£ <ä«+<ë«\˝Àì n+‘·dü‡+ã+<Ûëìï düeTÁ>∑+>± $XBø£]+#·≈£î+&Ü

ˇø£ <ëìï eT≥Tº≈£î Á|ü‹bÕ~+∫ ¬s+&Ée<ëìï ‘·‘·Œ¤*‘·eTsTTq nìyês¡´

|üs¡ ekÕq+>± ø={ÏºbÕπsùd~ düeTÁ>∑eTsTTq e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ùø±<äT. nsTT‘

BìøÏ dü+ã+~Û+∫q ‘ê‹«ø£ dæ<ëΔ+‘· düeTdü \T n|ü]wüÿ è‘·+>± ñ+&çb˛j·÷sTT.

ÁøÏdüº|òüsY ø±&Ó« Ÿ ≤+{Ïyêfiófl kÕe÷õø£ H|ü<∏ë´ìï Á|ü‹bÕ~+#·&É+‘√ $eTs¡ÙqT

eTT–ùdÔ πse÷+&é $*j·TyéT‡, n\÷ÔdüsY ˝≤+{Ï yêfi¯ófl kÕVæ≤‘ê´ìï ñ‘·Œ‹Ô

dü+ã+<Ûë\ H˚|ü<∏ä´+˝À |ü]o*+#·≈£î+&Ü <ëìøÏ dü+|üPs¡íeTsTTq dü«j·T+

Á|ü‹|ü‹Ôì ÄbÕ~+#·&ÉyÓ÷ Òø£ kÕVæ≤‘· düè»q ≈£L&Ü ˇø£ ªñ‘·Œ‹Ôμ ø±ã{Ïº

<ëì n+‘·s¡Z‘· yÓ’s¡T<Ûë´\ $X‚¢wüD dü]b˛‘·T+<äì yê~+#·&ÉyÓ÷ #kÕs¡T.

Á|ü : •\Œ+ $wüj·T+˝À ˇø£ÿ ø£$‘ê«ìï $TqVü‰sTT+∫ yê´bÕs¡ s¡#·sTT‘·\T

rdüT≈£î+≥Tqï ÁX<äΔqT ≈£L&Ü nuÛÑT´<äj·T, $|ü¢e s¡#·sTT‘·\T rdüTø√e&É+ Ò<äì

$eTs¡Ù edüTÔqï~. ‘Ó\T>∑T˝À $X¯«»˙qeTsTTq s¡#·q\T b+<äT≈£î sêe&É+

˝Ò<äT?

» : yê´bÕs¡ s¡#·sTT‘·\T Á|ü»\ J$‘·+ qT+&ç b+‘· <ä÷s¡+>± ã‘·T≈£î‘·THêïs√

$|ü¢e s¡#·sTT‘·\T ≈£L&Ü (#ê˝≤ ø=~› $TqVü‰sTT+|ü⁄\‘√) n+‘ <ä÷s¡+>±

119

Áã‘·T≈£î‘·THêïs¡T. ndü\T ˝À|ü+ Çø£ÿ&˚ e⁄+<äì|ædüTÔ+~. ìs¡“+<Ûä+ rÁe‘˚

Á|üC≤ J$‘êìï s¡#·sTT‘·\ <ä>∑Z]øÏ ‘Ó∫Ãq|ü⁄&ÉT •\Œ+ Ø‘ê´ ≈£L&Ü eT+∫

s¡#·q\T edüTÔHêïsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, 1984`85 dü+e‘·‡sê\˝À es¡+>∑ Ÿ Àì

$|üØ‘· |ü]dæú‘·T˝À¢ ªdüè»qμ˝À e∫Ãq ø£<∏ä\T. eT+∫ kÕVæ≤‘· + düèwæº+#·&ÜìøÏ

ÁX<äΔ nedüs¡yT ø±˙ •\Œ+ düeTdü qT ªÁX<äΔμ |ü]wüÿ]+#·<äT. Á|ü»\ J$‘·+˝À

#ê˝≤ düìïVæ≤‘·eTsTTq |ü]#·j·T+ yÓTT<ä≥ nedüs¡+. |ü]#·j·T+ n+fÒ <ä>∑Zs¡>±

≈£Ls=Ãì #·÷&É&É+ ø±<äT. @<√ ø£ kÕúsTT˝À yêfifl ªÁã‘·T≈£îb˛s¡Tμ À bÕ˝§Zq&É+

nedüs¡+. Ä ô|’q ‘·>∑T e÷Á‘·+ |ü]ÁX¯eT ≈£L&Ü #˚ùdÔ eT+∫ kÕVæ≤‘·´+

düèwæº+#·&É+ kÕ<Ûä eTe⁄‘·T+~. e÷]ÿ ‡düTº\≈£î ˇø£ ªdæ<ëΔ+‘·uÛÑj·T+μ ñ+≥T+~.

s¡#·q #˚düTÔqï+‘·ùd|ü⁄ |òü ≤Hê $eTs¡Ù≈£î&ÉT @eT+{≤&√ nì uÛÑj·T|ü&ÉT‘·÷

sêùdÔ eT+∫ s¡#·q kÕ<Ûä + ø±<äT. á ªdæ<ëΔ+‘·uÛÑj·T+μ bìï dæ<ëΔ+‘· Á>∑+<∏ë\T

Ç+{À¢ ≈£Ls¡TÃì #·~$Hê b˛<äT. Á|ü»\ J$‘·+˝Àq÷, b˛sê{≤\˝Àq÷ bÕ˝§ZH

yêfifl≈£î <ëìì b˛>=≥Tº≈£îH+<äT≈£î ø±e\dæq kÕVü≤dü+ edüTÔ+~. n|ü⁄&ÉT eTq+

#ùd dæ<ëΔ+‘· n<Ûä j·Tq+ ≈£L&Ü |òü\e+‘·+ ne⁄‘·T+~. bÕ≥\T sêùdyêfiófl

b≈£îÿe>± b˛sê{≤\‘√ düìïVæ≤‘·eTsTTq dü+ã+<Ûä+ ñqï yês¡T ø±e&É+‘√

#ê˝≤ düT\uÛÑ+>± edüTÔ •˝≤Œ\ ◊ø£ ‘·qT ‘·eT s¡#·q\˝À kÕ~Û+#·>∑\T>∑T‘·THêïs¡T.

ø=‘·Ô Á|üjÓ÷>±\T düè»Hê‘·àø£+>± #j·T>∑\T>∑T‘·THêïs¡T.

‘Ó\T>∑T˝À ø£ÿ ø£$‘·«+ $TqVü‰sTTùdÔ yπs @ s¡+>∑+˝Àq÷ n+‘·sê®rj·T

kÕúsTTøÏ #Ó+~q s¡#·sTT‘·\T b+<äT≈£î sêe&É+ ˝Ò<äH˚~ y˚πs Á|üX¯ï. ll

Á|ü|ü+#·+˝À @ ø£$‘√ nsTTHê dü]‘·÷>∑T‘ê&ÉT ø±˙ &ÜdüÔjÓTyéd”ÿ øÏ |ü<äee+‘·T

dü]b˛jT qe˝≤ s¡#·sTT‘· ‘Ó\T>∑T˝À Ò&ÉT. qe\ Á|ü<Ûëq+>± ã÷s¡T®yê kÕVæ≤‘·

s¡÷|ü+ ø±e&É+ e\¢ Á|ü>∑‹o\+ >∑\ ã\eTsTTq ã÷s¡T®yê es¡Z+ Òø£b˛e&Üìï

<ëìøÏ ø±s¡D+>± uÛ≤$+#ê ÒyÓ÷. C≤rjÓ÷<ä eT ø±\+˝À ñqï ø=~›bÕ{Ï

nuÛÑT´<äj·T dü«uÛ≤yêìï ≈£L&Ü ø√˝ÀŒsTTq ã÷s¡T®yê es¡Z+ Çyê«fi <äTs¡“\eTsTTq

kÕVæ≤‘ê´ìï eT≥Tºπø düèwæº+#·>∑\T>∑T‘√+~. Á|üC≤ñ<ä eT+ u≤>± ã\|ü&ç, qe˝≤

s¡÷bÕìï ‘êqT dü«+‘·+ #düTø√>∑*–‘ eT∞fl eT+∫ qe\\T ekÕÔjTyÓ÷.



120

Á|ü : ñ<äé÷\‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Òø£b˛sTTHê ø=&Ée{Ï>∑+{Ï ≈£î≥T+ãsêe⁄

eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ J$‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫ eT+∫ qe\\T, ø£<∏ä\T sêXÊs¡T >∑<ë?

» : ñ<ä eT+ n+fÒ dü+|òüT+ ô|≥Tºø=ì b˛sê≥+ #j·T&É+ nì ns¡ú+ #Ó|ü⁄Œ≈£î+fÒ

≈£î≥T+ãsêe⁄≈£î ñ<ä e÷\‘√ dü+ã+<Ûä+ Òø£b˛e#·TÃqT >±˙, Äj·Tq |ü⁄{Ïºq

nÁ>∑es¡í eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ C≤rjÓ÷<ä eT+˝À #Ó|ü⁄Œø√<ä>∑Z bÕÁ‘· ìs¡«Væ≤+∫s~.

<ëì‘√u≤≥T C≤rj·T uÛ≤yê\T, dü+düÿs¡D uÛ≤yê\‘√ Áù|s¡D #Ó+~q kÕVæ≤‘ê´ìï

düèwæº+∫+~. bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ\˝Àq÷ 16`19 X¯‘êu≤›\ eT<Ûä´ ã÷s¡T®yê

Á|üC≤‘·+Á‘· $|ü¢e+˝À Á|üeTTK bÕÁ‘· eVæ≤+∫q |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\ eT<Ûä ‘·s¡>∑‹

>=|üŒ kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\qT düèwæº+∫+~. yêfiËfle«s¡÷ ñ<äé÷\‘√ dü+ã+<Ûä+

ñqïyêfiófl ø±ø£b˛e#·TÃqT. nsTT‘ yêfiófl |ü⁄{Ïºq es¡ZyT ÄHê&ÉT ˇø£ Á|üeTTK

kÕe÷õø£ |ü]D≤eT+˝À bÕ˝§Zì+~.

Çyê[º |ü]dæú‹ ys¡T. ã÷s¡T®yê Á|üC≤‘·+Á‘· $|ü¢yê\˝Àq÷ C≤rjÓ÷<ä eT+

˝Àq÷ eT<Ûä´‘·s¡>∑‹øÏ ñqï bÕÁ‘· ÁXÊ$Tø£ $|ü¢yê\˝À ñ+&É<äT. n+<äTπø

eT<Ûä ‘·s¡>∑‹˝À |ü⁄{Ïºq s¡#·sTT‘·\T Çyê«fi eT+∫ kÕVæ≤‘· + düèõ+#ê\+fÒ

ÁXÊ$Tø£ es¡Z ñ<äé÷\‘√ dü+ø£\Œ|üPs¡«ø£+>± dü+ã+<Ûë\T ô|≥Tºø√yê*.

≈£î≥T+ãsêe⁄ sêkÕ&ÉT ø±ã{Ïº Hq÷ sêj·T>∑\qqTø√e&É+ ˇø£ #ê]Á‘·ø£ <äX

>∑&ç∫b˛sTT+<äì $düà]+#·&É+ ne⁄‘·T+~.

Á|ü : &ÜdüÔjÓTyéd”ÿ‘√ dü]b˛\Ã>∑\ ‘Ó\T>∑T qe˝≤ s¡#·sTT‘· Ò&ÉHêïs¡T. $es¡D

nedüs¡+. ªÅ¬ø’+ n+&é |üìwtyÓT+{Ÿμ ˝≤+{Ï ìsêXÊ »qø£eTsTTq qe\

ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+<ä+{≤sê?

» : Å¬ø’düÔe dü+Á|ü<ëj·T+˝À ìsêXÊeTj·TeTsTTq e÷qe‘êyê<ä+ ñ+~.

&ÜdüÔjÓTyéd”ÿ Ä dü+Á|ü<ëj·÷ìøÏ #Ó+~qyê&ÉT. Äj·Tq s¡#·q\T #ùdHê{ÏøÏ

s¡cÕ´˝À uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüú ≈£L&Ü |ü‘·q+ nsTT+~. ô|≥Tºã&ç<ëØ dü+ã+<Ûë\T

ne‘·]düTÔHêïsTT. dü+Á|ü<ësTTø£+>± e÷qe dü+ã+<Ûë\˝À e⁄qï <Ûäs¡à+, ø£s¡TD,

<äj·T, ø£åeT yÓTT<ä\sTTq $\Te\˙ï |ü‘·q+ nsTTb˛sTT kÕ«s¡ú+, &ÉãT“ yê{Ï

kÕúq+ rdüT≈£î+≥THêïsTT. &ÜdüÔjÓTyéd”ÿ M{Ïì ndüVæ≤´+#·T≈£îHêï&ÉT. Å¬ø’düÔe

e÷qe‘êyê<ä <äèø£Œ<∏ä+‘√ ndüVæ≤´+#·T≈£îHêï&ÉT. Ä <äèø£Œ<∏ä+ e\¢ Á|üjÓ÷»q+

121


‘·≈£îÿy. nsTT‘ Ä <äèø£Œ<∏ä+˝À düe÷C≤ìï Äj·Tq #·÷ùd ‘·|ü⁄Œ&ÉT düe÷»+˝Àì

|ü‘·q+ e÷qe dü+ã+<Ûë\˝Àì nìï ø√D≤\˝Àìø°, ∫e]øÏ e÷qdæø£

yÓ’|üØ‘ê´\˝Àìø°, ‘ê‹«ø£ <Ís¡“˝≤´\˝Àìø° ≈£L&Ü @$<Ûä+>± Áey•+∫+<√

#·÷|ü>∑*>±&ÉT. Ä düeTÁ>∑ <äèwæº, Ä kÕeTs¡ú + nedüs¡+.

Á|ü : kÕVæ≤‘· + nH~ ˇø£ yêdüÔe ∫Á‘·DyT ø±ì |ü]cÕÿsê\T, rs¡TŒ\T #Óù|Œ

kÕ<Ûäq+ ø±<äì n+{≤s¡T. J$‘êìï ∫Á‹+#·&É+‘√ s¡#·sTT‘· u≤<Ûä´‘·

|üPs¡Ôe⁄‘·T+<ë? ndü\T s¡#·sTT‘· kÕe÷õø£ u≤<Ûä ‘· @$T{Ï? s¡#·sTT‘·≈£î |üP]Ô

ùd«#·Ã¤ ñ+≥T+<ë?

» : ùd«#·Ã¤ nH~ ˇø£ ÁuÛÑeT. #Ó’‘·qé+‘·+>± Á|üø£{Ï+#·T≈£îH dæ<ëΔ+‘êìøÏ

ìã<äTΔ\T ø±ìyês¡T ne´ø£Ô+>± eTqMT<ä |üì#ùd Á|üuÛ≤yê\≈£î ã+B\e⁄‘ês¡T.

ì» J$‘·+˝À eTq+ |ü]cÕÿsêìï >∑T]+∫ Ä˝À∫+#·≈£î+&Ü düeTdü \ >∑T]+∫

Ä˝À∫+#· Ò+. be]MT<ë rs¡TŒ#Ó|üŒ≈£î+&É <ì>∑T]+N u≤<Ûä|ü&É Ò+. ˇø£ÿkÕ]

Á|üj·T‘·ï+ #dæ #·÷ùdÔ n~ b+‘· nkÕ<Ûä yÓ÷ ‘Ó\TdüTÔ+~. ø±ì s¡#·q˝À eT≥Tº≈£î

HqT J$‘êìï ∫Á‹kÕÔqT ‘·|üŒ rs¡TŒ#Ó|üŒqT, düeTdü \ |ü]cÕÿsêìï dü÷∫+#·qT.

n+≥THêïeT+fÒ eTq ªãT~ΔJe⁄\μ J$‘·+ b+‘· |üsêsTTø£è‘·+ nsTT+<√

ns¡ú+ ne⁄‘·T+~. s¡#·q J$‘·+˝À qT+&ç |ü⁄&ç‘ düeTdü , |ü]cÕÿs¡+ nH

$uÛÑ»q ‘· …‘·Ô<äT. s¡#·q yÓT<ä&ÉT˝À qT+&ç, nVü≤+˝À qT+&ç |ü⁄&ç‘ á $uÛÑ»q

‘· …‘·TÔ‘·T+~.

nsTT‘ á #·s¡Ã πøe\+ dæ<ëΔ+‘·kÕúsTT˝À b|üŒ{Ïø° |üP]Ôø±<äT. s¡#·sTT‘·≈£î

u≤<Ûä ‘· Ò<äH yês¡T b+‘· u≤<Ûä ‘ês¡Væ≤‘·+>± J$düTÔHêïs√, s¡#·sTT‘·≈£î u≤<Ûä ‘·

e⁄+~ nHyês¡T ≈£L&Ü n+‘ u≤<Ûä ‘ês¡Væ≤‘·+>± J$düTÔqï+‘·ø±\+ á #·s¡Ã

|üP]Ôø±<äT. e÷]ÿ ‡düTº s¡#·sTT‘·\ s¡#·q e÷Á‘·yT ø±<äT, J$‘·+ ≈£L&Ü ã÷s¡T®yê

s¡#·sTT‘·\ J$‘·+ ø£+fÒ _Ûqï+>± e⁄+&Ü*. n˝≤ _Ûqï+>± ˝Òq+<äTe˝Ò¢

n»+‘ê˝≤+{Ï yêfió¢ ≈£L&Ü e÷]ÿ ‡düTº s¡#·sTT‘·\qT y …‹Ô #·÷|ü>∑\T>∑T‘·THêïs¡T.

>∑<ä›sYqT yêfiófl n˝≤ $eT]Ù+#· Òs¡T. b+<äTø£+fÒ u≤<Ûä ‘· nqï $wüj·T+ <ä>∑Z]øÏ

e#˚Ãdü]øÏ yês¡T >∑<ä›sY‘√ ‘·eTqT dü]b˛\TÃø√˝Òs¡T. ø±ì eTq+ e÷Á‘·+

Ä#·s¡D˝À #ê˝≤es¡≈£î e÷]ÿ ‡»+ ù|]≥ kÕ+Á|ü<ësTTø£ u≤<Ûä´‘·\qT


122

e~*+#·T≈£îì yπs @<√ ù|s¡Tô|{Ïº sê»ø°j·T u≤<Ûä ‘·\qT ≈£L&Ü e~*+#·T

≈£îHêï+. dü>∑≥T e÷]ÿ ‡düTº s¡#·sTT‘·\≈£î @ u≤<Ûä ‘·\T Ò≈£î+&Ü b˛j·÷sTT.

á |ü]dæú‹ e÷]‘>±ì á #·s¡Ã≈£î eTT–+|ü⁄ e⁄+&É<äT. e´øÏÔ>∑‘· ìC≤sTTrì

HqT X+øÏ+#·&É+ Ò<äT. kÕe÷õø£ Ä#·s¡D nedüs¡+.

Á|ü : ìs¡“+<Ûä |ü]dæú‘·T˝À¢ kÕe÷õø£ Ä#·s¡D #|üfÒº neø±X+ bø£ÿ&ÉT+~?

Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‘·T\T s¡#·sTT‘· |üsêsT÷ø£s¡D #Ó+<ä&ÜìøÏ <√Vü≤<ä+ #j·T&É+ Ò<ë?

» : ìs¡“¤+<Ûä+ rÁe+>± ñqïe÷≥ yêdüÔeyT >±˙ ø±\÷, #sT÷ ø£<ä|ü Òì

|ü]dæú‹ @MT Ò<äT. bH√ï düeTdü \MT<ä Á|ü»\T ñ<ä e÷\÷, b˛sê{≤\÷

@<√ ø£kÕúsTT˝À #|ü&ÉT‘·THêïs¡T. e÷]ÿ ‡düTº s¡#·sTT‘·\˝À ø=~›eT+~ eT≥Tºπø

á b˛sê{≤\‘√ dü+ã+<Ûë\T ô|≥Tº≈£î+≥THêïs¡T. n+<äs¡÷ eT]+‘· b≈£îÿe>±

M{Ï‘√ eTy˚Tø£+ ø±e&É+ nedüs¡+. uÛ≤yê\˝À ø±<äT, Ä#·s¡D˝À ø±e&É+

nedüs¡+. ñ<ä e÷\ qT+&ç s¡#·sTT‘·\T <ä÷s¡+ njT´ |ü]dæú‹ ø=+‘· ø£*ŒùdÔ

#ê\T Ò, Çø£ $T–*+~ yêfi‚fl |üP]Ô #düT≈£î+{≤s¡ì eédüú uÛ≤$düTÔ+~. eTq+

Ä Á|üj·T‘êïìï Á|ü‹|òüT{Ï+#˚ ã<äT\T ˝§+–b˛‘·THêï+. ô|’>± <ëìì

dæ<ëΔ+rø£]+# kÕúsTTøÏ ~>∑C≤s¡T‘·THêï+.

Á|ü : ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´ #·]Á‘·qT düeTÁ>∑+>± sêj·T&É+ kÕ<ÛäéTe⁄‘·T+<ë?

sê»e+XÊ\<ë«sê kÕVæ≤‘· #·]Á‘· sêdæ ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\qT sê»e+XÊ\

<ë«sêH #ÓbıŒ#·TÃ nì Äs¡TÁ<ä nq&É+ b+‘·es¡≈£î XÊÅd”Ôj·TyÓTÆq~? eTq≈£î

kÕVæ≤‘· #·]Á‘·ø±s¡T\T Òø£b˛e&É+ ˝À|ü+ø±<ë?

» : Äs¡TÁ<ä≈£î e÷]ÿ ‡»+ ‘Ó\TdüTqq&ÜìøÏ b≥Te+{Ï <ëK˝≤ Ò¢e⁄ ø±ã{Ïº

Äj·Tq n_ÛÁbÕj·÷\qT #·]Ã+#·&É+ nqedüs¡+. ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘· #·]Á‘·qT

düeTÁ>∑+>± sêj·T&É+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü kÕ<Ûä eTe⁄‘·T+~. ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘· +˝À ø=ìï

düŒwüºeTsTTq dü+Á|ü<ëj·÷\THêïsTT. yÓ’~ø£Áu≤Vü≤àD dü+Á|ü<ëj·T+, Áu≤Vü≤àD

e´‹πsø£ XË’e dü+Á|ü<ëj·T+, Áu≤Vü≤àD ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ä+ |ü]~Û ÀH Á|üC≤

J$‘êìøÏ ø=+#Ó+ düìïVæ≤‘·+>± ñqï dü+Á|ü<ëj·T+, sêC≤kÕúHê\ $˝≤dü

J$‘ê\≈£î nqT>∑TDéTsTTq kÕVæ≤‘·´ dü+Á|ü<ëj·T+, ∫e]øÏ eédüú˝Àì

123


nHê´j·T+|ü≥¢ ìs¡düq e´ø£Ô+#dæq $eTs¡ÙHê‘·àø£ dü+Á|ü<ëj·T+ ` ø£ dü+ á

nsTT~+{Ïì düŒwüº+>± >∑T]Ô+#·e#·TÃqT. Ç$ n˙ï nìï <äX\˝Àq÷ Òe⁄.

ñqï|ü⁄Œ&ÉT πøs¡ø£+>± Òe⁄. eTq kÕe÷õø£ #·]Á‘· Àì |ü]D≤eTÁø£e÷ìï

H˚|ü<∏ä´+>± ô|≥Tº≈£îì M{Ï Ä$sê“¤yêìï Á|üuÛ≤yêìï |ü‘·Hêìï #·]Ã+#·&É+

kÕ<Ûä yT. nsTT‘ eTT+<äT eTq kÕe÷õø£ #·]Á‘· eTq≈£î ‘Ó*j·÷*. n<

dü]>±Z ‘Ó©<äT. <ëì >∑T]+# düs¡sTTq |ü]XÀ<Ûäq Ò<äT. ñqï+‘· À ø=+#Ó+

dü+‘·è|æÔø£s¡+>± nì|æ+# ø£+uÛÑ+bÕ{Ï dü‘· Hêsêj·TD >±] Á|üj·T‘·ïyT b+‘·

ndü+‘·è|æÔø£s¡+>± e⁄+<√ #·÷ùdÔ eTq <äTdæú‹ ns¡ú+ ne⁄‘·T+~. á |ü]dæú‹˝À

Äs¡TÁ<ä ˝≤+{Ïyês¡T e÷]ÿ ‡düTº yT<Ûëe⁄\T>± #· ≤eTDÏ ø±e&É+˝À ÄXÃs¡ +

@eTT+~?

Á|ü : e÷+&É*ø£ uÛ≤wü À s¡∫+#·&É+ nedüs¡yTq+{≤sê? e÷+&É*ø£ uÛ≤wü À

sêùdÔ kÕs¡«»˙q‘· e⁄+&É<äTø£<ë?

» : Á|üC≤kÕVæ≤‘· + Á|ü»\ uÛ≤wü À e⁄+&Éø£ ‘·|üŒ<äT. Á|ü»\ uÛ≤wü ÁbÕ+‘ê\qT

ã{Ïº e÷s¡T‘·Ts~. <ëìøÏ kÕs¡«»˙q‘· Ò<ä+fÒ ndü\T ‘Ó\T>∑TuÛ≤wüπø kÕs¡«»˙q‘·

Ò<äT. ‘Ó\T>∑T˝À s¡#·q\T #ùdÔ <X+˝À b+‘·eT+~øÏ ns¡ú+ ne⁄‘·T+~? ìC≤ìøÏ

Çø£ÿ&É ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\ düeTdü e⁄+~. ‘Ó\T>∑T |üÁ‹ø£\÷, dæìe÷\÷

b≈£îÿe>± ø£ècÕí, >√<ëe] &Ó ≤º ÁbÕ+‘ê\ uÛ≤wü À e⁄+{≤sTT. nsTTHê ‘Ó\+>±D

yêfi¯ófl>±˙, sêj·T\d”eTyêfi¯ófl >±˙ ªn$ e÷+&É*ø£+˝À e⁄HêïsTTμ nì

#·<äe&É+ e÷q Ò<äT. ìC≤ìøÏ Ä uÛ≤wüqT bes¡÷ e÷+&É*ø£+>±H nqTø√s¡T.

n<˚ ªndü˝…’qμ ‘Ó\T>∑TuÛ≤wü. ø£Ø+q>∑sY˝ÀH√, nq+‘·|ü⁄s¡+˝ÀH√ e÷{≤¢&˚~

ªe÷+&É*ø£+μ. ø£ècÕíq~ $»j·Tyê&É MT<äT>± ø±ø£ nq+‘·|ü⁄s¡+ MT<äT>±

Á|üeVæ≤+∫ e⁄+fÒ ø±≥Hé<=s¡ <ëìøÏ Äqø£≥º nq+‘·|ü⁄s¡+ <ä>∑Zs¡ ø£{Ïº e⁄+fÒ

n|ü⁄Œ&ÉT u…»yê&É ‘Ó\T>∑T ˇø£ e÷+&É*ø£+ nsTTe⁄+&~. nq+‘·|ü⁄s¡+ uÛ≤ùw

ndü\T ‘Ó\T>∑T nsTTe⁄+&~.

eTq+ á ndüe÷q‘·\ qT+&ç |ü⁄{Ïºq q÷´q‘ê uÛ≤yêìï b˛>=≥Tºø√e

&ÜìøÏ dæ<äΔ+>± ñ+fÒ ªe÷+&É*ø£+μ ô|<ä› düeTdü nì|æ+#·<äT.


124

Á|ü : ø£wüº|ü&ç e÷+&É*ø£ uÛ≤wüqT #·~y ÁXeT ø£*–+# ã<äT\T ˇø£ ª*+øuÛ≤wüμ

>± e÷]q uÛ≤wü À kÕVæ≤‘· düè»q #j·Te#·TÃ ø£<ë?

» : uÛ≤wü nH˚~ ˇø£yÓ’|ü⁄ e´ø°Ôø£s¡D≈£L, ¬s+&ÉeyÓ’|ü⁄ ø£eT÷´ìπøwüHé≈£L

dü+ã+~Û+∫q düeTdü . ‘êqT #Ó|üŒ<ä\T#·T≈£îqï $wüj·÷ìï kÕ<Ûä eTsTTq+‘·

düT\uÛÑ+>± #Ó|üŒ&É+ ø√dü+ ‘·–q uÛ≤wüqT s¡#·sTT‘· b+#·Tø√yê*. ø±yê\ì

bÕsƒ¡≈£î\qT ø£wüºô|fÒº Á|üjÓ÷>±\T #j·T≈£L&É<äT >±˙ ø£èÁ‹eTeTsTTq uÛ≤wü À

sêùdÔ $wüj·T+ ù|\e+>± ‘·j·÷s¡e⁄‘·T+~. ÇVü≤ ns¡ú+ ø±e&É+ ø±ø£b˛e&É+

nH~ ø=+‘·es¡≈£î ø£èÁ‹eTeTsTTq düeTdü . $wüj·T+˝À ÄdüøÏÔ e⁄+fÒ eTqyT

ns¡ú+ #düT≈£î+{≤+. Ç+ ¢wüß b+‘·eT+~øÏ u≤>± edüTÔ+<äì <X+˝À Çìï

Ç+^¢wüß qe\\T neTTà&ÉTb˛‘·THêïsTT? sê$XÊÅdæÔ s¡#·q\T $XÊK|ü≥ï+

e÷+&É*ø£+˝À e⁄Hêï ÄdüøÏÔø£s¡+>± e⁄+{≤sTT ø±ã{Ïº nìï ÁbÕ+‘ê\yês¡÷

#·~$ ns¡ú+ #düTø√e&É+ Ò<ë?

Á|ü : Á|ü»\ J$‘·+‘√ dü+ã+<Ûä+, dæ<ëΔ+‘· n<Ûä j·Tq+ á ¬s+&É÷ nedüs¡+

nHêïs¡T. ø±ì Á|ü|ü+#·+˝Àì >=|üŒ s¡#·sTT‘·\ s¡#·q\T #·~$ eTq •˝≤Œìï

yÓTs¡T>∑T ô|≥Tºø√yê*‡q nedüs¡+ Ò<ë? >=|üŒ s¡#·sTT‘·\+<äs¡÷ dæ<ëΔ+‘·

n<Ûä j·Tq+ e\¢H n<äT“¤‘·eTsTTq ª•˝≤Œìïμ Á|ü<ä]Ù+#ês¡+{≤sê?

» : Ç+<ëø£ #Ó|æŒq≥Tº, >∑‘·+˝À >=|üŒ s¡#·sTT‘·\T #ê˝≤es¡≈£î ‘·eT es¡Z

Á|üjÓ÷»Hê\ |ü]~Û À s¡#·q\T #XÊs¡T. <ëìøÏ ô|<ä›>± dæ<ëΔ+‘· n<Ûä j·Tq+

nedüs¡+ Ò<äT. Çyê«fi ≈£L&Ü Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ¬s’‘·T≈£L© j·TTe≈£î\T

dæ<ëΔ+‘· n<Ûä j·Tq+ Ò≈£î+&ÜH edüTÔe⁄ Ø‘ê´q÷ •\Œ+Ø‘ê´qT ñqï‘·eTsTTq

kÕVæ≤‘ê´ìï ` bÕ≥\qT sêdüTÔHêïs¡T. eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ yT<Ûëe⁄\T ÁXÊ$Tø£ es¡Z

kÕVæ≤‘· + düèõ+#ê\+fÒ ø=+‘· n<Ûä j·Tq+ nedüs¡yT.

eTs=ø£ düeTdü uÛ≤eC≤˝≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q~. #·]Á‘· À @ ø=‘·Ôes¡Z+

|ü⁄≥Tºø=∫ÃHê n~ bÕ‘· bÕ\ø£esêZ\ uÛ≤eC≤˝≤ìï @<√ ø£ yTs¡≈£î b<äTs√ÿyê*.

nsTT‘˚ ÁXÊ$Tø£es¡Z+ bÕ\ø£esêZ\ uÛ≤eC≤˝≤ìï |üP]Ô>± ‘·\øÏ+<äT\T>±

#j·Te\dæ e⁄+≥T+~. Ä |üì #Ó’‘·qé+‘·+>± #j·Tø£b˛‘ n< Á|üuÛ≤e+˝À

ø=≥Tº≈£îb˛jT Á|üe÷<ä+ ñ+≥T+~. n+<äTπø n<Ûä j·Tq+ nedüs¡+.

125


>=|üŒ s¡#·sTT‘·\ s¡#·q\T #·~$‘ ñ|üjÓ÷>∑yT >±˙ <ëìe\q >=|üŒ

kÕVæ≤‘· + sêj·T>∑\T>∑T‘êeTqT≈£î+fÒ n~ ÁuÛÑyT.

Á|ü : Á|ü»\ J$‘·+, ñ<äé÷\˝À uÛ≤>∑+ |ü+#·T≈£î+fÒ >=|üŒ s¡#·q\T

ekÕÔj·THêïs¡T. #Ó’Hê˝À ø±˙, s¡cÕ´˝À ø±˙ ñ<ä eT|üPs¡«+ ‘·|üŒ, ñ<ä eT+‘√

bÕ≥T ˝Ò<ë Ä ‘·sê«‘· >=|üŒ s¡#·q\T @$T e#êÃsTT? ‘Ó\T>∑T˝À ≈£L&Ü

ñ<ä e÷\˝À ñqïyêfiófl sêdæq ÄyX|üP]‘·eTsTTq ªø=≥Tº #·+|ü⁄ e+{Ï s¡#·q\Tμ—

ñ<ä eT+ Òq|ü⁄Œ&ÉT ªneTs¡T\ô|’ b*J\Tμ e÷Á‘·yT ekÕÔsTT ø£<ë? ndü\T

kÕVæ≤‘· + dü+≈£î∫‘·eTsTTq ñ<ä e÷\ #·Á≥+˝À+∫ ø±ø£ $XÊ\ ÁbÕ‹|ü~ø£ô|’

düèõ+#ê*‡q nedüs¡+ Ò<ë? ñ<ä eT #·Á≥+˝ÀøÏ |ü&çq+<äTe Ò¢ H{Ï ‘Ó\T>∑T

kÕVæ≤‘ê´ìøÏ kÕs¡«»˙q‘· \_Û+#·&É+ Ò<äH $eTs¡Ù e÷fÒ$T{Ï?

» : Á|ü|ü+#·+˝Àì >=|üŒ kÕVæ≤‘· eT+‘ê ≈£L&É ã\yÓTÆq kÕe÷õø£ |ü]D≤e÷\T

»s¡T>∑T‘·Tqï ø±\+˝À sêdæq<˚. Ç+<ëø£ nqï≥Tº ªñ<ä eT+μ nH˚ e÷≥≈£î

dü+≈£î∫‘·yÓTÆq ns¡ú+ Çe«ø£b˛‘ >=|üŒ kÕVæ≤‘· eT+‘ê ñ<ä eT kÕVæ≤‘· yT.

$T\ºHé, {≤ ŸkÕºjYT ˝≤+{Ï yêfiófl düŒwüºeTsTTq sê»ø°j·T \ø£å ´+‘√ sêXÊs¡T.

Ç‘·s¡T\T ‘·eT #·T≥÷º |ü]D≤eT+ #Ó+<äT‘·Tqï #ê]Á‘·ø£ yê‘êes¡D+ Á|üuÛ≤e+˝À

sêXÊs¡T.

ÁXÊ$Tø£es¡Z kÕVæ≤‘· + <ä>∑Z]øÏ e#˚Ãdü]øÏ ø=ìï düeTdü \T ekÕÔsTT.

ãT~Δø° uÛÖ‹ø£ ÁXeT≈£L eT<Ûä qTqï $uÛÑ»q Hê>∑]ø£ #·]Á‘· yÓTT<ä{Ï qT+&û

e⁄+~. á ãT~ΔJe⁄\≈£î Á|üeTTK bÕÁ‘·e⁄qï kÕe÷õø£ |ü]D≤e÷\T n˝y√ø£>±

>=|üŒ kÕVæ≤‘ê´˙ï, ø£fi\q÷ düèwæºkÕÔsTT. ã÷s¡T®yê Á|üC≤‘·+Á‘· $|ü¢yê\T, e\dü

<XÊ\˝À C≤rjÓ÷<ä e÷\T á ø√e≈£î #Ó+~q$. ÁXÊ$Tø£ $|ü¢yê\T ÁXÊ$Tø£

es¡Z kÕVæ≤‘· ø£fi≤s¡÷bÕ\˝À Ä s¡ø£eTsTTq ñqï‘· düèwæºì #kÕÔsTT. ‘Ó\T>∑T˝À

>∑‘· 20 dü+e‘·‡sê\˝À bÕ≥\T, ø=+‘·es¡≈£î e#·q ø£$‘·«+ á ¬s+&ÉT kÕVæ≤‘·

s¡÷bÕ\˝À edüTÔe⁄ Ø‘ê´q÷, •\Œ+ Ø‘ê´q÷ eT+∫ ø£èwæ »]–+~. <ëìì

ªø=≥Tº, #·+|ü⁄μ s¡#·q\T nq&ÉyÓTÆHê, b*J\T nq&ÉyÓTÆHê eÁø°ø£s¡DÒ. Ç‘·s¡

kÕVæ≤‘· s¡÷bÕ\˝À ñqï‘·eTsTTq ÁXÊ$Tø£es¡Z kÕVæ≤‘· + sêyê\+fÒ eTT+<äT

ãT~Δ ` uÛÖ‹ø£ ÁXeT nH $uÛÑ»q b˛yê ÒyÓ÷. ø£eT÷´ìdüTº düe÷»+ ìsêàD


126

Áø£eT+˝À ‘·|üŒìdü]>± »s¡>∑e\dæq á b˛sê≥+ k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´˝À bqï&É÷

»s¡>∑ Ò<äT. #Ó’Hê˝À kÕ+düÿ è‹ø£ $|ü¢eø±\+˝À ø=+‘· Á|üj·T‘·ï+ »]–+~

>±˙ Ä Á|üj·T‘êïìï ì\eìe« Ò<äT.

kÕs¡«»˙qeTsTTq edüTÔe⁄ b{≤¢ e⁄+≥Ts<√ ns¡ú+ ø±e&É+˝Ò<äT.

kÕVæ≤‘· +˝À kÕs¡«»˙q‘· ns≥÷ @<äsTTHê ñ+fÒ n~ düeTø±©q #ê]Á‘·ø£

|ü]D≤e÷\qT ã\s>± e´ø°Ôø£]+#·&É+˝ÀH˚ ñ+&É>∑\<äT. Ç|üŒ{Ï ‘Ó\T>∑T

kÕVæ≤‘· + e÷≥ø=ùdÔ ˇø£yÓ’|ü⁄ eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ |üP]Ô>± nuÛÑT´<äj·T dü«uÛ≤yêìï

ø√˝ÀŒsTT, eTs=ø£yÓ’|ü⁄ b˛sê≥+ #˚düTÔqï »q+‘√ eT<Ûä´‘·s¡>∑‹ y˚T<Ûëe⁄\T

eTyTø£+ ø± Òø£b˛e&É+ <ëì <Ísê“¤>∑ +. <ëìøÏ |ü]cÕÿs¡+ kÕs¡«»˙q‘· nH

b+&Ée÷$˝À Ò<äT.

Á|ü : @*j·THwüHé n+fÒ @$T{Ï? kÕe÷õø£ yêdüÔ$ø£‘· >∑\ s¡#·q\T s¡∫+∫q

yês¡T ôd’‘·+ |üsêsTTø£s¡D #Ó+~ ªˇ+≥]‘·q+μ nqTuÛÑ$+#·&ÜìøÏ ø±s¡D

yT$T{Ï? eT+∫ ø£$‘·«+ sêdæq s¡wü Hé ø£e⁄\T bôdŒìHé, eTj·Tø√ed”ÿ, ‘Ó\T>∑T˝À

eT+∫ |ü]XÀ<Ûäq #dæq ã+>√πs Ä‘·àVü≤‘·à #düTø√e&ÜìøÏ ø±s¡DyT$T{Ï?

» : @<äsTTHê ˇø£ $wüj·T+ ‘·q ì»dü«s¡÷|ü+ qT+&ç Òø£ ‘·q eT÷\+

qT+&ç Òø£ ‘·q ªbôdHé‡μ qT+&ç ys¡T ø±e&Üìï b*j·THwüHé n+{≤s¡T. ‘Ó\T>∑T˝À

|üsêsTTø£s¡D nH e÷≥ yê&ÉT‘·THêïeTT. ˇø£ s¡#·sTT‘· >∑T]+∫ Ä e÷≥

yê&ÉT‘·THêïeT+fÒH s¡#·q≈£î eT÷\+ s¡#·q˝À Ò<ä , <ëìøÏ yÓ\T|ü\ ñ+<ä

ns¡ú+ ne⁄‘·T+~. yÓ\T|ü\ e⁄qï Ä eT÷\+ qT+&ç, Ä ªbôdHé‡μ qT+&ç,

s¡#·sTT‘· |üsêsTTø£s¡D #Ó+~q|ü&ÉT ˇ+≥]‘·q+ nqTuÛÑ$+#·&És düVü≤»+.

á $wüj·÷ìï ns¡ú+ #düT≈£î+fÒ ˇ+≥]‘·q+ nqTuÛÑ$düTÔqï s¡#·sTT‘· ‘·q

s¡#·q≈£î eT÷\+ nsTTq ÁXeTqT ‹]– #s¡T≈£îH Á|üj·T‘·ï+ #j·÷*. es¡Z

düe÷»+˝À Ä˝À#·q, s¡#·q nH$ yê{Ï kÕe÷õø£ eT÷\+ qT+&ç ys¡T|ü&Ü¶sTT

ø±ã{Ïº ãT~ΔJe⁄\≈£î J$‘·+ ns¡ús¡Væ≤‘·+>± nì|æ+#·&É+, Çìï ø√≥¢ »q+

eT<Ûä´ ˇ+≥]‘·q+ nì|æ+#·&É+ düVü≤»+. nsTT‘˚ Bì |ü]cÕÿsêìï

yÓ‘·Tø√ÿ≈£î+&Ü ªHqT ˇ+≥]ìμ nì Á|üø£{Ï+#·Tø√e&É+ ˇø£ bòÕ´wüHé nsTTb˛‘

n~ yπs dü+>∑‹.

127

MTs¡T #Ó|æŒq Ä eTT>∑TZs¡T πø ø±s¡D+ e\¢ Ä‘·àVü≤‘· #düT≈£îHêïs¡qT

ø√qT. ˇ+≥]‘·HêìøÏ ø±s¡D+ |üsêsTTø£s¡DÒø±ø£ e´øÏÔ>∑‘· J$‘·+˝À yÓ’|òü\´+

≈£L&É ø±e#·TÃ.

Á|ü : ‘Ó\T>∑T˝À <ä[‘· kÕVæ≤‘· + sêø£b˛e&ÜìøÏ ø±s¡DyT$T{Ï? <ä[‘·T\ >∑T]+∫

sêdæq kÕVæ≤‘·´+ ≈£L&Ü n~ m+‘· Á|ü>∑‹o\ø£eTsTTHê`nÁ>∑esêí\

uÛ≤eC≤\+‘√ e÷Á‘·yT m+<äT≈£î ø£ì|ædüTÔ+~?

» : <ä[‘· kÕVæ≤‘· + n+fÒ n+uÒ&ÉÿsY dæ<ëΔ+‘ê\ Á|üuÛ≤e+˝À sêdæq kÕVæ≤‘· +

nsTT‘ n~ ‘Ó\T>∑T˝À b≈£îÿe>± Òì e÷≥ yêdüÔeyT. sê»ø°j·T ñ<ä e÷\˝À

≈£L&É n+uÒ&ÉÿsY dæ<ëΔ+‘ê\ Á|üuÛ≤e+ ø=+‘· ã\+>± eTT+<äTø=∫Ã+~ >∑‘·

Hê\Tπ>fifl˝ÀH. nsTT‘ |”&ç‘· esêZ\ kÕVæ≤‘· + ‘Ó\T>∑T˝À #ê˝≤H e⁄+~.

n+<äT˝À nÁ>∑es¡í uÛ≤eC≤\+ e⁄+<äH˚~ düs¡«Á‘ê ì»+ ø±<äT. eTTK´+>±

1970 ‘·s¡Tyê‘· e∫Ãq |”&ç‘· esêZ\ kÕVæ≤‘· + ≈£î\eédüú |ü≥¢ rÁeeTsTTq

e´‹πsø£‘·qT <Ûä«ì+|üCÒdæ+~.

Á|ü : @ j·TT>∑+˝ÀHÓ’Hê yT<Ûëe⁄\T bÕ\ø£es¡Z uÛ≤eC≤\+‘√ Á|üuÛ≤$‘·T\sTT

ñ+{≤s¡T. Ç|ü⁄Œ&ÉT s¡#·sTT‘· ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T e÷~]>± yê´bÕs¡eTHêï #j·÷*,

Òø£ yê´bÕs¡ $\Te*ï ‹s¡düÿ]+∫ kı+‘· uÛ≤eq*ï ªø£fi ø£fi ø√dü+μ nqï

$<Ûä+>± Á|üyXô|{≤º*. á ¬s+&ç+{Ï Á|üuÛ≤e+ qT+&ç M&ç Á|üC≤ kÕVæ≤‘· +

düèõ+#·>∑\ |ü]dæú‹ ñ+<ë?

» : Ç~ ã÷s¡T®yê kÕVæ≤‘· ø±s¡T\T, ø£fi≤ø±s¡T\T b<äTs=ÿH düeTdü . yÓTT<ä{Ï

e÷sêZìï nqTdü]+#˚yês¡T Ä‘·à>ös¡e+ e<äT\Tø=ì &ÉãT“ dü+bÕ~+#·T

≈£î+{≤s¡T. ¬s+&Ée e÷sêZìï nqTdü]+#˚yês¡T Ä‘·à>ös¡yêìï $T>∑T\TÃø=ì

ìÁwüŒjÓ÷»q+>± Áã‘·T≈£î‘ês¡T. nsTTHê á eT<Ûä ø±\+˝À ø£fi≤$\Te\qT

‘êq÷ b˛wækÕÔqì Á|üuÛÑT‘·«yT eTT+<äT≈£î ek Ô+~ ø±ã{Ïº ªø£fi ø£fi ø√düyTμ

nqT≈£îHyêfiófl düVæ≤‘·+ ù|<ä]ø£+˝À Áã‘·ø£qø£ÿs¡ Ò<äT.

ÁXÊ$Tø£es¡Z+ |üø£å+ eVæ≤+# s¡#·sTT‘·\≈£î á ø£èÁ‹eTeTsTTq dü+~>∑Δ+

Ò<äT. Á|üC≤kÕVæ≤‘· + düèõ+# |ü]dæú‹ Ç|ü⁄Œ& ø±<äT, b|ü⁄Œ&É÷ ñ+≥T+~.

(Á|üXï\T, düe÷<ÛëHê\T ¬s+&É÷ *œ‘·|üPs¡«ø£+>± Ç∫Ãq$.)



128

C….dæ. sêdæq ªø£$‘·«+`>∑‹‘ê]ÿø£‘·μ |ü⁄düÔø±ìøÏ eTT+<äTe÷≥, |òæÁãe] 1991

kÕVæ≤‘· dæ<ëΔ+‘êìï

Ä$wü ÿ]+#·Tø√yê Ò‡ ñ+~

eTT+<äTe÷≥ s¡#·q≈£î düMTø£å nsTTb˛j˚T Á|üe÷<ä+ b|ü&É÷

ñ+≥T+~. s¡#·q Ä˝À#·Hê‘·àø£+ njT´ø=B› á Á|üe÷<ä+ eT]+‘· b≈£îÿe

ne⁄‘·T+~.

‘Ó\T>∑T˝À dü+‘·è|æÔø£s¡eTsTTq e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘· |ü]o\q #ê˝≤

‘·≈£îÿe. n|ü&É|ü&ÉT nø£ÿ&Éø£ÿ&É sêdæqyê]ì |üø£ÿ≈£îô|{Ïº, #Ó|üø√<ä>∑Z

|ü]e÷D+˝À ø£èwæ #dæqyê]H #Ó|ü≈£î+fÒ yÓTT<ä≥ Á‹|ü⁄s¡Hì eT<ÛäTdü÷<äq

sêe⁄q÷, ‘·s¡Tyê‘· C….dæ.˙ #Ó|üø√e\dæ ñ+≥T+~. sê#·eT\T¢ sêeT#·+Á<ë¬s&ç¶,

yÓ ÒÃs¡T Hêsêj·TDsêe⁄, #≈£L] sêe÷sêe⁄ ‘·~‘·s¡T\T e÷]ÿ ‡düTº\T>±q÷,

e÷]ÿ ‡»+ Á|üuÛ≤e+˝Àq÷ kÕVæ≤‘· |ü]o\q #XÊs¡T >±˙, yê] s¡#·q\

qT+&ç H˚s¡TÃø√<ä>∑Z $wüj·÷\T b˝≤ ñHêï ÁbÕe÷DÏø£ e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·

|ü]o\q ø√dü+ ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘· +˝À yÓ‹πøyê]øÏ n$ dü+‘·è|æÔ ø£*–+#·C≤\e⁄.

kÕVæ≤‘· $X‚¢wüD #ùd≥|ü⁄&ÉT edüTÔe⁄ ` s¡÷|ü+ nH $uÛÑ»q e÷]ÿ ‡düTº

|ü]o\q˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£yÓTÆq~. edüTÔe⁄ nqï|ü&ÉT s¡#·sTT‘· #Ó|üŒ<ä\#·T≈£îqï

$wüj·T+ (ø£<∏ä, es¡íq ˝Òø£ yê<äq), s¡#·sTT‘· ‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏ä+, e÷qe

dü+ã+<Ûë\ >∑T]+∫ ne>±Vü≤q, #ê]Á‘·ø£, sê»ø°j·T dæ<ëΔ+‘·+ yÓTT<ä …’q$

ñ+{≤sTT. ªs¡÷|ü+μ˝À n_Ûe´øÏÔ dü+ã+<ÛäyÓTÆq nìï $wüj·÷\÷ ñ+{≤sTT.

Á|üÁøÏj·T, qT&çø±s¡+, |ü<äã+<Ûë\T, Á|ürø£\T, Á|üjÓ÷>∑yÓ’∫Á‹ n˙ï s¡÷|ü+˝À

uÛ≤>∑yT. edüTÔe⁄≈£î, n_Ûe´øÏÔøÏ dü+ã+~Û+∫ s¡#·sTT‘·≈£î ˇø£ düŒwüºyÓTÆq dæ<ëΔ+‘·

<äèø£Œ<∏ä+ ñHêï Ò≈£îHêï yê{Ï À n+‘·sê“¤>∑yÓTÆq nìï n+XÊ\÷ |üs¡düŒs¡

dü+ã+<Ûë˙ï ª◊ø£´‘·μq÷ ø£*– ñ+{≤sTT. n+XÊ\ düy˚Tàfi¯Hê\sTTq

edüTÔs¡÷bÕ\qT kÕe÷õø£, #ê]Á‘·ø£ H|ü<∏ë´\ qT+∫ |ü]o*+∫ Ä n+XÊ\

|üs¡düŒs¡ dü+ã+<ÛëHï ø±ø£ edüTÔs¡÷bÕ\ ◊ø£ ‘·qT edüTÔÁbÕ<Ûëq´‘·qT kÕe÷õø£

129

kÕVæ≤‘· dæ<ëΔ+‘êìï Ä$wüÿ]+#·Tø√yê Ò‡ ñ+~

#ê]Á‘·ø£ |ü⁄Hê~ì düeTÁ>∑+>± Á|ü‹bÕ~+∫ uÛÑ$wü ‘·TÔô|’q yÓ\T>∑T Á|üdü]+|üCÒùd~

e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘· |ü]o\q.

á |ü]o\q #j·T&ÜìøÏ dü]b˛jT kÕVæ≤‘· dæ<ëΔ+‘·+ e÷]ÿ ‡C≤ìøÏ

ñ+<ë nH Á|üXï ‘·s¡#·÷ ‘· …‘·TÔ‘·÷ ñ+≥T+~. yÓTT<ä≥ dæ<ëΔ+‘·+ nH e÷≥qT

@ $<Ûä+>± ns¡ú+ #düTø√yê˝À #·÷&Ü*. ã÷s¡T®yê $C≤„qXÊÁdüÔ dü+Á|ü<ëj·T+˝À

dæ<ëΔ+‘·+ nH e÷≥≈£î ø£ ns¡ú+ ñ+~. Ä#·s¡D‘√ ì$T‘·Ô+ Ò≈£î+&Ü |ü]o\q

n+XÊìøÏ kÕs¡«Á‹ø£yÓTÆq $es¡D Ç#Ã $X‚¢wüD≤ #·Á{≤ìï dæ<ëΔ+‘·+ n+{≤s¡T.

dæ<ëΔ+‘êìï á s¡ø£+>± ns¡ú+ #düT≈£î+fÒ e÷]ÿ ‡C≤ìøÏ düeTÁ>∑yÓTÆq kÕVæ≤‘·

dæ<ëΔ+‘·+ Ò<äH nqe\dæ ñ+≥T+~. #ê˝≤eT+~ n+≥T+{≤s¡T ≈£L&É. nsTT‘

uÛÖ‹ø£ $C≤„qXÊg+ qT+&ç ns¡Te⁄ rdüT≈£îqï á ìs¡«#·Hêìï ‹s¡düÿ]+∫,

Á|üC≤ sê»ø°j·T Ä#·s¡D≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø£yÓTÆq $es¡D sTTe«>∑\ $X‚¢wüD≤#·Á≥+

#ê\TqqT≈£î+f… |ü]dæú‹ yÓTs¡T>∑T>± ñ+≥T+~. Çyê[º ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+

b+<äT≈£î yÓÁ]‘·\\T yk Ô+<√ e÷]ÿ ‡»+ #·ø£ÿ>±H $e]+#·>∑\<äT >±ì á

yÓÁ]˝Àì yÓ’$<Ûë´qï+‘ê $e]+#ê\+f… ø=+#Ó+ ø£wüºyT.

nsTTq|üŒ{Ïø° Á|üX¯ï Ç+ø± $T–*b˛‘·T+~. sê»ø°j·T Ä#·s¡D≈£î

e÷s¡Z<äs¡Ùø£+>± ì*# kÕVæ≤‘· dæ<ëΔ+‘·yÓTÆHê e÷]ÿ ‡C≤ìøÏ ñ+<ë? sê»ø°j·T

Ä#·s¡D nqï|ü⁄&ÉT Á|üdüTÔ‘· b˛sê≥ nedüsêHï ø±ø£ q÷‘·q düe÷» ìsêàD

nedüsê\qT ≈£L&É <äèwæº À ô|≥Tº≈£îì á Á|üXïqT ydüTø√yê*. Á|üdüTÔ‘· b˛sê≥

nedüs¡y˚T Á|üe÷DeTsTT‘˚ Á|ü»\qT ñ‘˚Ô»|üs¡∫ $|ü¢y√qTàKT\qT #˚ùd<˚

Á|üC≤kÕVæ≤‘· eTe⁄‘·T+~. ‘·øÏÿq<ä+‘ê $eTs¡Ù˙j·T+ ne⁄‘·T+~. ø±ì q÷‘·q

düe÷» ìsêàD uÛ≤sêìï <äèwæº À ô|≥Tº≈£îì Á|üe÷D≤\qT ìs¡ísTT+#·T≈£îH≥ºsTT‘

e÷qe eTqT>∑&É≈£î dü+ã+~Û+∫q düø£\ bÕsêÙ«\÷, ndæÔ‘·« dü+~>±Δ\÷

|ü]>∑Dq˝ÀìøÏ ekÕÔsTT. kÕVæ≤‘·´ edüTÔ •˝≤Œ\qT ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\

|ü⁄Hê~MT<ä ì\u…{Ïº s¡#·q˝Àì ‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏ä+ qT+&ç Á|ürø£\T, Á|üjÓ÷>∑yÓ’∫Á‹

<ëø± nìï $wüj·÷\q÷ q÷‘·q düe÷» dü«s¡÷|ü ìsêús¡D MT<ä, Ä$wüÿs¡D

ø£s¡Ôe´+ MT<ä yÓ\T>∑T Á|üdü]+#˚≥T¢ $X¯Bø£]+#·>∑\ kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘·+

e÷]ÿ ‡C≤ìøÏ ñ+<ë? ñ+~ nì düe÷<Ûëq+ #Ó|üŒ&É+ Á|üdüTÔ‘êìøÏ kÕVü≤düyT


130

ne⁄‘·T+<yÓ÷. e÷]ÿ ‡düTº <äèø£Œ<∏ëìøÏ Ä dü‘êÔ e⁄+~. ø±ì <äèø£Œ<∏äyT (world

outlook) dæ<ëΔ+‘·+ (theory) ø±<äT. á ¬s+&ç{ÏøÏ ‘˚&Ü düŒwü º+>±

‘Ó*j·Tø£b˛e&É+ e\¢ e÷]ÿ ‡düTº ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ëìï ÄyÓ÷~+#yêfiófl #ùd

kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù yÓqTø£ e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘· dæ<ëΔ+‘·+ ø£{Ï ñ+<äì uÛ≤$+#·&É+

»s¡T>∑T‘√+~.

n+<äTπø Á‹|ü⁄s¡Hì eT<ÛäTdü÷<äqsêe⁄q÷, C….dæ.˙ Á|ü‘´øÏ+∫ Á|ükÕÔ$+#·&É+

»s¡T>∑T‘·÷ e⁄+~. düeTdü |ü]cÕÿs¡+ »{Ï\eTì uÛÑj·T|ü&ç Ä Á|üj·T‘êïHï

|üø£ÿ≈£î ô|{Ïº ‘·|æŒ+#·T≈£î ‹s¡>∑&ÜìøÏ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô ñ+<äì,

Òø£ (Raymond Wiliams ˝≤>∑) kÕVæ≤‘· + ≈£L&Ü eékÕj·T+ ˝≤π> ˇø£ ñ

‘·Œ‘Ôqì dæ<ëΔ+rø£]+∫ kÕVæ≤‘ê´ìï dü«j·T+ düeTè<äΔeTsTTq e÷qeyê´bÕs¡+>±

$X‚¢wæ+# |ü ≤j·Tqyê<ëìï ÄÁXsTT+#·≈£î+&Ü, M[fl<ä›s¡÷ e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·

dæ<ëΔ+‘· Ä$wüÿs¡D u≤<Ûä ‘·‘√ <ÛÓ’s¡ +>± ‘·\|ü&ÉT‘·THêïs¡T. á Á|üj·T‘·ï+ b+‘·

|òü\e+‘·yÓTÆ+<√ #·÷&Ée\dæq nedüs¡+ ñ+~.

M …’qìï ‘·≈£îÿe Á|ü‘· j·÷\‘√, düs¡fi¯yÓTÆq dü÷Árø£s¡D\‘√ $es¡D

sTTe«>∑\>∑&É+ eT+∫ dæ<ëΔ+‘ê\ \ø£åD+. Economy of concepts and

Explanatory principles ñ+&Ü\qï e÷≥. á $wüj·T+˝À C….dæ.ì ‘·|ü⁄Œ

|ü≥º&ÜìøÏ Ò<äT. ìC≤ìøÏ C….dæ.MT<ä $eTs¡Ù bø£ÿ&É edüTÔ+<ä+fÒ á bı<äT|ü⁄

eTØ b≈£îÿesTT‘ $es¡D |ü]~Û ≈£î~+#·T≈£îb˛jT Á|üe÷<ä+ e⁄+~.

ÁXeTqT, ÁXeT<√|æ&ûì C….dæ. kÕe÷õø£ J$‘êìøÏ |ü⁄Hê~>± uÛ≤$kÕÔs¡T.

kÕVæ≤‘· +, ø£fi ÁXeT˝À |ü⁄{≤ºsTT. ÁXeT #ùd Áø£eT+˝À ÁXÊ$T≈£î\T u≤Vü≤´

Á|ü|ü+#êìï ‘·eT~>± dü«+‘·+ #düT≈£î+{≤s¡T. ˇø£ u≤Vü≤´ edüTÔe⁄>±, $&ç>±

ñqï Á|üø£è‹, düe÷»+ ÁX¯eTÁø£eT+˝À eTìwæ|üs¡eTe⁄‘êsTT, ns¡úe+‘·

eTe⁄‘êsTT. Ä Áø£eT+˝ÀH Ä˝À#·q |ü⁄{Ïº+~. <ëìøÏ kÕVæ≤‘· s¡÷|ü+ Ç#Ã

bÕ≥ |ü⁄{Ïº+~. á bÕ≥ \j·T Á|ü<ÛëqyÓTÆ+~. eTqTwüß\T b|ü⁄Œ&Ó’Hê bø£ÿ&Ó’Hê

ÁXeTÁø£e÷ìï \j·Tã<äΔ+>± eT\T#·T≈£î+{≤s¡T. n~ ÁXeTqT ø£ >±&ç À |ü&dæ

n\dü≥qT ‘·–ZdüTÔ+~. á XÊØs¡ø£ nedüs¡+‘√ bÕ≥T ˇø£ e÷qdæø£ nedüs¡+

≈£L&É ñ+≥T+~. @ \j·T‘√ XØs¡+ ø£<äT\T‘·T+<√ n< \j·T‘√ ìã<äΔyÓTÆq

131


bÕ≥ ÁX¯eTÁø£e÷ìï eT]+‘· düTHêj·÷dü+ #˚düTÔ+~. ÁX¯eT nqï|ü⁄&ÉT

dü+Á|ü<ëj·Tø£+>± Ä e÷≥≈£î sTTdüTÔqï ns¡ú+˝À edü÷Ô‘·Œ‹ÔH C….dæ. Á|ükÕÔ$+∫Hê

nìï s¡ø±\ ÁXeT≈£L á $X‚¢wüD e]ÔdüTÔ+~.

ˇø£ÿ kÕVæ≤‘·ý˚T ø±<äT, nìïs¡ø±\ Ä˝À#·q ÁX¯eTqT ÄÁX¯sTT+∫

s¡÷bı+<äT‘·T+~. Á|üø£è‹ì >∑T]+∫, Á|üø£è‹øÏ eTìwæøÏ ñqï dü+ã+<Ûëìï

>∑T]+∫, eTqTwüß\ eT<Ûä e⁄+& dü+ã+<Ûë\ >∑T]+∫ ne>±Vü≤q Ç< Áø£eT+˝À

s¡÷bı+<äT‘·T+~. á Ä˝À#·q˝À¢ Ä~eT uÛÖ‹ø£yê<ä+‘√ bÕ≥T $C≤„q|ü]$T‹

qT+&ç |ü⁄{Ïºq n<äT“¤rø£s¡D (mystification) ≈£L&É ñ+≥T+~. á ÁbÕø£è‹ø£

n<äT“¤rø£s¡D |üsêsT÷ø£s¡D jÓTTø£ÿ ‘=*s¡÷|ü+.

#ê]Á‘·ø£ |ü]D≤eTÁø£eT+˝À ø£] ÁXeT eTs=ø£] kı‘·ÔsTT $$<Ûäs¡÷bÕ\

kÕe÷õø£ ndüe÷q‘·\T @s¡Œ&dü]øÏ ÁXeTqT+&ç |ü⁄{Ïºq Ä˝À#·q |üsêsT÷ø£s¡D

#Ó+~ ô|‘·Ôq+ #ùd esêZ\ #‘·T˝À¢øÏ b˛‘·T+~. n+fÒ ÁXÊ$T≈£î\T Ä˝À∫+#·&É+

e÷HkÕÔs¡ì ø±<äT. yêfifl Ä˝À#·q\T yêfifl$ ø±≈£î+&Ü b˛‘êsTT. s¡÷|ü+˝À

ø±≈£îHêï, kÕsê+X¯+˝À n$ bÕ\ø£esêZ\ uÛ≤yê\sTTb˛‘êsTT. ø£s¡à, bÕ|ü

|ü⁄D≤´\T, <Ûäs¡à+, |üs¡˝À≈£+, |üs¡eT‘·«+ kÕe÷õø£ #Ó’‘·Hê´ìøÏ |ü⁄Hê~

sêfifle⁄‘êsTT. kÕVæ≤‘· + ≈£L&Ü |üsêsT÷ø£s¡D #Ó+~ <√|æ&ûesêZ\≈£î, kÕe÷õø£

ô|‘·ÔHêìøÏ nqT>∑TDýÓTÆq s¡÷bÕìï, dü«uÛ≤yêìï dü+‘·]+#·T≈£î+≥T+~.

uÛ≤yê\˝À nyêdüÔ$ø£‘·, s¡÷|ü+˝À dü+øÏ¢wüº‘· ô|s¡T>∑T‘êsTT. bÕ≥>± |ü⁄{Ïºq

ø£$‘·«+ #Û·+<√ìj·Te÷\≈£î ìã<äΔyÓTÆ b˛‘·T+~. bÕ≥>± $T–*b˛sTTq~ ≈£L&É

uÛ≤e+˝À Á|ü»\bÕ≥ ø±≈£î+&Ü b˛‘·T+~. ªC≤q|ü<ä bÕ≥\Tμ Á|ü»\ bÕ≥\T>±

|ü⁄{Ïº Áu≤Vü≤àD uÛ≤eC≤˝≤ìï ˇ+≥ã{Ïº+#·T≈£îì |üsêsTTyÓ’b˛jT yÓ’Hêìï C….dæ.

ñ<äVü≤]kÕÔs¡T. nsTT‘ nìïbÕ≥\÷ ÁXÊ$Tø£es¡Z #Ó’‘·q´+‘√ |ü⁄{Ïº Ä ‘·s¡Tyê‘·

Áu≤Vü≤àD°ø£s¡D #Ó+<ëj·Tì uÛ≤$+#·qedüs¡+ Ò<äT. ø±\Áø£eT+˝À Á|ü»\#Ó’‘·qýT

Áu≤Vü≤àD°ø£s¡D #Ó+~q |æ<ä|ü C≤q|ü<ä bÕ≥\T |ü⁄≥Tºø£ ÀH |üsêsT÷ø£s¡D≈£î

˝ÀqsTTe⁄+{≤sTT.

#ê]Á‘·ø£ Áø£eT+˝À ø=‘·Ô <√|æ&û eédüú, ø=‘·Ô <√|æ&û dü+ã+<Ûë\T

@s¡Œ&çq|ü⁄Œ&ÉT kÕVæ≤‘· + ‘·<äqT>∑TDéTsTTq e÷s¡TŒ≈£î ˝Àqe⁄‘·T+~. |ü⁄Hê~


132

dü+ã+<Ûë\˝Àì e÷s¡TŒqqTdü]+∫ kÕVæ≤‘· edüTÔe⁄˝ÀH ø±ø£, •\Œ dü+ã+<Ûä

eTsTTq $wüj·÷\˝À ≈£L&É e÷s¡TŒ\T ekÕÔsTT. uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüú≈£L

ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú≈£L eT<Ûä >∑\ ‘&ÜqT C….dæ. yê&Éø£|ü⁄ $\Te\T neTàø£|ü⁄

$\Te\T nH˚ >∑‹‘·s¡ÿ+ ÁbÕ‹|ü~ø£>± $e]kÕÔs¡T. á ¬s+&ÉT düe÷C≤\

kÕVæ≤‘ê´ìøÏ eT<Ûä >∑\ ‘&ÜqT Ä ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä $X‚¢wækÕÔs¡T. ñ‘·Œ‹Ô njT´

edüTÔe⁄\˙ï ≈£L&É (ÁXeT XøÏÔ‘√ düVü‰) neTàø£|ü⁄ $\Te\T>± ñ‘·Œ‹Ô ø±e&É+

(Generalised commodity Production) ã÷s¡T®yê eédüú ÁbÕ<∏ä$Tø£ \ø£åD+

ø±>±, Á|ü<Ûëq+>± yê&Éø£|ü⁄ $\Te\T>± ñ‘·Œ‹Ô ø±e&É+ uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüú

\ø£åD+ nH˚ ne>±Vü≤q á $X‚¢wüD≈£î |ü⁄Hê~. nsTT‘˚ ñ‘·Œ‹Ô neTàø£|ü⁄

$\Te\ s¡÷|ü+˝À »s¡>∑&É+ ã÷s¡T®yê eédüú Ä]úø£ |ü⁄Hê~øÏ ì»+>±H ìsêíj·Tø£

(Definitive) \ø£åD+ ø±>±, ñ‘·Œ‹Ô yê&Éø£|ü⁄ $\Te\ s¡÷|ü+˝À »s¡>∑&É+

uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüú Ä]úø£ |ü⁄Hê~øÏ <ëq+‘·≥< ìsêíj·Tø£ >∑TD+ ø±<äT. Ç‘·s¡

ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\qT ˝…ø£ÿ˝ÀøÏ rdüTø√≈£î+&É uÛÑ÷kÕ«eT´ Ä]úø£ eédüúqT

Á|ü‹bÕ~+#·&É+ kÕ<Ûä´+ ø±<äT. n<äèwüºeXÊ‘·÷Ô, ªs¡düμ ª<Ûä«ìμ dæ<ëΔ+‘ê\qT

#·]Ã+# yê´dü+˝À C….dæ. á ndüeTÁ>∑ ìs¡«#·q+ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&É≈£î+&É, eTq

<˚X¯ #·]Á‘·˝À uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüú Ä$sê“¤yêìøÏ ø√XÊ+_ Á|ü‹bÕ~+∫q

dü+øÏ¢wüºeTsTTq #ê]Á‘·ø£ >∑eTHêìï kÕø£\´+>± Ä<Ûës¡+ #düT≈£îHêïs¡T. Ä~eT

uÛÖ‹ø£yê<ä Áù|s¡D‘√ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq ªs¡düμ ª<Ûä«ìμ dæ<ëΔ+‘ê\T uÛÑ÷kÕ«eT´

eédüú eTT~πs Áø£eT+˝À n˝ÖøÏø£ |üs¡eT‘ê«ìï kÕ~Û+#·T≈£îqï Áø£e÷ìï $es¡+>±

#·÷|æ+#ês¡T. yÓ’<ë´ìøÏ ≈£L&Ü eTq #·]Á‘· À Ç< >∑‹ |ü{Ïº+~. bÕ+#· uÛÖ‹ø£

s¡kÕj·Tq XÊg+ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&çq Ä~eT ∫øÏ‘ê‡ $C≤„q+ Áu≤Vü≤àD°ø£s¡D

#Ó+~ bÕs¡ ÖøÏø£ ªC≤„q+μ nsTT+~, Äj·TTπs«<äeTsTT+~.

ÁXeT≈£î ‘√&ÉT>± bÕ≥>± ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq ø£$‘·«+ uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüú À

#Û·+<√ã<äΔ ø£$‘·«eTsTT, ªe÷Á‘ê#Û·+<ädüT‡\ Á|üC≤kÕ«$Tø£ j·TT>∑+˝ÀøÏμ á

X‘êã›+˝À Á|üy•+∫, ∫e]øÏ e#·q ø£$‘·«+ nsTT+~. ‹]– ø£$‘·«+ Á|ü»\

|üs¡+ ø±yê\+fÒ e#·q ø£$‘ê«ìï e~*ô|{Ïº bÕ≥qT #|ü≥ºø£ ‘·|üŒ<äì C….dæ.

>∑T]ÔkÕÔs¡T. nsTT‘ <ëìøÏ $|ü¢e sê»ø°j·T Ä#·s¡D nedüs¡+ ne⁄‘·T+~. Ä

133


Ä#·s¡D˝À uÛ≤>∑eTsTTq bÕ≥ ‹]– ø£$‘·qT Á|ü»\ |üs¡+ #düTÔ+~. Ä bÕ≥

‘·q u≤D°\qT |üsêsT÷ø£s¡D≈£î ˝ÀqsTTq ªÁ|ü»\bÕ≥μ \sTTq C≤q|ü<ä

kÕVæ≤‘· + qT+&ç m+#·T≈£îHêï, edüTÔe⁄˝À n~ Ç+¬ø+‘· e÷Á‘·+ |üsêsT÷

ø£s¡D≈£î ˝ÀqsTTq bÕ≥ ø±<äT. düŒwüºeTsTTq $|ü¢e kÕVæ≤‘· + ne⁄‘·T+~.

á >∑‹‘ê]ÿø£ Áø£e÷ìøÏ ø£$‘êØ‘·T\÷ Á|ürø£\÷ n\+ø±]ø£

Á|üjÓ÷>±\÷ |ü<äã+<Ûë\÷ @ $<Ûä+>± ˝Àqe⁄‘êjÓ÷ C….dæ. #ê˝≤ #·ø£ÿ>±

$e]+#·>∑*>±s¡T. •˝≤Œìï >∑T]+∫ #·]Ã+#·&É+ nqedüs¡+ nqT≈£îH yêfiflπø

ø±<äT, •˝≤Œìï >∑T]+∫ #·]Ã+#·&É+ e÷]ÿ ‡C≤ìøÏ kÕ<Ûä + ø±<äqT≈£îHyêfifl≈£î

≈£L&É C….dæ. $X‚¢wüD eT+∫ düe÷<Ûëq+. >∑‹‘·sêÿìï $&ÉeTs¡∫ #Óù|Œ $X‚¢wüD

dü«j·T+>± b+‘· >∑‹‘ê]ÿø£+>± ñ+&Ü˝À ll MT<ä C….dæ. sêdæq yê´dü+

#·ø£ÿ>± #·÷|ædüTÔ+~.

#ê˝≤ bı<äT|üsTTq dæ<ëΔ+‘·+‘√ #ê˝≤ $wüj·÷\T C….dæ. #Ó|üŒ>∑*>±s¡T.

$X‚¢wüD≈£î u≤≥ #·÷|ü>∑*>±s¡T. eT]ø=ìï Á|üXï\≈£î á dæ<ëΔ+‘· #·Á≥+ |ü]~Û ÀH

düe÷<Ûëq+ #Ó|üŒ>∑\+. kÕVæ≤‘ê´ìøÏ Ä]úø£ |ü⁄Hê~‘√ e⁄qï dü+ã+<ÛëHï ø±ø£

Ç‘·s¡ ñ|ü]‘·\ n+XÊ\‘√ e⁄qï |üs¡düŒs¡ dü+ã+<Ûë˙ï á dæ<ëΔ+‘· #·Á≥+˝ÀH

$e]+#·e#·TÃqT.

Çø£ X‚wü Á|üXï\≈£î e<ë›+. dü+^‘ê˙ï ø£$‘ê«˙ï #·]Ã+#≥|ü⁄Œ&ÉT \j·T≈£î

(rhythm) ÁbÕ<Ûëq´+ ñ+≥T+~. ø£$‘·«+˝À \j·T ÁXeT‘√ |ü⁄{Ïº+<yÓ÷ >±˙

ø£$‘·«+ ÁXeTqT+&ç |üsêsT÷ø£s¡D #Ó+~q ‘·s¡Tyê‘· ≈£L&É \j·TqT ø√˝ÀŒ Ò<äT.

ìC≤ìøÏ uÛÑ÷kÕ«eT´ kÕVæ≤‘· +˝ÀH \j·T yÓÁ]‘·\\T ydæ ‘êH ˇø£ |üs¡e÷s¡ú+

ne⁄‘·T+~. sê>±˝≤|üq, yê<ä dü+^‘·+ yÓTT<ä\sTTq Xó<äΔ dü+^‘· s¡÷bÕ\T

≈£L&É uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüú ÀH n_Ûeè~Δ #Ó+<ësTT. Áø£eTã<äΔeTsTTq Xu≤›ìø°

\j·T ìã<äΔeTsTTq uÛ≤yê\≈£L ÁXeT uÛ≤sêHï ø±<äT, J$‘·+˝Àì nìï s¡ø±\

ndüeTÁ>∑‘·q÷ ndü+‘·è|æÔ eT]|æ+|üCÒùd >∑TD+ ñ+~. ‘=*Hê&ÉT ÁXeT˝ÀH

bÕ≥ |ü⁄{Ïº ñ+&Ée#·TÃqT >±˙, ÁXeT $uÛÑ»q ô|]– J$‘·+ |ü]~Û $düÔ]+∫q

‘·s¡Tyê‘· n< bÕ≥ (Ç|ü⁄Œ&ÉT |üsêsT÷ø£è‘·eTsTTq ø£$‘·«+ s¡÷|ü+˝À) ø=‘·Ô

J$‘· s¡+>±\˝Àì ndü+‘·è|æÔøÏ ñ|üXeTq+>± |üì #düTÔ+~. nXø£Ô‘· e\¢H√


134

ndü+dæ<äΔ‘· e\¢H√ eTq+ e´ø£Ô+ #˚j·T Òì nqTuÛÑyê\qT e´ø£Ô+ #˚düTÔ+~.

J$‘· nqTuÛÑe+˝Àì neédüú, ndüeTÁ>∑‘·\qT eTs¡|æ+|üCÒùd dü+|üPs¡í

nqTuÛÑyê˙ï düeTÁ>∑ kÂ+<äsê´˙ï b>∑T&ÉT~>∑T&ÉT>± e⁄+& e÷qe ndæÔ‘ê«ìï

eTs¡|æ+|üCÒùd \j·Tã<äΔ‘·q÷ ø£*ŒdüTÔ+~. ÁX¯eT $uÛÑ»q, <ëì‘√ u≤≥T

nqTuÛÑyê\ |ü]~Û ô|]π>ø=B› á nedüsê\T ô|s¡T>∑T‘êsTT. kÕVæ≤‘· + á

kÕe÷õø£ nedüsêìï kÕ~ÛdüTÔ+~. ø±ãfÒº n~ bÕ\ø£ esêZ\ #‹˝À Á|ü#ês¡

Äj·TT<Ûä+>± |üì#düTÔ+~.

n≥º&ÉT>∑T esêZ\qT #Ó’‘·qé+‘·T\qT #j·T&É+˝À bÕ≥≈£î >∑\ Á|ü<Ûëq

kÕúHêìï H=øÏÿ #Óù|Œ dæ<ëΔ+‘·+‘√ u≤≥T, kÕe÷õø£ ÁXeT $uÛÑ»q |òü*‘·+>±

n≥º&ÉT>∑T kÕΔsTTì <ë{Ï @ ø=+#Ó+ ô|’øÏb˛sTTq yê]qsTTHê @<√ ˇø£ yTs¡≈£î

Äø£≥Tº≈£îH á kÕVæ≤‘· nedüsêìï $X‚¢wæ+# dæ<ëΔ+‘·eT÷ ø±yê*. n≥º&ÉT>∑T

esêZ\≈£î #Ó+<äì yês¡+‘ê bÕ\ø£esêZ Ò ø±s¡T ø±ã{Ïº á $X‚¢wüD ‘·ø£åD sê»ø°j·T

nedüs¡+ ≈£L&Ü. n+‘·ø£+fÒ eTTK´+>±, uÛÑ$wü ‘Y düe÷»+˝À kÕVæ≤‘ê´ìøÏ

>∑\ bÕÁ‘·qT @ $<Ûä+>± ns¡ú+ #düTø√yê˝À @ $<Ûä+>± |ü]|üP]Ô #j·÷˝À

$X‚¢wæ+#·Tø√e&Üìø° Ç~ nedüs¡+. á $X‚¢wüD ø=s¡e&çq ø±s¡D+>±H #Ó’Hê

kÕ+düÿ è‹ø£ $|ü¢e+˝À @~ $|ü¢e kÕVæ≤‘· yÓ÷ ‘Ó©ø£ {À≈£î>± n+‘·{Ï ôdHê‡sY

#ùdj·T&É+ »]–+~.

e÷qe J$‘· nqTuÛÑe+˝Àì á neédüú, n|ü]|üPs¡í‘· düVü≤» dæ<äΔeTì

es¡Zdüe÷»+ b|ü⁄Œ&√ dæ<ëΔ+rø£]+∫+~. n~ ø£s¡à |òü*‘·eTH√, e÷qeC≤‹

|ü⁄≥Tºø£ ÀH e⁄qï bÕ|ü|òü*‘·eTH√, uÛÑ>∑e+‘·T&ç Ç#·Ã¤ nH√ dü+Á|ü<ëj·T eT‘·

dæ<ëΔ+‘ê\T #Ó|üŒ>±, á $es¡D≈£î á X¯‘êã›+˝À Áô|ò+∫ ndæÔ‘·«yê<ä+

˝ÖøÏø£s¡÷|ü+ Ç∫Ã á neédüú e÷qe eTqT>∑&É À n+‘·Ø¢qeTsTTq ndæÔ‘·«

dü+~>∑Δ+ (the predicament of human existence) nì+~. á neédüú

b+‘·es¡≈£î e÷qe kÕe÷õø£ J$‘·+˝À nìyês¡ yÓ÷ @ yTs¡≈£î #·]Á‘· ø£*Œ‘·yÓ÷

$X‚¢wæ+#·&É+ kÕVæ≤‘· #·s¡Ã≈£î #ê˝≤ nedüs¡+. #ê˝≤es¡≈£î Ç~ #·]Á‘· ø£*Œ‘·yT.

n~Ûø±sê˙ï ÄdüTÔ\q÷ n+‘·sê\q÷ ìsêàD dü÷Á‘ê\T>± >∑\ düe÷»+ eTìwæøÏ

e÷qMj·TeTsTTq eTqT>∑&É nkÕ<Ûä + #dæ <ëì kÕúq+˝À |ü]|üPs¡Tí&ÉsTTq

135


uÛÑ>∑e+‘·T&çì ì\u…{Ïº+~. |üs¡eT eédæú‘·T&ÉsTTq yê&ç ©\\qT e]í+#˚

kÕVæ≤‘· +‘√ ndüeTÁ>∑yÓTÆq e÷qe J$‘êìøÏ ñ|üXeTq+ ø£*–+∫+~. <e⁄&ÉT

b˛sTT yê&ç kÕúq+˝À CÒeTT‡u≤+&é e∫ÃHê á $wüj·T+˝À ‘˚&Ü ˝Ò<äT.

ì»eTsTTq <ÛÓ’sê´ìø° |üsêÁø£e÷ìø° kÕúq+ Òì J$‘·+ á ª≥÷ {ÖHé sö&û\μ

ø£<∏ä\T $˙ #·~M MøÏå+N dü+‘·è|æÔ #Ó+<ë*. πs»sYuÒ¢&é n&É«s¡ºsTTCŸyÓT+{Ÿ À

ªeT>∑‘·Hêìïμ #·÷düTø=ì dü+ãs¡|ü&Ü*. Áù|eT≈£î dü+‘·è|æÔø£s¡eTsTTq ns¡ú+

#Ó|ü ⁄Œø√˝Òì J$‘·+ <ëìì ˝… ’˝≤eTpï ø£<∏ ä˝ÀH√ Áô|»sY ≈£îø £ÿs Y

n&É«s¡ºsTTCŸyÓT+{Ÿ ÀH√ #·<äTe⁄ø√yê*. ìC≤sTTrø° dü‘ê´ìø° ‘ê´>±ìø° <ìø°

kÕúq+ Çe«ì düe÷»+ Ä U≤∞\qT e÷qdæø£+>± |üP]+#˚ ø£\Œq\qT

eTq ø√dü+ düèwæº+∫ô|{Ïº+~. J$‘êìï ø£fi‘√ ø£$‘·«+‘√ dü+^‘·+‘√ |ü]|üPs¡í+

#düT≈£îH á nedüs¡+ ñ+&ÉãfÒº bÕ\ø£es¡Z uÛ≤eC≤\+ Ä #Ó’‘·q´ s¡÷bÕ\˝ÀìøÏ

Á|üy•+∫ yÓT<äfiflqT ø=Hdü÷Ôe⁄+~.

ã÷s¡T®yê kÕVæ≤‘· +˝À ˇø£ dü+Á|ü<ëj·T+ ` eTTK´+>± Ä<ÛäTìø£ e#·q

ø£$‘·«+ ` J$‘·+˝Àì n|ü]|üPs¡í‘·qT uÛÑ>∑e+‘·T&ç e+{Ï |üsêsT÷ø£è‘·

s¡÷bÕ\‘√ |ü]|üP]Ô #ùdã<äT\T, |ü<äTqT>± e´ø£Ô+ #j·T&É+ <ë«sê J$‘·

dü+~>±Δìï øå±fi¯q #˚ùd Á|üj·T‘·ï+ #˚düTÔ+~. Á|ü‘·´ø£å+>±H√ |üs√ø£å+>±H√

ndæÔ‘·«yê<ä+ <ëì ‘ê‹«ø£ |ü⁄Hê~. ìC≤ìøÏ $|ü¢e ø£$‘·«+>± |æ\eã& <ëì˝À

#ê˝≤uÛ≤>∑+ ≈£L&É á ø√e≈£î #Ó+~q<˚. n~ dü+~>±Δìï e´ø°Ôø£]+∫q+‘·

düVü≤»+>± |ü]cÕÿsêìï #Ó|üŒ<äT, #Ó|üŒC≤\<äT. b+<äTø£+fÒ e#·q ø£$‘ê«ìï

dü«+‘·+ #düT≈£îqï ô|{°ã÷s¡T®yê esêZìøÏ $|ü¢e+ |ü]cÕÿs¡+ <=s¡ø£ì ndæÔ‘·«

dü+~>∑ΔyT (existential predicament) ‘·|üŒ dü+~>±Δ\≈£î |ü]cÕÿs¡+ ø±<äT.

nsTT‘˚, e÷qe J$‘· nqTuÛÑe+˝Àì n|ü]|üPs¡í‘· Á|ü<Ûëq+>±

kÕe÷õø£ ndüe÷q‘·\qT+&û es¡ZeédüúqT+&û |ü⁄{Ïº+< nsTTHê ø=+‘·uÛ≤>∑+

e÷qe eTqT>∑&É À n+‘·Ø¢qeTsTTq $wüj·TyT. e´øÏÔ|üs¡+>± #·÷ùdÔ e÷qe

J$‘·+˝À ndüeTÁ>∑‘·, n|üÁXó‹ b|ü⁄Œ&É÷ b+‘√ø=+‘· ñ+{≤sTT. n_Ûeè~Δ

#Ó+~q ø£eT÷´ìdüTº düe÷»+˝ÀqsTTHê düπs e´øÏÔ e´øÏÔ>± dü+|üPs¡í+>±

dü+‘·è|æÔø£s¡eTsTTq J$‘êìï bı+<ä&É+ kÕ<Ûä eTe⁄‘·T+<äqTø√e&É+ ÁuÛÑyT. e´øÏÔ


136

e÷qyê[‘√ dü+|üPs¡í+>± eTyTø£+ nsTT ‘êH=ø£ e´øÏÔ>± nqTuÛÑ÷‹ #Ó+<ä&É+

e÷Hj·T>∑*–qHê& á n|ü]|üPs¡í‘· b˛‘·T+~. n+‘·{Ï #Ó’‘·q´+ ãVüQXÊ

b|üŒ{Ïø° n+<ä]ø° |üP]Ô>± kÕ<Ûä + ø±<yÓ÷. Ä yÓ’|ü⁄ e÷qe J$‘êìï q&ç|æ+#

ø£s¡Ôe´+ ø£eT÷´ì»+ MT<ä e⁄+~. eTs√|üø£ÿ Ä ø£s¡Ôe´+ }Vü≤≈£î ≈£L&É n+<äì

ìsêXÊyê<ä+ ñ+~. n~ e÷qe nqTuÛÑe+˝Àì n|ü]|üPs¡í‘·≈£L ndüeTÁ>∑‘·≈£L

n|üÁXó‹ø° |üs¡eT‘ê«ìï (absolute status) ÄbÕ~+∫ ndæÔ‘·«yê<ä dæ<ëΔ+‘êìï

Ä$wüÿ]+∫+~. Ä <äèø£Œ<∏ëìï e÷]ÿ ‡»+ ‹s¡düÿ]+#˚eTT+<äT <ëì

Ä$sê“¤e+˝Àì ì»eTsTTq dü+~>±Δìï >∑T]Ô+#·e\dæq nedüs¡+ ñ+~.

kÕe÷õø£ ÁXeT$uÛÑ»q ô|]– düe÷»+ kÕ+πø‹ø£+>± |ü⁄s√>∑$T+∫q ø=B› á

dü+~>∑Δ+ ô|]π> neø±X+ ñ+<äì ≈£L&É >∑T]Ô+#·e\dæq nedüs¡+ñ+~. Ä

dü+~>±ΔìøÏ kÕVæ≤‘· +˝À düVü≤»eTsTTq kÕúq+ ñ+~. Ä dü+~>±Δìï bÕ≥ø£+fÒ

e#·qø£$‘·«yT u≤>± e´ø°Ôø£]+#·>∑\<äT ø±ã{Ïº e#·q ø£$‘ê«ìø° kÕúq+ ñ+~.

Ä dü+~>∑Δ+ eTq J$‘êìï ã\+>± ‘êøÏq|ü⁄Œ&ÉT kÕ<Ûës¡D n_Ûe´øÏÔ s¡÷bÕ\T

dü+‘·è|æÔ j·Te⁄ ø±ã{Ïº Á|üjÓ÷>∑yÓ’∫Á‹ø° n~ÛyêdüÔ$ø£‘·≈£L kÕVæ≤‘· +˝À kÕúq+

ñ+~. M{Ï #ê≥Tq á dü+~>±Δìï XÊX«‘·eTsTTq J$‘·dü÷Á‘·+>± ∫Árø£]+#

|ü ≤j·Tq ‘·‘ê«˙ï, HÓ’sêXÊ´ìï Á|ü#ês¡+ #ùd Á|üj·T‘êï˙ï, Á|üjÓ÷>∑ #ê|ü ≤´˙ï

‘·|üŒø£ $eT]Ù+#·e\dæ+<. nsTT‘ e´øÏÔø° e÷qyê[ø° eT<Ûä qTqï yÓ’s¡T<Ûä +

|ü]cÕÿs¡+ ø±q+‘·es¡≈£L eTq‘√ ñ+& á ndæÔ‘·« dü+~>±Δ\≈£î kÕVæ≤‘· +˝À

kÕúq+ ñ+≥T+<äì eTs¡∫b˛sTTHê, <ëìì $e]+# dæ<ëΔ+‘·+ nedüs¡eTqï

$wüj·÷ìï $düà]+∫Hê bıs¡u≤≥T ne⁄‘·T+~.

kÕVæ≤‘· +˝À eTs=ø£ >∑‹‘·s¡ÿ+ ≈£L&É e⁄+~. n~ >∑‘êìø° uÛÑ$wü ‘·TÔ≈£L

eT<Ûä qTqï >∑‹‘·s¡ÿ+. uÛÑ$wü ‘·TÔ >∑‘êìï Ä<Ûës¡+ #düT≈£î+≥÷ Ä$s¡“¤$düTÔ+~.

n+fÒ uÛÑ$wü ‘·TÔ≈£î ;»+ >∑‘·+˝ÀH ñ+≥T+~. sêuÀjT ø±˝≤ìï >∑T]+∫

eTq+ }Væ≤+#·T≈£îH ñqï‘·eTsTTq $\Te\˙ï #·]Á‘· ÀH |ü⁄{≤ºsTT. n$

dü+|üPs¡í+>± ø±s¡´s¡÷|ü+ <ë\Ã>∑\ |ü]dæú‘·T\T ˝Òì <äX¯˝ÀH˚ eTqTwüß\

ÄXj·÷\˝À dü+|üPs¡í s¡÷|ü+ rdüT≈£îHêïsTT. dü‘· +, nVæ≤+dü, ‘ê´>∑+, Áù|eT

yÓTT<ä\sTTq $\Te\T Ä<äsêÙ\T>± eTqTwüß\≈£î b|ü⁄Œ&É÷ Äø£s¡D°j·TeTsTTq$

137


ø±ã{Ïº yê{Ï ù|s¡TMT<ä nD∫y‘·qT düeT]ú+# kÕe÷õø£ ˙‹ì es¡Zdüe÷»+

‘·j·÷s¡T#˚j·T>∑*–+~. neT\T #˚j·T>∑*–+~. á ã÷≥ø±ìï ‹s¡düÿ]dü÷Ô

n<˚ düeTj·T+˝À Ä Ä<äsêÙ\q÷ $\Te\q÷ yê{Ï ì»eTsTTq ns¡ú+˝À

ø±bÕ&ÉTø√e\dæq >∑‹‘ê]ÿø£ ø£s¡Ôe´+ eTqMT<ä ñ+~. (C….dæ. á yê´kÕ\˝À

ˇø£{Ï ¬s+&ÉT #√≥¢ <e⁄&ç‘√u≤≥T Áù|eT ‘ê´>∑+ yÓTT<ä\sTTq yê{Ïì ≈£L&É

|üsêsT÷ø£è‘· $\Te\ì ˇπø>±≥q ø£{Ïº ‹s¡düÿ]+#·&É+ ø=+‘· Çã“+~

nì|æ+#·ø£ e÷q<äT.) kÕVæ≤‘· +˝À >∑‘·ø±\|ü⁄ #·]Á‘·qT+&û |ü⁄sêD≤\qT+&û

Ç‹eè‘êÔ\qsTTHê Á|ürø£\qsTTHê m+#·T≈£îH≥|ü⁄Œ&ÉT á >∑‹‘ê]ÿø£ <äèwæºøÏ

ÁbÕ<Ûëq´+ ñ+≥T+~. #·]Á‘·q÷ |ü⁄sêD≤\q÷ ø±fiflMT<ä ì\u…{Ïº #·÷&Ée\dæ

ñ+≥T+~. ˇø£ >∑TVüQ&É÷, ˇø£ »{≤j·TTeP $|ü¢e kÕVæ≤‘· +˝À kÕeT+‘·

<ëkÕ´ìøÏ Á|ürø£\e⁄‘ês¡T. ø±ì ùdïVü‰ìøÏ ø±<äT. ˇø£ $;ÛwüDT&ÉT neø±X

yê<ëìøÏ Á|ürø£ ne⁄‘ê&ÉT ø±ì <Ûäs¡àìs¡‹øÏ ø±<äT. $|ü¢yêìøÏ U≤+&ÉeeHêìï

<äVü≤q+ #˚dæq n–ï Á|ürø£ ø±>∑\<˚yÓ÷ ø±ì ôVAe÷–ï ø±>∑\<ë? ll

ñ|üjÓ÷–+∫q bÂsêDÏø£ Á|ürø£\T Äj·Tq >∑‹‘ê]ÿø£ <äèwæºe\¢ ‘·eT bÂsêDÏø£‘·qT

n~Û>∑$T+∫ nuÛ≤e+ #˚XÊj·Tqï C….dæ. n_ÛÁbÕj·T+ dü‘·ý˚THê? ll

ø£$‘·«+˝Àì nkÕ<Ûës¡DyÓTÆq y>∑+ e\¢ Ä Á|ürø£\T ‘·eT ª>∑‘êqT>∑‹ø£‘ê«ìïμ

n~Û>∑$T+∫q≥T¢ nì|ædüTÔ+~ ø±ì Á|ürø£\ b+|æø£ À ll ì»+>± n+‘·{Ï

>∑‹‘ê]ÿø£‘·qT Á|ü<ä]Ù+#ê&Ü n+fÒ nqTe÷qyT. ll dü+>∑‹ n≥T+∫

>∑‘êìø° uÛÑ$wü ‘·TÔø° eT<Ûä ñqï >∑‹‘ê]ÿø£ dü+ã+<Ûëìï kÕVæ≤‘· düè»q˝Àq÷,

$eTs¡Ù˝Àq÷ düeTÁ>∑+>± Äø£[+|ü⁄ #düTø√e\dæq nedüs¡+ #ê˝≤ ñ+~.

e÷]ÿ ‡»+ e{Ïºb˛sTT+<äì Çyê«fi¯ bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ˝À¢ #ê˝≤eT+~

Á|üø£{ÏdüTÔHêïs¡T. $|ü¢e b˛sê≥+ e{Ïºb˛sTTq #√≥ $|ü¢e dæ<ëΔ+‘·+ e{Ïºb˛e&É+˝À

ÄXÃs¡ + Ò<äT. <äTs¡<äèwüºeXÊ‘·÷Ô, e{Ïºb˛sTTq bÕXÊÃ‘· e÷]ÿ ‡düTº dü+Á|ü<ëj·TyT

eTq yT<Ûëe⁄\≈£î Á|üe÷D≤\T HÓ\ø=\TŒ‘·÷ e⁄+~. ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<äΔ+

‘·sê«‘· bÕXÊÃ‘· <XÊ\˝À e∫Ãq qj·÷ e÷]ÿ ‡düTº Ä˝À#·q ø=ìï Á|üXï\T

ÒeBj·T>∑*–+~. ø=+‘· ø=‘·Ô $X‚¢wüD #j·T>∑*–+~. n|üŒ{Ïπø ø£s¡T&ÉT>∑{Ïº

b˛sTTq ø£eT÷´ìdüTº bÕØº\ dæ<ëΔ+‘·y‘·Ô\T ÄyÓ÷~+#·ì nH«wüD #|ü≥º>∑*–+~.


138

ªkÕº*ì»+μ nH ‹≥Tºe÷≥‘√ n+<äs¡÷ $eT]Ùdü÷Ô ñqï Ä]úø£ ìj·T‹yê<ä+

ìπs›•+∫q dæ<ëΔ+‘· eT÷s¡â+‘√ $düT>∑T #Ó+~qyê]øÏ á qj·÷ e÷]ÿ ‡düTº

Ä˝À#·q ‘=* |ü]#·j·T+˝À ø=+‘· ñ‘ÔC≤ìï áj·Te#·TÃqT >±ì eT]ø=+#Ó+

C≤Á>∑‘·Ô>± |ü]o*ùdÔ n~ k˛$j·T{Ÿ dü+Á|ü<ëj·T+˝Àì #Ó&ÉT‘√bÕ≥T eTÚ*ø£yÓTÆq

ø£eT÷´ìdüTº Ä<äsêÙHï ‹s¡düÿ]düTÔ+<yÓ÷qqï nqTe÷q+ sêø£ e÷q<äT. #ê˝≤

dü+øÏ¢wüºeTsTTq |ü<äC≤\+‘√, ø=+‘· qMq Ä˝À#·q‘√ eTq*ï Äø£≥Tº≈£îH˚

Ä<ÛäTìø£ bÕXÊÃ‘· e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘· dæ<ëΔ+‘·y‘·Ô\ ø£+fÒ Ä]úø£ ìj·T‹yê<ä

dü+Á|ü<ëj·÷ìøÏ #Ó+~q b˛sê≥ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q ÁøÏdüº|òüsY ø±&Ó« Ÿ e+{Ïyêπs

y˚T\ì|ædüTÔ+~.

ì»yÓTÆq e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘· dæ<ëΔ+‘·+ n\÷ÔdüsY (Althusser), πse÷+&é

$*j·TyéT‡ (Raymond Wiliams) \ b+&Ée÷e⁄\˝À <=s¡ø£<äT. C….dæ.MT<ä #ê˝≤

Á|üuÛ≤e+ y˚dæq C≤]® <∏ëeT‡Hé e+{Ï $eTs¡Ù≈£î\ ø£èwæì á >∑&É¶ MT<ä

ø=qkÕ–+#ê*. ø£ >∑<ä›sYqT ‘·j·÷s¡T#j·T>∑*–q á Á|üC≤b˛sê≥yT e÷]ÿ ‡düTº

kÕVæ≤‘· dæ<ëΔ+‘· düeTdü \≈£î |ü]cÕÿsêìï ≈£L&Ü #·÷|ü>∑\<äT. nsTT‘ Ä

nH«wüD C≤]® <∏ëeT‡Hé, ÁøÏdüº|òüsY ø±&Ó« Ÿ\ ø±˝≤ìøÏ ñqï nqTuÛÑe |ü]$T‹ì

n~Û>∑$T+∫ á eT<Ûä ø±\+˝À >∑&É∫q #·]Á‘·qT, Á|ü‘´øÏ+∫ k˛wü*düTº <XÊ\

‹s√>∑eTq+ qT+&ç |ü⁄{Ïºq Á|üX¯ï\qT, ne>±Vü≤qqT Äø£[+|ü⁄ #˚düT≈£îì

eTT+<äT≈£î kÕ>±*.

(C….dæ. |üP]Ôù|s¡T »>∑H√àVü≤Hê#ê]. ø±ø£rj·T j·T÷ìe]‡{° À Ç+ ¢wüß …ø£Ãs¡sY>±

|üì#˚XÊs¡T.)

139

1992˝À sêdæq yê´dü+. n#·ÃsTT+~ e÷Á‘·+ 1997˝À. |ü⁄düÔø£+ ù|s¡T q÷πsfi¯fl

ø£Hê´Xó\ÿ+. ø£Hê´Xó\ÿ+ s¡#·q≈£î q÷πsfiófl ì+&çq dü+<äs¡“¤+>± yÓÓ\T>∑T Á|ü#·Ts¡D>± e∫Ã+~.

ø£Hê´Xó\ÿs`sê»´+`sêC≤´+>∑j·T+Á‘·+

_Á{Ïwt yêfi¢ ø√s¡Tº\T yêfi¢ <X+˝À b{≤¢ |üì #kÕÔjÓ÷>±˙ Çø£ÿ&É

eT≥Tº≈£î yê{Ïì HÓ\ø=*Œq Hê{Ï qT+&ç áHê{Ï<ëø± πøs¡ø£+>± ÁuÛÑwüßº|ü{Ïº

ñHêïsTT. ø£ÿ ø√s¡Tº dü+>∑‘ b+<äT≈£î, sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·eTs‘ê ns‘. sê•˝À

HêHê{Ïø° |ü‘·q+ Òø£b˛ Ò<äT >±˙ >∑TD+ eT≥Tº≈£î ÄHê&É÷ áHê&É÷ ˇø£ÿfÒ.

ªe÷ #·{≤º\T eT+∫y>±˙ MT sêeT|üŒ|ü+‘·Tfifl ìjÓ÷>∑|ü⁄ ‘Ó*$‘≥\T yê{Ïì

ÁuÛÑwüßº|ü{ºÏ+#êμj·Tì ‘Ó\¢yêfi¢+{≤πsyÓ÷. ø±ì ìcÕŒøÏåø£+>± e÷{≤¢&ÉT≈£î+fÒ Ä

#·{≤º\≈£L á ø£s¡D°ø£|ü⁄ ‘Ó*$‘≥\≈£L dü]>±Z n‹øÏ+~. <ëì ø√dü+ ÇB,

Bì ø√dü+ nB nqï≥T¢ dü]b˛j·÷sTT ¬s+&É÷. n–ïVü≤√Á‘êe<ÛëqT¢≈£î yÓTø± Ò

>∑T]+∫ ‘Ó©<äT >±˙ ‘Ó*dæ e⁄+fÒ ªn‘·>±&ÉT ≈£L&É ø£s¡Dy˚Tqwüμ nì

e⁄+&yê&yÓ÷. (yT¢#·Ã¤ ø£s¡DeTsTT‘H+!) ã÷s¡T®yê Á|üC≤‘·+Á‘· kÕ+Á|ü<ëj·T+

qT+&ç |ü⁄{Ïºq dü+düú\T |òüP´&É Ÿ Á|üuÛÑTe⁄\ eéVü‰s¡ Ø‘·T\≈£î Ç+‘· u≤>±

n‹ø±j·T+fÒ Ä ªÁ|üC≤‘·+Á‘· dü+Á|ü<ëj·T+ e\dü˝À rdüT≈£îqï s¡÷|ü+

n≥Te+{Ï~.μ uÛÑ÷kÕ«eT´ ô|‘·ÔHêìï b+‘·e÷Á‘·+ Çã“+~ ô|≥º≈£î+&Ü, sê»ø°j·T

ùd«#·Ã¤ ø£*Œ+#·≈£î+&É ªìcÕŒøÏåø£eTsTTq ìj·T+‘·è‘ê«ìïμ (Ç+bÕ]¸j·T˝Ÿ

&ÓkÕŒ{Ï»+ nH~ yÓTø± Ò Á|üjÓ÷–+∫q e÷≥) á uÛÑ÷kÕ«eT´ düe÷»+ MT<ä

HÓ\ø=˝≤Œ\qï Á_{Ïwt dü+ø£\Œ+ á dæú‹øÏ <ë] rdæ+~.

Hê´j·Teédüú á eT<Ûä H eTØ bÕ&ÉsTTb˛sTT+<ä , ø£|ü⁄Œ&ÉT eTTK´+>±

‘Ó\¢yêfifl bÕ\q˝À ` #ê˝≤ u≤>∑T+&ç+<ä eTq*ï q$Tà+#·&ÜìøÏ ô|<ä›\T

Á|üj·T‘·ï+ #düTÔ+{≤s¡T. HêHê{Ïø° bÕ‘êfi≤ìøÏ #s¡Te ne⁄‘·Tqï á n<Û√>∑eTHêìï

ø±<äHê*‡q nedüs¡+ Ò<äT>±˙ á #Ó≥Tº≈£î N&É $‘·Ôq+ Hê& |ü{Ïº+<äì

>∑T]Ô+#·ø£b˛‘˚ e÷Á‘·+ #·]Á‘· >∑eTHêìï eTq+ ‘·|ü⁄Œ>± ns¡ú+ #˚düT≈£îqï

yêfi¢eTe⁄‘ê+. ªªô|<ä› ô|<ä› eø°fió¢ ≈£L&Ü dæ>∑TZe÷* ã]ô|{Ïº <=+>∑kÕøå±´\T


140

bÕsƒ¡+ #ÓãT‘ês¡T. ø=+<äs¡T eTè<äes¡T\T ‹s¡π>dæ ø=≥ºeT+{≤s¡T. Hê e+{Ï

#ê<ädüTÔ\+ Ç+ø=ø£ ø=+<äs¡+ n{Ïº bÕbÕìøÏ ˇ&ç>∑≥Tºø√+ >±ì, e÷ bÕØº\

‘·s¡|ü⁄ kÕ≈£åî\T ≈£L&Ü nã<äΔ+ #ÓãT‘·THêïs¡ì jÓT]–˙ï }s¡T≈£î+{≤+μμ ......

ªªì»eTsTTq kÕø£å ´+! @+ dü‘·´ø±\+! ì»e÷&˚yê&ÉT kÕøå±´ìøÏ sê&ÉT,

kÕøå±´ìø=#˚Ãyê&ÉT ì»e÷&É˝Ò&ÉT...μμ ªªyê~ì u≤~Û+#˚ ì»+ yê~ ‘·s¡|ü⁄

eø°\TøÏ nø£ÿs¡ Ò<äT. Á|ü‹yê~ì u≤~Û+# ì»+ Á|ü‹yê~ eø°\Tø° nø£ÿs¡ Ò<äT.

Áø±ôd>±®$THwüHé Äs¡+_Û+#dü]øÏ b+‘·{Ï kÕø°å ø£$‘·«+ Äs¡+_ÛkÕÔ&ÉT...μμ ªªeø°fió¢

nã<ëΔ ≤&çùdÔ Hê´j·T+ ø£qTø√ÿe&ÜìøÏ J‘·+ |ü⁄#·TÃ≈£îH »&ç® @+ CÒkÕÔ&É+&ç?μμ

nì n&ç–‘˚ ªªñuÛÑj·T bÕØº\ eø°fi¯ó¢ Ä&ç+#˚ nã<ëΔ\T #˚sTT |”πø≥≥Tº

sêdüT≈£î+{≤&ÉT.μμ á e÷≥\T Çyê«fi ø=‘·Ô>± eè‹Ô ÀøÏ ~– Ä<äsêÙ\T Ç+ø±

#Ó&Éì j·TTe Hê´j·Tyê~ n+≥Tqï$ ø±e⁄. 100 @fi¢ ÁøÏ‘·+ kÂ»Hê´sêe⁄

|ü+‘·T\H dü‘· düs<ÛäT&ÉsTTq eø°\T #‘· >∑Ts¡C≤&É #Ó|æŒ+∫q$. Çyê«fi n<äq+>±

@eTq>∑\+? »&ç®>±s¡T Çs¡T bÕØº nã<ëΔ\qT #sTT |”πø≥≥Tº sêdüTø√e&ÉyT

ø±ø£ ªÄ ¬s+&ÉT nã<ëΔ\˝À <˚ìì ‘êqT dü‘· +>± >∑T]Ô+#·<ä\#·T≈£î+{≤&√

ìs¡ísTT+#·Tø√e&ÜìøÏ #˚sTT ‘·&ÉT|ü⁄≈£î+{≤&ÉTμ ≈£L&Ü nì áHê{Ï eø°fi¯ó¢

n+{≤πsyÓ÷. ÄHê&ÉT eT≥Tº≈£î Ç~ Ò<äHê?

eT<ÛäTs¡yêDÏ ø£sf… eT<ÛäTs¡yêDÏ <ä>∑Zπs ñs&É>± sêeT|üŒ |ü+‘·T*ï

e~*+#·Tø√e&É+ ø√dü+ ÄyÓT ªHê ø£+f… @Bμ nì n‘·&çì y~ÛdüTÔ+~. sêeT|üŒ

|ü+‘·T\T uÛÑj·T|ü&ç ôV≤&é ø±ìùdºãT ŸqT |ü≥Tºø=ì \Tu≤›e<ÛëqT¢ MT<ä Vü≤‘·

πødüT ô|&É‘êqì u…~]+∫ ø£+fÒ Ç|æŒ+#·eT+{≤&ÉT. ôV≤&éø±ìùdºãT\T Vü≤‘· πødüT

ô|≥º&ÉT>±ì \Tu≤›e<Ûëq¢qT u…~]+∫ ‘êqT \+#·+ |ü⁄#·TÃ≈£î+{≤&ÉT. ôV≤&é

ø±ìùdºãT˝Ÿ‘√ |üì nj˚T´≥≥T¢ ˝Ò<äì sêeT|üŒ |ü+‘·T\T ÇHéôdŒø£ºs¡TqT,

dü÷|ü¬sï+≥Tq÷ |ü≥Tº≈£îì Vü≤‘· πødüT ô|{ÏºkÕÔ&ÉT. ôV≤&é ø±ìùdºãT Ÿ MT<ä |òæsê´<äT

≈£L&Ü #kÕÔ&ÉT. Ç|ü⁄Œ&ÉT \Tu≤›e<Ûëq¢qT ø±bÕ& u≤<Ûä ‘· ôV≤&éø±ìùdºãT Ÿ MT<ä

|ü&ÉT‘·T+~. ìC≤ìøÏ \Tu≤›e<ÛëqT¢ ìs√›ùw. ndü\T Ä Vü≤‘´ nã<äΔ+. Vü≤‘·

<ëø± b+<äT≈£î, Vü≤‘·´ #˚j·Tã&É¶ qe e<ÛäTy˚ nã<äΔ+. ø£s¡≥ø£XÊÁdüTÔ\÷,

eT<ÛäTs¡yêD° dæ<ëΔ+‹ kÕj·T+‘√, MTHêøÏå kÕj·T+‘√ ø£*Œ+∫q nã<äΔ+. nsTTHê

141

ø£Hê´X¯ó\ÿs`sê»´+`sêC≤´+>∑j·T+Á‘·+

\Tu≤›e<ÛëqT¢ ìs√›wæ‘ê«ìï s¡TEe⁄ #˚j·T&ÜìøÏ <=s>∑ kÕøå±´\T ø±yê*.

(áHê{Ïø° ø√s¡Tº\˝À nã<ëΔ Ò ø±<äT, ìC≤\T ≈£L&Ü <=+>∑ kÕøå±´\‘√ ãTTEe⁄

#kÕÔs¡T.) ø±ì ôV≤&é ø±ìùdºãT Ÿ ô|{Ïº+∫q <=+>∑ kÕøå±´\qT ÇHé‡ô|ø£ºsY u…~]+∫

#Ó&É>=&É‘ê&ÉT. Ç<ä›]˝À ÇHé‡ô|ø£ºπs ã\e+‘·T&ÉT ø±ã{Ïº kÕ≈£åî\T n‘·ì ì»yT

#Ó|üŒ<ä\#·T≈£î+{≤s¡T. ªb˛*XË{°º kÕø£å ´+ #ÓbÕŒ*μ nì ôV≤&é ø±ìùdºãT Ÿ n+fÒ

b˛*XË{Ïº ªdæ‘·Ô+u≤ãTμ nHê*. ªb˛*XË{°º, ø£ã&É<ësY, kÕNÃø£+ #Óù|Ô #·+ù|kÕÔμqì

ÇHé‡ô|ø£ºs¡+fÒq÷ ªdæ‘·Ô+ u≤ãTμ nHê*. m+<äTø£+fÒ ÇHé‡ô|ø£ºsY ôV≤&é

ø±ìùdºãT ŸqT ã~© #sTT+#·>∑\&ÉT ø±ã{Ïº. Çø£ kÕø£å ´+ be&ÉT #ÓbÕŒ\+{≤sê,

ªø√eT{Ï kÕø£å ´+ b+<äT≈£î, u≤|üH√fi¯ó¢ ø=+#Ó+ ôdsTT ‘·&ç|”ùdÔ kÕNÃ¤ø£+

#Óù|Œdæb˛‘ês¡T.μ

eT] πødüT $#ê]+# &ç|”º ø£ …ø£ºs¡T? Ä kÕúsTTøÏ #Ó+~q n~Ûø±s¡¢ düs>∑‹

ÄHê&É÷ áHê&É÷ ˇø£fÒ. yêfi¢ ˙‹ì >∑T]+N q&Ée&çø£qT >∑T]+N »q+

b|ü⁄Œ&É÷ ªn≥μ nH˚ nqT≈£î+{≤s¡T ‘·|üŒ ì»+ n|ü⁄Œ&˚ ‘Ó©<äT. ∫qïyêfi¯¢

<=+>∑ eéVü‰sê˝Ò ‘˚≥‘Ó\¢+>± ‘Ó*dæb˛‘êsTT. &ç|”º ø£˝…ø£ºs¡T \+#êìøÏ

˝Àã&É‘ê&Éì sêeT|üŒ|üs‘·T\T ñyê#·. n~ ø±ì|üì nì kÂ»Hê´sêe⁄ |ü+‘·T\T

n_ÛÁbÕj·T+. ô|’>± ªHê ùdïVæ≤‘·T&ÉTμ nì ‘·q kÂ»Hê´ìï n‘·>±&çøÏ ≈£L&É

ÄbÕ~kÕÔ&ÉT. &ÉãT“ ø£≈£îÿ]Ô Ò<äT>±˙ ªÁd”Ô e´düq+ ø£<äT›μ nì ø£s¡≥ø£XÊÁdüTÔ\T

n_ÛÁbÕj·T+. n+<äTπø eT<ÛäTs¡yêDÏì n‘·ì <ä>∑Zs¡øÏ |ü+|æ+∫ \Tu≤›e<ÛëqT¢ì

ø±bÕ&É<ëeTì Á|üj·T‹ïkÕÔ&ÉT. (eT<ÛäTs¡yêDÏ d”eT≈£îø£ÿ ` }s¡≈£îø£ÿ n+≥÷

#·s¡Ã ô|{Ïº bÕ&ÉT #düTÔ+~). Çyê«fi á s¡ø£eTsTTq #·s¡Ã @ »&ç® >∑T]+∫, @

n~Ûø±] >∑T]+∫ »s¡>∑&É+ Ò<äT?

uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘· À sê»´+ (ùdº{Ÿ) dü«uÛ≤e+˝À eTÚs¡T´\ ø±\+ qT+&ç

»eVü≤sY ˝≤ Ÿ HÓÁVüA ø±\+ <ëø± ` ˇø£ n$∫Ã¤qï‘· ñ+~. n$∫Ã¤qï‘·

ñ+<ä+fÒ ‘˚&Ü\T ÒH˚ Òeì ø±<äT, e÷s¡TŒ\T ndü Ò Òeì ø±<äT. e÷s¡TŒ

$<Ûä«+düø£ s¡÷|ü+˝À sê˝Ò<äT. ø=‘·Ô n~Ûø±s¡+ bÕ‘· n~Ûø±sêìï ‘·q˝À

ÇeTT&ÉTÃ≈£î+~. bÕ‘· ô|‘·ÔHêìøÏ ø=‘·Ô eédüú À #√≥T ø£*Œ+∫+~. uÛ≤s¡‘·<X

#·]Á‘· À @ $|ü¢eeT÷ áHê{Ï <ëø± dü+|üPs¡í+>± sê Ò<äT. Á_{Ïwt e\dü


142

bÕ\q‘√ e∫Ãq ªÄ<ÛäTìø£‘·μ BìøÏ $TqVü‰sTT+|ü⁄ ø±<äT. bÕ‘· $|ü¢yê\T

ndü+|üPs¡í+>± ñs&çb˛e&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡DyT$T≥H~ Ç|üŒ{Ïø° #·]Á‘·ø±s¡T\˝À

#·s¡Ã˙j·÷+XyT, ø±ì Á_{Ïwt e\dü bÕ\q‘√ e∫Ãq Ä<ÛäTìø£‘· $wüj·T+˝À

$yê<ëìøÏ ô|<ä›>± ÄkÕÿs¡+ Ò<äT. n~ ìwüÿfi+ø£eTsTTq Ä<ÛäTìø£‘· ø±<äT.

|òüP´&É Ÿ eédüú‘√ sêJ|ü&çq Ä<ÛäTìø£‘·. e\dü bÕ\Hêedüsê\T ¬s+{Ïø° sêJ

≈£î~sêÃsTT.

Á_{Ïwt yêfi¢ ø√s¡Tº\T uÛ≤s¡‘· Hê´j·Teédüú À ô|’øÏ #·÷&É&ÜìøÏ dü]ø=‘·Ô

e÷s¡TŒ. yê{ÏøÏ eT÷\eTsTTq ã÷s¡T®yê #·≥º+ eTqT <Ûäs¡àXÊg+ ø£+fÒ #ê˝≤

_ÛqïeTsTTq~. n~ Á|ü|ü+#· #·]Á‘· Àì Á|üÁ|ü<∏äeT Á|üC≤kÕ«eT´ $|ü¢e+ qT+&ç

|ü⁄{Ïº+~. eTqT <Ûäs¡àXÊg+˝À Á|üC≤kÕ«eT´+ ÒXeT+‘·sTTHê Ò<äT. nsTTHê @

e÷Á‘·+ Çã“+~ Ò≈£î+&Ü á <X+˝Àì uÛÑ÷kÕ«eT´ ô|‘·Ô+<ëØ esêZ\T Ä

#·≥º+‘√ Ä Hê´j·Teédü ú‘√ düs¡T ›≈ £î b˛>∑*>±s¡T. ‘·eT ô|‘· ÔHêìï

ø=qkÕ–+#·&ÜìøÏ ìs¡uÛÑ +‘·s¡+>± yê&ÉT≈£îHêïs¡T. Á|üC≤‘·+Á‘· eédüúqT HÓ\ø= ÒŒ

ñ<›X´+ b+‘·e÷Á‘·+ Ò≈£î+&Ü e\dü bÕ\≈£î\T Á|üC≤‘·+Á‘· s¡÷|ü+ ñqï

dü+düú\qT MT~ qT+&ç HÓ\ø= ÒŒdü]øÏ n$ uÛÑ÷kÕ«eT´|ü⁄ }&É\T ykÕsTT.

n–ïVü≤√Á‘êe<ÛëqT¢ ˝≤+{Ï ø√s¡Tº |ü≈£åî\≈£î, sêeT|üŒ|ü+‘·T\T ˝≤+{Ï ` yêfi¢≈£L

Mfi¢≈£L E≥T¢ eTT&dæ Jeq+ #ùd õ‘·TÔ\e÷]øÏ á ø√s¡Tº\ eéVü‰s¡+ ø={Ïºq

|æ+&ç nsTT+~. Ç+ ¢wt eTTø£ÿ\T sêø£b˛e&É+ Çã“+<˚. nsTT‘˚ Hê\T>∑T

u§fÒ¢s¡T eTTø£ÿ\T H]Ãq –ØXÊ\T b+‘·eT+~ Òs¡T! Á>±eT+˝À ô|‘·Ô+<ës¡T¢>±

Á|ü»\ J$‘ê\qT XÊdæ+∫qyês¡T ø=‘·Ô sê»´+˝À ø√s¡Tº |ü≈£åî\j·÷´s¡T. eø°fifl≈£î

ÁuÀø£s¡¢j·÷´s¡T. #Ó≥TºøÏ+<ä |”¢&És¡¢j·÷´s¡T. eø°fi‚fl nj·÷´s¡T. M&ç uÛÑ÷$T yê&çø°,

yê&ç uÛÑ÷$T M&çø° sêdæq ø£s¡D≤\÷, ø£Ás¡ô|‘·Ôq+‘√ Á>±eT J$‘êìï XÊdæ+∫q

ô|<ä›\÷ ø=‘·Ô sê»´+˝À ª*{Ïπ>wüHéμqT Äj·TT<Ûä+>± |ü<äTqTô|{≤ºs¡T. sêeT|üŒ

|ü+‘·T\T ‘·qTï >∑÷]Ã ‘êqT #Ó|ü⁄Œ≈£îqï≥Tº á ‘ê\÷ø±˝À dæ$ Ÿ yTõÁùdº≥T

mes=∫ÃHê sêeT|üŒ|ü+‘·T\T |ü|ü⁄Œ˝Òì |ü⁄\>∑+ ˝Ò<äT. ø√s¡Tº yêĆ≤´\≈£L,

‘ê+ã÷\+ Ç#˚ÃkÕqT Çø£ ‘·qTï≈£ #êe+&ç nH˚ dü+düÿ è‹ø° #·ø£ÿ>±

n‹øÏ+~. n+<äTπø –ØX+ ywüuÛ≤wü\T #·÷dæ ª‘·Ts¡ø£μ nì ádü&ç+#·T≈£îqï

143


n–ïVü≤√Á‘êe<ÛëqT¢≈£î n‘·qT ø√s¡Tº ø±–‘ê\T Ç+ ¢wt qT+&ç ‘Ó\T>∑T˝ÀøÏ ‘·s¡T®e÷

#j·T>∑\&Éì ‘Ó*j·T>±H ( Ò<ë ÁuÛÑ$T+#·>±H ` –ØX+≈£î ì»+>± Ç+ ¢wt @

bÕ{Ï e#·TÃH√ eTq≈£î Hê≥ø£+ ∫e]<ëø± ≈£L&Ü nqTuÛÑeyT) n‘·ì MT<ä

ø√|ü+ |ü{≤|ü+#·\sTT b˛‘·T+~. bø£ÿ&É Òì yê‘·‡\´+ |ü⁄≥Tºø=düTÔ+~.

–ØX+ Ç+ ¢wt C≤„q+ >∑T]+∫ e÷{≤¢&ÉT≈£îH≥|ü⁄Œ&ÉT ˇø£ $wüj·T+

>∑eTì+#ê*. Á_{Ïwtyêfi¯ó¢ eTq <˚X¯s˝À HÓ\ø=*Œq sê»´+˝À Ç+^¢wüß≈£î

$\ø£åDeTsTTq kÕúq+ ñ+~. n~ πøe\+ bÕ\≈£î\ uÛ≤wü eT≥Tºπø ø±<äT. n~

n~Ûø±sêìøÏ dü+πø‘·+ ` »+<Ûä´+ Áu≤Vü≤àD≤´ìøÏ dü+πø‘·eTsTTq≥Tº. uÛ≤wü

n~Ûø±sêìøÏ dü+πø‘·eTsTT‘˚ uÛ≤wü>± <ëì \ø£åD≤\qT b˛>=≥Tº≈£î+≥T+~.

Ç|ü⁄Œ&ç+ø£ yêø£ ìsêàD+, yê´ø£s¡D+, uÛ≤e+ nø£ÿs¡ Ò<äT. Ç+ ¢wüß e÷{≤¢&ÉeT+fÒ

ª{Ï«søÏ Ÿ {Ï«+øÏ Ÿ *{Ï Ÿ kÕºsYμ |üŒC…|üŒ&É+ eT≥Tºπø e∫ÃHê #ê\T n~ Ç+ ¢ùw.

á s¡Vü≤kÕ´ìï ø£ìô|{Ïºq |òüTqT&ÉT –ØX+. n+<ä] MT<ë n‘·ì Ä~Ûø±´ìøÏ

eT÷\+ á bs¡Tπø. ∫e]øÏ @ ÁuÛÑeT\÷ Òì eT<ÛäTs¡yêDÏì ≈£L&Ü ÁuÛÑ$T+|ü

CÒj·T>∑*>±&É+fÒ n~ Ç+ ¢wüß eTTø£ÿ\ eTVæ≤yT. ø=ìï ‘·sê\ ÁøÏ+<ä |ü]¸j·THé

ns¡;“ uÛ≤wü\≈£î eTq <X+˝À Ç< kÕúq+ ñ+&ç+~. n|ü⁄Œ&ÉT Áu≤Vü≤àDT\T Ä

uÛ≤wü\T H˚s¡TÃø=ì sêC≤´~Ûø±s¡ yêÚ≤´‘·\T>± ‘·eT≈£î dü+Á|ü<ëj·Tø£+>±

ñ+&çq kÕúHêìï ø±bÕ&ÉTø√>∑*>±s¡T. 19e X‘êã›+ e#Ãdü]øÏ n< ø±s¡D+>±

Ç+ ¢wüß ˇ+≥ã{Ïº+#·T≈£îHêïs¡T. Bì‘√ HêXqeTsTTb˛‘·÷ ñ+<äì s¡Tdüs¡Tdü

˝≤&çq #ê<ädüTÔ&ÉT n–ïVü≤√Á‘êe<ÛëqT¢ ˝≤+{Ïyê&ÉT düVæ≤‘·+ –ØX¯+ Ç+ ¢wt

eTTø£ÿ\ e÷j·T˝À |ü&Éø£ ‘·|üŒ Ò<äT. Ç+ø£ ∫qï ‘·s¡+ dü+>∑‹ #Óù|Œ<eTT+~?

<ä]Á<ä|ü⁄ dü+düÿ è‘·+ e~*ô|{Ïº Ç+ ¢wt Hs¡TÃø=ì q÷‘·q sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+˝À

@<√ ø£ n+‘·düTÔ À ø£*dæb˛<ëeTqï Äø±+ø£å‘√H ø£<ë ø£s¡≥ø£XÊÁdüTÔ\T •wüß´&ÉT

>∑Ts¡Te⁄>±s¡T Ç+ ¢wt Hs¡TŒ‘êqì Vü‰MT Çe«>±H n+<äT≈£î Á|ü‹|òü\+>± ne÷àsTT

ywü+ ydæ \Tu≤›e<ÛëqT¢‘√ $yêVü≤+ Hê≥ø£+ Ä&É&ÜìøÏ ˇ|ü⁄Œ≈£î+{≤&ÉT! Ä

ÄX Òø£b˛‘ ø£Hê´Xó\ÿyT Ò<äT.

düe÷»+˝À ˙‹ø° q&Ée&çø£≈£L Á|üe÷D≤\qT ìπs›•+#˚ $<Ûëj·T≈£î

\T+{≤s¡T. yêfi¯¢|ü≥¢ $<Û˚j·T‘· eTq <Ûäs¡à+. $<Û˚j·TT\+ ø±ø£b˛‘˚ eTq*ï


144

•øÏåkÕÔs¡T. <e⁄&ÉT, sê»´+ Á|ü<ÛëqeTsTTq $<Ûëj·T≈£î\T. Ç+{Ï+{≤ }s¡÷sê

ñqï ôdø£+&éÁπ>&é Òø£ ∫\¢s¡ $<Ûëj·T≈£î\T <e⁄&ç ù|]{≤, sê»´+ ù|]{≤,

<Ûäs¡à+ ù|]{≤, XÊdüHê\ ù|]{≤ ‘·eT ô|‘·ÔHêìï düeT]ú+#·T≈£î+{≤s¡T. XÊdüHê\

uÛ≤sêìï, <Ûäsêàìï ì\u…fÒº u≤<Ûä´‘·q÷ yÓ÷düTÔHêïeT+≥÷ eTq*ï |ü]

bÕ*düTÔ+{≤s¡T. nsTT‘ <Ûäsêàìø°, XÊdüHê\≈£L ø£s¡Ô\sTTq <e⁄&ç sêC≤´˙ï

XÊdæ+# yê¬ses¡÷ ÒqfÒº yê{Ï ù|s¡T MT<ä eTq*ï |ü]bÕ*+# yê]ì ≈£L&É

XÊdæ+#yês¡T Òs¡T. Vü≤e˝≤›s¡T eTTqdüãT‘√ nqï≥Tº ª>∑es¡ïyÓT+≥T, <e⁄fió¢,

Áu≤eTà\T ` yê] H˚sê\T yê]$, yê{Ï‘√ eTq≈£î |üì˝Ò<äT. eTq uÛÑøÏÔ

eTq≈£î+&Ü\μ. á $<Ûëj·T≈£î\ qT+&ç e÷qe C≤‹øÏ $eTTøÏÔ \_Û+∫qHê&

#·]Á‘· #·s¡eT<äX¯ #˚s¡T≈£îqï≥Tº. n|üŒ{Ï<ëø± e∫Ãq nìï $|ü¢yê\÷

ndü+|üPs¡íeTsTTqy. ã+&çyê&çøÏ Hwüq Ÿ ø±+Á¬>dt >∑T]+∫ ª¬s+&ÉT >∑+≥\Tμ

…ø£ÃsY Çe«>± n+‘ê $ì Ä ª>±&ç<ä ø=&ÉT≈£îμ e÷ eP] ôV≤&éø±ìùdºãT Ÿì

ø±+Á¬>dtyês¡T m|ü⁄Œ&ÉT ã~© #kÕÔs¡ì n&ç>±&Éì ñ≥+øÏ+∫ ª|ü …¢≥÷] |”|ü⁄ Ÿ

…ø£Ãs¡¢øÏ nHé|òæ{Ÿμ nì –ØX+ ìsêΔ]+#ê&ÉT >±˙ ã+&çyê&ç Äø±+ø£åqT dü]>±Z

ns¡ú+ #˚düTø=ì ˇø£ÿ ôV≤&éø±ìùdºãT˝Ÿπø ø±ø£ düø£\ ô|‘·Ô+<ëØ esêZ\≈£L

e]Ô+|üCÒdüT≈£î+fÒ Á|üC≤‘·+Á‘· ñ<ä eT+ nC…+&Ü eTq≈£î ne>∑‘·+ ne⁄‘·T+~.

ø=‘·Ô>± e∫Ãq $ø√º]j·÷ sêDÏ >∑es¡ïyÓT+≥T ø£˙dü+ bÕ‘· <˚e⁄fi¯flq÷

Áu≤Vü≤àD≤´˙ï <Óã“ø={Ïº e⁄+fÒ $T–*q |üì Á|ü»\T #düTø=ì ñ+<äTπsyÓ÷.

ø±ì n~ bÕ‘· <e⁄fi¢ düs¡düq ‘êq÷ ˇø£ <e‘·sTT ≈£Ls¡TÃ+~. j·T÷s¡|t À

sê#·]ø±*ï n+‘·+ #dæ #·]Ã n~Ûø±sêìøÏ ‘√ø£ ø£‹Ô]+∫ ã÷s¡T®yê sêC≤´+>∑

j·T+Á‘êìï HÓ\ø=*Œq Á|üC≤kÕ«eT´+ Çø£ÿ&É ìj·T+‘·è‘·«eTj·T uÛÑ÷kÕ«eT´+‘√,

sê#·]ø£+‘√, Áu≤Vü≤àD´+‘√ XÊ+‹j·TT‘· düVü≤Jeq+ #dæs~.

Ä XÊ+‹j·TT‘· düVü≤Jeq+˝À ∫qï ∫qï yÓ’s¡T<Ûë´\T ˝Òø£b˛˝Ò<äT.

sêeT|üŒ|ü+‘·T\+‘·{Ï yê&çì ø=‘·Ô>± |ü⁄≥Tºø=∫Ãq ôV≤&é ø±ìùdºãT Ÿ eT÷&ÉT

#Ós¡Te⁄\ ˙fi¯ó¢ ‘ê–kÕÔ&ÉT. e<ä›qï ø=B› eT<ÛäTs¡yêDÏ $+≥T+&É>± ∫*|æ>±

@ø£e#·q Á|üjÓ÷>∑+ #dæ |ü+‘·T\T |üs¡Te⁄ rkÕÔ&ÉT. ª\Tu≤›e<ÛëqT¢ ô|fi≤¢&çq

>∑T+≥ eT<ÛäTs¡yêDÏ ‘ê\÷≈£î ø£+f… rdüTø=ì bÕ]b˛sTTs<äμì sêeT|üŒ|ü+‘·T\T

145


Ä<äTsê›>± |òæsê´<äT #ùdÔ Ä ª>∑T+≥μ ndü\T >∑T+≥ ø±<ä , Ä ô|[¢ ndü\T ô|[¢

ø±<ä ‘Ó*d” |ü+‘·T\T≈£î #Ó|üŒ≈£î+&É ‘ê|”>± #·s¡Ã yÓTT<ä\Tô|&É‘ê&ÉT. ø£+f…

<äøÏÿ+#·Tø√e&É+ ø√dü+ \Tu≤›e<ÛëqT¢ MT<ä K÷˙ πødüT ô|{Ïº+#·&ÜìøÏ

sêeT|üŒ|ü+‘·T\T #ê˝≤ ø£wüº|ü&Ée\dæ edüTÔ+~. ø£*ø±\+ ø±ø£b˛‘ Áu≤Vü≤à&ÉT

b˛©k˛&çï Ç+‘·>± n&ÉTø√ÿe&Ée÷? ª&ÉãT“ ù|\TÔ+<äμì ÄX ô|&É‘ê&ÉT. ªb˛©düT

&É÷´{° u…~]+#·&Éy˚T ø£<ëμ nì ìwüOºs¡+ Ä&É‘ê&ÉT. ôV≤&é ø±ìùdºãT˝Ÿ

dü‘· dü+<ÛäT&ÉT ø±<äT>±˙ Vü≤‘· ì»+>± »s¡>∑ Ò<äì ‘Ó*dæqyê&ÉT ø±ã{Ïº πødüT

ô|≥º&ÉT. \Tu≤›e<ÛëqT¢qT u…~]+∫ ‘êqT ªHê\T>∑T sêfi¯ó¢ ‘·&ÉT|ü⁄ø=ìμ

}s¡T≈£î+{≤&ÉT. πødüT ô|{Ïº+#·&ÜìøÏ sêeT|üŒ|ü+‘·T\T ÇHé‡ô|ø£ ºsYq÷

dü÷|ü¬sï+≥Tq÷ |ü≥Tºø√e\dæ edüTÔ+~.

Ç+ ¢wt À ª˝≤ n+&é Äs¡¶sYμ nH <ëìì ‘Ó\T>∑T˝À ªXÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\Tμ

nq&É+ n\es¡TÃ≈£îHêï+. ª˝≤μ dü+>∑‹ n{≤¢>∑T+∫ ªÄs¡¶sYμ nH e÷≥ πøe\+

kÕe÷õø£ XÊ+‹˙ uÛÑÁ<ä‘·q÷ dü÷∫+#·<äT. eékÕú>∑‘·eTsTTq uÛÑÁ<ä‘·qT

dü÷∫düTÔ+~. n+fÒ <=MTà\÷, <=+>∑‘·Hê\÷ eT≥Tºπø ø±<äT. eédüú ìsêàD≤ìï

ø£~*+#~ @<äsTTHê nuÛÑÁ<ä‘. eédüú ìsêàD≤ìï #Ó≈£îÿ #Ó<äs¡≈£î+&Ü ø±bÕ&É&É+

sê»´+ Á|ü<Ûëq ø£s¡Ôe´+. #·{≤º\÷, ø√s¡Tº\÷, b˛©düT\÷ ñ+&~ n+<äTø√düyT.

kÕe÷õø£ eédüúô|’q »]π> ‹s¡T>∑Tu≤≥TqT Hs¡#·≥º+ |ü]~Û ÀøÏ rdüTø=∫Ã

|”q Ÿø√&é øÏ+<ä $#ê]+∫ •øÏådüTÔ+~ Ä<ÛäTìø£ ã÷s¡T®yê sê»´+. eT‘ê#êsê\≈£L

<Ûäs¡àXÊÁkÕÔ\≈£L eT<Ûä j·TT>±\˝À eékÕú>∑‘·eTsTTq uÛÑÁ<ä‘·qT ì\u…≥º&É+˝À

ñ+&çq bÕÁ‘·qT ˝ÖøÏø£‘· ù|]≥ ‹s¡düÿ]+∫q ã÷s¡T®yê sê»´+ Ä bÕÁ‘·qT

Hs¡ #·{≤ºìøÏ n|üŒ–+∫+~. –ØX+ ãT#·ÃeTàqT ª ÒeBdüT≈£îb˛e&É+μ ø£|ü⁄Œ&ÉT

<Ûäs¡à $s¡T<äΔeTsTT ñ+&~. <Ûäsêàìï n‹Áø£$T+∫q+<äT≈£î –ØX+ •øå±s¡TΩ&ÉsTT

ñ+&yê&ÉT. Á_{Ïwt bÕ\q˝À Äª<Ûäs¡à+μ ‘·q XÊdüHê~Ûø±sêìï ø√˝ÀŒsTT+~.

nsTT‘ kÕe÷õø£ eédüú À ‘·q bÕÁ‘·q~ ø√˝ÀŒ Ò<äT. yÓTT<ä{À¢ Áu≤Vü≤àD≤´ìï

ø£˙dü+>± dü+düÿ]+#·&ÜìøÏ |üPqTø=qï Á_{Ïwt bÕ\≈£î\T b˛qT b˛qT Ä

dü+düÿs¡D u≤<Ûä´‘·qT yÓ’j·TøÏÔø£ #=s¡e≈£î e~*ô|{Ïº Áu≤Vü≤àD´+‘√ düyÓTÆø£´

düVü≤Jeq+ #j·TkÕ>±s¡T. –ØX+ (n‘·ì ìC≤sTTr dü+>∑‹ |üø£ÿ≈£î ô|&ç‘)


146

Áu≤Vü≤àD´+ MT<ä #dæq ‹s¡T>∑Tu≤≥T &ç|”º ø£ …ø£ºsY ø√s¡Tº À ªnã¶ø£åHéμ πødüsTT+~.

|”q Ÿ ø√&éøÏ+<ä Hs¡eTsTT+~. Ä &ç|”º ø£ …ø£ºs¡T Áu≤Vü≤àD≤´ìï <«wæ+# e´øÏÔ

nsTTq|üŒ{Ïø°, |òæsê´<äT˝À –ØX+ ‘·+Á&ç ù|s¡T, }] ù|s¡T düÁø£eT+>± Òeqï

kÕ+πø‹ø£ ø±s¡D+ e\¢ e÷Á‘·yT <ëìøÏ nuÛÑ +‘·s¡+ #Ó|üŒ>∑\&ÉT. n˙ï düÁø£eT+>±

ñs&ç e⁄+fÒ, kÕøå±´\T ñ+&ç ñ+fÒ n+‘·{Ï Áu≤Vü≤àD<˚«w” –ØXÊìøÏ •ø£å

y˚j·Te\dæ+<˚. Á_{Ïwt e\dü sê»´+ Áu≤Vü≤àD´+‘√ n+‘·>± sêJ|ü&ç+~.

ˇø£ÿ Áu≤Vü≤àD´+‘√H ø±<äT, düø£\ uÛÑ÷kÕéT´ dü+ã+<Ûë\‘√q÷ n+‘·>± sêJ

|ü&ç+~. Ä sêJ qT+&ç |ü⁄{Ïºq á sê»´+ áHê{Ïø° eTq*ï @\T‘·T+~. Ç+ø£

$T Ÿ <=s¡>±s¡÷, yÓTø± Ò <=s¡>±s¡÷, HÓÁVüA <=s¡>±s¡÷ bìï …ø£Ã]¢∫ÃHê n~

Á|üC≤kÕ«$Tø£+>± b{≤¢ ñ+&É>∑\<äT?

á $ø£è‘· düèwæº b˛qT b˛qT #ê˝≤ sêø£ådüs¡÷|ü+ rdüT≈£î+~. <ëìì

#·÷dæ ùV≤fiq>± qe⁄«≈£îH ø±\+ >∑&ç∫b˛sTT+~. >∑Ts¡C≤&É düèwæº+∫q ôV≤&é

ø±ìùdºãT Ÿ õ‘·TÔ\T #·÷dæ ø£ dü+ qe⁄«ø√>∑\+. ø√s¡Tº ÁuÛÑwüº‘ê«ìï >∑T]+∫

kÂ»Hê´sêe⁄ |ü+‘·T\T ˝…ø£ÃsY ÇdüT Ô+fÒ ne÷j·Tø£|ü ⁄ bò˛E ô|{Ï º

dü+ÁuÛÑe÷XÃsê´\‘√ ‹\øÏ+# –ØX+ q≥q #·÷dæ ≈£L&Ü qe⁄«ø√>∑\+. ns<ä]ø°

uÛÑj·T|ü& b˛*XË{Ïº‘√ u≤≥T <äj·÷´ìøÏ ôd’‘·+ uÛÑj·T|ü&Éì ndæ]>±&ÉT, <äj·÷´ìï

d”kÕ˝À ã+~Û+#·>∑\ #·‘·Ts¡T&ÉT >∑es¡j·T´, <äj·÷´ìπø ø±<äT <e⁄&çø° uÛÑj·T|ü&Éì

u…’sê– ÇHé‡ô|ø£ºs¡T≈£î uÛÑj·T|ü&ç kÕø£å ´+ Çe«≈£î+&É |ü ≤j·Tq+ ∫‘·Ô–s#·&É+

#·÷dæ ôV≤&é ø±ìùdºãT Ÿ ø£&ÉT|ü⁄ ‘·s¡T≈£îÿb˛‘·T+fÒq÷ #·~$ qe⁄«ø√>∑\+. ø±˙

Çyê«fi ø√s¡Tº\q÷, b˛©düT\q÷, ªsê»´+μ düø£\ n+>±\q÷ #·÷dæ qe⁄«ø√>∑\

s√E\T b˛j·÷sTT. ã+&çyê&ç ø√]ø£ Çyê«fi |ü …¢≥÷] u…’‘·T ø√]ø£ ø±<äT, <X

Á|ü»\ ø√]ø£ nsTT+~.

147

ns¡TD‘ês¡, ôdô|º+ãsY 1993

#·]Á‘·, eTìwæ, e÷]ÿ ‡»+

ø£<∏ë kÕVæ≤‘ê´ìøÏ edüTÔyÓ|ü&É÷ ªeTìùwμ. ˇø£ j·TT<ëΔìï >∑T]+∫

ˇø£ $<ë´\j·÷ìï >∑T]+∫ ˇø£ ÄdüŒÁ‹ >∑T]+∫ sêdæq ø£<∏ä\÷, qe\\÷

Òø£b˛ Ò<äT. ø±˙ yê≥+‘·≥$ kÕVæ≤‘· + ø±C≤\e⁄. j·TT<äΔ+˝À eTqTwüß\

>∑T]+∫, $<ë´\j·T+˝À eTqTwüß\ >∑T]+∫, ÄdüŒÁ‹˝À eTqTwüß\ >∑T]+∫

düeTs¡úe+‘·+>± sêdæ+< kÕVæ≤‘· + ø±>∑\<äT. Ä H|ü<∏ä + @<√ ˇø£ H|ü<∏ä +

ø±ø£ kÕe÷õø£ |ü]D≤eT+˝À ø°\ø£ kÕúq+˝À ñqï #ê]Á‘·ø£ dü+<äs¡“¤+

nsTTq|ü&ÉT n~ ì*∫b˛jT kÕVæ≤‘· + ø±>∑\<äT.

Ä H|ü<∏ä +˝À nuÛÑT´<äj·T+ yÓ’|ü⁄ ì\ã&< >=|üŒ kÕVæ≤‘· +>± ì*∫

b˛‘·T+<äì ≈£L&Ü #Ó|üŒ>∑*–‘ u≤>∑T+&ÉTqT. ø±˙ n~ ì»+ ø±<äT. ˝À‘·sTTq

@ #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤eTeTsTTHê nH˚ø£ ÄX¯\q÷ Äø±+ø£å\q÷ uÛÑj·÷\q÷

yT˝§ÿ\T|ü⁄‘·T+~. n|üŒ{Ïes¡≈£î |ü{Ïº+#·Tø√ì J$‘· $X‚cÕ\|ü≥¢ ≈£î‘·÷Vü≤˝≤ìï

yT˝§ÿ\T|ü⁄‘·T+~. J$‘·+ô|’q ø£ ã\yÓTÆq dü]Ã …’{Ÿ ydüTÔ+~. Ä yT˝§ÿ\T|ü⁄˝À

ÄX ø£+fÒ uÛÑj·TyT Á|ü<ÛëqeTsTTHê ¬s+&ç+{Ïø£+f… ì]¢|üÔeTsTTq ≈£î‘·÷Vü≤\yT

Á|ü<ÛëqeTsTTHê n~ Nø£{Ï ø√D≤\˝À <ë– e⁄qï e÷qe J$‘· $X‚cÕ\ô|’q

ªuÛÑfi¯óflqμ ñ<äsTT+#˚ Á|üuÛ≤‘· Á|ükÕs¡y˚T. ìùdÔ»eTsTTq ã‘·T≈£î Nø£≥¢˝À

#·÷&É{≤ìøÏ @MT Ò<äqT≈£îqï ø£fifl≈£î nHø£ ø=‘·Ô $wüj·÷\qT ` n$ ìC≤ìøÏ

bÕ‘·y ø±e#·TÃ ` n~ ~yÓ«‘√ yÓ*–+∫q≥Tº #·÷|ædüTÔ+~. Ä ø=‘·Ô yÓ\T>∑T˝À

ø£ì|æ+# ø=‘·Ô uÛÑj·÷\T, ø=‘·Ô ÄX\T, ø=‘·Ô $wüj·÷\T, ø=‘·Ô>± ø£qT>=qï

bÕ‘· $wüj·÷\T >=|üŒ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ø£<∏ëedüTÔe⁄.

ªs¡$ ndüÔ$T+#·ì kÕÁe÷»´+μ˝À s¡$‘»+ yÓ*–+∫q Á|ür nDTe⁄q÷

‘·q dü«+‘· ÄdæÔ>± bÕs¡eX¯´+‘√ e]í+∫q øÏ|æ¢+>¥qT e\düyêdüT\eTsTTq

eTq+ ˇø£ e\düyê~>± >∑T]Ô+#·>∑\+. ø=+<äs¡T Äj·TqqT X‚«‘·C≤‹

<äTs¡Vü≤+ø±] nì ≈£L&É nHêïs¡T. ø±˙ Äj·Tq bÕs¡eX´+‘√ yÓ*–+∫q J$‘·


148

$X‚cÕ\qT >=|üŒ kÕVæ≤‘· + ø±<äq ÒeTT. n≥Te+{Ï bÕs¡eXÊ´ìøÏ eTq<äsTTq

uÛÖ‹ø£ |ü⁄Hê~ ˝À|æ+∫q eTq+ yê{Ïì #·÷&É˝Òø£b˛j·÷eT˙, #·÷dæHê

|üs¡e•+#·ø£ b˛j·÷eT˙ >∑T]Ô+#·≈£î+&É ñ+&É ÒeTT.

bÕXÊÃ‘· <XÊ\ Á|üC≤‘·+Á‘· $|ü¢e+ #·]Á‘· ÀøÏ rdüTø=∫Ãq XÊÁd”Ôj·T

<äèwæºø° Á|üC≤kÕ«eT´ sê»ø°j·÷\≈£L uÛÑj·T|ü&çq ≈£ ≤\T >±uÛÑsê>± y˚T˝§ÿì

J$‘·+˝Àì düø£\ ø√D≤\q÷ ‘·eT uÛÑj·÷ìøÏ Ä\+ãq>± |ü]øÏ+∫ #·÷dæ

>=|üŒ kÕVæ≤‘ê´ìï düèwæº+#êsTT. e÷sYÿ ‡ yÓT#·TÃø=qï u≤˝≤®ø qT+&ç, e÷qe

dü«uÛ≤e+˝À nuÛÑT´<äj·T ø±eTT≈£î\T >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ uÛÑj·T|ü&˚ n>±<Ûë\qT

nkÕ<Ûës¡D Á|ü‹uÛÑ‘√ ` Á|ü>∑‹yê<äT\ |ü≥¢ ø£#·Ã‘√ ` yÓ*øÏ rdæ e]í+∫q

&ÜdüÔjÓTyéd”ÿ <ëø± á ø√e≈£î #Ó+~q nÁ>∑>±$T s¡#·sTT‘·\T bÕXÊÃ‘·´

kÕVæ≤‘· +˝À #ê˝≤eT+~ e⁄Hêïs¡T. k˛eT¬s‡{Ÿ e÷yéT≈£î Ád”Ô\ |ü≥¢ #·T\ø£quÛ≤e+

ñ+<äì ‘Ó*dæq|üŒ{Ïø° n‘·ì s¡#·q\qT #·~$ Äq+~+#·&ÜìøÏ n<Ó+<äTø√

Ä≥+ø£+ ø± Ò<äì Ád”Ôyê<ä n_Ûe÷ì nsTTq s¡#·sTTÁ‹ ø£s¡T á eT<Ûä nHêïs¡T.

ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú˝À sê»ø°j·T Ä]úø£ Á|ü>∑‹ ô|]π>ø=B› eTqTwüß\˝À

ô|s¡T>∑T‘·Tqï j·÷+Á‹ø£‘·q÷, +≥]‘·Hê˙ï e÷yéT ‘·q s¡#·q\˝À e]í+#·&ÉyT

ø±<äT, Äj·Tq s¡#·Hê XË’* Ä \ø£åD≤\qT Á|ü‘· ø£å+>± Á|ü‹|òü*düTÔ+~.

#·]Á‘· Ádüe+‹˝À eTìwæ, eTìwæ e´øÏÔ‘·«+˝À #·]Á‘·, #·]Á‘·≈£î

e´‹πsø£+>± eTìwæ, #·]Á‘·qT q&ÉT|ü⁄‘·Tqï eTìwæ, ‘·q dü«+‘· Á|üj·÷D+˝À

#·]Á‘·H=ø£ eTõ© #düT≈£îqï eTìwæ, ì‘· + s¡– Ò ‘·q ø=*$TøÏ eTìwæì ˇø£

dü$T<Ûä #düT≈£îqï #·]Á‘· ÇB ø£<∏ë kÕVæ≤‘ê´ìø° qe˝≤ kÕVæ≤‘ê´ìø° edüTÔe⁄.

Bìì ìC≤sTTr>± d”«ø£]ùdÔ ‘·|üŒ >=|üŒ kÕVæ≤‘· + kÕ<Ûä + ø±<äT. ìC≤sTTr>±

d”«ø£]+#ê\+fÒ #ê]Á‘·ø£ yêdüÔyê\qT yêdüÔyê\T>± #·÷ùd <ÛÓ’s¡ + nedüs¡+.

Ä yêdüÔyê\˝À eTq e÷qdæø£ uÛÑÁ<ä‘·q÷ uÛÖ‹ø£ düTU≤˙ï uÛÑ+>∑|üs¡#$ ‘·|üŒø£

ñ+{≤sTT. ø±ã{Ïº Ä <ÛÓ’s¡ + eTìwæøÏ düT\uÛÑ+>± nã“<äT. nsTT‘ <ëì‘√u≤≥T

eTìwæ Àì Nø£{Ï ø√D≤\q÷, eTìwæø° #·]Á‘·≈£L eT<Ûä qTqï dü+ã+<Ûä+˝Àì

m>∑T&ÉT ~>∑Tfiflq÷ ìs¡“¤j·T+>± d”«ø£]+# <ÛÓ’s¡ eT÷ nedüs¡+. M{Ïì d”«ø£]ùdÔ

nuÛÑT´<äj·T sê»ø°j·T dü+düÿ è‹˝Àì n#ê]Á‘·ø£yÓTÆq ÄXÊyê<ä+ <Óã“‹+≥T+~

149

#·]Á‘·, eTìwæ, e÷]ÿ ‡»+

ø±ã{Ïº á <ÛÓ’s¡ + nã“&ÉeT÷ ø£wüºyT. ø=+<ä]˝À n~ Òø£, ø=+<ä]˝À Ç~ Òø£

‘Ó\T>∑T˝À >=|üŒ<äì #Ó|üŒ>∑\ ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘· +èTTK´+>± qe˝≤ kÕVæ≤‘· +`

dü«\Œ+>±H˚ ñ+&çb˛sTT+~. Ç+<äT˝À yÓTT<ä{Ï nedüsêH˚ï ‘·|üŒ ¬s+&Ée

nedüsêìï e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù >∑T]Ô+∫q≥Tº ø£ì|æ+#·<äT.

Ç~ πøe\+ kÕVæ≤‘· düè»q≈£L, kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù≈£L dü+ã+~Û+∫q

˝À|ü+ nì uÛ≤$+#·>∑\ s√E\T ãVüQXÊ >∑&ç∫b˛j·÷j˚TyÓ÷. k˛wü*»+,

düeTdüe÷»+ nH Ä<äsêÙ Ò á s√E dü+øå√uÛÑ+˝À ñHêïsTT. k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´,

#Ó’Hê ‘·~‘·s¡ <XÊ\˝À e∫Ãq sê»ø°j·T e÷s¡TŒ\≈£î bÕøÏåø£yÓTÆq »yêãT\T

#Ó|æŒ }s¡Tø√≈£î+&Ü dü+øå√uÛ≤ìï dü+øå√uÛÑ+>± d”«ø£]+∫ #·]ÃùdÔ e÷]ÿ ‡düTº

ne>±Vü≤q˝À ñqï ø=ìï U≤∞\T Á|üdüTŒ¤≥+>± ø£ì|ækÕÔsTT. M{Ï À Á|ü<Ûëq

eTsTTq$ e÷qe Á|üeè‹Ôø° düeTdüe÷» Ä<äsêÙìø° eT<Ûä qTqï »yêãT <=s¡ø£ì

Á|üXï\T. eTìwæì #·]Á‘· ìsêà‘·>± e÷]ÿ ‡»+ >∑T]Ô+∫+~>±˙ Ä #·]Á‘·≈£L

<ëì ìsêà‘·≈£L eT<Ûä qTqï dü+ã+<Ûëìï $es¡+>± Á|ü‹bÕ~+#· Ò<äT. <ëì˝Àì

m>∑T&ÉT ~>∑Tfi¯flqT >∑T]Ô+#· Ò<äT. Ä dü+ã+<Ûä+ ª>∑‹‘ê]ÿø£+μ nì eTT+<äT

C≤Á>∑‘·Ô>± Á|üø£{Ï+∫ }s¡T≈£î+~. eTìwæø° ãj·T{Ï Á|ü|ü+#êìø° eT<Ûä qTqï @

dü+ã+<ÛäeTsTT‘ Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± >=|üŒ ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘· edüTÔe⁄≈£î eT÷\+>±

ñ+≥÷ ñ+<√ Ä dü+ã+<ÛëìøÏ #ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£yê<ä dæ<ëΔ+‘·+˝À düŒwüºeTsTTq

#√≥T Ò<äT. ÁøÏdüº|òüsY ø±&Ó« Ÿ sêdæq ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù˝À á ˝À|ü+

Á|üuÛ≤e+ düŒwüº+>± ø£ì|ædüTÔ+~. Äj·Tq yT<Û√ dü+|ü‹Ô >∑T]+∫, ø£eT÷´ìdüTº

Ä<äs¡Ù+|ü≥¢ Äj·Tq≈£îqï ìã<ä›‘· >∑T]+∫, Ä#·s¡D≤‘·àø£yÓTÆq ‘ê´>∑o˝≤ìï >∑T]+∫

nqTe÷HêìøÏ ÄkÕÿs¡+ Ò<äT. Çìï ñHêï Äj·Tq kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù ø=+‘·

<ä÷s¡+ eTT+<äT≈£î kÕ– n>±<Ûä+ n&É¶+ e∫Ãq≥Tº Ä–b˛‘·T+~. ne‘·*øÏ

n+<äTø√˝Ò<äT.

XÊX¯«‘·eTsTTq ªe÷qe Á|üeè‹Ôμ n+≥÷ @B ˝Ò<äì e÷]ÿ ‡düTº\T

‘·s¡#·T>± n+≥÷+{≤s¡T. áHê{Ï e÷]ÿ ‡düTº Ò ø±<äT, e÷sYÿ ‡ ≈£L&Ü dü«j·T+>±

nHêï&ÉT. #ê˝≤ $wüj·÷\˝À _Ûqï+>± ø±≈£îHêï dü«+‘·+>± Ä˝À∫+∫q

Ä+{ÀìjÓ÷ Á>±yéTw” ≈£L&Ü nHêï&ÉT. #ê]Á‘·ø£ Áø£eT+˝À e÷qe Á|üeè‹Ô À


150

e÷s¡TŒ\T Ò≈£î+&Ü b˛ Ò<äT >±˙ n+‘·e÷Á‘·+ #‘· ªe÷qe Á|üeè‹Ôμ nH~

Ä˝À∫+#·≈£î+&Ü ø={Ïº bÕπsj·T>∑\ $wüüj·T+ ø±<äT. uÛ≤eyê<ä Ä˝À#·q qT+&ç

|ü⁄{Ïºq ÁuÛÑeT ø±<äT. XÊX«‘·eTsTTq e÷qe Á|üeè‹Ô nH<B Òø£b˛sTTHê e÷qe

Á|üeè‹Ô˝À nìï düe÷C≤\˝À nìï ø±˝≤\˝À ã\+>± ñ+&˚ ø=ìï

\ø£åD≤\THêïsTT. n<ä{≤¢ ñ+∫ e÷s¡T‘·Tqï á e÷qe Á|üeè‹Ôø° ãj·T{Ï

Á|ü|ü+#·+˝À e#Ã e÷s¡TŒ\≈£L eT<Ûä qTqï dü+ã+<Ûä+ düs¡fieTsTT+~ ø±<äT.

kÕe÷õø£ eédüú À eTÚ*ø£yÓTÆq e÷s¡TŒ e∫Ãq|ü&ÉT <ëìøÏ ‘·–q≥Tº e÷qe

Á|üeè‹Ô ≈£L&É e÷]b˛‘·T+<äì uÛ≤$+∫ Ä Á|üeè‹Ô >∑T]+∫ Ä˝À∫+#·qedüs¡+

Ò<äì #ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£yê<ä dæ<ëΔ+‘·+ Ç|üŒ{Ï<ëø± #Ó|üPÔ ñ+~. e÷]ÿ ‡düTº

\+<ä]ø° ø±≈£îHêï ø£˙dü+ e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\≈£î Ç~ ì»+ ø±<äì

‘Ó*j·T<ä+fÒ qeTà&É+ ø£wüº+.

á ‘ê‹«ø£<äèwæº ˝À|ü+ ø±s¡D+>± e÷]ÿ ‡»+ #ê˝≤ qwüºb˛sTT+~.

ñ<ëVü≤s¡D≈£î e÷]ÿ ‡düTº\T dæ>∑à+&é ÁbòÕsTT&éqT ns¡ú+ #˚düTø√ø£ e÷qe

nedüsê\˝À ôdø‡≈£î nqedüs¡yÓTÆq ÁbÕeTTK´+ Ç∫Ãq e´øÏÔ>± ùV≤fiq#j·T&É+

Hs¡TÃ≈£îHêïs¡T. Á|ü‘· ø£å |ü]#·j·T+ nedüs¡+ Ò≈£î+&Ü $ìøÏ&ç bÕ+&ç‘· +MT<ä

ø±\πøå|ü+ #ùd ‘Ó\T>∑TC≤‹ yT<Ûë$ es¡Z+ ÁbòÕsTT&é≈£î #ê˝≤ nHê´j·T+ #dæ+~.

yê]˝Àì e÷]ÿ ‡düTº\T ‘·eT ne>±Vü≤q≈£î #ê˝≤ yT\T #j·T>∑\ ÁbòÕsTT&é

Ä˝À#·q\qT ‘·èD°ø£]+∫ ‘êeTT #ê˝≤ qwüºb˛j·÷s¡T. e÷qe Á|üeè‹Ôø° ãj·T{Ï

Á|ü|ü+#êìø° eT<Ûä qTqï |òüTs¡D≈£î ÁbòÕsTT&é eTqdüÔ‘·« XÊg dæ<ëΔ+‘ê\˝À πø+Á<ä

kÕúq+ ñ+~. eTìwæ e´øÏÔ‘·« $ø±kÕìø° yÓ’|òü ≤´ìø° á |òüTs¡DÒ eT÷\+ nì

Äj·Tq qe÷à&ÉT. e÷qe Á|üeè‹Ô Àì eTÚ*ø£ n+XÊ\T>± nj·Tq >∑T]Ô+∫q$

‘·|ü ø±e#·TÃ. ªãj·T{Ï Á|ü|ü+#·+μ nH <ëìì ˇø£ kÕe÷õø£ eédüú>± ns¡ú+

#düTø√ Òø£b˛e&É+ Äj·Tq˝Àì ˝À|ü+ ø±e#·TÃ. ø±˙ Ä ¬s+&ç+{Ïø° eT<Ûä qTqï

|òüTs¡D≈£î Äj·Tq ‘·q $X‚¢wüD˝À Ç∫Ãq πø+Á<äkÕúq+ #ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£yê<ä

<äèø£Œ<∏ëìøÏ #ê˝≤ düìïVæ≤‘·eTsTTq~. ªeTìwæμø° #·]Á‘·≈£L eT<Ûä´qTqï

dü+ø°s¡íeTsTTq dü+ã+<Ûëìï yÓ*øÏ rj·T&É+, dü÷Árø£]+#·&É+ áHê&ÉT nedüs¡+.

Ä dü+ã+<Ûä+ ª>∑‹‘ê]ÿø£+μ nì $es¡D ˝Ò≈£î+&Ü Á|üø£{Ï+∫ }s¡T≈£î+fÒ

151

dü]b˛j˚T s√E\T >∑&ç∫b˛j·÷sTT. á nedüsêìï rs¡Ã&É+˝À eT+∫

kÕVæ≤‘ ·´+èTTK´+>± qe˝≤ kÕVæ≤‘ ·´+`>∑D˙j·TeTsTTq bÕÁ‘ ·

ìs¡«Væ≤+#·>∑\<äT.

ªsê>√μ qe\˝Àì ‘·TbÕ≈£î\q÷ eT+<äT bÕ‘·s¡\q÷ |üø£ÿq ô|&ç‘˚,

Ä~yêd” Ád”Ô\ Jeq dæú‹>∑‘·T\ >∑T]+∫ #Ó|æŒq ÄdüøÏÔø£s¡eTsTTq $wüj·÷\T

Á|ü<Ûëq+>± <äèwæºì Äø£]¸kÕÔsTT. áHê{Ïø° ªÄ~eT ø£eT÷´ìdüTº düe÷C≤ìïμ

ˇø£ Ä<äs¡Ùe+‘·eTsTTq düeT düe÷»+>± e]í+#yês¡T, Ä~yêd”\ J$‘êìï

<ëìøÏ qeT÷Hê>± uÛ≤$+#yês¡T e÷]ÿ ‡düTº\˝À #ê˝≤eT+< ñHêïs¡T ø±ã{Ïº

yêfifl+‘ê á qe\qT #·~$‘ eT+∫~. nìï nqsêú\÷ dü«+‘· ÄdæÔ‘√H

|ü⁄{≤ºj·Tì #ê˝≤eT+~ e÷]ÿ ‡düTº\T qyTà dü÷Árø£s¡DqT Ád”Ôyê<äT\T ø=+‘·

ø±\+>± düyê\T #düTÔHêïs¡T. Ád”Ô ô|’q |ü⁄s¡Twüß&ç ô|‘·Ôq+ ` Ád”Ô …’+–ø£‘·«+ô|’q

düe÷»+ ô|‘·Ôq+ ` dü«+‘· ÄdæÔø£+fÒ eTT+< |ü⁄{Ïº+<ä , <ëìøÏ e÷]ÿ ‡»+

#Ó|üŒ>∑\ »yêuÒMT Ò<ä Ád”Ôyê<äT\T k˛<ëVü≤s¡D+>± düyê\T #düTÔHêïs¡T. ìC≤ìøÏ

nìï nqsêú\÷ dü«+‘· ÄdæÔ‘√ |ü⁄{≤ºj·TH~ #ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£yê<ä+˝Àì dü÷Á‘·+

ø±<äT. ø±\Áø£eT+˝À <ëì˝ÀøÏ e∫Ã #]q nHø£ $+‘· dü+>∑‘·T\˝À n<=ø£{Ï.

(dü«Á|üjÓ÷»q+ Ò≈£î+&É eTqTwüß\T @ |ü #j·Ts¡ , bÕ\ø£esêZ\≈£î #Ó+~q

yêfi¯fl+‘ê #Ó&É¶yêfi¯fl˙ #ê˝≤eT+~ e÷]ÿ ‡»+ ù|s¡TMT<ä qeTTà‘·T+{≤s¡T).

düe÷»+˝À @ Ä#ês¡+ m|ü&ÉT |ü⁄{ÏºHê, <ëì˝À >∑D˙j·TyÓTÆq e÷s¡TŒ sêe&É+

n+≥÷ »]–‘ n~ ñ‘·Œ‹Ô eédüú Àì e÷s¡TŒqT ÄÁXsTT+∫ e∫Ã+< ‘·|üŒ

$&ç>± sê Ò<äH~ eT≥Tº≈£î #ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£yê<ä dü÷Á‘·yT. #ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£yê<ä+

kÕe÷õø£ J$‘·+˝Àì e÷s¡TŒ≈£î, |ü]D≤e÷ìøÏ, #·]Á‘·≈£î dü+ã+~Û+∫q

dæ<ëΔ+‘·+. Bìì nuÛ≤e+ #˚j·T>∑\ ñ<ëVü≤s¡D\T #·]Á‘·˝À ñ+fÒ n~

e÷]ÿ ‡C≤ìøÏ ì»yÓTÆq düyê\T ne⁄‘·T+~. nsTTHê e÷]ÿ ‡»+ ø±ì

e÷]ÿ ‡C≤ìï qyTàyêfiófl #ê˝≤eT+< eTq˝À ñHêïs¡T. ø±ã{Ïº Ä~yêd” Ád”Ô\

XØsê\ô|’q, …’+–ø£‘·«+ô|’q eT>∑yêfifl≈£L Ä~yêd” düe÷C≤ìø° ñ+& ø£sƒ√s¡yÓTÆq

ô|‘·ÔHêìï ø£~*+#≥≥Tº e]í+# á qe\ Ä ø±s¡D+>± ÄVü‰«ì+#·<ä>∑Z~.

ø±˙ e÷]ÿ ‡»+ Á|üdüTÔ‘·+ m<äTs=ÿ+≥÷ ñqï dü+øå√uÛ≤ìï >∑T]+∫

ø£\‘· #Ó+< yê]øÏ qe\ n+‘ê #·~$q ‘·s¡Tyê‘· ˇø£ Á|üXï $T–*b˛‘·T+~.

#·]Á‘·, eTìwæ, e÷]ÿ ‡»+


152

Ád” Ô e´øÏÔ‘·«+ô|’q Ä~yêd” düe÷C≤ìøÏ ñqï ô|‘·Ôq+ |ü≥¢ ìs¡düq‘√

ñ<ä eT+˝ÀøÏ e∫Ã #]q sê>√ ∫e]øÏ @eTe⁄‘·T+~? Ç|üŒ{Ïπø nHø£ Á|üC≤

ñ<ä e÷\˝ÀøÏ e∫Ã #˚]q sê>√\+‘ê m≈£ÿ&ÉTHêïs¡T? sê>√ ñ<ä eT+˝ÀøÏ

sêe&Üìø° Ä ñ<ä eT+ n+‹eT \øå±´\≈£L eT<Ûä @ e÷Á‘·+ dü+ã+<Ûä+

ñ+~? áHê{Ï sê>√ πs|ü{Ï sê>√ ø±<äT. πs|ü{Ï sê>√ eTsêï{Ï sê>√ ø±<äT.

∫e]øÏ @ sê>√ n+‹eT kÕe÷õø£ |ü]D≤e÷ìøÏ Hêj·T≈£îsê\e⁄‘·T+~?

Òø£b˛‘ n+‹eT kÕe÷õø£ |ü]D≤eT+ n+≥÷ @B Ò<ë? ˇø£] ‘·s¡Tyê‘·

ˇø£s¡T sê>√\T |ü⁄{Ïº m~– q•+#·&É+, Ä Áø£eT+˝À düe÷»+ e÷s¡TŒ #Ó+<äT‘·÷

nq+‘·+>± eTT+<äT≈£î b˛e&É+ Ç< #·]Á‘ê?

k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´ ‘·~‘·s¡ <XÊ\˝À ø£eT÷´ìdüTº bÕØº n~Ûø±sêìøÏ e∫Ãq

‘·s¡Tyê‘·, k˛wü*düTº eédüú #Ó≈£îÿ #Ó<äs¡≈£î+&Ü ñ+&É&ÜìøÏ ø£ eP´Vü≤+ yXÊs¡T.

ø±]àø£es¡Z ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ä+ ñqï ø£eT÷´ìdüTº bÕØº ‘·|üŒ yπs bÕØº @B

<X+˝À Ò≈£î+&Ü #XÊs¡T. Ä bÕØº ÀqT, <X n~Ûø±s¡ j·T+Á‘ê+>∑+˝ÀqT,

$<ë´ yÓ’C≤„ìø£ s¡+>±\˝Àq÷ ô|’øÏ e∫Ã ñqï‘·kÕúsTTì n\+ø£]+# neø±X+

ø±]àø£ ¬s’‘ê+>∑ ≈£î≥T+u≤\˝À |ü⁄{Ïºq yê]πø Á|ü<Ûëq+>± ø£*Œ+#ês¡T. bÕ‘·

ã÷s¡T®yê uÛÑ÷kÕ«eT´ ≈£î≥T+u≤\˝À |ü⁄{Ïºq yê]øÏ Ä neø±X+ ø£wüº‘·s¡+ #XÊs¡T.

bÕ\ø£bÕØº ø±]àø£es¡Z bÕØº nsTT e⁄+&ç, bÕØº j·T+Á‘ê+>∑+, yT<Ûë$ es¡Z+,

n~Ûø±s¡ j·T+Á‘ê+>∑+ ø±]àø£ ¬s’‘ê+>∑ esêZ\˝À |ü⁄{Ïºq yê]‘√ ì+&ç ñ+fÒ,

Ç+ø£ k˛wü*C≤ìøÏ &Û√ø± Ò<äqT≈£îHêïs¡T. ø±˙ @+ »]–+~? bÕØº Àq÷

n~Ûø±s¡ j·T+Á‘ê+>∑+˝Àq÷ $<ë´ yÓ’C≤„ìø£ s¡+>±\˝Àq÷ ô|’øÏ m>∑Áu≤øÏq

ø±]àø£ ¬s’‘ê+>∑ esêZ\ _&É¶\T ìj·T+‘·\sTT <XÊìï ø£s¡ÿX+>± |ü]bÕ*+#ês¡T.

∫e]øÏ yêfiófl, yêfifl _&É¶\T k˛wü*»+ ø£+f… ô|≥Tºã&ç<ëØ $<ÛëqyT u≤>∑T+<äì

‹s√>∑$T+#ês¡T. ]$»ì»eTì ù|s¡T ô|{ÏºHê düs¡∞ø£s¡D nì eTsê´<ä>± |æ*∫Hê

k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´, #Ó’Hê\˝À Ä e÷s¡TŒ≈£î bÕ\Œ&ç+~ bÕ‘· ã÷s¡T®yê uÛÑ÷kÕ«eT´

esêZ\ dü+‘·‹ ø±<äT— ø±]àø£ ¬s’‘ê+>∑es¡Z+ dü+‘·‘. m{§NÃ ‹s√>∑eTHêìøÏ

bÕ\Œ& Hê{ÏøÏ yêfiófl ø±]àø£ ¬s’‘ê+>∑ es¡Z+˝À Òs¡T. $|ü¢e+ ù|s¡TMT<ä ô|’øÏ

m>∑Áu≤øÏ <X bÕ\≈£î\j·÷´s¡T.

153

eT] sê>√ dü+>∑‹?

á Á|üXï sê>√ nH e´øÏÔ >∑T]+∫ ø±<äT. ˇø£ e´øÏÔ >∑T]+∫ dü÷Árø£s¡D

#j·T&É+ nkÕ<Ûä +, nqedüs¡+. J$‘ê+‘·+ ø£eT÷´ìdüTº ÄXj·÷ìøÏ ø£≥Tºã&çq

e´≈£îÔ\T nH≈£î\THêïs¡T. Ç+ø± ñ+&ÉuÀ‘ês¡T. ø±˙ á Á|üXï Á|üC≤düeT÷Vü‰\

>∑T]+∫, kÕe÷õø£ esêZ\ >∑T]+∫, ªeTìwæμ >∑T]+∫. ˇø£ Á|üC≤düeT÷Vü≤+

(kÂ\uÛÑ +ø√dü+ es¡Z+ n+<ëeTT) ˇø£ ñ<ä eT+˝ÀøÏ m+<äT≈£î edüTÔ+~? @+

ø√] edüTÔ+~? ‘·eT˝À nC≤„‘·+>± ñqï Äø±+ø£å\qT @ ñ<ä eT+ yT˝§ÿ*|æ‘

Ä ñ<ä eT+˝ÀøÏ |”&ç‘· esêZ\T b˛‘·T+{≤sTT. Ä ñ<ä eT+ \øå±´\≈£L, ‘·eT

ø√¬sÿ\≈£L @ e÷Á‘·+ dü+ã+<Ûä+ ñ+<√ Ä esêZ\T Ä˝À∫+∫q≥Tº ø£ì|æ+#·<äT.

ìC≤ìøÏ ‘&Ü ñ+<äì ‘=*<äX˝À >∑eTì+∫q≥Tº ≈£L&É ø£ì|æ+#·<äT. Ád”Ô\T>±

‘·eT e´øÏÔ‘ê«ìï øÏ+#·|ü]# >∑D Ä#êsê\ |ü≥¢ ìs¡düq‘√ sê>√e+{Ï Ä~yêd”

Ád”Ô\T ‘·eT≈£î n+<äTu≤{À¢ ñqï @¬ø’ø£ ‹s¡T>∑Tu≤≥T˝À uÛ≤>∑eTe⁄‘ês¡T. n+‘·≈£î

$T+∫ Ä ‹s¡T>∑Tu≤≥T n+‹eT \øå±´\‘√ yêfi¯fl≈£î ì$T‘·Ô+ ñ+<äì

nHê˝À∫‘·+>± nqTø√e&É+ ÁuÛÑeT ø±<ë? ø±˙ eTqTwüß\˝À |”&Éq|ü≥¢

|ü]$T‘·yÓTÆq ìs¡düq ≈£L&É n|ü]$T‘·yÓTÆq Ä<äsêÙ\≈£î ª»qs¡ …’CŸμ nsTTq≥Tº

nì|ædüTÔ+~. e÷qe Á|üeè‹Ô Àì kÕs¡«»˙q \ø£åD≤\˝À Ç<=ø£{Ï. Ç~ Ä

ÁuÛÑeTqT ¬s+&ÉTyÓ’|ü⁄˝≤ ø=Hêïfi¯ófl düJe+>± ñ+#·T‘·T+~. ‘êeTT düeTdü >±

>∑T]Ô+∫ Ä+<√fiq #Ó+<äT‘·Tqï $wüj·T+ |ü]$T‘·yÓTÆq<ä , ‘êeTT uÛ≤>∑kÕ«eTT

\sTTq ñ<ä eT+ \øå±´\T n|ü]$T‘·yÓTÆqe˙ Ä Ád”Ô\T yÓ+≥H >∑T]Ô+#·s¡T.

ñ<äéT+ |ü⁄s√>∑eTq Áø£eT+˝À Ä~yêd” J$‘·+˝À ø=+‘· e÷s¡TŒ e∫Ã

$ø±s¡eTsTTq ø£≥Tºu≤≥T¢ ø=+‘· düs¡fieTsTTq ‘·s¡Tyê‘· á ‘&Ü Á|üdüTŒ¤≥+

ne⁄‘·T+~. Ä ‘·s¡Tyê‘· sê>√ nø£ÿ #Ó …¢fiófl mø£ÿ&ÉT+{≤s¡T?

n|üŒ{Ïø° yê]˝À ø=+‘·eT+~ e´≈£îÔ\≈£î ø£eT÷´ìdüTº Ä<äs¡Ù+|ü≥¢ $XÊ«dü+

ã\|ü&ç yêfiófl ñ<ä eT+‘√H ñ+&çb˛e#·TÃ. ø±˙ eTq+ e´≈£îÔ\ >∑T]+∫ á

Á|üXï ydüTø√e&É+ Ò<äT. Á|üC≤düeT÷Vü‰\ >∑T]+∫ ydüT≈£î+≥THêï+. ø£ Á|üC≤

düeT÷Vü≤+>± sê>√ nø£ÿ#Ó …¢fiófl mø£ÿ&ÉT+{≤s¡T? ø£|ü&ÉT ø£eT÷´ìdüTº ñ<ä eT+,

dü+|òüT dü+düÿs¡D ñ<ä eT+, ø±+Á¬>dt yê] C≤rjÓ÷<ä eT+ ã\+>± ñ+&çq

#·]Á‘·, eTìwæ, e÷]ÿ ‡»+


154

ø√kÕÔ Ä+Á<Ûä õ˝≤¢\˝À á s√E sö&ûsTT»+, ≈£î\‘·‘·«+, u≤u≤ uÛÑøÏÔ, no¢\

dü+düÿ è‹ sê»´+ #düTÔHêïj·Tì $eT]ÙdüTÔ+{≤+. Bìì Ä ñ<ä e÷\ yÓ’|òü\´+>±

>∑T]ÔdüTÔHêï+. Ç~ yÓ’|òü\ýT ø±˙ Ä yÓ’|òü\´+ mø£ÿ&ÉT+<√ dü]>±Z >∑T]ÔdüTÔHêïe÷?

ˇø£Hê&ÉT ‘·eT >=&ÉT>∑T øÏ+~øÏ e∫Ãq Á|üC≤˙ø±ìï XÊX«‘·+>± Ä >=&ÉT>∑T

øÏ+<ä ñ+#·Tø√˝Òø£b˛e&Üìï yÓ’|òü\´+ n+≥THêïe÷? Ç~ yêdüÔ$ø£yÓTÆq

$eTπsÙHê? ÄHê&ÉT Ä Á|üC≤˙ø£+ @+ ø√] Ä ñ<ä e÷˝ÀøÏ e#êÃs√? @

yT˝§ÿ\T|ü⁄, @ e´øÏÔ‘·« $ø±dü+, @ Äø±+ø£å yêfiflqT Ä ñ<ä e÷\˝ÀøÏ rdüT≈£î

yÓ[fl+<√? Ä yT˝§ÿ\T|ü⁄≈£L Ä yT˝§ÿ\T|ü⁄ ø£*Z+∫q ñ<ä eT n+‹eT \øå±´\≈£î

ñqï dü+ã+<Ûä+ @ bÕ{Ï<√? á $wüj·÷\T Ä˝À∫+#· Òø£b˛e&Üìï yÓ’|òü\´+

n+≥THêïe÷? nsTT‘˚ Ä yÓ’|òü\´+ áHê{Ïø° ø=qkÕ>∑&É+ Ò<ë? yÓTT<ä≥

ø£eT÷´ìdüTº ñ<äéT+yÓ’|ü⁄ Äø£]¸‘·T\sTT+~ eT<Ûä´‘·s¡>∑‹ X¯SÁ<ä nÁ>∑≈£î\

¬s’‘ê+>∑+ n˙, yê]øÏ ø£eT÷´ì»+‘√ ñqï nedüs¡+ |ü]$T‘·yTq˙ >∑T]Ô+∫

Ä esêZìï n~Û>∑$T+∫ n≥º&ÉT>∑T esêZ\˝ÀøÏ ø£eT÷´ìdüTº bÕØº |ü⁄s√>∑$T+#· Òø£

b˛e&É+ ø£eT÷´ìdüTº ñ<ä eT yÓ’|òü\´+ nqT≈£î+fÒ ` Ä n≥º&ÉT>∑T esêZ\˝À

≈£L&É ≈£L*πs≥T¢ ô|]–, ø=+<ä]øÏ ø=+‘· uÛÑ÷$T <=]øÏ, n+≥sêì‘·q+ b˛sTT,

ø=+<ä]øÏ ñ<√´>±\T <=]øÏq ‘·s¡Tyê‘· ø£ dü+ Ä es¡Z+˝Àì nÁ>∑>±$T $uÛ≤>∑+

ø£eT÷´ìdüTº\qT ø±<äì ø±+Á¬>dt yÓ’|ü⁄, u≤u≤\ yÓ’|ü⁄, dæìe÷\ yÓ’|ü⁄ Äø£]¸‘·T\T

ø±s¡ì qeTà&ÜìøÏ Ä<Ûësê\THêïj·÷? ø√kÕÔ Ä+Á<Ûä õ˝≤¢\˝À ÄHê&ÉT

ø£eT÷´ìdüTº bÕØºøÏ n≥º&ÉT>∑T esêZ\˝À |ü⁄Hê~ ñqï#√≥ Ç<˚ »s¡>∑ Ò<ë?

Bìì ø£eT÷´ìdüTº yÓ’|òü\´+>± >±˙ Ä esêZ\ kÕ«s¡ú+>± >±˙ ns¡ú+ #düTø√e\dæq

nedüs¡+˝Ò<äT. #·]Á‘· |ü]D≤eTÁø£eT+˝À düVü≤»yÓTÆq $wüj·T+>± ns¡ú+

#düTø√e&É+ düããT>± ñ+≥T+~. kÕe÷õø£ e÷qe Á|üeè‹Ôø° #·]Á‘·≈£L

eT<Ûä qTqï dü+ã+<Ûä+ >∑T]+∫ eTq+ À‘·sTTq ne>±Vü≤q ô|+bı+~+#·Tø√q+‘·

ø±\+ ndü\T Ä $wüj·÷ìï >∑T]+∫ ne>±Vü≤q nedüs¡+ nì >∑T]Ô+#·q+‘·

ø±\+ ` á $wüj·T+ eTq≈£î ns¡ú+ ø±<äT. ªeTìwæμì >∑T]+∫ ø=ìï |ü&çø£≥Tº

dü÷Á‘ê\T CÒãT˝À ô|≥Tºø=ì m<äTs¡sTTq Á|ür Á|üXï≈£L ¬s&ûyT&é »yêãT\T

#Ó|üPÔ ñ+{≤+.

155

‘·eT≈£î ø=ìï ø£ dü Vü≤≈£îÿ\T ø±yê\˙ ‘·ø£åD |”&Éq ‘=\–b˛yê\˙

ø√s¡Tø√e&É+ e÷qe düVü≤»yÓTÆq \ø£åD+. nsTT‘ yÓTT‘·Ô+>± düe÷C≤ìï $eTTø£Ô+

#j·T≈£î+&É ‘·qMT<ä ñqï |”&ÉqqT ø=+‘·sTTHê düs¡fi‘·s¡+ #düTø√ Òì es¡Z+

düe÷»+˝À @B Ò<äT. düe÷C≤ìï yÓTT‘·Ô+>± $eTTø£Ô+ #j·÷\H sê»ø°j·T

$\Te≈£î eT≥Tº≈£î kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+˝À ø=+‘· kÕúq+ ñ+≥T+~. e´≈£îÔ\T

ˇø=ÿø£ÿ yTs¡≈£î Bìì $X«dækÕÔs¡T. á $XÊ«kÕìï #Ó’‘·qé+‘·yÓTÆq Äø±+ø£åqT

` ñ<ä e÷\÷ b˛sê{≤\÷ ô|+#·T‘êsTT. Ä #Ó’‘·q´+ düe÷»+˝À ã\yÓTÆq

kÕúsTTøÏ #˚s¡T≈£îqï|ü&ÉT $eTTøÏÔ kÕ<Ûä´+ ne⁄‘·T+~. @<√ ˇø£ kÕe÷õø£

esêZìøÏ #Ó’‘·q´+ kÕ«uÛ≤$ø£+>± ñ+≥T+<äqTø√e&É+ e{Ïº ÁuÛÑeT. e÷qe

Á|üeè‹Ô Àì |ü]$T‘·T\qT (n\Œ‘·«eTq+&ç, n\Œdü+‘√wüeTq+&ç) n~Û>∑$T+#

e÷qe esêZ\ ªÁ|üeè‹Ôμ ˇø£{Ï ñ+<äqTø√e&É+ ÁuÛÑeT. düeT düe÷C≤ìï uÛÖ‹ø£

J$‘· X≈£îÔ\ |ü]D‹‘√ #ê]Á‘·ø£+>± eTT&ç|ü&ç ñqï #Ó’‘·q´ e+‘·yÓTÆq Äø±+ø£å>±

ø±ø£ uÛÖ‹ø£ |ü]dæú‘·T\ qT+&ç ø=ìï esêZ\˝À nìyês¡ +>± |ü⁄fÒº ndü+ø£*Œ‘·

eTsTTq Äø±+ø£å>± ns¡ú+ #˚düTø√e&É+ e÷]ÿ ‡»+ ø±\Áø£eT+˝À yÓTTs¡≥T

u≤s¡&ÜìøÏ >∑\ nHø£ ø±s¡D≤\˝À ˇø£{Ï.

ø±]àø£es¡Z+ ÁXeT <√|æ&û qT+&ç |üP]Ô $eTTøÏÔ kÕ~Û+#ê\+fÒ yÓTT‘·Ô+>±

düe÷C≤ìï $eTTøÏÔ #j·÷\ì e÷sYÿ ‡ uÛ≤$+#ê&ÉT. ø±˙ yÓTT‘·Ô+>± ÁXeT <√|æ&û

qT+&ç $eTTø£ÔeTj˚T´+‘· es¡≈£î ø£eT÷´ìdüTº ñ<ä e÷ìï ø±]àø£es¡Z+ n+{Ï

ô|≥Tºø=ì ñ+&É&É+ Ò<äT. <√|æ&û ªuÛÑ]+#·<ä>∑Zμ kÕúsTTøÏ #s¡T≈£îHêïø£ ø±]àø£es¡Z+

˝Àì ˇø=ÿø£ÿ $uÛ≤>∑+ <ä÷s¡eTe⁄‘·÷ ñ+~. ø=+<äs¡T e´≈£îÔ\T eT≥Tºπø $T>∑T\T

‘·THêïs¡T. ø=+#Ó+ ≈£L&É uÛÑ]+#·<ä>∑Z kÕúsTTøÏ <√|æ&ûì düs¡fi‘·s¡+ #j·T Òì

<äTdæú‹˝À ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú XÊX«‘·+>± ñ+&É<äT. dü+≈£åî_Û‘· düeTj·÷\˝À

eT≥Tºπø e⁄+≥T+~. ø±]àø£ ÁXeT<√|æ&ûπø ø±<äT, Ç~ nìï s¡ø±\ nD∫y‘·≈£L

e]ÔdüTÔ+~. sê>√ e+{Ï Ä~yêd” Ád”Ô\T, sê>√ ‘·+Á&ç e+{Ï Ä~yêd” ¬s’‘·T\T

‘·eT J$‘ê\qT ø=+‘· ªuÛÑ]+#·<ä>∑Zμ kÕúsTTøÏ yÓTs¡T>∑T|üs¡#·Tø√e&ÜìøÏ yÓTT‘·Ô+>±

düe÷C≤ìï nìï s¡ø±\ nD∫y‘· qT+&ç $eTTø£Ô+ #j·Te\dæq nedüs¡yTMT

Ò<äT. ªuÛÑ]+#·<ä>∑Zμ kÕúsTT˝À n+‘√ Ç+‘√ dü+‘·è|æÔ #Ó+<ä≈£î+&Ü |üP]Ô düeT

#·]Á‘·, eTìwæ, e÷]ÿ ‡»+


156

düe÷» kÕú|üq ø√dü+ ‘·|üq|ü& Á|üC≤düeT÷Vü≤+ ` e´≈£îÔ\T yπs dü+>∑‹`

düe÷»+˝À @B Ò<äT.

düe÷»+ bıs¡\˝À ÁøÏ+~øÏ b˛jTø=B› dü+|üPs¡í düeTdüe÷» <Û j·T+

ø√dü+ ‘·q uÛÖ‹ø£ J$‘· |ü]dæú‘·T\ e\¢ ∫e]<ëø± ‘·|üŒìdü]>± b˛sê& Á|üC≤

düeT÷Vü≤+` es¡Z+>±˙ ≈£î\+>±˙ eTs=ø£{Ï>±˙ ñ+<äH Ä˝À#·q $&ç∫ô|{Ïº

düeTdüe÷» kÕú|üq >∑T]+∫ ø=‘·Ô>± Ä˝À∫+#ê*. düeTdüe÷» <Û˚´j·T+

eTqTwüß\T #Ó’‘·qé+‘·+>± m+#·T≈£îH sê»ø°j·T \ø£å ýT ‘·|üŒ nD∫y‘· qT+&ç

nìyês¡ +>± |ü⁄fÒº ø±+ø£å ø±<äT. nD∫y‘·≈£î >∑Ts¡jTýês¡T ‘·eT≈£î düe÷q‘·«+

ø±yê\ì ø√s¡T≈£î+{≤s¡T. ø±˙ n+<ä]ø° düe÷q‘·«+ ø±yê\ì ø√s¡T≈£î+{≤s¡qï

qeTàø£yTMT Ò<äT. ‘êeTT ndüe÷q‘· |òü*‘êìï nqTuÛÑ$düTÔHêïs¡T ø±ã{Ïº Ç‘·s¡T\

düe÷q‘·« Äø±+ø£åqT ø=+#Ó+ düT\uÛÑ+>± ns¡ú+ #düT≈£î+{≤s¡ì Ä•+#·e#·TÃ.

n+‘·es¡≈£î ‘·|ü Ò<äT. ø±˙ <ëì˝À nìyês¡ ‘· @MT Ò<äT. ªu≤ìdü dü+¬øfiófl

‘·|üŒμ y˚πs @MT ˝Òìyêfi¯ófl ‘·eT≈£î Ä dü+¬øfi¯fl qT+&ç $eTTøÏÔ ø±yê\ì

ø√s¡T≈£î+{≤s¡T >±˙ n+<ä]ø° nìï dü+¬øfi¯fl qT+&û $eTTøÏÔ ø±yê\ì

ø√s¡T≈£î+{≤s¡qï qeTàø£+ Ò<äT. n~ #Ó’‘·qé+‘·+>± m+#·T≈£îH sê»ø°j·T

$\Ty ‘·|üŒ ˇø£] ªes¡Z dü«uÛ≤e+μ ø±<äT. ù|<ä eT>∑yêfiófl ≈£L&É uÛ≤s¡ \qT

Væ≤+dækÕÔs¡ , ø±]à≈£î\T ≈£L&É Væ≤+<ä÷ eTTdæ¢+ |òüTs¡D\˝À bÕ˝§Z+{≤s¡ ,

Ä~yêdüT\T ≈£L&É e÷\ e÷~>∑\qT n+≥sêìyê]>± #·÷kÕÔs¡ , <ä[‘·T\T

≈£L&Ü u≤Á; eTd”<äT $<Ûä«+kÕìøÏ njÓ÷<Ûä yÓfi≤fls¡ ‘Ó*dæq|ü&ÉT eTq+

ÄXÃs¡ b˛qedüs¡+ Ò<äT.

ˇø£yfi nD∫y‘·≈£î >∑Ts¡jT´ Á|ü»\˝À nìï s¡ø±\ nD∫y‘· |ü≥¢

e´‹πsø£‘· düVü≤»+>±H |ü⁄&ÉT‘·T+<äì q$TàHê`n≥Te+{Ï ø£ Á|üC≤ düeT÷Vü‰ìï

düe÷»+˝À yÓ‹øÏ >∑T]Ô+#·>∑*–Hê n< düeTdüe÷» \øå±´ìøÏ <ë]rdüTÔ+<äqï

qeTàø£+ Ò<äT. <ëìøÏ~ ‘ê]ÿø£ |òü*‘·+ ø±<äT! düeT düe÷»+ n+fÒ nD∫y‘·

˝Òì düe÷»+ eT≥Tºπø ø±<äT. düeTwæº düVü≤Jeq+ ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä q&ç#˚

düe÷»+. nD∫y˚‘· |ü≥¢ dü+|üPs¡íyÓTÆq e´‹πsø£‘· @<√ ˇø£ esêZìøÏ ‘·q

uÛÖ‹ø£ J$‘· |ü]dæú‘·T\ ø±s¡D+>± nìyês¡ +>± ø£\T>∑T‘·T+<äqT≈£îHêï, düeTwæº

157

düVü≤Jeq+ nH˚ $\Te n≥Te+{Ï~ ø±<äT. n~ Á|üj·T‘·ï|üPs¡«ø£+>±

@s¡Œs¡#·T≈£îH sê»ø°j·T $\Te. <ëìøÏ |”&ç‘· Á|ü»\T |”&É≈£î\ô|’q b˛sê{≤\T

#ùdÔ dü]b˛<äT. Á|ü‹ ˇø£ÿ e´ø°Ô ‘·q MT<ä ‘êqT #ê˝≤ b˛sê≥+ #j·Te\dæ

ñ+≥T+~. Ç|üŒ{Ïes¡≈£î n≥Te+{Ï<=ø£{Ï ñ+<äì ≈£L&É e÷]ÿ ‡dtº\T |üø√ì

ªe÷qe Á|üeè‹Ôμô|’q #ê˝≤ b˛sê≥+ #j·Te\dæ ñ+≥T+~.

ø±]à≈£î\T düeTdüe÷C≤ìï kÕ«uÛ≤$ø£+>±H˚ ø√s¡T≈£î+{≤s¡ì e÷sYÿ ‡

ì»+>± qe÷à&Ü nqï Á|üXï yj·Te#·TÃ. ªù|<äyêfifl+‘ê eT+∫ yêfiófl `

&ÉãT“qïyêfi‚fl <äTsêàs¡TZ\Tμ nH ôd+{ÏyÓT+≥ Ÿ uÛ≤eq Ä s√E\˝À j·T÷s¡|t Àì

kÕeTýê<äT\˝À ã\+>± ñ+&~. e÷sYÿ ‡≈£î á s¡ø£eTsTTq ôd+{ÏyÓT+≥¢+fÒ

#ê˝≤ ndüVü≤´+. Áb˛<ÛäHé e+{Ï yêfiflqT á ø±s¡D+>±H >∑{Ïº>± <äTj·T´ã{≤º&ÉT.

nsTT‘˚ ÁX¯eT<√|æ&û qT+&ç dü+|üPs¡í+>± ø±]à≈£î\T $eTTøÏÔ bı+<ë\+fÒ

k˛wü*»+ ‘·|üŒ >∑‘· +‘·s¡+ Ò<äT ø±ã{Ïº ‘·eT uÛÖ‹ø£ |ü]dæú‘·T\e\¢ yêfiófl

nìyês¡´+>± k˛wü*düT º Äø±+ø£ å yÓ ’|ü⁄ Äø£]¸‘·T\e⁄‘ês¡ì qe÷à&ÉT.

Ä ôd+{ÏyÓT+{Ÿ @ e÷Á‘·+ dü‘· yÓ÷ á nìyês¡ ‘· ≈£L&Ü Ä e÷Á‘·yT dü‘· eTì

ø±]àø√<ä eT ø±s¡ s¡+>∑+˝À ñqï ø£eT÷´ìdüTº\≈£î ‘·«s¡ ÀH ns¡ú+ nsTT+~.

n~ yê] dæ<ëΔ+‘êìø° Ä#·s¡D≈£L #ê˝≤ Çã“+~ø£s¡+>± ‘·j·÷s¡sTT+~.

á Çã“+~ì n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ ªø±]àø£ es¡Z+ n+fÒ ø£eT÷´ìdüTº bÕØºjTμqH

<äèø£Œ<∏ä+ |ü⁄{Ïº+~. á dü÷Árø£s¡D yÓTT<ä≥ #dæ+~ mes√ ø±˙ …ìHé ø±\+

qT+&ç á yÓ’K] e÷]ÿ ‡düTº\˝À Á|üã\+ nsTT+~. düeTdüe÷» kÕú|üq

ø±]àø£es¡Z+ Äø±+ø£å nsTTHê ø±≈£îHêï ø£eT÷´ìdüTº bÕØº ∫e]<ëø± <ëìø√dü+

b˛sê&ÉT‘·T+<äHêïs¡T. Ç~ düe÷»+ô|’q bÕØº ìj·T+‘·è‘ê«ìøÏ <ë]rdüTÔ+<äH~

á X‘êã›|ü⁄ #·]Á‘· H]Œq bÕsƒ¡+.

ÄHê&˚ …ìHé yÓ’K]‘√ $uÛÒ~+∫q ø£eT÷´ìdüTº ñ<ä eT ìsêà‘·\˝À

s√C≤\¬>®+ãsYZqT, Ä+{Àìj·÷ Á>±yéTw”ì #Ó|üø√yê*. \¬>®+ãsYZ ˝…ìHé‘√

ãVæ≤s¡+>∑+>±H $uÛÒ~+∫ k˛wü*C≤ìï kÕ~Û+#~ ø±]àø£es¡ZyT ‘·|üŒ ø£eT÷´ìdüTº

bÕØº ø±<äì+~. eT] ø±]àø£ es¡Z+˝À dæ<ëΔ+‘·+ Á|üø±s¡+ ñ+&Ée\dæq Äø±+ø£å

Òq|ü&ÉT @+ #j·÷˝À ÄyÓT dæ<ëΔ+rø£]+#· Ò<äT. n+‘· À #·ìb˛sTT+~.

#·]Á‘·, eTìwæ, e÷]ÿ ‡»+


158

Á>±yéTw” ãVæ≤s¡+>∑+>± $uÛÒ~+#· Ò<äT>±˙ ø±]àø£es¡Z+ ` ˇø£ es¡Z+>± Ç≥©

düe÷»+ô|’q ‘·eT Ä~Û|ü‘ê´ìï HÓ\ø=*Œ sêC≤´~Ûø±sêìï @ $<Ûä+>± kÕ~Û+#ê\H

Á|üXï Äj·Tq $X‚wü+>± #dæq kÕe÷õø£ sê»ø°j·T ‘ê‹«ø£ $X‚¢wüD≈£î Áù|s¡ø£+.

Äj·Tq C…’\T˝ÀH˚ #·ìb˛≈£î+&Ü Áã‹øÏ Ç≥© ø£eT÷´ìdüTº bÕØº ìsêà‘·>±

ø=qkÕ– e⁄+fÒ, ø±]àø£esêZìøÏ ñ+<√ Ò<√ ‘Ó*j·Tì Äø±+ø£åqT ÄbÕ~+∫

Ä˝À∫+#·&É+˝À ñqï Çã“+~ì @ $<Ûä+>± n~Û>∑$T+#yê&√ ‘Ó©<äT.

düeTdüe÷C≤ìï düe÷»+˝À yÓTC≤]{° Á|ü»\T ‘·eT J$‘· Äø±+ø£å>±

ø√s¡T≈£îqïHê& <ëì kÕú|üq Á|üC≤kÕ«$Tø£+>± »s¡T>∑T‘·T+~. nìï s¡ø±\ nD∫

y˚‘·q÷ ‘·q >=&ÉT>∑T øÏ+~øÏ rdüTø=ì ‘·q qeT÷Hê˝À düø£\ kÕe÷õø£

dü+ã+<Ûë\q÷ ‹s¡>∑sêdüTÔqï ªô|≥Tºã&çμ Ä~Û|ü‘· +˝À ªuÛÑ]+#·<ä>∑Zμ J$‘·+

≈£L&É ndüVü≤´+>± ñ+<äì düe÷»+˝À yÓTC≤]{° Á|ü»\T #Ó’‘·qé+‘·+>± ìs¡í

sTT+#·T≈£îqï Hê&ÉT Á|ü‘êé÷ïj·T düe÷» s¡÷|üø£\Œq kÕ<Ûä + ne⁄‘·T+~.

ãVüQXÊ Ä $<Ûä+>±H »s¡>∑uÀ‘·T+~. n+‘·es¡≈£î k˛wü*»+ ì]àkÕÔeT+≥÷

@s¡Œ& @ Á|üuÛÑT‘·«yÓTÆHê @<√ ˇø£ |ü⁄Hê~ Á|üC≤düeT÷Vü≤+ ù|s¡T MT<ä @<√ ˇø£

bÕØº #· ≤sTT+# ìj·T+‘·è‘·«yT. ô|≥Tºã&ç<ëØ <√|æ&ûøÏ >±˙, Ç‘·s¡ s¡÷bÕ\

nD∫y‘·≈£î >±˙ >∑Ts¡jT´ Á|ü»\qT düMTø£]+#·&ÜìøÏ »]π> b˛sê{≤\˙ï

≈£L&É düeTdüe÷» $\Te\qT düe÷»+ eTT+<äT ì\u…&É‘êsTT. ‘·ø£åD b˛sê≥

nedüs¡+ qT+&ç yê{Ïì ª»qs¡ …’CŸμ #dæ e÷qe Äø±+ø£å>± kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+˝À

yê{Ïì uÛ≤>∑+ #kÕÔsTT. á b˛sê{≤\˝ÀøÏ e#Ã Á|ü»\˝À ø=~›eT+<√ m≈£îÿe

eT+<√ b˛sê≥ |òü\+ ø=+‘· <äø£ÿ>±H düeTdüe÷» Ä<äsêÙìøÏ <ä÷s¡+ ø±e#·TÃ.

ø±˙ kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+˝À Ä b˛sê≥+ rdüTø=∫Ãq e÷s¡TŒ <ëì ndü\T

$»j·T+. á $»j·÷\ |üs¡+|üs¡ ˇø£ <äXqT #s¡T≈£îqï ‘·s¡Tyê‘· düeTdüe÷»

ìsêàD+ kÕ<Ûä + ne⁄‘·T+~. <Ûäì≈£î\ ø£+f… ù|<äyêfifl˝À, nÁ>∑≈£î˝≤\ ø£+f…

<ä[‘·T\˝À, |ü⁄s¡Twüß\ ø£+f… Ád”Ô\˝À á #Ó’‘·Hê´ìï kÕ~Û+#·&É+ ø=+‘· düT\uÛÑ+

ø±e#·TÃqì qeTà&É+ ndü+ã<äΔ+ ø±<äT— ø±ì Bì˝À nìyês¡ ‘· @MT Ò<äT.

∫e]øÏ eTqTwüß\T düeTdüe÷C≤ìï ø±+øÏ å+#·uÀj˚T~ ø±]à≈£î\T>±,

Ä~yêdüT\T>±, Ád”Ô\T>±, <ä[‘·T\T>± ø±<äT, #Ó’‘·qé+‘·T\sTTq e´≈£îÔ\T>±.

159

á |ü]D≤eT+ düT\uÛÑ‘·s¡+ ø±<äT. n+<äs¡÷ ÁX¯eT#˚dæ n+<äs¡÷

düe÷q+>± düeTwæº>± ‘·eT J$‘êìï ìj·T+Á‹+#·T≈£îH düeTdüe÷» kÕú|üq

»s¡>±\+fÒ nìï s¡ø±\ ndüe÷q‘·\qT, nD∫y‘·qT, áHê&ÉT yê{Ïø£ìï{Ïø°

Ä\+ãqeTsTTq ô|≥Tºã&ç nH $ø±s¡eTsTTq kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë˙ï <«wæùdÔ

#ê\<äT. e÷qe Á|üeè‹Ô Àì n\Œ‘ê«ìï ≈£L&Ü <˚«wæ+#·&É+ H˚s¡TÃø√yê*.

n~ ñqïHêïfiófl düeTwæº düVü≤Jeq+ kÕ<Ûä + ø±<äT. eTq˝Àì n\Œ‘·«+ ‘·s¡‘·sê\

nD∫y‘· e\¢ |ü⁄{Ïº+<äì eTq dü+‘·è|æÔ ø√dü+ eTq+ #Ó|ü≈£î+{≤yÓ÷, Òø£b˛‘

Ä $ø±s¡ \ø£åD≤\T e÷qe Á|üeè‹Ô À ñ+&ÉãfÒº Çìï X‘êu≤›\ nD∫y‘·

kÕ<Ûä eTsTT+<˚yÓ÷qqï Ä˝À#·qqT ø£ dü+ ˇø£ Á|üX¯ï>±, ˇø£ dü+<˚Vü≤+>±

eTT+<äT≈£î sêìkÕÔyÓ÷ ` @<äsTTHê eTq˝Àì $ø±s¡ Á|üeè‹Ôì e÷qe⁄\+‘ê

<˚«wæ+#·&É+ H˚s¡TÃ≈£îH˚<ëø± düeTwæº J$‘·+ kÕ<Ûä´+ ø±<äT. düeTwæº J$‘·+

kÕ<Ûä + ø±yê\+fÒ Ä]úø£ <√|æ&û, ≈£î\ ô|‘·Ôq+, |ü⁄s¡TcÕ~Ûø£ ‘·, C≤‘· Vü≤+ø±s¡+

yÓTT<ä\sTTq$ q•ùdÔ #ê\<äT. n$ q•+#·e\dæ+<. ø±ì n$ q•ùdÔ #ê\<äT.

eTìwæ À, kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+˝À düVü≤Jeq ‘·‘·«+ ô|s¡>±*. ªk˛wü*düTº |ü⁄Hê~μ

nH<<√ ø£{Ï ñ+<ä <ëìï HÓ\ø=*Œ‘ k˛wü*düTº #Ó’‘·q´+ n< |ü⁄≥Tºø=düTÔ+<ä

qeTà&É+ e{Ïº ÁuÛÑeT. 70 @fi¯fl≈£î ô|’>± á ÁuÛÑeT‘√ e÷]ÿ ‡düTº\T ‘·eTqT

‘êeTT e+∫+#·T≈£îHêïs¡T. Á|ü|ü+#êìï e+∫+#ês¡T. á e+#·q áHê&ÉT

Äπsàìj·÷˝À, n»¬s’“C≤Hé À, uÀdæïj·÷˝À ãj·T≥|ü&ÉT‘·÷ ñ+~. πs|ü⁄ #Ó’Hê˝À

ãj·T≥|ü&ÉT‘·T+~.

k˛wü*»+ ø√dü+ »]π> b˛sê{≤\˝À uÛ≤>∑+>± eTqTwüß\˝À nD∫y‘·

|ü≥¢ e´‹πsø£‘·‘√ u≤≥T düeTwæº‘·‘·«+, düVü≤Jeq dü+düÿ è‹ ô|s¡>±*. Ç$

¬s+&É÷ ø£{Ï ø±<äT. yÓTT<ä{Ï~ kÕ~ÛùdÔ ¬s+&Ée~ <ëq+‘·≥~ dæ~Δ+#·<äT. ¬s+&Ée~

kÕ<Ûä´+ ø±yê\+fÒ e÷qe Á|üeè‹Ô˝Àì nH˚ø£ $ø±s¡eTsTTq \ø£åD≤\qT

<˚«wæ+#·&É+ H˚s¡TÃø√yê*. #·]Á‘· Áø£e÷ìøÏ á \ø£åD≤\T Ä≥+ø£+ ø±>∑\

yÓ’Hê˙ï, #·]Á‘· Áø£eT+˝À yê{Ï À e÷s¡TŒsê>∑\ yÓ’Hê˙ï ≈£L&É >∑T]Ô+#ê*.

BìøÏ dü+ã+~Û+∫q ‘ê‹«ø£ ne>±Vü≤q ø±yê*.

#ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£yê<ä+˝Àì á U≤∞ì |üP]+#·&ÜìøÏ ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘· +

#ê˝≤ <√Vü≤<ä+ #j·T>∑\<äT. eTìwæì uÛÖ‹ø£ X≈£îÔ\ düèwæº>±qT, Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À

#·]Á‘·, eTìwæ, e÷]ÿ ‡»+


160

edüTÔe⁄>±qT ø±ø£ #·]Á‘· À ìedæ+# #Ó’‘·qéT÷]Ô>± <ä]Ù+#·>∑\ kÕeTs¡ú +

ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ e⁄+~. á ø£s¡Ôyê´ìï n+<äTø√>∑\ kÕVæ≤‘·´+ H˚&ÉT

nedüs¡+. ªá nuÛÑT´<äj·Tyê<äT\T e{Ïº eT÷s¡Tâ\T. yêfiófl eTqTwüß\+‘ê ‘·eT

e+{Ï yêπs qqT≈£î+{≤s¡Tμ nì &ÜdüÔjÓTyéd”ÿ ‘·q sê»ø°j·T qe\ ªÁã<äsY‡

ø±s¡eTCÀyéμ˝À n+{≤&ÉT. n+fÒ eTìwæ À nkÕ+|òæTø£, $ø±s¡yÓTÆq \ø£åD≤ Ò

Á|ü<ÛëqeT˙ yê{Ï e\¢ k˛wü*»+ nH˚~ kÕ<Ûä´+ ø±<ä˙ Äj·Tq uÛ≤e+.

(nuÛÑT´<äj·T yê<äT\T eT≥Tº≈£î Ç+<äT≈£î $TqVü‰sTT+|üì m+<äT≈£î uÛ≤$+#ê&√

‘Ó*j·T<äT !). e÷qe Á|üeè‹ÔøÏ dü+ã+~Û+∫q #ê]Á‘·ø£ $X‚¢wüD nø£ÿ&ç‘√ Ä–

b˛≈£î+&Ü ns¡úe+‘·+>± eTT+<äT≈£î b˛e\dæ ñ+~. <ëìøÏ e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·

ø±s¡T\T ø±ø£b˛‘ mes¡T |üPqTø√yê*?

kÕ<Ûäq sêdæq sê>√ qe\≈£î eTT+<äTe÷≥>± u≤\>√bÕ Ÿ yÓTT<ä≥ á yê´kÕìï sêXÊs¡T.

nsTT‘˚ s¡#·sTT‘· n_ÛÁbÕj·÷\‘√ |üP]Ô>± $uÛÒ~+#˚ s¡#·qqT eTT+<äTe÷≥>± y˚j·T&É+

uÛ≤e´+ ø±<äì, $&ç>± yj·T<ä\#·T≈£î+fÒ yj·TeTì Äj·TH $s¡dü+ düuÛÑT´\≈£î dü÷∫+#ês¡T.

161

z˝≤Z nqTyê<ä+ #dæq ª$Tdæ‡+>¥μ qe\≈£î yÓqø£e÷≥, e÷q$ Á|ü#·Ts¡D, @Á|æ Ÿ 1994

á #·]Á‘· ø£<∏ä≈£î\ ø√dü+ ìØøÏåk Ô+~

Ç~ »]–b˛sTTq ø£<∏ä ø±<äT. »s¡T>∑T‘·Tqï ø£<∏ä. <äøÏåD nyÓT]ø±˝ÀH

ø±<äT, ø£Ø+q>∑sY Àq÷ »s¡T>∑T‘·Tqï ø£<∏ä.

eT<Ûä´‘·s¡>∑‹ ãT~ΔJe⁄\≈£î ˇø£ \ø£åD+ ñ+~. Hê´j·÷Hê´j·÷\

dü+|òüTs¡D eTq ì‘· J$‘êìøÏ b+‘· <ä÷sêq »]–‘ eTq+ n+‘· düT\uÛÑ+>±

Hê´j·T+ |üø£å+ eVæ≤kÕÔ+. Ä dü+|òüTs¡D eTq J$‘· nqTuÛÑyêìøÏ #s¡Te njT´

ø=B› Hê´j·T+ |üø£å+ eVæ≤+#·&É+ ø£wüºeTe⁄‘·Ts~. b+<äT≈£+fÒ nHê´j·T+

eéd”úø£è‘·eTsTTq #√≥ eTq <Ó’q+~q J$‘· düTKXÊ+‘·T\T nHê´j·T+‘√

eTT&ç|ü&ç ñ+{≤sTT. n|ü&ÉT Hê´j·÷ìï e´‹πsøÏ+#·&ÜìøÏ ` Ò<ë dü+|òüTs¡D

|ü≥¢ ñ<ëd”q+>± ñ+&É&ÜìøÏ eTq≈£î bH√ï ø±s¡D≤\T ø£ì|ækÕÔsTT. <ä÷s¡+>±

ñqï|ü&ÉT ªn+‘· |òüTÀs¡+ »s¡T>∑T‘·÷ e⁄+fÒ bes¡÷ b+<äT≈£î e÷{≤¢&É Ò<√μ

nì ÄX¯Ãs¡´b˛‘ê+. <ä>∑Zs¡>± ñ+fÒ e÷{≤¢&É≈£î+&É }s¡Tø√e&ÜìøÏ eTqπø

bH√ï ø±s¡D≤\T ø£ì|ækÕÔsTT. n$ Hê´j·TeTsTTq ø±s¡D≤\T ≈£L&É ø±e#·TÃqT.

b+<äT≈£î ø±≈£L&É<äT? <äøÏåD nyÓT]ø±˝Àq÷ ø±e#·TÃqT, ø£Ø+q>∑sY˝Àq÷

ø±e#·TÃqT. nsTTHê Ç$ ø£Ø+q>∑sY˝À ø£ì|æ+∫q+‘· Hê´j·T+>± <äøÏåD

nyÓT]ø±˝À ø£ì|æs#·e⁄.

ˇø£ eT+∫ ø£<∏ä #·~$q nqTuÛÑ÷‹ì #Ó&É>=&ÉT‘·÷ á Äπøå|üD @$T{≤

nqTø√e<äT›. Ä nqTuÛÑ÷‹øÏ kÕ|òü\´+ ø£\>±\+fÒ eTq ªeT÷&éμ ø=+‘·

#Ó&É>=≥Tºø√ø£ ‘·|üŒ<äT eT]. á ø£<∏ä Àì Ád”Ô\˝≤s{Ï yêfi¯ófl ø£Ø+q>∑sY À,

es¡+>∑ Ÿ À, ìC≤e÷u≤<é À, Ä~˝≤u≤<é À ≈£L&É e⁄Hêïs¡+fÒ n~ ãVüQXÊ

ø=‘·Ô $wüj·T+ ø±ø£b˛e#·TÃ. yêfi¢ø√dü+ ≈£L&É ¬s+&ÉT u§≥T¢ ø£ ïfió¢ ø±s¡ÃeTì

$TeTà*ï n&É>∑&É+ Ò<äT. ø±s¡Ãe\dæq ø£ ïfiófl yêfi‚fl ø±s¡TdüTÔHêïs¡T. yêfiófl

yÓ‘·T≈£î‘·Tqï Xyê\ø√dü+ MTs¡T≈£L&É ø=+#Ó+ yÓ‘·ø£+&Éì ø√s¡&É+ Ò<äT. yêfi‚fl

b+‘· yÓ‘·ø±˝À n+‘ê yÓ‹ø±s¡T. Ç+ø± yÓ‹øÏ‘ @<√ Á|üjÓ÷»q+ ñ+≥T+<äì


162

qyTà+‘· eT÷s¡Tâ\T ø±s¡T yêfiófl. Hê´j·T+ ø√dü+ Ä Ád”Ô\T #düTÔqï Ä+<√fiq≈£î

eT<ä›‘·T ÇeTàì eT≥Tº≈£î ø√s¡T‘·THêï+. nHê´j·÷ìï |üsêé]s∫q <ä≥ºeTsTTq

á ìXÙu≤›ìï #Û~+#·eTì ø√s¡T‘·THêï+. Væ≤+kÕVæ≤+dü\ MTe÷+dü‘√ nq+‘·+>±

ø±\πøå|ü+ #˚j·T≈£î+&É b˛©düT\ Çq|üã÷≥¢ ÁøÏ+<ä q*–b˛‘·Tqï J$‘êìï

>∑T]+∫ Ä˝À∫+#·eTì n&ÉT>∑T‘·THêï+.

Ä Ád”Ô\ kÕVü≤dü+ ‘*ø£sTTq~ ø±<äT. ªHê ÁbÕD≤\qT HqT …ø£ÿ#j·TqμH

kÕVü≤dü+ ø£+fÒ Ç~ ˇø£s¡ø£+>± ø£wüº‘·s¡yÓTÆq~. ‘·eTTà&ç Ä#·÷ø° #Ó|üŒeTì

Ä+<√fiq #ùdÔ uÛÑs¡ÔπøeTe⁄‘·T+<√qì uÛÑj·T+. ô|<ä›ø=&ÉT≈£î @eTsTTHê&Éì ø√s¡Tº

¬øøÏÿ‘ ∫qïyê&ç >∑‹ @eTe⁄‘·T+<√qì Ä+<√fiq. Ç~ #ê\q≥Tº, ‘·q uÛÑs√Ô

ø=&ÉTø√ ª Òìb˛ì >=&Ée˝À¢μ ∫≈£îÿø=ì b˛©düT\ #‹˝À e÷j·T+ nsTTHê&É+fÒ

n+<äT˝À ‘·q ‘·|ü, ‘·q ìs¡¢ø£å´+, n‘·qT n+<ä]˝≤>∑ Áã‘·ø£ø£ b˛e&É+˝À

‘·q< @<√ yÓ’|òü\´+ ñ+<äH e´ø±Ôe´ø£ÔeTsTTq b‹Ôbı&ÉT|ü⁄ ø£*–+# e´<Ûä.

uÛÑs¡Ô‘√, uÛÑs¡Ô Ç+{Ï‘√ eTT&ç|ü&çq ‘·q e´øÏÔ‘ê«ìø° ‘·q |æ\¢\ uÛÑ$wü ‘·TÔ≈£L Ä

uÛÑs¡Ô ñHêï&√ Ò&√ ‘Ó*j·Tì dü+~>∑Δdæú‹˝À ø£*π> nìs¡«#· j·TeTsTTq dü+ø£≥+.

Çìï uÛ≤yê\÷ Çìï uÛÑj·÷\÷ yêfifl Ä+<√fiq˝À e´ø£ÔeTe⁄‘·THêïsTT.

Hê´j·T$#ês¡D »s¡|ü&ÜìøÏ ø£∫Ã‘·eTsTTq ª≥sYà ‡ Ä|òt ¬sô|ò¬sHé‡μ eTT+<äTs#·Tø=ì

≈£Ls¡TÃqï eè<äΔ Hê´j·TeT÷]Ô <ä>∑Z]øÏ ªe÷j·T+μ nsTTq ˇø£ e´øÏÔ uÛ≤s¡ kÕø£å ´+

#Ó|üŒ&Üìø£ì e∫Ã ªHê ã‘·Tπø+<√ Hê≈£î #Ó|ü kÕsY, Hê |æ\¢\ ã‘·Tπø+<√

#Ó|ü kÕsYμ nì s√~ùdÔ Äj·Tq≈£î n~ nÁ|üdüTÔ‘·+>±q÷ ndü+<äs¡“¤+>±q÷

nì|æ+#·e#·TÃqT. Hê $#ês¡D uÛÑs¡Ô Ä#·÷ø° >∑T]+# ø±˙ ã‘·T≈£î >∑T]+∫

ø±<äT nqe#·TÃqT. ô|<ä›ø=&ÉT≈£î n<äèXÊ´ìï >∑T]+∫ kÕø£å ´+ #ÓbÕÔ>±˙

ª∫qïyê&ÉT≈£L&É <ëq¢H ‹s¡T>∑T‘·T+&ÉT>∑<ë, yêìπø+>±<ëμ nì ˇø£ ‘·*¢ Vü‰MT

n&ç–‘ Hê´j·TeT÷]Ô>±]øÏ $düT>∑T ≈£L&É sêe#·TÃqT. Hê $#ês¡D e÷j·T+

nsTTq yê] >∑T]+#ø±˙ ø±uÀjTyê] >∑T]+∫ ø±<äqe#·TÃqT. ªe÷ yêìøÏ

sê&çø£ Ÿ‡‘√ dü+ã+<Ûë\T Òe⁄ kÕsY. Ä e÷~>√fi¢ b˛s¡&ÉT s¡eTà+fÒ ùdïVæ≤‘êìøÏ

b˛sTTs&ÉTμ nì ˇø£ ‘·*¢ dü+C≤sTTw” Ç#·TÃ≈£î+fÒ n~ ìC≤ìøÏ Ä ‘·*¢ ‘·q

>∑T]+∫ Ç#·TÃ≈£î+≥Tqï dü+C≤sTTw” nì ns¡ú+ø±ì Hê´j·TeT÷]Ô ªÇe˙ï

163


ìHÓïes¡&ç>±s¡Tμ nì ∫sê≈£î |ü&Ée#·TÃqT. ø±˙ Ä uÛ≤s¡ \≈£L Ä ‘·\T¢\≈£L

e÷j·TeTsTTq e´øÏÔ Ä#·÷ø° ø£ÿfÒ düeTdü ø±<äT, Çe˙ï düeTdü Ò. Ä düeTdü

á düeTdü \˝ÀøÏ ‘·s¡T®e÷ nsTTq ‘·s¡Tyê‘˚ n~ yê] düeTdü nsTTs~.

(‘êeT÷ sê»ø°j·T+>± #Ó’‘·qé+‘·T\sTTq yê]~ yπs dü+>∑‹). Hê´j·TeT÷]Ô>±]

ª≥sYà ‡ Ä|òt ¬sô|ò¬sHé‡μ˝À ˝Òì$ yêfi¯¢ J$‘ê\ ª≥sYà ‡ Ä|òt b–®ôdºHé‡μ˝À

ñHêïsTT. yêfi¯¢ J$‘ê\qT XÊdæs#˚ n*œ‘· ìj·Te÷\˝À ñHêïsTT.

Hê´j·TeT÷]Ô>±] $#ês¡D≤ #·Á≥+ }Væ≤+#·T≈£îH Xó<äΔ bÂs¡T\T ø±s¡T yêfió¢.

nsTTHê #·{≤ºìøÏ ndü+<äs¡“¤+>± nÁ|üdüTÔ‘·+>± ø£ì|æs#˚ ã+<Ûë\÷

u≤+<Ûäyê´\÷ ìs¡“+<ÛëìøÏ nÁ|üdüTÔ‘·+ ø±<äT, ìs¡düq≈£L |üìøÏ sêø£b˛ Ò<äT.

eTqTwüß´\ eT<Ûä´ e÷qdæø£ ã+<Ûë\÷ eéd”úø£è‘· u≤+<Ûäyê´\÷ ñ+&É&É+

eédüúqT ø±bÕ& <ä+&ÉHêj·T+Á‘ê+>±ìøÏ ˇø£ kÂø£sê´ìï ø£*Œ+∫+~. ˇø£]ì

ø=&ç‘˚ Ä <Óã“ |ü~eT+~øÏ ‘·>∑T\T‘·T+~. yêfi¯flqT Áù|$Ts∫q yêfi¯fl≈£î

‘·>∑T\T‘·T+~. yêfi¯fl J$‘ê\‘√ eTT&ç|ü&çq J$‘ê\≈£î ‘·>∑T\T‘·T+~.

˝§+>∑bıeTàì bìïkÕs¡T¢ ôV≤#·Ã]+∫Hê ˝§+–b˛ì ø=&ÉT≈£î, ‘·*¢ ‘·+Á&ç

rdüT≈£îb˛sTT ˝≤ø£|ü˝À |ü&dæ ø=&ÉT≈£î ˝§+–b˛jT<ëø± e~*ô|≥º+ n+fÒ

‘êHe∫Ã ˝§+–b˛sTTq dü+|òüT≥q\T ñHêïsTT. á nqTã+<Ûë\qT <ä+&ÉHê

j·T+Á‘ê+>∑+ ìdæ‡>∑TZ>± yê&ÉT≈£î+≥T+~. Ç+{À¢ ˇø£ $T*f…+{Ÿ ñHêï&Éì

#Ó|æŒ Ä sTTs{Ïì ≈£L ÒÃdæ n‘·ì ‘·*¢<äsÁ&ÉT\q÷, ‘√ãT≥Tºe⁄\q÷ M<ÛäT\bÕ\T

CÒdæq dü+|òüT≥q\T ‘Ó\+>±D˝À }s¡÷sê ñHêïsTT. uÛÑs¡Ô Ä#·÷ø° #Ó|üŒeTì

uÛ≤s¡ qT πs|t #dæq dü+|òüT≥q\÷, uÛ≤s¡ qT πs|t #kÕÔeTì u…~]+∫ uÛÑs¡ÔqT

˝§+>∑BdüT≈£îqï dü+|òüT≥q\÷ ñHêïsTT. ªeT<Ûä q yêfi‚fl+ bÕ|ü+ #kÕs¡Tμ nì

ã+<ÛäTe⁄\ >∑T]+∫ u≤<Ûä ø£\T>∑T‘·T+~. qø£‡˝…’≥¢‘√ sê»ø°j·T kÕ+>∑‘·´+

ñ+&É&É+ bÕ|üyTqqT≈£îH yêfifl≈£î ≈£L&É πøe\+ ã+<ÛäT‘·«yÓ÷ nqTã+<ÛäyÓ÷

ñ+&É≥+ e\¢ ‘·eT sê»ø°j·T n_ÛÁbÕj·÷\‘√ ì$T‘·Ô+ Ò≈£î+&É ìs¡“+<Ûëìï

#·$ #·÷ùd yê]ì #·÷ùdÔ C≤* ø£\T>∑T‘·T+~.

ìs¡“+<ÛëìøÏ |üìø=#Ã á ã+<Ûë\T ìs¡düq≈£L |üìø=kÕÔsTT. @ u≤+<Ûäe´

ìj·Te÷\qT n&É¶+ ô|≥Tºø=ì sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+ ìs¡“+<Ûëìï Á|üjÓ÷–düTÔs<√


164

ny ìj·Te÷\T ìs¡düq\≈£î Ä\+ãqeTsTTq|ü&ÉT b+‘·>± ∫ø±≈£î ô|≥º>∑\y√

á qe Ò #·ø£ÿ>± #·÷|ü⁄‘·T+~. Å¬ø’düÔyêìï Ä<ä]s# Á|üuÛÑT‘·«+ Xyêìï XÊÁk Ôø£Ô+>±

|üP&çÃô|≥Tº≈£îH Vü≤≈£îÿqT ìsêø£]s#· Ò<äT. nsTT‘ Ä ìj·Te÷ìï n&É¶+ô|≥Tºø=ì

ªe÷j·T+μ nsTTq yê] >∑T]+∫ Á|üuÛÑT‘ê«ìï ∫ø±≈£îô|&ç‘ düVæ≤+#·q÷ Ò<äT.

á s¡÷|ü+˝À ø±ø£b˛sTTHê ‘·eT≈£î #‘·qsTTq |ü<äΔ‹˝À eTq sêÁwüº+˝Àq÷

ªe÷j·T+μ nsTTq yê] ‘·\T¢ À uÛ≤s¡ ˝À nø£ÿ˝À ‘·eT |ü≥Tº<ä\‘√ Á|üuÛÑT‘·«

j·T+Á‘ê+>±ìï Ç+‘·>±q÷ ∫ø±≈£î ô|{≤ºs¡T. ø=ÿø£ÿ] ø£<∏ä sêùdÔ ø£ eTVü≤‘·Ôs¡

kÕVü≤dü>±<∏ä ne⁄‘·T+~. ø=+<äs¡T sê»ø°j·T dü+ø£\Œ+‘√ b˛sê&Üs¡T. ø=+<äs¡T

Áù|eT e\¢ |ü≥Tº|ü{≤ºs¡T. ø=+<ä]øÏ b˛sTTqyê] Ä#·÷ø° ‘Ó\TdüTø√e&É+ ‘·eT

J$‘· düeTdü . be¬s+<äT≈£î b˛sê≥+ #ùdÔH+, n+<äs¡÷ nkÕe÷qéTsTTq

<ÛÓ’s¡ +‘√ b˛sê&Üs¡T, b˛sê&ÉT‘·THêïs¡T.

Vü≤qTeTø=+&É b˛©düT\T ôdsÁ≥ Ÿ C…’\T π>≥T <ä>∑Zs¡ |ü≥Tºø=ì e÷j·T+

#dæq y\TŒ\ yÓ+ø£fÒX«s¡T¢ ‘·*¢ k˛eTqs¡‡eTà, VüQkÕïu≤<é b˛©düT\T ø=‘·Ô>∑÷&Ó+

<ëø± b˛sTT yÓ‹øÏ |ü≥Tºø=ì e÷j·T+ #dæq u…»®+øÏ s¡M+<äsY ‘·*¢ ã÷<äeTà,

ø£Ø+q>∑sY b˛©düT\T ø±{≤s¡+ n&Ée⁄\˝À yÓ÷{≤sYôd’øÏ Ÿ‘√ düVü‰ e÷j·T+#dæq

eTT>∑TZs¡T ùdïVæ≤‘·T\˝À ˇø£&ÉsTTq u§e÷à »Hês¡úHé¬s&ç¶ uÛ≤s¡´ Áù|eT\‘·,

Ä~˝≤u≤<é u§>∑TZu≤e⁄\ b˛©düT\T >√ Ò{Ï {ÖHéwæ|t À n¬sdüTº #dæ e÷j·T+

#dæq sêeT>∑T+&É+ z<\T nø£ÿ eC≤® düs√», bbHébdt b˛©düT\T $»j·Tyê&É

ø£qø£<äTs¡Z ˝≤&ç® qT+&ç rdüT≈£îbısTT e÷j·T+ #˚dæq sê»eT+Á&ç &Üø£ºs¡T

eT*¢ø±s¡T®qÁ|ükÕ<é ‘·*¢ dü÷s¡ <es¡ \ø°å à‘·T\düeTà, ìC≤e÷u≤<é b˛©düT\T

Ç+{Ï*¢bÕ~ #·÷düTÔ+&É>± Ç+{ÏqT+&ç rdüT≈£îb˛sTT e÷j·T+ #dæq <äT+|ü\

>∑+>±<ÛäsY uÛ≤s¡ ø£fi≤e‹, es¡+>∑ Ÿ b˛©düT\T ãVæ≤s¡+>∑+>± s√&ÉT¶MT<äH |ü≥Tºø=ì

ôd’øÏ Ÿô|’q ≈£Ls√Ãô|{Ïº rdüT≈£îb˛sTT e÷j·T+ #dæq jÓT\ø£+{Ï j·÷<ä–] uÛ≤s¡

yÓ+ø£≥\øÏÎ ` á Åd”Ô\T ‘·eTyêfi¢ Ä#·÷ø°ì á eédüú#‘· ø£øÏÿ+#·&É+ ø√dü+

#dæq b˛sê≥+ nkÕe÷qéTsTTq~.

eTq Á|üC≤kÕ«eT´+˝À ø=ÿø£ÿ Á|ü‹cÕº‘·àø£yÓTÆq dü+düú b+‘· ìs¡s¡úø£+>±

‘·j·÷s¡sTTs<√ yêfifl b˛sê≥+ ãj·T≥ô|{Ïº+~. n~Ûø±s¡ j·T+Á‘ês>∑+, ø√s¡Tº\T,

165


Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛäT\T, |üÁ‹ø£\T, yÓTõd”º]j·T Ÿ $#ês¡D\T ` @M be«s¡÷ ˇø£ÿ

ÁbÕD≤ìï düVæ≤‘·+ b˛©düT\ qT+&ç ø±bÕ&É Òe˙, ø£ÿ πødüT˝À ≈£L&É <√wüß\sTTq

b˛©düT\≈£î á>∑ yê*q+‘· Çã“+~ düVæ≤‘·+ ø£*–+#· Òe˙ ‘·eT nqTuÛÑe+˝À

Mfiófl ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T. eTq≈£î ‘Ó*j·TC…bÕŒs¡T. ‘·q ø=&ÉT≈£îqT es¡+>∑ Ÿ ôdsÁ≥ Ÿ

C…’\T π>≥T <ä>∑Zs¡ n|üVü≤]+∫ rdüT≈£îb˛sTTq dü+>∑‹ ø£fi≤flsê #·÷dæq

k˛eTqs¡‡eTà ‘·q #·÷|ü⁄qT ôV’≤ø√s¡Tº≈£î n+~+#· Òø£b˛sTT+~. ªe÷πøMT ‘Ó©<äμì

b˛©düT\T ãTø±sTTs#·>± ÄyÓT #dæq ôV≤_j·Tdtø±s¡Œdt |æ{ÏwüHéqT ôV’≤ø√s¡Tº

ø={Ïºy˚dæ+~. ª>∑Ts¡TÔ‘Ó*j·Tì rÁeyê~μ bHéøö+≥sY eTs¡D≤ìï >∑T]+∫

yÓTõÁd”º]j·T Ÿ $#ês¡D »s¡T|ü⁄‘·Tqï ÄdæbòÕu≤<é düuŸø£ …ø£ºsY>±]øÏ Ä nHêeT≈£î&ÉT

‘·q ‘·eTTà&˚qqï ˇø£ÿ e÷≥ b{≤¢>∑sTTHê #ÓbÕŒ\ì |ü≥Tºã{Ïº ‘·q ‘·*¢ì

rdüTø=ì ãj·T\T<˚]q eC≤® düs√»≈£î #ê˝≤ $∫Á‘·eTsTTq C≤„H√<äj·T+

nsTTs~. Ç+{Ï qT+&ç ø±\T ãj·T≥ô|{Ïºq ø£åD+ qT+&ç b˛©düT\T yÓ+{≤&ç

$dæ–+∫ ∫e]øÏ Je⁄˝ÀøÏ ‘√dæ rdüT≈£îb˛sTT $#ês¡D nsTTb˛jT+‘· <ëø±

˝≤ø£|ü˝À |ü&˚kÕs¡T. Ä ‘·s¡Tyê‘· $#ês¡D≈£î f…Æ+ nsTTb˛sTTs<äHêïs¡T.

¨+eTsÁ‹ ‘·q≈£î ‘Ó*dæqyê&˚ ø±ã{Ïº Äj·TqTï ì\BùdÔ ‘·q ø=&ÉT≈£î

bø£ÿ&ÉTHêï&√ ‘Ó\TdüTÔ+<äì ÁuÛÑeT|ü&çq \ø°å à‘·T\düeTà edü+‘· Hêπ>X«s¡sêe⁄qT

yÓ+{≤&ç ì\Bdæ Á|ü•ï+∫ ‘Ó\TdüT≈£îqï~ ‘·q ø=&ÉT≈£î Ä#·÷ø° ø±<äT, eTq

bÕ\≈£î\T s¡TÁ<ëø£ åe÷\MT<ä ˇ≥Tºô|{Ïº nã<äΔ+ #Ó|üŒ>∑\ jÓ÷>∑T´\ì

‘Ó\TdüT≈£î+~. ªne⁄qT yTeTT n¬sdüTº #kÕ+μ nì dü«j·÷Hê ¨+eTsÁ‹‘√

ˇø£ b˛©düT n~Ûø±] ìs¡“¤j·T+>± ˇ|üø√>∑\&É , ˇ|ü≈£îqï Ä n~Ûø±]ì

¨+eTsÁ‹ @MT #j·T&É ‘Ó\TdüT≈£î+~. ÄyÓT˝≤π> $TìwüºsYqT |ü≥Tº≈£î+fÒ

b˛©düT\T <ë]ø=kÕÔs¡ì ÁuÛÑ$T+∫ j·T‹sêC≤sêe⁄qT düVü‰j·T+ n&ç–q

yÓ+ø£≥\øÏÎ, –]»q dü+πøåeT XÊU≤e÷‘·T´\T nJàsê #·+<ä÷˝≤ ŸqT bdt|æ

<ä>∑Z]øÏ ‘√*q k˛eTqs¡‡eTà \ø°å à‘·T\düeTà Hs¡TÃ≈£îqï bÕsƒ¡yT Hs¡TÃ≈£îHêïs¡T.

uÛÑs¡Ô, ô|<ä›ø=&ÉT≈£î #·ìb˛>± $T–*q πø ø£ÿ ø=&ÉT≈£îqT b˛©düT\T nHê´j·T+>±

e÷j·T+ #XÊs¡ì ~q|üÁ‹ø£\˝À bH√ïkÕs¡T¢ ‘·q Äy<äqqT sêsTT+∫, á

Á|üC≤kÕ«eT´ eédüú |üÁ‹ø£\ |òüTÀwüqT ≈£L&Ü #Ó$q ô|≥º<äì u…»®+øÏ ã÷<äeTà


166

n&ç– n&ç– >=+‘·T ‘·&Ü]b˛sTTq ‘·s¡Tyê‘· ‘Ó\TdüT≈£îs~. ø£qã&çq

n~Ûø±s¡¢+<ä]˙ ì\u…{Ïº <äu≤sTT+∫q ø£fi≤e‹ ‘·q ne÷j·Tø£‘·«+‘√ be«]˙

eTT>∑TΔ\qT #j·T Òqì ‘Ó\TdüT≈£î+~. ÄyÓT Äy<äq≈£î ÄyÓT Á|üXï\ >∑\>∑\ Ò

düe÷<ÛëqeTsTT+~.

Ád”Ô\T »]|æq Ä+<√fiq >∑T]+# ø±yê\ì #Ó|ü⁄ÔHêïqqTø√e<äT›. eTq

eédüú À sê»ø°j·T n_ÛìyX+ á Hê{Ïø° q÷{ÏøÏ ‘=+uÛ…’ XÊ‘·+ eT>∑yêfifl

kı‘Ô nsTTHê ªe÷j·T+μ nsTTq yêfifl >∑T]+∫ Ä+<√fiq #=s¡e>± »]|æs~

eT≥Tº≈£î q÷{ÏøÏ ‘=+uÛ…’ XÊ‘·+ Ád”Ô Ò. Ád”Ô\≈£î kÕVü≤dü+ b≈£îÿeqTø√yê˝À— Òø£

n~ kÕVü≤dü+ nì ‘Ó*j·Tì ne÷j·Tø£‘·«+ b≈£îÿeqTø√yê˝À— Ád”Ô\πø ã+<Ûë\T

ã\+>± ñ+{≤j·TqTø√yê˝À— ‘·eTyê&ÉT ne÷j·T≈£î&Éì, yê&çøÏ nHê´j·TyT

»]– e⁄+≥T+<ä Ád”Ô Ò b≈£îÿe >∑T&ç¶>± $X«dækÕÔs¡qTø√yê˝À— Òø£b˛‘ Ç‘·s¡T\

u≤>√>∑T\÷ Jeqàs¡D≤\÷ eT>∑yêfiflø£+fÒ Ád”Ô\πø b≈£îÿe>± ‘·eT J$‘· düeTdü

ne⁄‘·T+<äqTø√yê˝À @ ø±s¡D+ #Ó|ü≈£îHêï á Ä+<√fiq˝À #=s¡e eT≥Tº≈£î

n~Ûø£+>± Ád”Ô\<.

á b˛sê≥+ eT<ä›‘·T ø√dü+ b<äTs¡T#·÷düTÔqïfÒº á #·]Á‘· ø£<∏ä≈£î\

ø√dü+ ìØøÏådü÷Ô e⁄+~. eTq˝À ø£<∏ä≈£î\≈£î ø=<äe˝Ò<äT. Hê´j·THê´j·÷\

dü+|òüTs¡¸DÒ ø£<∏ëedüTÔe⁄ ø±yê\ì qy˚Tàyêfi¯fl≈£L ø=<äe˝Ò<äT. nsTT‘˚

J$‘êqïsTTHê J$‘· dü+|òüTs¡¸D\qsTTHê ãVüQeTTK+>± ns¡ú+ #˚düT≈£îH˚

kÕVæ≤‘·´ dü+düÿ è‹ ˝À|æ+#·&É+ e\¢H˚yÓ÷ á ø£<∏ä\T n*œ‘·+>±H˚ ñ+&ç

b˛sTTHêsTT. Ç+ø± b≈£îÿe ø±\+ n{≤¢π> ñ+&çb˛eì Ä•<ë›+.

$Tdæ‡+>¥ qe\ ∫© s¡#·sTT‘· @]j·T Ÿ &ÜsYŒ¤eTHé sêdæq ª~ $&√dtμ qe\≈£î ‘Ó\T>∑T

nqTyê<ä+

167

ãTÁs¡ sêeTT\T sêdæq ª@&√ kÕsê ø£<∏äμ≈£î eTT+<äTe÷≥, |üsYôdŒøÏºyé Á|ü#·Ts¡D, E …’ 1995

eTs¡D≤q+‘·s¡ }Vü≤

ø£<∏ä\T #Ó|üŒ&É+˝À }Vü≤≈£î #ê˝≤ ø°\ø£ kÕúq+ ñ+~. ø£<∏ä≈£î\T

}Vü‰‘·àø£ düìïyXÊ\ <ë«sê ‘·eT yê<äqqT Á|ü‹bÕ~kÕÔs¡T. eTqTwüß\ ÄX\≈£L

uÛÑj·÷\≈£L }Vü‰‘·àø£+>± s¡÷|üø£\Œq #kÕÔs¡T. J$‘êìï }Vü‰‘·àø£+>± |ü⁄q'

düèwæºkÕÔs¡T. ø£<∏ë •\Œ+˝À }Vü≤ ˇø£ eTTK´ kÕ<Ûäq+. }Væ≤+#·≈£î+&É bes¡÷

ø£<∏ä\T sêj·T Òs¡T. ø±˙ }Vü≤qT ø£ kÕ<Ûäq+>± ns¡ú+ #düTø=ì düè»Hê‘·àø£+>±

Á|üjÓ÷–+#·&É+ yπs dü+>∑‹. <ëìøÏ #ê˝≤ Hs¡TŒ ø±yê*. eTT+<äT ø£<∏ës¡#·q˝À

•˝≤ŒìøÏ ‘·>∑T ÁbÕeTTK´+ Ç∫Ã <ëìì Á|ü‘´ø£+>± n<Ûä j·Tq+ #ùd n\yê≥T

ô|s¡>±*.

eTìwæ }Vü≤≈£î @ ne<ÛäT\÷ ÒqfÒº ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘· +˝À n_Ûe´øÏÔøÏ

(bø˘‡Áô|wüHé) dü+ã+~Û+∫q yÓ’$<Ûë´ìøÏ ≈£L&É @ ne<ÛäT\÷ ñ+&Éqedüs¡+

Ò<äT. ªs¡÷|ü+μ, ª•\Œ+μ, ªXË’*μ nH˚$ á yÓ’$<Ûë´ìï ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ

eTq+ Á|üjÓ÷–+# e÷≥\T e÷Á‘·yT. ìC≤ìøÏ eTìwæ ‘·q }Vü‰XøÏÔøÏ |üP]Ô

ùd«#·Ã¤ìùdÔ kÕVæ≤‘· +˝À kÕ~Û+#·>∑\ n_Ûe´øÏÔ yÓ’$<Ûë´ìï ns¡ú+ #düTø√e&ÜìøÏ

á |ü<ë\T dü]b˛e⁄. ø±˙, Á|ü>∑‹o\ sê»ø°j·÷\ Á|üuÛ≤e+ ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘· +

MT<ä #ê˝≤ ã\+>± ñ+&É&É+ edüTÔØ‘ê´ Ä kÕVæ≤‘ê´ìøÏ kÕs¡úø£‘·q÷ yÓ’$<Ûë´˙ï

ø£*Z+#·&ÜìøÏ b+‘·>± <√Vü≤<ä+ #dæ+<√ n_Ûe´øÏÔ $wüj·T+˝À n+‘· yT\T

#j·Tø£b˛>± nHø£ |ü]$T‘·T\T ô|{Ïºq≥Tº+~. kÕVæ≤‘· + kÕe÷õø£ Á|üjÓ÷»Hêìï

kÕ~Û+#ê\H˚ ‘·|üq ø£<∏ëedüTÔe⁄≈£î |üP]Ô ÁbÕeTTK´+ Ç∫Ã, n_Ûe´øÏÔ nH˚~

‘≥‘Ó\¢+>± ªÄe⁄ Hê\T>∑T ø±fió¢ >∑\ »+‘·Te⁄μ nH |ü<äΔ‹˝À Ä edüTÔe⁄qT

e´ø£Ô+ #ùdÔH n~ nuÛÑT´<äj·T kÕVæ≤‘· + ne⁄‘·T+~ nH <äèø£Œ<∏ëìøÏ <ë]

rdæ+~. ªk˛wü*düTº yêdüÔ$ø£‘·μ nH ‘=*Hê{Ï k˛$j·T{Ÿ kÕVæ≤‘· dæ<ëΔ+‘·+

á s√E ô|<ä›>± Á|ü#ês¡+˝À Ò<äT >±˙ n~ n\es¡∫q á yÓ’K] ‘Ó\T>∑T˝À

nuÛÑT´<äj·T kÕVæ≤‘ê´H˚ï ø±ø£ yÓTT‘·Ô+>± ‘Ó\T>∑T ø£<∏ë kÕVæ≤‘ê´ìï (ø=~›


168

$TqVü‰sTT+|ü⁄\‘√) Ç+ø± e~* ô|{Ïºq≥Tº Ò<äT. ‘Ó\T>∑T˝À ø£<∏ë kÕVæ≤‘·

•\Œ+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä Ç+ø± ª]j·T*»+μ |ü]<ÛäT\T <ë{Ïb˛ Ò<äT. ì» J$‘·+˝À

˝≤>∑ ‘Ó\T>∑T ø£<∏ë kÕVæ≤‘· +˝À ≈£L&É ø±\+ b|ü⁄Œ&É÷ >∑‘·+ qT+&ç uÛÑ$wü ‘·TÔ

yÓ’ù| Á|üeVæ≤düTÔ+~. ø±s¡ ø±s¡D dü+ã+<Ûë\T ø£s¡Ô ø£s¡à ÁøÏj·T\˝≤>∑ ñ+&Ée\dæq

#√fÒ ñ+{≤sTT. #Ó’‘·Hê´ìï m|ü⁄Œ&É÷ |ü<ës¡úyT ìs¡ísTTdüTÔ+~. ªXÊÅd”Ôj·T <äèø£Œ<∏ä+μ

bÕ{Ï+#ê\qï ìj·TeT+ ˝Òì |æ\¢\ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ e÷Á‘·y˚T >∑Ts¡T‘ê«ø£s¡¸D

dæ<ëΔ+‘ê˙ï ùV≤‘·Tyê<ä ‘·sêÿ˙ï ‹s¡düÿ]+# …’ôdHé‡ Çe«ã&ç+~.

Á|ür sê»ø°j·T <äèwæº $X‚wü+ yÓqTø£ ˇø£ e÷qdæø£ yÓ’K] ñ+≥T+~.

(n+fÒ ns¡ú+ sê»ø°j·TeT+‘ê ªdüu…®øÏºyéμ nì ø±<äT ` düu…®ø˘º, Äu…®ø˘º nH˚

yê{Ïì ys¡T #j·T&É+ n+‘· düT\uÛÑ+ ø±<äì e÷Á‘·yT) edüTÔe⁄˝À $|ü¢yêìï

ø±+øÏå+# yêfiófl s¡÷|ü+˝À kÕ<Ûës¡D+>± dü+Á|ü<ëj·Tã<äTΔ\sTT ñ+{≤s¡qï

ÄqyêsTTr Çyê«fi |ü⁄{Ïº+~ ø±<äT. n+‹eT $eTTøÏÔì >∑T]+∫ e÷{≤¢& Á|üeø£Ô\T

ì‘· J$‘·+˝À Á|üjÓ÷>±‘·àø£‘· |ü≥¢ ndüVü≤Hêìï Á|ü<ä]Ù+#·&É+ ≈£L&É á

s√E ˇø£s¡T ø=‘·Ô>± ø£ìô|{Ïº #Ó|üŒe\dæq dü+>∑‹ ø±<äT. kÕVæ≤‘· +˝À n_Ûe´øÏÔ

yÓ’$<Ûä + ˇø£ yÓ÷‘ê<äT $T+∫‘ ndüVü≤q+>± düŒ+~+# sê»ø°j·T yÓ’K] ≈£L&É

á ø√e≈£î #Ó+~q Á|ües¡ÔHê $X‚wüyT. á ndüVü≤q+ \ø£å ´ kÕ<Ûäq≈£î nedüs¡yÓTÆq

Áø£eT•ø£åD ù|]≥ ÄyÓ÷<ä+ ø√s¡T≈£î+≥T+~. @ \ø£å ´ kÕ<Ûäqø£sTTHê Áø£eT•ø£åD

nedüs¡yT ø±˙, ‘êeTT á Á|ü|ü+#êìï $e]+#·&ÜìøÏ ^∫q Hê\T>∑T ^‘·\

eT<Ûä ÇeT&Éì ø=‘·Ô $wüj·÷\T b<äTs¡sTTq|ü⁄Œ&ÉT dæ<ëΔ+‘·y‘·Ô\ eTqdüT\qT

Çã“+~ ô|fÒº nuÛÑÁ<ä‘ê uÛ≤e+ qT+&ç |ü⁄fÒº ndüVü≤Hêìï Áø£eT•ø£åD ù|]≥

düeT]ú+#·Tø√e&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï<yÓ÷ >∑eTì+#·≈£î+&Ü Ä yê<äq≈£î ÄyÓ÷<ä+

Çe«&É+ bıs¡u≤≥T ne⁄‘·T+~.

ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘· + ªyêdüÔ$ø£‘êμ ìj·Te÷ ÒM bÕ{Ï+#·qedüs¡+ Ò<ä ,

bÕ{Ï+#·q+‘· e÷Á‘êq n~ uÛ≤eyê<ä kÕVæ≤‘· + nsTTb˛<ä , ìC≤ìøÏ n‘· +‘·

Á|ü>∑‹o\ dü«uÛ≤e+ >∑\ dü+<XÊìï ªnyêdüÔ$ø£μ }Vü‰•\Œ+ <ë«sê Çe«e#·TÃq˙

Ç‘·s¡ uÛ≤wü\ kÕVæ≤‘· + #·~$‘ ns¡ú+ ne⁄‘·T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ns¡ús¡Væ≤‘·+>±

nì|æ+#˚ ø£<∏äqXË’* <ë«sê Ä<ÛäTìø£ J$‘·+˝Àì ns¡úsêVæ≤‘ê´ìï ã\+>±

169


#·÷|æ+# s¡#·q\T ø±bòÕÿ ø±\+ qT+&ç j·T÷s¡|t kÕVæ≤‘· +˝À #ê˝≤ e#êÃsTT.

ø±˙ Ä<ÛäTìø£ J$‘·+ ns¡ús¡Væ≤‘·e÷ nì n&É>∑e#·TÃ. <ëìì ns¡ús¡Væ≤‘·+>±

#·÷|æ+#·&É+ b˛sê{≤\ qT+&ç |üø£ÿ <√e |ü{Ïº+#˚ ‘·|ü⁄Œ&ÉT #Ó’‘·q´+ nì

$eT]Ù+#·e#·TÃ. á ‘ê]ÿø£ nuÛÑ +‘·s¡+‘√H e÷]ÿ ‡düTº\T n~ÛyêdüÔ$ø£ kÕVæ≤‘·

•˝≤Œìï #ê˝≤ ø±\+ ‹s¡düÿ]+#ês¡T. <ëìì kÕÁe÷»ýê<ä |ü‘·q dü+düÿ è‹

qT+&ç |ü⁄{Ïºq ô|{° ã÷s¡T®yê HÓ’sêX¯ yê<ä+ nHêïs¡T. Ç|üŒ{Ïø° ª]j·T*»+μ

|ü]~Û <ë{Ï b˛jT •\Œ dü+ã+<ÛäyÓTÆq Á|üjÓ÷>±\qT nqTe÷q+>± #·÷ùd

n\yê≥T b˛ Ò<äT. Á|ür Ä˝À#·Hê Ø‹ø° ˇø£ es¡Z eT÷˝≤ìï yÓ‹πø yÓ’Kπs #ê˝≤

j·÷+Á‹ø£yÓTÆq~. J$‘·+˝À ns¡ú+ ø±ì~ b|ü⁄Œ&É÷ b+‘√ ø=+‘· ñ+≥T+~.

n~ ‘ê‹«ø£ MTe÷+dü≈£L kÕVæ≤‘· e´<Ûä≈£L edüTÔe⁄ ne⁄‘·T+~. ø±ì Çø£ÿ&É

#·s¡Ã <ëì >∑T]+∫ ø±<äT. J$‘·+ eTÚ*ø£+>±H˚ ns¡ús¡Væ≤‘·e÷ nH˚ Á|üX‚ï

ydüT≈£î+<ë+. eT<Ûä j·TT>±\˝À <e⁄&ÉT, ø£s¡à yÓTT<ä\sTTq uÛ≤yê\T J$‘êìøÏ

ns¡ú+ #Óù|Œ$. n~ ìC≤ìøÏ ‘·sêÿìøÏ n+< ns¡ú+ ø±<äT. n~ J$‘êìøÏ ns¡ú+

#Ó|üŒ Òì‘·Hêìï ˇ|ü⁄Œø√e&É+ ‘·|üŒ yπs ø±<äT. ø±˙ n|üŒ{ÏøÏ n< J$‘êìøÏ

ñ+&˚ ns¡ú+. ns¡ú+ #˚düT≈£î+≥÷ ≈£L&É ns¡ú+ ø±ì Ä J$‘·+˝À #ê˝≤

ã\eTsTTq ns¡úsêVæ≤‘ê´ìï eTqTwüß\T nqTuÛÑ÷‹ #Ó+<äT‘ês¡T. Bì |òü*‘·yÓTÆq

MTe÷+dü, e´<ÛäÛä ÄHê{Ï kÕVæ≤‘· +˝À nHø£ dü+<äsê“¤\˝À ø£ì|ædüTÔ+~.

ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú‘√ yÓTT<ä\sTTq Ä<ÛäTìø£ ø±\+ ùV≤‘·Tã<äΔyÓTÆq

yÓ’C≤„ìø£ ‘·sêÿìøÏ e÷qe Ä˝À#·q˝À Á|ü<Ûëq kÕúq+ ø£*Œ+∫+~. (n|üŒ{Ï

es¡≈£î <ëìø=ø£ kÕúq+ ÒH Ò<äì ø±<äT) J$‘êìï XÊÅd”Ôj·T+>± ns¡ú+ #düT≈£îH

Ä˝À#·HêØ‹ì u≤>± n_Ûeè~Δ #˚dæ+~. J$‘êìï dü+|üPs¡í+>± ø±≈£îHêï

eTÚ*ø£+>± ns¡ú+ #˚düTø√e&É+ kÕ<Ûä + nH˚ $XÊ«kÕ˙ï, <ëìøÏ ø±e\dæq

$C≤„Hê˙ï Ä<ÛäTìø£ j·TT>∑+ ô|+bı+~+∫+~. nsTT‘ n< Ä<ÛäTìø£ j·TT>∑+

eTqTwüß\ J$‘ê\qT XÊdæ+# Á|üã\eTsTTq X≈£îÔ\qT düèwæº+∫+~. ô|≥Tºã&ç,

sê»´+ nH$ á X≈£îÔ\T. M{Ïì À‘·T>± $X‚¢wæùdÔ @<√ ø£ yTs¡≈£î ‘ê]ÿø£+>±

ns¡ú+ #˚düTø√e#·TÃ. nsTT‘˚ yê{Ï ªns¡ú+μ ô|’øÏ ø£ì|æ+#˚~ ø±<äT. J$+#˚

Áø£eT+˝À düVü≤»+>± nqTuÛÑe+˝ÀøÏ e#Ã< yê{Ï ndü\T ns¡ú+ ø±<äT. yê{Ïì


170

ns¡ú+ #düTø√e&É+ nH #·s¡ J$+#·&É+ nH #·s¡ ≈£î düe÷+‘·s¡+ ø±<äT. á

s¡ø£+>± n$ ns¡úe+‘·eTsTT ñ+&ç ≈£L&Ü ns¡ús¡Væ≤‘·eTsTTqy. n+‘ ø±<äT.

ˇø£ $wüj·÷ìï ªns¡ú+ #düTø√e&É+μ nH~ πøe\+ yÓ’C≤„ìø£ Á|üÁøÏj·T ø±<äT.

ˇø£ $wüj·T+˝Àì ‘·sêÿìï eTq+ ns¡ú+ #düTø√>∑*–Hê ÄyÓ÷~+#· Òø£ b˛e&É+,

<ëì nedüsê\‘√ eTyTø£+ ø± Òø£b˛e&É+ nH~ ≈£L&É ªns¡úsêVæ≤‘· +μ nH

uÛ≤e+˝À Ç$T&ç ñ+~. n+fÒ ªns¡úe+‘·+μ, ªns¡ús¡Væ≤‘·+μ nH$ πøe\+ ‘ê]ÿø£

uÛ≤yê\T ø±e⁄. n$ HÓ’‹ø£ uÛ≤yê\T ≈£L&Ü. be«]ø° @ nHê´j·T+ #j·Tì

yêfiófl ø£cÕº\≈£î ˝ÀqT ø±e&É+ nH~ eTq+ bìï ø£s¡à dæ<ëΔ+‘ê\T q$TàHê,

m+‘· ôd’Hé‡ #·~$Hê ªns¡ú+μ#düTø√ ÒeTT. n+fÒ <ëìøÏ düeTà‹+#· ÒeTT. á

ns¡ú+˝À Ä<ÛäTìø£ sê»´+, ô|≥Tºã&ç ns¡ús¡Væ≤‘·eTsTTqy. n$ XÊdæ+# J$‘·+

ns¡ús¡Væ≤‘·eTsTTq<˚. •\Œ+ Ø‘ê´ ns¡ús¡Væ≤‘·+>± nì|æ+#˚ kÕVæ≤‘· XË’ Ò

Bìì u≤>± e´ø£Ô+ #˚düTÔ+~. j·TT<äΔ e´‹πsø£ kÕVæ≤‘·´+ Bìø=ø£ eT+∫

ñ<ëVü≤s¡D. j·TT<ëΔ\≈£î ø±s¡ ø±s¡D $X‚¢wüD #dæ ø£ yTs¡≈£î ªns¡ú+μ #Ó|ü⁄Œø√e#·TÃ

ø±ì HÓ’‹ø£+>± n$ ns¡ús¡Væ≤‘·eTsTTq$ ø±ã{Ïº yêdüÔ$ø£ XË’* ø£+f… nã‡sY¶

XË’ Ò j·TT<äΔ e´‹πsø£ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ u≤>± n‹øÏ+~.

Á|üdüTÔ‘· s¡#·q≈£î ‹]– e<ë›+. nìï e÷qe Hê>∑]ø£‘·\˝Àq÷, eTìwæ

}Vü≤qT #ê˝≤ ã\+>± Äø£]¸+∫q $wüj·÷\˝À eTs¡D≤q+‘·s¡ J$‘·+ ø£{Ï.

ÁbÕNq kÕVæ≤‘·´+˝À ` nìï uÛ≤wü\˝Àq÷ ` eTs¡D≤q+‘·s¡ J$‘êìøÏ

dü+ã+~Û+∫q }Vü≤ ø£ eTTK´ ø£<∏ë edüTÔe⁄qT ø£*Œ+∫+~. á eTs¡D≤q+‘·s¡

J$‘·+ >∑‘·+‘√ eTT&ç |ü&ç ñ+≥T+~. n|ü]|üPs¡íyÓTÆq á J$‘·+˝Àì U≤∞\qT

eTs¡D≤q+‘·s¡+ |ü]|üP]Ô #˚düT≈£îH˚ }Vü≤ nìï eT‘ê\˝Àq÷ ˇø£ eTTK´

$wüj·T+. eT‘·+ ªVü≤è<äj·T+ Òì á Á|ü|ü+#êìøÏ Vü≤è<äj·T+μ nì e÷sYÿ ‡

n+{≤&ÉT. Vü≤è<äj·T+ ˝Òì ‘·q+ ˇø£ n+X¯+˝À <√|æ&û <Ís¡®Hê´\≈£L

nD∫y‘·≈£L dü+ã+~Û+∫q $wüj·T+. e÷sYÿ ‡ ãVüQXÊ <ëìπø ÁbÕ<Ûëq´+

Ç#êÃ&ÉT. á Àø£+˝À Hê´j·T+ Ò<äT. ø£cÕºìøÏ ‘·–q Á|ü‹|òü\+ sê<äT. eTìwæøÏ

eTìwæ>± >∑T]Ô+|ü⁄ Ò<äT. á ˝À≥TqT }Vü‰‘·àø£+>± |üP]Ô #düT≈£îH ø±\Œìø£

kÕ<Ûäq+ eTs¡D≤q+‘·s¡ J$‘·+ nH Ä˝À#·q. nsTT‘ yêdüÔe+˝À eTqTwüß\T

171


eékÕú>∑‘·eTsTTq á J$‘· n|ü]|üPs¡í‘·qT e÷qe ndæÔ‘·«+˝À b|ü⁄Œ&É÷

ñ+&˚ ˝À≥T‘√ bÕfÒ #·÷kÕÔs¡T. ¬s+&ç+{Ï˙ eTq+ dæ<ëΔ+‘· Ø‘ê´ y˚s¡T

#j·Te\dæ+<. J$‘·+˝À eTqTwüß\T ø√s¡T≈£îH~ @B |ü]|üPs¡í+>± <=s¡≈£<äT.

ÁX¯eT≈£î ‘·–q |òü\+, e´øÏÔ‘ê«ìøÏ ‘·–q >∑T]Ô+|ü⁄ e÷Á‘·y˚T ø±<äT. Áù|eT,

kÂ+<äs¡ +, dü+‘√wü+, @B e÷qe J$‘·+˝À |ü]|üPs¡í+>± \_Û+#·<äT. <äj·T,

kÕVü≤dü+, <ë‘·è‘·«+ e+{Ï >∑TD≤ ÒM eTqTwüß\T |ü]|üPs¡í+>± Á|ü<ä]Ù+#· Òs¡T.

e÷qe J$‘·+˝Àì nìï ø√D≤\˝Àq÷ ñqï á n|ü]|üPs¡í‘·≈£î ÁXeT <√|æ&û,

nD∫y˚‘·, ndüe÷q‘·, ù|<ä]ø£+ e+{Ï eékÕú>∑‘·eTsTTq $wüj·÷\T

ø=+‘·yTs¡≈£î ø±s¡D+. ø±˙ yê{Ïqìï+{Ï e&ÉuÀdæHê, e÷qe ndæÔ‘ê«ìøÏ

kÕ«uÛ≤$ø£eTsTTq n|ü]|üPs¡í‘· $T–*b˛‘·T+~. eTìwæ Ä˝À#·q eT≥Tºπø

|ü]|üPs¡í‘·qT uÛ≤$+#·Tø√>∑\<äT. ã\+>± ø±+øÏå+#·>∑\<äT. <ëì ø√dü+

‘·|æ+#·>∑\<äT. ìC≤ìøÏ Ä ‘·|üH eTìwæì Ä#·s¡D≈£î ø£~*+# X≈£îÔ\˝À ø£{Ï.

eTìwæ À Ä ‘·|üH Òø£b˛‘ e÷qe #·]Á‘· á $<Ûä+>± ñ+&< ø±<äT. ãVüQXÊ

#·]Á‘· nH< ñ+&~ ø±<yÓ÷. ªVü≤è<äj·T+ Òìμ á Á|ü|ü+#·+˝À á ‘·|üq

|üP]Ô>± rs¡<äT. ø±ã{Ïº |ü]|üPs¡íyÓTÆq eTs¡D≤q+‘·s¡ J$‘·+˝À eTqTwüß\T

<ëìì }Vü‰‘·àø£+>± rs¡TÃ≈£î+{≤s¡T. nø£ÿ&É J$‘·+ ì»+>±H n»sêeTs¡+.

nø£ÿ&É |üsêÁø£e÷ìøÏ |æ]øÏ‘·q+ n&É¶+ sê<äT, kÂ+<äsê´ìøÏ ej·TdüT‡ Ä≥+ø£+

ø±<äT. nø£ÿ&É düeTè<Δ ‘·|üŒ Ò$T Ò<äT. n+<äs¡÷ <Ó’e düe÷qT Ò ø±ã{Ïº ôV≤#·TÃ

‘·>∑TZ\T Òe⁄. eékÕú>∑‘·eTsTTq ndüe÷q‘·\≈£î, eédüú‘√ dü+ã+<Ûä+ Òì

J$‘· n|ü]|üPs¡í‘·≈£î Ä }Vü≤˝À @ø£ düeTj·T+˝À |ü]Vü‰s¡+ <=s¡T≈£î‘·T+~.

eT‘·+‘√ ø£\>∑\dæ b˛sTTq á eTs¡D≤q+‘·s¡ }Vü≤ ø±\Áø£eT+˝À

|ü⁄s√Væ≤‘·T\ #‹˝À ∫øÏÿ bÕ\ø£ uÛ≤eC≤˝≤ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ç+~. eTs¡D≤q+‘·s¡

düeTè~Δ, düe÷q Á|ü‹|ü‹Ô, |üs¡e÷‘·à˝À düø£\ Ä‘·à\ $©q+ e+{Ï }Vü≤\qT

á ˝Àø£+˝Àì eékÕú>∑‘·eTsTTq nHê´j·÷\≈£î |ü]Vü‰s¡+>± |ü⁄s√Væ≤‘·T\T

#·÷|æ+#·>∑*>±s¡T. Ç~ #ê˝≤ XøÏÔe+‘·yÓTÆq uÛ≤eC≤˝≤ìøÏ <ë] rdæs~. á

uÛ≤eC≤\+ qT+&ç |”&ç‘· Á|ü»\qT $eTTøÏÔ #j·T&É+ ø√dü+ ø£èwæ #j·÷\ì

nuÛÑT´<äj·T ñ<ä e÷\T >∑T]Ô+#êsTT. á $wüj·T+˝À Ä ñ<ä e÷\ Ä#·s¡D


172

Ç+ø± #ê˝≤ X¯øÏÔe+‘·+>± kÕ>∑e\dæ ñ+~. ª|ü⁄Hê~ eTT+<äT e÷]‘˚

ñ|ü]‘·\+ ‘·s¡Tyê‘· e÷s¡T‘·T+~μ nH˚ yÓ’K] e<äT\Tø√yê\ì á eT<Ûä´

$eTs¡Ù≈£î\T >∑T]ÔdüTÔHêïs¡T. n+‘˚ø±<äT uÛ≤eC≤\+ nH˚~ Á|ü»\ yÓT<äfi¯¢˝À

bÕ\ø£ esêZ\T ã\e+‘·+>± #=|æŒ+#˚ ø£èÁ‹eT Ä˝À#·q nH˚ ne>±Vü≤q

≈£L&É e~*+#·Tø√yê*. ñ<äé÷\T uÛ≤eC≤\+ Á|üuÛ≤yêìï d”]j·Tdt>±

|ü{Ïº+#·Tø√yê\ì ôV≤#·Ã]+#˚ $eTs¡Ù≈£î\T düVæ≤‘·+ uÛ≤eC≤˝≤ìï ns¡ú+

#düTø√e&É+˝À á bıs¡u≤≥T ne>±Vü≤q≈£î ˝Àqe⁄‘·THêïs¡ì|ædüTÔ+~.

eTs¡D≤q+‘·s¡ J$‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q }Vü≤ eTìwæì ã\+>±

Äø£]¸düTÔ+~. ø±ãfÒº n~ bÕ\ø£ uÛ≤eC≤˝≤ìøÏ n+‘·>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É>∑*–+~.

bÕ\ø£ uÛ≤eC≤\+ eT÷˝≤\T yÓ‹øÏ‘˚ eTìwæøÏ kÕ«uÛ≤$ø£yÓTÆq nedüsê\T,

\ø£åD≤\T, Á|ües¡ÔHêØ‘·T\T, Ä˝À#·Hê düs¡[ ‘·>∑T\T‘êsTT. Çy uÛ≤eC≤˝≤ìøÏ

ªø±s¡D+μ ø±<äT. uÛ≤eC≤˝≤ìøÏ ø±s¡D+, nedüs¡+ eédüú qT+& ekÕÔsTT.

ø±˙ uÛ≤eC≤˝≤ìøÏ ã\+ #≈£LπsÃ eT÷˝≤\T e÷qe ndæÔ‘ê«ìøÏ kÕ«uÛ≤$ø£yÓTÆq

>∑TD≤\˝À ñ+{≤sTT. uÛ≤eC≤\+ kÕ~Û+#˚~ n|üŒ{Ï eékÕú>∑‘·yÓTÆq

Á|üjÓ÷»Hê\H˚. ø±˙ n~ Ä<Ûës¡|ü&˚~ e÷qe ndæÔ‘ê«ìø° dü«uÛ≤yêìø°

kÕs¡«»˙q+>± ñ+& \ø£åD≤\ Á|ü‘´ø£ $XBø£s¡Dô|’q. n+<äTπø uÛ≤eC≤˝≤\T

n+‘· ã\+>± ñ+&É>∑\T>∑T‘êsTT. uÛ≤eC≤˝≤ìøÏ ñ+& ã\+ πøe\+ n~

ø±bÕ&˚ uÛÖ‹ø£ Á|üjÓ÷»q+ qT+&ç e#˚Ã≥≥ºsTT‘˚ @ bÕ\ø£ uÛ≤eC≤\eT÷

Ç+‘· ã\+>± ñ+&Éqedüs¡+ Ò<äT.

ø£eT÷´ìdüTº bÕ*‘· <XÊ\T ã÷s¡T®yê dü+düÿ è‹ qT+&ç ‘·eT düe÷C≤\qT

ø±bÕ&É&ÜìøÏ ÇqT|ü >√&É\T Ò|æ Á>∑+<∏ë\j·÷\qT ìsê›øÏåD´+>± e&ÉuÀdæ

eTTÁ<äD≤\j·÷\qT ìùw~Û+∫ HêHê ‘·+{≤\T |ü&çHê, ÇqT|ü >√&É\˝Àì

ø£ì|æ+#·ì ;≥\ qT+&ç, >∑yêøå±\ qT+&ç kÕÁe÷»ýê<ä dü+düÿ è‹øÏ

dü+ã+~Û+∫q >±\T\T ˝ÀìøÏ Á|üy•+#·>∑*>±j·T+fÒ Ä dü+düÿ è‹˝À eTìwæì

ã\+>± Äø£]¸+# $wüj·T+ ñ+&É&ÉyT <ëìøÏ ø±s¡D+. eTìwæ á Á|ü|ü+#êìï

‘·q ø√dü+ yÓ*dæq ˇø£ uÛÀ»´ edüTÔe⁄>± #·÷&É&É+ ã÷s¡T®yê dü+düÿ è‹øÏ

dü+ã+~Û+∫q Á|ü<Ûëq \ø£åD+. Ç~ ô|≥Tºã&ç<ës¡T\T ø£èÁ‹eT+>± ‘·j·÷s¡T

173


#dæ eTq+<ä] yÓT<äfi¢ Àø° #=|æŒ+∫q dü+düÿ è‹ ø±<äT. Á|ü|ü+#êìï ˇø£ uÛÀ»´

edüTÔe⁄>± #·÷ùd yÓ’K] eTqTwüß\+<ä]˙ düs¡«Á‘ê Äø£]¸düTÔ+~. <ëìøÏ kÕúq+

ø£*Œ+#·ì dü+düÿ è‹ @B Ò<äT (Ä~yêd” dü+düÿ è‹˝À n~ n‹ ‘·≈£îÿe kÕúsTT˝À

ø£ì|æ+∫q|üŒ{Ïø°). nsTT‘ <ëìì e÷qe J$‘·+˝À Á|ü<Ûëq $wüj·T+ #dæ

#ê˝≤ Äø£s¡D°j·T+>± $|ü⁄©ø£]+∫ ø£ Á|ü#·+&É uÛÀ»´ dü+düÿ è‹ì düèwæº+∫+~

ã÷s¡T®yê eédüú. Ä eédüúqT ªe÷πsÃùdÔμ eTq˝Àì Ä yÓ’K] b˛<äT. Ä yÓ’K]ì

eTq+ e÷qMj·T+>± ìj·T+Á‹+#·Tø√>∑*–q|ü⁄Œ& ã÷s¡T®yê eédüúqT ªe÷πsÃj·Tμ

>∑\T>∑T‘ê+. kÕº*Hé ÇqT|ü>√&É\T, ∫j·÷+>¥ ∫+>¥ ìùw<Ûë\T, $|ü¢e Á|ü#ês¡

Vü≤√s¡T Ä uÛÀø£Ô yÓ’K]ì b˛>=≥º Òe⁄. eTq+ <ëì˝À ñqï Äø£s¡DqT yêdüÔ$ø£+>±

>∑T]Ôdü÷ÔH <ëì˝Àì ne÷qTwü‘ê«ìï ns¡ú+ #düTø=ì Ä uÛÀ»´ dü+düÿ è‹ì HÓ’‹ø£+>±

‹s¡düÿ]+# $\Te\qT kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+˝À ã\+>± ô|+#·Tø√>∑*–q|ü⁄Œ&

ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüúqT n~Û>∑$T+#·>∑\T>∑T‘ê+. n+‘·<ëø± n~ sêø£ådüT&ç

‘·\˝≤>∑ bìïkÕs¡T¢ q]øÏ yùdÔ nìï kÕs¡T¢ ‹]– yÓTT\Tdü÷ÔH ñ+≥T+~. Ä

Á|ü‘êé÷ïj·T HÓ ’‹ø£ dü+düÿ è‹ kÕ<Ûä´+ ø±e#·TÃH˚yÓ÷qì qeTà&ÜìøÏ

Ä<Ûës¡yT$T≥+fÒ uÛÀø£Ô yÓ’K] eTìwæì Äø£]¸+∫qfÒº n+<äT≈£î _ÛqïeTsTTq

dü+düÿ è‹ ≈£L&É eTìwæøÏ eTs=ø£ ø√D+˝À #ê˝≤ dü+‘·è|æÔì Çe«>∑\<äT. á

Á|ü|ü+#êìï uÛÀ»´ edüTÔe⁄>± ø±ø£ ‘·q˝À uÛ≤>∑+>±, ‘·qqT á Á|ü|ü+#·+˝À

uÛ≤>∑+>± #·÷ùd eTyÓTÆø£ ‘ê dü+düÿ è‹ ≈£L&É eTìwæøÏ kÕ«uÛ≤$ø£+>±H dü+‘·è|æÔ

ìdüTÔ+~. Bìì e÷qe J$‘·+˝À Á|ü<Ûëq $wüj·T+ #j·T&É+ kÕ<Ûä yÓTÆ‘H

ø£eT÷´ì»+ kÕ<Ûä´+ ne⁄‘·T+~. ªô|≥Tºã&çμ n+fÒ πøe\+ dü+|ü<ä ø±<äT.

n<=ø£ kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûä+ nqï e÷sYÿ ‡ $X‚¢wüDqT e÷]ÿ ‡düTº\T ‘·s¡#·T>±

ñ≥+øÏdüTÔ+{≤s¡T. n<=ø£ kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûä+ e÷Á‘·yT ø±<äT. ø£ ÁbÕ|ü+∫ø£

<äèø£Œ<∏ä+, ˇø£ Jeq yÓ’K]. <ëìøÏ _ÛqïyÓTÆq eTyÓTÆø£ ‘ê <äèø£Œ<∏ä+ ø£eT÷´ìdüTº

Jeq yÓ’K]. á ne>±Vü≤q e÷sYÿ ‡ ‘=* s¡#·q\˝À (eTTK´+>± bø£q$Tø

n+&é |òæ\kÕ|òæø£˝Ÿ y˚TqTÁdæÿ|tº‡˝À) ñ+~. ø±˙ ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À ‘·q

dæ<ëΔ+‘êìï $XBø£]+∫q|ü⁄Œ&ÉT Äj·Tq á ne>±Vü≤q≈£î ÁbÕeTTK´+ Çe« Ò<äT.

<ëìøÏ ‹]– á eT<Ûä ø±\+˝À ÁbÕD+ b˛ùd Á|üj·T‘·ï+ #düTÔqï~ e÷]ÿ ‡düTº\T


174

ø±<äT. e÷]ÿ ‡düTº\T ‘·èD°ø£]düTÔqï |üsêés¡D ñ<ä eTø±s¡T\T. nsTT‘ yêfi¢

‘ê‹«ø£ ã\V”≤q‘·\ e\¢ yêfió¢ á |üì düÁø£eT+>± #j·T Ò≈£îHêïs¡T.

eTìwæøÏ ñqï $$<ÛäyÓTÆq e÷qdæø£ nedüsê\T, dæú‘·T\T, yÓ’|üØ‘ê´\T

bÕ\ø£ uÛ≤eC≤˝≤ìøÏ eTqTwüß\ Ä˝À#·q\qT ÄÁø£$T+#·T≈£îH˚ neø±X¯+

ø£*ŒdüTÔHêïj·Tì >∑T]ÔdüTÔHêïeT+fÒ Ä e÷qdæø£ dæú‘·T\q÷ nedüsê\q÷ ªø£+&ÓyéTμ

#düTÔHêïeTì ø±<äT. n$ eTq ndæÔ‘·«+˝À uÛ≤>∑+. eTq ø±fiS¢ #‘·T\÷ b{≤¢>√

nM n{≤¢π>. yê{Ï |òü*‘·+>± eTq J$‘·+ ne÷qTwü+>± ‘·j·÷s¡T ø±≈£î+&Ü

yê{Ï n_Ûe´øÏÔì e÷qMj·T+>± eT\#·Tø√e&É+ ˇø£fÒ eTq+ #j·T>∑\ |üì.

á nedüsêìï e÷]ÿ ‡»+ Ç|üŒ{Ïes¡≈£î >∑T]Ô+#· Ò<äT. Bì >∑T]+∫ ø=+‘·

Ä˝À∫+∫+~ e÷]ÿ ‡düTº\ #‘· ô|{° ã÷s¡T®yê k˛wü*düTº\T>± ‹s¡düÿ]+#·ã&çq

b]ø ÁbòÕ+, ãÁsêº+&é s¡ôd‡ Ÿ e+{Ï yêπs. Ç~ HÓ’‹ø£, kÕ+düÿè‹ø£ dü«uÛ≤e+

>∑\ sê»ø°j·T ø£èwæ. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, nìï s¡ø±\ <√|æ&û <Ís¡®Hê´\÷

ndüe÷q‘·\÷ b|üŒ{Ïø£sTTHê ‘=\–b˛sTTHê e÷qe J$‘·+˝À n|ü]|üPs¡í‘·

Ç+ø± $T–*b˛‘·T+~. eTìwæ ‘·q >∑T]+∫ ‘·q J$‘êìï >∑T]+∫

}Væ≤+#·Tø√>∑\ |ü]|üPs¡í‘·≈£î, ì»+>± kÕ~Û+#·>∑\ <ëìøÏ eT<Ûä ˇø£ n>±<Ûä+

b|ü⁄Œ&É÷ ñ+≥T+~. ø±\Œìø£+>± <ëìì |üP]+#·Tø=ì }Vü‰‘·àø£+>± dü+‘·è|æÔ

bı+< Á|üj·T‘·ï+ #·]Á‘· ∫e] <ëø± düJe+>±H ñ+≥T+~. nsTT‘ Ç~

}Vü≤qT ì»eTì qeTàpù| uÛ≤eC≤\+ s¡÷|ü+˝À ø±ø£ }Vü≤qT ø±\Œìø£

düèwæº>± düŒwüº+>± >∑T]Ô+#˚ kÕVæ≤‘·éTT, ø£fi¯\ s¡÷|ü+˝À »s¡>∑>∑*–‘˚

ne÷qTwü‘·≈£î ‘êe⁄ ˝Ò≈£î+&Ü #·÷&Ée#·TÃ. n+<äTe\¢ e÷qe J$‘êìï

e÷qMj·T+>± |ü⁄q]ï]à+# Á|üj·T‘·ï+˝À ªnyêdüÔ$ø£μ ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ

‘·q<äsTTq kÕúq+ b|ü⁄Œ&É÷ ñ+≥T+~.

}Vü‰‘·àø£ |ü⁄q'düèwæº e\¢ e#Ã e÷qdæø£ dü+‘·è|æÔ ¬ø‘·TÔ. J$‘êìï

$XBø£]+#·&Üìø° $e]+#·&Üìø° ˇø£ kÕVæ≤‘· •\Œ kÕ<Ûäq+>± <ëìøÏ ñ+&

Á|üjÓ÷»q+ ys=ø£ b‘·TÔ. eTs¡D≤q+‘·s¡ }Vü≤H ñ<ëVü≤s¡D>± rdüT≈£î+<ë+.

|üs¡˝Àø£ uÛ≤eq˝À nH˚ø£ s¡ø±\ kÂø£s¡´+ ñ+~. Çø£ÿ&É »s¡>∑&É+ kÕ<Ûä´+

ø±ìyÓH√ï nø£ÿ&É »s¡>∑>∑\T>∑T‘êsTT. nø£ÿ&É ø±\+ düÔ+_Û+∫b˛‘·T+~. ø±ã{Ïº

175


#·]Á‘· À ø£\TdüTø√e&É+ kÕ<Ûä + ø±ì e´≈£îÔ\T eTs¡D≤q+‘·s¡+ ø£\TdüTø√>∑\s¡T.

nø£ÿ&É <ä÷s¡+ nH~ ñ+&É<äT. ø±ã{Ïº n+<äs¡÷ πø düeTj·T+˝À πø #√≥

ñ+&É>∑\s¡T. nø£ÿ&É eTqTwüß\≈£î Á|üø£è‹, düe÷»+ @s¡Œs¡∫q ~q#·s¡ nH<B

ñ+&É<äT. ø±ã{Ïº yêfi¯ófl @ düeTj·T+˝ÀqsTTHê @ |üqsTTHê #˚j·T>∑\s¡T.

nø£ÿ&É n+<äs¡÷ dü«‘·+Á‘·T Ò ø±ã{Ïº ø£]ø=ø£s¡T uÛÑj·T|ü&É≈£î+&Ü Á|üe]Ô+#·>∑\s¡T.

Çø£ÿ&ç J$‘·+˝À »s¡>∑e\dæq$ nHø£+ »s¡>∑≈£î+&Ü b˛e&ÜìøÏ á uÛÑj·T+

ˇø£ eTTK´ ø±s¡D+. Væ≤≥¢sY #‹˝À #·ìb˛sTTq j·T÷<äT\T düVæ≤‘·+ |üs¡ Àø£+˝À

n‘·ìì b~]+∫ e÷{≤¢&É>∑\s¡T. nsTT‘ eTs¡D≤q+‘·s¡ eTs¡D+ nH~ Ò<äT

ø±ã{Ïº Væ≤≥¢sY ≈£L&É yê]øÏ ‘ê]ÿø£+>±qT HÓ’‹ø£+>±qT uÛÑj·T|ü&Ü˝Ò ‘·|üŒ

XÊØs¡ø£+>± uÛÑj·T|ü&Éqedüs¡+ Ò<äT. ‘ê]ÿø£ dü+yê<ä+ nø£ÿ&É uÛÖ‹ø£ Væ≤+dü

e\¢ nsêΔ+‘·s¡+>± Ä– b˛qedüs¡+ Ò<äT.

Çìï dü<äTbÕj·÷\Tqï eTs¡D≤q+‘·s¡ J$‘· uÛ≤eq ø£ s¡#·sTT‘· #‹˝À

nH˚ø£ $wüj·÷\qT $X¯Bø£]+#·&ÜìøÏ kÕ<Ûäq+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É>∑\<äT.

|üs¡ Àø£+˝À e÷sYÿ ‡ kÕº*HéqT ø£\TdüT≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT e÷sYÿ ‡ dæ<ëΔ+‘·+ ù|]≥

kÕº*Hé HÓ\ø=*Œq Á≈£Ls¡eTsTTq ìj·T+‘·è‘·«+ >∑T]+∫ Ç<ä›s¡÷ @ $<Ûä+>±

yê<äT˝≤&ÉTø=ì ñ+{≤s¡T? n<ä+‘ê k˛wü*C≤ìï ø±bÕ&ÉTø√e&ÜìøÏ nedüs¡+

nì á ˝Àø£+˝À #ê˝≤eT+~ì áHê{Ïø° q$Tà+|ü#dæq≥Tº e÷sYÿ ‡qT ≈£L&É

kÕº*Hé q$Tà+∫ ñ+{≤&Ü?

á ø√e≈£î #Ó+~q }Vü≤ ø£{Ï k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´˝À CÀø>± #· ≤eTDÏ À

ñ+&~. e÷sYÿ ‡≈£î eT∞¢ ÁbÕD+ e∫Ã Äj·Tq uÛÑ÷˝Àø£+˝ÀøÏ ekÕÔ&ÉT. ‘·q

yês¡düT\T ì]à+∫q sê»´+ #·÷<ë›eTì k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´≈£î b˛‘ê&ÉT. nø£ÿ&É

ø=Hêïfió¢ |üs¡ {Ï+∫ n˙ï #·÷kÕÔ&ÉT. Ä ‘·s¡Tyê‘· ‘·q n_ÛÁbÕj·T+ Á|ü»\≈£î

‘Ó*j·TCÒj·T&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·« πs&çjÓ÷˝À neø±X+ ÇeTàì k˛$j·T{Ÿ Á|üuÛÑT‘ê«ìï

ø√s¡‘ê&ÉT. Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ ‘·|üŒ yπs be«]ø° Á|ü»\‘√ e÷{≤¢& Vü≤≈£îÿ ñ+&É>∑\<äì

>∑T]Ô+#·ì k˛$j·T{Ÿ bÕ\≈£î\T yÓTT<ä≥ ˇ|ü⁄Œø√s¡T. ø±˙ Äj·Tq #ê˝≤

Áã‹e÷\>± πøe\+ ˇø£ÿ yêø£ + e÷{≤¢& neø±X+ ÇkÕÔeT+{≤s¡T. e÷sYÿ ‡

‘·qø£<˚ #ê\ì #Ó|æŒ πs&çjÓ÷ ùdºwüHé˝À yÓTÆø˘ #˚‹˝ÀøÏ rdüTø=ì ªªÁ|ü|ü+#·


176

ø±]à≈£î˝≤sê! qqTï ø£å$T+#·+&ç!μμ nqï @ø£yêø£ dü+<X+ Ç∫Ã yÓ[¢b˛‘ê&ÉT.

á eT<Ûä $j·T‘êï+˝Àì Vü≤√∫$THé dæ{° (ôd’>±Hé)˝À $j·T‘êï+ @ø°ø£s¡D

~«<äXÊ_› ñ‘·‡e+ uÛ≤Ø b‘·TÔq »]–+~. Ä ñ‘·‡e+ Ks¡Ã+‘ê uÛÑ]+∫ kÕŒq‡sY

#dæ+~ ˇø£ nyÓT]ø£Hé eT©º Hwüq Ÿ ø±s=ŒπswüHé! á yês¡Ô ªj·TeTHê&ÉTμ˝À

#·~$q Vü≤√∫$THé nø£ÿ& ñqï e÷y√‘√ @eTì yÓTTs¡ô|≥Tº≈£îì ñ+{≤&√!

nsTTHê yê[¢<ä›s¡÷ ndü\T e÷{≤¢&ÉT≈£î+≥THêïs√, Òø£ ‘·÷s¡TŒ Ädæj·÷ Á|ü#·Ã¤qï

j·TT<äΔ sê»ø°j·÷\T j·TeT˝Àø£+˝À ≈£L&Ü ø=qkÕ>∑T‘·THêïjÓ÷.

Væ≤≥¢sY bòÕdæC≤ìï #ê˝≤ |ü≥Tº<ä\>± <ÛÓ’s¡ +>± b<äTs=ÿqï+<äT≈£î kÕº*Hé

bÕ\q˝Àì k˛$j·T{Ÿ Á|ü»\T Á|ü|ü+#· Á|üX+dü\T n+<äT≈£îHêïs¡T. á s√E

Ä ‘·s¡Tyê‹ ‘·s¡+ s¡cÕ´ Á|ü»\T ‘·eT dü«+‘· C≤‹ bòÕdædüTº õ]H√yéd”ÿì

n~Ûø£+>± Ä<ä]düTÔHêïs¡˙, n‘·qT sêuÀj˚T bìïø£\˝À s¡cÕ´ n<Ûä´≈£åîì>±

¬>\ee#·TÃq˙ ‘Ó*dæ |üs¡ Àø£+˝À ñqï Væ≤≥¢sY nø£ÿ& ñqï kÕº*HéqT b+‘·>±

b<›yê #düTÔHêï&√! ª∫e] $»j·T+ Hê< #·÷&ÉTμ n+≥THêï&Ü?

nyÓT]ø± Á|üC≤kÕ«eT´+ eT÷\ |ü⁄s¡Twüß\sTTq <∏ëeTdt ô|sTTHé, <∏ëeTdt

C…|òüs¡‡Hé, C≤]® yêwæ+>¥≥Hé yÓTT<ä\sTTq yêfi¢+‘ê |üs¡ Àø£+˝À ñHêïs¡T. yê]

yês¡düT\T Á|üC≤kÕ«eT´ |ü]s¡ø£åD ù|]≥ Vü≤‘·e÷]Ãq 30 \ø£å\ eT+~

$j·T‘êïMT\T ≈£L&Ü nø£ÿ&˚ ñHêïs¡T. á »qeT+‘ê <∏ëeTdt ô|sTTHéqT,

C…|òüs¡‡HéqT @eTì ì\Bdæ n&ÉT>∑T‘·THêïs√! yê] düs¡düH˚ ø£+|üP∫j·÷˝À

b˛ Ÿ bÕ{Ÿ ø£eT÷´ì»+ ù|]≥ Vü≤‘·e÷]Ãq 20 \ø£å\ eT+~ ø£+|üP∫j·TqT¢

ñHêïs¡T. yêfi¯ó¢ nø£ÿ&çøÏ #˚s¡Tø√>±H˚ e÷sYÿ ‡qT yÓ‹øÏ |ü≥Tº≈£îì ñ+{≤s¡T.

yêfifl Á|üXï\ qT+&ç ‘·|æŒ+#·Tø√e&ÜìøÏ Äj·Tq bø£ÿ&É <ë≈£îÿHêï&√!

ãTÁs¡ sêeTT\T Ç≥Te+{Ï düìïyX+ ø£{Ï b+#·T≈£îHêï&ÉT. á Àø£+˝À

Hê´j·T+ ù|]≥ ø√s¡Tº\˝À q&ç# Hs¡ $#ês¡D˝Àì nHê´j·T+‘√ ˇø£ÿ ø£åD+

≈£L&Ü sêJ|ü&Éì qÁsê Á|üuÛ≤ø£s¡¬s&ç¶ j·TeT˝Àø£+˝À <Ûäs¡à+ ù|]≥ q&ç#˚

∫Á‘·>∑T|ü⁄Ô&ç ÁbÕdæ≈£L´wüHé≈£î @ $<Ûä+>± düŒ+~+∫ ñ+{≤&ÉT? Ä ª<Ûäs¡à+μ Çø£ÿ&ç

ªHê´j·÷ìøÏμ Á|ü»\ ‘·\ ˇ–Z+|üCÒùd uÛ≤eC≤\yT ø£<ë!

177


Ä <Ûäs¡à+ Hê´j·÷ìøÏ |üsê´j·T|ü<ä+ nì ÇVü≤˝Àø£+˝À q$Tà+|üpdæq

>±+BÛ Ä ˝Àø£+˝À N|òt ÁbÕdæ≈£L´≥sY njT´ ñ+{≤&ÉT ø£<ë? nsTT‘ dü‘ê´ìï

n‘·T´qï‘·yÓTÆq $\Te>± Á|ü‹bÕ~+∫q yê&ÉT j·TeTT&ç ÁbÕdæ≈£L´≥sY>±

ñ+&É&É+˝À >∑\ yÓ’s¡T<Ûë´ìøÏ b{≤¢ ‘·≥Tº≈£î+{≤&ÉT? ø£fi¯Sfl #Óe⁄\÷ H√s¡÷

eT÷ùddüTø√e&É+ ‘·|üŒ >∑‘· +‘·s¡+ ñ+≥T+<ë?

eTìwæ Wqï‘ê´ìï >∑T]+∫ bìï ñ|üHê´kÕ\T Ç∫ÃHê Ä Wqï‘ê´ìï

~>∑C≤πsÃ eT<ë´ìï e<äT\Tø√ Òì ll, sê$XÊÅdæÔ e+{Ï nuÛÑT´<äj·T s¡#·sTT‘·\T

á ˝Àø£+˝À q&ÉTdüTÔqï eT<ä e´‹πsø£ ñ<ä e÷ìï >∑T]+∫ ªj·TeTHê&ÉTμ ˝À

#·~$ @ $<Ûä+>± düŒ+~+∫ ñ+{≤s¡T? ìdü‡+<Vü≤+>± ÄVü‰«ì+∫ ñ+{≤s¡ì

ãTÁs¡ sêeTT\T $XÊ«dü+. <ëì‘√ $uÛÒ<ä+ Ò<äT. ø±˙ ‘êeTT e÷Á‘·+ |ü]à≥T¢

rdüTø=ì ñ+{≤πsyÓ÷! j·TeTT&çπø ‘Ó*j·÷*.

ãVüQXÊ ˇø£ÿ øö{Ï\T´&çì $TqVü‰sTTùdÔ ‘·øÏÿq Áu≤Vü≤àD <Ûäs¡àXÊÅdüÔ

ø±s¡T\+‘ê sê»Á<√Vü‰ìï ôd≈£î´\sY Hs¡+>± ø±ø£ <Ûäs¡àÁ<√Vü≤+>± uÛ≤$+#ês¡T.

kÕsê ìùw<Ûä+ bÕ\d” $ø£è‘· $Hê´kÕ\ MT<ä sê$XÊÅdæÔ sêdæq Äs¡T kÕsê

ø£<∏ä\ô|’q á ˝Àø£+˝À sê»Á<√Vü≤+ πødüT ô|≥º&ÜìøÏ eTqTe⁄q÷ øö{Ï\T´&ç

<ë{Ï #ê˝≤ <ä÷s¡+ Á|üj·÷DÏ+∫q Ä<ÛäTìø£ uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ n&É¶+ e∫Ã+<yÓ÷

ø±˙, <ëìì <Ûäs¡àÁ<√Vü≤+>± s¡÷bÕ+‘·s¡+ #˚dæ πødüT ô|≥º&ÜìøÏ j·TeTT&çøÏ

n&É¶+ @eTT+~?

nsTT‘˚ j·TeTT&ç <Û äs¡à+ eT<Û ä´j·TT>±\ Hê{Ï<˚ nsTTHê á

ÁbÕdæ≈£L´wüHé À n~ b<äTs¡TÿH Á|ü‘· s¡Tú\T n‘ê´<ÛäTì≈£î\T. ª<Ûäs¡à+μ, ªHê´j·T+μ

nH e÷≥\ yÓqTø£ ñqï‘·eTsTTq $\Te\‘√ bÕ≥T b+‘· e÷Á‘·+ ñqï‘·+

ø±ì sê»ø°j·TeTT+≥T+<äì ‘Ó*dæq ns¡TDø£ÿ, <y+Á<äø£ÿ, kÕVüQ ñHêïs¡T.

kÕsê yê´bÕs¡ eéVü‰s¡+ yÓTT‘·Ô+ #Ó|üŒ>∑\ dæ.$. düTu≤“sêe⁄ ñHêï&ÉT. @

n~Ûø±sêìø° bqï&É÷ ‘·\ >∑Zì qÁsê Á|üuÛ≤ø£s¡¬s&ç¶ ñHêï&ÉT. n+‘ê b˛>=≥Tºø=ì

Ç+ø£ b˛>=≥Tº≈£îH~ @MT Ò<äì ‘Ó–+∫q q÷ø±\eTà\THêïs¡T. n+<ä]ø° ô|<ä›

~≈£îÿ ll ñHêï&ÉT. ∫e]øÏ ÁbÕdæ≈£L´wüHé yês¡T eTT<ë›sTTøÏ $»j·Te+‘·+>±

•ø£å ykÕÔsê? Òø£b˛‘ uÛÑ÷˝Àø£ sê»ø°j·÷\ ~Ûø±ÿs¡ yÓ’K] n\es¡#·T≈£îqï á


178

ø=‘·Ô ‘·s¡+ Á|ü»\≈£î uÛÑj·T|ü&ç e~* ô|&É‘êsê? Òø£ ‘êyT ø√s¡Tº Vü‰\T $&ç∫

ô|{Ïº ñ&ÜsTTkÕÔsê? Ç~ }Væ≤+# ø=B› Ä˝À#·q\qT }]+# düìïyX+.

ñ<ä eT ø£<∏ë kÕVæ≤‘· + πø eT÷dü À b˛dæq XË’*˝À ñ+&Éqedüs¡+

˝Ò<ä˙, Á|ü>∑‹ dü+ã+<ÛäeTsTTq ìã<äΔ‘·, d”]j·TdtHÓdt nH˚$ ªdæŒ]{Ÿμ≈£î

dü+ã+~Û+∫q $wüj·÷ Ò ‘·|üŒ edüTÔe⁄≈£î >±˙, •˝≤ŒìøÏ >±˙ dü+ã+~Û+∫q$

ø±e˙ ãTÁs¡ sêeTT\T ø£<∏ä Ç#Ã dü+<XÊìï ñ<ä eT s¡#·sTT‘·\T d”«ø£]kÕÔs¡ì

Ä•<ë›eTT. Ç≥Te+{Ï dü+<XÊ\T Ç|üŒ{Ï <ëø± bes¡÷ Çe«H Ò<äì ø±<äT.

ø±˙ |ü< |ü< Çe«e\dæq nedüs¡+ Ç+ø± $T– Ò ñ+~.

179

ª» Ÿ»˝≤μ eTTdæ¢+yê<ä ø£$‘·«+ |ü⁄düÔø±ìøÏ sêdæq yÓqø£e÷≥. dü+: ôd’ÿu≤ã, Á|ü#·Ts¡D :

˙\–] kÕVæ≤‹, q\¢>=+&É, e÷]Ã 1998

Ô Ô

ªeTTdæ¢+ ◊&Ó+{Ï{°μ nuÛÑT´<äj·T sê»ø°j·÷\T

eTTdæ¢+\T ‘·eTqT ‘êeTT eTTdæ¢+\T>± uÛ≤$+#·T≈£îH˚ sê»ø°j·T

düŒ+<äq≈£î uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ‘êe⁄ ñ+<ë? uÛ≤$+#·Tø√e&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~.

uÛ≤$+#·Tø=ì düŒ+~+#·&ÉeT÷ »s¡T>∑T‘·Tqï~. eTTK´+>±, u≤Á;eTd”<äT ≈£L*Ã

y‘· ‘·s¡Tyê‘·. <ëìì @ $<Ûä+>± d”«ø£]+#ê\qï< düeTdü . <ëìì nuÛÑT´<äj·T

yê<äT\T ns¡úe+‘·yÓTÆq sê»ø°j·T uÛ≤eq>± d”«ø£]+#ê˝≤ ($eTs¡ÙHê‘·àø£+>±

qsTTHê düπs) Òø£ yêdüÔ$ø£ |ü⁄Hê~ Òì ‘·|ü&ÉT ne>±Vü≤q nì ‹s¡düÿ]+#ê˝≤

Òø£ eT‘√Hêà<ëìøÏ ;»+ yj·T>∑\ ô|&É<äèwæº nì ì+~+#ê˝≤?

ˇø£ yÓTÆHê]{°>± eTTdæ¢+\T m<äTs=ÿ+≥Tqï $eø£åq÷ kÕ+düÿ è‹ø£ nD∫

y‘·q÷ uÛÖ‹ø£ <ë&ÉT\q÷ ns¡ú+ #düTø√ Òì nuÛÑT´<äj·T yê<äT …es¡÷ ñ+&És¡T.

<ëì qT+&ç |ü⁄fÒº ìs¡düqqT n+<äs¡÷ ‘·|üŒø£ ÄVü‰«ìkÕÔs¡T. n+‘·es¡≈£î

n_ÛÁbÕj·TuÛÒ<ë\T+&Ée⁄. ø±˙ á ìs¡düq ˇø£ HÓ>∑{Ïyé uÛ≤eq e÷Á‘·yT. n~

Ç#Ã ª◊&Ó+{Ï{°μ ø£ HÓ>∑{Ïyé ◊&Ó+{Ï{° e÷Á‘·yT. ªyTeTT $eø£å≈£î >∑T] ne⁄‘·Tqï

yÓTÆHê]{°μ nH uÛ≤eq e÷Á‘·yT. ªyTeTTμ nH dü+|üPs¡íyÓTÆq uÛ≤eq ø±<äT.

eT] Ä dü+|üPs¡í uÛ≤eq≈£î @ $<Ûä+>± düŒ+~+#ê*? n~ ñìøÏ À ñ+~.

πøe\+ yÓTÆHê]{° uÛ≤eq≈£î <ëìì |ü]$T‘·+ ø£eTà+fÒ n~ ø±<äT. eTs¡sTT‘

@+ #j·÷*? eTTdæ¢+\T eTTdæ¢+\T>± düŒ+~+# sê»ø°j·T #Ó’‘·Hê´ìï nuÛÑT´<äj·T

yê<äT\T ÄyÓ÷~+#·&É+, ÄVü‰«ì+#·&É+ kÕ<Ûä e÷ nkÕ<Ûä e÷? n~ eT‘√Hêà<ä

s¡÷|ü+ rdüT≈£î+fÒ nkÕ<Ûä yT. dü+Á|ü<ëj·÷ìï #Ó≈£îÿ#Ó<äs¡≈£î+&Ü ø±bÕ&Ü\ì

uÛ≤$+# #Ûê+<ädü yê<äs¡÷|ü+ rdüT≈£î+fÒq÷ nkÕ<Ûä yT. ø±˙ eT‘√Hêà<ëìï

‹s¡düÿ]dü÷Ô, dü+düÿs¡D\qT ÄVü‰«ìdü÷Ô n< düeTj·T+˝À ªeTTdæ¢+ sê»ø°j·T+μ

>±H ñ+&~ ÄVü‰«ì+#·<ä–q<Hê? eT‘êr‘·yÓTÆq~ e÷Á‘·yT ÄyÓ÷<ä j·Te÷?

á Á|üX¯ï≈£î »yêãT #Óù|ŒeTT+<äT ª◊&Ó+{Ï{°μ nH˚ <ëìøÏ e÷qe

ndæÔ‘·«+˝À ñ+& bÕÁ‘·qT >∑T]Ô+#·&É+ nedüs¡+. ◊&Ó+{Ï{°ì mes√ ‘Ó\T>∑T˝ÀøÏ


180

ª>∑T]Ô+|ü⁄μ nì nqTyê<ä+ #XÊs¡T. n~ ndü+‘·è|æÔø£s¡yÓTÆq nqTyê<ä+. ø±˙

Ç|ü&ÉT ª>∑T]Ô+|ü⁄ sê»ø°j·÷\Tμ nH Á|üjÓ÷>∑+ ≈£L&É n\yê≥sTTb˛sTT+~.

≈£î\+, eT‘·+, uÛ≤wü, C≤‹, ÁbÕ+‘·+, *+>∑+ yÓTT<ä\sTTq kÕ+|òæTø£ eØZø£s¡D\

ÁbÕ‹|ü~ø£q »]π> sê»ø°j·T ø£èwæì á ù|s¡T‘√ |æ\TdüTÔHêïs¡T. eTqTwüß*ï

neT÷s¡ÔyÓTÆq ªbÂs¡T\Tμ>± uÛ≤$+# *ãs¡ Ÿ ã÷s¡T®yê sê»ø°j·T <äèø£Œ<∏ëìøÏ,

eTqTwüß\qT esêZ\T>± $uÛÑõ+# e÷]ÿ ‡dtº sê»ø°j·T <äèø£Œ<∏ëìøÏ á ª>∑T]Ô+|ü⁄

sê»ø°j·T+μ _ÛqïyÓTÆq<äì #Ó|üŒ&É+ Çø£ÿ&É ñ<›X´+. ô|’ ¬s+&ÉT <äèø£Œ<∏ë\˝Àq÷

eTqTwüß\T (ªbÂs¡T\T>±μ qsTTHê, ªes¡Z+μ>± qsTTHê) ‘·eT nedüsê\

ÁbÕ‹|ü~ø£q ùV≤‘·Tã<äΔyÓTÆq $y˚#·q‘√ Á|üe]ÔkÕÔs¡ , >∑T]Ô+|ü⁄ sê»ø°j·÷\T

n+<äT≈£î _ÛqïyÓTÆqe˙ Çø£ÿ&É ns¡ú+. Ç~ düs¡sTTq $X‚¢wüDÒHê nìï Á|üX¯ï

n≥T+∫, ª>∑T]Ô+|ü⁄ sê»ø°j·÷\Tμ nqï ù|s¡T˝À á uÛ≤e+ düTŒ¤]+#·<äT.

ø±˙ eTT+<äT e÷qe ndæÔ‘·«+˝À á ª◊&Ó+{Ï{°μ nH˚<ëìøÏ ñ+&˚

kÕúHêìï |ü]o*<ë›+. @ $wüj·÷ìï >∑T]+∫ Ä˝À∫+#˚≥|ü&ÉsTTHê <ëì

kÕe÷õø£ bÕsêÙ «ìï ` kÕe÷õø£ Ä]úø£ |ü⁄Hê~ì ˝Òø£ ÁbÕ‹|ü~ø£qT ˝Òø£

ÁbÕeTTU≤´ìï ` ns¡ú+ #düTø√e&É+ sê&çø£ Ÿ sê»ø°j·T dæ<ëΔ+‘ê\T HsêŒsTT.

ø±˙ <ëì‘√bÕ≥T Ä $wüj·÷ì≈£î+& e÷qe bÕsêÙ«ìï ` eTìwæ ñìøÏ À

<ëì≈£î+&˚ bÕÁ‘·q÷ ÁbÕeTTU≤´˙ï ` ≈£L&É ns¡ú+ #˚düTø√e&É+ nedüs¡+.

n|ü& eTq ne>±Vü≤q dü+|üPs¡í+ ne⁄‘·T+~. ª◊&Ó+{Ï{°\μ kÕ+|òæTø£ Ä]úø£

bÕsêÙ «ìï (≈£î\+, eT‘·+, es¡Z+, *+>∑+, ÁbÕ+‘·+, uÛ≤wü e¬>’sê\ ÁbÕ‹|ü~ø£q

@s¡Œ&˚ ªH˚qTμ ªy˚TeTTμ nH˚ uÛ≤eq\qT) sê»ø°j·T+>± ns¡ú+ #˚düTø√e&É+,

$eT]Ù+#·&É+ Hs¡TÃ≈£î+≥THêï+. sê»ø°j·T ◊&Ó+{Ï{°\qT XÊÁd”Ôj·T+, yêdüÔ$ø£+,

nXÊÁd”Ôj·T+, ÁuÛÑe÷»ì‘·+, ‘·|ü&ÉT #Ó’‘·q´+ nì eØZø£]düTÔHêï+. Ä |üì

#ùdeTT+<äT ◊&Ó+{Ï{°\ e÷qe bÕsêÙ«ìï ≈£L&É ns¡ú+#düTø√e&É+ nedüs¡+.

sê&çø£ Ÿ>± Ä˝À∫+#·&É+ n+fÒ $wüj·÷\ eT÷˝≤\˝ÀøÏ b˛e&É+. ªeTìwæøÏ

dü+ã+~Û+∫q+‘·es¡≈£î nìï $wüj·÷\ eT÷\+ eTìùwμ qì e÷sYÿ ‡ ‘·q

‘=≥º‘=* s¡#·q\˝À ˇø£ #√≥ n+{≤&ÉT. $\TyÓ’q á dü÷#·qqT Ä ‘·s¡Tyê‹

ø±\+˝À Äj·TH˚ m\¢|ü&É÷ C≤„|üø£+ ô|≥Tºø√˝Ò<äT. ø±˙ <ëìì C≤„|üø£+

ô|≥Tºø√e&É+ nedüs¡+.

181

ªeTTdæ¢+ ◊&Ó+{Ï{°μ`nuÛÑT´<äj·T sê»ø°j·÷\T

Ç‘·s¡ »+‘·Te⁄\≈£L eTìwæø° ñ+& ˇø£ eTTKýÓTÆq ‘&Ü @$T≥+fÒ

Ç‘·s¡ »+‘·Te⁄\ e´øÏÔ‘·«+ #ê˝≤es¡≈£î |ü⁄≥Tºø£‘√H ìs¡ísTT+#·ã&ÉT‘·T+~. <ëì

ªJHé‡μ #‘· ìs¡ísTT+#·ã&ÉT‘·T+~. eTìwæ n{≤¢ø±<äT. eTìwæ À |ü⁄≥Tºø£‘√ `

n+fÒ JHé‡ <ë«sê ` ìs¡ísTT+#·ã& n+X+ ø=+#ÓyT. Äô|’q Hs¡TÃø√e&É+,

‘·qqT ‘êqT s¡÷bı+~+#·Tø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. á $<Ûä+>± m~π> Áø£eT+˝À

eTìwæ e´øÏÔ‘·«+ (Personality) @s¡Œ&ÉT‘·T+~. Á|ües¡ÔqqT ìs¡ísTT+#·&É+˝À

Ç‘·s¡ »+‘·Te⁄\˝À ªJHé‡μ ìs¡«Væ≤+# bÕÁ‘·qT eTìwæ À e´øÏÔ‘·«+ ìs¡«Væ≤düTÔ+~.

á e´øÏÔ‘ê«ìøÏ πø+Á<ä+ ªHqTμ nH e´øÏÔ uÛ≤eq (Ç+ ¢wüß˝À ôd ŸŒ¤ Òø£

◊&Ó+{Ï{°). Á|ü‹ eTìwæ Àq÷ e´ø±Ôe´ø£ÔyÓTÆq ◊&Ó+{Ï{° ñ+≥T+~. Bì˝À

ø=ìï |üP]Ô>± e´øÏÔ>∑‘·yÓTÆq uÛ≤eq\T+{≤sTT. ªHqT Áø£eT•ø£åD>∑\ eTìwæìμ

ªHê~ <äj·÷Ås¡› Vü≤è<äj·T+μ yÓTT<ä …’q uÛ≤eq\T. ø±ì nyø±ø£, $$<Ûä kÕ+|òæTø£

düeT÷Vü‰\˝À uÛ≤>∑+>± ‘·qqT ‘êqT >∑T]Ô+#·&É+ ≈£L&Ü ªHqTμ nH ◊&Ó+{Ï{°

@s¡Œ& Áø£eT+˝À uÛ≤>∑yT.

Á|ü|ü+#êìï Hê yêfiófl ` |üsêsTTyêfiófl nì $uÛÑõ+#·Tø=ì ‘·qyê]>±

‘êqT uÛ≤$+∫q yê]‘√ eTyTø£+ ø±e&É+ eTìwæøÏ ñqï n‘· +‘· kÕ«uÛ≤$ø£yÓTÆq

\ø£åD≤\˝À ˇø£{Ï. ◊&Ó+{Ï{° nH˚ e´øÏÔ uÛ≤eq @s¡Œ&˚ Áø£eT+˝À BìøÏ

eTTK´kÕúq+ ñ+≥T+~. eTqTwüß\≈£î πøkÕ] |ü\T kÕ+|òæTø£ ◊&Ó+{Ï{°\T

ñ+&É>∑\e⁄. ÁbÕ+‘·+, uÛ≤wü, ≈£î\+, eT‘·+ yÓTT<ä\sTTqy˚esTTHê BìøÏ

ÁbÕ‹|ü~ø£ ø±>∑\e⁄. Ç$ø±ø£, ô|’q #Ó|æŒq≥Tº, e´øÏÔ>∑‘·eTsTTq ◊&Ó+{Ï{°

uÛ≤eq\T ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. M≥ìï{Ï düe÷Vü‰s¡yT ªHqTμ nH e´øÏÔ. á ªHqTμ

nH e´øÏÔ uÛ≤eq≈£î dæús¡‘·«+ ñ+&É<ä , n~ #·+#·\+ n˙ uÛ≤$+# ªb˛düTº

yÓ÷&És¡Héμ <äèø£Œ<∏ä+‘√ @ø°uÛÑ$+#·qedüs¡+ ˝Ò<äT. nsTT‘˚ n+<äT˝À $$<Ûä

n+XÊ\T+{≤j·TH~ dü‘· +. yê{Ï ÁbÕ<Ûëq´‘·\T |ü]dæú‘·T\qT ã{Ïº e÷s¡>∑\eH~

≈£L&É dü‘· +. ø£ e´øÏÔ ø±]à≈£î\ eT<Ûä ø±]à≈£îì>±, eTTdæ¢+\ eT<Ûä eTTdæ¢+>±,

eT>∑yêfifl eT<Ûä eT>∑yê&ç>± ñ+&É≥+ kÕ<Ûä yT. nìï dü+<äsê“¤\˝Àq÷ @<√

ˇø£ n+XyT Á|üã\+>± ñ+&yêfiófl ø=~›eT+< ñ+{≤s¡T. nsTTq|üŒ{Ïø° ªHqTμ


182

nH˚ e´øÏÔuÛ≤eq ì]›wüº‘· Òì ndæús¡ uÛ≤eq ø±qedüs¡+ Ò<äT. yÓ’$<Ûä +˝ÀH˚

<ëìøÏ (kÕù|ø£å) dæús¡‘·«+ ñ+&É>∑\<äT. ñ+≥T+~.

Ç<ä+‘ê eTìwæøÏ kÕ«uÛ≤$ø£+ n+fÒ ns¡ú+ $eTs¡Ù≈£î nr‘·eTì ø±<äT.

eTìwæøÏ ñ+& e´øÏÔ uÛ≤eq˝À Ä~Û|ü‘· dü«uÛ≤e+ ø£*–q$ ø=ìï ñ+{≤sTT.

yê{Ïì nuÛÑT´<äj·Tyê<äT\T $eT]Ù+#·&Éy˚Tø±ø£ ‹s¡düÿ]+#ê* ≈£L&Ü.

ñ<ëVü≤s¡D≈£î ‘êH=ø£ Ä~Û|ü‘· esêZìøÏ Òø£ ≈£î˝≤ìøÏ #Ó+~q e´øÏÔqqï uÛ≤eq.

Ò<ë ªHqT n+<ä]˙ <ëk˛Vü≤+ #düTø√>∑\qTμ nH e´øÏÔ>∑‘· Ä~Û|ü‘· uÛ≤eq.

ø±˙ Ä~Û|ü‘· dü«uÛ≤e+ qT+&ç |ü⁄≥ºì ª◊&Ó+{Ï{°\μ |ü≥¢ @ yÓ’K] ñ+&Ü*?

ne˙ï nD∫y‘· qT+&ç |ü⁄{Ïºqy ø±qedüs¡+ Ò<äT. ˇø£yfi nsTTHê nìï

nD∫y˚‘· s¡÷bÕ\ dü«uÛ≤eeT÷ ˇø£{Ï ø±<äT. á (kÕ+|òæTø£) ◊&Ó+{Ï{°\T

sê»ø°j·T Ä#·s¡D≈£L kÕ+|òæTø£ düMTø£s¡D≈£L ÁbÕ‹|ü~ø£ ø±>∑\e⁄. yê{Ï|ü≥¢

@ yÓ’K] ñ+&É&É+ ñ∫‘·+>± ñ+≥T+~?

Ç|üŒ{ÏøÏ eT÷&ÉT yÓ’Ks¡T\T ñìøÏ˝À ñHêïsTT. eTØ dü+Á|ü<ëj·Tø£

e÷]ÿ ‡düTº\T ªes¡Z+μ ˇø£ÿfÒ XÊÁd”Ôj·TyÓTÆq e´øÏÔuÛ≤eq n˙, ‘·øÏÿqe˙ï ‘·|ü&ÉT

#Ó’‘·q´+ qT+&ç |ü⁄{Ïºqe˙, Á|ü»\T yê{Ïì e<äT\Tø=ì es¡Z#Ó’‘·q´+ bı+<ë\˙

n+≥T+{≤s¡T. ◊&Ó+{Ï{°ì e´øÏÔ‘·«+ m~π> Áø£eT+˝À s¡÷bı+< ªHqTμ nH

d”«j·T uÛ≤eq≈£î dü+ã+~Û+∫q $wüj·T+>±ø±ø£, πøe\+ #Ó’‘·Hê´ìøÏ

(Ä˝À#·q\≈£L ne>±Vü≤q≈£L) dü+ã+~Û+∫q $wüj·T+>± ns¡ú+ #düTø√e&É+

e\¢H˚ <ëìì ªXÊÁd”Ôj·T+μ ªnXÊÁd”Ôj·T+μ nì, ªdüs¡sTTq #Ó’‘·q´+μ ª‘·|ü&ÉT

#Ó’‘·q´+μ nì eØZø£]+#·&É+, nXÊÁd”Ôj·TyÓTÆq ‘·|ü&ÉT Ä˝À#·q\qT e<äT\T

ø=eTàq&É+ kÕ<Ûä eTe⁄‘·Tqï~. Çø£ÿ&É eT∞fl Hê ñ<›X´+ ◊&Ó+{Ï{°\T $eTs¡Ù≈£î

nr‘·+ nì ø±<äT. ø±˙ n~ |ü<ës¡ú C≤„HêìøÏ dü+ã+~Û+∫q ‘·bıŒ|ü\

$eTs¡Ù ø±C≤\<äT. Ä ◊&Ó+{Ï{°˝À e´ø£ÔeTj˚T´ $\Te\≈£î dü+ã+~Û+∫q

‘·bıŒ|ü\ $eTs¡Ù ø±>∑\<äT.

¬s+&Ée yÓ’K] @$T≥+fÒ, eπsZ‘·s¡ |”&ç‘· uÛ≤eq\˙ï es¡ZuÛ≤eq˝À uÛ≤>∑+

ø±yê* (˝Òø£ <ëìøÏ ˝Àã&ç ñ+&Ü*, ˝Òø£ <ëì˝À $T[‘·+ ø±yê*) nì

#Ó|üŒ&É+. Ç~ á s√E ø£eT÷´ìdüTº\T m≈£îÿe>± nqTdü]düTÔqï yÓ’K]. ø±˙

183


dü«uÛ≤eØ‘ê´ ªes¡Z+μ ø£+fÒ #ê˝≤ _ÛqïyÓTÆq ◊&Ó+{Ï{°\T es¡ZuÛ≤eq˝À ªuÛ≤>∑+μ

ø±e&É+, Ò<ë <ëìøÏ ˝Àã&ç q&Ée&É+ @ $<Ûä+>± kÕ<Ûä + ø±>∑\<äT? ‘·q

Hêj·Tø£‘·«+˝ÀH n+<ä] düeTdü \÷ |ü]cÕÿs¡+ ne⁄‘êj·T˙, nìï Hê´j·TyÓTÆq

Äø±+ø£å\÷ rs¡T‘êj·T˙ ø±]àø£es¡Z+ düø£\ |”&ç‘· Á|üC≤ÁX‚DT\qT q$Tà+∫

yê] $XÊ«dü+ bı+<ë\ì Á>±+w” nHêï&ÉT. Äj·Tq Á|ü<Ûëq+>± ¬s’‘ê+>±ìï

ñ<›•+∫ á e÷≥ nHêï&ÉT >±˙ <ëìì nìï s¡ø±\ |”&Éq≈£L nq«sTT+#·T

ø√e#·TÃqT. eπsZ‘·s¡ |”&ç‘· uÛ≤eq\qT ‘·|ü<√e |ü{Ïºq #Ó’‘·q´+ nì ‹s¡düÿ]+#

yÓ’K]ø£+fÒ Ç~ yÓTs¡T>∑sTTq<. ø±˙ ø±]àø£ es¡Z+ Ç‘·s¡ |”&ç‘· Á|ü»\˝À á

$XÊ«dü+ ø£*–+#·>∑\<äì qeTà&ÜìøÏ ùV≤‘·Tã<äΔyÓTÆq ø±s¡D+ @yÓTÆHê ñ+<ë?

eT>∑yêfi¯flsTTq bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±]àø£es¡Z+ yÓTC≤]{°>± ñ+&˚ Hêj·Tø£‘·«+˝À

˝…’+–ø£ nD∫y˚‘· ‘=\–b˛‘·T+<äì Ád”Ô\T m+<äT≈£î qe÷à*? ìC≤ìøÏ

bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±]àø£es¡Z+ yÓTC≤]{°>± eT>∑yêfi¯flsTT ñ+&É&ÜìøÏ ˝…’+–ø£

nD∫y˚‘· ˇø£ eTTK´ ø±s¡D+. n≥Te+≥|ü&ÉT, Ä ø±s¡D+>± ªeT>∑μ

dü«uÛ≤e+ dü+‘·]+#·T≈£îqï ø±]àø£es¡Z+ Hêj·Tø£‘·«+˝À Ád”Ô\ düeTdü´\T

|ü]cÕÿs¡eTe⁄‘êj·Tì Ád”Ô˝…+<äT≈£î qe÷à*? n≥Te+{Ï Á|üX¯ï˝Ò <ä[‘·T\÷

Ä~yêdüT\÷ ≈£L&Ü ø±]àø£es¡Z+ >∑T]+∫ n&É>∑e#·TÃ.

bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±]à≈£î\T yÓTC≤]{°>± eT>∑yêfi≤fl, <ä[‘‘·s¡T˝≤ nqï Á|üXï

n≥T+∫ dü«uÛ≤eØ‘ê´H˚ #ê˝≤ _ÛqïyÓTÆq ndüe÷q‘·\T @<√ ˇø£ÿ J$‘·

nqTuÛÑe+ qT+&ç |ü⁄{Ïºq #Ó’‘·q´+ <ë«sê, n~ eTT+<äT≈£î ‘Ó#Ã Ä˝À#·q\

<ë«sê ‘=\–b˛>∑\eì qeTà&ÜìøÏ ùV≤‘·Tã<äΔyÓTÆq ø±s¡D+ @eTT+~? ø±]àø£

esêZì~ (‘·‘·÷Œs¡«ø±\|ü⁄ $|ü¢e esêZ\ ˝≤>±) ˇø£ Á|ü‘´ø£yÓTÆq \ø£å + ø±<ä ,

<ëì \ø£å yT kÕs¡«»˙qeT˙ e÷sYÿ ‡ uÛ≤$+#ê&ÉT. (ˇø=ÿø£ÿkÕ] ø±]àø£ es¡ZyT

ˇø£ kÕs¡«»˙q es¡Z+ ` j·T÷ìes¡‡ Ÿ ø±¢dt ` n+{≤&ÉT). ø±]àø£ es¡Z+ ‘êqT

m<äTs=ÿ+≥Tqï ÁXeT <√|æ&ûøÏ |ü]cÕÿs¡+>± eTT+<äT≈£î ‘Ó#Ã es¡Zs¡Væ≤‘· ñ‘·Œ‹Ô

eédüú ÀH nìï Hê´j·TyÓTÆq Äø±+ø£å\T kÕ<Ûä eTe⁄‘êj·Tì Bìì $e]+#·T

ø√e#·TÃ. ø±˙ es¡Zs¡Væ≤‘· ñ‘·Œ‹Ô eédüú n_Û\wüD°j·TeTì n+^ø£]dü÷Ô ≈£L&Ü

n~ nìï düeTdü \ |ü]cÕÿsêìøÏ |ü⁄Hê~ nqï uÛ≤eqqT Á|ü•ï+#·e#·TÃ. Ä]úπø‘·s¡


184

nD∫y‘·≈£î >∑T] ne⁄‘·Tqïyês¡+‘ê BìH Á|ü•ïdüTÔHêïs¡T. uÀ …$ø Ä#·s¡D

|ü⁄D≤´q ø±]àø£ es¡Z+ nqï e÷≥≈£î ndü\T ns¡ú+b˛sTT ø£eT÷´ìdüTº bÕØºjT

ø±]àø£es¡Z+ nqï ns¡ú+ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· á dü+Xj·T+ eT]+‘· ã\|ü&ç+~.

<ëìøÏ dü+‘·è|æÔø£s¡yÓTÆq »yêãT Çe«≈£î+&Ü es¡Z ◊&Ó+{Ï{° À Ç‘·s¡ ◊&Ó+{Ï{°\T

$T[‘·+ ø±yê\q&É+˝À ns¡ú+ Ò<äT.

Ç|ü&ç$ ¬s+&É÷ ø±ø£ eT÷&Ée yÓ’K] ≈£L&Ü eTT+<äTø=∫Ã+~. ◊&Ó+{Ï{°\

ÁbÕ<Ûëq´‘·\ CÀ*øÏb˛≈£î+&É, @<√ ˇø£fÒ nìï+{Ï ø£+fÒ XÊÁd”Ôj·TyÓTÆq~

nq≈£î+&É, düø£\ |”&ç‘· Á|ü»\T (<ä[‘·T\T, ø±]à≈£î\T, Ád”Ô\T, Ä~yêdüT\T,

yÓTÆHê]{°\T e¬>’sê) ˇø£ÿf…Æ n+<ä]ø° X¯Á‘·TyÓ’q ªeédüúμqT ≈£L\<√j·÷\˙

Ò<ë e÷s¡TÃø√yê\˙ á yê<äq |æ\T|ü⁄ìdüTÔ+~. Ç|ü&ÉT #ê˝≤eT+~ nuÛÑT´<äj·T

yê<äT\T (ø=+‘·eT+~ e÷]ÿ ‡düTº\T ≈£L&É) á $<Ûä+>±H yê~düTÔHêïs¡T. |”&ç‘·

Á|üC≤ b˛sê{≤\ eT<Ûä´ |üs¡düŒs¡+ dü+|ò”TuÛ≤e+, düVü‰j·T düVü≤ø±sê\T,

düeTq«j·T+ m+‘· kÕ<Ûä yÓTÆ‘ n+‘· ô|+bı+~+#·e\dæ+< >±˙ n˙ï ªˇø£ÿ{Ïμ

m{≤¢ ø±>∑\e⁄, n˙ï ˇø£{Ï nsTT me]ô|’q b˛sê≥+ #j·T>∑\e⁄? n+<ä]

XÁ‘·TeP ˇø£s¡T ø±s¡T ø£<ë? Ád”Ô\q÷ Ä~yêdüT\q÷ bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±]à≈£î\q÷

ˇø£ÿ{Ï #j·T>∑\ ÁbÕ‹|ü~ø£ @eTT+≥T+~? n+<ä] Äø±+ø£å\˝Àq÷ düe÷q‘·«+

nH $\Te ñ+≥T+~ ø±ã{Ïº $\Te\ kÕs¡÷|ü ‘· ÁbÕ‹|ü~ø£q dü+|ò”TuÛ≤e+

kÕ<Ûä + ne⁄‘·T+~. ø±˙ ‘·eT düeTdü \T ys¡Tys¡sTTq|ü&ÉT, ‘êeTT b˛sêπ&

X¯Á‘·Te⁄\T y˚s¡Ty˚s¡sTTq|ü&ÉT, á Á|ü»\+‘ê ªø£*dæμ me]ô|’q b˛sê≥+

#˚j·T>∑\s¡T? á b˛sê{≤\≈£î HÓ’‹ø£ ◊ø£´‘˚ >±˙ uÛÖ‹ø£ ◊ø£´‘· kÕ<Ûä´+

ne⁄‘·T+<ë?

me] düeTdü ÒesTTHê nìï{Ïø° eT÷\+ sê»´+˝À ñ+~ ø±ã{Ïº ( Ò<ë

nìï Ä~Û|ü‘ê´\≈£L <äqTï sê»´+ qT+&ç \_ÛdüTÔ+~ ø±ã{Ïº) n+<äs¡÷ ˇø£ÿf…Æ

sê»´+ô|’q b˛sê≥+ #˚j·÷\ì BìøÏ düe÷<Ûëq+ #ÓbÕÔs¡T. ø±˙ ìC≤ìøÏ

sê»´+‘√ |”&ç‘· Á|üC≤ÁX‚DT\≈£î πøs¡ø£yÓTÆq X¯Á‘·T‘·«+ ñ+&É<äT. sê»´+‘√

‘·\|ü&É&É+ nìï b˛sê{≤\≈£L πø s¡ø£yÓTÆq nedüs¡+ ø±<äT. πø dü+<äs¡“¤+˝À

nedüs¡+ ø±<äT. sê»´+ kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ìï düyê\T#ùd ø£eT÷´ìdüTº b˛sê{≤\≈£î

185


e÷Á‘·yT sê»´+ Á|ü‘· ø£å XÁ‘·Te⁄. ø£eT÷´ìdüTº b˛sê{≤\ \ø£å + dü«+‘· ÄdæÔì

s¡<äT›#j·T&É+. dü«+‘· ÄdæÔì ø±bÕ& #·{≤º\T #ùd kÕs¡«uÛÖeT n~Ûø±s¡+ sêC≤´ìøÏ

ñ+~ ø±ã{Ïº Ä kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ìï kÕ«BÛq+ #˚düTø√ì<˚ dü«+‘· ÄdæÔ s¡<äT›

ø±<äì ø£eT÷´ìdüTº\T uÛ≤$kÕÔs¡T. n+<äTe\¢ ‘·eT b˛sê{≤\qT sê»´+ô|’H

m≈£îÿ ô|&É‘ês¡T. (XÊdüq+ <ë«sê dü«+‘· ÄdæÔì s¡<äT› #j·Te#·TÃqT>±ì dü«+‘·

ÄdæÔ Òì eédüúqT XÊdüq+ <ë«sê ` n+fÒ kÕs¡«uÛÖeT sêC≤´~Ûø±s¡+ <ë«sê

` ì]à+#· ÒeTì Ç|ü&ÉT ns¡ú+ ne⁄‘·Tqï~. ø±ã{Ïº ø£eT÷´ìdüTº b˛sê{≤\sTTHê

sêC≤´~Ûø±sêìøÏ n+‘· πø+Á<ä kÕúq+ Çe«&É+ düãu≤ nqï Á|üX¯ï Ç|ü&ÉT

e∫Ã+~). n~ n{≤¢ e⁄+∫ #·{≤º\‘√ ì$T‘·Ô+ Òì kÕ+|òæTø£ nD∫y‘· s¡÷bÕ\≈£î

e´‹πsø£+>± kÕπ> b˛sê{≤\≈£î sê»´+ kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ìï Hs¡T>± Á|ü•ï+#·e\dæq

nedüs¡+ e⁄+&Éø£b˛e#·TÃ. n$ m<äTs¡TÿH XÁ‘·Te⁄\T #·≥º+‘√ (n+fÒ sêC≤´~Û

ø±s¡+‘√) |ü⁄{ÏºqM, #·≥º+‘√ b˛jTM ø±q|ü&ÉT Ä b˛sê{≤\≈£î sê»´+ πø+Á<ä

_+<äTe⁄ m+<äT≈£î ø±yê*? b˛sê≥ Áø£eT+˝À, uÛÑÁ<ä‘·qT ø±bÕ& ù|s¡TMT<ä

sê»´+ ã\e+‘·T\ |üøå±q s¡+>∑+˝ÀøÏ ~–q|ü& sê»´+‘√ yês¡T ‘·\|ü&Ée\dæ

edüTÔ+~. n+‘ ‘·|üŒ sê»ýT Ä Á|ü»\ Á|ü‘· ø£å XÁ‘·Te⁄ ø±<äT.

n+‘ø±<äT, kÕ+|òæTø£ nD∫y‘·qT m<äTs¡TÿH Á|ü»\T sê»´+ qT+&ç

dü+düÿs¡D\T ø√s¡T≈£î+{≤s¡T. nD∫y‘·qT n<äT|ü⁄#ùd #·{≤º\T ø√s¡T≈£î+{≤s¡T.

n~ |üP]Ô>± nkÕ<ÛäýÓTÆq|ü&ÉT e÷Á‘·y˚T yês¡T sê»´+ kÕ~Ûø±s¡‘·q÷

kÕs¡«uÛÖeT‘ê«˙ï Á|ü•ïkÕÔs¡T. n+‘·es¡≈£î, sê»´+ uÛÑÁ<ä‘· ù|]≥ Ä~Û|ü‘· X≈£îÔ\≈£î

n+&É>± ì\ã&ç ‘·eT Ä+<√fi¯q\qT nD∫y˚dæq y˚Ts¡πø yês¡T sê»´+‘√

H˚s¡T>± ‘·\|ü&É‘ês¡T. Ä nedüs¡+ yêfi¯fl≈£î nìï dü+<äsê“¤\˝Àq÷ sê<äT.

eTTdæ¢+\H ñ<ëVü≤s¡D>± rdüT≈£î+fÒ uÛ≤s¡‘· sê»´+ ‘·q ôd≈£î´\sY dü«uÛ≤yêìøÏ

ø£≥Tºã&ç e⁄+&Ü\H~ sê»´+ô|’q yês¡T (eTTdæ¢+\T>±) ô|fÒº Á|ü<Ûëq &çe÷+&ÉT.

uÛ≤s¡‘· sê»´+ Ä dü«uÛ≤yêìï ø√˝ÀŒq+‘· y˚Ts¡≈£î ôV’≤+<äe Ä~Û|ü‘ê´ìï

e´‹πsøÏ+#·&ÜìøÏ n~ yê]øÏ ñ|üø£]+# kÕ<ÛäqyT. ø√˝ÀŒsTTq yTs¡πø yês¡T

sê»´+ô|’q b˛sê≥+ #j·Te\dæ ñ+≥T+~. n|ü&ÉT ≈£L&É ` sê»´+ |üP]Ô>±

ôV’≤+<äe sê»´+>± e÷]‘ ‘·|üŒ n< yê] Á|ü<Ûëq b˛sê≥+ ø±<äT. dü÷ú\+>±


186

#ÓbÕŒ\+fÒ, sê»´+ Á|üC≤kÕ«eT´ ìj·Te÷\ìï+{Ï ‹s¡düÿ]+∫ bòÕdædüTº sê»´+>±

e÷]q|ü&ÉT e÷Á‘·yT ( Ò<ë e÷]q yTs¡≈£î e÷Á‘·yT) nìï Á|üC≤b˛sê{≤\≈£L

sê»´+‘√ ‘·\|ü&Ée\dæq nedüs¡+ ñ+≥T+~. m+<äTø£+fÒ @ b˛sê{≤ìø£sTTHê

Á|üC≤kÕ«eT´ neø±XÊ\T nedüs¡+ ø±ã{Ïº. nsTT‘ n|ü&ÉT ≈£L&Ü n+<ä]ø°

sê»´+ kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ìï düyê\T #j·Te\dæq nedüs¡+ ñ+&Éø£b˛e#·TÃ. <ëìì

Á|üC≤kÕ«MTø£]+#·&É+ ø√dü+ b˛sê&É&É+‘√ dü]ô|≥Tº≈£îH Á|üC≤ÁX‚DT\T+{≤sTT.

ø±ã{Ïº |”&ç‘· Á|ü»\+‘ê uÛÖ‹ø£+>± ˇø£f…Æ ˇø£ Á|ü#·+&É XøÏÔ>± e÷]

ªeédüúμqT ≈£L\<√j·÷* nH Ä˝À#·q≈£î ô|<ä›>± ns¡ú+ Ò<äT. Ä~Û|ü‘· X≈£îÔ\≈£î

e´‹πsø£+>± »]π> b˛sê{≤\ eT<Ûä m+‘· ◊ø£ ‘· ñ+fÒ n+‘· eT+∫~ >±˙

n~ ns¡T<äT>± e÷Á‘·yT uÛÖ‹ø£ ◊ø£ ‘· ø±>∑\<äT. ø±e&ÜìøÏ n+<ä] nedüsê\÷

Äø±+ø£å\÷ Á|üjÓ÷»Hê\÷ ø√]ø£\÷ ø£{Ï ø±e⁄. yê{Ï eT<Ûä n+‘·dü‡+ã+<Ûä+

m+‘√ ø=+‘· ñ+≥T+~ ø±ã{Ïº Ä yTs¡≈£î ◊ø£ ‘· kÕ<Ûä + ø±e#·TÃ. sê»´+

ìj·T+‘·è‘·« s¡÷|ü+ rdüT≈£îì Á|üC≤kÕ«eT´ neø±XÊ\qT <Ûä«+dü+ #dæq|ü&ÉT

≈£L&Ü uÛÖ‹ø£ ◊ø£ ‘· (Á|üC≤kÕ«eT´ |ü⁄qs¡T<äΔs¡D Òø£ kÕ<Ûäq ø√dü+) kÕ<Ûä +

ne⁄‘·T+~. ø±˙ kÕ<Ûës¡D |ü]dæú‘·T\˝À ñ<ä e÷\ eT<Ûä ◊ø£ ‘· HÓ’‹ø£ dü+|ò”T

uÛ≤e+>±H ñ+&É>∑\<äT, ◊ø£ uÛÖ‹ø£XøÏÔ>± ø±<äT. HÓ’‹ø£ dü+|ò”TuÛ≤e+>± <ëìì

ns¡ú+ #düTø=ì ô|+bı+~+∫q|ü& n‘· edüs¡ |ü]dæú‘·T\˝ÀqsTTHê n~ uÛÖ‹ø£

◊ø£ ‘· s¡÷|ü+ rdüTø√>∑\<äT.

HÓ’‹ø£ ◊ø£ ‘·≈£î ` dü+|ò”TuÛ≤yêìøÏ ` ‘êe⁄ mø£ÿ&ç qT+&ç edüTÔ+~?

n~ πøe\+ nuÛÑT´<äj·Tyê<äT\ ø√]ø£ e÷Á‘·yTHê? m+‘· >=|üŒ ø√]ø£ nsTTHê

<ëìøÏ yêdüÔe ÁbÕ‹|ü~ø£ Òø£b˛‘ e<äT\Tø√e&É+ eT+∫~. ø±˙ á ø√]ø£≈£î

yêdüÔe ÁbÕ‹|ü~ø£ ñ+<äqT≈£î+{≤qT. eTqTwüß\ Á|üjÓ÷»Hê\˙ï bÕøÏåø£yÓTÆqy

>±˙ yê{Ïì e´ø£Ô+ #ùd $\Te …|ü&É÷ kÕs¡«»˙qyÓTÆq$ (n$ Á|üC≤‘·+Á‘·

$\Te\T ø±e#·TÃ, Ä~Û|ü‘· $\Te\T ø±e#·TÃ). ‘·eT bÕøÏåø£ Á|üjÓ÷»Hê\˝ÀH

kÕs¡«»˙q Á|üjÓ÷»Hê\qT ÇeTT&ÉTÃ≈£îqï yês¡T (e÷sYÿ ‡ }Væ≤+∫q ø±]àø£

es¡Z+) Á|ü|ü+#·+˝À mes¡÷ Òs¡T, ñ+&ÉuÀs¡T. uÛÖ‹ø£ Á|üjÓ÷»Hê\˝À kÕs¡«»˙q‘·

ñ+&É>∑\<äqTø√e&É+ e\¢HyÓ÷ HÓ’‹ø£ kÕs¡«»˙q‘·≈£î e÷sYÿ ‡ ô|<ä›>± $\Te

187


Çe« Ò<äT. Çe«ø£b˛>±, <ëìì >∑T]+∫ e÷{≤¢&çq ø=~› dü+<äsê“¤\˝À <ëìì

‘·èD°ø£]+#ê&ÉT. ø±˙ ì»yÓTÆq kÕs¡«»˙q‘· ñ+&˚~ $\Te\˝ÀH˚, uÛÖ‹ø£

Á|üjÓ÷»Hê\˝À ø±<äT. BìøÏ eT÷\+ ≈£L&Ü eTìwæ ÀH ñ+~. ‘·q bÕøÏåø£yÓTÆq

nedüsê\qT kÕs¡«»˙qyÓTÆq $\Te\ s¡÷|ü+˝À e´ø£Ô+ #ùd >∑TD+ eTìwæ À

m+<äT≈£î+<√, e÷qeC≤‹ m<äT>∑T<ä\˝À @ <äX˝À n~ e÷qe HÓ’»+˝À uÛ≤>∑+

nsTT+<√ ‘Ó©<äT>±ì n~ eTq≈£î ‘Ó*dæq eTìwæ HÓ’»+˝À $&ÉBj·Tsêì

uÛ≤>∑+. á $\Te\ kÕs¡«»˙q‘ ñ<ä e÷\ eT<Ûä , Äsê{≤\ eT<Ûä dü+|ò”T

uÛ≤yêìø°, düVü‰qTuÛÑ÷‹ø° ‘êe⁄ ø£*ŒdüTÔ+~. n+<ä] Á|üjÓ÷»Hê\ eT<Ûä ˇø£

ø£èÁ‹eT uÛÖ‹ø£ ◊ø£ ‘·qT }Væ≤+∫ <ëì ø√dü+ uÛÖ‹ø£+>± n+<äs¡÷ ◊ø£ yÓTÆ

ˇø£ Á|ü#·+&ÉyÓTÆq uÛÖ‹ø£ X¯øÏÔ>± e÷s¡T‘ês¡qï Ä˝À#·q e~*ô|{Ïº, uÛÖ‹ø£

◊ø£ ‘· @ yTs¡≈£î kÕ<Ûä yÓTÆ‘ Ä yTs¡≈£î <ëìì ì\u…≥Tº≈£î+≥÷ ◊ø£ ‘· Á|ü<Ûëq+>±

HÓ’‹ø£+ n˙, <ëìì Á|üj·T‘·ï|üPs¡«ø£+>± ô|+bı+~+#·&É+ <ë«sê ˇø£]

dü+|ò”TuÛ≤e+ eTs=ø£]øÏ n+<ä>∑\T>∑T‘·T+<ä ns¡ú+ #düT≈£îqï|ü&ÉT $_ÛqïyÓTÆq

◊&Ó+{Ï{°\qT @ $<Ûä+>± d”«ø£]+#ê˝À ns¡ú+ ne⁄‘·T+~.

ñ<ëVü≤s¡D≈£î |ü~eT+~ ìs¡T<√´>∑T\T ø£\dæ ˇø£ ìs¡T<√´>∑ dü+|òüT+

ô|≥Tº≈£î+fÒ ªe÷ |ü~eT+~øÏ ñ<√´>±\T Çe«+&çμ nì e÷Á‘·yT n&É>∑s¡T.

ªˇø£ Á|üC≤kÕ«$Tø£ <X+˝À ìs¡T<√´>∑+ ñ+&É{≤ìøÏ M\T Ò<äTμ nqï »qs¡ Ÿ

dü÷Á‘êìï Á|ü‹bÕ~kÕÔs¡T. ªeTìwüsTT |ü⁄{Ïºq Á|ür ˇø£ÿ]ø° ø±j·Tø£wüº+ #düTø=ì

>ös¡eÁ|ü<ä+>± Áã‹πø neø±X¯+ ñ+&Ü*μ nqï kÕs¡«»˙q HÓ’‹ø£ $\Te

s¡÷|ü+˝À ‘·eT ø√]ø£qT e´ø£Ô+ #kÕÔs¡T. Ç~ eTqTwüß …|ü&É÷ #ùd |üH. n<

}]˝À Ç+ø=ø£ |ü~eT+~ <ä[‘·T\T n+≥sêì‘·HêìøÏ e´‹πsø£+>± ø£ dü+|òüT+

ô|{≤ºs¡qTø√+&ç. yêfiófl ≈£L&Ü ªe÷ yê&É À #êjYT Vü≤À≥˝À¢ yπs >±¢düT\T

ô|≥º&ÜìøÏ M\T Ò<äTμ nì e÷Á‘·y˚T nqs¡T. kÕe÷õø£ >ös¡yêìï >∑T]+∫

e÷qe‘· >∑T]+∫ kÕs¡«»˙q $\Te\q÷ dü÷Á‘ê\q÷ Á|ü‹bÕ~kÕÔs¡T. ‘·<ë«sê

‘·eT bÕøÏåø£ &çe÷+&É¢qT e´ø£Ô+ #kÕÔs¡T. Ç|ü&ÉT á ¬s+&ÉT dü+|òü÷\ eT<Ûä

◊ø£ ‘· ø√s¡T≈£îHyês¡T, ªMT]<ä›s¡÷ ˇø£ÿf…Æ MT ñeTà&ç XÁ‘·Te⁄ nsTTq es¡Z `

≈£î\ sêC≤´ìøÏ (˝Òø£ |òüP´&É*»+‘√ wüØø£sTTq ô|≥Tºã&ç<ëØ sêC≤´ìøÏ)


188

e´‹πsø£+>± MT b˛sê{≤ìï m≈£îÿô|≥º+&ç nq&É+˝À ns¡ú+ Ò<äT. Ç<ä›s¡÷ ‘·eT

bÕøÏåø£yÓTÆq ø√]ø£\qT e´ø£Ô+ #j·T&ÜìøÏ Á|üjÓ÷–+# kÕs¡«»˙q $\Te\˝À

dü+|ò”TuÛ≤yêìøÏ ‘êe⁄ <=s¡T≈£î‘·T+~ >±˙ yê] uÛÖ‹ø£ Á|üjÓ÷»Hê\˝À ø±<äT.

ì»yT, ìs¡T<√´>±ìøÏ ø±s¡DyÓTÆq sê»ø°j·÷]úø£ eédüú≈£L n+≥sêì‘·Hêìï

ø±bÕ& ≈£î\eédüú≈£L eT<Ûä dü+ã+<Ûä+ ñ+~. ø±˙ n$ ¬s+&É÷ ˇø£{Ï ø±e⁄.

πø Áø£eT+˝À ª≈£L*b˛jTμM ø±e⁄. ÄdæÔ, ≈£î\+, |æ‘·èkÕ«eT´+ yÓTT<ä\sTTq

eédüú\ eT<Ûä |üs¡düŒs¡ dü+ã+<Ûë\THêïsTT. <ìø£~ ˇø£ düs¡«dü«‘·+Á‘·eTsTTq

B«|ü+ ø±<äT. ø±˙ yê{Ïqìï{Ï ø£\uÀùdÔ n+<ä]ø° ñeTà&ç XÁ‘·TesTTq ˇø£

eédüú ªne<äTμ. ˇø=ÿø£ÿ nD∫y˚‘· s¡÷bÕìøÏ e´‹πsø£+>± eTT+<äTø=#˚Ã

b˛sê{≤\T e´ø£Ô+#ùd kÕs¡«»˙q HÓ’‹ø£ $\Te\˝Àì kÕe÷q´ n+XÊ\˝À+∫

dü+|ò”TuÛ≤yêìøÏ #√≥T yÓ‘·ø£&É+ düããT>± e⁄+≥T+~. ª˙ ø√dü+ qTe⁄« Hê´j·T+

ø√s¡T≈£î+≥THêïe⁄ ø±ã{Ïº Ç‘·s¡T\ ø√dü+ ≈£L&Ü Hê´j·T+ ø√s¡Tø√yê*,

Ç‘·s¡T\≈£î qTe⁄« Hê´j·T+ #j·÷*μ nH~ ùV≤‘·Tã<äΔyÓTÆq yê<äq. m+<äTø£+fÒ

Hê´j·T+ nH uÛ≤eH (nìï $\Te\˝≤>∑) kÕs¡«»˙qyÓTÆq~. eTq nedüsê\qT

eTq+ e÷qe‘· nH uÛ≤eq <ë«sê m|ü&Ó’‘ e´ø£Ô+#kÕÔyÓ÷ n|ü&ÉT n<

e÷qe‘êuÛ≤eqqT Ç‘·s¡T\≈£î ≈£L&Ü nq«sTT+#·&Üìï eTq+ düT\uÛÑ+>±

‘·|æŒ+#·Tø√ ÒeTT. ‘·|æŒ+#·Tø√e&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#·eTì ø±<äT. ø±ì ‘·|æŒ+#·T

ø√e≥+ ø£wüº+. <ëìøÏ n&É¶yÓTT#Ã kÕs¡«»˙q‘· Ä $\Te˝À (nìï $\Te\

˝≤>∑) ñ+~. uÛÖ‹ø£ Á|üjÓ÷»Hê\≈£î ($\Te\ s¡÷|ü+˝À e´ø£Ô+ njT´<ëø±)

n≥Te+{Ï kÕs¡«»˙q‘· Ò<äT. uÛÖ‹ø£ nedüsê\˝À kÕs¡«»˙q‘· ø√dü+ yÓ‹πø

e÷]ÿ ‡düTº dü+Á|ü<ëj·T+ kÕúHêìï e÷qe eéVü‰sê\˝À @ s¡ø£yÓTÆq

kÕs¡«»˙q‘ê kÕ<Ûä +ø±<äì qyTà ªb˛dtº ` yÓ÷&És¡Héμ <äèø£Œ<∏ä+ ÄÁø£$TdüTÔqï~.

ø±ã{Ïº á e÷≥\T #Ó|üŒ&É+ nedüs¡+ nsTT+~.

ø±ã{Ïº ◊&Ó+{Ï{°\ >∑T]+∫ Ä˝À∫+#≥|ü&ÉT Á|ü<Ûëq+>± …ø£ÿ˝ÀøÏ

rdüTø√e\dæ+~ yê{Ï À e´ø£ÔeTjT´ $\Te\qT. n$ @s¡ø£yÓTÆq dü+|ò”TuÛ≤yêìï

e´ø£Ô+#kÕÔsTT? @ ~X>± eTq*ï, eTq Äø±+ø£å\qT q&ç|ækÕÔsTT? @ Ä#·s¡D≈£î

}‘·$TkÕÔsTT?

189


ªeTTdæ¢+ ◊&Ó+{Ï{°μ >∑T]+∫ á ø√D+ qT+&ç Ä˝À∫<ë›+. $eø£å≈£L

ìs¡¢øå±´ìø° >∑Ts¡e⁄‘·Tqï yÓTÆHê]{°>± eTTdæ¢+\T e´ø£Ô+#ùd Ä+<√fiqqT yÓTÆHê]{°

Vü≤≈£îÿ\ ø√D+ qT+&ç #·÷dæ düeT]ú+#ê\q&É+ düãuÒ. ø±˙ Ä ìs¡düq˝À

e´ø£ÔeTj˚T´ Ä˝À#·q\˝Àì $\Te\T düe÷» kÕ+düÿ è‹ø£ dü+|ü<äqT

ô|+bı+~+#·>∑\eì ns¡ú+ #˚düT≈£îqï|ü&˚ Ä ìs¡düq ‘·q nedüsê\qT

rs¡TÃ≈£î+≥÷H Ç‘·s¡ |ü⁄s√>±$T Á|üjÓ÷»Hê\˝À @ $<Ûä+>± uÛ≤>∑+ ø±>∑\<√

ns¡ú+ ne⁄‘·T+~. n|ü&É~ ªyêfiflμ nedüs¡+ ` düeT+»düyÓTÆq nedüs¡+ `

e÷Á‘·yT ø±<ä , ˇø£ s¡ø£+>± n+<ä] nedüs¡+ ≈£L&Üq˙ ns¡ú+ ne⁄‘·T+~.

ì‘· + X¯+øÏ+#·ã&˚ e´≈£îÔ\≈£î ns¡úeTsTTq+‘·>± ªÄ‘·à>ös¡e+μ nH˚ uÛ≤eq

Ç‘·s¡T\≈£î ns¡ú+ ø±>∑\<ë? yêfiófl H]Œ+∫q+‘· >∑{Ïº>± Ä $\TeqT y¬ses¡T

H]Œ+#·>∑\s¡T? ø±˙ Ä‘·à>ös¡e+ nH uÛ≤eq kÕe÷õø£ dü+düÿ è‹˝À ì+&ÉT>±

m<ä>∑≈£î+&É eTqeT+‘ê ø√s¡T≈£îH˚ ø=‘·Ô düe÷»+ kÕ<ÛäéTe⁄‘·T+<ë— ‘·q

dü+düÿ è‹˙ n\yê≥¢q÷ Ä#êsê\q÷ kÕs¡«»˙qyÓTÆq dü‘· +>± uÛ≤$dü÷Ô ªuÀs¡

$s¡T#·Tø=ìμ ‹]π> yÓTC≤]{° eT<Ûä ˇø£ yÓTÆHê]{°>± Áã‹πø yêfifl≈£î ns¡úeTsTT

q+‘·>± _Ûqï‘·«+, yÓ’$<Ûë´\ $\Te\T Ç‘·s¡T\≈£î ns¡ú+ ne⁄‘êj·÷? ø±˙

_Ûqï‘ê«ìï yÓ’$<Ûë´ìï πøe\+ düVæ≤+#·&ÉyT ø±ø£ ÄVü‰«ì+#·&É+ eTqeT+<äs¡+

Hs¡TÃø√ø£ b˛‘ eTq+ }Væ≤+#·T≈£îH ø=‘·Ô düe÷»+ dü+|üPs¡í+ ne⁄‘·T+<ë?

Ç≥Te+{Ï $\Te\H˚ø£+ á ª»˝Ÿ»˝≤ dü+ø£\q+˝Àì ø£$‘·\˝À

ø£ì|ækÕÔsTT. yê{Ïì yÓTÆHê]{°\ Hê´j·TyÓTÆq düeTdü \ ø£$‘ê‘·àø£ ( Òø£ ‘ê‹«ø£)

ªe´ø°Ôø£s¡Dμ>± (e÷Á‘·y˚T) #·÷&É≈£î+&É, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ eTTdæ¢+\ uÛÖ‹ø£ |ü]dæú‹,

<ëì qT+&ç |ü⁄{Ïºq Ä˝À#·q\T, yÓTT‘·Ô+>± düe÷C≤ìøÏ n+~+# $\Te\

<äèø√ÿD+>± ns¡ú+ #˚düT≈£îqï|ü&ÉT á ø£$‘·\T #·~y˚ eTTdæ¢y˚T‘·s¡T\T

kÕqTuÛÑ÷‹˙ dü+|ò”TuÛ≤yê˙ï ªÇ#˚Ãμ yê]>±H˚ ø±ø£ rdüT≈£îH˚ yê]>± ≈£L&Ü

ø£qã&É‘ês¡T. ªˇ+≥] b˛sê≥+ @$T #˚kÕÔs¡T, Ç‘·s¡T\‘√ ø£\e+&çμ nH˚

eTT+<äT Ç|üŒ{Ïπø n+<ä] nedüsê\≈£L yêfiófl n+~düTÔqï $\Te\THêïj·Tì

ns¡ú+ #düTø√>∑\T>∑T‘êeTT. uÛÖ‹ø£+>± #‘·T\T ø£\|ü&É+ nìï dü+<äsê“¤\˝Àq÷

nedüs¡+>±˙, kÕ<Ûä +>±˙ ø±ø£b˛e#·TÃqT >±˙ $\Te\ #j·T÷‘· m|ü&É÷

Ô Ô


190

ñ+≥T+~. nsTT‘ <ëì >∑T]+∫ düŒ èVü≤ nedüs¡+, ne>±Vü≤q nedüs¡+.

ˇø£ J$‘· nqTuÛÑe+ qT+&ç |ü⁄{Ïºq $\Te\T yê≥+‘·≥$ Ç‘·s¡ Jeq

s¡+>±\˝ÀøÏ yê´|æ+# Áø£eT+ dü+øÏ¢wüº+>±q÷ HÓeTà~>±q÷ »s¡T>∑T‘·T+~. Ä

|üì Á|üj·T‘·ï|üPs¡«ø£+>± #j·T≥+ $\Te\ dü+|ò”TuÛ≤yêìï ô|+bı+~+#·&É+`

nedüs¡+. ñ<ä e÷\≈£î eTq+ dü\Vü‰\T, kÕqTuÛÑ÷‹ ªÇ#Ãμ yês¡yT ø±ø£ bı+<

yês¡eTT ≈£L&É nqï ms¡Tø£ nedüs¡+.

ìs¡düq nH HÓ>∑{Ïyé uÛ≤eq˝À ≈£L&É Çìï bÕõ{Ïyé $\Te\THêïsTT.

nsTTq|üŒ{Ïø° n~ |ü]$T‘·yÓTÆq uÛ≤eH. eTTdæ¢+\qT eTTdæ¢+\T>± ø£~*+#

bÕõ{Ïyé Ä˝À#·q\T ` ªeTTdæ¢+ ◊&Ó+{Ï{°μ˝À uÛ≤>∑+ ø±>∑*–q$ ` Òyê?

ÇkÕ¢+ ` n+<äT˝À Á|ü‘´øÏ+∫ uÛ≤s¡‘·<X+˝À n~ rdüT≈£îqï s¡÷|ü+ eTq

düe÷C≤ìøÏ #dæq yT ÒMT Ò<ë? n+~∫Ãq dü+düÿ è‹ @MT Ò<ë? <ëìì

‘·q˝À ÇeTT&ÉTÃ≈£îqï eTTdæ¢+ ◊&Ó+{Ï{° ˇø£ bÕõ{Ïyé sê»ø°j·T uÛ≤eq≈£î

;»+ ø±C≤\<ë? Áu≤Vü≤àD°j·T ôV’≤+<äe dü+düÿ è‹ >∑T|æŒ{À¢ ñqï eTq

düe÷»+˝ÀøÏ ÇkÕ¢+ ø=ìï ø=‘·Ô Ä˝À#·q\q÷ ø=‘·Ô kÕ+düÿ è‹ø£ $\Te\q÷

Á|üyXô|{Ïº+~. n$ ôV’≤+<äe dü+düÿ è‹˝Àì ¬s+&ÉT ã\yÓTÆq <äTs¡TZD≤\qT ø=+‘·

yTs¡≈£î e´‹πsøÏ+# $\Te\T. dü+≈£î∫‘·‘·«+, kÕ+|òæTø£ ndüe÷q‘· nH$ Ä

¬s+&ÉT >∑TD≤\T. ÇkÕ¢+ yê{ÏøÏ $s¡T<äΔyÓTÆq $\Te\qT ô|+bı+~+∫q $wüj·÷ìï

>∑s¡«+>± C≤„|üø£+ #düTø√e&É+ Ç|üŒ{Ï<ëø± eTTdæ¢+ #Ûê+<ädüyê<äT\ e+‘·sTT+~.

n~ yêfifl e+‘·T>±H ñ+&çb˛‘ eT+∫ ø£+fÒ #Ó&ÉTπø m≈£îÿe ñ|üjÓ÷>∑|ü&

Á|üe÷<ä+ ñ+≥T+~.

Áu≤Vü≤àD°j·T <äèø£Œ<∏ä+˝À ôV≤#·TÃ‘·>∑TZ\ dü+≈£î∫‘·‘·«yT ø±ø£ ªÁbÕ<•ø£μ

dü+≈£î∫‘·‘·«+ ≈£L&É ã\+>± ñ+~. Væ≤+<äTe⁄\T>± |ü⁄{Ïº ô|]–q yêfifl≈£î

‘·eT˝À á <äèwæº À|ü+ ñ+<äì Á>∑Væ≤+#·&É+ düVæ≤‘·+ ø£wüº+. Væ≤+<äTe⁄\ e÷qdæø£

<äèwæº #·T≥÷º ø=ìï >√&É\T+{≤sTT. Ä >√&É\qT <ë{Ï Ä˝À∫+#·&É+,

düVü‰qTuÛÑ÷‹‘√ düŒ+~+#·&É+ Væ≤+<äTe⁄\≈£î düVü≤»+>± sê<äT. ≈£î\+ ˇø£

Á|ü<ÛëqyÓTÆq n&ÉT¶>√&É ø±>± n~ H]Œ+∫q dü+düÿ è‹ |òü*‘·+>± C≤‹, uÛ≤wü,

<˚X¯+ yÓTT<ä\sTTq n&ÉT¶>√&É\T ≈£L&É Væ≤+<äTe⁄\ #·T≥÷º yÓTT*#êsTT.

191


düVü‰qTuÛÑ÷‹ø° düŒ+<äq≈£L Ç$ ã\yÓTÆq |ü]$T‘·T\T ô|&É‘êsTT. ÇkÕ¢$Tø˘

dü+düÿ è‹ BìøÏ |üP]Ô>± nr‘·eTì Hê ñ<›X´+ ø±<äT. @ m\¢\÷ Ò≈£î+&É

$X¯«»˙q+>± ªeTy˚Tø£+μ ø±e&É+ eTqTwüß˝…e]ø° kÕ<Ûä´+ ø±<äT. ø±˙ Ä

|ü]$T‹ì e´‹πsøÏ+# kÕ+düÿ è‹ø£ $\Te\T ÇkÕ¢+˝À ñHêïsTT. eTTdæ¢+\+‘ê

uÛÖ‹ø£+>± ø£fÒqì ìs¡÷|æ+#·&ÜìøÏ #Ûê+<ädüyê<äT\T ªñe÷àμ nH uÛ≤eqqT

yê&ÉT≈£îH rs¡TqT e´‹πsøÏ+#·e\dæ+< Á|ü|ü+#· eTTdæ¢+\T _ÛqïC≤‘·T\˝Àq÷

dü+düÿ è‘·T\˝Àq÷ uÛ≤>∑yÓTÆ ñHêïs¡ , á yÓ’$<Ûë´ìï ø±<äq&É+ dü+≈£î∫‘·

<äèø£Œ<∏äeT˙ $eT]Ù+#ê*‡+<. ø±˙ <ëìì uÛÖ‹ø£ @ø£‘·>± ns¡ú+ #düTø√≈£î+&É,

$XÊ\yÓTÆq düVü‰qTuÛÑ÷‹øÏ (ø£ dü+ ‘·eT eT‘êìøÏ #Ó+~qyê] es¡¬ø’Hê) ‘êe⁄

ø£*Œ+#˚ kÕ+düÿ è‹ø£ $\Te>± ns¡ú+ #˚düTø√e&É+ nedüs¡+. ôV’≤+<äe

dü+düÿ è‹˝Àì dü+≈£î∫‘· <äèwæºì m‹Ô#·÷|ü&É+ <ë«sê <ëìì ã\V”≤q|üs¡#·&ÜìøÏ

n~ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+<ä˙ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ç+<ä˙ ≈£L&Ü ns¡ú+ #˚düTø√e&É+

nedüs¡+. Á|ü|ü+#· eTTdæ¢+\˝À m+‘· kÕ+düÿ è‹ø£ yÓ’$<Ûä eTTqï|üŒ{Ïø° ns¡;“

e÷{≤¢& bÕ\d”ÔHê eTTdæ¢+\≈£î Çø£ÿ≥T¢ eùdÔ ‘·$Tfi+ e÷{≤¢& ø√j·T+ã‘·÷Ôs¡T

eTTdæ¢+\T Ä+<√fiq #Ó+<ä>∑\s¡T. >∑T»sêr e÷{≤¢& b˛s¡“+<äsY eTTdæ¢+\T

u≤<Ûä|ü&É>∑\s¡T. Á|üdüTÔ‘êìøÏ~ eT‘·+ |ü]~Û ÀH ñ+~. eT‘· #Ûê+<ädüyê<äT\

n<äT|ü⁄˝ÀH˚ ñ+~. nsTTq|üŒ{Ïø°, eT‘·+ Á|üy˚Tj·T+ ˝Òì kÕs¡«»˙qyÓTÆq

düŒ+<äq≈£î á yÓ’K] <ë] #·÷|ü>∑\<äT. ªmø£ÿ&√ #Ó#ÓHê´˝À @<√ »]–‘ Mfiófl

ôV’≤<äsêu≤<é˝À ãdüT‡\ n<ë›˝…+<äT≈£î |ü>∑\>=&É‘ês¡Tμ nì $düTø=ÿH˚

Væ≤+<äTe⁄\≈£î, >∑&É|ü <ë{Ï düŒ+~+#·˝Òì ‘·eT dü+≈£î∫‘·‘ê«ìï Ç~ m‹Ô

#·÷|ü⁄‘·T+<äì ns¡ú+ ø±<äT.

<e⁄&ç eTT+<äT n+<äs¡÷ düe÷qT ÒqH~ ÇkÕ¢+˝Àì eTs=ø£ $\Te.

|ü⁄s¡TcÕ~Ûø£ ‘·, Ä]úø£ ndüe÷q‘· BìøÏ ã\yÓTÆq |ü]$T‘·T\T ô|{Ïºq|üŒ{Ïø°

eT‘·yT düe÷q‘·« dü÷Á‘êìï Á|ü‹bÕ~+# dü+düÿ è‹ø°, >∑TDø£s¡à\qT ã{Ïº

<e⁄& eTqTwüß\qT ndüe÷qT\T>± düèwæº+#ê&Éì qyTà ôV’≤+<äe dü+düÿ è‹ø°

#ê˝≤ ‘&Ü ñ+~. ôV’≤+<äe düe÷»+˝Àì ÁXÊ$Tø£ ≈£î˝≤\≈£î #Ó+~qyês¡T

ÇkÕ¢+yÓ’|ü⁄ Äø£]¸‘·T\T ø±e&ÜìøÏ Ç~ <√Vü≤<ä+ #dæ+~. Ä $<Ûä+>± eT‘·+


192

e÷s¡TÃ≈£îqï yê]˝À ø£ì|æ+# Ä‘·à>ös¡e+ Væ≤+<äTe⁄\T>± ñ+&çb˛sTTq yê]˝À

ø£ì|æ+#·<äT. ÇkÕ¢+, Å ¬ø’düÔe+ uÛ≤s¡‘·<X+˝ÀøÏ sêø£b˛‘ á <X+˝À ªÁøÏ+~

≈£î˝≤\μ |ü]dæú‹ Ç+¬ø+‘· <äTs¡“¤s¡+>± ñ+&<√ !

uÛ≤s¡‘·<X+˝À ÇkÕ¢+qT m≈£îÿe>± Á|ü#ês¡+ #dæ+~ ø£‹Ô#‘· ã{Ïºq

düT˝≤ÔqT¢ ø±<äT. düe÷q‘·« $\TeqT Á|ü#ês¡+#dæq ªdü÷|ò”μ Á|ü#ês¡≈£î\T. Mfiófl

Á|ü#ês¡+ #dæq ÇkÕ¢+˝À <e⁄&ç eTT+<äT n+<äs¡÷ düe÷qeTH uÛ≤eq, Áù|eT,

<äj·T, düVü≤q+, kÕqTuÛÑ÷‹ yÓTT<ä …’q $\Te\T eTTKýÓTÆq$. Mfiófl ù|<ä]ø£+˝À

ñ+≥÷ ù|<ä\ eT<Ûä ‹s¡T>∑T‘·÷ eT‘êìï Á|ü#ês¡+ #XÊs¡T. M] düe÷<ÛäT Ò

<XeT+‘·{≤ ø£ì|æ+# <äsêZ\T. eT‘êìøÏ nr‘·+>± Á|ü»\+<äs¡÷ |üP»\T

#ùd @¬ø’ø£ ÁbÕs¡úHê düú ≤\T <äsêZ\T. ªVæ≤+<ä÷ eTTdæ¢+ uÛ≤sTT uÛ≤sTTμ nqï

˝ÖøÏø£yê<äT\ ìHê<ä+ ø£+f… <äsêZ Ò m≈£îÿe>± Væ≤+<ä÷ ` eTTdæ¢+ Á|ü»\qT

(eTTK´+>± ÁXÊ$Tø£ Á|ü»\qT) ˇø£ <ä>∑Z]øÏ ‘Ó#êÃj·Tq&É+˝À m+‘·e÷Á‘·+

n‹XjÓ÷øÏÔ Ò<äT.

uÛ≤s¡‘·<X|ü⁄ ÇkÕ¢+≈£î ñqï á #·]Á‘·qT dü>∑s¡«+>± d”«ø£]+# ªeTTdæ¢+

◊&Ó+{Ï{°μøÏ ˇø£ yêdüÔ$ø£yÓTÆq sê»ø°j·T kÕúq+ ñ+&É>∑\<äT. n~ düHê‘·q

yê<ëìï ‹s¡düÿ]dü÷Ô ªeTTdæ¢+μ>±H ñ+≥÷ nuÛÑT´<äj·T sê»ø°j·T Ádüe+‹˝À

uÛ≤>∑+ ø±>∑\<äT. <ëìì nuÛÑT´<äj·T yê<äT˝…+<äT≈£î ÄVü‰«ì+#·≈£L&É<äT?

ÄVü‰«ì+#·&ÉyT ø±<äT, <ëìø√dü+ m+<äT≈£î Á|üj·T‘·ï+ #j·T≈£L&É<äT?

193

eTs√<ë] |üÁ‹ø£ À e∫Ãq Ç+≥s¡÷« ´ yT`pHé, 1998

Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡ yê<ä+ qT+∫Hs¡TÃø√e\dæ+~ Ä‘·à $eTs¡Ù

‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+˝À Ç|ü⁄Œ&ÉT »s¡T>∑T‘·Tqï Á|ü<Ûëq #·s¡Ã\˙ï b˛dtº

yÓ÷&É]ï»+ #·T≥÷ºH˚ ‹s¡T>∑T‘·THêïsTT. b˛dtºyÓ÷&É]ï»+ bÕXÊÃ‘·éT÷˝≤\

>∑T]+N, ‘ê‹«ø£ dæ<ëΔ+‘ê\ >∑T]+N |ü]#·j·T+ ñqïyês¡÷, Òìyês¡÷ ≈£L&Ü

Ä e÷≥qT $]$>± ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T. Ád”Ôyê<ä, <ä[‘·yê<ë\ #·s¡Ã\‘√

ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ ø=qkÕ>∑T‘·Tqï ø£ Áø£eT+, <ëì #·T≥÷º n\TeTT≈£îqï yê‘êes¡D+,

Á|ü‹ n+XÊ˙ï K+&ç+∫, K+&ç+∫ $eT]Ù+# <Û√s¡DÏ ô|s¡>∑&É+ H&ÉT HÓ\ø=ì

ñqï |ü]dæú‹ì ø=‘·Ô>± ìs¡«∫+#·e\dæq nedüs¡+ ø£*ŒdüTÔHêïsTT. á |ü]dæú‹

kÕVæ≤‘ê´ì ø£+fÒ $T+∫q~. sê»ø°j·T, ‘ê‹«ø£, kÕ+düÿ è‹ø£ s¡+>±\ìï{Ï

Äe]+∫q~.

e÷qeVü≤≈£îÿ\ s¡+>∑+˝À ø=‘·Ô Á|üX¯ï\qT y˚dæ, ø=‘·Ô uÛ≤eq\T

Á|üyXô|&ÉT‘·Tqï &Üø£ºsY ¬ø. u≤\>√bÕ Ÿ H{Ï e÷]ÿ ‡düTº\ Ä#·s¡D MT<äH ø±<äT,

e÷]ÿ ‡»+˝Àì ø=ìï eTÚ*ø£ n+XÊ\ MT<ä ≈£L&Ü ì•‘·yÓTÆq $eTs¡Ù\T

#düTÔHêïs¡T. Ä $eTs¡Ù Áø£eT+˝À uÛ≤>∑+>± Äj·Tq b˛dtº yÓ÷&É]ï»+ MT<ä

≈£L&Ü yê´K´\T #XÊs¡T. b˛dtº yÓ÷&É]ï»+ MT<ä Ç|ü⁄Œ&ÉT »s¡T>∑T‘·Tqï #·s¡Ã≈£î

u≤\>√bÕ Ÿ n_ÛÁbÕj·÷\T $\TesTTq <√Vü≤<ä+ #kÕÔsTT.

¬ø. lìyêdt

Á|ü : Ä<ÛäTìø£+, n‘ê´<ÛäTìø£+, Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡+ e+{Ï e÷≥\qT b˝≤ ns¡ú+

#˚düTø√yê*? ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\ Ä<Ûës¡+>± #ê]Á‘·ø£ <äX¯\qT ìs¡«∫+#˚

e÷]ÿ ‡»+ á e÷≥\qT n+^ø£]düTÔ+<ë?

» : e÷]ÿ ‡»+ n+^ø£]düTÔ+<ë Ò<ë nqï dü+>∑‹ |üø£ÿq ô|&É<ë+. n<ä+‘·

eTTK´+ ø±<äT. Ä<ÛäTìø£+, Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡+ nH e÷≥\qT #ê]Á‘·ø£ <äX\T>±

Òø£ dæú‘·T\T>± ns¡ú+ #düTø√e&É+ düããT ø±<yÓ÷. Ä e÷≥\qT s¡ø£s¡ø±\


194

nsêú\˝À yê&ÉT‘·THêïs¡T. k˛wü*düTº sêC≤´\ |ü‘·q+ ‘·s¡Tyê‘· Á|ü|ü+#·+

Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡ (b˛dtº`yÓ÷&És¡Hé) <äX¯˝ÀøÏ Á|üy˚•+∫+<äì nH˚yês¡THêïs¡T.

ø±˙ Hê <äèwæº À Ä<ÛäTìø£+ (yÓ÷&És¡Hé), Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡+ (b˛düTº yÓ÷&És¡Hé)

nH$ ÁbÕ<∏ä$Tø£+>± C≤„qdæ<ëΔ+‘· dü+ã+<ÛäyÓTÆq (epistemological) e÷≥\T.

Ä<ÛäTìø£yê<ä C≤„q dæ<ëΔ+‘·+ô|’q Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä+ ô|fÒº $eTπsÙ

Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡ yê<ä+˝Àì Á|ü<Ûëq $wüj·T+ nì HqT nqT≈£î+{≤qT. <ëìøÏ

yπs @ nsêú\T Ç∫ÃHê n~ Bì qT+&ç e∫Ãqy, Òø£ Bì‘√ eTT&ç|ü&çqy. Ä

ns¡ú+˝À Á|üdüTÔ‘· #ê]Á‘·ø£<äXqT Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡<äX nq&É+ düããT ø±<yÓ÷.

k˛wü*düTº Á|üjÓ÷>±\ yÓ’|òü\´+ qT+&ç H˚s¡TÃ≈£îqï ø=‘·Ô C≤„qdæ<ëΔ+‘·+ `

Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡ yê<ä+˝À ñ+<ë? n+<äT˝À C≤„q dæ<ëΔ+‘· $eTs¡Ù ñ+~>±˙

Á|ü|ü+#êìï ns¡ú+ #˚düTø√e&Üìø° Ä#·s¡DqT s¡÷bı+~+#·Tø√e&Üìø°

nedüs¡eTsTTq Á|üe÷D≤\T ø£*Œ+# C≤„qdæ<ëΔ+‘·yTB Ò<äT. e{Ïº $eTs¡ÙHê‘·àø£

<äèø£Œ<∏ä+ ` b+‘· dü~«eTs¡Ù nsTTHê ˇø£ #ê]Á‘·ø£ <äXqT Òø£ j·TT>±ìï

ìs¡«∫+#·&ÜìøÏ |üìø=düTÔ+<äqTø√qT. Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡ yê<ä+ eTqøÏ#Ã~ ˇø£

ø=‘·Ô ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ä+ ø±<äT. nìï ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ë\qT ˝À|ü* qT+∫

‘=\∫ (subvert #˚dæ) #·÷|æ+#˚ $eTs¡ÙHê‘·àø£ kÕ<ÛäHê\ìdüTÔ+~. n~

$\TesTTq<äH˚ H˚qT nqT≈£î+{≤qT. nsTT‘˚ á Ä˝À#·q\ düuŸes¡¸Hé

(subversion) ˇø£ j·TT>±ìï ìs¡«∫+#˚ ‘ê‹«ø£ <Û√s¡DÏ ø±C≤\<äT. n{≤¢

nqTø√e&É+ #ê˝≤ HÓ>∑{Ïyé yÓ’K]. <äTs¡<äèwüºeXÊ‘·TÔ Ç|ü⁄Œ&ÉT #ê˝≤eT+~

Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡ yê<ëìï ø£ ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ä+>± Òø£ ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ëìøÏ

Á|ü‘êé÷ïj·T+>± uÛ≤$düTÔHêïs¡T.

eTs=ø£ ns¡ú+˝À Á|üdüTÔ‘· #ê]Á‘·ø£ <äXqT Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡ <äX nq&É+

»s¡T>∑T‘·÷ ñ+~. Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡ yê<ä+ e÷qe ª◊&Ó+{Ï{°\μqT ndæús¡yÓTÆq$>±,

#·+#·\yÓTÆq$>± uÛ≤$düTÔ+~. ˇø£ ø±]à≈£î&ÉT ‘êqT ø±]à≈£î&ÉT nì |üP]Ô>±

nqT≈£îH À|ü Ò eT>∑yê&ç>±H√, eTTdæ¢+>±H√, ‘Ó\T>∑Tyê&ç>±H√, eTTq÷ïs¡Tø±|ü⁄

≈£î\düTÔ&ç>±H√ ø£ì|ækÕÔ&ÉT. ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú Á|üdüTÔ‘· <äX˝À düe÷C≤ìï

N*ø£ ù|*ø£\T #dæ bø£ÿ&çø£ø£ÿ&É |ü]$T‘·yÓTÆq ◊&Ó+{Ï{°\qT düèwæº+∫s<ä Ä

195

Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡ yê<ä+ qT+∫ Hs¡TÃø√e\dæ+~ Ä‘·à $eTs¡Ù

dü‘ê´ìï Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä+ Á|ü‹_+_düTÔ+<ä yê~+# yês¡THêïs¡T. nsTT‘

á #·+#·\‘·«+˝À ñ+& kÕù|ø£åø£ dæús¡‘ê«ìï $_Ûqï ◊&Ó+{Ï{°\ eT<Ûä qT+&

dü+ã+<Ûë\qT ns¡ú+ #˚düTø√e&Üìø° N*ø£H˚ ø±ø£ ø£\sTTø£qT (m+‘·

kÕù|øÏåø£eTsTTq|üŒ{Ïø°) ns¡ú+ #düTø√e&Üìø° ø±e\dæq ‘ê‹«ø£ |ü]ø£sê\T

b˛düT º`yÓ÷&É]ï»+˝À ñHêïj·TqTø√qT. n$ ˝Ò≈£î+&Ü ô|≥Tºã&ç<ëØ

eédüúqsTTHê y˚πs Ç‘·s¡ Ä~Û|ü‘ê´\qsTTHê düeTs¡ú+>± b<äTs√ÿ˝ÒeTT.

b<äTs√ÿ Òì nXø£Ô‘·qT Á|üdüTÔ‘· #ê]Á‘·ø£ j·TT>∑ \ø£åD+>± ù|s=ÿq<ä\#·T≈£î+fÒ

‘·|üŒ Bìì Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡ Xø£+ nq&É+ düããT ø±<äT. n+‘·{Ï nXø£Ô‘·qT

Á|üdüTÔ‘· j·TT>±ìøÏ n+≥>∑≥ºqedüs¡+ Ò<äT.

Á|ü : b˛düTºyÓ÷&É]ï»+ $eT]Ù+# ùV≤‘·Tyê<ä+, ôd’qT‡, n_Ûeè~Δ e+{Ï uÛ≤eq\

e÷j·T˝À e÷]ÿ ‡»+ ≈£L&Ü |ü&çb˛sTT+<ë?

» : e÷]ÿ ‡»+ yê{Ï ªe÷j·Tμ˝À |ü&çb˛sTT+<äq&É+ Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡ yê<ä

$eTs¡ÙqT dü]>±Z e´ø£Ô+ #j·T<äT. e÷]ÿ‡»+ ≈£L&Ü (ã÷s¡T®yê ñ<ës¡yê<ä+

˝≤>±) ˇø£ ªÄ<ÛäTìø£μ ‘ê‹«ø£<Û√s¡DÒ. ªe÷j·Tμ˝À |ü&çb˛e&É+ e\¢ ø±<äT. n<

<ëì HÓ’»+. 18e X¯‘êu≤›ìøÏ #Ó+~q j·T÷s√|æj·THé ªC≤„H√<äj·T+μ

(bHé …’f…HéyÓT+{Ÿ) qT+&ç yÓTT<ä\sTTq uÛ≤e$ø±dü+ ˇø£ kÕe÷q´ (common)

C≤„qdæ<ëΔ+‘·+ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç+~. ã÷s¡T®yê ùV≤‘·T‘·« <äèwæºø° e÷]ÿ ‡C≤ìø°

ÁbÕ‹|ü~ø£ nsTTq C≤„qdæ<ëΔ+‘· <äèø£Œ<∏ë\T á kÕe÷q´ \ø£åD≤\qT

|ü+#·T≈£îHêïsTT. Bì ns¡ú+ ã÷s¡T®yê ùV≤‘·T‘·« <äèwæºì e÷sYÿ ‡ ndü˝Ò

$eT]Ù+#· Ò<äì ø±<äT. ìC≤ìøÏ Äj·Tq #ê˝≤ ã\+>± $eT]Ù+#ê&ÉT. eTq≈£î

ø£ì|æ+#< ÁbÕ|ü+∫ø£ yêdüÔ$ø£‘· n˙, eTq+ <ëìì ñqï<äTqï≥Tº>± ìs¡T›wüº+>±

ns¡ú+ #düT≈£î+{≤eT˙, ªeTq+μ bes¡T nH <ëì‘√ ì$T‘·Ô+ Ò≈£î+&Ü eTq+

kÕs¡«Á‹ø£ C≤„q+ bı+<ä>∑\eT˙, <ëì ÁbÕ‹|ü~ø£q ùV≤‘·Tã<äΔ+>± eTq

Ä#·s¡DqT s¡÷bı+~+#·T≈£îì eTq Ä˝À#·q\˝À uÛ≤$+# |òü*‘ê\H kÕ~ÛkÕÔeT˙

qyTà ùV≤‘·T‘·« <äèwæºì ã\+>± $eT]Ù+∫q ‘·‘·«y‘·Ô\˝À e÷sYÿ ‡q÷ ÁbòÕsTT&éq÷

˝…øÏÿkÕÔs¡T. nsTTq|üŒ{Ïø° yê] <äèø£Œ<∏ëìø°, nìï ªn<ÛäTìø£μ <äèø£Œ<∏ë\≈£L

kÕe÷qýÓTÆq C≤„q dæ<ëΔ+‘· ÁbÕ‹|ü~ø£ ˇø£≥T+~.


196

e÷qe eéVü‰sê\˝À ùV≤‘·Te⁄ (reason) ñ+<ä , n+fÒ n+<äT˝À

ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Ûë\ s¡÷|ü+˝Àì ùV≤‘·Tã<äΔyÓTÆq Áø£eT+ ñqï<ä˙, <ëì

dü«uÛ≤yêìï edüTÔ>∑‘·+>± ns¡ú+ #düTø√e&É+ eTìwæøÏ (Hs¡T>±, düT\Te⁄>± ø±ø£

b˛sTTq|üŒ{Ïø°) kÕ<Ûä eT˙, Ä ùV≤‘·Ty kÕe÷õø£ #·]Á‘· À Á|ü>∑‹, |ü⁄s√>∑eTq+,

n_Ûeè~Δ nH yê{Ïø=ø£ edüTÔ>∑‘·yÓTÆq ìs¡«#·Hê˙ï, nsêú ï ÇdüTÔ+<ä , <ëìì

ns¡ú+ #˚düTø=ì düeTÁ>∑yÓTÆq C≤„Hê˙ï kÕs¡«»˙qyÓTÆq dü‘ê´˙ï Á>∑Væ≤+#·&É+

eTìwæøÏ kÕ<ÛäéT˙, ‘·<ë«sê Ä edüTÔ>∑‘· ùV≤‘·T Áø£e÷ìï ‘·eT Ä#·s¡D

Áø£eT+>± eTqTwüß\T eT\#·T≈£î+{≤s¡ , Á|ü|ü+#·+ ˇø£ ‘ê{Ïô|’q yÓTT‘·Ô+>±

|ü⁄s√>∑$TdüTÔ+<ä˙ e÷]ÿ ‡»+ qeTTà‘·T+~, ã÷s¡T®yê ñ<ës¡yê<äeT÷

qeTTà‘·T+~, nìï s¡ø±\ Ä<ÛäTìø£yê<ä dæ<ëΔ+‘ê\÷ qeTTà‘êsTT. yê{Ï eT<Ûä

ã\yÓTÆq ‘&Ü\THêïsTT. XÁ‘·T‘·«+ ≈£L&Ü ñ+~. n$ >∑T]Ô+# ùV≤‘·Te⁄˝Àq÷,

n$ ìs¡«∫+# n_Ûeè~Δ Àq÷, n$ dü÷∫+# Á|ü>∑‹<ëj·Tø£yÓTÆq Ä#·s¡D˝Àq÷

‘&Ü\THêïsTT. ø±˙ nìï{ÏyÓqTø£ ˇø£ kÕe÷q´ C≤„q dæ<ëΔ+‘· yÓ’K] ñ+~.

ÁbÕ|ü+∫ø£ yêdüÔ$ø£‘·≈£î ñ+& edüTÔ>∑‘·‘ê«ìï (objectivity) >∑T]+∫, ùV≤‘·T‘·«+

(rationality) >∑T]+∫, M{Ï $wüj·T+˝À eTq≈£î+& C≤„Hêìï >∑T]+∫, kÕs¡«»˙q

kÕs¡«Á‹ø£ XÊÁd”Ôj·T‘· >∑T]+∫, Á|ü>∑‹<ëj·Tø£yÓTÆq e÷qe Ä#·s¡D ÁbÕ|ü+∫ø£

ùV≤‘·Te⁄qT nqTdü]+∫ ñqï≥ºsTT‘ n~ kÕ~Û+#·>∑\ kÕs¡«»˙q (universality)

Á|ü>∑‹ >∑T]+∫ ˇø£ kÕe÷q´ yÓ’K] ñ+~. á yÓ’K]˝À kÕs¡«»˙q‘· ˇø£

eTTK´ \ø£åD+. á Á|ü|ü+#·+ ˇø£ ns¡úe+‘·yÓTÆq yÓTT‘·Ô+. <ëì˝Àì Áø£eTã<äΔ‘·

ˇø£ yÓTT‘·Ô+. b|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT eTq ( Òø£ ø=+<ä]) C≤„q+˝À ÀbÕ\T ñ+&Ée#·TÃqT

>±ø£. ø±˙ n~ dü÷Á‘·ÁbÕj·TyÓTÆq |ü]$T‹ ø±<äT. dü÷Á‘·ÁbÕj·T+>± e÷qe

C≤„q+ düeTÁ>∑+, edüTÔ>∑‘·+, XÊÁd”Ôj·T+ ø±>∑\<äT. á XÊÅd”Ôj·T C≤„q+ n+<ä]ø°

C≤„qy˚T. dü‘·´+ n+<ä]ø° dü‘·ý˚T ` Ä $wüj·÷ìï >∑T]Ô+#·&É+˝À $$<Ûä

ø±s¡D≤\e\¢ ˝ÀbÕ\T ñ+&Ée#·TÃqT. ôV≤#·TÃ‘·>∑TZ\T+&É e#·TÃqT. (á ˝ÀbÕ\

>∑T]+∫, ôV≤#·TÃ‘·>∑TZ\ >∑T]+∫ ø=ÿø£ÿ Ä<ÛäTìø£yê<ä dæ<ëΔ+‘·+ ø=ÿø£ÿ s¡ø£yÓTÆq

$X‚¢wüD #düTÔ+~. ùV≤‘·Tyê<ä+ |ü]XÀ<ÛäHê |ü<äΔ‹ô|’q <äèwæºô|{Ïº $e]+#·>±,

e÷]ÿ ‡»+ es¡Zdæú‹˙ Ä#·s¡Dq÷ Á|üe÷D+ #düTø=ì $X‚¢wædüTÔ+~. uÛ≤eC≤\+,

197


‘·|ü⁄Œ&ÉT #Ó’‘·q´+, e÷]àø£‘· yÓTT<ä\sTTq uÛ≤yê\T Çø£ÿ&É eTTKýÓTÆq$) ì]›wüºyÓTÆq

á XÊÅd”Ôj·T C≤„q+ ÁbÕ‹|ü~ø£q kÕ~Û+# Á|ü>∑‹, n_Ûeè~Δ me] e´øÏÔ>∑‘·

ÇcÕºsTTcÕº\ qT+&ç |ü⁄fÒº$ ø±e⁄. n$ XÊÅd”Ôj·TyÓTÆq$. n+fÒ ÁbÕ|ü+∫ø£

yêdüÔ$ø£‘·˝Àì ùV≤‘·T‘·« Áø£eT+ #˚‘· ìs¡ísTT+#·ã&˚$. Ä Á|ü>∑‹Áø£e÷ìï

e´‹πsøÏ+#·&É+ n_Ûeè~Δ ìs√<Ûäø£+, eT÷s¡â‘·«+. edüTÔ>∑‘· ùV≤‘·TÁø£eT+ dü÷∫+#

Á|ü>∑‹ XÊÅd”Ôj·TyÓTÆq~ ø±ã{Ïº <ëìì ÄVü‰«ì+#·&Éy˚T n+‹eT |ü]o\q˝À

n+<ä]ø° eT+∫~. Ä ns¡ú+˝À Ä Á|ü>∑‹ kÕs¡«»˙q+, kÕs¡«Á‹ø£+.

edüTÔ>∑‘·yÓTÆq ùV≤‘·Te⁄ (objective Òø£ rationality), XÊÅd”Ôj·T‘·, XÊÅd”Ôj·T

C≤„q+, |ü⁄s√>∑eTq+ Òø£ n_Ûeè~Δ nH˚ á uÛ≤eq\qT b˛dtº yÓ÷&É]ï»+

#ê˝≤ ˝À‘·T>± $eT]ÙdüTÔ+~. Ç~ C≤„q dæ<ëΔ+‘· $eTs¡Ù>± yÓTT<ä …’ sê»ø°j·T

$eTs¡Ù>± eTT>∑TdüTÔ+~. edüTÔ>∑‘· dü‘· +>± #· ≤eTDÏ njT´<ëì˝À <äèwæºø√D+

bÕÁ‘·qT $&ÉBj·T ÒeT˙, dü‘· + ªn+<ä]ø°μ dü‘· + b|ü⁄Œ&É÷ ø±<ä , dü‘· +

kÕ«uÛ≤$ø£+>±H˚ kÕù|øÏåø£eT˙ b˛dtº`yÓ÷&É]ï»+ n+≥T+~. kÕs¡«»˙q‘·

ÄbÕ~+#·ã& ùV≤‘·Te⁄, C≤„q+, n_Ûeè~Δ nH$ ìC≤ìøÏ ì]›wüº düú\ø±˝≤\≈£L

|ü]dæú‘·T\≈£L ã+B\sTTq s¡÷|üø£\Œq Òq˙, yê{ÏøÏ edüTÔ>∑‘·‘·«+, ÁbÕe÷DÏø£‘·

ÄbÕ~+#˚ ªXÊÅd”Ôj·T‘·μ e÷]àø£‘· e÷Á‘·y˚Tq˙, nìï e÷]àø£‘·\˝≤>∑ á

ôd’Hé‡`ùV≤‘·Te⁄`n_Ûeè~Δ nH e÷]àø£‘· ≈£L&É bÕøÏåø£ Á|üjÓ÷»Hê\q÷, kÕù|ø£å

dü‘ê´\q÷ |üs¡eT dü‘ê´\T>±, kÕs¡«»˙q ùV≤‘·TÁø£eT+>± ì\u…≥º&É+ <ë«sê

nHø£ Ç‘·s¡ yêdüÔyê\q÷ Á|üjÓ÷»Hê\q÷ ‘=øÏÿ ô|&ÉT‘·T+<ä b˛dtº yÓ÷&É]ï»+

$eT]ÙdüTÔ+~.

yÓ\T‘·Ts¡T˝À eTqπø<äsTT‘ ø£ì|ædüTÔ+<√ <ëìì eTq≈£î #·÷|æ+#·&ÉyT

yÓ\T>∑T ìs¡«Væ≤+# bÕÁ‘·, <ëì Á|üjÓ÷»q+ nH ùV≤‘·T‘·« <äèwæºøÏ _Ûqï+>±, Ä

yÓ\T>∑T Á|üdü]+#·ì #√≥ ñqï Nø£≥¢qT #·÷|æ+#·ø£b˛e&É+ nH~ ≈£L&Ü n~

eTq≈£î ª#·÷|æ+#˚μ $wüj·Ty˚Tqì Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä+ n+≥T+~. uÛ≤wüD

eTq≈£î #Óù|Œ $wüj·÷ Ò n~ eTq≈£î n+~#Ã dü+<X+ nH ùV≤‘·T‘·«<äèwæºøÏ

_Ûqï+>±, n~ #Ó|üŒì $wüj·÷\T eTq #Ó$q |ü&É≈£î+&É #j·T&ÉyT n~ Ç#Ã

ndü\T dü+<˚X¯y˚TyÓ÷ #·÷&ÉeT+≥T+~ Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä+. ÁbÕ|ü+∫ø£

yêdüÔ$ø£‘·˝Àì Áø£eTã<äΔ‘·qT Ä$wüÿ]+#·&É+ <ë«sê ôd’Hé‡ eTq≈£î C≤„q+


198

ÇdüTÔ+<äqï ùV≤‘·T‘·« <äèwæºøÏ _Ûqï+>±, Ä Áø£eTã<äΔ‘· eTq yÓT<ä&ÉTqT

ÄÁø£$T+#·&É+e\¢ eTq≈£î ø£ì|æ+#·≈£î+&É b˛j˚T Áø£eTsêVæ≤‘ê´ìï ` ˝Ò<ë

Á|ü‘êé÷ïj·T Áø£e÷\qT eTq qT+&ç <ë∫ô|≥º&É+ e\¢ ôd’Hé‡ n< düeTj·T+˝À

eTq nC≤„Hêìï ≈£L&Ü ô|+#·T‘·T+<äì Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä+ n+≥T+~.

á s¡ø£yÓTÆq $eTs¡Ù ìC≤ìøÏ e÷]ÿ ‡C≤ìøÏ |üP]Ô>± ø=‘·Ôø±<äT. ô|’q

#Ó|æŒq≥Tº, ÁbÕ|ü+∫ø£ yêdüÔ$ø£‘·≈£L eTq C≤„Hêìø°, eTq C≤„Hêìø° Ä#·s¡D≈£L,

eTq Ä#·s¡D≈£L ÁbÕ|ü+∫ø£ yêdüÔ$ø£‘·≈£L eT<Ûä´ düs¡fi¯yÓTÆq dü+ã+<Ûëìï

Á|ü‹bÕ~+#˚ ùV≤‘·T‘·« <äèwæºì ã\+>± $eT]Ù+∫q ‘·‘·«y˚‘·Ô\˝À e÷sYÿ ‡,

ÁbòÕsTT&é eTTKT´\T.nsTT‘ yêfiófl Ä<ÛäTìø£yê<äT\T>±H á $eTs¡Ù #kÕs¡T.

ô|’ dü+ã+<Ûä+ nìï dü+<äsê“¤\˝Àq÷ düs¡fi+>± ñ+&É<äT ø±˙ n~ düs¡fi+>±

ñ+&É>∑\ dü+<äs¡“¤+ ˇø£{Ï ñ+≥T+<äì yêfiófl uÛ≤$+#ês¡T.

ã÷s¡T®yê ùV≤‘·Te⁄, ã÷s¡T®yê XÊÅd”Ôj·T‘·, ã÷s¡T®yê n_Ûeè~Δ, ÁXeT<√|æ&ûì

ø±bÕ& uÛ≤eC≤˝≤\ì e÷sYÿ ‡ $eT]Ù+#ê&ÉT. n$ #Ó|ü⁄Œ≈£îH kÕs¡«»˙q‘·,

ÁbÕe÷DÏø£‘· yê{Ï À Òeì e÷]ÿ‡»+ ‘=*Hê{Ï qT+&ç $eT]Ùdü÷Ô ñ+~.

n_Ûeè~ΔøÏ XÊÅd”Ôj·T |ü<äΔ‘·T\T nqTdü]düTÔHêïqì #Ó|æŒ #·+Á<äu≤ãT Á|üuÛÑT‘·«+

Çfiófl ≈£L*Ã s√&ÉT¢ yÓ&É\TŒ #j·T&ÜìøÏ |üPqT≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT, ø=+<ä] n_Ûeè~Δì

n+<ä] n_Ûeè~Δ>± #·÷|æ+# á XÊÅd”Ôj·T‘· ø£ es¡Z uÛ≤eC≤\+ nì n+<äs¡+

$eT]Ù+#·>∑*>±eT+fÒ n~ e÷]ÿ ‡»s Á|üuÛ≤e+ e\¢H. nsTT‘ Ç~ es¡Z

sê»ø°j·T $eTs¡Ù. Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡ yê<ä+ Bìì C≤„qdæ<ëΔ+‘· $eTs¡Ù>± eT\∫

e÷]ÿ ‡»+ ô|’q ≈£L&É b≈£îÿ ô|{Ïº+~. ndü\T düeTÁ>∑yÓTÆq ùV≤‘·Te⁄ Á|ü|ü+#êìï

q&ç|æ+# ùV≤‘·T‘·«Áø£eT+ ˇø£{Ï ñ+<ë? <ëìì Á>∑Væ≤+#·>∑\ <äèø√ÿD+ ˇø£{Ï

ñ+&É>∑\<ë? n+<ä] |ü⁄s√>∑eTHê˙ï ÇeTT&ÉTÃ≈£îqï Á|ü>∑‹ Áø£eT+ ˇø£{Ï

ñ+&É>∑\<ë? <äèø√ÿD≤ìø° yêdüÔ$ø£‘·≈£L eT<Ûä qTqï n+‘·sêìï #Ó]|æyj·T>∑\

edüTÔ>∑‘· C≤„q+ ˇø£{Ï ñ+&É>∑\<ë? Ç< Á|üXïqT Ç+ø=ø£s¡ø£+>± n&É>±\+fÒ,

n+<ä]ø° dü‘· yÓTÆq C≤„q+ ` ªXÊÅd”Ôj·TμC≤„q+ ` ñ+&É>∑\<ë? Ç$ ùV≤‘·Te⁄

>∑T]+N, XÊÅd”Ôj·T‘· >∑T]+N, ÁbÕ|ü+∫ø£ Áø£eTã<äΔ‘· >∑T]+N Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä+

ÒeBùd C≤„q dæ<ëΔ+‘· dü+ã+<ÛäyÓTÆq Á|üXï\T.

199


e÷]ÿ ‡»+ ã÷s¡T®yê ªXÊÅd”Ôj·T‘·μ MT<ä ô|fÒº $eTs¡Ù≈£î ≈£L&Ü C≤„qdæ<ëΔ+‘·

s¡÷|ü+ Ç∫Ãqyês¡T Òø£b˛ Ò<äT. <√|æ&ûes¡Z J$‘· nqTuÛÑe+ qT+&ç dü‘ê´ìï

düeTÁ>∑+>± ≈£qTø√ÿe&É+ kÕ<Ûä´+ø±<ä˙, ndüeTÁ>∑yÓTÆq dü‘ê´ìøÏ düeTÁ>∑‘·

ÄbÕ~+#·&É+ uÛ≤eC≤˝≤ìø° nD∫y‘·≈£L <ë]rdüTÔ+<ä , ø±]àø£es¡Z J$‘·

nqTuÛÑe+ qT+& dü‘ê´ìï düeTÁ>∑s>± #ê≥&É+ kÕ<Ûä eTe⁄‘·T+<ä , n|ü⁄Œ&

kÕs¡«»˙qyÓTÆq, kÕs¡«Á‹ø£yÓTÆq dü‘· + eTq≈£î \uÛÑ + ne⁄‘·T+<ä ` C≤„q

dæ<ëΔ+‘êìøÏ es¡Z|ü⁄Hê~ì ø£*Œdü÷Ô yê~+∫q e÷]ÿ ‡düTº\T ñHêïs¡T. (e÷sYÿ ‡

á $<Ûä+>± yê~+#· Ò<äT <ëìøÏ ø±s¡D+ $e]+#·&ÜìøÏ~ dü+<äs¡“¤+ ø±<äT).

ø±˙ Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä+ yÓTT‘·Ô+>± Ä<ÛäTìø£yê<ä C≤„qdæ<ëΔ+‘·

uÛÑ÷$Tø£H Á|ü•ïdüTÔ+~. Á|ü|ü+#êìï q&ç|æ+# ùV≤‘·Te⁄ ˇø£{Ï ñ+<ä , <ëìì

düeTÁ>∑+>± Á>∑Væ≤+#·>∑\ Ä#·s¡D ˇø£{Ï (|ü]XÀ<ÛäHê |ü<äΔ‹ ø±e#·TÃ, Jeq dæú‹

ø±e#·TÃ) ñ+<ä˙, n~ Ç#˚Ã C≤„q+ düeTÁ>∑y˚T ø±ø£ kÕs¡«»˙qeT˙, Ä

ùV≤‘·TÁø£eT+ Ä$wüÿ]+# Á|ü>∑‹ n+<ä] Á|ü>∑‘·ì qeTà&ÉyT ‘·|üŒ˙ n+≥T+~.

Ä qeTàø±ìï Ä#·s¡D˝À ô|&ç‘ ø=ìï ø√D≤\˝À (n+fÒ ø=+<ä]øÏ) ø=+‘·

Á|üjÓ÷»q+ ˇq>∑÷&çq|üŒ{Ïø° Ç‘·s¡ ø√D≤\˝À n~ nD∫y‘·≈£L $eø£å≈£L

ìs¡¢øå±´ìø° <ë]rdüTÔ+<äì $eT]ÙdüTÔ+~. ñ‘·Œ‹Ô Áø£eT+ Á|ü|ü+#êìï q&ç|ædüTÔ+<ä ,

ø±]àø£es¡Z b˛sê≥ Ä#·s¡D á ÁbÕ|ü+∫ø£ ùV≤‘·Te⁄qT düeTÁ>∑+>± ns¡ú+ #düTø=ì

kÕs¡«Á‹ø£yÓTÆq dü‘ê´ìï Ä$wüÿ]düTÔ+<ä , Ä Ä#·s¡D˝ÀH n+<ä] Á|ü>∑r `

yÓTT‘·Ô+>± e÷qyê[ Á|ü>∑‹ ` Ç$T&ç ñ+<ä qyTà e÷]ÿ ‡»+ MT<ä á

ø√D+ qT+&ç Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä+ $eTs¡Ù ô|&ÉT‘·T+~. á ùV≤‘·Te⁄, á

XÊÅd”Ôj·T‘·, mìï $wüj·÷\qT ìs¡¢ø£å ´+ #kÕÔjÓ÷, bìï $wüj·÷\T Ç+<äT˝À

ø£ì|æ+#·≈£î+&Ü b˛‘êjÓ÷ $es¡D≤‘·àø£+>± #·÷|ædüTÔ+~.ô|≥Tºã&ç<ëØ ÁXeT

<√|æ&û MT<ä, ø±]àø£ es¡Z b˛sê≥s MT<ä <äèwæº πø+ÁBø£]+#·&É+ e\¢ Åd”Ô\

düeTdü´\T, q\¢C≤‹ Á|ü»\ düeTdü´\T (nyÓT]ø± e+{Ï <˚XÊ\˝À), ≈£î\

nD∫y‘·≈£î >∑Ts¡jT´ <ä[‘·T\ düeTdü \T, Ä~yêdüT\ düeTdü \T yÓTT<ä\sTTq$

@ $<Ûä+>± ø£ì|æ+#·≈£î+&Ü b˛j·÷jÓ÷ #·÷|ædüTÔ+~. ñ‘êŒ<äqXøÏÔ ô|s¡T>∑T<ä\

MT<ä <äèwæºô|≥º&É+ e\¢ Ä Áø£eT+˝À Á|üø£è‹˝Àq÷ |üsêés¡D+˝Àq÷ »]π>


200

$<Ûä«+kÕìï ìs¡¢ø£å ´+ #dæq yÓ’Hêìï #·÷|ædüTÔ+~. #ê]Á‘ê+‘êq dü+uÛÑ$+#·uÀjT

ô|qTe÷s¡TŒqT ÁbÕe÷DÏø£+ #düTø√e&É+ e\¢ es¡Ôe÷q+˝À $\Te\T, Vü≤≈£îÿ\T,

˙‹ yÓTT<ä …’q $wüj·÷\˝À düTìï‘·‘·«+ ø√˝ÀŒsTTq $wüj·÷ìï b‹Ô #·÷|ü⁄‘·T+~.

#·]Á‘· >∑eTHêìï (be] ÇcÕºsTTcÕº\‘√ ì$T‘·Ô+ ˝Òì) edüTÔ>∑‘· ùV≤‘·Te⁄

XÊdædüTÔ+<äqï qeTàø£+˝À e´øÏÔ u≤<Ûä´‘·≈£î #√≥T ˝Ò≈£î+&É b˛sTTq yÓ’Hêìï

#·÷|ædüTÔ+~. á $eTs¡Ù ø=‘·Ô~ ø±<äT. Ç‘·s¡ ø√D≤\ qT+&ç Ç‘·s¡T\T #dæ

ñHêïs¡T. nsTTq|üŒ{Ïø° Ç~ $\TyÓ’q $eTπsÙ. ø±˙ ìsêàD≤‘·àø£+>±

Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä+ eTqπøeTsTTHê #Ó|ü⁄Ô+<ë n+fÒ Ò<äH #ÓbÕŒ*.

Á|ü : Ç+ø± Ä<ÛäTìø£‘ |üP]Ô>± Á|üy•+#·ì eTq düe÷C≤ìøÏ b˛düTº yÓ÷&É]ï»+

@ $<Ûä+>± nq«sTTdüTÔ+~?

» : yÓ÷&É]ï»+, b˛dtº yÓ÷&É]ï»+ á s√E πøe\+ bÕXÊÃ‘· uÛ≤eq\T

ø±e⁄. eTq+ bÕXÊÃ‘· <XÊ\˝À |ü⁄{Ïºq ô|≥Tºã&ç<ëØ $<ÛëHê˙ï, ôd’qT‡q÷,

f…ø±ï\J˙ eTq J$‘·+˝À uÛ≤>∑+ #düT≈£îHêïeTT. <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q ‘ê‹«ø£

yÓ’K] ≈£L&É eTq Ä˝À#·q\˝À uÛ≤>∑+ nsTT+~. n< ‘ê‹«ø£ <Û√s¡DÏ‘√ ì+&ç

ñqï bÕ\Hê eédüúq÷, Ç‘·s¡ sêC≤´+>∑ eédüú\q÷, $<ë´ eédüúq÷

d”«ø£]+#êeTT. n$ eTq J$‘·+˝À uÛ≤>∑+ nj·÷´sTT. á yÓTT‘êÔìï n<

Ä<ÛäTìø£yê<ä C≤„q dæ<ëΔ+‘· <Û√s¡DÏ qT+& $eT]Ù+# e÷]ÿ ‡»+ ø£ Á|üã\yÓTÆq

sê»ø°j·T ñ<äéT+>± eTq düe÷»+˝À ñ+~. n+fÒ yÓ÷&É]ï»+ nH˚~

(áHê{Ï) Çø£ÿ&ç yêdüÔ$ø£‘· À uÛ≤>∑yT. <ëìì $eT]Ù+# b˛dtº yÓ÷&É]ï»+

bÕXÊÃ‘· <XÊ\≈£î @yTs¡≈£î |üìø=düTÔ+<√ eTq≈£î ≈£L&Ü Ä yTs¡≈£î |üìø=düTÔ+~.

Ç<ä+‘ê ø±<äqT≈£îHêï düeTÁ>∑+, kÕù|ø£å+, kÕs¡«»˙q+, Á|ü‘´ø£+ nH

‘ê‹«ø£ uÛ≤eq\T eTq≈£î ≈£L&É nedüs¡y˚T ø£<ë? yê{Ï eT<Ûä´ dü+yê<ä+,

dü+|òüTs¡D eTq≈£î ≈£L&Ü nedüs¡yT ø£<ë? eTq kÕe÷õø£ yêdüÔ$ø£‘·qT eTq+

@ $<Ûä+>± ìs¡«∫+#·Tø=ì Ä˝À∫+#·&É+ yÓTT<ä\Tô|{ÏºHê á ‘ê‹«ø£ uÛ≤eq\T

eTT+<äTø=kÕÔsTT. yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q dü+yê<ä+˝À eTq+ bÕ˝§Zq≈£ ‘·|üŒ<äT.

Ç$ nìï C≤‘·T\˝Àq÷, nìï dü+düÿ è‘·T\˝Àq÷ ‘ê‹«ø£ #·s¡Ã˝À q*–q

201


uÛ≤yê Ò. nsTT‘ kÕe÷õø£ J$‘·+˝À e÷s¡TŒ≈£î ÁbÕ<Ûëq´+ Ç#Ã düeTø±©q

sê»ø°j·T dü+düÿ è‹ á Á|üXï\qT ndü Ò ‘·|æŒ+#·Tø√C≤\<äT.

Á|ü : b˛dtº ø£ Àìj·T Ÿ, b˛dtº yÓ÷&ÉsYï ` á ¬s+&É÷ düe÷Hês¡úø± ÒHê? eTq

<X |ü]dæú‘·T\≈£î b˛dtº ø£ Àìj·T Ÿ nqï $X‚wüDyT dü]b˛‘·T+<äH~ ì»e÷?

» : b˛dtº ø=˝Àìj·T Ÿ, b˛dtº yÓ÷&És¡Hé nH$ πø ø√e≈£î #Ó+~q e÷≥\T

ø±e⁄. yÓTT<ä{Ï~ kÕe÷õø£ sê»ø°j·T Ä]úø£ dæú‹øÏ dü+ã+~Û+∫q e÷≥. ¬s+&Ée~

‘ê‹«ø£ (C≤„q dæ<ëΔ+‘· dü+ã+<ÛäyÓTÆq) e÷≥. yÓTT<ä{Ï~ ˇø£ #ê]Á‘·ø£ <äXqT

dü÷∫düTÔ+~. ¬s+&Ée~ >∑&É∫q eT÷&ÉT X‘êu≤›\T>± bÕXÊÃ‘· düe÷C≤\qT

(yê{Ï e\dü\T>± e÷]q Ädæj·÷ ÄÁ|òæø± <˚XÊ\q÷) XÊdæ+∫q ‘ê‹«ø£

<äèø£Œ<∏ëìï $eT]Ù+#˚ Áø£eT+˝À |ü⁄{Ïºq e÷≥. b˛dtº`ø=˝Àìj·T˝Ÿ nH˚~

eTquÀ{Ï <XÊ\ dæú‹ì (ˇø£ ø√D+ qT+&ç) $e]+#·&ÜìøÏ |üìø=#Ã uÛ≤eq.

b˛dtº yÓ÷&És¡Hé nH~ <ì˙ $e]+#·<äT. n~ nìï $es¡D\q÷ ì•‘·+>±

$eT]Ù+#·&ÜìøÏ |üìø=#˚Ã (n+<äTø√dü+ e÷Á‘·y˚T |üìø=#˚Ã) uÛ≤eq. ñ

<ëVü≤s¡D≈£î b˛dtº`ø=˝Àìj·T˝Ÿ nH˚ uÛ≤eqH˚ b˛dtº`yÓ÷&És¡Hé <äèø£Œ<∏ä+‘√

$eT]Ù+#·e#·TÃ. eTq Á|üdüTÔ‘· #ê]Á‘·ø£ <äX e\kÕq+‘·s¡ <äX nH~ ˇø£

XÊÅd”Ôj·T dü‘· yTMT ø±<äì Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä+ n+≥T+~. n+fÒ ˇø£|ü⁄Œ&ÉT

eTq+ Á_≥Hé≈£î e\dü>± ñHêïeT˙, Ä ‘·s¡Tyê‘· e\düdæ ú‹ qT+&ç

ãj·T≥|ü&Ü¶eT˙ nq&É+ nyêdüÔeeTì ns¡ú+ ø±<äT. Á|üdüTÔ‘· #ê]Á‘·ø£ <äX≈£î

e\kÕq+‘·s¡ <äX nH< ªXÊÅd”Ôj·Tμ $es¡D nì nq ÒeTH< ns¡ú+. n~ eTq

<X #·]Á‘· ‘·q >∑T]+∫ ‘êqT Á|üø£{Ï+#·T≈£îH edüTÔ>∑‘· $es¡D ø±<äT. n<=ø£

dæ<ëΔ+‘· s¡÷|üø£\Œq (theoretical construct). á dæ<ëΔ+‘· s¡÷|üø£\Œq eTq

#·]Á‘·qT 1947 ≈£î |üPs¡«+, 1947 ‘·s¡Tyê‘· nì eØZø£]düTÔ+~. Ä ÁbÕ‹|ü~ø£

MT<ä #·]Á‘·qT $e]düTÔ+~. BìH=ø£ XÊÅd”Ôj·TyÓTÆq ` n+fÒ #·]Á‘· edüTÔ>∑‘·

düs¡[ì ‘·q≈£î ‘êH Á|üø£{Ï+#·T≈£îH eØZø£s¡D nqT≈£îH <äèø£Œ<∏ä+ á eØZø£s¡D

qT+&ç eTq+ H˚s¡TÃ≈£îH˚ $wüj·÷\MT<ä <äèwæº ô|&ÉT‘·T+~. n{≤¢ ø±≈£î+&Ü

Bìø=ø£ dæ<ëΔ+‘· s¡÷|üø£\Œq>± uÛ≤$+#˚ <äèø£Œ<∏ ä+ á eØZø£s¡De\¢

≈£qTeTs¡T>∑j˚T´ $wüj·÷\ô|’q ≈£L&É <äèwæº ô|≥º>∑\T>∑T‘·T+~. #·]Á‘·˝À


202

XÊÅd”Ôj·TyÓTÆq eØZø£s¡D <ëì edüTÔ>∑‘· >∑eTq+ ‘êH Á|üø£{Ï+#·T≈£îH eØZø£s¡D

` ˇø£{Ï ñ+<äì #Ó|æŒ <ëìø√dü+ nH«wæ+# Ä<ÛäTìø£yê<ä yÓ’K]øÏ _Ûqï+>±,

Á|ür eØZø£s¡D ˇø£ s¡÷|üø£\Œq (n+fÒ πøe\+ ø£*Œ‘·+ nì ns¡ú+ ø±<äT) nì

ns¡ú+ #˚düT≈£îH˚ Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä yÓ’K] Á|ür eØZø£s¡D˝Àq÷ (e\dü`

e\kÕq+‘·s¡+, eT<Ûä j·TT>±\T ` Ä<ÛäTìø£ j·TT>∑+, uÛÑ÷kÕ«eT´+ ` ô|≥Tºã&ç

kÕ«eT´+) n~ #Óù|Œ $wüj·÷\H˚ ø±ø£ n~ #Ó|üŒ˝Òì $wüj·÷\qT ≈£L&É

#·÷|ædüTÔ+~. eTq es¡Ôe÷q #·]Á‘·qT e\dü e\kÕq+‘·s¡+ nì $uÛÑõ+#

b˛dtº ø=˝§ìj·T Ÿ nH uÛ≤eq ‘êqT m+#·T≈£îqï eØZø£s¡D e\¢ #·÷&É Ò≈£î+&Ü

b˛j˚T $wüj·÷\qT b˛dtº`yÓ÷&És¡Hé <äèø£Œ<∏ä+ $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± b‹Ô

#·÷|ü>∑\T>∑T‘·T+~.

á $eTπsÙ <ëì ã\+. b˛dtº yÓ÷&É]ïdüTº\ |ü]uÛ≤wü À (yêfiflø=ø£ ô|<ä›

|ü]uÛ≤wü ñ+~) silence (ìXÙã›+) nqï e÷≥≈£î #ê˝≤ ÁbÕeTTK´+ ñ+~.

Ç~ ˇø=ÿø£ÿ dæ<ëΔ+‘· s¡÷|üø£\Œq #Ó|üŒ Òì $wüj·÷\qT yÓ*øÏrdüTÔ+~. Ç~

$\TyÓ’q uÛ≤eH. ø±˙ nø£ÿ& Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä+ |ü]$T‘·T\T yÓTT<ä\e⁄‘êsTT.

edüTÔ>∑‘· XÊÅd”Ôj·T‘· kÕúq+˝À dæ<ëΔ+‘· s¡÷|üø£\Œq nH uÛ≤eqqT Á|üyXô|≥º&É+

ˇø£ s¡ø£+>± eTq C≤„Hêìï ô|+#·T‘·T+~. nsTT‘ eTq+ #ùd s¡÷|üø£\Œq≈£L

yêdüÔ$ø£‘·≈£L eT<Ûä´ qTqï dü+ã+<Ûä+ @$T{Ï? nqï Á|üX¯ï≈£î »yêãT

#Ó|ü⁄Œø√≈£î+&Ü Çø£ eTT+<äT≈£î b˛˝ÒeTT. BìøÏ düŒwü ºeTsTTq »yêãT

Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä+˝À Ò<äT. Ä »yêãT #ÓbÕŒ\+fÒ C≤„q dæ<ëΔ+‘· $eTs¡Ù

dü]b˛<äT, C≤„qdæ<ëΔ+‘·+ ø±yê*.

Á|ü : Ç|ü⁄Œ&ÉT ø£ì|ædüTÔqï, |ü⁄≥Tºø=düTÔqï ndæÔ‘·« ñ<äé÷\qT b˝≤ ns¡ú+

#düTø√yê*? yê{Ï kÕVæ≤‘· kÕ+düÿ è‹ø£ Á|ü‹|òü\Hê\qT b˛dtº yÓ÷&É]ï»+>±

ø=+<äs¡T #ÓãT‘·THêïs¡T, eT] Ä ñ<äé÷\ sê»ø°j·T+ @ ªÇ»+μ øÏ+~øÏ

edüTÔ+~?

» : Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä #·s¡Ã ñ+&É>∑\<äT >±˙ Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä ªñ

<ä e÷\Tμ (#·sêÃ ñ<ä e÷\T ‘·|üŒ) ñ+&É>∑\yê? ñ+&É ÒeqT≈£î+{≤qT. kÕ+|òæTø£

sê»ø°j·T ñ<ä e÷\ø=ø£ C≤„q dæ<ëΔ+‘·+ nedüs¡+. dü‘ê´dü‘ê´\qT $y∫+#

203


Á|üe÷D+ ` b+‘· dü‘· +, b+<äT≈£î dü‘· + nH˚ Á|üX¯ï\≈£î »yêãT #Óù|Œ

‘ê‹«ø£ uÛÑ÷$Tø£ ` ø±yê*. ø±ã{Ïº b˛dtº`yÓ÷&É]ïdüTº kÕ+|òæTø£ sê»ø°j·T

ñ<ä e÷\T ñ+&ÉC≤\e⁄. b˛dtº yÓ÷&És¡Hé $eTs¡ÙqT >∑T]Ô+∫ <ëì yÓ\T>∑T˝À

Ä<ÛäTìø£‘ê C≤„q dæ<ëΔ+‘êìï düe]+#·T≈£îqï ñ<ä e÷\T ñ+&É>∑\e⁄.

nsTT‘˚ b˛dtº`yÓ÷&É]ïdüTº\T ø=ìï ñ<äé÷\ |ü≥¢ ‘ê‹«ø£+>±

Äø£]¸‘·T\e⁄‘·THêïs¡T. dü‘ê´ìøÏ kÕs¡«»˙q Á|üe÷D≤\qT Á|ü‹bÕ~+#·&ÜìøÏ

|üPqTø√≈£î+&Ü, n+<ä]˙ nìï{Ï˙ $eTTøÏÔ#˚ùd eP´Vü‰\ nH˚«wüD CÀ*øÏ

b˛≈£î+&Ü, Ä kÕs¡«»˙q Á|üe÷D≤\q÷ $eTTøÏÔ|ü+<∏ëq÷ $e]+# ùV≤‘·Te⁄

H=ø£<ëìì #·]Á‘· À Ä$wüÿ]+#˚ kÕVü≤dü+ #˚j·T≈£î+&Ü, ˇø£ ì]›wüº J$‘·

nqTuÛÑyêìï ì]›wüº+>± $X‚¢wæ+∫ <ëì qT+&ç |ü⁄{Ïºq Äø±+ø£å\qT rs¡Ã>∑\

|ü]cÕÿsê\qT }‘·+ #düTø=ì q&ç# ñ<ä e÷\ |ü≥¢ b˛dtº yÓ÷&É]ïdüTº\T

Äø£]¸‘·T\e⁄ ‘·THêïs¡T. (á ñ<ä e÷\qT ªndæÔ‘·« ñ<ä e÷\Tμ nì |æ\e&É+˝À

W∫‘· yTMT Ò<äT. Ä $es¡D˝ÀøÏ Hì|ü⁄Œ&ÉT b˛qT.) nìï Ä<äsêÙ\q÷ kÕ~Û+∫

ô|fÒº ˇø£ eTÚ*ø£ uÛÖ‹ø£ Áø£eT+ ` nìï{Ï q&ç|æ+# ˇø£ |ü⁄Hê~ÁbÕj·TyÓTÆq

ùV≤‘·Te⁄, kÕs¡«»˙q dü‘ê´ìï <ä]Ù+#·>∑\ ˇø£ Á|ü‘´ø£yÓTÆq <äèø√ÿD+ ` ÒeH

‘·eT ‘ê‹«ø£ yê<äq≈£î ì<äs¡Ùq+>± yês¡T á ñ<ä e÷\qT uÛ≤$kÕÔs¡T.

n+‘·es¡≈£L düããT>±H ñ+~ >±˙ á ñ<ä e÷\÷ yê{Ï dæ<ëΔ+‘ê\÷

(dæ<ëΔ+‘ê\T ˝Ò≈£î+&Ü @ ñ<äéT+ q&Ée<äT) b˛dtº`yÓ÷&ÉsYï C≤„qdæ<ëΔ+‘·

$eTs¡Ù‘√ dü+‘·è|æÔ #Ó+<ä Òe⁄. (Ä ñ<ä eTø±s¡T\≈£î Ä $eTs¡Ù‘√ |ü]#·j·T+

≈£L&É ñ+&Éø£ b˛e#·TÃqH~ yπs dü+>∑‹). yê{ÏøÏ ‘·eT<Ó’q C≤„q dæ<ëΔ+‘·+

ø±yê*. n~ e´ø£Ô+>± ñHêï ne´ø£Ô+>± ñHêï, ÁbÕ|ü+∫ø£ yêdüÔ$ø£‘·qT edüTÔ>∑‘·

dü‘· +>±q÷, eTq≈£î+& C≤„Hêìï <ëìì (m+‘√ ø=+‘· ìs¡T›wüº+>±) Á|ü‹|òü*+#

#Ó’‘·q´+>±q÷ >∑T]Ô+∫ ùV≤‘·Tã<äΔyÓTÆq nH˚«wüD <ë«sê ‘·eT ø√]ø£\≈£î

edüTÔ>∑‘·yÓTÆq |ü]cÕÿs¡+ yÓ‘·T≈£îÿH ` n+fÒ Ä<ÛäTìø£yê<ä qeT÷Hê˝À ñ+& `

C≤„q dæ<ëΔ+‘·yT nsTT ñ+≥T+~. n+‘·≈£î $T+∫ kÕs¡«Á‹ø£ ùV≤‘·Te⁄ CÀ*ø°

n+‹eT |ü]cÕÿsê\ CÀ*ø° yês¡T b˛ø£b˛e&ÜìøÏ yπs kÕ+|òæTø£ sê»ø°j·T

ø±s¡D≤\T+{≤sTT. C≤„q dæ<ëΔ+‘· dü+Xj·T+ <ëìøÏ ø±s¡D+ ø±qø£ÿs¡ Ò<äT.


204

nsTT‘˚ b˛dtº`yÓ÷&És¡Hé $eTs¡Ù‘√ yê]øÏ (yê]πø ø±<äT, n+<ä]ø°)

|ü]#·j·T+ ñ+fÒ eT+∫<äH~ dü‘· +. n|ü⁄Œ&ÉT C≤„qdü+ã+<ÛäyÓTÆq nVü≤+ø±s¡+

qT+&ç, <ëì |òü*‘·yÓTÆq nHÓ’‹ø£‘· qT+&ç, ne÷qTwü‘·«+ qT+&ç <ä÷s¡+

ñ+{≤eTT.

ø±ã{Ïº MTs¡T #Óù|Œ ø=‘·Ô (n+fÒ Á|ü<Ûëq+>± ø£eT÷´ìùdº‘·s¡) ñ<ä e÷\T

ªÄ<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä ñ<ä e÷\Tμ ø±e⁄. Ä e÷≥πø ns¡ú+ Ò<äT. ø£ e÷]ÿ ‡düTº

|ü]o\≈£î&ÉT nqï≥Tº, ªÄ ñ<äé÷\≈£î Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä+ nø£ÿs¡˝Ò<äT.

Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ëìøÏ Ä ñ<ä e÷\T ø±yê*!μ nsTT‘ ªnø£ÿs¡ Ò<äTμ nH~

bÕøÏåø£ dü‘· + e÷Á‘·yT. Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä+ n+~+# ìs¡+‘·s¡ C≤„qdæ<ëΔ+‘·

Ä‘·à$eTs¡ÙHê <äèø£Œ<∏ä+ n+<ä]ø°, nìï ñ<äé÷\≈£L #ê˝≤ nedüs¡+.

eTTK´+>± á s√E ‘Ó\T>∑THê≥ |üs¡eT dü‘ê´\q÷ n+‹eT |ü]cÕÿsê\q÷

CÒãT˝À ô|≥Tº≈£î ‹s¡T>∑T‘·Tqï ñ<äéT y˚T<Ûëe⁄\T Ä <äèø£Œ<∏ëìï ø=+#Ó+

ˇ+≥ã{Ïº+#·T≈£î+fÒ yê]πø ø±<äT n+<ä]ø° eT+∫~.

á ø=‘·Ô ñ<äé÷\ kÕVæ≤‘·´ kÕ+düÿ è‹ø£ Á|ü‹|òü\Hê\qT ªb˛dtº`

yÓ÷&É]ï»+μ nq&ÉyÓTÆHê düs¡sTTq<Hê? Ä ñ<ä e÷\T ø=ìï ø=‘·Ô Ä˝À#·q\q÷

ø=‘·Ô $\Te\q÷ ø=‘·Ô yêÚ≤´Hê\q÷ ñìøÏ˝ÀøÏ rdüTø=#êÃsTT. yê{Ïì

b˛dtº yÓ÷&És¡Hé ‘ê‹«ø£ #·Á≥+˝À e´ø£Ô+ #ùd kÕVæ≤‘· kÕ+düÿ è‹ø£ Á|üjÓ÷>±\qT

ªb˛dtº`yÓ÷&És¡Héμ nqe#·TÃqT >±˙ Ç|ü⁄Œ&ÉT eTT+<äTø=düTÔqï ø=‘·Ô ñ<äéT

kÕVæ≤‘· + Ä #·Á≥+˝À ñ+<ë? ñ+fÒH Ä ù|s¡T düããT>± ñ+≥T+~. <ä[‘·

ñ<ä eT kÕVæ≤‘· eTsTT‘ Ä #·Á≥+˝À Ò<äì ø£∫Ã‘·+>± #Ó|üŒe#·TÃ. eTqyêfiófl

b≈£îÿe>± ªe÷]ÿ ‡ùdº‘·s¡μ nH˚ ns¡ú+˝À ªb˛dtº`yÓ÷&És¡Héμ nH˚ e÷≥qT

yê&ÉT‘·Tqï≥Tºqï~. e÷]ÿ ‡»+ ‘·|üŒ yπs dü‘· + Ò<äì Á|ü>∑‹ ø±eTT≈£î\+<äs¡÷

q$Tàq #√≥ nø£kÕà‘·TÔ>± ø=‘·Ô (Á|ü>∑‹o\+ >∑\) dü‘ê´\T >∑T]Ô+|ü⁄ bı+<dü]øÏ

yê{Ïø=ø£ ù|s¡T ô|≥º e\dæq nedüs¡+ e∫Ãq≥Tº+~. ø±ì ìC≤ìøÏ Ç|ü⁄Œ&=düTÔqï

ø£eT÷´ìùdº‘·s¡ ñ<ä e÷\ìï{Ï ‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏ä+ ˇø£{Ï ø±<äT. Åd”Ôyê<äT\≈£î

e÷Á‘·y˚T b˛dtº` yÓ÷&É]ï»+‘√ ‘ê‹«ø£ dü+ã+<Ûä+ ñ+~. Åd”Ôyê<ä+ô|’q

b˛dtº`yÓ÷&É]ï»+ Á|üuÛ≤e+ #ê˝≤ ñ+~. ø±˙ Åd”Ôyê<äT\+<äs¡÷ b˛dtº`

205


yÓ÷&É]ïdüT º\T ø±<äT. $T–*q (<ä[‘·, Ä~yêd”, ÁbÕ+rj·T e¬>’sê)

ñ<ä eTø±s¡T …e«s¡÷ Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡ yê<äT\T ø±s¡T. C≤„qdæ<ëΔ+‘·+ es¡≈£î

yêfiófl b≈£îÿe>± yÓ÷&É]ïdüTº Ò, Ä<ÛäTìø£ yê<äT Ò. nsTT‘ yêfiófl ‘·eT nqTuÛÑe+

qT+&ç ø£eT÷´ìdüTº\ MT<ä ô|&ÉT‘·Tqï $eTs¡Ù≈£î Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<äT\T

e÷]ÿ ‡»+ô|’q ô|&ÉT‘·Tqï ‘ê‹«ø£ $eTs¡Ù‘√ (Ç~ ø±ø£‘ê∞j·T+ ø±<äT) ø=+‘·

kÕs¡÷|ü ‘· ñ+~. n+‘·e÷Á‘·+ #‘· Ä ñ<ä e÷\q÷ Ä ñ<ä e÷\ qT+&ç

|ü⁄{Ïºq kÕVæ≤‘ê´˙ï ªÄ<ÛäTìø±q+‘·s¡ yê<ä+μ nq&É+ düããT ø±<äT.

(Çø£ÿ&=ø£ Á|üXï ñ+&Ü*. ªeTs√<ë]μ˝ÀH n~ $Tdt nsTT+~.)

ñ+fÒ ˇ|ü⁄Œø√e&ÜìøÏ Hê≈£î nuÛÑ +‘·s¡yTMT Ò<äT. ø±˙ Ä Á|üuÛ≤e+

ø=+#ÓyTqì #Ó|ü⁄Œø√yê*. Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä+˝Àì ø=ìï $wüj·÷\T bÕXÊÃ‘·

‘ê‹«ø£ #·]Á‘· À Ç~es¡≈£î ñqïy. C≤„qdæ<ëΔ+‘·+˝À dü+Xj·Tyê<ä+ bÕ‘·<.

ø=ìï X‘êu≤›\T>± ñqï<. <√|æ&û düe÷»+ ‘·q >∑T]+∫ ‘êqT nqT≈£îH~

<ëì ndü\T dü«uÛ≤e+ ø±<ä , ndü\T dü«uÛ≤yêìï ø£|æŒô|fÒº e÷]àø£‘· n˙

e÷sYÿ ‡ nHêï&ÉT. n˝≤π> eTìwæ ‘·q >∑T]+∫ ‘êqT #Ó|ü⁄Œ≈£îH~ ndü\T $wüj·T+

ø±<ä , n~ ndü\T $wüj·÷ìï ø£|æŒô|fÒº (repress #ùd) kÕ<ÛäqeT˙ ÁbòÕsTT&é

nHêï&ÉT. @ ùV≤‘·TeP eTìwæ ñìøÏì |üP]Ô>± ìs¡ísTT+#·C≤\<ä @ ùV≤‘·Te⁄≈£L

n+<äì dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô eTìwæøÏ ñ+<ä ndæÔ‘·«yê<äT\Hêïs¡T.

Á|üX¯ï\T, düe÷<ÛëHê\T ¬s+&É÷ *œ‘·|üPs¡«ø£+>± Ç∫Ãqy˚. Ç~ yÓTT<ä{Ï uÛ≤>∑+ e÷Á‘·y˚T.

ªeTs√<ë]μ Ä–b˛e&É+‘√ ¬s+&√ uÛ≤>∑+ n#·TÃ ø± Ò<äT. neTTÁ~‘· uÛ≤>∑+ <=s¡ø£q÷ Ò<äT.


206

Á|üC≤‘·+Á‘· kÕVæ≤‘· dü+∫ø£ À e∫Ãq Ç+≥s¡÷« ´, e÷]Ã 2001

U≤∞\qT |üP]+#·&ÉyT kÕVæ≤‘· + |üì

@&ÉT dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·+ ˇø£ kÕVæ≤‘· yê´dü+ <ë«sê e÷]ÿ ‡»+ MT<ä

‘·q ‘ê‹«ø£ ndü+‘·è|æÔì #·s¡Ã≈£î ô|{Ïº rÁeyÓTÆq dü+#·\Hêìï, $yê<ëìï düèwæº+∫q

¬ø. u≤\>√bÕ Ÿ ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘· s¡s>∑+˝À Ç|üŒ{Ï<ëø± dæús¡|ü&ç e⁄qï nHø£

eTÚ*ø£ uÛ≤eq\qT á Ç+≥s¡÷« ´ <ë«sê |üPs¡«|üø£å+ #düTÔHêïs¡T.

¬ø. lìyêdt

Á|ü : #·]Á‘·, eTìwæ, e÷]ÿ ‡»+ ` nqï düTÁ|üdæ<äΔ yê´dü+ (ns¡TD‘ês¡,

ôdô|º+ãs¡T 1993) ªsê>√μ nqï qe\≈£î düMTø£å>± sêXÊs¡T. Á|ü<Ûëq+>± kÕVæ≤‘·

$eTs¡Ù yê´dü+>± e∫Ãq Ä s¡#·q˝À sê»ø°j·T n+X‚ dü+#·\Hêìï, $yê<ëìï

düèwæº+∫+~ ‘·|üŒ, <ëì˝Àì kÕVæ≤‘· #·s¡Ã˙j·÷sXÊ\qT bes¡÷ |ü{Ïº+#·Tø√ Ò<äT.

MTs¡T Á|ü‹bÕ~+∫q Ò<ë #·]Ã+∫q kÕVæ≤‘· n+XÊ\T ≈£L&Ü ªsê»ø°j·Tμ

n+XÊ\+‘· $yê<ëdüŒ<äyÓTÆq$. Á|ü‹düŒ+<äq˝Àì Ä $X‚cÕìï MTs¡T b˝≤

yêÚ≤´ìkÕÔs¡T?

» : n~ düMTø£å>± sêdæ+~ ø±<äT. eTT+<äTe÷≥>± sêdæ+~. s¡#·sTT‘·

$XÊ«kÕ\≈£î |üP]Ô>± _ÛqïyÓTÆq s¡#·qqT eTT+<äTe÷≥>± y˚j·T&É+ uÛ≤e´+

ø±<äì|æs∫, ªsê>√μ≈£î eTT+<äTe÷≥>± ø±≈£îs&Ü $&ç>± yê´dü+>± n#·TÃ

yj·T<ä\#·T≈£î+fÒ yj·TeTì #ÓbÕŒqT. n+<äTe\¢ n~ ªns¡TD‘ês¡μ˝À yê´dü+>±

n#·ÃsTTs~. düŒ+<äq e÷≥ø=ùdÔ, s¡#·q≈£î ‘ê‹«ø£+>± düŒ+~s∫ ñ+fÒ nìï

n+XÊ\T #·s¡Ã≈£î e#ÃyyÓ÷, ø±˙ ‘·eT sê»ø°j·T $XÊ«kÕ\ô|’q <ë&ç>± <ëìì

uÛ≤$+∫ düŒ+~+∫qyêπs b≈£îÿe ø±ã{Ïº Ä $<Ûä+>± »]–+<äqTø√yê ÒyÓ÷.

nsTTHê Ä yê´dü+ Hê n_ÛÁbÕj·÷\ düeTÁ>∑ e´ø°Ôø£s¡D ø±<äT. n|üŒ{ÏøÏ <ë<ë|ü⁄

eT÷&fió¢>± Hê ‘ê‹«ø£ $XÊ«dü+>± Hq|üŒ{Ï <ëø± uÛ≤$dü÷Ô e∫Ãq e÷]ÿ ‡»+

|ü≥¢ Hê≈£î ndü+‘·è|æÔ>± ñ+&ç+~. <ëìøÏ düe÷<Ûëq+ #Ó|üŒ>∑\>∑&É+ dü+>∑‹

n≥T+∫, Ä ndü+‘·è|æÔì düŒwüº+>± Hê≈£î HqT $e]+#·Tø√ Òø£b˛e&É+ e\¢

207


sêj·T&ÉyT e÷HkÕqT (bÂs¡Vü≤≈£îÿ\ ]b˛s¡Tº\T ‘·|üŒ). Ä <äX˝À HqT #dæq

yÓTT<ä{Ï s¡#·q Ä yê´dü+. eTT+<äTe÷≥≈£î ñ+& |ü]$T‘·T Ò ø±ø£ á |ü]$T‹

≈£L&Ü <ëìøÏ ñ+~. n+<äTe\¢ Ä yê´dü+˝Àì n_ÛÁbÕj·÷\qT $e]s#˚

|ü<äΔ‹˝À ø±≈£î+&Ü MT Á|üXï\≈£î $&ç>±H »yêãT #Óù|Œ Á|üj·T‘·ï+ #kÕÔqT.

ÄHê&ÉT HqT yÓTT<ä\Tô|{Ïºq ‘ê‹«ø£ nH«wüD ˇø£ ø=*øÏÿ e∫Ã+<ä , Hê≈£î

dü+‘·è|æÔ Ç#Ã ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ä+ HêøÏ|ü&ÉT+<ä nqT≈£î+≥THêïqT.

Á|ü : k˛wü*»+, düeTdüe÷»+ nqï Ä<äsêÙ Ò dü+øå√uÛÑ+˝À |ü&çq ø±\+˝À, Ä

Ä<äsêÙ\ Ä<Ûës¡+>± ì]à+#·T≈£îqï nH˚ø£ kÕVæ≤‘·´ uÛ≤eq\T, dæ<ëΔ+‘ê\T

‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘· s¡+>∑+˝À #·s¡Ã≈£î b+<äT≈£î sêe&É+ Ò<äT?

» : Ç‘·s¡ k˛wü*düTº kÕVæ≤‘· uÛ≤eq\T, dæ<ëΔ+‘ê\ dü+>∑‹ b˛ì∫Ã ø£ dü+

e÷]ÿ ‡düTº dü+Á|ü<ëj·T+˝Àì kÕVæ≤‘· dæ<ëΔ+‘· uÛ≤eq\T düVæ≤‘·+ n˙ï #·s¡Ã≈£î

sê Ò<äT. eTq <ä>∑Zs¡ ªns¡dü+ª‘√ yÓTT<ä\Tô|{Ïº ª$s¡dü+μ yêfió¢ ø=qkÕ–s∫q

kÕVæ≤‘· dü+Á|ü<ëj·T+ ø£+fÒ #ê˝≤ _ÛqïyÓTÆq Ä˝À#·q\T e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·

dæ<ëΔ+‘· dü+Á|ü<ëj·T+˝ÀH ñHêïsTT. πse÷+&é $*j·TyéT‡, n&Üs√ï e+{Ïyês¡T

#ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£ yê<ä+ ÁbÕ‹|ü~ø£q $es¡yÓTÆq kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘ê\T

s¡÷bı+~+#ês¡T. yê{Ï‘√ eTq <ä>∑Zs¡Tqï yêeT|üø£å kÕVæ≤‘· ø±s¡T\≈£î |ü]#·j·T+

ñ+fÒ ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± Á|üjÓ÷»q+ ñ+&~. ˇø£{Ï ÁbÕe÷DÏø£ e÷]ÿ ‡düTº

kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù>± eTq <ä>∑Zs¡ #· ≤eTDÏ njT´ $eTs¡Ù ÄyÓ÷~s#·ì ø=ìï

kÕVæ≤‘· Á|üjÓ÷>±\≈£î ` edüTÔ dü+ã+<ÛäyÓTÆqM •\Œ dü+ã+<ÛäyÓTÆqM ≈£L&Ü

e÷]ÿ ‡düTº dü+Á|ü<ëj·T+˝ÀH ÄyÓ÷<äyT ø±ø£ Á|üX+dü ≈£L&Ü ñ+<äì ‘Ó*ùd~.

kÕVæ≤‘ê´ìøÏ, Á|ü»\≈£î $|ü¢y√‘Ô»+ ø£*–+#·&É+ nH˚ πø ˇø£ ø£s¡Ôyê´ìøÏ

|ü]$T‘·yÓTÆq bÕÁ‘· ø±ø£, $düÔ è‘·yÓTÆq bÕÁ‘· ø£*Œ+#˚ kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘ê\T

e÷]ÿ ‡düTº dü+Á|ü<ëj·T+˝ÀH ñHêïj·Tì ‘Ó*ùd~. ¬s+&ÉT eTq <ä>∑Zs¡ Á|ü#ês¡+˝À

ñqï<ëì ø£+fÒ dü+|üqïyÓTÆq kÕVæ≤‘· dæ<ëΔ+‘ê\≈£î #ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£yê<ä+˝À

kÕúq+ ñqï|üŒ{Ïø° e÷]ÿ ‡»+ ÁbÕ‹|ü~ø£q |ü]|üPs¡íyÓTÆq kÕVæ≤‘· dæ<ëΔ+‘·+

s¡÷bı+~s#·&É+ kÕ<Ûä + ø±<äì ≈£L&Ü ns¡ú+ nsTT ñ+&~.


208

á dæ<ëΔ+‘ê\T eTq <ä>∑Zs¡ #·s¡Ã≈£î sêø£b˛e&É+˝À ÄX¯Ãs¡ý˚TMT ˝Ò<äT.

J$‘· eT÷˝≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q dü‘ê´H«wüD Ç+ø± u≤ø° ñ+<äì eTq <ä>∑Zs¡

e÷]ÿ ‡düTº\T nqTø√e&É+ ˝Ò<äT. n~ ÁbÕ<∏ä$Tø£+>± eTT–dæ+<ä˙ <ëìì

Ä#·]+#·&É+, nq«sTTs#·&É+, yÓTs¡T>∑T\T ~<ä›&É+ e÷Á‘·y˚T $T–*e⁄+<ä˙

nqT≈£î+≥THêïs¡T. ø£˙dü+ 20e X¯‘êã›|ü⁄ ∫e] <äX¯ø£+˝ÀqsTTHê á

n_ÛÁbÕj·T+ e÷s¡e\dæ ñ+&ç+~. e÷] ñ+fÒ k˛wü*C≤ìøÏ dü+ã+~Ûs∫q

nìï Ä˝À#·q\q÷ ‹]– n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T&É+ »]– ñ+&˚~. n~

‘·‘·«XÊg+˝À »s¡>∑ Ò<äT. sê»ø°j·÷\˝À »s¡>∑ Ò<äT. kÕVæ≤‘· +˝Àq÷ »s¡>∑ Ò<äT.

Á|ü : s¡#·sTT‘· Ò<ë ø£$ ‘·q s¡#·q˝À b≥TyÓ’|ü⁄ ì\ã&Ü¶&ÉT nqï ø=\e÷q+

>=|üŒ kÕVæ≤‘ê´ìï >±´s¡+{° #j·T Ò<äì MTs¡T nHêïs¡T. eT] Ä ø=\e÷HêìøÏ

b≥Te+{Ï Á|üjÓ÷»qeT÷ kÕs¡úø£‘ê Òyê?

» : m≥TyÓ’|ü⁄ ì\ã&Ü¶s¡H~ >=|üŒ kÕVæ≤‘ê´ìï >±´s¡+{° #j·T Ò<äì HqT

#Ó|üŒqedüs¡+ Ò<äT. n~ n+<ä]ø° ‘Ó*dæq dü‘· y˚T. eT] |üø£åbÕ‘êìøÏ @

Á|üjÓ÷»qeT÷ Ò<ë n+fÒ, |üP]Ô>± nHê´j·÷ìï düeT]ú+# <äèø£Œ<∏ä+ qT+&ç

>=|üŒ kÕVæ≤‘· + |ü⁄≥º<äT nì #Ó|üŒe#·TÃ. Hê´j·÷ìøÏ ø£sø£Dã<äΔyÓTÆq <äèø£Œ<∏ä+

qT+&ç |ü⁄fÒº kÕVæ≤‘· + ˇø£ y˚fi¯ kÕVæ≤‘· +>± sêDÏ+#·≈£îHêï kÕ<Ûës¡D+>±

@e–+|ü⁄ ø£*–+#·<äT. nHê´j·÷ìøÏ (BìøÏ ≈£L&Ü $TqVü‰sTT+|ü⁄\T Òø£b˛ Ò<äT)

ø£+ø£Dã<äΔyÓTÆq~ @e–+|ü⁄ ø£*–düTÔ+~ ø±ã{Ïº kÕVæ≤‘· +>± sêDÏ+#·<äT. nsTT‘

nHê´j·÷ìï |üP]Ô>± uÛÑTC≤ì¬ø‘·TÔ≈£îH s¡#·sTT‘·\T #ê˝≤ ø=~› eT+< ñ+{≤s¡T.

ø±ã{Ïº Ç~ ô|<ä›>± C≤„q<ëj·Tø£+ ø±<äT. @ $wüj·T+˝ÀqsTTHê @~ Hê´j·T+

@~ nHê´j·T+ nH~ ø£∫Ã‘·+>± ‘Ó\TdüTø√>∑\eT˙, Hê´j·T+ yÓ’|ü⁄ ñHêïyê

Òø£ nHê´j·T+ yÓ’|ü⁄ ñHêïyê nqï Á|üXï≈£î nìï dü+<äsê“¤\˝Àq÷ ø£∫Ã‘·yÓTÆq

»yêãT #Ó|üŒ>∑\eT˙, kÕVæ≤‘· +‘√ düVü‰ nìï $wüj·÷\˝Àq÷ á »yêuÒ

Á|ü<Ûëq (ìs¡íj·÷‘·àø£) $wüj·TeT˙ q$Tàq≥ºsTT‘˚H˚ MTs¡T y˚dæq~ kÕVæ≤‘·

$eTs¡Ù≈£î ø°\ø£yÓTÆq Á|üXï. Òø£b˛‘ n~ ˇø±H=ø£ Á|üXï e÷Á‘·yT.

209


Á|ü : s¡#·q b+<äTø√dü+ #kÕÔs¡T? ø£fi ø£fi ø√düe÷, Á|ü»\ ø√düe÷ nqï

Á|üXï≈£î Ç|ü&ÉT ns¡úeTT+<ë? kÕVæ≤‘ê´ìøÏ <ëì ø£s¡Ô≈£L ñ+& dü+ã+<Ûä+

@$T{Ï? s¡#·sTT‘· kÕVæ≤‘ê´ìï eTπs<äsTTHê ÄXj·T+ ø√dü+ sêj·T&É+ dü¬s’q<Hê?

kÕVæ≤‘ê´ìø° <ëì bÕsƒ¡≈£î\≈£L ñ+& dü+ã+<Ûä+ @$T{Ï? kÕVæ≤‘· + uÀ~Û+#ê˝≤,

»Hêìï düMTø£]s#ê˝≤, $H√<ëH√ï ÄVü‰¢<ëH√ï Çyê«˝≤? Äj·÷ dü+ã+<Ûë\≈£î

dæús¡ ìs¡«#·q+ Çe«>∑\e÷?

» : ø£fi≈£L kÕVæ≤‘ê´ìø° ø£ ø£s¡Ôyê´ìï ìπs›•+# eTT+<äT n$ e÷qe J$‘·+˝À

@ bÕÁ‘· ìs¡«Væ≤+#êjÓ÷ #·÷&É&É+ ñ∫‘·+>± ñ+≥T+~. Ç~ ø±eTHé ôdHé‡

$wüj·TyT>±˙ kÕVæ≤‘· + bÕÁ‘· Ç~ n~ n+≥÷ ‘êF<äT\T C≤Ø #ùd yêfifløÏ~

‘√∫q≥Tº ø£ì|æs#·<äT.

ø£fi≤ kÕVæ≤‘ê´\T Hê>∑]ø£‘· n+‘· ÁbÕNqyÓTÆq$. ôd’øÏ Ÿ ‘=ø£ÿ&É+ ˝≤>∑,

ÁøÏ¬ø{Ÿ Ä&É&É+ ˝≤>∑ ø£fi≤ kÕVæ≤‘· düè»q eTìwæ #˚j·T>∑\ ˇø±H=ø£ |üì

ø±<äT. n$ e÷qe ndæÔ‘·« HÓ’»+‘√ düìïVæ≤‘·+>± eTT&ç|ü&çq Á|üÁøÏj·T\T.

eTìwæ ñìøÏ À n+‘·sê“¤>∑yÓTÆq Á|üÁøÏj·T\T. sêfi¢ qT+&ç |üìeTT≥T¢ ‘·j·÷s¡T

#düTø√e&É+ yÓTT<ä\Tô|{Ïºq Hê& sê‹ >√&É\ô|’q u§eTà\T yj·T&É+, sêfi¢‘√

ø£fi≤‘·àø£yÓTÆq edüTÔe⁄\T ‘·j·÷s¡T #j·T&É+ eTqTwüß\T yÓTT<ä\T ô|{≤ºs¡T. eTìwæ

sê‘· H]ÃqHê& kÕVæ≤‘· + ≈£L&Ü |ü⁄{Ïº+~. >±q+ n+‘·ø£+fÒ eTT+< |ü⁄{Ïº+~.

e÷qe J$‘·+‘√ Ç+‘·>± ô|qydüT≈£îqï ø£fi≤ kÕVæ≤‘ê´\≈£î Ä J$‘·+˝À

ñqï bÕÁ‘· @$T{À ns¡ú+ #düTø√≈£î+&Ü yê{ÏøÏ ìj·Te÷\÷ ‘êF<äT\÷ C≤Ø

#j·T&É+ m+‘· es¡≈£î düããT?

ø£fi dü+>∑‹ |üø£ÿq ô|{Ïº kÕVæ≤‘· + >∑T]s∫ e÷{≤¢&ÉT≈£î+<ë+. <ìø£sTTHê

ˇø£ÿ yêø£ +˝À ìs¡«#·q+ Çe«&É+˝À düeTdü \THêïsTT >±˙ kÕVæ≤‘· + bÕÁ‘·qT

ˇø£ÿ yêø£ +˝À ìs¡«∫+#·eT+fÒ, J$‘·+˝Àì U≤∞\qT |üP]Ô #j·T&É+ kÕVæ≤‘· +

bÕÁ‘· nì #Ó|üŒe#·TÃ. <ëìøÏ yπs @ ø£s¡Ôyê´ìï n|üŒ–s#·&É+˝Àq÷ ns¡ú+

Ò<äT. Ä ø£s¡Ôyê´Hï düeT düe÷» \ø£å kÕ<Ûäq ~X>± eT\#·T≈£îH Á|üj·T‘·ï+

#jÓTT#·TÃ. J$‘·+˝À U≤∞\T b+<äT≈£î+{≤sTT? #Ó’‘·q´j·TT‘·+>± ã‘·ø±\H

ªXÊ|ü+μ eTìwæøÏ Òq≥ºsTT‘ J$‘·+˝À U≤∞\T ñ+&Ée⁄. Ç‘·s¡ »+‘·Te⁄\T


210

ˇø£ »+‘·T C≤‹>± ‘·eT≈£î ñ+& »qT´ \ø£åD≤\qqTdü]s∫ ã‘·T≈£î‘êsTT.

yê{ÏøÏ ‘Ó*$ Ò<ä s√uÀ{Ÿ\ e+{Ïe˙ ø±<äT. b+‘· #·Ts¡Tø£sTTq yÓT<ä&ÉTqï

»+‘·TesTTHê ‘·q |ü]düsê\‘√ ‘êqT @ $<Ûä+>± eéVü≤]+#ê\qï ìs¡íj·÷ìï

‘·q »qT´ \ø£åD≤\T ìs¡ísTT+# ø£∫Ã‘·yÓTÆq |ü]~Û À|ü Ò rdüT≈£î+≥T+~. #ê˝≤

dü+<äsê“¤\˝À »qT´ dü«uÛ≤eyT Ä ìs¡íj·÷ìï #dæ ô|&ÉT‘·T+~. eTìwæ À »qT´

ìsêíj·Tø£‘· #ê˝≤ ‘·≈£îÿe. ‘·q |ü]düsê\‘√ ` n+<äT˝À uÛ≤>∑+>± Ç‘·s¡

eTqTwüß\‘√q÷ ` @ $<Ûä+>± eéVü≤]s#ê\qï ìs¡íj·÷ìï q÷{ÏøÏ ‘=+u…’

‘=$Tà~ bÕfi¯ó¢ eTìwæ #Ó’‘·q´j·TT‘·s>±H˚ rdüTø√yê*. Ç~ eTìwæ ndæÔ‘·«

HÓ’»+˝Àì Á|ü<Ûëq n+X+. Á|ür eTìw” ‘·q˝À |ü⁄{Ïºq ªdü«+‘·μ #Ó’‘·q´+‘√H

á ìs¡íj·÷\T rdüT≈£î+{≤s¡ì ø±<äT. Ä #Ó’‘·q´s n|üŒ{Ïπø ˇø£ kÕe÷õø£

Ä˝À#·HêØ‹ #˚‘· Á|üuÛ≤$‘·eTsTT ñ+≥T+~. nsTTq|üŒ{Ïø° ìs¡íj·T+

#Ó’‘·q´j·TT‘·yÓTÆq~.

#Ó’‘·q´j·TT‘·+>± eéVü≤]+#·&ÉeTsfÒ @~ #j·÷˝À b+#·Tø√e&É+.

@ $<Ûä+>± eéVü≤]s#ê\qï b+|æø£ #˚düTø√e&É+. eTq+ eéVü≤]s#˚

edüTÔe⁄\T, $wüj·÷\ >∑T]+∫ ≈£L&Ü n_ÛÁbÕj·÷\T @s¡Œs¡#·Tø√e&É+, n+<äT˝À

uÛ≤>∑+>± eTq >∑T]+∫ ≈£L&Ü n_ÛÁbÕj·÷\T @s¡Œs¡#·Tø√e&É+. n|ü&ÉT

düVü≤»+>±H Á|üe÷D≤\T @s¡Œ&É‘êsTT. Ç~ eTìwæ ndæÔ‘·« HÓ’»+˝Àì ¬s+&Ée

n+X+. ÁbÕe÷DÏø£‘ê uÛ≤eq eTìwæ #Ó’‘·Hê´ìøÏ ñ+& kÕ«uÛ≤$ø£ \ø£åDs.

HÓ’‹ø£‘· (‘·bıŒ|ü\T, eTs∫ #Ó&ÉT\ uÛ≤eq) n+<äT˝À ˇø£ uÛ≤>∑+ e÷Á‘·yT.

<ëì‘√ bÕ≥T nìï{Ïø° Á|üe÷D≤\T @s¡Œ&É‘êsTT. kÂs<äs¡ +, dü+‘√wü+, düTK+,

dü+‘·è|æÔ yÓTT<ä\sTTq nìï{Ïø° Á|üe÷D≤\T @s¡Œ&É‘êsTT. ÁbÕe÷DÏø£‘ê uÛ≤eq

yÓ+≥H |ü]|üPs¡í‘ê uÛ≤eq ≈£L&Ü ñ+≥T+~. Ç~ <ëìì yÓqï+{Ï ñ+≥T+~.

dü+|üPs¡íyÓTÆq eT+∫, dü+|üPs¡íyÓTÆq düTK+, dü+|üPs¡íyÓTÆq kÂ+<äs¡´+,

dü+|üPs¡íyÓTÆq kÕVü≤dü+ yÓTT<ä\sTTqe˙ï |ü]|üPs¡í‘ê uÛ≤eq˝À uÛ≤>∑yÓTÆqy.

ì»J$‘êìø° á |ü]|üPs¡ í‘ê uÛ≤eq≈£L eT<Ûä´qTqï n+‘·s¡+

J$‘·+˝Àì U≤∞\˝À ˇø£{Ï. n~ ø£*Œ+#˚ <ëVü≤+ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ >=|üŒ

<√Vü≤<äø±] nsTT+~. nsTT‘ |ü]|üPs¡í‘ê uÛ≤eq ˇø£ÿfÒ ø±<äT, nìï s¡ø±\

ÁbÕe÷DÏø£‘ê uÛ≤eq\qT J$‘·+ yÓøÏÿ]düTÔ+~. á n+‘·s¡+ eTìwæ À ø£*–+#

Ä+<√fiq, Äy<äq, yÓ*‹ nìï uÛ≤wü\˝Àq÷ kÕVæ≤‘ê´ìø=ø£ eTTK´ edüTÔe⁄.

211


J$‘·+˝À yπs s¡ø£yÓTÆq U≤∞\T ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. #Ó’‘·q´j·TT‘·+>±

J$s#·ø£ ‘·|üŒì eTìwæøÏ C≤„q+ #ê˝≤ nedüs¡+. nsTT‘ eTq ø£fi¢ eTTs<äT

ñ+&û eTq+ #·÷&Éì, #·÷&ÉC≤\ì $wüj·÷\Hø£+ ñ+{≤sTT. ø=ìï uÛÑj·T+

e\¢ #·÷&ÉeTT. ø=ìï nuÛÑÁ<ä‘· e\¢ #·÷&ÉeTT. ø=ìï ˇø£ ã\yÓTÆq uÛ≤eC≤\+

Á|üuÛ≤e+ e\¢ eTq b<äT≥ ñ+&û eTq≈£î ø£ì|æs#·e⁄. ˇø=ÿø£ÿkÕ] eTq≈£î

n\e&çq <äèø√ÿD+ e\¢ >±˙ eTq+ b+#·T≈£îqï <äèø√ÿD+ e\¢>±˙ ø=ìï

$wüj·÷\T ø£fi¢ eTT+< ñs&û ø£ì|æs#·e⁄. M{Ï À $&ç$&ç $wüj·÷ Ò ø±e⁄,

kÕe÷õø£ Áø£e÷\T ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. M{Ïì eTq≈£î #·÷|æ+#·&É+ kÕVæ≤‘· +

#ùd |üqT\˝À ˇø£{Ï. #·÷|æs# Áø£eT+˝À @ uÛÑj·T+, Òø£ @ nuÛÑÁ<ä‘ê uÛ≤eq,

Òø£ @ uÛ≤eC≤\+, Òø£ @ bÕøÏåø£ <äèø√ÿD+ Bìì eTq+ #·÷&É Ò≈£î+&É #dæ+<√

≈£L&Ü kÕVæ≤‘· + #Ó|üŒ≈£î+&ÜH #Ó|ü⁄Ô+~. ªn¬s! Ç~ Hê≈£î ‘Ó*dæq $wüj·TyT

>±˙ #·÷&É Òø£b˛j·÷Hμ nqT≈£îH≥≥Tº #düTÔs~. eTs∫ kÕVæ≤‘· yÓT|ü&É÷ Ä

nqTuÛÑ÷‹ ø£*–düTÔ+~. e÷qe ndæÔ‘·«+˝Àì á s¡ø£s¡ø±\ ªU≤∞ Òμ kÕVæ≤‘· +

»qàdüú\+, <ëì ø±s¡ πøåÁ‘·+. n≥Te+{Ï Á|üÁøÏj·T eTìwæ ndæÔ‘·« HÓ’»+ e\¢H

nedüs¡eTsTT+~. kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ñ+& á HÓ’C≤ìï >∑T]Ô+∫ <ëì‘√ düeTdüe÷»

Ä<äsêÙìøÏ nqT>∑TD+>± eéVü≤]+#·&É+ Hs¡TÃø√>∑*–‘ ` <ëìøÏ @yÓTÆHê

Á|üe÷D≤\T s¡÷bı+~+#·Tø√>∑*–‘ ` n~ Á|üC≤kÕVæ≤‘· dæ<ëΔ+‘·+ ø±>∑\<äT.

k˛wü*düTº kÕVæ≤‘· dæ<ëΔ+‘·+ ø±>∑\<äT. ªø£fi Á|ü»\ ø√dü+μ nH ìHê<ëìøÏ

yπs @ ø±s¡ s¡÷|ü+ Ç#Ã Á|üj·T‘·ï+ #dæHê n~ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ>±˙ Á|ü»\≈£î>±˙

yT\T #j·T<äT.

Á|ü : ì*∫b˛j˚T kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ` düeTs¡úe+‘·+>± sêj·T&É+, kÕe÷õø£

|ü]D≤eT+˝À ø°\ø£kÕúq+˝À ñqï #ê]Á‘·ø£ düs<äs¡“¤+ H|ü<∏ä +>± ñ+&É&É+ `

nqï \ø£åD≤\qT MTs¡T Á|ü‹bÕ~s#ês¡T. b≥Te+{Ï u≤Vü≤´ |ü]dæú‘·T\ eT<Ûä

nsTTHê ‘·q düeTs¡ú‘·, |üø£åbÕ‘ê\ Ä<Ûës¡+‘√ s¡#·sTT‘· >=|üŒ s¡#·q\T

#j·T>∑\&Éì Ç+‘·ø±\+ qeTTà‘·÷ e#êÃ+. #ê]Á‘·ø£ dü+<äsê“¤ìøÏ MTs¡T b≈£îÿe

yÓsTTfÒõ Çe«&É+ e\¢ ì*∫b˛jT s¡#·q\ kÕ<Ûäq qT+∫ s¡#·sTT‘·\qT n~

ìs¡T‘ê‡Vü≤|üs¡TdüTÔs~ ø£<ë?


212

» : düeTs¡úe+‘·+>± sêj·T&É+ dü+>∑‹ |üø£ÿq ô|≥º+&ç. n<Ó{≤¢>∑÷ nedüs¡yT.

Çø£ÿ&É kÕeTs¡ú + nH~ •˝≤ŒìøÏ dü+ã+~Û+∫q~. •\Œ+ >∑T]s∫ e÷{≤¢&ç‘

edüTÔe⁄ MT<ä qT+&ç <äèwæº ‘=\–b˛‘·T+<äH˚ ø£èÁ‹eTyÓTÆq uÛÑj·T+ qT+&ç

ãj·T≥|ü&É>∑*–‘, kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ªkÕVæ≤‘· +μ \ø£åD+ Ç#Ã~ •\ŒyT ‘·|üŒ edüTÔe⁄

ø±<äH $wüj·T+ düŒwüºyT. kÕVæ≤‘ê´ìø° »s¡ï*C≤ìø° ‘&Ü kÕVæ≤‘· •\ŒyT.

kÕVæ≤‘ê´ìï •\ŒyT s¡÷bı+~düTÔ+~ (Form is constitutive of literature) nì

n&Üs√ï n+{≤&ÉT. n‘·qT es¡Zb˛sê≥+ MT<ä n#·+#·\ $XÊ«dü+ ñqï

e÷]ÿ ‡ùdº eT∞¢.

ø°\ø£yÓTÆq kÕe÷õø£ |ü]D≤e÷\ e÷≥ø=ùdÔ, n≥Te+{Ï dü+<äsê“¤\T

#·]Á‘· À bø£ÿ&É ‘· …‹ÔHê >=|üŒ ø£<∏ë edüTÔe⁄\T n+~+#·&ÜìøÏ ˇø£ ø±s¡D+

ñ+~. n≥Te+{Ï dü+<äsê“¤\˝À ˇø=ÿø£ÿkÕ] e÷qe Ä˝À#·HêØ‹øÏ

kÕ«uÛ≤$ø£yÓTÆq |ü]|üPs¡í‘ê uÛ≤eq, ÁbÕe÷DÏø£‘ê uÛ≤eq n‘·T´qï‘·kÕúsTTì

n+<äT≈£î+{≤sTT. n‹ >=|üŒ Ä<äsêÙ\T eTT+<äTø=kÕÔsTT. ˇø=ÿø£kÕ] e÷qe

Ä#·s¡D n‹ #· kÕúsTTøÏ ≈£L&Ü |ü&çb˛‘·T+~. ø=ÿø£kÕ] ¬s+&É÷ »s¡T>∑T‘êsTT.

nìï dü+<äsê“¤\˝Àq÷ ñqï‘· Á|ües¡Ôq≈£L ˙#·yÓTÆq Á|ües¡Ôq≈£L eT<Ûä qTqï

m&É+ eT]+‘· b≈£îÿee⁄‘·T+~. #·÷&É>∑*>∑T+&û #·÷&É Òø£b˛e&É+, ø£fi¢ eTT+<äTs&û

ø£fi¯ó¢ eT÷düT≈£îb˛sTT ø£ì|æ+#·ø£b˛e&É+ n≥Te+{Ï #ê]Á‘·ø£ dü+<äsê“¤\˝À

eT]+‘· düŒwüº+>± ‘Ó\TkÕÔsTT. kÕVæ≤‘· + ø±s¡ πøåÁ‘·yÓTÆq e÷qe ndæÔ‘·« HÓ’»+˝Àì

nìï s¡ø±\ dü+~>±Δ\÷ rÁe |ü]e÷D+ rdüT≈£î+{≤sTT. ns<äTπø ì*∫b˛jT

kÕVæ≤‘· + |ü⁄&ÉT‘·T+~. Bìø°, u≤Vü≤´ |ü]dæú‘·T\T nqqT≈£L\+>± ñqï|ü&ÉT

≈£L&Ü eT+∫ kÕVæ≤‘·´+ sêj·T&É+, sêj·T˝Òø£b˛e&É+ nH˚ düeTdü´≈£L

dü+ã+<ÛäyTMT Ò<äT.

Á|ü : MT e÷≥\˝Àì nsêúìï eT]+‘· $düÔ]ùdÔ ` ˇø£ dæús¡ ìXÃj·T+ ø£+fÒ `

uÛÑj·T+, ≈£î‘·÷Vü≤\+, Ä+<√fiq ` e+{Ï ndæús¡ ñ<«>±\ qT+# >=|üŒ düè»q

edüTÔs~. á Á|ü‹bÕ<äq≈£î n|üyê<äT\T Òyê? Ä<ÛäTìø£‘·qT eTqdü÷Œ¤]Ô>±

ÄVü‰«ì+∫q >∑Ts¡C≤&É nbÕŒsêe⁄qT b˝≤ ˝…ø£ÿ y˚kÕÔs¡T? $X¯«Hê<∏ ä

dü‘· Hêsêj·TD˝À Ä<ÛäTìø£‘· MT<ä uÛÑj·÷+<√fiq\T e÷Á‘·yT ñHêïj·÷, dæús¡

ìXÃj·T+‘√ ≈£L&çq e´‹πsø£‘· Ò<ë? bÕXÊÃ‘· kÕVæ≤‘· + qTs# ‘·|üŒ ‘Ó\T>∑T

kÕVæ≤‘· + qT+∫ ˇø£ÿ ñ<ëVü≤s¡D ≈£L&Ü b+<äT≈£î Çe« Ò<äT?

213


» : ªÄ<ÛäTìø£‘·qT eTqdü÷Œ¤]Ô>± ÄVü‰«ìs∫q >∑Ts¡C≤&É nbÕŒsêe⁄μ ø£Hê´Xó

\ÿ+ V”≤s√>± Ä<ÛäTìø£‘·qT ìC≤sTTr>± ÄVü‰«ìs∫q e´øÏÔì b+#·Tø√ Ò<äT.

$s¡dü+ e+{Ï kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘·ø±s¡T\ e÷≥\T $ì ñ+fÒ Ä |üì #˚dæ

ñ+&yê&ÉT. n|ü&ÉT ø£Hê´Xó˝≤ÿìï ás√E bes¡÷ #·~yyês¡T ø±<äT. Äj·Tq

Ä<ÛäTìø£‘·qT ‘·q dü«+‘· Á|üjÓ÷»Hê\ ø√dü+ yê&ÉT≈£îqï j·÷+{° V”≤s√qT

b+#·T≈£îHêï&ÉT. dü+Á|ü<ëj·÷ìøÏ ≈£L&Ü eT+∫ø√ #Ó&ÉTø√ <ëìì ìC≤sTTr>±

Ä#·]+∫q Áu≤Vü≤àDT\qT ø±ø£ –ØX+qT b˛*q <ä>∑T˝≤“J\H Á|ü‹ì<ÛäT\T>±

b+#·T≈£îHêï&ÉT. Ä<ÛäTìø£‘·≈£L düsÁ|ü<ëj·÷ìø° eT<Ûä qTqï yÓ’s¡T<Ûä + ¬s+&ÉT

eTVü≤‘·Ôs¡yÓTÆq $\Te\ Á|ü|ü+#ê\≈£î eT<Ûä |òüTs¡D. Ä $wüj·T+ ø£Hê´Xó\ÿ+

<ë∫ô|≥º<äT. n+<äT˝À eTq*ï Ä<ÛäTìø£‘· yÓ’ù| s¡eTà+≥T+~. n< düeTj·T+˝À

Ä $\Te\ n≥ºVü‰kÕìø°, yê{Ï ù|s¡T MT<ä ø={≤¢&ÉT≈£îH eTqTwüß\ H\u≤s¡T

‘·Hêìø° eT<Ûä qTqï n+‘·sêìï #·÷|ædüTÔ+~. ø=+‘· qe⁄«, ø=+‘· Ä+<√fiq,

qe´‘· |ü≥¢ kÕqTuÛÑ÷‹, <ëìøÏ kÕ<ÛäHê\sTTq eTqTwüß\qT #·÷dæ ø=+‘·

ìdüŒ èVü≤ ø£*–düTÔ+~.

ªHêJyê<ëìøÏ nqT≈£L\+>± >=|üŒ kÕVæ≤‘· + sêj·T&É+ kÕ<Ûä + ø±<äH~

ìdü‡+<Vü≤yTμ qì Áô|ò+∫ ‘·‘·«y‘·Ô kÕsYÔ n+{≤&ÉT. Áu≤Vü≤àD yê<ëìï ≈£L&Ü

n< e÷≥ nH=#·TÃ. ø±˙ Á|üXïqT Ä $<Ûä+>± ydüTø√e&É+˝ÀH bıs¡u≤≥T

ñ+~. Ä $<Ûä+>± ydüT≈£î+fÒ ìdü‡+<Vü≤yÓTÆq »yêãT Ò ekÕÔsTT. ªHêJyê<ë˙ï

Áu≤Vü≤àDyê<ë˙ï »sTT+#·&É+ nuÛÑT´<äj·Tyê<äT\T }Væ≤+∫q+‘· düT\uÛÑe÷

nqï dü+<˚Vü≤+ >=|üŒ kÕVæ≤‘ê´ìï düèwæº+#·>∑\<ë?μ nqï s¡÷|ü+˝À Á|üX¯ï

ydüT≈£î+fÒ n+‘·{Ï ªìdü‡+<Vü≤yÓTÆqμ »yêãT sê<äT. á yê<ë\qT »sTT+#·&ÜìøÏ

b+#·T≈£î+≥Tqï |ü<äΔ‘·T\T ø£ ø=‘·Ô ìj·T+‘·è‘ê«ìøÏ, Òø£ ø£ ø=‘·Ô nD∫y‘·≈£î

<ë] rkÕÔjTyÓ÷qqï dü+<Vü≤+ >=|üŒ kÕVæ≤‘ê´ìï düèwæº+#·>∑\<ë nqï s¡÷|ü+˝À

ydüT≈£îHêï ≈£L&Ü n+‘. $X«Hê<∏ä dü‘· Hêsêj·TD˝À ñqï~ Á|üC≤kÕ«eT´+

|ü≥¢ e´‹πsø£‘ ‘·|üŒ Ç≥Te+{Ï uÛÑj·T dü+<Vü‰\T ø±e⁄ ø±ã{Ïº Äj·Tq sêdæq<B

ì*∫b˛‘·T+<äì nqTø√qT. nsTT‘ HqT Äj·Tq s¡#·q\˙ï #·<äe Ò<äT ø±ã{Ïº

ø£∫Ã‘·+>± #Ó|üŒ ÒqT.


214

dæús¡ ìXÃj·T+ùÛÑj·T+ nqï eØZø£s¡D ø£sfÒ eTìwæ Àì nuÛÑT´<äj·T

XøÏÔ |ü≥¢ ÄXÊuÛ≤e+, <ëìøÏ ñ+& nes√<Ûë\ |ü≥¢ Ä+<√fiq nH~ Á|üdüTÔ‘·

dü+<äs¡“¤+˝À ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡yÓTÆq eØZø£s¡D nqT≈£î+{≤qT. Ä X¯øÏÔ ‘·eT˝À

ñ+<äì ‘Ó*j·T≈£î+&É eTqTwüß\T ìÁ<ä À ñqï|ü&ÉT <ëìì yê]øÏ #·÷|æ+∫

yT˝§ÿ\|ü&É+ eTs∫ kÕVæ≤‘· + kÕ<Ûës¡D+>± ìs¡«Væ≤+# bÕÁ‘· ne⁄‘·T+~.

n≥Te+{Ï kÕVæ≤‘· + nìï uÛ≤wü\˝Àq÷ ñ+~. nsTT‘ Ä XøÏÔì ‘·|üŒ <ëìøÏ

ñ+& nes√<Ûë\qT >∑T]Ô+#·≈£î+&Ü >∑T&ç¶ ÄXÊyê<ä+‘√ eTqTwüß\T eTT+<äT≈£î

b˛‘·Tqï|ü&ÉT kÕVæ≤‘· düŒ èVü≤ <ëìøÏ ñ+& |ü]$T‘·T\q÷, nes√<Ûë\q÷,

yê{Ïì >∑T]Ô+#·ø£b˛‘ sê>∑\ $|ü‘·TÔq÷ >∑T]ÔdüTÔ+~, e´ø°Ôø£]düTÔ+~. ìC≤ìøÏ

e÷qe J$‘·+˝À á ¬s+&ÉT |ü]dæú‘·T\÷ b|ü&É÷ ø£*ùd ñ+{≤sTT ø±ã{Ïº

¬s+&ÉT ø£s¡Ôyê´\q÷ kÕVæ≤‘· + ìs¡«]Ôdü÷ÔH ñ+≥T+~. b{§NÃ ñ<ä e÷\≈£î

nqTã+<Ûä+>± ø±ø£ ªø±+|æ¢yÓT+≥Øμ>± ñ+≥T+~. nsTT‘ kÕVæ≤‘ê´ìï πøe\+

ñ<ä e÷\ H|ü<∏ä +˝À #·]Ã+#·&É+ bıs¡u≤≥T. ñ<ä e÷\T e÷qe J$‘·+˝À

b|ü&É÷ ˇø£ ∫qï uÛ≤>∑+ e÷Á‘·yT. kÕVæ≤‘· + bÕÁ‘· <ëìøÏ |ü]$T‘·+ ø±<äT.

n~ J$‘·eT+‘· $düÔè‘·yÓTÆq~.

Á|ü : e÷qe dü«uÛ≤e+˝À nuÛÑT´<äj·T ø±eTT≈£î\T >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ uÛÑj·T|ü&˚

n>±<Ûë\qT nkÕ<Ûës¡D Á|ü‹uÛÑ‘√ ` Á|ü>∑‹yê<äT\ |ü≥¢ ø£ø£å‘√ ` <äkÕÔj·Tyéd”ÿ

yÓ*øÏrdæ e]í+#ê&Éì MTs¡T sêXÊs¡T. ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+˝Àì ø£eT÷´ìdüTº

e´‹πs≈£î\ s¡#·q\≈£î n+‘·{Ï kÕúsTT ñ+<ä+{≤sê?

» : &ÜdüÔjÓTyéd”ÿ eTìwæ MT<ä Áù|eT‘√ Ä<ÛäTìø£‘·qT #·÷dæ uÛÑj·T|ü&Ü¶&ÉT,

eTìwæ MT<ä <«wü+‘√ ø±<äT. Ä<ÛäTìø£‘· ã÷s¡T®yê Ä<ÛäTìø£‘· nsTTHê, k˛wü*düTº

Ä<ÛäTìø£‘· nsTTHê ` eTìwæ Àì e÷qdæø£ XøÏÔì e÷Á‘·yT #·÷düTÔ+~. <ëìì

ÁbÕ‹|ü~ø£ #düTø=ì ‘·q eP´Vü‰\qT s¡∫+#·T≈£î+≥T+~. n~ ã\V”≤qyÓTÆq

eTìwæì ‘·q s¡<∏ä #·Áø±\ øÏ+<ä ‘=πøÿdüTÔ+<äì uÛÑj·T|ü&çq s¡#·sTT‘·\T 19, 20

X‘êu≤›\ bÕXÊÃ‘· kÕVæ≤‘· #·]Á‘· À #ê˝≤eT+~ ñHêïs¡T. 20e X‘êã›|ü⁄

#·]Á‘·qT düMTøÏå+#·T≈£î+fÒ Ç~ nyêdüÔ$ø£yÓTÆq uÛÑj·T+ ø±<äì ns¡ú+ ne⁄‘·T+~.

215


‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘· +˝Àì ø£eT÷´ìdüTº e´‹πs≈£î\T eTìwæ MT<ä Áù|eT‘√

` eTìwæ ã\V”≤q‘· |ü≥¢ kÕqTuÛÑ÷‹‘√ ø£eT÷´ìdüTº\qT #·÷dæ uÛÑj·T|ü&Ü¶sê?

Òø£ eTìwæ MT<ä <«wü+‘√ ø£eT÷´ìC≤ìï <«wæ+#êsê? ¬s+&Ée< ì»yTyÓ÷.

nsTT‘ Hê≈£î ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘· +‘√ ñqï |ü]#·j·T+ ‘·≈£îÿe ø±ã{Ïº ø£∫Ã‘·+>±

#Ó|üŒ ÒqT.

(Ç~ ≈£L&Ü *œ‘·|üPs¡«ø£+>± Ç∫Ãq Ç+≥s¡÷«´H.)


216

#Ós¡ã+&ÉsêE #·ìb˛sTTq|ü&ÉT mø£q$Tø n+&é bı*{Ïø£ Ÿ Mø°¢ (24.7.1982)˝À sêdæq

ìyê[ yê´kÕìøÏ nqTyê<ä+.

ìyê[

#Ós¡ã+&ÉsêE

#Ós¡ã+&ÉsêE eTs¡DÏ+#ê&ÉT.

sê»´+ |ü<fiófl yÓ+{≤&ç y~Û+∫q |òü*‘·+>± m+‘√ n+øÏ‘· uÛ≤e+‘√,

n$ÁXÊ+‘·+>± Á|ü»\ ø√dü+ b˛sê&çq á ø£$ nø±\ eTs¡D+ #Ó+<ë&ÉT.

Á|ü»\ ø√dü+ b˛sê&ç‘ ` yês¡T Ä~yêd” ¬s’‘ê+>∑ $|ü¢eø±s¡T …’Hê, Á|ü»\

uÛ≤wü À sêùd Á|üC≤ø£e⁄ …’Hê yê]|ü≥¢ ‘·qT n+‘ Á≈£Ls¡+>± ñ+{≤qì sê»´+

s¡TEe⁄ #düT≈£î+~.

‘·q >∑Ts¡TyÓ’q lø±≈£îfi $|ü¢eø£$jÓ÷<ÛäT&ÉT düTu≤“sêe⁄ bÕDÏÁ>±Væ≤˝≤

#Ós¡ã+&ÉsêE sê»´+ #‘· Hs¡T>± ø±*Ã #·+|üã&Éø£b˛sTTHê Äj·Tq eTs¡D≤ìøÏ

ø±s¡DyÓTÆq Áu…sTTHé ≥÷éTsYø°, Äj·Tq ì‘· ìs¡“+<Ûëìø° #ê˝≤ <ä>∑Zs¡ dü+ã+<Ûä+

ñ+~. |ü< |ü< C…’\T bÕ\e&É+ e\¢H Ä yê´~Û Äj·Tq≈£î ÁbÕD≤+‘·ø£+>±

e÷]+~. #Ós¡ã+&ÉsêEqT yÓTT<ä{ÏkÕ] 1971˝À Á|æyÓ+{Ïyé &çf…q¸Hé #·≥º+

(|æ.&ç. j·÷øº) øÏ+<ä, eT∞fl 1973˝À Ä+‘·s¡+–ø£ uÛÑÁ<ä‘ê #·≥º+ ªMTkÕμ øÏ+<ä,

eT÷&√kÕ] 1974˝À ù|s¡TyÓ÷dæq dæøÏ+Á<ëu≤<é ≈£îÁ≥πødüT˝Àq÷ n¬sdüTº#dæ

C…’\T≈£î |ü+bÕs¡T. rÁeyÓTÆq &çjÓ÷&Éq Ÿ n\‡sY‘√ u≤<Ûä|ü&ÉT‘·THêï (Áu…sTTHé

≥÷éTsY Ä ‘·sê«‘· e∫Ã+~) meT¬s® ‡ ø±\+˝À eTs√kÕ] n¬sdüTº#dæ $T>∑‘ê

$|ü¢e s¡#·sTT‘·\+<ä]˝≤π> meT¬s®˙‡ ∫e]<ëø± ìs¡“+<Ûä+˝ÀH˚ ñ+#ês¡T.

$TÁ‘·T\T Áù|eT>± |æ\T#·T≈£îH ª#Ós¡μ nH e÷≥ Ä s¡ø£+>± Äj·Tq≈£î n‹øÏq≥Tº

dü]b˛sTT+~.

#Ós¡ã+&ÉsêE ndü\T ù|s¡T ã<ä›+ uÛ≤düÿsY¬s&ç¶. 38 @fifl ÁøÏ‘·+ n|üŒ{Ï

ôV’≤<äsêu≤<é õ˝≤¢ Àì n+≈£îXÊ|ü⁄s¡+ Á>±eT+˝À ˇø£ ù|<ä¬s’‘·T ø£≥T+ã+˝À

|ü⁄{≤º&ÉT. ÁbÕ#· ø£fi≤XÊ\˝À ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘· + #·<äTe⁄≈£îì ôV’≤<äsêu≤<é Àì

217

ˇø£ Á|üuÛÑT‘·« ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ç>± |üì#düTÔ+&yê&ÉT. 1960

<äXø£+ ñ‘·Ôsês¡ú+˝À Äs¡T>∑Ts¡T ~>∑+ãs¡ ø£e⁄˝À¢ ˇø£&ÉT>± Á|üdæ<äTΔ&Éj·÷´&ÉT.

n+<äs¡÷ $\ø£åDyÓTÆq ù|s¡T¢ (#Ós¡ã+&ÉsêE, ìœ ÒX«sY, C≤«˝≤eTTœ, q>∑ïeTTì,

eTVü‰dü«|üï, uÛ…’s¡ej·T´) ô|≥Tº≈£îì $\ø£åDyÓTÆq ø£$‘ê«ìï düèõ+#ês¡T. M]~

Á|ü<Ûëq+>± $XÊ«dü $<Ûä«+düø£ (iconoclastic movement) ñ<ä eT+. e´≈£îÔ\

|ü≥¢, dæ<ëΔ+‘ê\|ü≥¢ yê]øÏ @$<ÛäyÓTÆq >ös¡e+ Ò<äT. yê] uÛ≤wü eTq }Vü≤≈£î

≈£L&Ü n+<äq+‘· rÁeyÓTÆq no¢\+>± ñ+≥T+~. (yê] |ü<ä∫Á‘ê\˙ï eÁø£,

nHÓ’‹ø£ ˝…’+–ø£ #·s¡´\qT dü÷∫+#˚y˚.) nsTT‘˚ Ä ø±\y˚T n˝≤+{Ï~.

>ös¡$+#·<ä>∑Z e´≈£îÔ\T >±ì, dæ<ëΔ+‘ê\T (ªyêdüÔe s¡÷|ü+˝Àμ!) >±ì Á|ü|ü+#·+˝À

ns¡T<Ó’b˛sTTq s√E\T. C…ø=k ¢yøÏj·÷˝À k˛wü*C≤ìï ø±bÕ&É&ÜìøÏ ]$»ì»+

j·TT<äΔ{≤´+≈£î …øÏÿ M<ÛäT˝À¢ ‹s¡T>±&çq s√E\T— kÕÁπsÔ e+{Ï ndü+Á|ü<ëj·Tyê~

(maverick) ‘·|üŒ $q<ä>∑Z ô|<ä›eTìwæ mes¡÷ Òs¡ì Áô|ò+∫ j·TTe‘· uÛ≤$+∫q

s√E\T— |ü•ÃeT <˚XÊ˝À¢ì ˇø£ ‘·s¡+ j·÷e‘·÷Ô nsê#·ø£, nkÕ+|òæTø£

ø±s¡ ø£ ≤bÕ\˝À Äq+<ä+ yÓ‘·T≈£îÿ+≥Tqï s√E\T— eTq $wüj·÷ìø=ùdÔ `

lø±≈£îfi+˝À qø£‡\“Ø Á|üuÛ≤yêìï eTq+ Ç+ø± |üP]Ô>± >∑T]Ô+#·ì s√E\T—

#Ó’Hê kÕ+düÿ è‹ø£ $|ü¢e+˝Àì, e÷y√ Ä˝À#·Hê $<Ûëq+˝Àì >=|üŒ eTÚ*ø£‘·qT

Á|ü|ü+#·+ Ç+ø± |üP]Ô>± ns¡ú+ #düTø√ì s√E\T. n+<äTe\¢ ~>∑+ãs¡ ø£e⁄*ï

ªô|{° ã÷s¡T®yê nsê#·ø£yê<äT\μì eTq e÷]ÿ ‡düTº #ê<ädüÔ|ü⁄ ô|<ä›\T ` yê]

<Û√s¡DÏH n~Ûø±s¡ e÷]ÿ ‡»eTì (ˇ.m+) ø£kÕ] ø=XÊ+_ NÛ‘êÿs¡+>± nHêï&ÉT

` rdæbÕπsj·T&É+˝À ÄX¯Ãs¡ + Ò<äT. yêfi‚fleTqï|üŒ{Ïø° n~Ûø±s¡ e÷]ÿ ‡»+

#‘· ªnuÛÑT´<äj·Tμ eTTÁ<ä ysTT+#·T≈£îì eTÁ<ëdüT dæ dü+düÿ è‹˝À e]ú\T¢‘·Tqï

ø£e⁄\ yÓøÏ* yê´bÕs¡ <Û√s¡DT\ ø£+fÒ ÄÁ>∑Vü≤+‘√ ì+&çq M] no¢\ ø£$‘·«+˝Àì

ìC≤sTTrjT j·TTe≈£î\qT, Á|ü•ï+# ‘·‘·«+ >∑\yê]ì Äø£]¸+∫+~. ~>∑sãs¡

ø£e⁄\T ôd’<ëΔ+‹ø£‘·qT, eéd”úø£è‘· sê»ø°j·÷\qT e´‹πsøÏ+∫q|üŒ{Ïø°,

kÕe÷õø£, sê»ø°j·T düeTdü \≈£î düŒ+~+#·≈£î+&Ü e÷Á‘·+ @Hê&É÷ Òs¡T.

yê] ‘=* ø£$‘êdü+|ü⁄{Ï‘√ bÕ≥T Á|üø£{Ï+∫q ‘=* yTìô|òk º (1965) ˇø£

ndæÔ‘·«yê<ä dæ<ëΔ+‘· Á|ü‹bÕ<äq˝≤ ø£ì|ædüTÔs~.

ªe÷qdæø£ ~>∑+ãs¡‘·«+ ø√dü+ ì‘· dü#‘·q Ä‘·àdü÷Œ¤]Ô‘√ J$s#·&ÉyT

e÷ ÄXj·T+. XÊ«dæ+# Á|ü‹ e´øÏÔ‘√ kÕs¡÷|ü + #Ó+~, e´øÏÔ ndæÔ‘·« |ü]s¡ø£åD

#Ós¡ã+&ÉsêE


218

ø√dü+, n+‘·s¡+>∑+˝À nD–|ü&çe⁄qï Äsê{≤ìï, ndü+‘√cÕìï, $düT>∑TqT

nø£åsê˝À¢ e´ø°Ôø£]+∫ q÷‘·q $XÊ«kÕìï, ÄXqT ø£*–+#ê\ì e÷ ‘·‘·Œs¡‘·μ

nì #Ó|ü≈£îHêïs¡T yêfiófl. M] ø£$‘·«+ bÕsƒ¡≈£î&çì ‘·q kÕe÷õø£ eTTdüT>∑T

‘=\–+#·T≈£îì, ‘·qì ‘êqT q>∑ï+>± #·÷düTø=eTàì |ü< |ü< #ÓãT‘·T+~.

s√EyêØ u≤<Ûä\ ø√dü+ @&˚Ã kÕe÷qT´\ <Û√s¡DÏ |ü≥¢ M]øÏ @e–+|ü⁄

ñ+&˚~.

qTe⁄« m|ü&ÉT @&É« Ò<äì? ndüÔe÷q+ ˙ eTTK+ô|’ bı>∑ yê´|æ+∫

u§>∑TZ >∑qT\T >∑Ts¡TÔø=kÕÔsTT.(ìœ ÒX«sY)

ìC≤ìøÏ Ä s√E˝À¢ ≈£L&É yês¡T ~>∑sãs¡+>± #·÷&É<ä\#·T≈£îqï

n+‘·s¡+>∑+ n$˙‹eTj·TyÓTÆq bÕX$ø£ düe÷C≤ì< ø±<äT, eTìwæ À <ë–e⁄qï

ndü\T eTìwæ~ ≈£L&É— n˝≤π> yêfi¯ófl ∫+ù|j·÷\qT≈£îqï~ ≈£L&É ø£|ü≥

sê»ø°j·T y‘·Ô\T, dæ<ëΔ+‘·ø£s¡Ô\T e*¢+# Á|üC≤kÕ«eT´+, XÊ+‹, Á|ü>∑‹ e+{Ï

e÷≥\ eTTdüT>∑TH ø±<äT Hê>∑]ø£‘· ù|]≥ eTq+<äs¡+ <Ûä]+# <=+>∑ eTsê´<ä\

eTTdüT>∑TqT ≈£L&Ü. eTØ eTTK´+>± #Ós¡ã+&ÉsêE, q>∑ïeTTì, ìœ ÒX«sY\

s¡#·q˝À¢ Ç~ düŒwüº+>± ø£ì|ædüTÔ+~. ~>∑+ãs¡ ø£e⁄˝À¢ ø=+<äs¡T ndü\T s¡÷bÕìï

<ë∫e⁄+# kÕe÷õø£ e÷qe⁄&çï \ø£å + #düT≈£î+fÒ #Ós¡ã+&ÉsêE e÷Á‘·+

düe÷»+˝Àì <ä«+<ä« Á|üeè‹Ôì m+&É>∑≥º&ÉyT Á|ü<Ûëq \ø£å +>± ô|≥Tº≈£îHêï&ÉT.

n<Ó ≤>∑THêï ‘·eT ¬s+&√ Á|üD≤[ø£ Hê{Ïπø (@&Ü~ ‘·sê«‘· sêdæs~)

yêfiófl ªÁ|üdüTÔ‘· bÕ|ü|ü⁄ düe÷C≤ìï ìs¡÷à*s∫, dü]ø=‘·Ô, ñ<ë‘·Ô düe÷C≤ìï

rdüT≈£îsêyê\μì Á|üø£{Ï+#·T≈£îHêïs¡T. n|üŒ{Ï #Ós¡ã+&ÉsêE ø£$‘ê«ìï á øÏ+~

yêø±´\T Á|ü‹_+_kÕÔsTT.

n&ÉT>∑T\≈£î eT&ÉT>∑T˝§‹Ô

neø±XÊ\ ÄkÕeTT\ |ü+#·q

Ò|æq yT&É |ü⁄Hê<äT\T ø£<ä\ø£eTT+<äT

#Ós¡kÕ\≈£î ø±<äT ø±<äT ìqTï

ø£kÕsTTXÊ\≈£î |ü+bÕ\qT+~

1968˝À $&ÉT<ä\ #˚dæq yê] eT÷&Ée y˚Tìô|òk˛º˝À nsTT‘˚ yê]

Ä+<√fiq n+‘ê düe÷»+ >∑T]s# ñ+~. n|üŒ{Ïø° yêfiófl dæ<ëΔ+‘·e´‹πs≈£î Ò

219

nsTTHê ˇø£{Ï e÷Á‘·+ >∑T]Ô+#ês¡T ` ªá uÛÑ÷>√fi¯+ô|’ <ë]Á<ä´+, Äø£*

n\TeTT≈£îì ñqï+‘·es¡≈£L e÷]ÿ ‡düTº <äèø£Œ<∏ëìï düyê˝Ÿ #˚ùd n~Ûø±s¡+

be]ø° Ò<äTμ nqï~.

e÷]ÿ ‡»+ ù|<ä]ø±ìøÏ |ü]cÕÿs¡+ e÷Á‘·yT nqT≈£îH ne÷j·Tø£yÓTÆq

Ä˝À#·q qT+∫, M]˝À ø£ dü+ q\T>∑Ts¡T |ü]D‹ #Ó+~ $|ü¢e s¡#·sTT‘·\

dü+|òüT+ @s¡Œ&çq ‘·sê«‘· e÷]ÿ‡dtº …ììdtº s¡#·sTT‘·\j·÷´s¡T. ø£eT÷´ì»+

]$»ì»+>± e÷]q|ü⁄&ÉT ìs¡düq\T nìï{°ï ‹s¡düÿ]+# <Û√s¡DÏ À kÕ>∑&É+

düVü≤»yT. nsTT‘ ìC≤sTTr‘√ ≈£L&çq \ø£å + ñqï|ü&ÉT ôd’<ëΔ+‹ø£ nsê#·ø£‘·«+

eTqC≤\<äT. b|üŒ{Ï¬ø’Hê Ç+<äT˝À @<√ ˇø£{Ï eTs√ <ëìï n~Û>∑$T+#·ø£

‘·|üŒ<äT— Äs¡T>∑Ts¡T ~>∑+ãs¡ø£e⁄˝À¢ q\T>∑T]˝À á e÷s¡TŒ ø£ì|ædüTÔ+~ (‘·øÏÿq

Ç<ä›]˝À ˇø±j·Tq Áø£eT+>± s¡»˙XŸ, eT¬s+<äs√ u≤u≤\≈£î uÛÑ≈£îÔ&Éj·÷´&ÉT).

Ä q\T>∑Ts¡÷, qø£‡\“Ø, lø±≈£îfi¯+ Á|üuÛ≤yê\‘√ ll, ≈£î≥T+ãsêe⁄,

es¡es¡sêe⁄, s¡eTD≤¬s&ç¶\‘√ ø£*dæ 1970 E …’ 4 q $s¡dü+ kÕú|æs#ês¡T.

düVü≤»+>±H #Ós¡ã+&ÉsêE á q\T>∑T]˝À ø£&ÉT>± ñHêï&ÉT. eTs¡DÏ+#es¡≈£L

≈£L&Ü $s¡dü+ ø±s¡ ìsê«Vü≤ø£ es¡Z+ düuÛÑT´&ç>±H ñHêï&ÉT. 1971`72 ˝À

Á|ü<Ûëq ø±s¡ <ä]Ù>± ≈£L&É ñHêï&ÉT.

Hìs‘·≈£îeTT+< #Ó|æŒq≥Tº Ms¡+<ä]˝Àø° kÕe÷õø£ düŒèVü≤ b≈£îÿe>±

ñqï ø£$ #Ós¡ã+&ÉsêCÒ. ~>∑+ãs¡ø£e⁄\ eT÷&√ dü+|ü⁄{Ï yÓ\Te&˚ Hê{ÏøÏ

#Ós¡ã+&ÉsêE ø£$‘·«+˝À $#·ø£åD≤s¡Væ≤‘·yÓTÆq @e–+|ü⁄ Ç+ø± n˝≤π>

ñHêï, n‘·ì uÛ≤wü˝À ÄÁs¡›‘· ø£+fÒ ~Á>±“¤+‹ ø£*–+#˚ <Û√s¡DÒ m≈£îÿe>±

ñHêï, n‘·ì ø£$‘·«+˝À $|ü¢e ;C≤\T n|üŒ{Ïπø ñHêïsTT. ªe+<e÷‘·s¡+μ

nH ^‘·+˝À n‘·qT uÛ≤s¡‘· e÷‘·qT ˇø£ yX´>± dü+uÀ~ÛkÕÔ&ÉT.

ªn+‘·sê®rj·T $|üDÏ À n+>±+>∑+ ‘êø£≥Tº ô|{Ïºq n+<ä+ ˙~

dü+|üqTï\ #‘·T˝À¢ yÓTÆeTs¡∫ ìÁ~düTÔqï j·Te«q+ ˙~μ

(#ê˝≤ø±\+ ‘·sê«‘· n‘· edüs¡ |ü]dæú‹ düeTj·Ts˝À á |ü<ë´ìï n‘·qT

C…’ À¢ #·~$q|ü⁄&ÉT, ø£ Ä¬sôd‡dt Hêj·T≈£î&ÉT |òüTÀs¡n|ü#êsêìøÏ bÕ\Œ&Ü¶e+≥÷

n‘·ì MT<ä <ë&ç #kÕ&ÉT.)

#Ós¡ã+&ÉsêE


220

nsTT‘ $|ü¢e ø£$>± e÷]q ‘·sê«‘· #Ós¡ã+&ÉsêE e#·q ø£$‘·«+

e÷H˚dæ, π>j·÷ìï ‘·q ø£$‘êyêVæ≤ø£>± d”«ø£]s#ê&ÉT. $|ü¢e s¡#·sTT‘·\

dü+|òüT+˝À ñqï s√E˝À¢ n‘·qT Á|ü#·T]s∫q 8 dü+|ü⁄{≤˝À¢ e#·q ø£$‘·\T,

bÕ≥\T ¬s+&É÷ ñqï|üŒ{Ïø°, ìs¡ø£åsêdüT´\sTTq ÁXÊ$Tø£ »q düeT÷Vü‰ìøÏ

sê»ø°j·T Ä˝À#·q\T n+~+#ê\sfÒ, bÕfÒ <ëìøÏ düs¡sTTq s¡÷|üeTì

>∑T]Ô+∫q ø=~›eT+~˝À n‘·qT ø£&ÉT. Ç˝≤ uÛ≤$+#·&É+˝À n‘·ìøÏ düTu≤“sêe⁄

bÕDÏÁ>±Væ≤ ydæq u≤≥ ñ+~. n‘·ì‘√ bÕ≥T •ekÕ>∑s¡÷ ñHêï&ÉT. M[fl<ä›s¡÷

ø£*dæ, ll e+{Ï ‘=*Hê{Ï yêeT|üø£ å ø£e⁄\≈£L, düeTø±©qT\sTTq

»qHê≥éT+&É*øÏ #Ó+~q >∑<ä›sY e+{Ï >±j·Tø£ ø£e⁄\≈£î eT<Ûä´ yês¡~Û

ì]à+#ês¡T. ll dü+<X+, uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D ñ<«>∑|üP]‘·s>± ñqï|üŒ{Ïø° n‘·ì

uÛ≤wü, |ü<ä∫Á‘ê\T eT<Ûä ‘·s¡>∑‹øÏ #Ó+~qy˚. >∑<ä›sY bÕ≥\T Á|ü»\ uÛ≤wü À

C≤q|ü<ä sê>±˝À¢ ñ+{≤sTT. á ¬s+&ÉT s¡ø±\yê] eT<Ûä yês¡~Û>± ì*#ês¡T

#Ós¡ã+&ÉsêE, •ekÕ>∑sY\T. qø£‡ ŸãØ nq+‘·s¡ ø±\|ü⁄ ‘Ó\T>∑T yêeT|üø£å

ø£$‘·«+˝À #Ós¡ã+&ÉsêEqT ˇø£ e÷s¡Z<äs¡Ù≈£î&ç>± #dæq n‘·ì á ø£$‘ê

\ø£åD≤ Ò n‘·ìï sêC≤´ìøÏ ø£+≥–+|ü⁄>± #XÊsTT.

ªø=+&É\T |ü>∑ Òdæq+

ã+&É\q÷ |æ+&çq+

e÷ HÓ‘·TÔs¡T ø£sø£s¡>±

ÁbÕC…≈£îº\T >∑{Ïºq+

ÁXeT be&ç~s√

dæ] be&ç~s√μ

nì ÁXÊ$Tø£»q+˝Àì n‹ ù|<ä\≈£î ns¡úeTj˚T´ uÛ≤wü˝À sêùd ø£$

düVü≤»+>±H˚ á ÁbÕC…≈£îº\ \_›<ës¡T\ Á|üjÓ÷»Hê\qT ø±bÕ&˚yê]øÏ

Á|üe÷<äø£s¡+>± ø£ì|ækÕÔ&ÉT. n+<äTπø #Ós¡ã+&ÉsêE be«s¡÷ nqTuÛÑ$+#·qs‘·

y˚~Û+|ü⁄qT b<äTs√ÿe\dæe∫Ãs~. 1971˝À n‘·qT (eTs√ eTT>∑T Zs¡T

~>∑sãs¡ø£e⁄\‘√ bÕ≥T) 50 s√E\bÕ≥T ìs¡“+<Ûä+˝À ñHêï&ÉT— eT∞fl 1973

˝À MTkÕ #·≥º+ øÏs<ä eTs√ 37 s√E\T C…’ À¢ ñHêï&ÉT. ¬s+&ÉT dü+<äsê“¤\˝Àq÷

n‘·ì MT<ä n_ÛjÓ÷>∑+ ` j·TTe‘·qT ‘·q ø£$‘·«+‘√ ¬s#·Ã>=&ÉT‘·÷, kÕj·TT<Ûä

221

b˛sê{≤ìøÏ ñdæø=\TŒ‘·THêï&ÉH. dæøÏsÁ<ëu≤<é ≈£îÁ≥ πødüT˝À Ç]øÏ+∫q+<äTe\¢

1974˝À n‘·ìï ñ<√´>∑+ qT+∫ düôdŒ+&é #XÊs¡T. n‘· sTTø£ |ü]dæú‹ eTT–dæq

nq+‘·s¡+ n‘·ìï ‹]– $<ÛäT˝À¢øÏ rdüT≈£îHêïs¡T >±˙, eTs√ eT÷&ÉT s√E\πø

&ç◊õ (Ç+f…*C…Hé‡) qT+∫ rÁe nuÛÑ +‘·s¡+ sêe&És‘√ õ˝≤¢ $<ë´~Ûø±]

Äj·Tìï eT∞¢ düôdŒ+&ÉT #kÕs¡T.

∫es¡≈£î, 1980 e÷]Ã˝À n|üŒ{Ï $<ë´XÊK eT+Á‹ (Á|üdüT Ô‘·

eTTKéT+Á‹) XÊdüqdüuÛÑ˝À ˇø£ {°#·sY byÓTà©‡ Á|üX¯ï≈£î düe÷<Ûëq+>±,

#Ós¡ã+&ÉsêEqT ñ<√´>∑+ qT+∫ ‘=\–+∫q≥T¢ Á|üø£{Ïs#ês¡T. eTs¡DÏ+#·&ÜìøÏ

ø=ìï yêsê\ eTT+<äT e÷Á‘·yT Äj·Tìï ÄdüŒÁ‹˝À düŒ èVü≤ Ò≈£î+&Ü |ü&çe⁄qï|ü&ÉT

˝≤+#Û·q+>± ‹]– ñ<√´>∑s˝ÀøÏ rdüT≈£îHêïs¡T.

‘·qT b<äTs=ÿqï y˚~Û+|ü⁄\T, Væ≤+dü\ >∑T]s∫ #Ós¡ãs&ÉsêE ˇø£

XøÏÔe+‘·yÓTÆq ø£$‘· sêkÕ&ÉT.

HqT nHê˝À∫‘·+>± ne÷j·Tø£+>±

Äø±X+ πødæ #·÷ùdÔ

Hê #·÷|ü⁄\ b‘·TÔ|ü ≤¢*ï ø=\TkÕÔs¡T

Hê bÕ<äeTTÁ<ä À¢

$|ü¢e^‘· #·s¡D≤\ b‘·TÔ>∑&É*ï |ü≥Tºø√e&ÜìøÏ

eT{Ïºì uÛÑÁ<ä|üs¡∫ |ü]XÀ<Ûäq\ ø£+|ü⁄‘ês¡T

Áø£eT+>± Äj·Tq πøq‡sY u≤]q |ü&Ü¶&ÉT. eT÷&ÉT X¯ÁdüÔ∫øÏ‘·‡\T

#sTTs#·T≈£îHêï&ÉT. ‘·sê«‘· ø£+{Ï #·÷|ü⁄qT ø√˝ÀŒj·÷&ÉT. ∫e]øÏ #ê˝≤ s√E\T

ø√e÷˝À ñqï ‘·sê«‘· p˝…’ 2 q eTs¡DÏ+#ê&ÉT. $|ü¢e ø£$‘·«eT+‘ê

ìHê<äÁbÕj·TeTì kÕ<Ûës¡D+>± n+≥÷ e⁄+{≤s¡T. BHï ‹s¡π>dæ #Ós¡ã+&ÉsêE

ø£$‘·«+ bH√ï >=|üŒ $|ü¢e ìHê<ë\qT düèwæº+#·>∑*–+<äì ≈£L&Ü #Ó|üŒe#·TÃ

(Ç{°e\ ˇø£ $eTs¡Ù≈£î&ÉT nqï≥Tº, n<˚MT ∫qï $»j·T+ ø±<äT).

#Ós¡ã+&ÉsêEqT Äj·Tq ø£$‘ê edüTÔe⁄‘√ düVü‰qTuÛÑ÷‹ ñqïyêπs ø±ø£

‘Ó\+>±D |ü≥ºD≤˝À¢ì >√&É\˙ï m\¢ø±\+ >∑Ts¡TÔ+#·T≈£î+{≤sTT. m+<äTø£+fÒ

yê{Ï ì+&Ü Äj·TqM, Äj·Tq düVü≤j·Ts¡ ø£e⁄ …’q >∑<ä›sY, •ekÕ>∑sY, ll

e+{Ï yê] ø£$‘·« #·s¡D≤ Ò ìHê<ë\T>± e÷] uÛ≤dæ\T¢‘·T+{≤sTT.

#Ós¡ã+&ÉsêE


222

>∑‹+∫q ‘·s¡+ ø£e⁄\˝À

yTs¡Tq>∑BÛs¡T&ÉT ll

1950, 60 <äXø±˝À¢ j·TTer j·TTe≈£î\≈£î ø£$‘·«eT+fÒH ls¡+>∑+

lìyêdüsêe⁄ (ll). eTØ eTTK´+>± ‘·eT ø√bÕyXÊ*ï yÓfifl>∑ø±ÿ*‡ e∫Ãq|ü&ÉT

me]¬ø’Hê Äj·Tq ø£$‘· Ò Xs¡DéTjT´$. n+<äTπø yê]˝Àì Msê_Ûe÷qT\T

ø=+<äs¡T Äj·Tq eTs¡DÏ+∫q|ü&ÉT ìyêfió\]Œdü÷Ô @ø£+>± ªlløÏ eTT+<ä÷

yÓqø± n+‘ê XSqýTμ nHXÊs¡T. n$qj·TT&Ó’q yT<Ûë$ ø±e&É+ e\¢ ˇø±H=ø£

dü+<äs¡“¤+˝À lljT ‘·q >∑T]+∫ ‘êqT ª1930øÏ eTT+<äT ‘Ó\T>∑T ø£$‘·«+

qqTï q&ç|æ+∫+~— ª30\ ‘·sê«‘· ‘Ó\T>∑T ø£$‘ê«ìï HqT q&ç|ædüTÔHêïqTμ n˙,

<ëH˚ï eT]ø±düÔ |ü<äTqT>± ªá X¯‘êã›+ Hê~μ nì #Ó|ü≈£îqï|üŒ{Ïø° á

n_ÛÁbÕj·÷qïsTT‘ ãVüQXÊ Äj·Tq ≈£L&Ü ‹s¡düÿ]+∫ ñ+&yê&ÉT.

Ä dü+>∑‘Ó˝≤ ñHêï >∑‘· ‘·s¡+˝Àì ø£e⁄\˝À ll ì»+>±H˚

eTVü‰qTuÛ≤e⁄&ÉT. 1910˝À |ü⁄{Ïºq ll ∫qï|ü& dü+Á|ü<ëj·T |ü<äΔ‹˝À e#·q+,

|ü<ä + ≈£L&Ü sêùdyê&ÉT. ˇø£ s¡ø£+>± Äj·Tìï u≤\yT<Ûë$ nH=#·TÃ. >∑‘êìø°

uÛÑ$wü ‘·TÔø° eT<Ûä yÓ’s¡T<Ûë´\T rÁe+>± ñqï yê‘êes¡D+˝À ô|]>±&É‘·qT.

dü+|òüT dü+düÿs¡D√<äéT+ ø=ìï eT<Ûä´j·TT>∑|ü⁄ Væ≤+<ä÷ dü+Á|ü<ëj·÷\‘√

b˛sê&ÉT‘·÷, düe÷+‘·s¡+>± ø=‘·Ô kÕVæ≤‘ê´ìï, ø=‘·Ô qT&çø±sêìï düèwæºdüTÔqï

düeTj·TeT~. ll »qàdüú\yÓTÆq $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢πø #Ó+~q >∑Ts¡C≤&É nbÕŒsêe⁄

ÄHê{Ïπø ` áHê{Ïø° ‘Ó\T>∑T˝À n‹ >=|üŒ Hê≥ø£+>± uÛ≤$+#·ã& ªø£Hê´

Xó\ÿ+μ s¡∫+∫ ñHêï&ÉT. #Û·+<ädüT‡, >∑D≤\ e+{Ï ø£èÁ‹eT‘·«+ øÏ+<ä X‘êu≤›\

bÕ≥T q*–b˛sTTq ‘Ó\T>∑T ø£$‘·«+ n|ü&É|ü& Ä dü+¬øfiflqT ‘Ó+#·T≈£îì

e#·q ø£$‘ês¡÷|ü+ rdüT≈£î+{À+~. Ä<äs¡Ù Á|üDj·T>±<∏ä\‘√ bÕ≥T kÕe÷õø£

$eTsêÙ $wüj·÷\qT ø£$‘ê edüTÔe⁄>± rdüTø√e&É+ ≈£L&Ü n|ü& yÓTT<ä …’+~.

ll ‘=* kÕVæ≤‘· >∑Ts¡Te⁄\T Ç<ä›s¡T. ˇø£s¡T #Ûê+<ädü Áu≤Vü≤àD bÕj·T≈£î

#Ó+~q eTVü‰|ü+&ç‘·T&É÷, Á|ü>∑‹o\ uÛ≤yê\≈£î ã<äΔ$s√~Û nsTTq $X«Hê<∏ä

dü‘· Hêsêj·TD nsTT‘ ` áj·Tq≈£î Ä ‘·sê«‘· C≤„q|”sƒY ≈£L&Ü e∫Ã+~ `

223

¬s+&√ e´øÏÔ J$‘ê+‘·+ uÛ≤eø£$>±H ñ+&çb˛sTTq <e⁄\|ü*¢ ø£èwüíXÊÁdæÔ. yê]<ä›]

Á|üuÛ≤e+ qT+∫ ãj·T≥|ü&É&ÜìøÏ ‘·q≈£î <äXÊã›ø±\+ |ü{Ïº+<äì llj˚T

dü«j·T+>± #Ó|ü≈£îHêï&ÉT. n˝≤π> ‘·q MT<ä eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ dü+düÿs¡Dyê<ä ‘=*

<äX¯ Á|üuÛ≤e+ ≈£L&Ü ñqï≥T¢ ‘·sê«‘· ø±\+˝À ll >∑T]Ô+#ê&ÉT. ÄHê&ÉT

<XeT+‘·{≤ ñqï <Û√s¡DÒ Ç~. Bì eT÷\+ •wüºesêZ\˝À ñ+~ ` »$T+<ëØ

esêZ\ì ≈£L&Ü nH=#·TÃ. nsTT‘˚ ll ‘·q dü+|üPs¡ í e´øÏ Ô‘ê«ìï

Ä$wüÿ]+#·T≈£î+~ á s√E˝À¢ ø±<äT. Äø£* s√E\T>± #Ó|üŒã& 30e <äXø£+˝À

Ä<ÛäTìø£ uÛ≤e<Ûës¡ Á|ü|ü+#êìï eTT+#Ó‹Ôq|ü&ÉT Äj·Tq Á|ü>∑‹o\ ø£$>±

s¡÷bı+<ë&ÉT. eTT˝ŸÿsêCŸ Äq+<é˝≤ ll Ç+>±¢+&é˝À #·<äTe⁄≈£îì

ñ+&Éø£b˛e#·TÃ >±˙, ‘·øÏÿq yê]˝≤ ‘·qT ≈£L&É Ä ø±\+Hê{Ï uÛ≤eC≤\+‘√

$|üØ‘·+>± Á|üuÛ≤$‘·T&Éj·÷´&ÉT. kÕVæ≤‘ê´ìøÏ uÛÖ‹ø£yê<ä $eTs¡Ù |üìøÏ

edüTÔ+<äq&ÜìøÏ Ç+‘·ø£+fÒ yπs s¡TEe⁄ nø£ÿs¡ Ò<äT. ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú À

ø£ì|ædüTÔqï e∫Ãq Ä]úø£ e÷+<ë´ìøÏ, k˛wü*düTº eédüú À Ä]úø£ düTdæús¡‘·≈£L

eT<Ûä rÁe yÓ’s¡T<Ûë´\T ãVæ≤s¡Z‘·yÓTÆq|ü&ÉT \+&ÉHé À #·<äTe⁄≈£î+≥Tqï $<ë´]ú ÀHÓ’Hê,

ø√kÕÔ+Á<Ûä Àì e÷s¡TeT÷\ |ü≥ºD+˝À ìedædüTÔqï ø£ nHêeTø£ j·TTe≈£î&ç ÀHÓ’Hê

πøs¡ø£yÓTÆq Ä˝À#·q\T, πø s¡ø£yÓTÆq rÁe‘·‘√ yÓ*øÏekÕÔj·Tì s¡TEyÓ’+~.

n|üŒ{Ïπø lløÏ bÕXÊÃ‘· kÕVæ≤‘· <Û√s¡DT …’q Á|ürø£yê<ä+, n~ÛyêdüÔ$ø£

yê<ë\‘√ |ü]#·j·T+ ñ+~ >±˙ Ä ‘·s¡yê‘· ø±\+˝À $XÊ˝≤+Á<ÛäqT ˇø£ÿ

}|ü⁄ }|üqTqï ‘·q ø£$‘·\˝À yÓTT<ä{Ï<ëìï Äj·Tq \+&ÉHé À @s¡Œ&É¶ uÛ≤s¡‘·

nuÛÑT´<äj·T s¡#·sTT‘·\ dü+|òüT+ >∑T]+∫ ‘Ó*j·Tø£|üPs¡«yT sêXÊ&ÉT. 1930

<äX¯ø£+˝À ll es¡düô|{Ïº mH√ï X¯øÏÔeT+‘·yÓTÆq ø£$‘·\T s¡∫+#ê&ÉT. ≈£î[fl

ø£+|ü⁄ø=&ÉT‘·Tqï |òüP´&É Ÿ dü+düÿ è‹ì N*Ã #Ó+&Ü& |ü<äC≤\+‘√ j·TTe‘·qT

πøe\+ yT˝§ÿ*ù| $<Ûä+>±H ø±ø£, yê]ì Áù|πs|æ+#˝≤ mH√ï ø£$‘·\T sêkÕ&ÉT.

ll ‘=* s√E˝À¢ sêdæq ø£$‘ê«ìï Ä+>∑¢+˝ÀøÏ nqTe~+#·&É+ eTq <XdüTÔ\≈£î

nkÕ<Ûä +. e\dü bÕ\≈£î\T eTq≈£î H]Œq Ç+ ¢wt πøe\+ $C≤„|üq |üÁ‘ê\qT

‘·j·÷s¡T #j·T&ÜìøÏ |üìø=#Ã< ø±˙, &Ó’qyÓTÆ{Ÿ <Ûä«ìì nqTe~+#· &ÜìøÏ

|üìøÏ e#Ã~ ø±<äT. dü«j·T+>± lljT uÛ≤s¡‘·<X+˝Àì ‘Ó\Tπ>‘·s¡T\ ø√dü+

‘·q ø£$‘ê«ìï nqTe~+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+∫, $|òü\eTj·÷´&ÉT. ll ø£$‘·«+

>∑‹+∫q ‘·s¡+ ø£e⁄\˝À yTs¡Tq>∑BÛs¡T&ÉT ll


224

nqTyê<ëìøÏ §+>∑ø£b˛e&ÜìøÏ eTTK´ ø±s¡D+ Äj·Tq $]$>± yê& Væ≤+<ä÷

|ü⁄sêD Á|ürø£\T. Bì ø±s¡D+>± yêeT|üø£å $eTs¡Ù≈£î\≈£L Äj·Tq≈£L eT<Ûä

‘·s¡#·÷ dü+yê<ë\T kÕ>∑T‘·÷+&$ ≈£L&Ü. |ü⁄&É$T ‘·*¢øÏ |ü⁄]{Ï H=|ü\T ø=‘·Ô

düèwæºì düTŒ¤]+|æ+#êsTT, j·TeTTì eTVæ≤wü|ü⁄ ˝ÀVü≤ |òüT+≥\T, qs¡ø£ Àø£|ü⁄

C≤–\eTTà\T, ø£qø£<äTsêZ #·+&Édæ+Vü≤+ p\T $~*+∫+~, Ç+Á<ä<˚e⁄ì

eT<ä|ü⁄fÒqT>∑T |ò”T+ø£]+∫+~, yÓTT<ä …’qe˙ï Ç˝≤+{Ïy˚. Äj·Tq düTÁ|üdæ<äΔ

ø£$‘ê dü+ø£\q+ ªeTVü‰Á|ükÕúq+μ o]¸ø£ ≈£L&É eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ∫es√¢ bÕ+&Ée⁄\T

dü«sêZìøÏ #dæq Á|üj·÷D≤ìï dü÷∫+#<.

uÛÑ÷ø£+|ü+ ˝Àj·T\qT q<äT\T>±q÷, m&Üs¡T\qT |üs¡«‘ê\T>±q÷

e÷πsÃdæq≥T¢>±, ll ≈£L&É ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘ê´ìï >∑Ts¡TÔ|ü≥º Òq+‘·>± e÷πsÃkÕ&ÉT.

dü+Á|ü<ëj·T ø£$‘·«+ yÓqTï $]#ê&ÉT— e#·q ø£$‘ê«ìï kÂ+<äs¡ es¡íq qT+∫

eTs√ Á|ü|ü+#êìï ÄVü‰«ì+# |ü<äTHÓ’q uÛ≤wü≈£î eT[fl+#ê&ÉT.

eTT|üŒ¤j·Té <äXø£+ Äø£* <äXÊuÒ› ø±<äT— ms¡Tô|ø£ÿì e÷]ÿ ‡C≤ì~

≈£L&Ü. $<XÊ˝À¢ #·<äTe⁄≈£î+≥Tqï »j·TÁ|üø±XŸ Hêsêj·TDY, »eVü≤sY ≤ Ÿ HÓÁVüA

e+{Ï yê] qT+∫ |òü≈£îÔ kÕúì≈£î\<ëø± #ê˝≤eT+~ ÄÁbò Ädæj·÷ yT<Ûëe⁄\T

‘·eT≈£î ‘Ó*dæq ø=~›bÕ{Ï e÷]ÿ‡C≤ìπø Ä s√E˝À¢ ªsê&çø£ Ÿ‡μ>± uÛ≤$+#·ã&Ü¶s¡T.

Mfifl sê&çø£*»+ sêÁ‹øÏ sêÁ‹ e÷j·TeTe&ÜìøÏ, Ä ‘·s¡yê‘· yês¡T sê»ø°j·T

ÁbÕuÛÑyêìï yÓ‘·T≈£îÿ+≥÷ |ü<äe⁄\ yÓ+≥|ü&É&ÜìøÏ yês¡T Hs¡TÃ≈£îqï Hêdæs¡ø£+

e÷]ÿ‡»yT ø±s¡DeTì ø=XÊ+_ @<√ dü+<äs¡“+˝À nHêï&ÉT. Ç~ sê»ø°j·T

y‘·Ô\ $wüj·T+˝À m+‘· ì»yÓ÷ kÕVæ≤ry‘·Ô\ $wüj·T+˝Àq÷ n+‘ ì»+. Ä

s√E˝À¢ kÕŒìwt n+‘·s¡T´<äΔ+ >∑T]+∫, kÕº*HéÁ>±&é b˛sê≥+ >∑T]+∫ n<äT“¤‘·yÓTÆq

ø£$‘·\T sêdæq ø£e⁄\ J$‘ê˝À¢øÏ ‘=+–#·÷ùdÔ ~Á>±“¤+‹ø£s¡yÓTÆq neø±Xyê<ä+,

njÓ÷eTj·T+, ‹s√>±$T‘·q+ ø£qã&É‘êsTT. nsTT‘ Ç˝≤+{Ï H|ü<∏ä +˝Àq÷

∫e]<ëø± ‘·&Éã&ÉT‘·÷, Çã“+~|ü&ÉT‘·÷H ø±e#·TÃ ì\ã&É¶ ø=~›eT+~˝À

ll ø£s¡T. BìøÏ Äj·Tq e´øÏÔ‘·«+ ø£ ø±s¡D+ ø±>±, yêeT|üø£å ñ<ä e÷\‘√

n‘·ìøÏ ñqï düìïVæ≤‘· dü+ã+<Ûä+ eTs√ ø±s¡D+. 1955˝À sêh nôd+;¢øÏ

eT<Ûä +‘·s¡ mìïø£\T e∫Ãq|ü⁄&ÉT, ø±+Á¬>dt‘√ Vü≤ÀsêVü≤ÀØ ‘·\|ü&ÉT‘·Tqï dæ|æ◊øÏ

eT<ä›‘·Tì∫Ãq nuÛÑT´<äj·T s¡#·sTT‘·\ dü+|òüT+ eTTKT´&ÉT ll ˇø£ÿ&. Á|ü‘· ]ú

es¡Z+˝Àì kÕVæ≤r y˚T<Ûëe⁄\+<äs¡÷ ˇø£ÿf…Æ #˚dæq $wü|üP]‘·yÓTÆq e´‹πsø£

225

Á|ü#êsê\qT m<äTs=ÿì dæ|æ◊ nuÛÑ ]ú ø√dü+ Á|ü#ês¡+ #dæq e´øÏÔ ll. á

mìïø£ À¢ dæ|æ◊ |òüTÀs¡|üsê»j·T+ llì m+‘·>± Á≈£î+>∑ Bdæ+<ä+fÒ Äj·Tq

ø=+‘·ø±\+ e÷qdæø£ ∫øÏ‘·‡ #sTT+#·Tø√e\dæ e∫Ã+~. Ä ‘·sê«‘· uÛ≤s¡‘· `

#Ó’Hê j·TT<ëΔq+‘·s¡+ ø£eT÷´ìdüTº\qT $#·ø£åD≤ s¡Væ≤‘·+>± n¬sdüTº\T #dæq|ü⁄&ÉT,

mHé.dæ. #Û·≥Ø® Hêj·Tø£‘·«+˝Àì bÂs¡Vü≤≈£îÿ\ dü+|òüT+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ XÊK

n<Ûä´≈£åî&ç>± ll, dü]Vü≤<äT› j·TT<äΔ+ô|’ uÛ≤s¡‘· yÓ’K]ì $eT]Ù+#·&ÜìøÏ

kÕVü≤dæ+∫q yê]|ü≥¢ Á|üuÛÑT‘·« <äeTq˙‹øÏ e´‹πsø£+>± Á|üC≤_ÛÁbÕj·÷ìï

≈£L&É>∑≥º&ÜìøÏ m+‘√ ÁX$T+#ê&ÉT.

nsTT‘˚ n‘·ìøÏ ndü\T |üØø£å lø±≈£îfi¯+˝À $düÔ]düTÔqï qø£‡˝ŸãØ

ñ<ä eT s¡÷|ü+˝À e∫Ã+~. 1960 <äXø£+ ñ‘·Ôsês¡ú+˝À, 1970 <äXø£+

ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À nuÛÑT´<äj·T s¡#·sTT‘·\ ñ<ä eT+˝Àì Á|üeTTKT\+<äs¡÷ yêeT|üø£å

ñ<ä e÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫ ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT dü+|üPs¡í |ü⁄qs¡÷à˝≤´+ø£q+

#düTø√e\dæq |ü]dæú‹ @s¡Œ&ç+~. eTØ eTTK´+>± 1951 ‘·s¡yê‹ |ü]D≤e÷\

MT<ä. |ü$Á‘· dæ<ëΔ+‘ê\T, rsêàHê\T, n+#·Hê\qT Á|ü•ï+#·&É+ yÓT\¢>±

ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~— kÕàs¡ø£ ∫Vü‰ï\ ‘·\\T q]øÏ yê{Ïì eTMTà\T>± e÷]Ãyj·T&É+

yÓTT<ä\Tô|{≤ºs¡T. Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ Àì Á|ü‹ |ü≥ºD+˝Àq÷ ll 60e »qà~q+

dü+ãsê\T }|ü+<äT≈£î+≥Tqï düeTj·T+˝À, lø±≈£îfi¯ –]»q ñ<äéT+‘√

eTyTø£yÓTÆq ø=+<äs¡T $<ë´s¡Tú\T llì, Äj·Tq ‘√{Ï s¡#·sTT‘·\qT $|ü¢e+yÓ’|ü⁄

ñ+{≤s√, ‹s√>∑eTq+yÓ’|ü⁄ ñ+{≤s√ ìs¡ísTT+#·Tø√eTì düyê\T #kÕs¡T. ll,

eTs√ |æ&ç¬ø&ÉT eT+~ $|ü¢yêìï m+#·Tø√e&É+e\¢ $|ü¢e s¡#·sTT‘·\ dü+|òüT+

@s¡Œ&ç+~. BìøÏ ll eékÕú|üø£ n<Ûä ≈£åî&ç>±, eTs¡DÏ+#es¡≈£L kÕ<Ûës¡D

düuÛÑT´&ç>± ñHêïs¡T. #·]Á‘· nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± q&ÉT#·Tø√&ÜìøÏ ì‘· +

dü+dæ<äΔ+>± ñ+& ll, j·TTe ø£e⁄\ qT+∫ dü÷Œ¤]Ô rdüT≈£îì, ‘·q ø£$‘·«

n_Ûe´øÏÔì, |ü<ä∫Á‘ê\qT düs¡∞ø£]+#·T≈£îHêï&ÉT. ¬s’‘ê+>∑ b˛sê{≤\≈£î

düT<ä÷s¡+>± eTÁ<ëdüT dæ˙ Á|ü|ü+#·+˝À J$düTÔqï|üŒ{Ïø°, yê] u≤<Ûä˝À¢

dü+|üPs¡í+>± ©q+ ø±>∑*>±&ÉT. Äj·Tq 1970 ‘·sê«‘· sêdæq ø£$‘·˝À¢

n‘·T´‘·ÔeTyÓTÆ+~ Hê>∑uÛÑ÷wüDY |ü{≤ïj·Tø≈£î eTs¡D•ø£å $~Û+∫q|ü⁄&ÉT sêdæq~.

>∑‹+∫q ‘·s¡+ ø£e⁄\˝À yTs¡Tq>∑BÛs¡T&ÉT ll


226

‘Ó\¢yê&ÉT Hê&ÉT ìqTï uÛÑ>∑‹‡+>∑T nHêï&ÉT

q\¢yê&ÉT qTe⁄« H&ÉT qø£‡ …’≥TeHêï&ÉT

m\¢yês¡T ìqTï πs|ü⁄ y>∑TEø£ÿ n+{≤s¡T...

Ç+øÏ«˝≤uŸ Ç+øÏ«˝≤uŸ Ç+øÏ«˝≤uŸ õ+<ëu≤<é.

nì kÕ>∑T‘·T+~. Çìï #dæHê, sêdæHê $|ü¢y√<ä eT+‘√ n‘·ì nqTã+<Ûä+

|üP]Ô kÕeTs¡dü |üPs¡«ø£+>± m|ü&É÷ Ò<äT. <ëìøÏ ø±s¡D+, n‘·ì e÷≥˝À¢H

#ÓbÕŒ\+fÒ n‘·qT kÕVæ≤‘· +˝À n‹yê~>±q÷, sê»ø°j·÷˝À¢ $T‘·yê~>±q÷

ñHêï&ÉT. ‘·qT mÁs¡ ôd’q´+ düeTs¡j·÷Á‘·≈£î |ü⁄\øÏ+∫b˛sTTq ‘·sêìøÏ #Ó+~qyê&ÉT.

á Á|ü|ü+#·+˝À k˛$j·T{Ÿ j·T÷ìj·THé e÷Á‘·yT k˛wü*»+qT ø±bÕ&É>∑\<äqï

qeTàø£+ ñqï ‘·sêìøÏ #Ó+~qyê&ÉT. dü+e‘·‡s¡+ ÁøÏ‘·+ ≈£L&Ü Äj·Tq

nbÕÈìkÕÔHé À k˛$j·T{Ÿ CÀø±´ìï yÓqπødüT≈£î e#êÃ&ÉT. ‘·sê«‘· ñ|üdü+Vü≤]+#·T

≈£îHêï&ÉqTø√+&ç. n+‘·ø£+fÒ n‘·ìMT<ä ô|<ä› eT#·Ã, n‘· edüs¡ |ü]dæú‹ô|’ ø±ùd|ü⁄

ˇø£ s¡ø£+>± ø±ùd|ü⁄ eTs√ s¡ø£+>± e÷{≤¢&É&É+. ‘·q ‘·|üqT Ç{°e Ò ãVæ≤s¡+>∑+>±

n+^ø£]+#ê&ÉT ≈£L&É. n≥Te+{Ï düeTj·÷˝À¢ ˇø£ s¡ø£yÓTÆq ne÷j·Tø£‘·«+‘√

Äj·Tq ñ≥+øÏ+# …ìHé yêø£ + ˇø£≥T+~. ª>√Øÿ kÕVæ≤‘· +˝À yT<Ûëy ø±ì

sê»ø°j·÷\˝À eT÷s¡Tâ&ÉμH yêø£ + n~.

Çe˙ï ñqï|üŒ{Ïø° $|ü¢y√<ä e÷ìøÏ Äj·Tq #dæq <√Vü≤<ä+ πøe\+

Á|ürø±‘·àø£yT ø±<äT. &Óã“¤j·Té <äXø£+ ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À lø±≈£îfi ñ<ä eT+ MT<ä

Á|üuÛÑT‘·«+ ne\+_+∫q <äeTqø±+&Éô|’ n\T|ü⁄ Òì b˛sê≥+ »]bÕ&ÉT ll.

eTT>∑TZs¡T $s¡dü+ s¡#·sTT‘·\ n¬sdüTºô|’ sêh Vü≤À+eT+Á‹øÏ ÄÁ>∑Vü≤+‘√ sêdæq

ÒK˝À ll ‘·q ∫s¡THêe÷qT πøsê|òt Hê>∑uÛÑ÷wüDY |ü{≤ïj·Tø, n‘·qT mø£ÿ&ÉTHêï>±˙

nì Ç#êÃ&ÉT. (n|üŒ{ÏøÏ |ü{≤ïj·Tø ñ]•ø£å |ü&ç $XÊK|ü≥ï+ C…’ À¢ ñHêï&ÉT).

uÛÑ÷eTj·T´, øÏcÕº>ö&é\ ñ]•ø£å≈£î e´‹πsø£+>± Á|üC≤_ÛÁbÕj·÷ìï ≈£L&É>∑≥º&ÜìøÏ

ll #ê˝≤H ÁX$T+#ê&ÉT. ej·TdüT ô|’ã&çq <äX˝À Á|üC≤kÕ«$Tø£ Vü≤≈£îÿ\ ø√dü+

sêh+ q\TeT÷\˝≤ n$ÁXÊ+‘·+>± |üs¡ {Ï+#·e\dæ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT, Äj·Tq ‘·qqT

‘êqT ªeTVü‰ø£$μqì e÷Á‘·yT ø±<äT— eTqkÕ, yê#ê >=|üŒ $|ü¢ejÓ÷<ÛäT&Éqì

≈£L&Ü ìs¡÷|æ+#·T≈£îHêï&ÉT. ‘·q nHê˝À∫‘· #·s¡ \ e\q ˇø£ yT<Ûë$>± ll

‘·s¡#·÷ ‘·&Éã&Ü¶, ø=ìïkÕs¡T¢ Vü‰ìø£*–+# yÓ’K]ì ne\+_+∫Hê Äj·Tq eTqkÕ

yê#ê $|ü¢ejÓ÷<ÛäT&ç>±H ∫e]es¡≈£L ñHêï&ÉT.

227

mø£Hê$Tø n+&é bı*{Ïø£ Ÿ Mø°¢ À e∫Ãq yê´kÕìøÏ nqTyê<ä+ 28`3`1987

Ä ìwæ<äΔ ø£$‘·\˝À @eTT+~?

u≤+ãT\T HqT |ü+#· Ò<äT

uÛ≤yê\÷ |ü+#· Ò<äT

ÇqT|üã÷≥T‘√ qTy«

NeT\ |ü⁄≥ºqT ‘=øÏÿ‘

|ü⁄≥º|ü–* |ü⁄{Ïºq$ Á|ü‹ÁøÏj·÷uÛ≤yê\T

‘HÓô|s¡qT ˝≤Øƒ‘√

á&çÃ qTe⁄« ø={Ïºq|ü⁄&ÉT

‘HÓ{°>∑\T #Ó~]q Xã›+

˙ >∑T+&Ó À¢ u≤+ãsTT ù|*+~

eDT≈£î‘√ ø£s~q ˙ yÓTTVü≤+ ìs&Ü

uÛÑj·T+ <ä<äT› ø£{Ïºs~

»q+ >∑T+&Ó À¢ <ë–q »j·TuÛÒØì

e´øÏÔ nqTø=ì qTe⁄« ‘·÷{≤\‘√ ø±˝≤Ãe⁄

q\T~X˝≤ $|ü¢e+ Á|ü‹<Ûä«ì+∫+~

á ø£$‘·qT es¡es¡sêe⁄ 1985 »qe]˝À es¡+>∑ Ÿ C…’ À¢ ñqï|ü&ÉT

sêkÕs¡T. Ä ‘·sê«‘· es¡dü>± eT÷&fifl bÕ≥T Á|ü‹ »qe]˝Àq÷ Äj·Tq C…’ À¢H

ñHêïs¡T. eT÷&ÉT n_ÛjÓ÷>±\MT<ä Äj·Tìï C…’\T˝À ô|{≤ºs¡T. yê{Ïì πøkÕ]

ø±≈£î+&Ü ˇø£<ëì ‘·sê«‘· ˇø£{Ï ô|{≤ºs¡T— ‘·<ë«sê b+‘· ø±\+ M\sTT‘

n+‘· ø±\+ Äj·Tìï C…’ À¢ ñ+#ê\qï~ yêfifl ñ<›X+. ˇø£ n_ÛjÓ÷>∑+

MT<ä u…sTT Ÿ rdüT≈£îì ãj·T≥≈£î eùdÔ, eTs=ø£{Ï yÓ+≥H dæ<äΔ+>± ñ+&~. á

n_ÛjÓ÷>±\ kÕsê+X+ @$T≥sfÒ, Äj·Tq qø£‡ …’{Ÿ j·TTe≈£î\≈£î eT+<äT>∑T+&ÉT

kÕeTÁ–ì düs¡|òüsê#˚dæ ˇø£ dü]ÿ˝Ÿ ÇHéôdŒø£ºsYô|’ <ë&ç #˚dæ #·+ù|+<äT≈£î

≈£îÁ≥|üHêï&Éì. Ä ÇHéôdŒø£ºsY ìC≤ìøÏ <ë&çøÏ >∑T]ø± Ò<äT— >±j·T|ü&Éq÷ Ò<äT—


228

Çø£ #·ìb˛jT Á|üdüπøÔ Ò<äT. n+<äTπø á n_ÛjÓ÷>±ìøÏ ø£$‘ê‘·àø£s>± düŒs~dü÷Ô

es¡es¡sêe⁄ ªu≤+ãT\T HqT |ü+#· Ò<äT uÛ≤yê\÷ |ü+#· Ò<äTμ nqï ø£$‘· sêkÕs¡T.

∫e]øÏ Ä eT÷&ÉT n_ÛjÓ÷>±\˝Àq÷ u…sTT Ÿ e#Ãdü]øÏ, b˛©düT\T

C≤rj·T uÛÑÁ<ä‘ê #·≥º+ øÏ+<ä eTs√ yê¬ss{Ÿ ‘·j·÷s¡T #dæ, Äj·Tìï eT]ø=+‘·

ø±\+ C…’ À¢H ñ+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#ês¡T. yêfiófl ø=+#Ó+ C≤Á>∑‘·Ô>± ñ+&ç,

Ä eT÷&ÉT n_ÛjÓ÷>±\H˚ u…sTT˝ŸqT e´‹πsøÏ+#·&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T>± #·÷|æ

ñ+fÒ õ˝≤¢ y˚TõÁùdº≥T ‘·|üŒìdü]>± dü+‘·ø£+ ô|{Ïº ñ+&˚yê&ÉT. nsTT‘˚

b˛©düT\T ø=+‘· n‘ê´X≈£î b˛sTT, eTs√ n_ÛjÓ÷>∑+ CÀ&ç+#ês¡T— es¡es¡sêe⁄

ø=+<ä]ï #·+|ü&ÜìøÏ nC≤„‘·+˝À ñqï qø£‡ …’≥¢‘√ ø£*dæ ≈£îÁ≥ #düTÔHêïs¡ì.

yê] <äTs¡<äèwüº+ø=B› Äj·Tq ≈£îÁ≥ #·s¡Ã˝À¢ bÕ˝§Zqï≥Tº b˛©düT\T #·÷|æs∫q

eT÷&ÉTs√E\÷ ìC≤ìøÏ es¡es¡sêe⁄ C…’ À¢ ñqï s√E Ò nj·÷´sTT. ø£qTø£,

õ˝≤¢ yTõÁùdº{Ÿ Äj·Tq ìs¡“+<ÛëìøÏ yês¡+{Ÿ C≤Ø #ùd+<äT≈£î ìsêø£]+#ê&ÉT.

Bìe\¢, Ç˝≤+{Ï eT]ø=ìï ‘·|æŒ<ë\ e\¢, Ä y˚TõÁùdº{Ÿ ø=+‘·ø±˝≤ìπø

ôV’≤<äsêu≤<é À ˇø£ nHêeTø£yÓTÆq ñ<√´>±ìøÏ ã~© ø±yê*‡ e∫Ã+~.

Çyêfi eT∞fl es¡es¡sêe⁄ dæøÏs<äsêu≤<é C…’ À¢ ñHêïs¡T. Äj·Tq C…’\T≈£î

yÓ[fl ≈£L&Ü @&Ü~ <ë{Ïb˛sTT+~. nsTT‘ Ç~ ªdü«#·Ã¤+<äμ ìs¡“+<Ûä+. eTq

Vü≤+‘·ø£ b˛©düT\ #‹˝À eTs¡DÏ+#·≈£î+&Ü ñ+&+<äT≈£î Äj·Tq b+#·T≈£îqï

e÷s¡Z+ Ç~. |ü<˚fi¯ófl>± q&ÉTdüTÔqï dæøÏ+<äsêu≤<é ≈£îÁ≥ πødüT˝À u…sTT˝ŸqT

dü«#·Ã¤+<ä+>± s¡<äT› #düT≈£îì ‹]– C…’\T≈£î yÓfi≤¢s¡T. nsTTq|üŒ{Ïø° á ø£$ô|’

y~Û+|ü⁄\T ø=qkÕ–+#·&É+˝À sê»´+ @e÷Á‘·+ yÓqøÏÿ ‘·>∑Z&É+ Ò<äT. Ç{°e*

uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘· À Äj·Tq+‘·>± y~Û+|ü⁄\≈£î >∑T]sTTq ø£$ eTs=ø£s¡T Ò<äT.

BìøÏ b˛©düT\T dæ<äΔ+ #dæq uÛÑ÷$Tø£ m˝≤+{Ï<√ #·÷&É+&ç. ˇø£s√E Äj·Tq

ndü\T ø£y ø±&Éì, n\>±»Hêìï ¬s#·Ã>=fÒº ñ|üHê´dü≈£î&ÉT e÷Á‘·yTqì es¡+>∑ Ÿ

mdt.|æ. |üÁ‹ø± düe÷yX+ ô|{Ïº eTØ #ÓãT‘ê&ÉT— Ç+ø√s√E Á|üuÛÑT‘·«+ á

nø£$ nø£$‘ê dü+ø£ ≤ìï ìùw~Ûdü÷Ô ñ‘·Ôs¡T«\T C≤Ø#dæq≥T¢ Á|üø£{ÏdüTÔ+~.

ø±ì ¬s+&ÉT HÓ\\ ‘·sê«‘· ≈£L&Ü @ ¬>õ{Ÿ H√{Ï|òæπøwüHé Àq÷ ø£ì|æ+#·<äT.

á˝À>±, Äj·Tq C…’ À¢ ñ+&É>±H Á|üuÛÑT‘·«+ Äj·Tq MT<ä nkÕ<Ûës¡DyÓTÆq,

n‘·´+‘· rÁeyÓTÆq, #·≥º$s¡T<äΔyÓTÆq n+ø£å\T $~ÛdüTÔ+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ C…’fi¯fl

229

ìã+<ÛäHêe[˝À bø£ÿ&É ≈£L&É $#ês¡D b<äTs=ÿ+≥Tqï U…’B @ ‘·s¡Vü‰

dü+<äs¡Ù≈£î\HÓ’Hê düπs ø£\TdüTø√≈£L&É<äqï ìj·TeT+ Ò<äT. C…’\T dü÷|ü]+f…+&Ó+{Ÿ≈£î

ñqï<ä ≤¢ ˇø£ ì]›wüº ø±˝≤ìøÏ Ç+≥s¡÷«´\qT s¡<äT› #ùd n~Ûø±s¡+ e÷Á‘·yT—

nB C…’\T Áø£eT•ø£åDqT dü<äs¡T e´øÏÔ ñ\¢+|òæT+∫ ñ+fÒ. n+‘˚ø±˙, U…’B

sê»ø°j·T $XÊ«kÕ\≈£î dü+ã+~Û+∫>±˙, n‘·qT Ò<ë ÄyÓT b<äTs=ÿ+≥Tqï

n_ÛjÓ÷>∑ rÁe‘·≈£î dü+ã+~Û+∫ >±˙ b≥Te+{Ï •ø£å yj·T&ÜìøÏ M Ò¢<äT.

Ç˝≤ ø=+‘·ø±\+ be]˙ ø£\TdüTø√≈£î+&Ü ìùw~Û+# •ø£å ≈£L&É düT˙ Ÿ u≤Á‘ê

e¬s‡dt &Ûç©¢ Á|üuÛÑT‘·«+ πødüT˝À düTÁ|”+ø√s¡Tº #Ó|æŒq düVü≤» Hê´j·T ìj·Te÷\≈£î

˝Àã& ñ+&Ü*. es¡es¡sêe⁄ C≤rj·T uÛÑÁ<ä‘ê #·≥º+ øÏ+<ä ìs¡“+~Û+|üã&çq

e´øÏÔ ≈£L&Ü ø±<äT. $#ês¡D b<äTs=ÿ+≥Tqï U…’B e÷Á‘·yT. nsTTHê uÛ≤sê´_&É¶\qT

ø£\TdüT≈£îH+<äT≈£î e÷Á‘·yT nqTeT‹düTÔHêïs¡T. yêfiófl e∫Ãq|ü⁄&ÉT ≈£L&É, ˇø£

ôdŒwü Ÿ Áu≤+∫ b˛©düT n~Ûø±] <ë<ë|ü⁄>± yêfifl eT<Û ≈£Ls¡TÃì, yê] eT<Ûä

»]π> dü+uÛ≤wüD+‘ê sêdüT≈£î+≥T+{≤&ÉT. $TÁ‘·T\T |ü+|æq |ü⁄düÔø±\qT

Çe«≈£î+&É Äù|kÕs¡T— πø ˇø£ yêsêÔ|üÁ‹ø£ nB C…’\sY b+|æø£ #dæq <ëHï

#·<äeìdüTÔHêïs¡T.

Ç<ä+‘ê |æ∫Ã|üì>±, ìπsΩ‘·Tø£ #·s¡ >± ø£ì|æk Ô+<ë— n< ì»+ ≈£L&É.

á dü+ø£\q+˝Àì eTs√ ø£$‘· À es¡es¡sêy sêdæq≥Tº (uÛÑ÷$T n+fÒ uÛÑj·T+):

uÛÑj·Tô|{°º uÛÑj·Tô|{°º

uÛÑj·T+ Á|ü#ês¡+ #d” #d”

yê&ÉT uÛÑj·÷ìøÏ uÛÑj·T|ü&Ü¶&ÉT

}fiflqT #·÷dæ uÛÑj·T|ü&Ü¶&ÉT

dü÷ÿfiflqT #·÷dæ uÛÑj·T|ü&Ü¶&ÉT

˙fiflqT #·÷dæ uÛÑj·T|ü&Ü¶&ÉT

˙&ÉqT #·÷dæ uÛÑj·T|ü&Ü¶&ÉT

j·TTe≈£î\≈£î uÛÑj·T|ü&Ü¶&ÉT

yêfifl }Vü≤\≈£î uÛÑj·T|ü&Ü¶&ÉT

ø£\\≈£î uÛÑj·T|ü&Ü¶&ÉT



230

ø£ ≤\≈£î uÛÑj·T|ü&Ü¶&ÉT

ùd«#·Ã¤qT ã+~Û+∫ ∫es¡≈£î

dü+¬ø\\ düe«&çøÏ uÛÑj·T|ü&Ü¶&ÉT

ø£$ b<äTs=ÿqï y~Û+|ü⁄\≈£î Ç+‘·ø£+fÒ eT+∫ yêÚ≤´q+ ñ+&ÉuÀ<äT.

u…+»$THé yÓTT …’d”øÏ n+øÏ‘·+ #dæq eTs√ ø£$‘· À, ø£y BìøÏ ˇø£ düeTs¡úyÓTÆq

|ü]cÕÿs¡+ #Ó|ü⁄‘ê&ÉT.

nø±\ <Ûäs¡à+

ø±\yT|òüT+ ø£+sƒêìï H=øÏÿ‘

HÓ‘·TÔs¡÷ ø±s¡<äT ø£ ïs¡÷ sê\<äT

yÓTs¡T|ü⁄ |æ&ÉT>∑sTT

∫qT≈£î ñô|ŒqsTT

ø£qï‘·*¢ ø£fiófl ‘·T&ÉT#·Tø=ì

ø£≥ø£{≤\ ãj·T{ÏøÏ

ø£$ dü+<X+ bÕ&ÉT‘·÷H edüTÔ+~.

á y~Û+|ü⁄≈£î @<√ ˇø£ ns¡ú+ ñ+<äqT≈£îHêï, n~ b+‘· ìÁwüŒjÓ÷»q

ø£s¡yÓTÆq<√ ≈£L&É ns¡úeTe⁄‘·THêï n~ ìùw<Ûäs¡÷|ü+ b+<äT≈£î <ë˝≤Ã\qï~

ÄXÃs¡ + ø£*–+# $wüj·T+. nVü≤+uÛ≤$ nsTTq b º sêe÷sêe⁄≈£î Ç˝≤+{Ï

$wüj·÷\T |ü≥ºø£b˛e#·TÃ— ˇø£ dü>∑≥T b˛©düT≈£î Ç≥Te+{Ï s¡#·sTT‘·\|ü≥¢

<«wü+ ñ+&Ée#·TÃ (M] <«wü+˝Àì rÁe‘· nqTuÛÑ$+∫q yê]πø ‘Ó\TdüTÔ+~)—

yê] n_ÛÁbÕj·÷\T b˛©düT ñqï‘ê~Ûø±s¡T\qT ≈£L&É Á|üuÛ≤$‘·+ #j·Te#·TÃ—

ø±˙ b˙º sêe÷sêe⁄ ø=\Te⁄˝À ñqï ˇø£ n~Ûø±s√, dü\Vü‰<ës√ mes√

ˇø£s¡T (>∑‹‘ê]ÿø£ uÛÖ‹ø£yê<ëìï qeTTà‘·THêïeTì #Óù|Œ ùdïVæ≤‘·T\T ≈£L&Ü

Äj·Tq≈£î ñHêïs¡T ø±ã{Ïº yê]¬ø’Hê ø=<√› >=b˛Œ #·]Á‘· ‘Ó*dæe⁄+&Ü Ò) b ºÄsY≈£î

ˇø£ e÷≥ #Óù|Œ ñ+&Ü*. n‘· +‘· nkÕ<Ûës¡D |ü]dæú‘·T\˝À ≈£L&Ü ø£$‘·«+ô|’

ìùw<Ûä+ $~Û+#·&Üìï Á|ü»\T @Hê&É÷ düVæ≤+#·˝Ò<äì. nsTTHê ìùw<Ûëìï

ø=qkÕ–+#ê\H ìs¡ísTT+#ês¡+fÒ, Ä ø£$‘·«s˝À @<√ |ü<äTqT yê]ì n‹

düTìï‘·yÓTÆq #√≥ ‘·–* >±j·T|üs¡∫+<äqïe÷≥. nVü≤+uÛ≤e|üP]‘·yÓTÆq

231

b ºsêe÷sêe⁄ bÕ\Hêj·T+Á‘ê+>∑+˝À düTìï‘·yÓTÆq #√≥T n+fÒ b˛©düT eéùdú.

<ëìï >∑qø£ eTq+ >∑T]ÔùdÔ, á y~Û+|ü⁄\≈£î ndü\T ø±s¡D+ ns¡ú+ ne⁄‘·T+~.

ìùw<ÛëìøÏ >∑Ts¡sTTq es¡es¡sêe⁄ ø£$‘ê dü+ø£\q+ ù|s¡T ªuÛÑ$wü ‘Y

∫Á‘·|ü≥+μ. Ç+<äT˝Àì |òü÷≥sTTq ø£$‘·\˙ï $|ü¢yêìï >∑T]+∫q$ ø±e⁄—

b˛©düT ∫Á‘·Væ≤+dü\T, Vü≤‘·´\≈£î dü+ã+~Û+∫q$. yê{Ï >∑T]+∫ ≈£L&Ü

;uÛÑ‘·‡eTsTTq es¡íq ÒMT Òe⁄. (ìC≤ìøÏ dü+düÿè‘·uÛÑ÷sTTwüºeTsTTq eTq ‘Ó\T>∑T

kÕVæ≤‘· uÛ≤wü n+<äT≈£î #ê˝≤ #·ø£ÿ>± dü]b˛‘·T+~.) á ø£$‘·\T e´+>∑ +>±,

ÄÁs¡›+>± ñ+≥÷H ÄÁ>∑Vü≤+ e´ø£Ô+ #ùd$. es¡es¡sêe⁄ ø£$‘·\≈£î nkÕ<Ûës¡D

y>∑+‘√ Á|üeVæ≤+∫ #·Ts¡T≈£îÿeTì|æ+# \ø£åD+ ñ+~. HqT ø£$˙ ø±qT— kÕVæ≤‘·

$eTs¡Ù≈£î&ç ø±qT >∑qø£, e÷]ÿ‡dtº ø£$‘·«eT+fÒ ãVüQXÊ Ç˝≤ ñ+&Ü\ì

#Ó|üŒ ÒqT. Ä Á|üXï≈£î düe÷<Ûëq+ Çyê«\+fÒ á ø£$‘ê«ìï eT]+‘· $düÔè‘·+>±

n<Ûä j·Tq+ #j·÷\ì e÷Á‘·+ #Ó|üŒ>∑\qT.

b ºÄsY Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ ø£∫Ã‘·+>± u≤<Ûä ø£*–+∫ ñ+& ø£$‘· ªø£kÕsTTμ.

ø±e÷¬s&ç¶ À 1985 yT 15 e ‘Bq ˇø£ ªsê&çø£ Ÿμ j·TTe≈£î&çì b˛©düT\T

#·+|ü⁄‘·T+&É>± ø£ ø£kÕsTTyê&ÉT #·÷dü÷Ô #Ó|æŒq≥Tº sêdæq ø£$‘· Ç~. pìj·TsY

ø£fi≤XÊ\ $<ë´]Δ nsTTq Ä nu≤“sTT bHéøö+≥sY eTs¡D≤\qT e´‹πsøÏdü÷Ô,

<äTø±D≤\qT eT÷sTTdüTÔqï|ü&ÉT b˛©düT\T |ü≥Tº≈£îHêïs¡T. Ä j·TTe≈£î&çì

#Ís¡kÕÔ˝ÀøÏ rdüT≈£îyÓ[fl, n+<äs¡÷ #·÷dü÷Ô+&É>± ªbÕeTTqT #êe>={Ïºq≥Tºμ

¬s’|òæfifl‘√ u≤<ës¡T. es¡es¡sêe⁄ Ä ø£$‘· À Ç˝≤ n+{≤s¡T:

HqT ø£{Ïø£yêDÏí

ø£kÕsTTyêDÏí n+{≤sê

b˛˙ MT Çwüº+ nq+&ç

s√p Je⁄*ï #·+|ü⁄‘·÷H e⁄+{≤qT

b˛>∑T Òdæ neTTà‘·÷H e⁄+{≤qT

HÓ‘·TÔs¡T ø£fifl #·÷&É&É+ Hê≈£î ø=‘·Ô ø±<äT.

ø±˙

ø£kÕsTT‘·qyT$T{À e÷Á‘·+



232

Äs√E ø£fi≤¢sê #·÷kÕqT

.............................

Hq÷ Je⁄*ï #·+|ü⁄‘êqT

Hê≈£î yê{Ï MT<ä @ ø√|üeT÷ Ò<äT

HqT e÷+dü+ neTTà≈£î+{≤qT

ø±˙ qqTï HqT b|ü&É÷

be]ø° neTTàø√ Ò<äT

..............................

s√p ãø£sê\qT #·+ù| Hê≈£î

≈£îÁ≥>± ≈£L&Éã\T≈£îÿì

ÁbÕD\T rùd Áøös¡ + b{≤¢ e⁄+≥T+<√

Ä s√CÒ ‘Ó*dæs~

á e÷≥\T ø£$y nsTTHê, Ä˝À#·q\T ø£kÕsTTyê&çy— á πødüT˝À

ø±e÷¬s&ç¶ düuŸ &ç$»q Ÿ yTõÁùdº{Ÿ b<äT≥ n‘·qT #Ó|æŒq kÕø£å + ãVüQXÊ

#ê˝≤ ns¡T<Ó’q kÕø£å + nj·TT´+≥T+~.

Bìø£+fÒ ≈£L&É ãVüQXÊ bÕ\≈£î\qT ø£\es¡|üs¡∫q ø£$‘· ªùd«#êÃ¤

qè‘·´+.μ ø£Ø+q>∑sY õ˝≤¢˝À bHéøö+≥s¡T¢, Ç‘·s¡ ne÷qTwü Væ≤+kÕø±+&É

‘êsêkÕúsTTøÏ #˚s¡T≈£îqï s√E˝À¢ sêÁwüº ¨seT+Á‹ Ç∫Ãq ñ|üHê´kÕìøÏ

düŒ+<äq>± es¡es¡sêe⁄ sêdæq ø£$‘· Ç~. Ä ñ|üHê´dü+˝À seT+Á‹ edü+‘·

Hêπ>X¯«s¡sêe⁄ Ç|ü&ÉT sêÁwüº+˝À uÛÑÁ<ä‘· HÓ\ø=qï<ä , Á|ü»\+‘ê ùd«#·Ã¤>±

J$+#·e#·TÃq˙ #ÓbÕŒs¡T. Ç+<äT˝À ¨seT+Á‹ ù|s¡T˝Àì ªedü+‘·μ |ü<ëìï

ø£$ #·ø£ÿ>± yê&ÉT≈£îHêïs¡T. Ä ø£$‘· À edü+‘· <e‘·, ˇø±H=ø£ Væ≤+kÕ‘·àø£

eTq'dæú‹˝À, ùd«#êÃ¤ qs¡ÔøÏì s¡ø£Ô+‘√ ¨© Ä&ÉTø√e&ÜìøÏ ÄVü‰«ìdüTÔ+~.

ùd«#êÃ¤ qs¡Ôø°

qè‘· + #ÓsTT´

˙ø√dü+ XÊ+uÛÑ y~ø£ ì]à+#êqT

XàXÊq yê{Ïø£ ì]à+#êqT

...................................

233

Hê |ü&É>∑ &Éq

Hê |ü<ä$ ˙&Éq

Hê |ü<ä$øÏ >=&ÉT>∑T|ü{Ïºq

bÕ\≈£î\ ˙&Éq

ùd«#êÃ¤qs¡Ôø°

qè‘· + #ÓjYT

á ø£$‘· À Ä s√E˝À¢ »]–q ã÷≥ø£|ü⁄ bHéøö+≥s¡T¢ ˇø=ÿø£ÿ{Ï

e]ídü÷Ô, b˛©düT\ s¡ø£Ô<ëVü‰ìï, ø£s¡ÿX‘ê«ìï b+‘· XøÏÔeTs‘·yÓTÆq uÛ≤e∫Á‘ê\‘√

kÕøå±‘·ÿ]+|üCÒkÕÔ&É+fÒ eTq sêÁwüº bÕ\≈£î\ e+{Ï kÕúsTT ñqïyês¡T n‘·ì

ø£$‘ê«qï+‘·{Ï ìùw~Û+#ê\ì ‘·|üŒ eTs√s¡ø£+>± düŒ+~kÕÔs¡ì }Væ≤+#· Ò+.

sêC≤´ìï @~ >±j·T|üs¡∫ e⁄+≥T+B nqï~ ≈£L&Ü eTq }Vü≤ e÷Á‘·yT.

yês¡T @ ø±s¡D≤\T #·÷|æ ø£$‘ê«ìï ìùw~Û+#·<ä\#·T≈£îHêïs√ eTq≈£î Ç|üŒ{Ïø°

‘Ó©<äT. ø√s¡Tº À <ëìï düyê\T #ùd+<äTø√dü+ ‘·|üŒ Ä $wüj·T+ ‘Ó\TdüTø√e\dæq

nedüs¡+ ≈£L&Ü Ò<äT eTq≈£î. ‘·eT n_ÛjÓ÷>∑+˝À yêfiófl ‘·|üŒ≈£î+&Ü ìùw<ÛëìøÏ

ns¡ΩyÓTÆq$>± yês¡T uÛ≤$+# ø±s¡D≤\H #·÷|ækÕÔs¡T. nsTTHê, eTq <Xs˝Àì

Hê´j·TkÕúHê\T uÛ≤eÁ|üø£≥Hê ùd«#·Ã¤ $wüj·T+˝À @Hê&É÷ $düŒwüºyÓTÆq yÓ’K]ì

rdüTø√˝Ò<äT. á ã÷s¡T®yê Hê>∑]ø£‘ê eédüú˝Àì nìï ÁbÕ<∏ä$Tø£ ùd«#êÃ¤

dü÷Á‘ê˝≤¢π> uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝Àì 19e n~Ûø£s¡D ≈£L&Ü ` ùd«#·Ã¤qT

n]ø£≥º&ÜìøÏ ñ<›•+∫q (2) qT+&ç (6) ø±¢E\T neT\sTTq+‘·>± ` ndü\T

Ä ùd«#·Ã¤qT nqTeT‹+#˚ 19 (1) n~Ûø£s¡D neT\T ne˝Ò<äT. ø£qø£,

es¡es¡sêe⁄ ø£$‘ê düs|ü⁄{Ïô|’ ìùw<Ûä+ ø=qkÕπ> neø±XÊ Ò b≈£îÿe. nsTT‘,

(MTs¡T Ç+‘·es¡≈£î ø£ $˙ ms¡>∑ì ndü+ã<äΔyÓTÆq ø=düyÓTs¡T|ü⁄ Ç|ü&ÉT edüTÔ+~)

Ç|üŒ{Ïπø á düs|ü⁄{Ï Àì ø£$‘·\˙ï nìï |üÁ‹ø£ À¢q÷ Á|ü#·T]s|üã&Ü¶sTT.

bÕsƒ¡≈£î\T M{Ïì #·~yês¡T. eT∞fl eT∞fl ≈£L&Ü #·~yês¡T— >∑Ts¡TÔô|≥Tº≈£îì

ñ≥+øÏdüTÔHêïs¡T. bH√ï ~q|üÁ‹ø£\T á dü+|ü⁄{Ïì Ç|üŒ{Ïπø düMTøÏå+#êsTT

≈£L&É. nsTTHê á ‘·s¡ÿeT+‘ê |òüP´&É Ÿ nVü≤+ø±s¡+ eTT+<äT ì\e<äì

s¡TEesTT+~.



234

Verses of an injured non-minority ù|s¡T‘√ Ç+&çj·THé *≥πs#·sY |üÁ‹ø£ À e∫Ãq düMTø£å≈£î

nqTyê<ä+, 2001

õVü‰<é ø±<äT : >±j·T|ü&çqeTTdæ¢+ dü«s¡+ e÷Á‘·yT

(õVü‰<é eTTdæ¢+ yÓTÆHê]{° ø£e⁄\ ø£$‘·\T. Á|ü#·Ts¡D : $|ü¢e s¡#·sTT‘·\ dü+|òüT+,

Á|üø±X+ õ˝≤¢. »qe] 1997)

eTTdæ¢+ ø£e⁄\T sêdæq 52 ø£$‘·\‘√ $s¡dü+ á dü+ø£\Hêìï

Á|ü#·T]s∫s~. e÷]ÿ ‡»+˝À e÷y√sTT»+ Ádüe+‹øÏ ø£≥Tºã&ç ñ+& yêeT|üø£å

s¡#·sTT‘·\ dü+düú Ç~. nsTT‘ á dü+ø£\q+˝À ø£$‘·\T sêdæq ø£e⁄\T $s¡dü+

düuÛÑT´\T ø±s¡T.

á Á>∑s<∏ä+ o]¸ø£ U≤C≤ sêdæq ø£$‘·~. Ç+<äT˝À n+<ä] ø£+fÒ b≈£îÿe

ø£$‘·\T Ç‘·ìy˚. nsTT‘˚ á dü+|ü⁄{≤ìøÏ Ä o]¸ø£qT b+#·Tø√e&É+

<äTs¡<äèwüºø£s¡+. b+<äT≈£+fÒ á o]¸ø£≈£î dü+ã+~Û+∫q ø£$‘·˝À>±˙, Ä

e÷≥ø=ùdÔ á yÓTT‘·Ô+ dü+ø£\q+˝Àì ø£$‘·\ <Û√s¡DÏ À >±˙ rÁeyê<ä ÇkÕ¢$Tø

<Û√s¡DT\‘√ eT+∫ø√ #Ó&ÉTø√ eTq+ CÀ&ç+# õVü‰<é nqï uÛ≤eq ÒH Ò<äT.

Ç+<äT˝À ø£$ ø£+sƒ¡dü«s¡+ >±j·T|ü&É¶ e´≈£îÔ\ ìs¡düq≈£î dü+ã+~Û+∫s~— n+fÒ

á dü«s¡+ kÕ<Ûës¡D yêeT|üø£å, <ä[‘· uÛ≤eC≤˝≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫s< ‘·|üŒ,

düeTø±©q eTTdæ¢+ sê»ø°j·÷\ uÛ≤eC≤\+ qT+∫ e∫Ã+~ ø±<äT. Ç+ø±

#ÓbÕŒ\+fÒ ôd’ÿu≤u≤ sêdæq ø=ìï ø£$‘· …’‘ eTTdæ¢+ #Ûê+<ädüyê<ëìï, eTØ

eTTK´+>± eTVæ≤fi\qT }|æsê&Éìe«≈£î+&Ü #düTÔqï ‘·eTyê] eT÷&ÛÜ#êsê\qT

b+&É>∑fÒº$>± ≈£L&Ü ñHêïsTT.

á dü+ø£\HêìøÏ Ç∫Ãq ªeTTdæ¢+ yÓTÆHê]{° ø£e⁄\Tμ nH ñ|üo]¸ø£

≈£L&É düs¡sTTq~ ø±<äT. á ø£$‘· À¢ ñqï~ |üsêsT÷ø£s¡D≈£î, $eø£å≈£î >∑T¬s’q

düMTø£å

235

yÓTÆHê]{°\≈£î #Ó+~q Ç‹eè‘·Ô+ ø±<äT— nHê´j·÷ìøÏ >∑Ts¡sTTq e´≈£îÔ\ y<äq.

eTTdæ¢+\T>± á ø£e⁄\ ndæÔ‘·«+ kÕ<Ûës¡D ù|<ä\T, ÁXÊ$T≈£î\T, <ä[‘·T\T,

øÏ+~ ≈£î˝≤\ XSÁ<äT\ ndæÔ‘·«+‘√ düTHêj·÷dü+>± ø£\>∑\dæ b˛sTT, ø=ìï

ø£$‘· À¢qsTT‘ ‘êyT á <X+˝À n~Ûø£ dü+U≤´≈£î\eT˙, Væ≤+<ä÷‘·«yê<äT Ò

n\Œdü+U≤´≈£î\˙ nH˚<ëø± yÓ[fl+~. ìC≤ìøÏ ≈£L&Ü ˇø£ÿ ôV’≤<äsêu≤<é À

e÷Á‘·y˚T |ü]¸j·÷, |ü•Ãe÷dæj·÷\ qT+∫ e∫Ã dæús¡|ü&çq ø=ìï eTTdæ¢+

sê»≈£î≥T+u≤\T ñ+&Ée#·TÃ— sêÁwüº+˝Àì Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñqï eTTdæ¢+\T

e÷Á‘·+, <ë<ë|ü⁄ n+<äs¡÷ eT‘·+ e÷s¡TÃ≈£îqï Væ≤+<ä÷ ÁXeTJe⁄ Ò. ìs¡Tù|<ä Ò.

e÷]ÿ ‡düTº es¡Z $X‚¢wüD, ãVüQ»q sê»ø°j·÷\T yê´|æÔ #Ó+<ëø£ M]øÏ

eT]+‘· $düÔè‘·yÓTÆq ndæÔ‘·«+ @s¡Œ&ç+~.

eTTdæ ¢+\+fÒH˚ #Ûê+<ädüyê<äT\T nqï n_ÛÁbÕj·T+ ˇø£|ü&ÉT

Væ≤+<äTe⁄\≈£î ñqï+<äTe\¢, kÕe÷õø£ düŒèVü≤ ø£*–q sêh eTTdæ¢+\T ø£Hê&ÉT

‘·eTì ‘êeTT eTTdæ¢+\T>± nqTø√e&Üìπø Çwüº|ü&yêfiófl ø±s¡T. nsTT‘ u≤Á;

eTd”<äT ≈£L*Ãy˚‘·, ‘·<äq+‘·s¡+ eTT+ãsTT˝À »]–q Vü≤‘ê´ø±+&É Mfi¯¢ì

‘Ó∫Ãô|≥Tº≈£îqï Ä düTwüßbÕÔedüú qT+∫ y˚T˝§ÿ˝≤ŒsTT. kÕe÷õø£ #Ó’‘·Hê´ìï

e<äT\Tø√≈£î+&ÜH˚ ‘·eTì ‘êeTT eTTdæ¢+\T>±, u≤~Û‘·T\T>± #·÷&É&É+

Hs¡TÃ≈£îHêïs¡T. Bìe\¢ yê] <äèø£Œ<∏ä+ 1990 <äXø£s˝À eT]+‘· düeTÁ>∑+>±,

Äs√>∑ e+‘·+>± ‘·j·÷s¡sTTs~. á dü+ø£\q+ Ä s¡ø£yÓTÆq düTdü+|üqï‘·qT

Á|ü‹_+_düTÔs~.

á uÛ≤eq ãVüQX yÓTT≥ºyÓTT<ä≥ ø£ì|æ+#~ á dü+ø£\q+˝Àì ∫e]

ø£$‘· nsTTq U≤<äsY yÓTTVæ≤j·TTB›Hé sêdæq ª|ü⁄≥TºeT#·Ãμ˝À. u≤Á; eTd”<äT

≈£L*Ãy˚‘·≈£î eTT+<äT sêdæ+<˚ nsTTHê n|üŒ{Ïπø dü+|òüT|ü]yêsY <Ís¡®q´

|üP]‘·yÓTÆq s¡<∏äj·÷Á‘·\T, •˝≤Hê´dt\T »]|æq H|ü<∏ä +˝À ªuÛ≤s¡rj·T eTTdæ¢+

<XÁ<√Vü≤+ nH |ü⁄≥TºeT#·Ã‘√H á ˝Àø£+˝ÀøÏ edüTÔHêï&Éìμ U≤<äsY n+{≤&ÉT.

n+‘ ø±<äT— J$‘ê+‘·+ ‘·qT ‘·–q+‘· <XuÛÑøÏÔ‘√ Òq˙, uÛ≤s¡‘· ÁøÏ¬ø{Ÿ {°+

¬>*ùdÔ ‘·–q+‘·>± düs‘√wæ+#·&É+ Ò<ä e#Ã Äs√|üD\≈£î düe÷<Ûëq+ Çdü÷Ô

õVü‰<é ø±<äT : >±j·T|ü&çq eTTdæ¢+ dü«s¡+ e÷Á‘·yT


236

ñ+&Ü* nì n+{≤&ÉT. U≤<äsY yÓTTVæ≤j·TTB›Hé ÁbÕs¡+_Û+∫q á s¡ø£s ø£$‘ê«ìï

U≤C≤, n|òü‡sY e+{Ï yês¡T ø=qkÕ–+#ês¡T.

á dü+|ü⁄{Ï Àì @ ø£M eTTdæ¢+\ dü+~>∑Δ‘·≈£î düT\TyÓ’q |ü]cÕÿs¡+

dü÷∫+#·ø£b˛sTTHê $s¡dü+ e÷Á‘·+ ‘·q eTT+<äTe÷≥˝À ñ<ës¡+>± e÷y√sTTdüTº

|ü]cÕÿs¡yÓTÆq b˛sê{≤ìï, n+<äT≈£î $|ü¢eø±s¡T\‘√ ◊ø£´‘·qT dü÷∫düTÔ+~.

n˝≤>∑ì á ø£$‘·\T ìdüŒèVü≤‘√>±˙, $<Ûä«+düø£ <äèø£Œ<∏ä+‘√ >±˙ eTT–j·Te⁄.

ì]›wüºyÓTÆq |ü]cÕÿsê ÒMT ø£qã&Éø£b˛sTTHê, @<√ ˇø£ $<ÛäyÓTÆq ÄXÊuÛ≤e+‘√

ñ+&É&É+ ø£+fÒ yêdüÔ$ø£ <äèwæºì á s√E˝À¢ Ä•s#·˝Ò+. á yêdüÔyêìï

Ç+<äT˝Àì ø£e⁄\T Á>∑Væ≤+#·&É+ yÓT#·TÃø√<ä>∑Z $wüj·T+.

'

237

dæìe÷ düMTø£å

X¯+ø£sêuÛÑs¡D+, e÷ uÛÑ÷$T

@y√ ø=ìï ìs¡düq >∑fi≤\T $TqVü‰sTTùdÔ nyês¡T¶ bı+~q ‘Ó\T>∑T

dæìe÷ X+ø£sêuÛÑs¡D≤ìï n+<äs¡÷ b˛{°\T|ü&ç bı>∑&ÉÔ\‘√ eTT+#Ó‘·TÔ‘·THêïs¡T.

ìs¡dædüTÔqï Ä ø=+<ä]˝À ôV’≤<äsêu≤<é≈£î #Ó+~q ø£ yêeT|üø£å $<ë´]ú dü+|òüT+

≈£L&Ü ñ+~. q{°q≥T\+‘ê Áu≤Vü≤àDT\T ø±e&É+ |ü≥¢ yês¡T nuÛÑ +‘·s¡+

‘Ó*bÕs¡≥! dæìe÷qT ns¡ú+ #düTø√e&É+˝À yês¡T dü‘ê´ìøÏ <ä>∑Zs¡>± e∫ÃqfÒº

e∫Ã ∫es√¢ ø±düÔ <ë] ‘·bÕŒs¡T. q{°q≥T\ ≈£î\+ ª]»πs«wüìdüTºμ dü+düÿs¡D

yê<äT\≈£î eTTK´+ ø±ì yêeT|üø°åj·TT\≈£î m+<äT≈£î? nsTTHê ˇø£{Ï e÷Á‘·+

düŒwüº+. Ç~ Áu≤Vü≤àDT\ e\q, Áu≤Vü≤àDT\ #‘·, Áu≤Vü≤àDT\ ø=s¡≈£î rj·Tã&çq

dæìe÷. HqT sTTø£ÿ&É ªÁu≤Vü≤àDT\μì n+≥Tqï~ ≈£î\+ #‘· Áu≤Vü≤àDT\sTTq

yêfi¯flqT e÷Á‘·y˚T ø±<äT. ªuÛ≤s¡rj·T dü+düÿ è‹μ>± |æ\eã&ÉT‘·Tqï <ëìøÏ

yês¡düT\T>± ‘·eTqT ‘êeTT uÛ≤$+#·T≈£î+≥Tqï yês¡+<äØï. n+fÒ uÛ≤s¡rj·T

$<ëúÛÑeHé ‘·s¡Vü‰ Ä˝À#·Hê $<Ûëq+ ø£*–q yês¡+<äØï.

uÛ≤s¡rj·T kÕe÷õø£ eédüúqT kÕe÷q´+>± ã÷s¡T®yê uÛÑ÷kÕ«eT´

eédüú>± ù|s=ÿ+≥T+{≤s¡T. n~ <ëì u≤Vü≤´s¡÷|ü+ e÷Á‘·yT. n+<äT˝À qj·÷

e\düyê<ä \ø£åD≤\qT ì+|æq|ü⁄& <ëìï eTq+ dü]>±Z ns¡ú+ #düTø√>∑\T>∑T‘ê+.

uÛ≤s¡rj·T ã&Ü ã÷s¡T®yêes¡Z+ Á|ü>∑‹o\ dü«uÛ≤e+>∑\ dü«‘·+Á‘· C≤rj·T ã÷s¡T®yê

es¡Z+ ø±<äT. Á|ü|ü+#· ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú n+#·T˝À ã‹πø |üsêqïJ$ n~.

n+<äTe Ò¢ es¡Ôe÷q uÛ≤s¡rj·T dü+düÿ è‹˝À ø£ì|æ+# ã÷s¡T®yê ø£fi≤kÕVæ≤‘ê´ ÒM

kÕúìø£+>± $ø£dæ+∫q$ ø±e⁄. n$ nqTø£s¡D <ë«sê e∫Ã#˚]q$. <˚ìï

nqTø£]+#êsTT n$? Äs√>∑ ø£s¡yÓTÆq ñ<ës¡yê<ä ã÷s¡T®yê dü+düÿ è‹ì ≈£L&Ü

ø±<äT— >∑T‘·Ô ô|≥Tºã&ç<ëØ ` kÕÁe÷»ýê<ä düe÷»+jÓTTø£ÿ ≈£î[flb˛sTTq

ìsêXÊyê<ä|ü⁄ dü+düÿ è‹ì nqTø£]+#êsTT n$. ‘·q uÛÑ$wü ‘·TÔ |ü≥¢ qeTàø£+ Òì

á dü+düÿ è‹ ì‘·´+ s¡ø£s¡ø±\ neT÷s¡Ô e´ø°Ôø£s¡D\ yÓqTø£ <ëø√ÿyê\ì

#·÷düTÔ+≥T+~. nsTT‘ <ëì n+‘·s¡Z‘· Á|üC≤kÕ«eT´ ‘ê]ÿø£‘· <ëìï Ä |üì


238

#j·Tìe«<äT. ≤uÛ≤s¡®q \ø£å +>± >∑\ ã÷s¡T®yê ø£fi kÕe÷q´ e÷qe⁄&ç qT+∫

|üP]Ô>± <ä÷s¡yÓTÆ ‘·qqT ‘êqT <ë#·Tø√q÷ Ò<äT. n˝≤>∑ì yêdüÔyêìï ìC≤sTTr>±

Á|ü‹|òü*+#·q÷ Ò<äT. n+<äTe\¢ Á|ü»\ $yø±ìï yT˝§ÿ*ù| ã<äT\T yê]

uÛ≤y√<˚«>±\qT ¬s#·Ã>=≥º&ÜìøÏ |üPqT≈£î+≥T+~. ì»+ #ÓbÕŒ\+fÒ yê]

$yø±ìï ìÁ<ä|ü⁄#·Ã&Üìπø á |üì#düTÔ+~. n+<äTπø eTq≈£î $yø£+‘√ |üì Òì

Vü‰s¡sY dæìe÷\T, ñ<«>∑uÛÑ]‘· dæìe÷\T, Xè+>±s¡ Á|ü<Ûëq dæìe÷\T m≈£îÿe>±

edüTÔ+{≤sTT. dü+^‘·+ kÕúq+˝À Xã›|òüTÀwü $qã&ÉT‘·T+~. nqTø£s¡D dü+>∑‹

|üø£ÿqô|&ç‘ Á|ü»\ düeTdü \qT |ü]wüÿ]+# kÕeTs¡ú + Òø£b˛e&É+e\¢ ≈£L&Ü

á s¡ø£yÓTÆq ∫Á‘ê\T yê] Á|üjÓ÷»Hê\≈£î u≤>± |üìø=kÕÔsTT.

M≥ìï{Ïø£+fÒ eTTKýÓTÆq~ eTs√≥T+~. ‘·q |üsêBÛq‘· e\q á

ã÷s¡T®yêes¡Z+ Á|ü>∑‹o\ ã÷s¡T®yê es¡Z+ ø£+fÒ uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüú‘√ m≈£îÿe

sêJ|ü&Ü*‡ ñ+≥T+~. (m+‘· Á|ü>∑‹o\ ã÷s¡T®yê es¡ZyÓTÆHê uÛÑ÷kÕ«eT´

eédüúqT |üP]Ô>± ‘·T&ç∫ô|≥º<äT. ‘·T&ç∫ô|≥º>∑\<äì j·÷+Á‹ø£ <äèø£Œ<∏ä+

qeTTà‘·T+~ ø±ì n~ ì»+ ø±<äT. á es¡Z+ Á|üC≤kÕ«$Tø£+>± ñqïfÒº ñ

+≥T+~ ø±ì <ëìï |ü]|üPs¡í+#˚ùd Á|üj·T‘·ï+ e÷Á‘·+ mqï{Ïø° #˚j·T<äT.

n~Ûø±s¡+˝À ø=qkÕ>∑&ÜìøÏ n~ ì‘· + uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüú‘√ sêJ |ü&ÉT‘·÷H

ñ+≥T+~). Ç|ü&ÉT Ä~Û|ü‘· dü+düÿ è‹˝Àì ¬s+&√ dü>±ìøÏ n+fÒ uÛÑ÷kÕ«eT´

es¡Z dü+düÿ è‹øÏ e<ë›+. ÇB |ü‘·Hêedüú À ñqï<, ø±\+ #Ó*¢q< nsTTHê

|ü‘·Hêedüú À ñqï uÛÑ÷kÕ«eT´ dü+düÿ èr, |ü‘·Hêedüú À ñqï ã÷s¡T®yê dü+düÿ èr

ˇø£{Ï ø±<äT. uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüú≈£î Á|üC≤kÕ«$Tø£ ‹Ô&ÉT\T ( Ò<ë nìyês¡ ‘·\T)

ñ+&Ée⁄ ø£qø£ <ëì dü+düÿ è‹ eT]+‘· eTT&ÉT#·T≈£îb˛sTT eTè‘·ÁbÕj·TeTe⁄‘·T+~.

»&É|ü<ës¡ú+>± e÷]q á uÛÑ÷kÕ«eT´ dü+düÿ è‹, ªndüuÛÑ ø£s¡yÓTÆqμ (Vulgarised)

qj·÷ e\düyê<ä ã÷s¡T®yê dü+düÿ è‹‘√ ø£*ùdÔ @eTe⁄‘·T+<√ n< áHê&ÉT

eTq≈£î ø£ì|ædüTÔqï dü+düÿ è‹.

n+<äTe\¢ düVü≤»+>±H uÛ≤s¡rj·T dæìe÷ dü+düÿ è‹ ≈£L&Ü $TÁXeT+>±H

ñ+≥T+~. yê´bÕs¡ <äèwæº‘√ #·÷ùdÔ Ç~ yêfifl≈£î nedüs¡+ ≈£L&Ü. á <XÁ|ü»\˝À

n‘·´~Û≈£î\T |òüP´&É˝Ÿ eédüú <√|æ&ûøÏ >∑Ts¡sTTq yêfi¯ófl ø±e&É+ e\q

239

uÛÑ÷kÕ«e÷´ìï q÷{ÏøÏ q÷s¡T XÊ‘·+ ñqï‘·+>± #·÷ù| ø£fi¯\T Çø£ÿ&É

neTTà&ÉTb˛e⁄. ñqï‘·+>± |üP]Ô>± Vü‰©e⁄&é ‘·s¡Vü‰˝À rdæHê »q+ Ä<ä]+#·s¡T.

n˝≤>∑ì ~>∑C≤]q ¬s+&ÉT dü+düÿ è‘·T\ düyTàfiq+ @ esêZ ï dü+‘·è|æÔ|üs¡#· Ò<äT.

ªeT÷&ÛÉ»q+μ n_Ûs¡T#·T\≈£î ‘·>∑Z≥Tº rj·T&É+ ã÷s¡T®yê ñ<ës¡yê~øÏ q#·Ã<äT.

ªno¢\‘·μ≈£î ô|<ä›|”≥ y˚j·T&É+ Áu≤Vü≤àDT&çøÏ q#·Ã<äT. nsTT‘˚ Áu≤Vü≤àDT&ÉT

(eT+∫ ã÷s¡T®yê ø£<ë) ªn\>±»Hêìïμ dü+‘·è|æÔ|üs¡#·&ÜìøÏ n≥Te+{Ï no¢\‘·

nedüs¡eTì, Òø£b˛‘ yê´bÕs¡+ ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£+ ø±<äì ‘·qqT ‘êqT düe÷<Ûëq

|üs¡T#·T≈£î+{≤&ÉT. nsTT‘˚ @<√ ˇø£ s√E n‘·qT ‘·q ndü\T s¡÷|ü+

#·÷|ækÕÔ&ÉT. n< X+ø£sêuÛÑs¡D+.

X¯+ø£sêuÛÑs¡D+

≈£î¢|üÔ+>± #ÓbÕŒ\+fÒ Ç~ dü+^‘·+ |æ∫Ã ñqï ˇø£ Áu≤Vü≤àDT&ç ø£<∏ä.

(X+ø£sêuÛÑs¡D sê>∑+ bÕ&É&É+˝À n‘·qT düTÁ|üdæ<äTΔ&ÉT) á Áu≤Vü≤àDT&ÉT dü+^‘·+

ø√dü+ @yÓTÆHê #kÕÔ&ÉT. dü+^‘êìï Áù|$T+# ˇø£ yX´ ≈£L‘·T] |üø£å+ eVæ≤+∫

ÄyÓT ø√dü+ dü+|òüT ãVæ≤wüÿs¡D≈£î ≈£L&Ü dæ<äΔ|ü&É‘ê&ÉT. yêfiófl ì»+>±H yÓ*yùdÔ

Ä ø√bÕqï+‘ê ‘·q Çwüº<Ó’e+ MT<ä #·÷|æ+∫ ñs¡TeTT\T yÓTs¡T|ü⁄\‘√

≈£î+&Éb˛‘·>± esê¸ìï s¡|æŒkÕÔ&ÉT. n|üdü«s¡+ bÕ&ç+<äì ‘·q ≈£îe÷¬sÔ ô|[flì

<ë<ë|ü⁄ #Ó&É>={Ïºq+‘· |üì #˚kÕÔ&ÉT. ÄyÓT≈£î kÕj·T+ #˚j·TuÀsTTq+<äT≈£î

ô|[flø=&ÉT≈£îqT ≈£L&Ü _ø£ÿ#·∫Ãb˛jT˝≤ #kÕÔ&ÉT. yÓTT‘·Ô+ dæìe÷˝À ø£ dü+<X+

eTq #Óe⁄\qT b˛f…‹ÔdüTÔ+~. dü+^‘·+, ø£fi¯\T ñqï~ ø±yÓ÷Á<˚ø±*ï

¬s#·Ã>=≥º&ÜìøÏ ø±<äT. ÒãsY ø±¢dt (Ä+Á<ÛäT\≈£î ÇwüºyÓTÆq e÷≥˝À #ÓbÕŒ\+fÒ)

no¢\ n_Ûs¡T#·T\qT dü+‘·è|æÔ|üs¡#·&ÜìøÏ ø±<äT. n$ ñqï~ ªn<Ó’«‘· dæ~ΔμøÏ,

ªneTs¡‘·« \_ΔμøÏ. á dæìe÷ ø=+<ä] ø√düyT nqï uÛ≤e+ ø£*–+# Á|üj·T‘·ï+

yÓTT<ä{Ï qT+∫ ∫e]<ëø± ø£ì|ædüTÔ+~. mes√ ø±yÓT+{Ÿ #dæq≥Tº Ç~ ªyêfifl≈£îμ

(n\>± »HêìøÏ) ns¡úeTjT´ dæìe÷ ø±<äT.

e÷ uÛÑ÷$T

nsTTHê qj·÷ e\düyê<ä kÕ+düÿ è‹ø£ u≤ìdü‘ê«ìøÏ X+ø£sêuÛÑs¡D+

˝≤+{Ï |òü≈£îÔ |òüP´&É˝Ÿ dæìe÷\T ø±<äT Á|ü‘êé÷ïj·T+. <ëìøÏ dü¬s’q

X+ø£sêuÛÑs¡D+, e÷ uÛÑ÷$T


240

Á|ü‘êé÷ïj·T+ #·÷|æq |òüTq‘· ªe÷ uÛÑ÷$Tμ dæìe÷≈£î <ä≈£îÿ‘·T+~.

(ÁbòÕ+{Ïj·TsY À Ç~es¡πø BìMT<ä ∫qï düMTø£å e∫Ã+~.) 1940 <äXø£+

¬s+&√ ns¡ú uÛ≤>∑+˝À »]–q ‘Ó\+>±D ¬s’‘ê+>∑ ‹s¡T>∑Tu≤≥T Bì Ç‹eè‘·Ô+.

ÁbÕs¡+uÛÑ+˝Àì ‘·&Éu≤≥¢qT kÕ+πø‹ø£ $wüj·÷\T u≤>± ‘Ó*dæq $eTs¡Ù≈£î\T

‘·|ü|ü≥º#·TÃ. n˝≤π> ø=+<äs¡T q≥T\T Á>±MTD ‘Ó\+>±D e÷+&É*ø£+˝À

dü]>±Z e÷{≤¢&É Òø£b˛j·÷s¡T. eTTK´+>± \+u≤&ç ne÷àsTT bÕÁ‘·<Ûë] e÷{≤¢&çq

uÛ≤wüsTT‘ HqT @ \+u≤&Ü ne÷àsTT H√{≤ $ì ms¡>∑qT.

≈£î¢|üÔ+>± Bì ø£<∏ä ÇB ` q˝§Z+&É õ˝≤¢ Àì ˇø£ 50 y\ mø£sê\

»MT+<ës¡T e<ä› J‘·>±&ç ø=&ÉT≈£î sêeTj·T´. ∫qï|üŒ{Ï qT+N ‹s¡T>∑Tu≤≥T

eTqdüÔ‘·«+ ñqï sêeTj·T´ nD∫y‘· uÛÑ]+#· Òø£, Á>±eT+ e~*, ôV’≤<äsêu≤<é

yÓ[fl ˇø£ ø£sêà>±s¡+˝À |üìøÏ #˚s¡‘ê&ÉT. nø£ÿ&É ˇø£ ø£eT÷´ìdüTº ø±]àø£

Hêj·T≈£î&çì ø£\TdüT≈£î+{≤&ÉT. n‘·ì qT+∫ sêeTj·T´, n‘·ì‘√bÕ≥T dæìe÷

Áù|ø£å≈£î\T ≈£L&Ü n<äq|ü⁄ $\Te n+fÒ @$T{À, nø√ºãsY $|ü¢eeT+fÒ @$T{À

‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T. Ä ‘·sê«‘· sêeTj·T´ ‹]– ‘·q Á>±e÷ìøÏ e∫Ã, nø£ÿ&É

‹s¡T>∑Tu≤≥T˝À ø°\ø£bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔ&ÉT. á ‹s¡T>∑Tu≤≥T, n|üŒ{Ïπø ;≥\Tyê]

ñqï ìC≤yéT bÕ\qô|’ $»j·T+ kÕ~ÛdüTÔ+~ ø±˙ uÛ≤s¡rj·T ôd’Hê´ìï

m<äTs√ÿ Òø£b˛‘·T+~. uÛ≤s¡‘· ùdq\ #‹˝À ªXÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\Tμ ‹]– kÕú|æ+|üã&

Áø£eT+˝À sêeTj·T´ #·ìb˛‘ê&ÉT.

$X‚¢wüD≤‘·àø£+>± #·÷ùdÔ á ∫Á‘·+˝À yÓT#·TÃø√<ä>∑Z n+XÊ\T #ê˝≤

ñHêïsTT. ˇø£ ¬s’‘·T ø±]à≈£î&ç>± |ü]es¡Ôq #Ó+<ä&É+, ÁXÊ$Tø£ #Ó’‘·Hê´ìï

n+<äTø√e&É+, ‹]– ‘·q Á>±e÷ìøÏ e∫Ã Á|üC≤kÕ«$Tø£ $|ü ¢yêìï

ø=qkÕ–+#·&É+— Ä~yêdæ Ä~yêùd‘·s¡T\ eT<Ûä ◊ø£ ‘· nedüsêìï H=øÏÿ#Ó|üŒ&É+

(\+u≤&Ü ne÷àsTT|ü≥¢ sêeTj·T´ Áù|eT BìøÏ Á|ürø£)— C≤rj·T ã÷s¡T®yê>±

|æ\eã&˚ eédüú uÛ Ñ÷kÕ«eT´ eédüú‘√ sêJ|ü&çq yÓ’Hêìï #·÷|ü&É+

(ôV’≤<äsêu≤<é≈£î bÕ]b˛sTTq ¬s&ç¶ »MT+<ësY b˛©düT #·s¡ ‘·sê«‘· ‹]– Á>±e÷ìøÏ

e#Ãdü]øÏ n‘·ì ùwsê«DÏ b˛sTT, ‘·\MT<ä ø±+Á¬>dt {À|” sêe&É+ BìøÏ n‹

düT+<äs¡yÓTÆq Á|ürø£)— ìC≤yéT‘√ b˛sê&çHê, ø±+Á¬>dt Á|üuÛÑT‘·«+ øÏ+<ä eT∞fl

241

»MT+<ësY Ä~Û|ü‘· + @s¡Œ&ç‘ <ëìï ÄyÓ÷~+#+<äT≈£î dæ<äΔyÓTÆ b˛sTTq dü+|üqï

¬s’‘·Tes¡Z+˝Àì <Ó’«B uÛ≤yê\T ` yÓTT<ä …’qe˙ï Ç+<äT˝À #ê˝≤ yêdüÔ$ø£+>±

∫Á‹+#·ã&Ü¶sTT.

ø£fi ø£s¡Ôe´+ @$T≥qï eTq Á|üXï≈£î düe÷<Ûëq+ Çø£ÿ&É <=s¡T≈£î‘·T+~.

Á|ü»\≈£î >∑‘· $»j·÷\qT, yÓ’|òü˝≤´\qT >∑Ts¡TÔ#˚dü÷Ô >∑&É∫q kÕe÷õø£

ñ<äé÷\qT $X‚¢wædü÷Ô, Á|üC≤kÕ«$Tø£ $|ü¢yêìï eTT+<äT≈£î rdæ¬øfi‚fl+<äT≈£î

ñ|üjÓ÷>∑|ü&É&ÉyT ø£fi ø£s¡Ôe´+ (Bì ns¡ú+ &Ü≈£îýÓT+≥Ø #j·TeTì ø±<äT).

á <äèwæº qT+∫ #·÷dæq|ü⁄&ÉT ôV’≤<äsêu≤<é˝À e÷uÛÑ÷$T ∫Á‘·+ n‘·´~Ûø£

Á|üC≤<äs¡D bı+<ä&É+ #ê˝≤ Äq+<ä+ ø£*–+# $wüj·T+. Bìï #·÷düTÔqïyês¡T

…ìHéì #·<äTe⁄≈£îqï yT<Ûë$ es¡Z+ ø±≈£î+&Ü ‘·eT s¡ø£Ô+˝À Ç+ø± ‘Ó\+>±D

b˛sê≥dü÷Œ¤]Ô ø£*– ñqï eT<Ûä ‘·s¡>∑‹, ÁXÊ$Tø£es¡Z Á|ü»\T ø±e&É+ m+‘√

dü+‘·è|æÔì ø£*–düTÔ+~.

X+ø£sêuÛÑs¡D+, e÷ uÛÑ÷$T


242


>±+BÛ

ø£\&ÉT ø£\+&ÉHÓ&ÉT yê&ÉT ø£\&√ Ò&√ nì

˝À>∑&É ø£ @qT>∑T Ä˝À#·q˝À |ü&ç+<ä≥

nì ll nqï≥Tº, yÓ÷Vü≤Hé<ëdt ø£s¡+#·+<é >±+BÛ nH e´øÏÔ á <Ûäsê‘·\+

MT<ä q&ç#ê&Éì #Óù|Ô uÛ≤$‘·sê\ yêfiófl ì»yÓ÷ ø±<√ nì $düàj·T+˝À |ü&É‘ês¡ì

Ä\“sYº ◊Héd”ºHé nHêï&É≥. e÷qeC≤‹ MT<ä >±ì Ä C≤‹ uÛÑ$‘·e´+ MT<ä

>±ì ‘·q≈£î $XÊ«dü ÒX+ e⁄+<äqï nqTe÷HêìøÏ >∑÷&É ‘ê$e«ì Ä\¶dt Vü≤ø‡©

Væ≤eTo‘·\ yT<ÛädüT‡≈£î >∑÷&É, yÓ÷Vü≤Hé<ëdt ø£s¡+#·+<é >±+BÛ ªeTVü‰‘·Tà&μHê

nì ns¡&É»qT ù|J\ bÕ≥T ‘·]ÿ+∫ ∫e]øÏ ªÄj·Tq eTVü‰‘·Tà&ÉT nsTTHê

ø±≈£îHêï, Ç‘·s¡ düeTø±©q sê»ø°j·T Hêj·T≈£î\‘√ b˛*Ã#·÷ùdÔ, Äj·Tq

düT>∑+<Ûëìï yÓ<ä»\T¢‘·÷ ìÁwüÿ$T+#ê&Éì #Ó|üŒø£ ‘·|üŒ<äTμ nì rsêàì+#·ø£

‘·|üŒ˝Ò<äT. (He left a clean smell behind nH˚ Ä+>∑¢ qT&çø±sêìøÏ Ç~

ùd«#êÃ¤qTyê<äyÓ÷, $ø£≥ nqTdüs¡DyÓ÷ ñuÛÑj·TuÛ≤wüE„\T ‘˝≤Ã*). düT>∑+<Ûëìï

yÓ<ä»\¢&É+ n>∑s=‘·TÔ\ <Ûäs¡àyT>±ì C≤‹Hêj·T≈£î\ |üì ø±<äT ø±ã{Ïº Vü≤ø‡©

rsêàHêìï ˇø£ $X‚wü+>± uÛ≤$+#·ø£b˛e#·TÃ. nsTTHê, Vü≤ø‡© Ä+π>¢j·TT&ÉT

ø±ã{°º, eTqeT+‘ê Ä+>∑¢ e÷qdü|ü⁄Á‘·T\+ ø±≈£îHêï #ê˝≤eT+~ Ä+>∑¢uÛ≤cÕ

|ü⁄Á‘·T\+ ø±ã{°º, #Ó|ü⁄Œø√ø£ ‘·|üŒ<äT. ø£ dü+ n+<äTø√dü+ nsTTHê düsY ]#·sY¶

nf…ºHéãs√ rdæq ª>±+BÛμ nH˚ bı&ç nø£åsê\ ù|s¡Tqï dæìe÷ >∑T]+∫

e÷{≤¢&ÉTø√ø£ ‘·|üŒ<äT.

düsY ]#·sY¶ nf…ºHéãs√ bes¡qï~ eTq≈£î nqedüs¡+. Äj·Tq ù|s¡T

eTT+<äTqï düsY nqï n\+ø£s¡D |æÁ‘ê]®‘·e÷ Òø£ ô|’s¡M #j·T>± e∫Ã+<ë

nqï~ >∑÷&É eTq≈£î nqedüs¡+. n‘·qT ª>±+BÛμ dæìe÷ b+<äT≈£î rXÊ&Éqï~

düè»q, pHé 1983

243

>±+BÛ

e÷Á‘·yT Á|üdüTÔ‘·+. dæìe÷ #·÷&Éø£eTT+< HH=ø£ ne>±Vü≤q≈£î e#êÃqT. @

uÛ≤$‘·sê\yêfiófl >±+BÛ ø£\&√ Ò&√ nì K∫Ã‘·+>± $düàj·T+ #Ó+<äT‘ês¡ì

◊Héd”ºHé nHêï&√, Ä ‘·sêìøÏ ` n+fÒ á ‘·sêìøÏ ` dü+Xj·T ìeè‹Ô #dæ,

#·∫Ã <äVü≤q dü+kÕÿsê\T »]–q nVæ≤+kÕ dæ<ëΔ+‘ê˙ï, dü‘ê´Á>∑Vü≤ eT+Á‘ê˙ï

eT∞fl |ü⁄qs¡TJ®$+|üCÒùd kÕÁe÷»ýê<ä|ü⁄ ≈£îÁ≥ á dæìe÷ nqT≈£îHêïqT.

>±+BÛ e÷s¡Z+ |ü≥¢ H{Ï j·TTe‘·s¡+˝À eT∞fl nb˛Vü≤\T ø£*Z+∫, ÄHê&ÉT eTq

<X <äfi≤Ø ã÷s¡T®yê esêZìøÏ n~Ûø±s¡e÷]Œ&ç #j·T&ÜìøÏ >±+BÛ @ $<Ûä+>±

‘√&ÉŒ&Ü¶&√ n< $<Ûä+>± Ä n~Ûø±s¡+ ø=qkÕπ>+<äT≈£î á ø£ À¢\ ‘·s¡+˝À ˇø£

kÕÁe÷»ýê<ä dæ ìsêà‘· #düTÔqï ñ&ÉT‘êkÕj·T+ á dæìe÷ nqT≈£îHêïqT.

Ä düVü‰j·T+ b+<äT≈£î nedüs¡eTsTT+<ä+fÒ >±+BÛ e÷sêZìï düeT]Δ+#yêfiófl`

Væ≤+kÕe÷s¡Z+ u…+>±˝Ÿ f…Ás¡]düTº\ e+{Ï ø=~›eT+~ ñÁ~≈£îÔ\qT e÷Á‘·y˚T

ø£~*+#·>∑\<ä˙, nVæ≤+kÕe÷s¡Z+ ˇø£fÒ Ád”Ô |ü⁄s¡Twü uÛÒ<ä+ ˝Ò≈£î+&É »q

kÕe÷Hê´ìï ø£~*+#·>∑\<ä , n{≤¢ »qkÕe÷Hê´ìï ø£~*+#·>∑\ øÏ≥T≈£îqT

ø£ìô|≥º&É+ >±+BÛ >=|üŒ‘·qeT˙ Á|ü#ês¡+ #düTÔHêïs¡T. nsTT‘ #Ó’Hê $|ü¢e+,

Ä e÷s¡Z+˝ÀH |üj·Tì+∫ |òüTq+>± $»j·Te+‘·eTsTTq $j·T‘êï+, ˝≤y√dt,

ø£+|üP∫j·÷, õ+u≤uÒ«, ‘·~‘·s¡ C≤‹ $eTTøÏÔ b˛sê{≤\T á yê<ëìï ns¡ús¡Væ≤‘·+

#dæ, Á|üC≤|ü+<∏ë >∑qø£ e⁄+fÒ kÕj·TT<Ûä b˛sê≥+ \ø£å ≤~ eT+~ Á|ü»\qT

ø£~*+#·>∑\<äì ãTTEe⁄ #kÕsTT.

dæìe÷ #·÷&É&É+‘√ Ä ne>±Vü≤q ‘ês¡Te÷s¡sTT+~. ‘ês¡Te÷s¡T

ø±e&É+‘√ ˇø£ eTÚ*ø£eTsTTq >∑‹‘ê]ÿø£ uÛÖ‹ø£yê<ä dü÷Á‘·+ >∑÷&É

ãTTEesTT+~. yêdüÔyê\≈£î ‘·sêÿìï CÀ&ç+∫ dæ<ëΔ+‘êìï ìs¡÷|æ+∫ dü+|üqï+

#j·T&É+ düs¡sTTq |ü]o\Hê |ü<äΔ‹ ne⁄‘·T+~ >±ì, Ä Áø£e÷ìï ‘·\MT<ä

ì\u…{Ïº dæ<ëΔ+‘·+ qT+&ç ‘·s¡ÿs <ë«sê yêdüÔyê\qT ìsêΔ]+#˚ Á|üj·T‘·ï+

nXÊÅd”Ôj·T+.

‘ês¡Te÷s¡T b+<äTø£sTT+<ä+fÒ, á dæìe÷ #·÷dæq yê¬se«]ø° >±+BÛ

nHêï, nVæ≤+kÕ e÷s¡ZeTHêï, ø±+Á¬>dt bÕØº q&ç|æq C≤rj·T ñ<ä eTeTHêï,

>ös¡e+ ø£\>∑<äT. Ç<Óø£ÿ&ç ñ<ä eT+, Mfi‚fl+ Hêj·T≈£î\T nì|ædüTÔ+~. ñ|ü⁄Œ


244

dü‘ê´Á>∑Vü‰ìï C≤rj·T #Ó’‘·Hê´ìï yT˝§ÿ*|æq ˇø£ |òüTqeTsTTq ñ<ä eTeTì

bı>∑&É>± ∫qï|ü⁄Œ&ÉT dü÷ÿ˝À¢ #·<äTe⁄≈£îqï yêfifl≈£î Ä dü‘ê´Á>∑Vü≤+ d”qT #·÷ùdÔ

dæ>∑Zì|ædüTÔ+~. ã*|üXóe⁄˝≤¢>∑ ø=ÿø£ÿkÕ] nsTT<dæeT+~ b˛©düT\ #‘·T\˝ÀøÏ

b˛e&É+, Á|ü‹|òüT{Ï+#·≈£î+&Ü ˝≤Øƒ<Óã“\T ‹q&É+, |üø£ÿH ¬s&û>± e⁄qï yêfifl

uÛ≤s¡ \÷ #Ó …¢fiS¢ ‘·\T¢\÷ (Çø£ÿ&É >∑÷&É yêfiófl ùd$ø£ Ò) yÓ+≥H |ü&çb˛sTTq

yêfiflqT ÒeBdæ |üø£ÿ≈£î rdüT≈£îb˛sTT ø£≥T¢ ø£≥º&É+, eT∞fl eTs=ø£ nsTT<äTeT+~

e<Ûä düΔ ≤ìøÏ u…<äTs¡T‘·÷ eTT+<äT≈£î sêe&É+, .... #·÷düTÔ+fÒ nVæ≤+dü ù|]≥

Ä&ÉT‘·Tqï bòÕs¡T‡ nì|ædüT Ô+~. »≥T¢»≥T¢>± yÓ[fl <Óã“\T‹ì ø£≥T¢

ø£{Ïº+#·Tø√ø£b˛‘, ˇ≈£îÿeTà&ç>± n+<äs¡÷ ‹s¡>∑ã&ç‘ ø±\TŒ\T »]– Ç<ä›s¡T

eTT>∑TZs¡T ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒsTTHê \ø£å ´+ HÓs¡ys¡T‘·T+~ >∑<ë nqï dü+<Vü≤+

b≥Te+{Ï yê]¬ø’Hê sêø£e÷q<äT.

eT] nVæ≤+kÕe÷s¡Z+ |ü≥¢ >ös¡e+ ø£*–+#· Òø£b˛‘, nf…ºHéãs√ á

dæìe÷ b+<äT≈£î rdæq≥Tº? düe÷<Ûëq+ ø±yê\+fÒ dæìe÷˝À @eTT+<√,

@s Ò<√ ˇø£kÕ] >∑eTì<ë›+. yÓTT‘·Ô+ dæìe÷˝À uÛ≤s¡‘·<XdüTÔ\ bÕÁ‘·∫Á‘·D

Áù|ø£å≈£î\qT Äø£]¸+#≥≥Tº Ò<äT. >±+BÛ qT+&ç õHêï es¡≈£î be«s¡÷ BìøÏ

$TqVü‰sTT+|ü⁄ ø±<äT. uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘· ‘Ó*j·Tì yêfifl≈£î á dæìe÷ #·÷|æ+∫

n+<ä]ø£+fÒ ã\eTsTTq e´øÏÔ‘·«+ >∑\ eTìwæ>± ø£qã&É¶~ be«s¡ì n&ç–‘

>±+BÛ ø±<äT, HÓÁVüA ø±<äT, ªñ≈£îÿeTìwæμ düsê›sY |üfÒ\÷ ø±<äT, #ê¬s¢dt Ä+Á&É÷dt

nì düe÷<Ûëq+ #ÓãT‘ês¡T. >±+BÛì ø£ eTVü‰‘·Tà&ç>± ø±ø£ ªe÷eT÷\T eTìwæμ>±

#·÷|æ+# Á|üj·T‘·ï+˝À yÓÁ]u≤>∑T\yê&ç>± #·÷|æ+#ê&ÉT. HÓÁVüAqT e]í+#ê\+fÒ,

ôV’≤<äsêu≤B qT&çø±s¡+˝À, ªVü≤Ö˝≤μ ˝≤>± ñHêï&ÉT. düsê›sY |üfÒ Ÿ, |ü>∑\+‘ê

Ä|ò”düT˝À bòÕ´qT ÁøÏ+<ä ÁX$T+∫ kÕj·T+ø±\+ ø£¢ãT“˝À f… ïk˛ ù|ø£eTTø£ÿ˝À

Ä&ÉT≈£îH N≈£L ∫+‘ê Òì u≤´+≈£î e÷H»sY ≤>∑THêï&ÉT. ÄC≤<é q\¢ø£fifl<ë›\÷

|æ*¢ >∑&É¶eT÷ H√{Ïì+&Ü qeP« #·÷ùdÔ qyêuŸ U≤Hé<ëHé À |ü⁄{Ïºq $˝≤dü

|ü⁄s¡Twüß&Éì|ædüTÔ+~. eTVü≤eTà<é Ä© õHêï Væ≤+B dæìe÷ $\Hé ≤>∑THêï&ÉT.

(yÓTT<ä{Ï 15 ØfiSfl |òüTsêHê yê´bÕs¡düTÔ&ç ≤ ø£qã&ç, ÄK] Ø\T˝À ndü\T

$\Hé>± ãj·T≥ |ü&É‘ê&ÉT #·÷&É+&ç, Ä s¡ø£+).

245

njÓ÷´, eTq C≤rj·T Hêj·T≈£î\qT Ç+‘·>± n>ös¡e|ü]#ê& nì

u≤<Ûä|ü&Ü*‡q nedüs¡+ Ò<äT. ìC≤ìøÏ MfiË¢e«s¡÷ Ç+‘·ø£+fÒ >ös¡yêìøÏ ns¡TΩ\T

ø±s¡T. ø±ì $wüj·T+ n~ ø±<äT. nf…ºHéãs√ á dæìe÷qT m+<äT≈£î rkÕ&Éqï~

$wüj·T+.

dæìe÷qT Ç+ø=+#Ó+ ˝À‘·T>± |ü]o*<ë›+. >±+BÛ nq>±H˚ eTq

ø£+<ä]ø° >∑Ts¡TÔ ø=#˚Ã~ Äj·Tq>±s¡T ∫qï|ü⁄Œ&ÉT <=+>∑‘·q+>± ‹qï y˚Tø£

e÷+dü+, ø±*Ãq b+–* ;&û. Ä $wüj·÷\T dæìe÷˝À Òe⁄. (Ç<<√ ≈£îÁ≥

nì Hê n_ÛÁbÕj·T+ ø±<äT, $wüj·T+ #Ó|ü⁄‘·THêïqT). dæìe÷ <äøÏåD≤Á|òæø±˝À

ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+~. nø£ÿ&ç uÛ≤s¡rj·TT\ MT<ä <äøÏåD≤Á|òæø± Á|üuÛÑT‘·«+ $~Û+∫q

Ä+ø£å\≈£î e´‹πsø£+>± >±+BÛ ø£ ñ<ä eT+ q&ÉT|ü⁄‘ê&ÉT. Á|üuÛÑT‘·«+ eT+ps¡T

#dæq bÕdüT\qT ø±\u…&É‘ê&ÉT. ø=&ç‘ <Óã“\T ‹+{≤&ÉT. MT{Ï+>∑T\T ô|{Ïº

‘·&Éã&ÉT‘·÷ e÷{≤¢&É‘ê&ÉT. b˛©düT\T ø={ÏºHêdüπs b<äTs¡T‹s¡>∑≈£L&É<ä , Væ≤+dü≈£î

Á|ü‹Væ≤+dü düe÷<Ûëq+ ø±<ä #ÓbÕÔ&ÉT. MT{Ï+>∑T ˇø£ >±´\Øe⁄qï Vü‰\T˝À

»s¡T>∑T‘·T+~. ñ<ä eT+ dü«uÛ≤yêìøÏ nqT>∑TD+>±H, Vü‰\T ÁøÏ+~ uÛ≤>∑+˝À

|òüTsêHê e´≈£îÔ\T ≈£Ls¡TÃ+{≤s¡T. >±´\Ø˝À ≈£L*yêfiófl ≈£Ls¡TÃ+{≤s¡T. ˇø£ÿ

≈£L* n‘·qT e÷Á‘·+ ø=+‘· ndü+‘·è|æÔ ø£q|üs¡TkÕÔ&ÉT>±ì, ‘·«s¡ À n‘·ì‘√u≤≥T

nø£ÿ&ÉTqï yêfifl+‘êªVæ≤bıïf…ÆCŸμ nsTTq≥Tº >±+BÛì nqTdü]kÕÔs¡T. >±+BÛ ‘·è|æÔ>±

>±* |”\TÃ≈£î+{≤&ÉT. >±+BÛì eTVü‰‘·Tà&ç>± ø±ø£ ˇø£ e÷eT÷\T eTìwæ>±,

#ê˝≤ kÕ«uÛ≤$ø£+>± ∫Árø£]+#ê&Éì #ê˝≤eT+~ nf…ºHéãs√qT yÓT#·TÃ≈£îHêïs¡T.

nsTT‘ á Áø£eT+˝À ‘·øÏÿq yêfifl+<ä]˙ >∑÷&É (‘Ó\¢yêfiflqT $TqVü‰sTTùdÔ)

kÕ«uÛ≤$ø£+>± >±ì, e÷eT÷\T eTqTwüß\T>± >±ì ø±ø£ >±+BÛ #·T≥÷º

|ü]ÁuÛÑ$T+# eTs¡u§eTà\T>± ∫Árø£]+#ê&Éqï $wüj·T+ be] ø£+{≤ |ü&É Ò<äT.

<äøÏåD≤Á|òæø± qT+&ç uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ >±+BÛ ‹]–e#˚Ã d”qT >∑÷&É BìøÏ

nqT>∑TD+>±H e⁄+~. <X+˝Àì ªC≤rj·THêj·T≈£îμ \+<äs¡÷ >±+BÛ bÕ<ë\

<ä>∑Zs¡ $\¢eTTà\T |ü&dæ nÅdüÔdüHê´dü+ #dæ Çø£ ˙< á ñ<ä eT Hêj·Tø£‘·«+

nì <ä+&É+ ô|{Ïºq+‘· |üì #kÕÔs¡T. >±+BÛøÏ e÷Á‘·+ (ªe÷eT÷\T eTìwæμ

>∑qTø£) b≥÷ bÕ\TuÀ<äT, ¬s’ …øÏÿ <XeT+‘ê ‹]– ekÕÔ&ÉT. b+<äTø£+fÒ ªndü\Tμ

>±+BÛ


246

Á|ü»*ï ø£\e&É+ ø√dü+. (yÓTTqïH >∑<ë, >±s<Ûj·T e÷J k˛wü*düTº ªsƒê≈£LsYμ

#·+Á<äX‚KsY n<˚ ñ<˚›X¯´+‘√ ø£Hê´≈£îe÷] <ä>∑Zs¡ ãj·T\T<˚] }s¡÷s¡÷

‹s¡T>∑T‘·THêï&ÉT! bÕ‘· yêdüq Ç+ø± b˛ Ò<äT.) ø£*dæq Á|ü»\˝À <Ó’qýT ‘·|üŒ

b˛sê≥+ ø£qT|æ+#· Ò<äT ø±ã{Ïº <ÛÓ’s¡ +#˚dæ düVü‰j·Tìsêø£s¡D≤, dü‘ê´Á>∑Vü≤+

e¬>’sê Á|üø£{ÏkÕÔ&ÉT >±+BÛ. Væ≤+dü HÓ’‹ø£+>± ‘·|üŒ˙, nVæ≤+ùd eTq e÷s¡ZeT˙

ìùw<Ûä+ ô|&É‘ê&ÉT. Á|ü»\T Ä ìùw<Ûëìï bÕ{Ï+#·ø£ #ÍØ#Ísê˝À b˛©düT ùdºwüHéqT

ø±\u…{Ïº b˛©düT\qT #·+|æ‘ ñ<ä e÷ìï $s¡$T+#·T≈£î+{≤&ÉT. Ç~ ‘Ó*dæq

ø£<∏ ˚. ñ<äéT $s¡eTD >∑T]+∫ ÄHê&ÉT ‘·øÏÿq ø±+Á¬>dt Hêj·T≈£î\T

@eTqT≈£îHêïs√ ‘Ó©<äT>±ì, dæìe÷˝À e÷Á‘·+ ªøÏ+μ nqs¡+fÒ nã<äΔeTe⁄‘·T+~

>±˙, n+‘·ø£+f… b≈£îÿe e÷Á‘·+ nqs¡T. ˇø£ÿ õHêï e÷Á‘·y˚T >±+BÛ

#ê<äkÕÔ\|ü≥¢ ndü+‘·è|æÔ ø£qãs¡TkÕÔ&ÉT ($\Hé ø£<ë eT]). $T–*qyêfifl+‘ê

düyÓ÷àVü≤HêÅdüÔ+ Á|üjÓ÷–+∫q≥Tº >±+BÛì nqTdü]kÕÔs¡T. n≥T ‘·s¡Tyê‹ #·]Á‘·

n+‘ê (<ä+&ç, #·+bÕs¡Hé dü‘ê´Á>∑Vü‰\qT $TqVü‰sTTùdÔ) >±+BÛ sê≥ï+‘√ q÷\T

e&Éø £& É+, ÄÁX¯eT+˝À y˚Tø £|æ\¢≈ £î Hê≥TyÓ ’< ä´+ #˚j·T&É+, ‘·qqT

<ä]Ù+#·Tø√e&ÜìøÏ e∫Ãq bÕXÊÃ‘· bÕÁ‹πøj·TT\≈£î ‘·q nVæ≤+kÕ dü‘ê´Á>∑Vü‰\

dæ<ëΔ+‘êìï $e]+#·&É+, yÓs¡dæ ˇø£ yÓÁ]u≤>∑T\yê&ç>±, #·]Ã˝Ÿ e÷≥˝À¢

#ÓbÕŒ\+fÒ >√∫bÕ‘· düHê´dæ>± (half naked fakir) Á|üe]Ô+#·&É+. Ç˝≤

ñ+≥T+~. ‘·øÏÿq ªC≤‹ Hêj·T≈£îμ\+‘ê >±+BÛ ÄÁX¯eT+˝À Ä eTVü‰‘·Tà&ç

Ä»„\ ø√dü+ b<äTs¡T#·÷dü÷Ô |ü&ç>±|ü⁄\T ø±kÕÔs¡T. yÓTT<ä{À¢ ÄÁXe÷ìøÏ sêe&É+

n+<äs¡÷ n<<√ equÛÀ»Hêìø£qï≥Tº ekÕÔs¡T. e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· sê»ø°j·÷\

dü+>∑‹ <e⁄&Ós¡T>∑T, q÷\T e&Éø£&É+ >∑÷&É Hs¡TÃ≈£îqï≥Tº ø£qã&És¡T. >±+BÛ

yÓÁ]‘·Hêìï yÓÁ]qe⁄«\‘√ düVæ≤dü÷Ô ≈£Ls¡TÃ+{≤s¡T. #Ó’Hê $j·T‘êï+ ‘·~‘·s¡

<XÊ\ $eTTøÏÔ b˛sê≥ ø£<∏ä\‘√ |ü]#·j·T+ ñqïyêfiófl, Ç~ @ C≤‹ nsTTHê

>∑]«+#·<ä>∑Z C≤rjÓ÷<ä eTe÷ nì Á|ü•ï+#·Tø√ø£ ‘·|üŒ<äT.

eTs¡sTT‘ eTq Á|üXï Ç+ø± n˝≤π> e⁄+&çb˛sTT+~. nf…ºHéãs√ á

dæìe÷ b+<äT≈£î rdæq≥Tº? ¬s+&ÉTeT÷&fifl ÁøÏ‘·+ Ä+>∑¢ e÷qdü |ü⁄Á‘·T\sTTq

uÛ≤s¡rj·TT\˝À Ç+‘·≈£î düeT+>± <äTe÷s¡+ πs|æq ø±\Hé‡, ≤|æj·TsY\ Freedom

247

at Midnight nH |ü⁄düÔø±ìï >∑Ts¡TÔ ‘Ó#·TÃ≈£î+fÒ ns¡úeTe⁄‘·T+~. Ä |ü⁄düÔø±ìø°

á dæìe÷≈£L yÓq≈£îqï~ X‚«‘·C≤‹ <äTs¡Vü≤+ø±s¡+ ø±≈£îHêï X‚«‘· C≤‹ Wqï‘·

uÛ≤e+. Ä Wqï‘· uÛ≤e+ q\¢yêfiflqT <«wæ+#·<äT. |òüTsêHê >∑èVæ≤DT\T |æ\T¢\q÷,

u§#·TÃ≈£îø£ÿ\q÷ Áù|$T+∫q≥Tº Áù|$TdüTÔ+~. yê‘·‡\úÛ≤e+ (Ç+^¢wüß˝À

patronising attitude) <ëì dü«uÛ≤e+. #·÷kÕsê á q\¢yÓ<Ûäe\T b+‘·

‘Ó*esTTq yêfiÀfl nì eTT]dæb˛‘·T+~. #·]Ã Ÿ nVü≤+ø±s¡+‘√ >±+BÛì >√∫bÕ‘·

düHê´dæ nHêï&ÉT. Ä nVü≤+ø±s¡+ nf…ºHéãs√˝À eTT]ô|+>± e÷] dæìe÷˝À

#ê¬s¢dt Ä+Á&É÷dt s¡÷|ü+ rdüT≈£î+~. >±+BÛì eTVü‰‘·Tà&ç>± ø±ø£ ªe÷eT÷\T

eTìwæμ>± #·÷ù| Á|üj·T‘·ï+ yÓqø£ ñqï~ n<. ‘·q≈£î eTT#·Ã≥>± nì|æ+∫q

á q\¢yêfifl ìsê«ø±ìï ∫Árø£]+∫ kÕ{Ï ‘Ó\¢yêfifl eTT+<äT Á|ü<ä]Ù+#·T≈£îHêï&ÉT.

neTTà&ÉTb˛‘√+~ ø±ã{Ïº eTq <X+˝À >∑÷&É neTTà‘·THêï&ÉT>±ì, Ç~ eTq≈£î

#·÷|æ+#·&ÜìøÏ rdæq dæìe÷ ø±<äT.

nsTT‘ uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ñ<ä e÷ìï Ç{≤¢ eTT]ô|+>± ∫Á‹+#·&É+˝À

ø=+‘· Çã“+~ e⁄+~. Á|ü»\+<äs¡÷ >√∫bÕ‘·sêj·TTfiflsTT‘ ø±e#·TÃ >±ì

>±+BÛ ˝≤>∑ uÀ>∑dt |òüø°s¡T¢ ø±s¡T. Hêj·T≈£î\˝À >∑÷&É HÓÁVüAe+{Ï yêfi¯ófl

bÕXÊÃ‘·T´\ ø£fifl≈£î eTT<=›#Ã eT+∫ u≤\Ts¡>± ø£qã&Ée#·TÃ>±ì, n+<äs¡÷

n{≤¢+{Ï yêfiófl ø±s¡T. n+<äTπø á dæìe÷˝À HÓÁVüA, |üfÒ Ÿ, ÄC≤<é\qT

#·÷|æ+#ê&ÉT >±ì düTuÛ≤wt uÀdüTH√, n+uÒ&ÉÿsYH√, »j·TÁ|üø±XŸ Hêsêj·TDYH√

#·÷|æ+#·˝Ò<äT (ø±+Á¬>dt Hêj·T≈£î\ dü+>∑‘˚ e÷{≤¢&ÉT≈£î+<ë+, Ç‘·s¡T\qT

nf… ºHéãs√ b{≤¢>∑÷ #·÷|æ+#·uÀ&ÉT). nVæ≤+kÕ‘·àø£+>± yÓTT<ä\sTT

nVæ≤+kÕ‘·àø£+>±H˚ eTT–dæq <ä+&ç dü‘ê´Á>∑Vü≤+, #·+bÕs¡Hé dü‘ê´Á>∑Vü≤+

ø£qã&É‘êsTT >±ì ¬s’\T|ü{≤º\q÷ ø£¬s+≥T r>∑\q÷ }&É;øÏ s√&É¢q÷ Á_&û®\qT

<Ûä«+dü+ #˚dæq øÏ«{Ÿ Ç+&çj·÷ ñ<äéT+ Á|üdüπøÔ ˝Ò<äT. Á|ü»\+{≤sê,

ªeTVü‰‘êà>±+BÛø° C…’μ nq&É+ ‘·|üŒ yê]øÏ yπs bÕÁ‘· Ò<äT. ∫e]øÏ bÕ‘· ø±+Á¬>dt

Hêj·T≈£î˝˝À >∑÷&É >√K˝Ò ø£qã&É‘ê&ÉT >±ì ‹\ø˘ ø£qã&É&ÉT. nVæ≤+dü

eTT<=›∫Ãq≥Tº Væ≤+dü eTT<äT› sê<äT.

ˇø£ s¡ø£+>± Ç+<äT˝À ndü+ø£*Œ‘· e´+>∑ + ñ+~. nf…ºHéãs√ X‚«‘·C≤‹

Wqï‘· uÛ≤yêìøÏ ø±+Á¬>dt ñ<ä eT+ \ø£ÿ|æ&É‘·\ Ä≥˝≤>± ø£ì|æ+∫+~. <ëì|ü≥¢

>±+BÛ


248

‘·q≈£îqï eTT]bÕìï e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ dæìe÷˝À Á|ü‹d”qT˝Àq÷ Áù|ø£åø£ kÕúq+˝À

ˇø£ ‘Ó\¢eTìwæì Á|üyXô|&É‘ê&ÉT. yÓTT<ä{Ï dü>∑+ es¡≈£î #ê¬s¢dt Ä+Á&É÷dt, Ä

‘·s¡Tyê‘· MTsêuÒHé, ‘·s¡Tyê‘· eTT>∑TZs¡T bÕXÊÃ‘· |üÁ‹ø± $ ÒKs¡T\T á kÕúq+˝À

e⁄+&ç X‚«‘·C≤‹ Á|ü‹ì<ÛäT\T>± Ä Ä≥qT #·÷dæ Äq+~kÕÔs¡T. Ç+<äT˝À e´+>∑ +

bø£ÿ&ÉT+<ä+fÒ`Ç<ä+‘ê ãVüQXÊ Hê´j·Ty˚T ø±e#·TÃ. ø±+Á¬>dt ñ<äéT+

ì»+>±H˚ \ø£ÿ|æ&É‘·\ Ä≥˝≤>± q&ç∫ ñ+&Ée#·TÃ. n{≤¢ nì nf…ºHéãs√

d”]j·Tdt>± yê~ùdÔ eTq≈£î nuÛÑ +‘·s¡+ ñ+&Éø£b˛e#·TÃ. ø±ì eTq+ Ä dü‘ê´ìï

X‚«‘·C≤‹ <äTs¡Vü≤+ø±s¡+ <ë«sê ‘Ó\TdüTø√yê*‡ sêe&É+ u≤<Ûëø£s¡+.

249


ª|”|ü⁄ Ÿ‡ bHéøö+≥sYμ

ªqø£‡ …’≥T u…&É<äμ bÕ\ø£esêZ\T Á|ü#ês¡+ #dü÷Ôqï ne>±Vü≤qπø

ˇø£ u…&É<äsTT ≈£Ls¡TÃ+~. ìC≤ìøÏ ndü\T u…&É<ä ø£+f… á u…&É< b≈£îÿesTT+~.

|üÁ‹ø£\˝Àq÷, Ç‘·s¡ y˚~ø£\ qT+&ç e´ø£ÔeTe⁄‘·Tqï Ä+<√fi¯q≈£î eT÷\+

Ç<. qø£‡ …’≥¢ >∑T]+∫ Á|ü»\≈£î ‘êeTT ø£*–+#·<ä\#·T≈£îqï ne>±Vü≤qqT

#·ø£ÿ>± ‘·j·÷s¡T #düT≈£îHêïeTì yêfiófl nqT≈£îqï|ü⁄Œ&É ≤¢ #·]Á‘· ¬s+&É&ÉT>∑T\T

eTT+<äT≈£îb˛sTT ‹]– ø=‘·Ô ne>±Vü≤qqT s¡÷bı+~+#·e\dæq n>∑‘·´+

@s¡Œ&ÉT‘√+~. Á|ü»\ <äèwæºøÏ qø£‡ …’≥T¢ πøe\+ ˇø£ $T*f…+{Ÿ b˛sê≥ XøÏÔ>±

ø±ø£ Á|ü‘êé÷ïj·T sê»ø°j·TXøÏÔ>± ø£qã&É≥+ b≈£îÿejT´ø=B› á u…&É<ä eT]+‘·

b≈£îÿe ne⁄‘·T+~. qø£‡ …’≥¢ >∑T]+∫ #Ó&ÉT n_ÛÁbÕj·T+ Á|ü#ês¡+ #Ój·÷´*,

ø±ì n~ $X¯«dü˙j·T+>± ñ+&Ü*, yê]ì Á|ü‘êé÷ïj·T sê»ø°j·TX¯øÏÔ>±

#·÷&É&ÜìøÏ dæ<äΔeTe⁄‘·Tqï Á|ü»\T qyTà≥≥Tº ñ+&Ü*.

bÕ\ø£esêZ\T qø£‡˝…’≥¢ >∑T]s∫ Á|ü#ês¡+ #˚düTÔqï n_ÛÁbÕj·T+

ø±\Áø£eT+˝À dü+ø°s¡íeTsTTq e÷s¡TŒ\≈£î ˝Àqe⁄‘·÷ ñ+~. Ç<ä+‘ê Á|üj·T‘·ï

|üPs¡«ø£+>± ˇø£ ø£$T{° y˚düT≈£îì #˚düTÔHêïs¡ì nqTø√≈£L&É<äT. n˝≤π>

bÕ\ø£esêZ\≈£L $|ü¢eø±s¡T\≈£L eT<Ûä´qTqï dü+|òüTs¡¸D ˇø£ eT\T|ü⁄

‹]–q|ü⁄Œ&É ≤¢ |üP]Ô>± ø=‘·Ô ∫Á‘êìï ‘·j·÷s¡T #düT≈£î+{≤s¡ nqTø√≈£L&É<äT.

n≥Te+{Ï<+ »s¡>∑ Ò<äT. nsTT‘ ˇø=ÿø£ÿ <äX˝À ø=ìï ø=‘·Ô n_ÛÁbÕj·÷\qT,

yê<äq\qT s¡÷bı+~düTÔHêïs¡T, Á|ü#ês¡+ #düTÔHêïs¡T, eT∞fl ‹s¡düÿ]düTÔHêïs¡T.

Á|ü‹ <äX˝ÀqT bÕ\ø£esêZ\T Á|ü#ês¡+ #düTÔqï ∫Á‘·+˝À b+‘√ ø=s‘· ndü+ã<äΔ‘·

ñ+≥÷H˚ ñ+~. bÕ\ø£es¡Z uÛ≤eC≤˝≤ìï bes¡÷ r]≈£Ls¡TÃì Á|üj·T‘·ï

|üPs¡«ø£+>± ‘·j·÷s¡T#˚j·Tø£b˛e&É+ á ndü+ã<äΔ‘·≈£î eT÷\+ ø±<äT. @

uÛ≤eC≤˝≤˙ï bes¡÷ n{≤¢ ‘·j·÷s¡T #Ój·T´s¡T. n+‘·e÷Á‘·+ #‘· ndü+ã<äΔ‘·

ns¡TD‘ês¡, nø√ºãsY qe+ãsY, 1991


250

uÛ≤eC≤˝≤\ düVü≤»\ø£åDeT÷ ø±<äT. nsTTHê qø£‡ …’≥¢ >∑T]+∫ bÕ\ø£esêZ\T

Á|ü#ês¡+ #düTÔqï uÛ≤eC≤\+˝À ms‘√ ø=+‘· ndü+ã<äΔ‘·, dü+~>∑Δ+ ñHêïj·T+fÒ

<ëìøÏ ¬s+&ÉT ø±s¡D≤\THêïsTT. ˇø£{Ï ` bÕ\ø£ es¡Z sê»ø°j·÷ Ò Çyê«fi¯

nq÷Vü≤´+>± ÁuÛÑwüßº|ü{≤ºsTT. ;Vü‰sY sê»ø°j·÷\ >∑T]+∫ e÷eT÷\T>±

Á|ü#ês¡+˝À ñ+& ø£<∏ä\˙ï sTTyê«fi Ä+Á<Ûä À »s¡T>∑T‘·THêïsTT. n+<äTe\¢

qø£‡˝… ’≥¢ Væ≤+kÕø±+&É >∑T]+∫ yêb˛e&É+ yêfi¯fl≈£î Ç|ü⁄Œ&ÉT ô|<ä›>±

Á|üjÓ÷»qø£s¡+>± Ò<äT. nsTTHê <ëìì e÷qTø√ Ò≈£î+&É ñHêïs¡T. Ç<=ø£

dü+~>∑Δ+. ¬s+&ÉT qø£‡ …’≥¢ sê»ø°j·÷\T Çyê«fi $XÊ\ Á|üC≤˙ø±ìï Äø£]¸+#

dæú‹ @s¡Œ&ÉT‘√+~. á ¬s+&Ée e÷s¡TŒ $|ü¢ebÕØº\πø |üP]Ô>± ns¡úyÓTÆq≥Tº Ò<äT.

ns¡úyÓTÆ‘ yêfifl ìsêàD |ü<äΔ‘·T\˝À, |üì |ü<äΔ‘·T\˝À #ê˝≤ e÷s¡TŒ\T sêe*‡

ñ+≥T+~. nsTT‘˚ n~ Ç|üŒ{ÏøÏ nÁ|üdüTÔ‘·+. ø±ì á e÷s¡TŒe\¢ bÕ\ø£

esêZ\≈£L Á|ü»\≈£L eT<Ûä´qTqï dü+ã+<Ûä+˝Àq÷, bÕ\ø£esêZ\ n+‘·s¡Z‘·

dü+ã+<Ûë\˝Àq÷ dü+øå√uÛÑ+ @s¡Œ&ç bÕ\ø£es¡Z uÛ≤eC≤\+MT<ä #ê˝≤ ˇ‹Ô&ç

|ü&ÉT‘·÷ ñ+~. Bìe\¢ Á|üj·T‘·ï|üPs¡«ø£+>±H√, ø±≈£î+&ÜH√ bÕ\ø£es¡Z

uÛ≤eC≤˝≤ìï s¡÷bı+~+# yT<Ûëe⁄\T, s¡#·sTT‘·\T, ø£fi≤ø±s¡T\T, dæ<ëΔ+‘·y‘·Ô\

MT<ä #ê˝≤ uÛ≤s¡+|ü&ÉT‘·÷ ñ+~.

á dü+øå√uÛ≤\, ‹Ô&ÉT\ |òü*‘êìï $X‚¢wæ+#·&ÜìøÏ sêyÓ÷Jsêe⁄ ª|”|ü⁄ Ÿ‡

bHéøö+≥sYμ #·ø£ÿ>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. Ä+Á<ÛäsêÅwüº ÁbÕ+rj·T bÕ\ø£esêZ\

Á|ü‹ì~Û>± sêyÓ÷Jsêe⁄ ‘·q sê»ø°j·T ôd’<ëΔ+‹ø£ ø£s¡Ôyê´ìï >∑T]+∫ K∫Ã‘·yÓTÆq

ne>±Vü≤qe⁄qï e´øÏÔ. á es¡Z+ düTìï‘·yÓTÆq @ ø£s¡Ôyê´qïsTTHê düT\uÛÑ+>±

ÁuÛÑwüßº |ü{ÏºdüTÔ+~. ø±ì sêyÓ÷Jsêe⁄ eT≥T≈£î ‘·q ø£s¡Ôe´ ìs¡«Vü≤D˝À Hs¡TŒ>∑\

eTìwæ. á es¡Z+ qø£‡ …’≥¢ >∑T]+∫ @eTqT≈£î+≥T+<√, Á|ü»\T @eTqTø√yê\ì

Ä•düTÔ+<√ dü+øÏ¢wüº+>± ø£\>∑*|æ rdæq dæìe÷ ª|”|ü⁄ Ÿ‡ bHéøö+≥sYμ. Ç+<äT˝À

¬s+&Ée $wüj·TyT Á|ü‘· ø£å+>± ø£ì|ædüTÔs~. es¡Z#Ó’‘·q´+ >∑\ ô|‘·Ô+<ës¡T¢ #ùd

s¡#·q˝À¢>±ì, rùd dæìe÷˝À¢>±ì ‘êeTT @eTqT≈£î+≥THêïs√ #Ó|üŒs¡T, eTq+

@eTqTø√yê˝À #Ó|ü⁄‘ês¡T. |”&ç‘·esêZ\ ø£fi¯ eT≥Tºπø b|ü⁄Œ&É÷ ‘·q dü«+‘·

n_ÛÁbÕj·÷ìï (n~ dü‘·´+>±ì, ÁuÛÑeT>±ì) e´ø°Ôø£]düTÔ+~. eTs=ø£s¡ø£+>±

251

#ÓbÕŒ\+fÒ ô|‘·Ô+<ëØ esêZ\ ø£fi˝À ìC≤sTTr b|ü⁄Œ&É÷ ñ+&É<äT. |”&ç‘·esêZ\

ø£fi ÁuÛÑe÷»ì‘·yÓTÆHê ìC≤sTTr>± ñs≥T+~.

ø£fi≤s¡÷|ü+˝À ø£ ñ<ä e÷ìï >∑T]+∫ <äTs¡_ÛÁbÕj·÷ìï ø£*–+#·&ÜìøÏ

¬s+&ÉT e÷sêZ\T+{≤sTT. ø£{Ï ‘·|ü⁄Œ&ÉT b˛ø£&É\qT, bıs¡bÕ≥¢qT @] yê{ÏH

ndü\T düs¡T≈£î>± #· ≤eTD° #Ój·T´≥+. ¬s+&ÉT bıs¡bÕ≥¢qT |üø£ÿ≈£îô|{Ïº ndü\T

$wüj·÷Hï rdüT≈£îì <ëì >∑T]+∫ e´‹πsø£‘· ø£*π> $<Ûä+>± yêÚ≤´ì+#·&É+.

‘Ó\T>∑T ~q|üÁ‹ø£\˝À qø£‡*C≤ìï >∑T]+∫ »]π> Á|ü#ês¡+ yÓTT<ä{Ïø√e≈£î

#Ó+~+~. Ç+<äT˝À sêyÓ÷Jsêe⁄>±] ªáHê&ÉTμ Á|ü<ÛëqbÕÁ‘· eVæ≤dü÷Ô ñ+~.

‘·|ü⁄Œ&ÉT ne>±Vü≤q‘√ »]–q #·s¡´\qT, nqedüs¡yÓTÆq Væ≤+kÕø±+&É≈£î

bÕ\Œ&çq dü+|òüT≥q\qT @] Ç< $|ü¢e+ n+≥THêïs¡T. nsTT‘ á dæìe÷˝À

sêyÓ÷Jsêe⁄ ¬s+&Ée |ü<äΔ‹ì nqTdü]+#ês¡T. ~q|üÁ‹ø£\˝≤ ø±ø£ á dæìe÷

Á|ü‘· ø£å+>± Á|ü#ês¡+ ø√dü+ ñ<›•+∫+~. n+<äTe Ò¢ á e÷sêZìï b+#·T≈£îHêïs¡ì

uÛ≤$+#ê*‡ ek Ô+~. nsTT‘˚ Ç<˚ b˛©düT\≈£î ø√|ü+ ‘Ó|æŒ+∫+~. $|ü¢e

sê»ø°j·T Ä#·s¡D˝Àì #Ó&ÉTqT e÷Á‘·yT #·÷|æùdÔ yêfiófl dü+‘√wæ+#yêfiófl. Ä

|üì #j·T≈£î+&Ü $|ü¢yêìï d”]j·Tdt>± rdüTø=ì sê»ø°j·T $X‚¢wüD Çe«&É+

<ë«sê qø£‡ …’≥¢≈£î nqedüs¡yÓTÆq Á|ü‹wüº ø£*Œ+#ês¡ì yêfifl≈£î ø√|ü+. nsTT‘

yêfifl≈£î ns¡ú+ø±ì<$T≥+fÒ á Á|ü‹wüº Ç|üŒ{Ïπø Á|ü»\ <äèwæº ÀøÏ e∫Ã ñ+~.

Ä yêdüÔyêìï >∑T]Ô+#·&É+ e÷Á‘·y˚T sêyÓ÷Jsêe⁄ #˚dæq |üì. ìC≤ìøÏ Ä

yêdüÔyêìï >∑T]Ô+#ês¡T ø±ãfÒº Äj·Tq á dæìe÷ rXÊs¡T.

Væ≤+dü≈£î, nVæ≤+dü≈£î eT<Ûä qTqï dü+|òüTs¡D á dæìe÷˝Àì Á|ü<Ûëq

n+X+. ˇø£|ü⁄Œ&Édü\T ªqø£‡ …’≥T düeTdü μ >∑T]+∫ bÕ\ø£esêZ\T #ùd #·s¡Ã

yÓTT‘·Ô+ á ÁbÕ‹|ü~ø£ MT< q&ç#~. Ä #·s¡Ã˝À düVü≤»+>±H nVæ≤+dü ¬>*#~.

eTq uÛ≤s¡rj·T dü+düÿ è‹øÏ, e÷qe‘·« $\Te\≈£î, bÕs¡¢yÓT+≥Ø Á|üC≤kÕ«eT´

sê»ø°j·T dü÷Á‘ê\≈£î nqT>∑TDyÓTÆq e÷s¡Z+ nVæ≤+ùdqì yê~+#yês¡T. á

yê<äq˝À yêdüÔeeTTHêï Òø£b˛sTTHê yê~+#·&É+˝À ˇø£|ü⁄Œ&ÉT b+‘√ ø=+‘·

ìC≤sTTr ñ+&~. Á|ü»\ ndü+‘·è|æÔ , ‘·eT n+‘·s¡Z‘· ø£\Vü‰\q÷ b<äTs√ÿe

&ÜìøÏ ô|<ä›b‘·TÔq Á|ü‘· ø£å Væ≤+kÕø±+&É≈£î bÕ\Œ&Ée\dæq nedüs¡+ sê<äì

eTq <X bÕ\ø£ esêZ\yês¡T ˇø£Hê&ÉT uÛ≤$+#ês¡T. Ä s√E\T b˛j·÷sTT.

ª|”|ü⁄ Ÿ‡ mHéøö+≥sYμ


252

nsTTq|üŒ{Ïø° bÕ\ø£esêZ\ Á|ü#ês¡≈£î\T Væ≤+dü, nVæ≤+dü\ #·s¡ÃqT

ø=qkÕ–dü÷ÔH ñHêïs¡T. yêfifl sê»ø°j·T ÁuÛÑwüº‘·«+ e\¢ ÁbÕ|æÔ+∫q ~yêfi≤ø√s¡T

‘·q+ BìøÏ eT÷\+. nsTT‘˚ sêyÓ÷Jsêe⁄ á #·s¡ÃqT b{≤¢>∑sTTHê

ø±bÕ&É<ëeTì <ëìøÏ ¬s+&ÉT n<äq|ü⁄ yê<äq\T #˚sêÃs¡T. á dæìe÷˝À

nVæ≤+dü≈£L, ìsêà‘· #Ó|üŒ<ä\#·T≈£îqï nìï $wüj·÷\≈£L Á|ü‹ì~Û CÀ´‹ nH

&Üø£ºsY. qø£‡ …’≥¢≈£î, b˛©düT\≈£î _Ûqï+>± áyÓT˝À #ê˝≤ e÷qMj·T‘· ñ+~.

Äø£s¡D ñ+~. Áù|ø£å≈£î\qT düT\uÛÑ+>± Äø£≥Tº≈£îH˚ e´øÏÔ‘·«+ ñ+~. CÀ´‹

nVæ≤+düqT ìs¡›«+<ä«+>± düeT]údüTÔ+~. $~Û ìs¡«Vü≤D ù|]≥ ÁbÕD≤\T rj·T&Üìï

düVæ≤+#· Òø£ b˛©düT n~Ûø±] nsTTq uÛÑs¡ÔqT e~*ô|&ÉT‘·T+~. Ä<äsêÙ\ ù|]≥

ÁbÕD≤\T rj·T&Üìï düVæ≤+#· Òø£ qø£‡ …’≥T nsTTq ‘·eTTà&ç‘√ $uÛÒ~düTÔ+~.

ìsêà‘· Væ≤+kÕVæ≤+dü\ >∑T]+∫ ‘êqT #Ó|üŒ<ä\#·T≈£îqï nìï yê<äq\qT CÀ´‹

<ë«sê #Ó|æŒkÕÔ&ÉT. Væ≤+dü HÓ’‹ø£+>± ‘·|üŒH dü+Á|ü<ëj·Tø£ yê<äq≈£î eT] ¬s+&ÉT

yê<äq\T CÀ&çs#ê&ÉT.

ˇø£{Ï ` Hê´j·÷ìï kÕ~Û+#·&ÜìøÏ Væ≤+dü nqedüs¡eTH~, ¬s+&ÉT `

Væ≤+düe\¢ Á|ü»\MT<ä nqedüs¡+>± ìs¡“+<Ûä+ edüTÔ+<äH~. Ç+<äT˝À yÓTT<ä{Ï

yê<äq CÀ´‹ #dæq|ü⁄Œ&É ≤¢ Áù|ø£å≈£î\T qe«&É+ á dæìe÷ #·÷dæqyêfifl+<ä]ø°

b<äT¬s’q nqTuÛÑe+. CÀ´‹ ‘·s¡#·T>± Á|üC≤kÕ«e÷´ìï >∑T]+∫, Væ≤+düqT >∑T]+∫

qø£‡˝… ’≥¢≈£î ñ|üHê´kÕ*düTÔ+~. Væ≤+kÕe÷sêZìï e~*ô|{Ïº, Á|ü»\qT

düMTø£]+∫, bìïø£ À¢ ì\ã&ç n~Ûø±sêìï kÕ~Û+#·Tø=eTàì düyê\T #düTÔ+~.

bìïø£ À¢ ¬>\TdüTÔqï~ Á|üC≤düMTø£s¡D <ë«sê ø£+fÒ kÕsêsTT, &ÉãT“, >∑÷+&Ü

ã\>±\ düMTø£s¡D <ë«sê nH~ n+<ä]ø° ‘Ó*dæq yêdüÔe+. ø±ã{Ïº Áù|ø£å≈£î\≈£î

qe⁄« sêe&É+˝À ÄXÃs¡ s Ò<äT. ìC≤ìøÏ Áù|ø£å≈£î\˝À ne÷j·T≈£î …es¡sTTHê

ñ+&Ée#·TÃqT >±ì ìsêà‘·≈£î á $wüj·T+ n+<ä]ø£+fÒ u≤>± ‘Ó\TdüTqT.

nsTTHê q$Tà+#·>∑\yTyÓ÷ #·÷<ë›eTì ‘·q Á|üj·T‘·ï+ ‘êqT #XÊ&ÉT. eTq≈£î

z|æø£ ñs&Ü˝Ò >±ì Á|ü»\ düeTdü´\qT Á|üC≤kÕ«$Tø£+>± #·≥ºã<äΔ+>±

|ü]wüÿ]+#·&É+ kÕ<Ûäý˚Tq˙, Ä düVü≤q+ Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ eTq+ #Ó*¢+#˚

eT÷\éT˙, düVü≤q+ Òìyêfi‚fl ‘=+<äs¡>± |ü]cÕÿs¡+ <=s¡ø±\ì Væ≤+dü≈£î

bÕ\Œ&É‘ês¡ yê~kÕÔ&ÉT.

253

á yê<äq≈£î ì<äs¡Ùq+>± ˇø£ ñ<ä+‘êìï dæìe÷˝À Á|üyXô|&É‘ê&ÉT.

–]»q ÁbÕ+‘·+˝À ìedæ+# ˇø£ uÛÑ÷kÕ«$T –]»qT\ uÛÑ÷eTT\qT kÕ«BÛq+

#düTø√e&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïkÕÔ&ÉT. yêfiófl Á|ü‹|òüT{Ï+#dü]øÏ ˇø£ b‘·TÔ>∑&É ykÕÔ&ÉT.

|ü⁄\T\ nuÛÑj·÷s¡D´+ ø√dü+ Ä uÛÑ÷$T ø±yê\ì Á|üuÛÑT‘·«+ qT+&ç ˇø£ Äs¡¶s¡T

rdüTø=∫Ã –]»qT\qT ‘=\–+# Á|üj·T‘·ï+ #kÕÔ&ÉT. CÀ´‹ Hêj·Tø£‘·«+˝À

–]»qT\T XÊ+‹j·TT‘·+>± <Ûäsêï #kÕÔs¡T. b˛©düT\T yêfifl MT<ä |ü&ç $|üØ‘·+>±

ø=&É‘ês¡T. á <äX¯˝À qø£‡˝… ’≥T¢ s¡+>∑Á|üy˚X¯s #˚dæ uÛ Ñj·T+ø£s¡yÓT Æq

e÷s¡D≤j·TT<Ûë\‘√ b˛©düT\ MT<ä <ë&ç#dæ ‘·]yTkÕÔs¡T. Væ≤+kÕ‘·àø£yÓTÆq á

CÀø±´ìï CÀ´‹ ìs¡dædüTÔ+~. <ëìe\¢ –]»qT\ MT<ä ìs¡“+<Ûä+ edüTÔs<äì

yê~düTÔs~. ‘êqT #·≥ºã<äΔ+>±H –]»qT\ uÛÑ÷eTT\qT ø±bÕ&É‘êqì düyê\T

#düTÔ+~. qø£‡ …’≥T¢ qe⁄«‘ês¡T (Áù|ø£å≈£î\T ≈£L&Ü qe⁄«‘ês¡T). ÄyÓT yÓTT<ä{Ï

Á|üj·T‘êï\≈£î n$˙‹ nes√<Ûä+ b<äTs¡e⁄‘·T+~. \+#ê\T yTdæq $Tìdüºs¡T¢,

n~Ûø±s¡T\T n&ÉT¶|ü&É‘ês¡T. á $<Ûä+>± ˇø£ yêdüÔ$ø£yÓTÆq düeTdü qT ìsêà‘·

Á|üy˚X¯ô|{≤º&ÉT. <ëì |ü]cÕÿsêìï yêdüÔ$ø£+>± nH˚«wæ+∫ ñ+fÒ ªqø£‡ …’≥T

düeTdü μ ø=s‘·yTs¡ø£sTTHê ns¡úyÓTÆ ñ+&~. nsTT‘ ìsêà‘· düeTdü qT #ê˝≤

nyêdüÔ$ø£+>± |ü]wüÿ]kÕÔ&ÉT. CÀ´‹ ôV’≤ø√s¡Tº À ]{Ÿ |æ{ÏwüHé yj·T>± ôV’≤ø√s¡Tº

<ëìøÏ düŒ+~+∫ Ä ÁbÕ+‘·+˝À |ü⁄\T\T dü+#·]+∫q <ëK˝≤ ÒM Òe⁄ ø±ã{Ïº

nuÛÑj·÷s¡D´+ ø√dü+ Ä –]»qT\ uÛÑ÷eTT\T kÕ«BÛq+ #˚düTø√e&ÜìøÏ

M\T Ò<äì, n~Ûø±s¡T\qT Ä≥+ø£|ü]∫q+<äT≈£î –]»qT\MT<ä ô|{Ïºq πødüT\qT

≈£L&Ü ø={Ïºyj·÷\ì Äs¡¶s¡T C≤Ø#düTÔ+~. Ç~ #ê˝≤ nyêdüÔ$ø£yÓTÆq eTT–+|ü⁄.

ù|<ä\≈£î, |”&ç‘·T\≈£î ø√s¡Tº\<ë«sê Hê´j·T+ kÕ~Û+#·≥+ n+‘· düT\uÛÑyÓTÆ‘

sê»ø°j·T Væ≤+kÕ nVæ≤+dü\ #·s¡Ã πøe\+ ôd’<ëΔ+‹ø£ #·s¡Ã nsTTe⁄+&~, ˇø£

sê»ø°j·T düeTdü nsTTe⁄+&~ ø±<äT.

ÁXÊ$Tø£ Á|ü»\≈£î sêC≤´~Ûø±s¡+ XÊ+‹j·TT‘·+>± sê<äì ≈£eT÷´ìdüTº

$|ü¢eø±s¡T\T qeTàe#·TÃH˚yÓ÷ >±ì ÁXÊ$Tø£ Á|üC≤˙ø£+ $|ü¢eVæ≤+düqT

n+<äTø√dü+ ÄyÓ÷~+#·s¡T. Á|ü»\≈£î Hê´j·T+ #˚j·Te\dæq dü+düú\T

(Institutions) @M düeTs¡úe+‘·+>± |üì#˚j·Tì |ü]dæú‹˝À düeTdü´\

|ü]cÕÿsêìøÏ ˇø£ Á|ü‘êé÷ïj·T e÷s¡Z+>± ÄyÓ÷~kÕÔs¡T. sêyÓ÷Jsêe⁄ bÕ\Hê



254

j·T+Á‘ê+>±ìøÏ #ê˝≤ düìïVæ≤‘·T&ÉT. –]»qT\ uÛÑ÷$T düeTdü >∑T]+∫ Á|üuÛÑT‘·«+

<ä>∑Zs¡, ø√s¡Tº\ <ä>∑Zs¡ e+<ä\ |æ{ÏwüqT¢ eT>∑TZ‘·THêïj·Tì yê]øÏ ‘Ó*j·T+~

ø±<äT. n+<äT˝À #ê˝≤ ø=~› |æ{ÏwüqT¢ e÷Á‘·yT –]»qT\≈£î nqT≈£L\+>±

|ü]cÕÿs¡eTj·÷´j·TH˚~ Äj·TqøÏ ‘Ó*j·T+~ ø±<äT. qø£‡˝…’≥T¢ CÀø£´+

#˚düT≈£îqï#√fÒ –]»qT\qT yê] uÛÑ÷eTT\qT+&ç ‘=\–+#˚ Á|üj·T‘êï\T

Ä>±j·Tì, á s¡ø£+>± –]»qT\T sêÅwüº+˝À ª#·≥º e´‹πsø£+>±μ nqTuÛÑ$düTÔqï

n≥MuÛÑ÷$T ◊<äT\ø£å\ bø£sê\ <ëø± ñ+<äH˚B yê]øÏ ‘Ó*j·T+~ ø±<äT.

ù|<ä\qT, |”&ç‘·T\qT XÊ+‹j·TT‘·+>± #·≥ºã<äΔ+>± düMTø£]+#˚ Á|üj·T‘·ï+

#dæqyês¡T bìï nyê+‘·sê*ï b<äTs=ÿ+{≤s√, b+‘· ìdüŒèVü≤ #Ó+<äT‘ês√

n+<ä]ø° ‘Ó\TdüTqT. ø√s¡Tº˝À |æ{ÏwüHé y˚ùdÔ dü]b˛j˚T<ëìøÏ nqedüs¡+>±

Væ≤+dü≈£î bÕ\Œ&ÉT‘·THêïs¡ì ì+~+#·&É+ Á|ü»\ $y#·qqT øÏs#·|üs¡#·&É+ ‘·|üŒ

yπs ø±<äT.

n<ä{≤¢>∑T+∫ Ç~ bes¡÷ $X«dæ+#·>∑\ yê<äq ø±<äT. ø±ã{Ïº ìsêà‘·

ô|’q #Ó|æŒq ¬s+&Ée yê<äqqT Á|ü<Ûëq yê<äq>± ñ|üjÓ÷–kÕÔ&ÉT. á yê<äq˝À

ô|’ yê<äq ø£+fÒ b≈£îÿe ìC≤sTTr ñ+<äì ø±<äT >±ì Ç~ |üP]Ô>±

$X«dü j·T‘·qT Ç+ø± ø√˝ÀŒ Ò<äT ø±ã{Ïº ìsêà‘· \øå±´ìøÏ |üìø=düTÔ+~. Ç~

ˇø£s¡ø£+>± #ê˝≤ ‘Ó*yÓ’q yê<äq. nVæ≤+dü nH˚ yê<äqqT eédüú≈£î

nqT≈£L\+>±, $|ü¢eø±s¡T\≈£î e´‹πsø£+>± ñ|üjÓ÷–s#˚ ã<äT\T Ç≥T

eédüú≈£L n≥T $|ü¢eø±s¡T\≈£L e´‹πsø£+>± ªÁ|ü»\μ |üøå±q ñ|üjÓ÷–kÕÔ&ÉT.

ªªMT Væ≤+dü≈£L, yê] Væ≤+dü≈£L eT<Ûä q yTeTT q*–b˛‘·THêï+μμ nì Á|ü»\#‘

#Ó|æŒkÕÔ&ÉT. á yê<äqqT ìC≤ìøÏ ‘Ó\T>∑T |üÁ‹ø±s¡+>∑+˝À sêyÓ÷Jsêe⁄>±]

ªáHê&ÉTμ Ä$wüÿ]+∫+~. $T‹MT]b˛‘·Tqï b˛©düT n‘ê´#êsê\ >∑T]+∫ Çø£

eTÚq+>± ñ+&É&É+ kÕ<Ûä + ø±ì <äX˝À qø£‡ …’≥T sê»ø°j·÷\≈£î Áb˛‘ê‡Vü≤+

Çe«≈£î+&Ü b˛©düT n‘ê´#êsê\qT b{≤¢ b+&É>∑{≤º ≤ nqï dü+~>±ΔìøÏ á

yê<äq ˇø£ düT\TyÓ’q |ü]cÕÿsêìï #·÷|æ+∫+~. ‘Ó\T>∑T ~q|üÁ‹ø£ À¢ Ç~

‘·s¡#·T>± <äs¡Ùq$Tdü÷Ô ñ+≥T+~. HÓ’‹ø£+>± |ü‘·qyÓTÆ sêø£ådü+>± ‘·j·÷¬s’q

bÕ\ø£es¡Z+‘√q÷, <äj·÷<ëøÏåD≤´\T Òì ø£s¡&ÉT >∑{Ïºq qø£‡ …’≥¢‘√q÷ Á|ü»\T

255

»]ù| bHéøö+≥sY ª|”|ü⁄ Ÿ‡ bHéøö+≥sYμ. á s¡÷|ü+˝À eT≥Tπø nVæ≤sdü nH

yê<äq≈£î Ç+ø± @ e÷Á‘·yÓTÆHê $X«dü j·T‘· $T–* ñ+~.

nsTT‘ qø£‡ …’≥T¢ Væ≤+düqT b+<äT≈£î ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T? b˛©düT\T Á|ü»\qT

b+<äT≈£î Væ≤+kÕ‘·àø£+>± nD∫ykÕÔs¡T? bÕ\ø£es¡Z+ ªqø£‡ …’≥T düeTdü μ >∑T]+∫

#˚ùd Á|ü#ês¡s˝À á Á|üX¯ï\≈£î düe÷<Ûëq+ #ÓbÕŒ*. $|ü¢eø±s¡T\T Bìø√

düe÷<Ûëq+ #Ó|ü⁄‘ês¡T ` ô|‘·Ô+<ës¡¢ kÕj·TT<Ûä sêC≤´ìï ≈£L\<√dæ ÁXÊ$Tø£

Á|ü»\ sê»ø°j·T Ä~Û|ü‘ê´ìï HÓ\ø=\Œ&ÜìøÏ Væ≤+dü nìyês¡éTH˚~ yê]

düe÷<Ûëq+. nsTT‘ bÕ\ø£ esêZ\ Á|ü#ês¡+ Bìì b|ü⁄Œ&É÷ #·]Ã+#·<äT. ø£|ü⁄Œ&ÉT

ø£eT÷´ìdüTº bÕØº À ‹]–q sêyÓ÷Jsêe⁄≈£î á düe÷<Ûëq+ ‘Ó*j·Tø£b˛ Ò<äT

ø±ì Äj·Tq ≈£L&Ü #·]Ã+#·&ÉT. eTs=ø£yÓ’|ü⁄ $|ü¢eVæ≤+dü >∑T]+∫ b˛©düT\

n_ÛÁbÕj·T+ ñ+~. Ç+<äT˝À ¬s+&ÉT n+XÊ\THêïsTT. ø=+‘·eT+~øÏ n~Ûø±sêìï,

&ÉãT“qT düeT≈£L]Ã ô|fÒº >∑÷+&ÜsTTC≤ìøÏ $|ü¢e+ ˇø£ eTTdüT>∑H˚~ ˇø£

n_ÛÁbÕj·T+. bìïø£\˝À ¬>\e&É+ #‘·ø±ìyêfiófl >∑‘· +‘·s¡+ Òø£ b+#·T≈£îqï

e÷s¡Z+ nH˚~ ¬s+&√ n_ÛÁbÕj·T+. ìsêà‘·≈£î á yê<äq\T b+‘· q∫ÃHê

Áù|ø£å≈£î\ $X«dü j·T‘·qT bı+<äe\dæq dæìe÷≈£î n$ |üìøÏ sêe⁄. b+<äTø£+fÒ

Á|ü»\≈£î $|ü¢e Væ≤+düqT >∑T]+∫ ‘·eT dü«+‘· n_ÛÁbÕj·T+ ñ+~. Á|ü»\˝À

b≈£îÿe>± Á|ü#ês¡+˝À ñqï n_ÛÁbÕj·Ty˚T$T≥+fÒ Á|üC≤kÕ«eT´+˝Àì nìï

dü+düú\÷ <Ûäqe+‘·T\≈£î, ã\e+‘·T\≈£î }&ç>∑+ #˚düTÔqï dæú‹˝À Á|ü»\≈£î

Hê´j·T+ #˚≈£LπsÃ~ $|ü¢eVæ≤+dü ˇø£ÿfÒqì. á n_ÛÁbÕj·T+ Çyê«fi¯ eTq

düe÷»s˝À $düÔ è‘·+>± Á|ü#ês¡+˝À ñ+~. |üÁ‹ø± dü+bÕ<ä≈£î\≈£î,

j·T»e÷qT\≈£î b+‘· q#·Ãø£b˛sTTHê yê] Á>±MTD $ ÒKs¡T Ò Bìì Á|ü#ês¡+

#Ój·T´&É+˝À eTTK´bÕÁ‘· eVæ≤+#ês¡T. sêyÓ÷Jsêe⁄ á dæìe÷˝À á

n_ÛÁbÕj·÷ìπø ÁbÕ<Ûëq´+ ÇkÕÔ&ÉT. nsTT‘ ªÁ|üuÛÑT‘·« Væ≤+dü≈£L $|ü¢eø±s¡T\

Væ≤+dü≈£L eT<Ûä´q q*–b˛‘·Tqï Á|ü»\Tμ nH˚ eTÚ*ø£yÓTÆq ne>±Vü≤q˝À

n+‘·sê“¤>∑+>±H˚ á yê<äqqT Á|üy˚X¯ô|&É‘ê&ÉT. n$˙‹|üs¡T˝…’q sê»ø°j·T

Hêj·T≈£î\T, kÕ«s¡ú|üs¡T …’q n~Ûø±s¡T\T eTq Á|üC≤kÕ«e÷´ìï ~>∑C≤sêÃs¡T.

qø£‡ …’≥T¢ á neø±Xs #·÷düTø=ì düeTdü \qT y>∑+>± ìs¡›j·T>± |ü]wüÿ]+#

e÷s¡Z+ #·÷|æ+∫ Á|ü»\qT Äø£≥Tº≈£î+≥THêïs¡T. nsTT‘ Ä Áø£eT+˝À yêfiófl



256

~>∑C≤]Ãq Á|üC≤kÕ«e÷´ìï Mfiófl |üP]Ô>± <Ûä«+dü+ #dæ ne÷j·T≈£î\ HÓ‘·TÔ{Ï‘√

‘·eT Ä~Û|ü‘ê´ìøÏ u≤≥ ydüT≈£î+≥THêïs¡T. Ç~ á dæìe÷ Á|ü#ês¡+ #ùd

ne>±Vü≤q. á ne>±Vü≤q˝À b˛©düT Væ≤+dü qø£‡˝…’≥¢ eP´Vü‰ìøÏ ˇø£

nìyês¡ yÓTÆq Á|ü‹eP´Vü≤+ ne⁄‘·T+~. @ eédüúsTTHê ‘·q <Ís¡“˝≤´ìï Ädüsê

#˚düT≈£îì ‘·qqT <Ûä«+dü+ #˚ùd yê]ì düVæ≤+#· Ò<äT ø£<ë! nsTT‘˚ b˛©düT

Væ≤+dü |ü≥¢ Á|ü»\≈£î+& rÁeyÓTÆq <«cÕìï sêyÓ÷Jsêe⁄ $düà]+#· Ò&ÉT. $düà]ùdÔ

dæìe÷≈£î $X«dü j·T‘· ñ+&É<äT. n+<äTe\¢ á dæìe÷˝À b˛©düT\ ∫Árø£s¡D

#ê˝≤ ˙#·+>± ñ+~. b+‘· ˙#·+>± ñ+<ä+fÒ sêÅwüº b˛©düT n~Ûø±s¡T\≈£î

ôdHê‡sY\ MT<ä #ê˝≤ ø√|ü+ e∫Ã+<ä≥ ≈£L&Ü. nsTT‘ sê»ø°j·T Væ≤+dü MT<ä

Ç≥T Á|ü»\q÷, n≥T b˛©düT\q÷ ≈£L&Ü Äø£≥Tº≈£îH≥≥Tº dæìe÷ rj·T&É+

Çyê«fi kÕ<Ûä + ø±<äT. nsTTHê b˛©düT j·T+Á‘ê+>∑+˝Àì |ü‘·Hêìï á s¡ø£+>±

b+‘·>± #·÷|æ+∫Hê yÓTT‘·Ô+ sê»ø°j·T eédüú À Ä j·T+Á‘ê+>∑+ ìs¡«Væ≤düTÔqï

bÕÁ‘·qT >∑T]+∫ Áù|ø£å≈£î\˝À ø£*π> n_ÛÁbÕj·÷ìøÏ @MT ‘&Ü sê<äT.

$|ü¢e Væ≤+düqT πøe\+ Á|ü»\ ‘·ø£åD düeTdü´\ |ü]cÕÿsêìøÏ ˇø£

düeTs¡úe+‘·yÓTÆq kÕ<Ûäq+>± e÷Á‘·y˚T ns¡ú+ #˚düT≈£îHêï #·s¡Ã Çø£ÿ&ç‘√

Ä–b˛e&ÜìøÏ M\T˝Ò<äT. Ç≥T $|ü¢eVæ≤+dü, n≥T b˛©düT Væ≤+dü n+fÒ

dü]b˛<äT. eékÕú>∑‘·yÓTÆq eT÷&√ Væ≤+dü ø£≥T+~. Bìì >∑T]+∫ e÷{≤¢&É&É+

sêyÓ÷Jsêe⁄ yê<äq≈£î #ê˝≤ Á|üe÷<äø£s¡+. n+<äTπø <ëìH=ø£ n+X+>± Äj·Tq

ˇ|ü⁄Œø√&ÉT. Á|ü»\≈£î nHø£ düeTdü \T ñHêïj·Tì, n$˙‹øÏ nÁø£eT e÷sêZ\≈£î

Ä\yê≥T |ü&çq n~Ûø±s¡ j·T+Á‘ê+>∑+, sê»ø°j·THêj·T≈£î\T M{Ïì

|ü]wüÿ]+#· Òø£b˛‘·THêïs¡ì Ç+‘·e÷Á‘·yT |ü⁄Œ≈£î+{≤&ÉT. Äø£*, ù|<ä]ø£+,

ndüe÷q‘·, nD∫y˚‘· Ç<ä+‘ê ≈£L&Ü Væ≤+ùdqì, á Væ≤+dü kÕe÷õø£

eédüú À n+‘·s¡Z‘·yÓTÆ+<äì Äj·Tq |ü⁄Œø√&ÉT. |ü⁄Œ≈£î+fÒ $|ü¢eVæ≤+dü >∑T]+∫

»]π> #·s¡Ã dü«s¡÷|ü+ e÷]b˛‘·T+~. á eédüú dü«s¡Z‘·T\´+ ø±ø£b˛e#·TÃ >±ì

eTÚ*ø£+>± eT+∫<qì, JeqjÓ÷>∑ yTqì, nsTT‘ á eT<Ûä ø±\+˝À n$˙‹,

nD∫y‘· <äTs¡<äèwüºeXÊ‘·÷Ô ô|]–b˛‘·THêïj·Tì e÷Á‘·yT |ü⁄Œ≈£î+{≤&ÉT. ãT≥º À

ø=ìï |üfiófl e÷Á‘·yT ≈£î[flb˛j·÷j·Tì |ü⁄Œ≈£î+{≤&ÉT. á dæìe÷˝À eédüú≈£î

Á|ü‹ì<ÛäT\T>± ˇø£ Á≈£Ls¡T&Ó’q uÛÑ÷kÕ«$Tì, n‘·ìøÏ >∑T˝≤eTT˝…’q b˛©düT,

257

n≥MXÊK n~Ûø±s¡T\qT #·÷|ækÕÔ&ÉT. Ä uÛÑ÷kÕ«$T ˇø£ Åd”Ôì ˝Àãs¡TÃ≈£îì

‘·q≈£î >∑T˝≤eTT …’q Á|üuÛÑT‘ê«~Ûø±s¡T\qT dü+‘·è|æÔ|üs¡#·eTì ã\e+‘·+ #kÕÔ&ÉT

(ÄyÓT ∫e]øÏ ˇø£ Á|üC≤ø√s¡Tº À n‘·ìMT<ä |òæsê´<äT #dæ qø£‡ …’≥¢ #‘· n‘·ìì

#·+|ædüTÔ+~). á ≈£îfióflqT <ë∫ô|≥º&ÜìøÏ ìsêà‘· b+‘·e÷Á‘·+ Á|üj·T‘·ï+

#j·T&ÉT. nsTT‘ á ìs=àVü≤e÷≥+ yÓqø£ n+‘·ø£+fÒ ã\yÓTÆq dü+ø£\Œ+

ñ+~. Ç≥Te+{Ï ~>∑C≤]q e´≈£îÔ\T b+<äs√ ñHêïs¡ì |ü⁄Œ≈£î+≥÷H, eédüú

ìsêàD+˝ÀH˚ Væ≤+dü e⁄+<äì eT≥Tº≈£î b{Ïº |ü]dæú‹˝Àq÷ ˇ|ü⁄Œø√≈£L&É<äH˚

dü+ø£\Œ+ n~. á s¡ø£yÓTÆq ã÷≥ø£|ü⁄ ìs=àVü≤e÷≥+ á eT<Ûä´ø±\+˝À

bÕ\ø£es¡Z+ ‘·s¡#·÷ Á|ü<ä]Ùdü÷Ô ñ+~. Ç+‘·≈£î $T+∫ ø=+#Ó+ ≈£L&Ü

ˇ|ü⁄Œø√e&ÜìøÏ dæ<äΔ|ü&És¡T. eéùdú nHê´j·T+>±, ndüeT+>± e⁄+<äì eTq+

yê~s# Á|üj·T‘·ï+ #ùdÔ b˛ …s&é >∑T]+∫, s¡TyTìj·÷ >∑T]+∫, ‹j·÷HÓàHé

ùdÿ «sY >∑T]+∫ ÄyX+>± yê<äq≈£î ~>∑T‘ês¡T.

eédüú À ø=+‘·e÷Á‘·yT ≈£îfió¢ ñ+<äì, <ëìì |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ á

eédüú ÄyÓ÷~+∫q kÕ<ÛäHê Ò dü]b˛‘êj·Tì yê~ùdÔ $|ü¢e Væ≤+dü≈£î |ü⁄Hê~

b˛‘·T+~. #ê]Á‘·ø£ ÄeX´ø£‘· b˛‘·T+~. ø=+‘·eT+~ e´≈£îÔ\T πøe\+ dü«j·T+

dü+ø£\Œ+‘√ b+#·T≈£îqï sê»ø°j·T e÷s¡ZeTe⁄‘·T+~. Ä b+|æø£≈£î yêfi¯fl

dü+ø£\ŒyT ‘·|üŒ yπs uÛÑ÷$Tø£ ñ+&É<äT. $|ü¢yêìøÏ á $<Ûä+>± uÛÖ‹ø£ ÄeX´ø£‘·qT

‘=\–ùdÔ $|ü¢eø±s¡T\MT<ä, yê] yÓqø£e⁄qï Á|ü»\ MT<ä eédüú Á|üjÓ÷–+#

nD∫y˚‘· Hê´j·TyÓTÆq Á|ü‹Væ≤+dü ne⁄‘·T+~. düeTs¡ú˙j·TyÓTÆq Ä‘·às¡ø£åD

ne⁄‘·Ts~. <ëìe\¢ Á|ü»\≈£î Vü‰ì »s¡T>∑T‘·T+<ä+{≤sê n~ >∑s¡Ω j·TyT.

ø±ì <ëìøÏ u≤<ÛäT´ …es√ á yê<äq˝À düŒwüºyT. Væ≤+düqT yÓTT<ä\Tô|{Ïº+~

$|ü ¢eø±s¡T˝Ò nì #Ó|üŒ&É+ ø√düy˚T eéd” úø £è‘· Væ≤+düqT >∑T]+∫

e÷{≤¢&çq|ü⁄Œ&É ≤¢ ‘·÷s¡TŒj·T÷s¡|t >∑T]+∫ ÄyX+>± yê<äq≈£î ~>∑T‘ês¡T.

$|ü¢yêìï πøe\+ dü+ø£\Œ e÷Á‘·yÓTÆq #·s¡´>± e÷πsÃùdÔ, #ê]Á‘·ø£

ÄeX´ø£‘·≈£î nr‘·yÓTÆq ìs¡íj·T+>± e÷πsÃùdÔ n~ Á≈£Ls¡+>±qT, s=e÷+{Ïø>±qT

ø£ì|ædüTÔ+~. á dæìe÷˝À $|ü¢yêìï #·÷|æ+∫q |ü<äΔ‹˝À s=e÷+{Ïdæ»+,

Á≈£Ls¡‘·«+ Á|ü<Ûëq n+XÊ\T. qø£‡ …’≥¢ À n‘· ~Ûø£ XÊ‘·+ Á>±e÷\˝À, >∑qT\˝À,

ãd”Ô\˝À, bòÕ´ø£ºØ\˝À, ø± ÒJ\˝Àì Á|ü»\eT<Ûä s¡Vü≤dü +>±H√, ãVæ≤s¡+>∑+>±H√



258

|üì#˚ùd kÕ<Ûës¡D e÷qe⁄\T. ø±ì á dæìe÷˝Àì qø£‡˝…’≥T¢ n≥Te+{Ï

kÕ<Ûës¡D e÷qe⁄\T ø±s¡T. Mfiófl XÊX«‘·+>± Á|ü»\≈£î <ä÷s¡+>± ø=+&É≈£î

ne‘·*yÓ’|ü⁄q ìedædüTÔ+{≤s¡T. –]»qT\≈£î yêfifl nedüs¡+ @s¡Œ&çq|ü⁄Œ&ÉT

yêfifl≈£î @<√ eTVü≤‘·TÔ <ë«sê ‘Ó*dæb˛‘·T+~. Ä≈£î|ü#·Ã j·T÷ìbòÕsê\T ydüT≈£îì

Ä{Àe÷{Ïø˘ ‘·TbÕ≈£î\T |ü≥Tº≈£îì ø=+&ÉMT<ä qT+&ç Hê≥´+ #˚düT≈£î+≥÷

~–ekÕÔs¡T. >∑T]≈£L&Ü #·÷&É≈£îs&Ü ‘·TbÕ≈£î\T ù|\TkÕÔs¡T. #·+|üe\dæq+‘·

eT+~ì #·s|æq ‘·sê«‘· ø=+&É Äe*yÓ’|ü⁄≈£î yÓ[flb˛‘ês¡T. n|ü⁄Œ&É|ü⁄Œ&ÉT &Üø£ºsY

CÀ´‹ Ç#Ã düTBs¡ÈyÓTÆq ñ|üHê´kÕ\≈£î düe÷<Ûëq+>± ≈£î¢|üÔ+>±, ‹s¡kÕÿs¡+>±

¬s+&ÉTe÷≥\T e÷{≤¢&É‘ês¡T. CÀ´‹˝Àì e÷qMj·T‘·≈£î, b˛©düT\ HÓ’‹ø£

|ü‘·HêìøÏ _Ûqï+>± qø£‡ …’≥¢~ ne÷qMj·TyÓTÆq ø£s¡&ÉT>∑{Ïºq Ä‘·à$XÊ«dü+.

ñ<ëVü≤s¡D>± ˇø£ ñ<ä+‘êìï #Ó|ü⁄Œø√e#·TÃ. b˛©düT\T ˇø£ qø£‡˝…’≥TqT

ã÷≥ø£|ü⁄ bHéøö+≥sY À #·+|ü⁄‘ês¡T. X¯yêìï <äVü≤q+ Ò<ë Kqq+ #˚ùd

ã<äT\T nø£ÿ& ñ+#ê\˙, Xe+ ø√dü+ Ç‘·s¡ qø£‡ …’≥T¢ eùdÔ |ü≥Tºø√yê\˙

nqT≈£î+{≤s¡T. Xyêìï ˇø£ #Ó≥TºMT<ä ô|{Ïº <ëì #·T≥÷º b˛©düT\T ø±|ü ≤

ø±kÕÔs¡T. ì»J$‘·+˝À Ç≥Te+{Ï |ü]dæú‹˝À @ $|ü¢eø±s¡T˝…’Hê X¯yêìï

#õøÏÿ+#·T≈£îH ÄX e<äT\T≈£îì yÓ[flb˛‘ês¡T. ø±ì á dæìe÷ qø£‡ …’≥T¢ n{≤¢

ø±<äT. #Ó≥Tº ø=eTà qT+∫ #Ó≥Tºø=eTà≈£î s√|ty ø£{Ïº q&ÉTeTT≈£î ‘ê&ÉTø£≥Tº≈£îì

MT~qT+&ç ~– Xyêìï b˛©düT\ ‘·\\MT<ä qT+∫ ‘·qTï≈£îb˛‘ês¡T. sêyÓ÷Jsêe⁄

Ç<ä+‘ê kÕ<Ûä eTì qyTà+‘· ne÷j·T≈£î&Ü nH~ Á|üXïø±<äT. bÕ\ø£es¡Z #Ó’‘·q´+

düeTè~Δ>± ñqï e´øÏÔ rdæq dæìe÷˝À qø£‡ …’≥¢qT á s¡ø£+>± #·÷|æ+#·&É+˝À

Ä+‘·s¡ + @$T≥qï~ Á|üXï. ne÷qMj·TyÓTÆq kÕeTs¡ú s, ø£s¡T&ÉT>∑{Ïºq Á≈£Ls¡‘·«+

yÓTT<ä …’q \ø£åD≤\ ø£\sTTø£>± qø£‡*C≤ìï ∫Árø£]s#·&É+ <ë«sê Ç#Ã dü+<Xs

@$T≥qï~ Á|üXï.

uÛÖ‹ø£ |ü⁄Hê~, #ê]Á‘·ø£ ÄeX´ø£‘· Òì $|ü¢e+˝À ˇø£ #·s¡ ≈£L ˇø£

#·s¡ ≈£L düsã+<Ûä+ ñ+&É<äT. yÓTT‘êÔìøÏ ns¡ú+ ñ+&É<äT. ‘Ó\T>∑T ~q|üÁ‹ø£\T

$|ü¢e sê»ø°j·÷\qT á s¡ø£+>±H ∫Árø£]düTÔHêïsTT. |üs¡düŒs¡ dü+ã+<Ûä+ Òì,

ns¡ús¡Væ≤‘·yÓTÆq s=e÷+{Ïø #·s¡ \T>±, ìcÕÿs¡DyÓTÆq Væ≤+kÕø±+&É>± e]ídüTÔHêïsTT.

á ∫Á‘·+ yêdüÔyê\qT eÁø°ø£]k Ô+<äì $|ü¢eø±s¡T\T Äs√|æ+∫q|ü⁄&ÉT ‘êeTT

259

#·÷|æ+∫s<ä+‘ê yêdüÔeeTì >∑‘· ¬s+&fiófl>± |üÁ‹ø£\T #·<äTe⁄‘·Tqï yês¡+<ä]ø°

‘Ó\TdüTqì sêyÓ÷Jsêe⁄ düe÷<Ûëq+ #ÓbÕŒ&ÉT. n~ ì»y˚T. ªáHê&ÉTμ‘√

yÓTT<ä\Tô|{Ïº ‘Ó\T>∑T ~q|üÁ‹ø£\˙ï n\yê≥T #˚düT≈£îqï ∫Árø£s¡DqT á

dæìe÷˝À Äj·Tq ø=qkÕ–+#ê&ÉT. >∑eT´+ Òì $&ç$&ç #·s¡ \ ø£\sTTø£>±

$|ü¢yêìï ∫Árø£]+#ê&ÉT. ˇø=ÿø£ÿ#√≥ Ç~ b+‘· <ä÷s¡+ b˛‘·T+<ä+fÒ ø£<∏äq+

e~*ô|{Ïº ãdüT‡\T ‘·>∑\u…{Ïºq <äèXÊ´\T, Çfiófl ù|*Ãydæq <äèXÊ´\T, ÇHêŒ¤s¡às¡¢qT

ø±*Ãydæq <äèXÊ´\T πøe\+ bò {À\T>± ˇø£<ëì ‘·sê«‘· ˇø£{Ï #·÷|ækÕÔ&ÉT.

qø£‡*»+ n+fÒ ns¡ú+ Òì Væ≤+kÕø±+&É nH dü+<XÊìï á s¡ø£yÓTÆq ∫Árø£s¡D

ã\+>± n+~düTÔ+~. Bìì b<äTs√ÿe&ÜìøÏ b˛©düT\T s¡+>∑Á|üyX+ #j·Tø£

‘·|üŒ<äì Áù|ø£å≈£î\≈£î ˇø£s¡T #Ó|üŒ≈£î+&ÜH nì|ædüTÔ+~. b˛©düT\˝À ø=+<äs¡T

(ãVüQXÊ n‘· ~Û≈£î\T) n$˙‹|üs¡T\T, Á≈£Ls¡T\T ø±y=#·TÃ. nsTTq|üŒ{Ïø° eTq

düe÷C≤ìï &Ó’qyÓTÆ≥¢‘√ ù|*ÃydüTÔqï á >∑eT´+ Òì Væ≤+kÕø±+&É≈£î §+>∑&ÜìøÏ

M˝Ò¢<äT (Áù|ø£å≈£î\ dü+ø£\Œ+ ˝Ò≈£î+&ÜH˚ á düe÷»+ ªeTqμ düe÷»+>±

ø£qã&É≥+ yÓTT<ä\e⁄‘·T+~). b˛©düT eédüúqT sêyÓ÷Jsêe⁄ #ê˝≤ \C≤®ø£s¡+>±

∫Árø£]+#ê&Éì b˛©düT\≈£î ø√|ü+ e∫Ã+~ ø±ì, b˛©düT eédüúqT Äj·Tq

#·÷|æ+∫+~ nHê´j·TyÓTÆq düe÷C≤ìï ì\u…fÒº kÕj·TT<Ûä j·T+Á‘ê+>∑+>± ø±<äT,

ªeTqμ düe÷C≤ìï <äT+&É>∑T\ qT+&ç ø±bÕ&É Òì ndüeTs¡ú j·T+Á‘ê+>∑+>±.

sê»ø°j·T Hêj·T≈£î\ $wüj·T+ ≈£L&Ü n+‘. á s¡ø£yÓTÆq sê»ø°j·T Hêj·T≈£î\

#‘·T˝À¢ eTq uÛÑ$wü ‘·TÔqT ô|≥º>∑\e÷ nqï Ä+<√fiq ø£\T>∑T‘·T+< ‘·|üŒ Mfiófl

kÕe÷õø£ nHê´j·÷ìø°, nD∫y‘·≈£L sê»ø°j·T Á|ü‹ì<ÛäT\qï ÄÁ>∑Vü≤+ ø£\>∑<äT.

á s¡ø£yÓTÆq ∫Árø£s¡D kÕ<Ûä + ø±yê\+fÒ ø=ìï yêdüÔyê\T #Ó|üŒ≈£î+&Ü

ñ+&É&É+ nedüs¡+. #ê˝≤ Äy<äq‘√ ªqø£‡ …’≥T düeTdü μì ∫Árø£]+#êqì

#Ó|ü⁄Œ≈£î+≥÷ ñqï sêyÓ÷Jsêe⁄ ‘Ó*d” ø=ìï yêdüÔyê\qT #Ó|üŒ˝Ò<äT. ˇø£

eTTKýÓTÆq ñ<ëVü≤s¡D #ÓbÕŒ\+fÒ $|ü¢y√<ä e÷ìï b<äTs√ÿe&ÜìøÏ sêC≤´+>∑

j·T+Á‘ê+>∑+ #ê˝≤ |üø£&É“+B>±, |ü{Ïwüº+>± nìï s¡+>±\˝ÀqT Væ≤+kÕø±+&ÉqT

Á|üjÓ÷–+∫+<äqï yêdüÔyêìï á dæìe÷˝À bø£ÿ&Ü #Ó|üŒ&ÉT. Ç+Á<äyÓ*¢ d”qT

Bìø=ø£ ì<äs¡Ùq+. Ä~˝≤u≤<é –]»qT\˝À $düÔ]dü÷Ôe⁄qï $|ü¢y√<äéT

ìsêàD≤ìï yÓTT>∑Z ÀH ‘·T+∫yj·T&É+ ø√dü+ ñ<›X|üPs¡«ø£+>± Á|üjÓ÷–+∫q



260

Ä Væ≤+kÕø±+&ÉqT ø±ø£‘ê∞j·TyÓTÆq ø±\TŒ\ dü+|òüT≥q>± #·÷|ækÕÔ&ÉT. ‘·qô|’

n‘ê´#ês¡+ #dæq b˛©düT n~Ûø±]ì ˇø£ –]»q Åd”Ô #·+|æyj·T>± ‘·<äT|ü]

#Ó\πs–q ø£ À¢ ≤ìï nD#·&É+ ø√dü+ b˛©düT\T »]|æq ø±\TŒ\T>± #·÷|ækÕÔ&ÉT.

b˛©düT j·T+Á‘ê+>∑+˝À n$˙‹|üs¡T\T, ndüeTs¡Tú\T, |æ]øÏyêfiófl #ê˝≤eT+~

ñHêïs¡T >±ì n~ á dæìe÷˝À #·÷|æ+∫q+‘· |üìøÏe÷*q j·T+Á‘ê+>∑+

@MTø±<äT. kÕ<Ûës¡D b˛©düT j·T+Á‘ê+>∑+˝Àq÷, }s¡÷ù|s¡÷ Òì ‘Ó\¢ã≥º\

>∑T+&Ü …’q ôdŒwü Ÿ b˛©düT\˝Àq÷ düeTs¡úe+‘·+>± <äeTqø±+&ÉqT neT\T#ùd

HÓ’|ü⁄D´+ |ü⁄wüÿ\+>± ñ+~. Ç+≥*C…Hé‡ &çbÕsYºyÓT+{ŸøÏ Ç+≥*C…Hé‡ ‘·≈£îÿyMT

Ò<äT. nsTTHê b˛©düT\T ªqø£‡ …’≥T düeTdü μqT |ü]wüÿ]+#· Òø£ b˛j·÷s¡+fÒ

n~ yêfifl #‘·ø±ì‘·q+ ø±<äT. Á|ü|ü+#·+˝Àì @ sê»ø°j·T düeTdü q÷ bø£ÿ&Ü

b˛©düT\T |ü]wüÿ]+#· Ò<äT. b+‘√ ø=+‘· Á≈£Ls¡+>±, b+‘√ ø=+‘· düeTs¡ú+>±,

b+‘√ ø=+‘· ‘ê‘êÿ*ø£+>± nD#·&É+ eT≥Tºπø yêfifl≈£î kÕ<Ûä eTe⁄‘·T+~. n+<äT˝À

Ä+Á<Ûä sêÅwüº b˛©düT\T yπs be]ø° rdæb˛ Ò<äT. sê»ø°j·THêj·T≈£î …’Hê n+‘.

yêfiófl á düeTdü qT Ç|üŒ{Ï<ëø± |ü]wüÿ]+#· Òø£b˛j·÷s¡+fÒ kÕeTs¡ú + Òø£

ø±<äT, dü+ø£\Œ+ Òø£ ø±<äT, n~ nkÕ<Ûä + ø±e&ÉyT <ëìøÏ ø±s¡D+.

nsTT‘˚ Ç<ä+‘ê #Óù|Ô sêC≤´+>∑j·T+Á‘·eTH˚~ ˇø£ nD∫y˚‘·

j·T+Á‘ê+>∑eTì #ÓbÕŒ*‡ ñ+≥T+~. kÕe÷õø£ eédüú nD∫y˚‘·MT<ä,

Væ≤+düMT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç+<äì, sêC≤´+>∑j·T+Á‘·+ <ëìï ø±bÕ&˚ ø£e#·eTì

ˇ|ü⁄Œø√yê*‡ ñ+≥T+~. n|ü⁄Œ&ÉT qø£‡˝…’≥¢ ìs¡düq #·s¡´\qT ˇø£ \ø£å ´+,

ø±s¡D+˝Òì Væ≤+kÕø±+&É>± ∫Á‹+#·&É+ kÕ<Ûä´|ü&É<äT. qø£‡˝…’≥T ñ<äéT+

ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq ‘·sê«‘· ¬s+&ÉT <äXÊu≤›\bÕ≥T b˛©düT\ nD∫y‘· b<äTs¡T Ò≈£î+&Ü

kÕ–+<äì, <ëì >∑T]+∫ |üÁ‹ø£\T @Hê&É÷ sêj·T Ò<äì, ªÁ|üC≤_ÛÁbÕj·÷ìïμ

|ü{Ïº+#·Tø√ Ò<äì, ø√s¡Tº\T, yê{Ï ôV≤_j·Tdt ø±s¡Œdt n~Ûø±s¡eT÷ n&ÉT¶sê Ò<äì,

Á|üC≤kÕ«$Tø£+>± b+‘· ìs¡düq ‘Ó*|æHê Á|üuÛÑT‘·«+ |ü{Ïº+#·Tø√ Ò<äì n|ü⁄Œ&ÉT

#ÓbÕŒ*‡ ñ+≥T+~. øÏ&Üï|t\T, <äVü≤q+, ù|*Ãy‘· yÓTT<ä …’q #·s¡ \T b+‘·

nuÛ Ñ´+‘·s¡ø£s¡+>± nì|æ+∫Hê yê{Ï<ë«sê bÕ\ø£esêZ\ Á|üXÊ+‹ì

‘ê‘êÿ*ø£+>±qsTTHê uÛÑ>∑ï+ #˚j·Tø£b˛‘˚ sêyÓ÷Jsêe⁄ e+{Ïyês¡T ¬s+&ÉT

<äXÊu≤›\ eTÚHêìï $&ÉHê&ç ªqø£‡˝…’{Ÿ düeTdü´μ >∑T]+∫ ‘·eT |üÁ‹ø£\˝À

261

dæìe÷\˝À #·]Ã+#˚yêπs ø±<äì ˇ|ü⁄Œø√yê*‡ ñ+≥T+~. eTs=ø£ n&ÉT>∑T

eTT+<äT≈£îb˛sTT sêyÓ÷Jsêe⁄ dæìe÷>±ì, bÕ\ø£es¡Z+ Á|ü#ês¡+>±ì b+‘·

e÷Á‘·+ |ü⁄Œø√ì eT]ø=ìï $wüj·÷\qT n+^ø£]+#·e\dæ ñ+≥Ts~. $|ü¢yê\

#ê]Á‘·ø£ ÄeX´ø£‘· e+{Ï ô|<ä› $wüj·÷\qT |üø£ÿ≈£î ô|{ÏºHê, sêÅwüº+˝À nHø£

ÁbÕ+‘ê\˝À Çyê«fi ù|<ä\T, |”&ç‘·T\T $|ü¢y√<ä eT+ |òü*‘·+>±H >ös¡e+>±

‘· …‘·TÔ≈£î ‹s¡T>∑T‘·THêïs¡ , lø±≈£îfi+˝À yÓTT<ä\sTTq ªqø£‡ …’≥T düeTdü μ ¬s+&ÉT

<äXÊu≤›\ bÕX$ø£ nD∫y‘· ‘·sê«‘· ôV’≤<äsêu≤<é q>∑s¡+‘√ düVü‰ 23 õ˝≤¢\≈£î

bÕøÏb˛sTT+<ä , qø£‡ …’fÒ¢ Òø£bı‘ düeTÁ>∑ –]»Hê_Ûeè~Δ dü+düú\T>±ì, –]»q

düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\T >±ì, e÷s¡TeT÷\ ÁbÕ+‘· n_Ûeè~Δ |ü<∏äø±\T>±ì

ñ+&$ø±<ä , $|ü¢y√<ä eT+ Ç∫Ãq #Ó’‘·q´+ e\¢H bø£ÿ&É nHê´j·T+ »]–Hê

Ä+<√fiq #ùd dü+düÿ è‹ |ü⁄{Ïº+<ä , Á|üuÛÑT‘·« n~Ûø±s¡T\, sê»ø°j·THêj·T≈£î\

n$˙‹˙ |üø£åbÕ‘ê˙ï ndüeTs¡ú‘·q÷ ìs¡“¤j·T+>± ìs¡dæ+# dü+düÿ è‹ |ü⁄{Ïº+<ä ,

<XÊìï @\T‘·Tqï <=s¡\+‘ê ‘êeTT Á|ü»\≈£î »yêãT<ës¡T\eTì ˇ|ü⁄Œ≈£îH

n>∑‘· + @s¡Œ&ç+<ä ` Ç<ä+‘ê #Ó|üŒe*‡ ñs≥T+~.

düeTdü´˝À Ç+‘· Á|ü<ÛëqyÓTÆq n+XÊìï <ë∫ô|fÒº ∫Árø£s¡D <ëìøÏ

$X«dü j·TyÓTÆq |ü]cÕÿsêìï #·÷|æ+#· Ò<äT. qø£‡ …’≥T¢ ‘·eT Væ≤+kÕ‘·àø£ ìs¡düq

e÷sêZìï e~* ô|{≤º\˙, Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·q Væ≤+kÕ‘·àø£ nD∫y˚‘· e÷sêZìï

e~* ô|{≤º\˙ Ç<ä›] MT<ë &çe÷+&é ô|&ÉT‘·÷ ªÁ|ü»\μ ‘·s¡|ü⁄q ìs¡düq

Bø£å≈£î ≈£Ls¡TÃ+≥T+~ CÀ´‹. á ª|”|ü⁄ Ÿ‡ bHéøö+≥sYμ Çs¡T|üøå±\˝À be]

düeTdü ≈£L Hê´j·T+ #j·T<äT ø±ã{Ïº ÄyÓT Bø£å |òü*+#·&É+ kÕ<Ûä +ø±<äT. n~

nkÕ<Ûä eTì >∑T]Ô+∫ ø£èÁ‹eT |ü]cÕÿs¡+ #·÷|æ+#·q+<äT≈£î sêyÓ÷Jsêe⁄qT

n_Ûq+~+#·e#·TÃqT. #·ìb˛‘·÷ CÀ´‹ #·÷|æq #‹ì Çs¡T|üøå±\˝À be«s¡÷

n+<äTø√s¡T. b˛©düT n~Ûø±] –]»q Åd”Ôô|’ n‘ê´#ês¡+ #j·T>± »ìà+∫q

bÕ|ü e÷Á‘·yT ÄyÓT #‹ì n+<äT≈£î+≥T+~. Ç+<äT˝À @<√ dü+<X+ ñ+&

ñs&Ü*. nsTT‘ Ä dü+<X+ b+‘· yêdüÔ$ø£yÓTÆ+<√ uÛÑ$wü ‘·TÔ ÀH ‘\>∑\<äT

ø±ã{Ïº nø£ÿ&ç‘√ e~ Ò<ë›+.

Bì Ç+ ¢wüß eT÷\+ 20.7.1991 mø£Hê$Tø n+&é bı*{Ïø£ Ÿ Mø°¢ À e∫Ã+~. Ç~

s¡#·sTT‘˚ #˚dæq dü+øÏåbÕÔqTyê<ä+.



262

e÷]ÿ ‡»+ ` kÕVæ≤‘· +

ÄsY.mdt. düT<äs¡Ùq+ sêdæq ªe÷sYÿ ‡ <äèwæº À kÕVæ≤‘· +μ yê´dü+, <ëì MT<ä

Á‹|ü⁄s¡H˚ì eT<ÛäTdü÷<äqsêe⁄ $eTs¡Ù 1979`80˝À¢ düè»q˝À yÓ\Te&Ü¶sTT. Ä #·s¡Ã˝À

düTπs+Á<äsêE, Hê˙, ÄsY. s¡M+Á<ä eT]j·TT $TÁ‘·T\T, dæ. sêeT#·+Á<ë¬s&ç¶\‘√ bÕ≥T

¬ø. u≤\>√bÕ Ÿ ≈£L&Ü bÕ˝§ZHêïs¡T. ¬ø._. ù|s¡T‘√ ¬s+&ÉT dü+∫ø£\˝À e∫Ã+~ á yê´dü+.

e÷]ÿ ‡»+`kÕVæ≤‘·´+ nH˚ o]¸ø£ ÁøÏ+<ä sêdü÷Ô düTπs+Á<äsêE11111

Á‹|ü⁄s¡Hì eT<ÛäTdü÷<äqsêe⁄ yê´dü+22222˝À Òì j·÷+Á‹ø£‘·qT <ëìø±bÕ~+∫,

ñ‘·Ôs√‘·Ôsê <ëìï e÷]ÿ ‡düTº\+<ä]ø° (e÷sYÿ ‡qT, b+¬> Ÿ‡qT $TqVü‰sTT+∫)

kÕ<Ûës¡D°ø£]+∫, <ëì Ä\+ãq>± e÷]ÿ ‡düTº\+<ä]˙ <äTj·T´ã{≤ºs¡T. Á‹|ü⁄s¡Hì

yê´dü+˝À j·÷+Á‹ø£‘· ˝Ò<äì $|ü⁄\+>± $e]+#˚ ø£+f…, düTπs+Á<äsêE≈£î

ns¡úeTsTTq >∑‹‘·s¡ÿ+ @$T{À #·÷&É≥+ düs¡sTTq |ü<äΔ‹. Ä Áø£eT+˝ÀH n‘·ì

Äπøå|üD\ ìC≤ìC≤\T ãj·T≥|ü&É‘êsTT.

ªì]›wüº kÕe÷õø£ dæú‹>∑‘·T\˝ÀH ‘·q Jeq $<Ûëq+ ìs¡ísTT+#·Tø√>∑\

ùd«#·Ã¤, e´øÏÔøÏ e⁄qï≥T¢ e÷sYÿ ‡ n+^ø£]+#ê&Éì, #·]Á‘· À e´øÏÔ>∑‘· n+XÊìøÏ

e÷sYÿ ‡ ÁbÕeTTK´‘· ñqï≥T¢ #ÓbÕŒ&Éì, ø£fi¯\≈£î uÛÖ‹ø£ ñ‘·Œ‹ÔøÏ eT<Ûä´

ndüe÷q‘·qT e÷sYÿ ‡ ˇ|ü⁄Œ≈£îHêï&Éì, nsTT‘ M{Ïqìï+{Ï e÷]ÿ ‡düTº\T

ø±<ä+≥THêïs¡qï~ düTπs+Á<äsêE eTTKýÓTÆq Äs√|üD. nsTT‘˚ á ªùd«#·Ã¤μ

>∑T]+∫, ªe´øÏÔ>∑‘· n+X+μ >∑T]+∫, ªndüe÷q‘·μ >∑T]+∫ >∑‹‘ê]ÿø£ uÛÖ‹ø£yê<ä+

@eT+≥Tqï<√, yê{Ïì düTπs+Á<äsêE @ $<Ûä+>± ns¡ú+ #düT≈£îHêïs√ #·÷&Ü*.

e÷]ÿ ‡»+ düe÷C≤ìøÏ |ü⁄Hê~ uÛÖ‹ø£ yêdüÔeeTì, #Ó’‘·q´+ ø±<äì

qeTTà‘·T+~. á ø±s¡D+#‘· ã÷s¡T®yê kÕe÷õø£ XÊg+˝≤>± e÷]ÿ ‡düTº\T

eTqTwüß\ Á|ües¡ Ôq >∑T]+∫, eTqdüÔ‘·«+ >∑T]+∫ dü÷Árø£]+#·˝Ò<äT.

eTqTwüß\+<äs¡T >∑÷&É ùV≤‘·Tã<äΔ+>±H√ Òø£ Ä]úø£ nedüsê\qqTdü]+#√, Òø£

düè»q, @Á|æ Ÿ y˚T`pHé dü+∫ø£\T, 1981

#·s¡Ã

263

e÷]ÿ ‡»+`kÕVæ≤‘· +

eT] @ Ç‘·s¡ Áù|s¡D≈£î ˝ÀqjÓ÷´ Á|üe]ÔkÕÔs¡ì nq˝Ò<äT. |òü˝≤Hêe´øÏÔ @

esêZìøÏ #Ó+~qyê&Éqï~ >∑÷&É ìs¡íj·÷‘·àø£ dü«uÛ≤yêìï ø£*– e⁄+≥T+<äq Ò<äT.

es¡Z#Ó’‘·q´+ n+fÒ Ä es¡Z+˝À n+<ä]ø° kÕ<Ûës¡D+>± e⁄+& #Ó’‘·q´+ nì

ø±<äT. Ä]úø£ dü+ã+<Ûë\˝À Ä esêZì≈£îqï kÕúq+qT+&ç düVü≤»+>± |ü⁄fÒº #Ó’‘·q´+.

ø±ì Á|ü‹ dü+<äs¡“¤+˝ÀqT, Á|ü‹ ø£ÿ]˝ÀqT á #Ó’‘·Hê´ì< ô|’#sTT ø±qø£ÿs¡ Ò<äT.

eT] düe÷»+˝À eTqTwüß\ ø±sê´#·s¡D e÷≥ø=ùdÔ, <ëìøÏ Áù|s¡D

ªªÄ<äsêÙ\qT+&ç >±ì, ÄX¯j·÷\qT+&ç >±ì, ªdü‘ê´H˚«wüD, <ÛäsêàH˚«wüDμ\

qT+&ç >±ì, <«wü+ qT+&ç >±ì, eTπs e´øÏÔ>∑‘·eTsTTq #ê|ü\´+ qT+&ç >±ì

sêe#·TÃμμ nì b+¬> Ÿ‡ ˇø£#√≥ nHêï&ÉT.33333 n+fÒ b+¬> Ÿ‡ düTπs+Á<äsêE≈£î

ø±e\dæq+‘· ªùd«#·Ã¤μ sTT#êÃ&ÉT. nsTT‘ á yÓ’$<Ûä + qT+&ç, á >∑+<äs¡>√fi+

qT+&ç ñ‘·ŒqïeTj˚T #·]Á‘· dü÷Á‘·ã<äΔ+>± e⁄+≥T+~. dü÷ú\+>± <ëì

|ü]D≤e÷ìï }Væ≤+#·&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~. uÛÖ‹ø£XÊg+˝À $_ÛqïX≈£îÔ\T ø£#√≥

πø+ÁBø£]+#·ã&É¶|ü⁄Œ&ÉT ne˙ï ø£*dæ yê{Ï |òü*‘·yÓTÆq ˇπø ˇø£ X¯øÏÔ‘√

düe÷qeTsTTq Á|üuÛ≤yêìï ø£*–e⁄+&É&Üìï b+¬> Ÿ‡ Çø£ÿ&É kÕeT´+>± #ÓbÕŒ&ÉT44444.

Ä<ÛäTìø£+>± #ÓbÕŒ\+fÒ |üs¡e÷DTe⁄˝Àì b\Áø±ºqT¢, Áb˛{≤qT¢ ìs¡íj·÷‘·àø£

>∑‹dü÷Á‘ê\≈£î ˝Àã&Éø£b˛sTTHê yê{Ï#˚‘· ì]à+#·ã&˚ |ü<ës¡ú|ü⁄ |ü]D≤eT

dü÷Á‘ê\T >∑DÏ‘· düMTø£s¡D s¡÷|ü+ rdüTø=H˚+‘·{Ï ìs¡ íj·÷‘·àø£‘·qT

ø£*–e⁄+{≤sTT. ìC≤ìøÏ Ä<ÛäTìø£ uÛÖ‹ø£XÊg+ qT+&ç b+¬> Ÿ‡ Ç∫Ãq≥Te+{Ï

ñ<ëVü≤s¡D\T #ê˝≤ Çe«e#·TÃqT.

ø±ã{Ïº ª‘·q Jeq $<Ûëq+ ìs¡ísTT+#·Tø√>∑\ ùd«#·Ã¤μ e´øÏÔøÏ ñ+<ë

n+fÒ Á|ü‹e´ø°Ô ‘·qø£~ ñ+<äH nqT≈£î+{≤&ÉT. e´øÏÔ|üs¡+>± #·÷ùdÔ n~ ì»yT.

ø±ì #·]Á‘·|üs¡+>± #·÷ùdÔ ÁuÛÑeT. #·]Á‘·|üs¡+>± (n+fÒ XÊÅd”Ôj·T+>±) #·÷ùdÔ

ª‘·q sTTwüºÁ|üø±s¡+μ q&ÉT#·T≈£îH e´øÏÔ @<√ ˇø£ #ê]Á‘·ø£ XøÏÔøÏ, n+‹eT+>±

ˇø£ esêZìøÏ ÁbÕ‹ì<Ûä + eVæ≤kÕÔ&ÉT. Á_{Ïwt Vü≤j·÷+˝À Á|ü‹e´øÏÔøÏ b˛©düT

ñ<√´>∑+ #j·÷˝≤ Ò<ë nì ìs¡ísTT+#·T≈£îH ùd«#·Ã¤ e⁄+&~. ø±ì Ä ìs¡íj·T+

b+‘· e´øÏÔ>∑‘·yÓTÆq ø±s¡D+e\¢ rdüTø√e&É+ »]–Hê (ñ<ëVü≤s¡DøÏ, b˛©düT

j·T÷ìbòÕs¡+ #·÷dæ eTT#·Ã≥|ü&Ü¶) <ëì ndü\Tdü«uÛ≤e+ Á_{Ïwt kÕÁe÷»´


264

yê<ëìøÏ ÁbÕ‹ì<Ûä + eVæ≤+#·&Ée÷ Òø£ Á|ü»\ |üøå±q ñ+&É&Ée÷ nqï<.

n+<äT˝À yÓTT<ä{Ï~ #ùdÔ <Óã“‹q&ÉeT÷ ‘·<∏ä yT. ø±u{Ïº #ê]Á‘·ø£ Áø£e÷ìï

ns¡ú+#düTø=ì Ä ne>±Vü≤q Ä<Ûës¡+>± ‘·q ÄXj·÷\qT kÕ~Û+#·Tø√e&É+

düs¡sTTq ùd«#·Ã¤. n+<äTπø ªÄeX´ø£‘·qT n+^ø£]+#·&É+ ùd«#·Ã¤μ nì b+¬> Ÿ‡

nHêï&ÉT. Äø±X+˝À $Vü≤]+#·<ä\#·T≈£îqï yê&ÉT $e÷q+ mø±ÿ\qï ªìs¡“+<Ûä+μ

Ò<äT. nsTT<ä+‘·düTÔ\ yT&É bøÏÿ ne÷+‘·+ >±*˝À] m>∑s¡e#·TÃ. nsTT‘

uÛÖ‹ø£yêdüÔyêìï ìs¡dæ+# á #·s¡ qT eT‹ Òìyêfiófl ‘·|üŒ ªùd«#·Ã¤μ nqs¡T.

düe÷» |ü]D≤eT+˝À e´≈£îÔ\ ø±sê´#·s¡D≈£î ≈£L&É ÁbÕeTTK´‘· sTTø£ÿ& e⁄+~.

yê] ø±sê´#·s¡D e\¢H düe÷»+ e÷s¡T‘·T+~. nsTT‘ Ä Ä#·s¡D kÕ|òü\´+

bı+<ë\+fÒ n~ düe÷»+ jÓTTø£ÿ >∑‹dü÷Á‘ê\ qqTdü]+∫ ñ+&Ü*. Òø£b˛‘

}Væ≤+∫+<=ø£≥sTT‘ »]π>~ eTs=ø£{Ï.

Ç<ä+‘ê e÷]ÿ ‡düTº\T ø±<ä+≥THêïsê? ªeTìwæ |ü]dæú‘·T\≈£î u≤ìdüμ

n+≥THêïsê? ∫e]øÏ ø£eT÷´ìdüTº e÷ìô|òk º À #Ó|æŒq≥T¢ ã÷s¡T®yêes¡Z+ qT+&ç

ø=+‘·eT+~, eTTK´+>± y˚T<Ûëe⁄\T ÁXÊ$Tø£es¡Z+ yÓ’|ü⁄ ekÕÔs¡qï~ >∑÷&É

ø±<ä+≥THêïsê? be]ì >∑T]+∫ düTπs+Á<äsêE e÷{≤¢&ÉT‘·Tqï~? beØ

ªXÊ+‘·∫‘·TÔ˝…’μ ªuÛÑÁ<ä+>± b≥Te+{Ï ‘·|üq≈£î >∑T]ø±≈£î+&Éμ ø£&ÉT|ü⁄˝À #·\¢

ø£<ä\≈£î+&É J$düTÔqï e÷]ÿ ‡düTº s¡#·sTT‘·\T? ñ<√´>±\T b˛>=≥Tº≈£îqïyêfiSfl,

beTs¡® ‡ s√E\T C…’fi¢ À >∑&ç|æqyêfiSflHê? ªyêdüÔe+ e÷]q|ü⁄Œ& #Ó’‘·q´+

e÷s¡T‘·T+<äμì j·÷+Á‹ø£+>± q$Tàqyêfi¯¢sTT‘˚ s¡#·sTT‘·\ dü+|òü÷\T,

kÕ+düÿ è‹ø£ dü+düú\T, bÕØº\T ô|≥Tºø√e&É+ b+<äT≈£î? Ç+‘·ø° ª‘·|üqμ n+fÒ

düTπs+Á<äsêE ñ<›X´+˝À sTT<ä+‘ê ø±<äT. e÷]ÿ ‡düTº s¡#·sTT‘·\T b˛©düT˝≤Øƒ\T

düTu≤“sêe⁄ bÕDÏÁ>±Væ≤, düs√CŸ<ä‘êÔ\˝≤>∑ b˛©düT >√©\T ` b<äTs¡TÿHêïs¡qï~

n‘·ìø£qedüs¡+. yêfi¯ó¢ Á|ü|ü+#êìï #·÷dæ ªÄs<√fi¯q‘√, ø£dæ‘√, ø±*Ãy˚ùd

‘·|üq‘√, <äT'K+‘√, ìsêX‘√μ <e<ëdüT|òüø°ÿ˝À eTH√y<äq bı+<ä&É+ Ò<äqï~

n‘·ì Äs√|üD.

Çø£, ø£fi≈£L uÛÖ‹ø£ñ‘·Œ‹Ô ($<ÛëHêì)ø° >∑\ ªndüe÷q‘·μ ñ|ü]‘·\+˝À

ˇø£ uÛ≤>∑eTsTTq ø£fi\T, yÓTT‘·Ô+ ñ|ü]‘·\+˝≤π> |ü⁄Hê~ e÷]q+‘· düT\uÛÑ+>±

265

e÷s¡e⁄. n+fÒ ø=+#Ó+ yÓqø£ã&çe⁄+& neø±X+e⁄+~. eTs=ø£ dü+<äs¡“¤+˝À

e÷sYÿ ‡ ªª>∑‘·+ eTqTwüß´\ eTqdüT‡H=ø£ |”&Éø£\˝≤>∑ Äe]+∫

e⁄+≥T+<äμμHêï&ÉT.55555 n+‘˚ >±ì ñ|ü]‘·\ n+XÊ\T ªªÄHê{Ï kÕe÷õø£

|ü]dæú‘·T\qT n~Û>∑$T+∫ e⁄+{≤j·Tμμq&É+ ÄX¯Ãs¡´ø£s¡+. ô|’>± BìøÏ∫Ãq

ñ<ëVü≤s¡D: ªª»s¡à˙˝À ô|≥Tºã&ç<ëØ $<Ûëq+ Á|üy•+#·ø£eTT+< ô|≥Tºã&ç<ëØ

düe÷»+ø£qï ñqï‘·eTsTTq kÕeTýê<ä düe÷C≤ìï >∑÷]Ãq dæ<ëΔ+‘ê\T

‘·‘·«XÊÅdüÔ+˝À Á|üy˚•+#·&É+ (e÷sYÿ ‡)μμ Ç~ eTØ nX¯Ãs¡´ø£s¡+. e÷sYÿ ‡

J$‘·ø±\+˝À ô|≥Tºã&ç<ëØ $<Ûëq+ »s¡à˙˝À Ò<ë? ˇø£ yfi Ò<äqT≈£îHêï

e÷sYÿ ‡ »s¡àHé <XdüTÔ&ÉsTTq bÕbÕìøÏ Ä düe÷»yêdüÔyêìπø düŒ+~+#ê˝≤?

ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷»+ |ü⁄≥Tºø£qT+&ç n+‘·sê®rj·T dü«uÛ≤e+ ø£*– e⁄+~.

ÄHê{ÏøÏ Ç+>∑¢+&é˝À ô|≥Tºã&ç<ëØ $<Ûëq+ dü+|üPs¡í+>± $düÔ]+∫e⁄+~.

»s¡à˙˝À >∑÷&É ã÷s¡T®yêes¡Z+ n|üŒ{ÏøÏ sêC≤´~Ûø±sêìï dü+|üPs¡í+>±

#˚õøÏÿ+#·Tø√˝Ò<äT>±ì, ã÷s¡T®yê Ä]úø£ dü+ã+<Ûë\T u≤>± $düÔ]+#êsTT.

á ‘·|ü&ÉT ñ<ëVü≤s¡D Ä<Ûës¡+>± ‘·|ü⁄Œ&ÉT dü÷Árø£s¡D#˚dæ düTπs+Á<äsêE

kÕ~Û+∫s~ @$T≥+fÒ: ªª‘·|üŒìdü]>∑ kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\q~Û>∑$T+#˚

Á|üj·T‘·ï+ #düTÔ+~ kÕVæ≤‘· +μμ. eTs=ø£ #√≥ ªªÄ#·s¡D ‘·‘·«XÊÅdüÔ+˝À Ä˝À#·q\T,

ø£\ŒHêXøÏÔ ÁbÕ<∏äÛä$Tø£+μμ, ªª‘ê‹«≈£î&ÉT, ø£$ eTT+<äT>± ø£*ŒùdÔH ‘·sê«‘· düe÷»+˝À

Äø£è‹ rdüTø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.μμ düe÷» |ü]D≤eT+˝À e´øÏÔ>∑‘· n+XÊ˙ï,

|ü⁄Hê~ ñ|ü]‘· ≤\ ndüe÷q n_Ûeè~Δ düTπs+Á<äsêE ns¡ú+ #düT≈£îqï~ á

$<Ûä+>±. Bìì uÛÖ‹ø£yê<ä+ n+{≤sê? Bìø£+‘·{Ïø° Ä<Ûës¡+>± #Ó|æŒq e÷sYÿ ‡

e÷≥\T: ªªuÛÖ‹ø£yê<ä dæ<ëΔ+‘·+ (Çø£ÿ&É e÷sYÿ ‡ n~ÛuÛÖ‹ø£yê<ä+ >∑T]+∫

e÷{≤¢&ÉT‘·THêï&ÉT) e÷πs |ü]dæú‘·T\ >∑T]+∫, $<ä qT >∑T]+∫ $e]+#≥|ü⁄Œ&ÉT

|ü]dæú‘·T*ï e÷πsÃ~ eTqTwüß´ Òqì... eT]Ãb˛sTT+~.μμ ‘·s¡Tyê‘· ªª•\Œø±s¡T&ÉT....

‘êqT ì]à+#·uÀjT ø£≥º&Üìï eTT+<äT>±H ‘·q ø£\Œq‘√ ∫Á‹kÕÔ&ÉT. ÁXeT∫es¡

ÁXÊ$T≈£î&ÉT ‘êqT eTT+<äT>± }Væ≤+∫q<ëìH bı+<äT‘ê&ÉTμμ. á e÷≥\T#Ó|æŒ,

ªªÁ|ü|ü+#êìï, u≤Vü≤´ yêdüÔ$ø£‘·ì ($wüj·÷ìï) e÷πsÃ e´øÏÔ á $<Ûä+>±

eTT+<äT>±H ‘êqT e÷s¡ÃuÀ‘·Tqï yêdüÔ$ø£‘· >∑T]+∫q C≤„Hêìï ø£*–e⁄+{≤&ÉTμμ

e÷]ÿ ‡»+`kÕVæ≤‘· +


266

n+fÒ be]ø° nuÛÑ +‘·s¡+ Ò<äT. ø±ì Ä }Vü≤, Ä C≤„q+ n‘·ì¬øø£ÿ&ç qT+∫

e∫Ã+~? ªkÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\qT n~Û>∑$T+#·&É+μ e\¢Hê? Ç~ uÛ≤eyê<ä+

ø±<ä÷?

uÛÑ$wü´‘·TÔ es¡Ôe÷q+˝Àì yÓ’s¡T<Ûë´\qT+&ç |ü⁄&ÉT‘·T+~. n+fÒ

es¡Ôe÷q+˝Àì Á|ü<Ûëq yÓ’s¡T<Ûä +˝À ø£ n+X+ (ˇø£ Á<ÛäTe+) uÛÑ$wü <ë«düÔyêìøÏ

;»+>± e⁄+≥T+~. á n+≈£îs¡s¡÷|ü+˝Àì uÛÑ$wü <ë«düÔyêìøÏ Á|ü‹_+ã+>±

<ëìï >∑T]+∫q ª}Vü≤μ >∑÷&É es¡Ôe÷q+˝ÀH˚ e⁄+≥T+~. ô|≥Tºã&ç<ëØ

düe÷»+˝À dü«+‘· ÄdæÔø° kÕe÷õø£eTsTTq ñ‘·Œ‹Ôø° >∑\ yÓ’s¡T<Ûä +˝À ¬s+&Ée

n+X+, n+fÒ es¡Z|üs¡+>± #ÓbÕŒ\+fÒ ø±]àø£es¡Z+ kÕeTýê<ëìøÏ ;»+>±

e⁄+≥T+~. <ëì Á|ü‹_+ã+>±H kÕeTýê<ëìï >∑T]+∫q ª}Vü≤μ ñ+≥T+~.

ªªkÕeTýê<ä+ ˇø£ XøÏÔ ø±yê\+fÒ n~ ø±]àø£es¡Z sê»ø°jÓ÷<ä eT+ jÓTTø£ÿ

ÄX¯j·T+ ø±yê\μμì ˝…ìHé #ÓbÕŒ&ÉT66666. n+‘˚ø±ì kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\

q~Û>∑$T+# kÕVæ≤‘· ø±s¡T\T, ‘ê‹«≈£î\T #ùd }Vü≤ ø±<äT kÕeTýê<ä+.

Ç~ ns¡ú+ø±ø£b˛ãfÒº ªªyêdüÔe+ e÷]‘H>±ì #Ó’‘·q´+ e÷s¡<äTμμ nqï

Á‹|ü⁄s¡Hì e÷≥≈£î ªªÄ yêdüÔyêìï e÷s¡Ã&ÜìøÏ nedüs¡eTsTTq #Ó’‘·qéTsTTHê

ø±yê* >∑<ë!μμ nì #ê˝≤ ‘Ó*$>± düe÷<Ûëq+ #ÓbÕŒs¡T. πs|ü{Ï yêdüÔe+

n+≈£îs¡s¡÷|ü+˝À ÄHê{Ï yêdüÔe+ >∑s¡“¤+˝À e⁄+≥T+~ ø±ã{Ïº <ëì ø£qT>∑TD

eTsTTq #Ó’‘·q´+ ≈£L&É Ä yTs¡≈£î ñ+≥T+~. nsTT‘ Ä #Ó’‘·q´+ dü+|üPs¡í+>±

$ø£dæ+#ê\+fÒ ;»s¡÷|ü+˝Àì πs|ü{Ï yêdüÔyêìøÏ dü+|üPs¡íeTsTTq ndæÔ‘·«+

#≈£Lsê*.

düTπs+Á<äsêE Á|ü|ü+#·+

düTπs+Á<äsêE≈£îqï ‘·øÏÿq nb˛Vü≤\≈£î düe÷<Ûëq+ #ÓbÕŒ\+fÒ yÓTT<ä≥

n‘·ì ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ä+ b≥Te+{Ï<√ #·÷&Ü*. ndü© Á|ü|ü+#·+ #ê˝≤

$+‘·sTTq~. Ç+<äT˝À bÕ\ø£esêZ\T+{≤sTT >±ì ÁXÊ$Tø£es¡Z+ ñ+&É<äT.

e÷]ÿ ‡»+ Á|üø±s¡+ <√|æ&ûes¡Z+ bÕ\ø£es¡Z+>± e⁄+≥T+~>±ì, düTπs+Á<äsêE

Á|ü|ü+#·+˝Àì bÕ\ø£es¡Z+ <√|æ&û #ùd≥Tº ø£qã&É<äT. n~ kÕ+düÿ è‹ø£+>±

e÷Á‘·+ Á|ü»*ï ìØ«s¡ + #düTÔ+~. á |”&Éq≈£î >∑Ts¡jT´~ ÁXÊ$T≈£î&ÉT >±<äT,

267

e÷]ÿ ‡»+`kÕVæ≤‘· +

}s¡÷ ù|s¡÷ Òì ªe´øÏÔμ. <ëìHÓ<äTs=ÿH~ >∑÷&É ˇø£ es¡Z+ ø±<äT, $•wüßº\sTTq

e´≈£îÔ\T. Mfió¢ ªªkÕVæ≤‘ê´<Ûä j·Tq+ #dæqyêfió¢, Ò<ë ‘ê‹«ø£s¡#·q*ï #·~$q

yêfió¢. düs¡sTTq sê»ø°j·T ne>±Vü≤q>∑\ yêfió¢.μμ Mfió¢ Á|ü»*ï yÓ\T>∑T˝ÀìøÏ

s¡|æŒ+#·&ÜìøÏ ªªñ‘·ÔeT kÕVæ≤‘ê´ìï, ø£fi¯*ï düèõkÕÔs¡T.μμ Mfi¯ó¢ düèwæº+#˚

ªì»eTsTTq kÕVæ≤‘· +μ dü<äs¡T ªe´øÏÔμì ªª#Ó’‘·qé+‘·eTsTTq ø±sê´#·s¡D≈£î

Áb˛‘·‡Væ≤+∫, eédüú≈£î e´‹πsø£+>± e÷s¡TdüTÔ+~μμ.

á Á|ü|ü+#·+˝Àì bÕ\ø£esêZ\T, yê] uÛ≤yê\T jÓT≥Te+{Ï$? ªªÄHê&ÉT

Á|ü#ês¡+˝À ñqï bÕ\ø£es¡ZuÛ≤yê\T eTìwæì n+<ÛäT&ç>±, yÓ<Ûäe>±, kÕe÷qT´&ç>±

e÷s¡TkÕÔsTT.μμ Ç~ @ yêdüÔe Á|ü|ü+#·+˝À »s¡T>∑T‘·T+~? bÕ\ø£esêZ\πø+

ø±yê*? <√|æ&û ìs¡+‘·sêj·T+>± kÕ>∑&É+. bÕ\ø£es¡ZuÛ≤yê\T <ëìøÏ

nqT>∑TD+>± |üì#kÕÔsTT. Ç~ ‘·|üŒìdü]>± eTqTwüß´*ï ªn+<ÛäT\T>± yÓ<Ûäe\T>±

kÕe÷qT´\T>±μ e÷s¡Ã&É+ e\¢ düeT≈£Ls¡T‘·T+<ë? |üP]Ô>± |ü‘·qeTsTTq

uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüú À n~ ì»+ ø±e#·TÃ ` Ä eédüú ªbø£ÿ&É ydæq >=+>∑[

nø£ÿ&˚μ qqï≥T¢ |ü&çe⁄+≥T+~ ø±ã{Ïº. ø±ì ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú, b+‘·

|ü‘·qeTsTTq|üŒ{ÏøÏ, ìs¡+‘·s¡+ ô|≥Tºã&çì $düÔ]+#·T≈£î+≥÷,77777 yÓ’s¡T<Ûë´\

|ü]$T‹˝À ñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ*ï $|ü¢Mø£]+#·T≈£î+≥÷88888 b˛‘·T+~. n≥Te+{Ï eédüú≈£î

ø±e\dæ+~ n+<ÛäT\÷ yÓ<Ûäe\÷ kÕe÷qT´\÷ ø±<äT. ˇø£ ª$•wüºeTsTTqμ

<äèø£Œ<∏ä+>∑\yêfi¯ó¢, #ê˝≤ ‘Ó*yÓ’qyêfi¯ó¢, düeTs¡úe+‘·T\÷ ø±yê*. yÓ’C≤„ìø£

|ü]XÀ<ÛäHê πø+Á<ë\T, yêDÏ»´ dü+düú\÷ ø±yê*. Ä<ÛäTìø£ j·T+Á‘ê+>∑+‘√

|üì#ùd HÓ’|ü⁄D´+>∑\ ø±]à≈£î\T ø±yê*. Ä<ÛäTìø£ |ü]XÀ<ÛäHê kÕ<ÛäHê\ kÕj·T+‘√

‹s¡T>∑Tu≤≥TqT nD# kÕeTs¡ú +>∑\ b˛©düT ñ<√´>∑T\T ø±yê*. Bìì ‘Ó*$>±

düeT]ú+# s¡#·sTT‘·\T, yT<Ûëe⁄\T ø±yê*. ªn+<ÛäT\÷ yÓ<Ûäe\÷ kÕe÷qT´\÷μ

á |üqT\˙ï #j·T Òs¡T.

eT] á bÕ\ø£es¡Z uÛ≤yê\qT Á|ü#ês¡+ #˚ùd~ jÓTes¡T?

ªª@ j·TT>∑+˝ÀqsTTHê ÄHê{Ï bÕ\ø£esêZ\ uÛ≤yê Ò Á|üã\+>± ñ+{≤sTTμμ

nqï e÷sYÿ ‡ dü÷Á‘êìï yêÚ≤´ìdü÷Ô düTπs+Á<äsêE ªª@ Á|üuÛÑT‘·«eTsTTHê

yT<Ûëe⁄*ï b˛wædüTÔ+~ >∑qTø£ ÄHê{Ï bÕ\ø£esêZ\ ‘=‘·TÔ\T>± ñ+& s¡#·sTT‘·\T,


268

ø£e⁄\T bÕ\ø£esêZ\ uÛ≤yê\H˚ dü]jÓÆTq uÛ≤yê\T>± Á|ü#ês¡+ #˚kÕÔs¡Tμμ

n+≥THêïs¡T. eTq <˚X¯+˝À bÕ\ø£es¡Z uÛ≤yê\qT Á|ü#ês¡+#˚ùd ø£e⁄\T,

s¡#·sTT‘·\T Á|üuÛÑT‘·«+#‘· b˛wæ+#·ã&yêfi≤¢? n~ ì»eTsTTq+‘· yTs¡≈£î yêsê

|üì #˚j·T&ÜìøÏ n<˚Hê ø±s¡D+? Ç‘·s¡T\qT j·÷+Á‹ø£ uÛÖ‹ø£yê<äT\H˚

düTπs+Á<äsêEøÏ~ ≈£åîÁ<ä uÛÖ‹ø£yê<ä+>± ø£ì|æ+#· Ò<ë? ˇø£ bÕ\ø£esêZìøÏ <ëì

sê»ø°j·T kÕ+düÿ è‹ø£ Á|ü‹ì<ÛäT\≈£îqï dü+ã+<Ûä+ n+‘· ˙#·eTsTTq<ë?

nsTTq<ëìøÏ ø±ì<ëìøÏ e÷sYÿ ‡ #‘· e÷{≤¢&ç+#·&É+ e÷eT÷\sTTb˛sTT+~

ø±ã{Ïº Hq÷ Ä |üH #kÕÔqT. ª\÷sT÷ uÀqbÕ¬sºμ yê´dü+˝À á $wüj·T+

>∑T]+∫ e÷sYÿ ‡ á $<Ûä+>± nHêï&ÉT99999. ˇø£ es¡Z+ ‘·q uÛÖ‹ø£ nedüsê\

<äècÕº , kÕe÷õø£ kÕúq+ <äècÕº @ |ü]$T‘·T\ø£sTT‘ ˝Àã&çe⁄+≥T+<√, @

düeTdü \HÓ<äTs¡Tÿ+≥T+<√, @ |ü]cÕÿsê\HêÁXsTTdüTÔ+<√, ‘·q Ä˝À#·q˝À Ä

|ü]$T‘·T\≈£î, Ä düeTdü \≈£î, Ä |ü]cÕÿsê\≈£î ˝Àã&yê&ÉT Ä es¡Z+ jÓTTø£ÿ

sê»ø°j·T, kÕ+düÿ è‹ø£ Á|ü‹ì~Û.μμ

n+‘ø±ì, Á|üuÛÑT‘√«<√´>∑T\T ø±e&É+#‘· bÕ\ø£esêZ\ ‘=‘·TÔ\T ø± Ò<äT.

bÕ\ø£esêZ\T, yê] Á|ü‹ì<ÛäT\T Ç˝≤>∑T+fÒ, Á|ü»\ e÷fÒeT{Ï? á

Á|ü»\T (ø=+<äs¡T $•wüºe´≈£îÔ*ï $TqVü‰sTT+∫) ªn+<ÛäT\T yÓ<Ûäe\T kÕe÷qT´\Tμ

nì Ç~es¡πø #·÷kÕ+. n+‘ø±<äT Mfi¢ À ªªn~Ûø£»HêuÛ≤ nC≤„q+˝À Nø£{Ï À

dü+|òü÷ìï kÕ+Á|ü<ëj·÷*ï Á|ü•ï+#·qsTTHê Á|ü•ï+#·≈£î+&É ‘·eT J$‘ê*ï

>∑&ÉT|ü⁄‘·T+{≤s¡Tμμ. Ç+ø± ªªeTìwæ ø£èÁ‹eT $\Te*ï bÕ{Ï+#˚yê&ÉT>±,

|üsêBÛqT&ÉT>±, ˇø£ X¯ø£\+>±, @ø±øÏ>±, nkÕVæ≤‘ê´ìï ˙#·dü+düÿ è‹ì

Äq+~+#yê&ÉT>±μμ e÷s¡‘ê&ÉT. ªªbÕ\ø£ esêZ\ uÛ≤yê\T kÕ+düÿ è‹ø£ s¡÷bÕ˝À¢

Á|ü#ês¡+ #j·Tã&É‘êsTT >∑qø£ $#·ø£åD, $y#·q Òì kÕe÷qT´\T ns¡ús¡Væ≤‘·+>±

kÕs¡V”≤qeTsTTq J$‘ê*ï >∑&ÉT|ü⁄‘·T+{≤s¡Tμμ. M]øÏ ìs¡T<√´>∑düeTdü , yXÊéè‹Ô

düe÷»+˝À ñqï≥T¢ ‘Ó\TdüT. ø±ì yê{ÏøÏ e´‹πsø£+>± b˛sê&É¶+ n˝≤e⁄+∫

yê{Ïì $ìjÓ÷–+#·T≈£î+{≤s¡T. ñ<√´>∑+ ø√dü+ \+#·$TkÕÔs¡T, ‘·eT ø±e÷ìï

#· ≤¢s¡TÃø√e&É+ ø√dü+ yX´*ï ÄÁXsTTkÕÔs¡T (•e •yê!).

düTπs+Á<äsêE≈£î 1974˝À <˚X¯bÕ\ø£ esêZ\qT Vü≤&É …‹Ô+∫q ¬s’ Ò«

ø±]à≈£î&ÉT ª@ø±øÏ>±, Xø£\+>±, |üsêBÛqT&ç>±μ ø£q|ü&Ü¶&Ü? |ü …¢|ü …¢ À ‘·s¡‘·sê\

269

e÷]ÿ ‡»+`kÕVæ≤‘· +

qT+&ç edüTÔqï yÓ{Ïº#êøÏØ e+{Ï <√|æ&û s¡÷bÕ\qT b~]düTÔqï Á|ü»\T

ªnC≤„q+˝À Nø£{Ï À dü+|òü÷ìï kÕ+Á|ü<ëj·÷*ï Á|ü•ï+#·qsTTHê Á|ü•ï+#·ìμ

yêfiófl>± ø£qã&ÉT‘·THêïsê? á s¡ø£eTsTTq ìùdÔ»+ ø£*–+#·&ÜìøÏ bÕ\ø£es¡Z+

Á|üj·T‹ïdüTÔ+<äq&É+ ø£ jÓT‘·TÔ. ø±ì <ëìøÏ düVü≤»+>±H ñ+& Á|ü‹|òüT≥qqT,

ÁXÊ$Tø£es¡Z dü+düÿ è‹ì ` n~ b+‘· ndüŒwüº+>± ñ+&É ` $düà]+#·&É+

e÷Á‘·+ ø£åe÷s¡Ω+ ø±<äT. Ç+‘·ø° á ô|≥Tºã&ç<ëØ e´‹πsø£‘· ÁXÊ$Tø£es¡Z+|ü≥¢

ñqï @Vü≤´ uÛ≤yêìøÏ eTTdüT>∑T e÷Á‘·yT. ás√E ÁXÊ$Tø£esêZìï u≤Vü‰≥+>±

ndüVæ≤´+#·Tø√e&É+ M\T|ü&É<äT >∑qTø£, eédüú MT<ä ô|{Ïº Ä |üì #j·T&Üìπø

Ç<ä+‘ê.

Á|ü»*˝≤ @&çùdÔ eT] á $•wüºe´≈£îÔ … ≤+{Ïyêfió¢? Mfi¢ø=ø£ es¡Z+ Ò<äT.

Mfió¢ uÛÖ‹ø£yÓ’s¡T<Ûë´\≈£î düŒ+~+∫ bÕ\ø£esêZ\HÓ~]+# yêfió¢ ø±s¡T. ndü\T

düTπs+Á<äsêE ñ<›X´+˝À ˇø£ e´øÏÔ $|ü¢eø±s¡T&ÉT ø±yê\qTø√e&É+ düe÷»+

|ü≥¢, ‘√{Ï e÷qe⁄ì|ü≥¢ n‘·ì≈£îqï HÓ’‹ø£u≤<Ûä ‘·qT e÷Á‘·yT dü÷∫düTÔ+~. Ç~

e÷]ÿ ‡C≤ìøÏ |üP]Ô>± $s¡T<äΔs. $|ü¢euÛ≤yê\T uÛÖ‹ø£ yÓ’s¡T<Ûë´\qT+&ç |ü⁄&É‘êsTT.

$|ü¢e es¡Z+ bÕ\ø£es¡Z+‘√ eTÚ*ø£eTsTTq yÓ’s¡T<Ûä +>∑\ es¡Z+. Çø£ÿ&É HÓ’‹ø£

u≤<Ûä ‘· Á|üdüøÏÔ nqedüs¡+. ‘êqT <äTqTï‘·Tqï uÛÑ÷$T˝Àì |ü+≥ ‘·qπø <äø±ÿ\qï

ø√¬sÿ˝À ªHÓ’‹ø£u≤<Ûä ‘·μ Ò<äT. n~ πøe\+ ªkÕ«s¡úyTμ.

BìøÏ _Ûqï+>± á $•wüºe´≈£îÔ\T ªªbÕ\ø£esêZ\ uÛ≤yê\HêÁXsTT+#·≈£î+&É

J$‘êìï >∑&É|ü>∑*π>yêfi¯ó¢.μμ ñ<√´>∑+ ø√dü+ \+#·+ sTTe«&É+ e+{Ï

ªªdü+|òüT+ ÄyÓ÷~+# |üqT*ï $s√~Û+∫μμ J$+#yêfió¢ (Mfi¢øÏ |ü<Óø£sê\ e÷>±DÏ

e⁄+≥T+~ ø±uÀ\T). á s¡ø£+>± bÕ\ø£es¡Z uÛ≤eC≤\+ qT+&ç $eTTøÏÔ

bı+<ä&ÜìøÏ yê]øÏ kÕVæ≤‘· + ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. Ç~ Ç~es¡≈£î #Ó|æŒq ªì»eTsTTqμ

kÕVæ≤‘·´+. #·]Á‘·˝À e´øÏÔ>∑‘· n+XÊìøÏ >∑\ ÁbÕeTTK´‘·, kÕVæ≤‘ê´ìøÏ

ñ‘·Œ‹ÔøÏ >∑\ ndüe÷q‘· e÷]ÿ ‡C≤ìï <ë{Ï b+‘·<ä÷s¡+ e#êÃjÓ÷

>∑eTì+#ê*. ñ<ëVü≤s¡DøÏ: ªªdü+|òü÷ìï e´‹πsøÏ+#ê˝≤ ˝Ò<ë nqï~ e´øÏÔ

Çwüº+. Ä e´øÏÔ kÕVæ≤‘· |üsƒ¡q+ e˝À¢, düs¡sTTq kÕ+|òæTø£ ne>±Vü≤q e\¢H√

ìC≤ìC≤*ï ‘Ó\T‡ø=ì u≤<Ûä ‘êj·TT‘·T&ÉT ø±e*‡+< ‘·|üŒ ys¡T e÷s¡Z+ Ò<äTμμ.


270

e´‹πsøÏ+#~ ªdü+|òü÷Hêïμ? á ‹s¡T>∑Tu≤≥T<ës¡T¢ uÖ<äΔ_Û≈£åîe⁄˝≤? ‘·q J$‘·

ì‘·´dü‘·éTsTTq <√|æ&çì ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ ˇø£ ø±]à≈£î&çø£sTTHê

¬s’‘·Tø£sTTHê kÕVæ≤‘· |üsƒ¡q+, dü+|üPs¡í kÕe÷õø£ ne>±Vü≤q ‘√&ÉŒ&É‘êsTT>±ì

n$ n‘·édüs¡+ ø±<äT. Ç+‘·ø° ÁXÊ$Tø£ »q+ |üìøÏsêìyêfi¯¢˙, $|ü¢e+

$•wüºe´≈£îÔ\T $•wüº+>± kÕ~Û+#<ä #Ó|üŒ&Üìπø sTT<ä+‘ê.

b˛˙ sTT<ä+‘ê ì»y˚TqqT≈£îHêï á kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\T Á|ü»*ï

y˚T˝§ÿ\|ü&ÜìøÏ Á|üj·T‘·ï+ #˚j·÷˝≤? ‘·q yê´dü+ yÓTT<ä{À¢ ˇø£#√≥

düTπs+Á<äsêE ne⁄qH˚ n+{≤&ÉT. ø±ì ñ‘·Ôs√‘· Ôsê ndü\T $wüj·T+

ãj·T≥|ü&ÉT‘·T+~. ªªñ‘·ÔeT kÕVæ≤‘ê´ìï, ø£fi¯*ï Äq+~+#·>∑\ X¯øÏÔ yê]øÏ

(n+fÒ kÕe÷q´ Á|ü»\≈£î) ñ+&É<äT. nsTT‘˚ b+‘·{Ï Á|ü‹≈£L\

|ü]dæú‘·T\˝ÀqsTTHê bes√ ø=+<äs¡T bÕsƒ¡≈£î\T+{≤s¡T ø£qTø£ yê]ø√dü+

ì»eTsTTq kÕVæ≤‘·´+ ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·T+~.μμ Bìï düeT]ú+#·Tø√e&ÜìøÏ

e÷sYÿ ‡qT ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îqï $<Ûä+ #ê˝≤ ÄX¯Ãs¡ ø£s¡+. e÷sYÿ ‡, ñ‘·Œ‹Ô

#j·Tã&É¶ edüTÔe⁄qT @$<Ûä+>± ñ|üjÓ÷–+#ê\qï~ ñ‘·Œ‘Ô ìs¡ísTTdüTÔ+<äì,

ø£fi≈£î kÕVæ≤‘ê´ìøÏ dü+ã+~Û+∫q ñ‘·Œ‹Ô Äq+~+#·>∑\ bÕsƒ¡≈£î*ï düèwæº+#·T

≈£î+≥T+<äì nHêï&Éì #Ó|æŒ, <ëì qT+&ç ªªBìï ã{Ïº @+ ‘Ó\TdüTÔ+<ä+fÒ

s¡#·sTT‘· ‘·q s¡#·qqT ñ‘·Œ‹Ô #˚ùdÔ ‘·|üŒ s¡#·qqT ns¡ú+ #˚düTø√>∑\,

Äq+~+#·>∑\ bÕsƒ¡≈£î\T dæ<äΔ+ø±s¡μμì ìsêΔs¡D #kÕs¡T. Äô|’q ªÄ<ÛäTìø£ øÏ¢wüº

s¡#·q\qTμ, ªndüŒwüº Á|üjÓ÷>±\qTμ, ìs¡dæ+∫ ªÁ|ü»\ kÕúsTTìã{Ïº ø£$‘·«+

sêj·TeTHμ nuÛÑT´<äj·T s¡#·sTT‘·\ MT<ä, $|ü¢e s¡#·sTT‘·\ MT<ä ªm+‘· yÓ÷dü+!μ

n+≥÷ $s¡T#·T≈£î|ü&Ü¶s¡T. ndü*+‘·ø° nø£ÿ&É e÷sYÿ ‡ @eTHêï&ÉT?

... “An object of art creates a public that has artistic taste and is able to

enjoy beauty”. n+fÒ e÷sYÿ ‡ Çø£ÿ&É πøe\+ kÂ+<äs¡ düèwæºì <Û j·T+>± >∑\

ø£fiqT >∑T]+∫, n+fÒ bÕXÊÃ‘· <XÊ˝À¢ n|üŒ{ÏøÏ ¬s+&ÉTeT÷&ÉT X‘êu≤›\T>±

kÕ+Á|ü<ëj·T+>± edü÷Ôqï ø£fiqT >∑T]+∫ e÷{≤¢&ÉT‘·THêï&ÉT. ø£fikÂ+<äs¡ +

düèwæºø√düyTqì e÷sYÿ ‡ bqï&É÷ nq Ò<äT ø±ã{Ïº á e÷≥H=ø£ kÕ<Ûës¡D

dü÷Árø£s¡D>± ñ|üjÓ÷–+#·&É+ ‘·|ü. nsTTHê, yÓTT<ä{Ï ÁXÊ$Tø£es¡Z

271

e÷]ÿ ‡»+`kÕVæ≤‘· +

$|ü¢eeTsTTq bÕ´]dt ø£eT÷´Hé ≈£L&É »s¡T>∑ø£eTT+<äT e÷sYÿ ‡ nqï e÷≥*ï

y<äyê≈£îÿ>± |ü]>∑DÏ+∫ á $|ü¢yê\ j·TT>±ìøÏ >∑÷&É nq«sTT+#·&É+ b+<äT≈£î?

Òì#√≥ j·÷+Á‹ø£+ ø£ì|æ+#˚ düTπs+Á<äsêEøÏ~ j·÷+Á‹ø£eTì|æ+#· Ò<ë?

n<$<Ûä+>±, »+‘·Te⁄ ‘·q ‘·ø£åD nedüsê\qqTdü]+∫ ñ‘·Œ‹Ô #düTÔ+<äì,

eTìwæ ‘·ø£åD nedüs¡+ Òq|ü⁄Œ&ÉT ≈£L&É ñ‘·Œ‹Ô #˚kÕÔ&Éì, ìC≤ìøÏ uÛÖ‹ø£

nedüsê\ ‹Ô&ç Òq|ü⁄Œ& ñ‘·Œ‹Ô #kÕÔ&Éì e÷sYÿ ‡ #Ó_‘ <ëìï Ä<Ûës¡+#düTø=ì

ªªBìïã{Ïº uÛÖ‹ø±edüsê\≈£î nr‘·+>± <äèwæº ì\T|ü>∑*–qyê&ÉT e÷Á‘·y˚T

kÕVæ≤‘ê´ìï düèwæº+#·>∑\&ÉT. uÛÖ‹ø±edüsê\ |ü]~Û À J$+# eTìwæ ø£fi*ï

n+<äTπø Äq+~+#· Ò&ÉTμμ nq&É+ eÁø°ø£s¡D nHê˝À, e+#·q nHê˝À ‘Ó*j·T&É+

Ò<äT. »+‘·Te⁄\T Äø£* ydæq|ü⁄Œ&ÉT ‹+&ç yÓ‘·T≈£îÿ+{≤sTT. |ü≈£åî\T nedüs¡+

nsTTq|ü⁄Œ&ÉT >∑÷fió¢ ø£≥Tº≈£î+{≤sTT. eTìwæ πs|ü{Ï nedüsêìï <äèwæº À e⁄+#·Tø=ì

ás√CÒ ñ‘·Œ‹Ô #˚düT≈£î+{≤&ÉT. Ä $<Ûä+>± #˚j·T>∑\&ÉT ø±ã{Ïº, ‘·q

uÛÖ‹ø±edüsê\T rs¡TÃ≈£îH yfiqT, ñ‘·Œ‹Ô #ùd yfiqT ys¡T>± e⁄+#·T≈£î+{≤&ÉT.

<ëìe\¢ ñ‘·Œ‹Ô eT]+‘· düe´+>± #j·T>∑\T>∑T‘ê&ÉT. ÇB e÷sYÿ ‡ nqï~.

n+‘˚ø±ì kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\T, bÕsƒ¡≈£î\T õ‘˚+Á~j·TT\T ø±yê\ì ø±<äT. Ä

ø±s¡D+#˚‘· kÕe÷qT´\T yÓ<Ûäe\T dü+kÕÿs¡V”≤qT\T nsTTq ÁXÊ$T≈£»q+

kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ns¡TΩ\T ø±s¡ì @ e÷Á‘·+ ø±<äT.

Çø£b˛‘, Á|ü»\ø√dü+ ø£$‘·«+ sêj·TeT+fÒ Á|ü»\kÕúsTTì ã{Ïº sêj·T&É+

ø±<äT. á kÕúsTT n#·\+>± bø£ÿ&√ e⁄+&˚~ ø±<äT. Á|üC≤kÕVæ≤‘·´+,

Á|üC≤b˛sê≥+, Á|ü»\ #Ó’‘·q´kÕúsTT |üs¡düŒs¡+ Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düT≈£î+≥÷

nH√´q´ÁøÏj·T <ë«sê eTT+<äT≈£îb˛‘êsTT. n+‘˚ø±ì, á nH√´q´ÁøÏj·TqT

ªñ‘·ÔeT kÕVæ≤‘ê´ìï Äq+~+#·>∑\μ bÕsƒ¡≈£î&çøÏ, yê&çø√dü+ sêùd s¡#·sTT‘·≈£î

e÷Á‘·yT |ü]$T‘·+#dæ, s¡#·sTT‘· á $•wüßº&ÉsTTq bÕsƒ¡≈£î&çì Á|üuÛ≤$‘·+CÒdæ,

‹]– Ä bÕsƒ¡≈£î&ç ªe÷‘·èuÛ≤yê\‘√, Á>∑Vü≤DX¯øÏÔ‘√μ Á|üuÛ≤$‘·T&Ó’, Ç<ä›s¡÷

#Ó≥º|ü{≤º ÒdüTø=ì kÕVæ≤‘ê´ø±X+˝À $Vü≤]+#·&É+ ø±<äT e÷]ÿ ‡düTº <äèø£Œ<∏ä+

n+fÒ. Á|üC≤kÕVæ≤‘ê´ìøÏ Á|üC≤b˛sê{≤ìøÏ >∑\ nH√´q´ÁøÏj·T áHê&ÉT

dü÷Á‘·kÕúsTT qT+&ç yêdüÔekÕúsTTì #˚s¡T≈£î+~. ã÷‘·T |üÁ‹ø£\qT, dæìe÷


272

|üÁ‹ø£\qT, MT (e÷) |üÁ‹ø£\qT #·<äeì ÁXÊ$Tø£»q+ ás√E $|ü¢e s¡#·sTT‘·\

ø£$‘·\T #·<äTe⁄‘·THêïs¡T. bÕ≥\T bÕ&ÉT≈£î+≥THêïs¡T. ‘êyT sêdüTÔHêïs¡T ≈£L&É.

yêdüÔe+ Ç˝≤>∑T+fÒ düTπs+Á<äsêE <äèwæº À Çyê«∞ e÷]ÿ ‡düTº s¡#·sTT‘·

‘√{Ïe÷qe⁄&çø√dü+ ø±≈£î+&Ü ‘·q ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ëìøÏ e÷Á‘·y˚T

ìã<äTΔ&Ée⁄‘·THêï&É≥. n< ì»eTsTT‘ $|ü¢eø£$‘·«+ n<äq|ü⁄ $\Te >∑T]+∫

ô|≥Tºã&ç >∑T]+∫ sêdü÷Ô e⁄+&Ü*. eTVü‰nsTT‘˚ e÷sYÿ ‡ >∑T]+∫, …ìHé

>∑T]+∫ sêdü÷Ô e⁄+&Ü*. ø±˙ uÛ≤>∑\÷ŒsY >∑T]+∫, dæ]dæ\¢ »–‘ê´\\ >∑T]+∫

b+<äT≈£î sêdüTÔHêïs¡T? á Äs√|üD düTπs+Á<äsêE yê´dü+ eT÷&ÉeuÛ≤>∑+˝À

e⁄+~. Ä dü+∫ø£ (&çôd+ãs¡T 1980) n≥ºMT< ªø£qT$|ü⁄Œμ nH ø£$‘· e⁄+~.

ªyêdüÔyêìï q>∑ï+>±, @ Ä#êÃ¤<äq Ò≈£î+&É d”«ø£]+# ôdúÌs¡ +μ e⁄qï~ $|ü¢e

ø£e⁄\ø± Òø£ Ä yêdüÔe+ ‘·q˝À düèwæº+#˚ ªÄ+<√fi¯qqT, ø£dæì, ø±*Ãy˚ùd

‘·|üqqT, <äT'U≤ìï, ìsêXqT Äq+<ä+‘√ d”«ø£]+# düTìï‘·T&ÉsTTq e´øÏÔø±?

nsTTHê Ä+<√fiq, ø£dæ, <äT'K+ e¬>’sê uÛ≤yê\qT ø£*–+# yêdüÔyêìï ø√|ü+‘√

d”«ø£]+#ê*>±ì, Äq+<ä+‘√ d”«ø£]+#·&É+ @$T{Ï? n<˚$T{À b+<äTø√

e÷sYÿ ‡ #ê˝≤ø±\+ ÁøÏ+<˚ #ÓbÕŒ&ÉT. ˇø£ $TÁ‘·T&çøÏ sêdæq ñ‘·Ôs¡+˝À

ªªá s¡ø£eTsTTq ô|{°ã÷s¡T®yê\T yÓ’s¡T<Ûë´\qT Äsê~ÛkÕÔs¡T. b+<äT#‘·q+fÒ

Ä es¡Z+ ndæÔ‘ê«ìøÏ eT÷\yT yÓ’s¡T<Ûä + ø±ã{Ïºμμ nHêï&ÉT.1010101010 n+<äT#‘· kÕe÷õø£

es¡ZyÓ’s¡T<Ûë´\qT, yê{Ï |òü*‘ê\qT, ª@ Ä#êÃ¤<äq Ò≈£î+&Éμ, ª@ dæ<ëΔ+‘·eTT

CÀ&ç+#·≈£î+&Éμ, <äT'K+‘√qT eT∞¢ Äq+<ä+‘√qT, ø£dæ‘√qT eT∞¢ Ä+<√fiq‘√qT

d”«ø£]+#·&É+.

nsTT‘ düTπs+Á<äsêE Á|ü|ü+#·+˝ÀøÏ eT∞fl Á|üy•+#ê*‡q nedüs¡+

ñ+~. á Á|ü|ü+#·+˝À ø£s√ÿ≥≈£î\sTTq bÕ\≈£î\T, ≈£îdü+kÕÿs¡T\sTTq Á|ü»\T,

õ‘+Á~j·TT\sTTq ø=+‘·eT+~ kÕVæ≤‘· ø±s¡T\T, yê] bÕsƒ¡≈£î\T ñ+{≤s¡ì

#·÷kÕ+. á kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\T @<√$<Ûä+>± ‘êeTT J$düTÔqï düe÷C≤ìøÏ

e´‹πsø£+>± b˛sê&ÉT‘ês¡T, b+<äT≈£î? yê]øÏ, düe÷C≤ìøÏ düK´‘· Ò<äT ø±ã{Ïº

` düK´‘· b+<äT≈£î Ò<äT? ø£èÁ‹eT$\Te*ï bÕ{Ï+# ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷»+˝À

J$düTÔHêïs¡T >∑qTø£. eT] BìøÏ ` BìøÏ>∑÷&É ` e÷sYÿ ‡ eT<ä›‘·Tø±yê*.

273

~∏j·TØdt Ä|òt düsY|ü¢dt yê\÷´ nqï |ü⁄düÔø£+˝À e÷sYÿ ‡ ªªô|≥Tºu&ç<ëØ eédüú À

uÛÖ‹ø£ ñ‘·Œ‹Ô ø=ìï s¡ø±\ yT<Ûë>∑‘·eTsTTq (Spiritual) ñ‘·Œ‹ÔøÏ Á|ü‹≈£L\+>±

ñ+≥T+~ ` ñ<ë: ø£fi\≈£L, ø£$‘ê«ìø°μμ nHêï&Éì #Ó|æŒ <ëìï düTπs+Á<äsêE

á $<Ûä+>± yêÚ≤´ìdüTÔHêïs¡T: ªªô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú À ø£fi\T n_Ûeè~Δ #Ó+<äeì

e÷sYÿ ‡ n+≥THêï&É+fÒ <ëìø±ÿs¡D+ ` eTìwæ ø£èÁ‹eT $\Te*ï bÕ{Ï+#

yê&ÉT>±, |üsêBÛqT&ÉT>±, z X¯ø£\+>±, @ø±øÏ>±, nkÕVæ≤‘ê´ìï ˙#·

dü+düÿ è‹ì Äq+~+#˚yê&ÉT>±...μμ e¬>’sê e¬>’sê ‘·j·÷s¡e⁄‘ê&ÉT ø±ã{Ïº.

e÷sYÿ ‡ #Ó|æŒ+<ëìøÏ<ë ns¡ú+? ndü\T ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷»+˝À ø£fi¯\T

eè~Δ#Ó+<äH #Ó+<äeHêï&Ü? ø£yfi ô|’ì∫Ãq ø=fÒwüHé Ä nsêúìï düTŒ¤]+|üCÒdæHê,

n~ dü]ø±<äì n< |ü⁄düÔø£+˝À yπs dü+<äsê“¤\˝À #Ó|æŒq e÷≥\T s¡TEe⁄#kÕÔsTT.

ô|≥Tºã&ç<ëØ ñ‘·Œ‹Ô $<ÛëHêìøÏ, ø£fi\≈£î yÓ’s¡T<Ûä + e⁄+≥T+~. BìøÏ

ø±s¡D+ eTìwæ ø£èÁ‹eT+>±qT ˙#·+>±qT ‘·j·÷s¡e&É+ >±<äT. ô|≥Tºã&ç<ëØ

ñ‘·Œ‹Ô edüTÔ$ìjÓ÷>∑+ ø√dü+ ø±≈£î+&É e÷]Œ&çø√dü+ »s¡T>∑T‘·T+~. n+fÒ

ñ‘·Œ‹Ô nsTTHê edüTÔ yê&Éø£|ü⁄ $\Te s¡÷|ü+˝À ø±≈£î+&Ü e÷s¡ø£|ü⁄ $\Te

s¡÷|ü+˝À e⁄+≥T+~. ñ‘·Œ‹ÔøÏ Áb˛<ä“\+ n<äq|ü⁄ $\Te<ë«sê ô|≥Tºã&çì

Ç‘√~Ûø£+ #düTø√e&É+ ` nsTT‘ ø£fi≤ø±s¡T\ düèwæºøÏ, ø£$‘·≈£î nìyês¡ +>±

e÷s¡ø£|ü⁄ $\Te e⁄+&Ü\ì Ò<äT. ñ+&É<ä #Ó|üŒ Ò+. Çø£ÿ& ô|≥Tºã&ç<ëØ

ñ‘·Œ‹ÔøÏ, ø£fi¯≈£î, ø£$‘ê«ìøÏ yÓ’s¡T<Ûä´+ e⁄+~. BìøÏ _Ûqï+>± uÛÑ÷kÕ«eT´

düe÷»+˝À e⁄‘·Œ‹Ô (n~Ûø£uÛ≤>∑+) yê&Éø£|ü⁄ edüTÔe⁄\ ñ‘·Œ‹Ô. n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô

ô|≥Tºã&ç>± e÷]q á düe÷»+˝À <√|æ&ç esêZ\≈£î >±HêãC≤Hê\‘√qT

eTTcÕsTTsê\‘√qT ø±\+ >∑&É|ü&Üìï $T+∫q yê´|üø£+ e⁄+&É<äT. n+fÒ yê]

Á|üe÷D≤\ïqTdü]+∫ ñ‘·ÔeTeTì|æ+#·T≈£îqï ø£fi, ø£$‘·«+ ñ‘·Œ‹Ô ø±e&ÜìøÏ

yπs @ Ä≥+ø£eT÷ e⁄+&É<äT ` n+<äTø£H Á|ü‘´øÏ+∫ ªªô|≥Tºã&ç<ëØ ñ‘·Œ‹Ô

$<Ûëq+ ø£fi≈£î Á|ü‹≈£L\+>± ñ+≥T+~μμ nì #Ó|üŒ&É+.

á yÓ’s¡T<Ûä + yêdüÔe+˝À @ s¡÷|ü+ rdüT≈£î+≥T+<äqï~ ì]›wüºkÕúsTTì

ã{Ïº ñ+≥T+~. Á|üeTTK ã÷s¡T®yê yT<Ûë$, ÄHê{Ï (18e X‘êã›|ü⁄ ∫e]

uÛ≤>∑+) nuÛÑT´<äj·T X¯øÏÔì+ø± ø√˝ÀŒì ã÷s¡T®yêes¡Z+ Á|ü‹ì~Û nsTTq

e÷]ÿ ‡»+`kÕVæ≤‘· +


274

Ä&É+dæà‘Y ˇø£#√≥ eT‘ê~Ûø±s¡T\qT, ˝≤j·Ts¡¢qT, &Üø£ºs¡¢qT, s¡#·sTT‘·\qT,

Ä≥>±fi¯¢qT, bÕ≥>±fi¯¢qT, ã|òüPq¢qT n+<ä]˙ ˇø£{Ï>± #˚]Ã, Ms¡+<äs¡T

ìs¡s¡ Δø£eTsTTq nqT‘êŒ<äø£ ÁXÊ$T≈£î\T, HÍø£s¡ ¢‘√ düe÷qeT˙, Mfi¯ó¢

düe÷»+MT<ä |ü&ç Áã‹πøyêfi¢ ìs¡düq>± nqïe÷≥*ï ñ≥+øÏ+∫, e÷sYÿ ‡

<ëìì á$<Ûä+>± yêÚ≤´ì+#ê&ÉT1111111111. Çø£ÿ&É Ç+ø± $|ü¢eX¯øÏÔì ø√˝ÀŒì

ã÷s¡T®yêes¡Z+ e÷{≤¢&ÉT‘√+~. á es¡Z+ n|üŒ{ÏøÏ+ø± düe÷C≤ìï sêC≤´+>±ìï

dü+|üPs¡í+>± ‘·q≈£î ˝Àãs¡#·Tø√˝Ò<äT. nsTT‘˚ á ã÷s¡T®yêes¡Z+ |üP]Ô>±

n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e∫Ã, ñ‘êŒ<äø£ ÁXeT≈£î Á|ü‹ì~Û>± ñqï~ ø±kÕÔ, ñ‘êŒ<äø£

ÁXÊ$T≈£î*ï ‘·q e+‘·T>± b<äTs¡Tÿqï|ü⁄Œ&ÉT, Çø£ÿ&É ìs¡dæ+∫q yêfi¯¢+<ä]ì

ª‘·q yêfió¢μ>± b+#·T≈£î+≥T+~. Áø£eT+>± ªdü+kÕÿs¡+μ ô|]– ‹+fÒ #ê\<äì,

ªdü+kÕÿs¡+μ e⁄+&Ü\ì Á>∑Væ≤düTÔ+~. á uÛÖ‹πø‘·s¡ ñ‘·Œ‘·TÔ\˙ï ô|≥Tºã&ç<ëØ

ñ‘·Œ‹Ô À uÛ≤>∑eTe⁄‘êsTT, ô|≥Tºã&ç<ës¡¢ ≤uÛ≤\ø√dü+ #j·Tã&É‘êsTT. n|ü⁄Œ&ÉT

‘êqT e´s¡úeTì ìs¡dæ+∫q á ñ‘·Œ‘·TÔ\H˚ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡eTì düeT]údüTÔ+~

(düTBs¡ÈeTsTTq e÷sYÿ ‡ yê´K´≈£î Ç~ ùd«#êÃ¤qTyê<ä+ e÷Á‘·yT).

Ç~ >∑‘·X‘êã›+ eT<Ûä uÛ≤>∑|ü⁄ $wüj·T+. ‘·s¡Tyê‘· |ü]D≤e÷*ï >∑÷&É

‘Ó\TdüTø√yê*. Áø£eT+>± ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷»+ >∑T‘·Ô ô|≥Tºã&ç<ëØ dü«uÛ≤yêìï

bı+~+~. n+fÒ n+‘·es¡≈£î n|ü⁄Œ&É|ü⁄Œ&ÉT Ä]úø£ dü+øå√uÛ≤\ düeTj·T+˝À

b<äTs=ÿqï ªe÷¬sÿ{Ÿ düeTdü μ <Ó’q+~q düeTdü >± e÷] ≈£Ls¡TÃ+~. n~Ûø£+>±

ô|≥Tºã&ç πø+ÁBø£]+#·ã&É≥+ #‘·, <ëìï ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£+>± eT<äT|ü⁄ ô|≥º&ÜìøÏ

ø±e\dæq e÷¬sÿ≥¢ $düÔs¡D düeTdü´sTT+~ (Bìì Ä]úø£ XÊÅdü Ôy˚‘· Ô\T

n<äq|ü⁄$\Te |òü\Bø£s¡D düeTdü Problem of realisation of surplus value

n+{≤s¡T). Bìø=ø£ |ü]cÕÿs¡+, Á|ü#ês¡ kÕ<ÛäHê\qT eTTeTàs¡+>± yê&ÉTø=ì

yê&Éø£+<ës¡T\ <äèwæºHêø£]¸+∫ e÷¬sÿ≥T¢ düèwæº+#·Tø√e&É+. <ëìøÏ ø£fi¯qT

˝§+>∑Bj·T&Éy˚T ø±<äT, ø£fi¯H˚ ˇø£ Á|ü#ês¡kÕ<Ûäq+>± yê&ÉT≈£î+≥T+~

ô|≥Tºã&ç<ëØes¡Z+. á s√E bÕXÊÃ‘· <XÊ˝À¢ πs&çjÓ÷, {Ï.$.\˝Àì Áb˛Á>±+\T

n~Ûø£+>± >∑T‘·Ô ô|≥Tºã&ç<ëØ dü+düú\T ìs¡«Væ≤+#y. M{Ïì ªø£eT]¸j·T Ÿ‡μ

n+{≤s¡T. n+‘ø±<äT, ø£fi≤uÛÑeHê\T (art galleries) q&ÉT|ü⁄‘ês¡T, y\&Ü\s¡T¢

275

e÷]ÿ ‡»+`kÕVæ≤‘· +

yÓ∫Ã+∫ ‘·eTπø ns¡ú+>±ì ns¡÷|ü ø£fi≤K+&Ü\T ø=+{≤s¡T ø£|ü⁄Œ&ÉT ìs¡s¡úø£eTì

ìs¡dæ+∫q ôd’<ëΔ+‹ø£ |ü]XÀ<ÛäqH ø±≈£î+&Ü ì»+>±H ìs¡s¡úø£eTsTTq qøÏ©

|ü]XÀ<ÛäqqT >∑÷&É Ç|ü⁄Œ&ÉT Áb˛‘·‡Væ≤düTÔHêïs¡T $$<Ûä ªbòÂ+&wüq¢μ <ë«sê1212121212.

ø±ã{Ïº ‘·q |ü]D≤eTÁø£eT+˝À ã÷s¡T®yê e⁄‘·Œ‹Ô $<Ûëq+ ªø£fi≤b˛wüDμ nedüs¡+>±

#düTÔ+<äì Á>∑Væ≤+#ê*. (á ø£fi bÕ\ø£esêZ\ ø£fi‚ >±ì Á|üC≤ø£fi ø±<äì yπs

#Ó|üŒqedüs¡+ Ò<äT. nsTT‘ düTπs+Á<äsêE #Óù|Œ ªñ‘·ÔeTμ ø£fi≈£î á e÷¬sÿ≥¢

$düÔs¡D≤s¡ú+ »]π> ø£fi≤b˛wüD≈£î @ $s√<Ûä+ Ò<äT ` á b˛wüD |ü⁄Dé÷ nì

áHê&ÉT nyÓT]ø±˝À ªÄ<ÛäTìø£μ ø£fi≤ø±s¡T\Tμ #ê˝≤eT+~ \øå±~Ûø±s¡T\j·÷´s¡T).

b˛˙ ô|≥Tºã&ç<ëØ ñ‘·Œ‹Ô $<Ûëq+ ªñ‘·ÔeTμ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ, ø£fi≈£î $s√~Û

nqT≈£î+<ë+. eT] eTq ªñ‘·ÔeTμ kÕVæ≤‘· ø±s¡T\T, ø£fi≤ø±s¡T\T @+#j·÷*?

Ä ñ‘·Œ‹Ô $<ÛëHêìï m~]+#ê*. n+fÒ (‘ê‹«ø£ C≤„q+ >∑\yêfió¢, >∑‹‘·s¡ÿ+

b]–q yêfió¢ ø±ã{Ïº) n+<äT˝Àì yÓ’s¡T<Ûë´*ï |ü⁄s¡düÿ]+#·Tø=ì ø±]àø£es¡Z+‘√

#sTTø£\bÕ*. ø±ì düTπs+Á<äsêE Á|ü|ü+#·+˝Àì yT<Ûë$ #ùd~ á |üì

ø±<äT. Ç‘·qT ªdüe÷C≤ìøÏ e´‹πsø£+>± b˛sê&É‘ê&ÉT. ªñ‘·Œ‹Ô $<Ûëq+‘√ $s√<Ûä+

ñqïyê&ÉT yÓTT‘·Ô+ düe÷»+‘√ b˛sê&É&É+ b+<äT≈£î? nsTT‘˚ Ç~ πøe\+

n‘·ì e´øÏÔ>∑‘·eTsTTq yÓÁ] ø±<äT ` ˇø£ ø=‘·Ô #ê]Á‘·ø£ dæ<ëΔ+‘·+. ªªe´øÏÔø°

düe÷C≤ìø° eT<Ûä ø=qkÕπ> |òüTs¡D >∑‹‘ê]ÿø£+>± ø=qkÕ>∑T‘·T+~. <ëì

|òü*‘·+>±H˚ Ä düe÷»+˝À e÷s¡TŒ edüTÔ+~μμ. eTs=ø£#√≥ ªª>∑‹‘ê]ÿø£‘·

ÁøÏj·÷o\+>± #·]+#ê\+fÒ e´øÏÔø° yêdüÔyêìø° |òüTs¡D »s¡>∑&É+ nìyês¡ +.μμ

ª#·]Á‘· n+‘ê es¡Zb˛sê{≤\ #·]Á‘·μ nì qy˚Tà e÷]ÿ ‡»+ qT+&ç Ç+‘·

<ä÷s¡+b˛sTT, j·÷+Á‹ø£‘·≈£î >∑‹‘ê]ÿø£‘·≈£î >∑\ uÛÒ<ä+ $e]+#·ã÷qTø√e&É+

b+<äT≈£î? Ç~ #ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£yê<ä+ ø±<äT, #ê]Á‘·ø£ n~ÛyêdüÔ$ø£yê<ä+.

Ç+‘· uÛÑj·÷qø£eTsTTq yê<ëìøÏ >∑‹‘·s¡ÿ+ >∑÷&É #]ùdÔ @eTe⁄‘·T+<√ #Ó|üŒ Ò+

ø±ã{Ïº <äj·T#dæ j·÷+Á‹ø£+>±H nq«sTT+#·eTì ÁbÕs¡úq.

ªÄ<ÛäTìø£μ kÕVæ≤‘· +

Çs¡ej·Té X‘êã›+˝À bÕXÊÃ‘· kÕVæ≤‘· +˝À e∫Ãq kÕVæ≤‘√´<ä e÷\

qìï+{Ïì e÷]ÿ ‡düTº\T ã÷s¡T®yê kÕVæ≤‘· +, ø°åDkÕVæ≤‘· + nì $eT]Ù+#ês¡ì,


276

nsTT‘ á kÕVæ≤‘· + ã÷s¡T®yê $\Te\≈£î e´‹πsø£+>± e∫Ãq kÕVæ≤‘· eTì

düTπs+Á<äsêE Äs√|ædüTÔHêïs¡T. Bìï ø=+#Ó+ $es¡+>± |ü]o*+#ê*‡ ñ+~.

Á|ü<∏äeT+>± es¡ZkÕVæ≤‘·´+ >∑T]+∫ e÷sYÿ ‡ #Ó|æŒq e÷≥*ï eTs=ø£kÕ]

>∑Ts¡TÔ#j·÷*. ˇø£ es¡Z+ ‘·q kÕe÷õø£ Ä]úø£ nedüsê\ <äècÕº ne\+_+#

<äèø£Œ<∏ëìï ‘·q e´øÏÔ>∑‘·eTsTTq ø±s¡D≤\ e\q ne\+_+#yê&ÉT Ä esêZìøÏ

Á|ü‹ì~Û. (nsTT‘ Bìï bòÕs¡Tà˝≤>± e÷]Ã e÷ yÓTTVü‰q ø={§º<ä›ì düTπs+Á<äsêE

e+{Ï yê]øÏ $»„|æÔ.) á ne>±Vü≤q‘√ bÕXÊÃ‘· kÕVæ≤‘ê´ìï |ü]o*+#≥|ü⁄Œ&ÉT

>∑‘· X‘êu≤›ìøÏ á X‘êu≤›ìøÏ ô|≥Tºã&ç<ëØ $<Ûëq+˝Àì ‘&Ü\T >∑eTì+#ê*.

>∑‘·X‘êã›+ ∫e] uÛ≤>∑+<ëø± ô|≥Tºã&ç<ëØ Ä]úø£ $<Ûëq+ (yÓTT‘·Ô+

MT<ä) ô|≥Tºã&ÉT\ b˛{°ì ÁbÕ‹|ü~ø£>± ø£*–e⁄+&ç+~. bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü¢yêìï

kÕ~Û+∫ Ä$]XøÏÔì Á|üÁ|ü<∏äeT+>± ñ‘·Œ‹ÔøÏ #√<äø£XøÏÔ>± e÷]Ã+~. uÛÖ‹ø£

Á|ü|ü+#·+ >∑T]+∫ C≤„q+ ô|]π>ø=B› <ëìï ñ‘·Œ‹ÔøÏ yê&ÉTø=ì ñ‘êŒ<äø£‘·qT

$|üØ‘·+>± ô|+∫+~. n≥Te+{Ï eédüú˝Àì bÕ\ø£esêZìøÏ düVü≤»+>±H˚

XÊÅd”Ôj·T <äèø£Œ<∏ä+, ùV≤‘·Tyê<ä+, Á|ü>∑‹yê<ä+, j·T<ës¡úyê<ä+ q#·TÃ‘êsTT. Bì

Á|ü‹_+ãyT ÄHê{Ï ã÷s¡T®yê ‘ê‹«ø£ dæ<ëΔ+‘ê\˝À á yê<ë\ ÁbÕã\´+.

n+‘˚ø±≈£î+&Ü, $_Ûqï <˚XÊ\ ô|≥Tºã&ç<ëØ esêZ\ eT<Ûä´ yÓ’s¡T<Ûë´\THêï

¬>\TÃø√e&ÜìøÏ Á|ü|ü+#·eT+‘ê ñ+~ ø±ã{Ïº Ä yÓ’s¡T<Ûë´\T rÁe+>±

|ü]D$T+#· Ò<äT. $XÊ\eTsTTq Ädæj·÷ ÄÁ|òæø± K+&Ü\˝Àì e÷¬sÿ≥T¢ ª‘·eTμy

ø±e&É+‘√ yê]øÏ á Á|ü|ü+#·+ #ê˝≤ n+<ä+>± ø£ì|æ+∫+~. n+<äTπø

Robert Browning nHêï&ÉT.

“All is well with the World

... God is in his Heaven.”

>∑‘·X‘êã›+ ∫e]uÛ≤>±ìøÏ ô|≥Tºã&ç πø+ÁBø£s¡D »]– >∑T‘·Ô ô|≥Tºã&ç<ëØ

eédüú ñ‘·ŒqïeTsTT+~. Bì‘√ eqs¡T\ø√dü+ e\dü\y≥ $»è+_Û+∫+~.

n+‘·es¡≈£L ¬s+&ÉTeT÷&ÉT <äXÊu≤›\ø=ø£kÕ] e#Ã Ä]úø£dü+øå√uÛÑ+, Áø£eT+>±

s√EyêØ düeTdü >± e÷] e÷¬sÿ≥¢ø√dü+ b˛{° eTØ n~Ûø£eTsTT+~. ø±ì

Ädæj·÷ ÄÁ|òæø± K+&Ü\T b+‘· ô|<ä›esTTHê ˇø£ |ü]$T‹ ñqï$ ø±ã{Ïº á

e÷]ÿ ‡»+`kÕVæ≤‘· +

277

b˛{°øÏ |ü]cÕÿs¡+ Ç~es¡ø£≥+‘· düT\uÛÑ+ ø±≈£î+&É b˛sTT+~. yÓTT<ä{Ï

Á|ü|ü+#·j·TT<äΔ+ »]–+~. Ç<ä+‘ê #ê\<äqï≥T¢ ø±]àø£esêZìøÏ ª Òìb˛ì ÄX\Tμ

ø£*Œdü÷Ô nø√ºãsY $|ü¢e+ »]–+~. Vü≤sƒê‘·TÔ>± n+<äeTsTTq yêdüÔe+ $ø±s¡+>±

‘·j·÷s¡sTT+~. ‘ê‹«ø£ kÕúsTT˝À sTT~ n~ÛyêdüÔ$ø£ yê<ä+>± |ü]D$T+∫+~.

n+‘·es¡≈£î ‘·eT Ä~Û|ü‘· + nq+‘·+>± $düÔ]düTÔs<äqT≈£îqï ã÷s¡T®yê esêZ\≈£î

n~ ì»+ ø±<äì, ‘·eT˝À ‘êeTT ø°#·T˝≤&ÉTø√e&ÉyT »]π><äì ‘Ó*ùddü]øÏ

Á|ü>∑‹MT<ä qeTàø£+ b˛sTT+~. n+<äTπø á ªÄ<ÛäTì≈£î\μ˝À yÓTT<ä{Ï yê&ÉsTTq

{Ï.bdt. b*j·T{Ÿ Á|ü>∑‹yê<ä+ MT<äH j·TT<äΔ+ Á|üø£{Ï+#ê&ÉT.1313131313 ñ‘·Ôs√‘·Ôsê

e\dü\˝À ‹s¡T>∑Tu≤fÒ¢ ø±≈£î+&É, ñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ\ ìs¡+‘·s¡ $|ü¢Mø£s¡D >∑÷&É

ô|≥Tºã&ç<ëØ ÄdæÔ dü+ã+<Ûë\‘√ &Ûûø=ì ø=‘·Ô ø=‘·Ô düeTdü \ì ‘Ó∫Ãô|{Ïº+~`

s¡kÕj·Tìø£ |ü<ësêΔ\qT‘·Œ‹Ô #ùdÔ q<äT˝À¢ #|ü\T #·düTÔHêïsTT. ø£\|ü |ü]ÁXeT

$düÔ]ùdÔ es¡<ä\T edüTÔHêïsTT. nDTXøÏÔ Á|üjÓ÷»Hêìï ≈£qT>=+f… V”≤s√wæe÷

Hê>∑kÕøÏ\˝À ˝…ø£ÿ˝Òq+‘· eT+~ ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒj·÷s¡T. á esêZìøÏø£

XÊÅd”Ôj·T<äèø£Œ<∏ä+ MT<ä, ùV≤‘·Tyê<ä+ MT<ä qeTàø£+ düqï–*¢+~. ndæÔ‘·«yê<ä+

|ü⁄{Ïº+~. Áô|ò+∫ $|ü¢e ø±\+˝À, ø£Hê&ÉT eTìwæ Á|ües¡Ôq >∑÷&É dü÷Á‘·ã<äΔeTì

ìs¡÷|æ+#·e#·TÃqì q$Tàq ã÷s¡T®yê, ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ëΔ+‘êìøÏ

ndæÔ‘·«yê~>± e÷] ndü\T Á|ü|ü+#êìπø ns¡ú+ Ò<äT bıeTàHêï&ÉT. ˇø£Hê&ÉT

kÕs¡«»˙q‘· >∑T]+∫, kÕs¡«ø±*ø£ dü‘ê´\ >∑T]+∫ e÷{≤¢&çq ã÷s¡T®yê ‘·q≈£î

e´‹πsø£+>± ‹s¡>∑ã&ÉT‘·Tqï dü‘ê´ìï #·÷dæ <ä&ÉTdüTø=ì ªÁ|ü‹ dü‘· eTT ø£åDÏø£yTμ

nHêï&ÉT (‘Every truth is a truth of the moment’ á e÷≥\qï~ Heidegger

ø±uÀ\T).

kÕÁe÷»ýê<ä+ ø°åD ã÷s¡T®yêj·TT>∑+ ø±ãfÒº e÷]ÿ ‡düTº\T n~ÛyêdüÔ$ø£

yê<ä+ qT+&ç, ndæÔ‘·«yê<ä+ qT+&ç, yê{Ï |ü⁄Á‘·bÂÁ‘· düeT÷Vü≤+ qT+&ç |ü⁄{Ïºq

Ä<ÛäTìø£ bÕXÊÃ‘· kÕVæ≤‘ê´ìï ø°åDkÕVæ≤‘· eT˙, ã÷s¡T®yê kÕVæ≤‘· eT˙ e÷Á‘·yT

ø±≈£î+&É, #ê˝≤ XÊÅd”Ôj·T+>± ø°åD ã÷s¡T®yê kÕVæ≤‘· + nHêïs¡T. á kÕVæ≤‘· +

b<äTs¡T‹]–+~ ã÷s¡T®yê $\Te\≈£î ø±<äT, kÕÁe÷»ýê<ä |üPs¡«j·TT>∑|ü⁄

ã÷s¡T®yê $\Te\sTTq ùV≤‘·Tyê<ä+, Á|ü>∑‹yê<ä+, j·T<ës¡úyê<ä+ yÓTT<ä\sTTq


278

yê{ÏøÏ. á ª‹s¡T>∑Tu≤≥Tμ ã÷s¡T®yê düe÷»+˝À kÕÁe÷»ýê<ä |üPs¡«j·TT>∑+

qT+&ç kÕÁe÷»ýê<ä j·TT>±ìøÏ »]–q e÷s¡TŒ≈£î ‘ê‹«ø£ kÕúsTT˝Àì

>∑T]Ô+|ü⁄ e÷Á‘·yT, n+fÒ Ä e÷s¡TŒ ã÷s¡T®yê #Ó’‘·q´+˝À Á|ü‹_+_+#·ã&É¶

rs¡T e÷Á‘·yT.

düTπs+Á<äsêE≈£î #ê]Á‘·ø£C≤„q+ ˝Ò<äT ø±ã{Ïº, á ìø±s¡‡sTTq

kÕÁe÷»ýê<ä ã÷s¡T®yê kÕVæ≤‘ê´ìøÏ, >∑‘· X¯‘êã›+˝À ô|{°ã÷s¡T®yê es¡Z

<äèø£Œ<∏äeTsTTq ø±\Œìø£ yê<ëìøÏ ‘&Ü ‘Ó*j·T Ò<äT. ndü\T kÕÁe÷»ýê<ä+

n+fÒ @$T{À ‘Ó*j·Tø£ b˛ãfÒº <äfi≤Ø kÕVæ≤‘ê´ìï $eT]Ù+#yêfifløÏ, bÕXÊÃ‘·

Á|üuÛ≤yêìï ìs¡dæ+# #Ûê+<ädüT\≈£î ‘&Ü Ò<ä+≥THêïs¡T.

nsTT‘ á ø°åD ã÷s¡T®yê düe÷»+˝À ªñ‘·ÔeTμ kÕVæ≤‘· + |ü⁄≥º<ë nì

n&É>∑e#·TÃ. e÷sYÿ ‡ b+¬> Ÿ‡\T ]j·÷ø£åqØ nsTTq u≤˝≤®øqT yÓT#·TÃø√ Ò<ë

nqe#·TÃ. Ç+‘·ø° e÷sYÿ ‡ u≤˝≤®øqT ªã÷s¡T®yê$\Te*ï <Ûä«+dü+ #dæq+<äT≈£îμ

ø±<äT yÓT#·TÃ≈£î+~. e÷sYÿ ‡ #ê]Á‘·ø£ C≤„qV”≤qT&ÉT ø±&ÉT, ã÷s¡T®yê$\Te*ï

>∑]Ω+# uÛÑ÷kÕ«eT´#Ó’‘·Hê´ìï #·÷dæ Vü≤]¸+#·&ÜìøÏ.

yêdüÔyêìï, n+<äT˝Àì kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\qT @ e÷j·T Ò≈£î+&É

(dæ<ëΔ+‘·+ ˝Ò≈£î+&É ø±<äT) Á|ü‹_+_+#˚ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ, #ê]Á‘·ø£+>±

nìyês¡ eTsTTq e÷s¡TŒqT (e´øÏÔ>∑‘·+>± q∫ÃHê q#·Ãø£b˛sTTHê) n+^ø£]+#

<äèø£Œ<∏ëìøÏ ˇø£ $\Te ñ+≥T+~. u≤˝≤®ø kÕVæ≤‘ê´ìï ‘êMT ø±s¡D+>±H

yÓT#·TÃ≈£îHêïeTì m+¬> Ÿ‡ ˇø£ ñ‘·Ôs¡+˝À düèwüº+#kÕ&ÉT.1414141414

Ä<ÛäTìø£ bÕXÊÃ‘·´ kÕVæ≤‘·´+˝À Ç≥Te+{Ï s¡#·q\T ˝Òyê n+f…

‘·|üŒ≈£î+&É ñHêïj·TH˚ #ÓbÕŒ*. ñ<ëVü≤s¡D>± nyÓT]ø£Hé s¡#·sTT‘· CÀdü|òt

ôV≤\¢sYqT #Ó|ü⁄Œø√e#·TÃ ` j·TT>∑Á|ü‹ì~Û>± ã÷s¡T®yê Á|ü|ü+#·+ #‘· ` eTq

<äfi≤Ø yT<Ûëe⁄\‘√ düVü‰ düTÔ‹+#·ã&ÉT‘·Tqï kÕ Ÿu… À¢ ø£+f… ìC≤ìøÏ ôV≤\¢sY

s¡#·q\≈£î b≈£îÿe $\Te ñ+~. u… À¢ yêdüÔyêìï #·÷&É Òø£ qøÏ© Ä<Ûë´‹àø£|ü⁄

eTTdüT>∑T ydüT≈£îHêï&ÉT. ôV≤\¢sY s¡#·q\T <ëìøÏ $s¡T<äΔ+>± es¡Ôe÷q nyÓT]ø±

düe÷C≤ìøÏ #·ø£ÿ>± <äs¡ŒD+ |ü&É‘êsTT.

#ÓbıŒ∫Ã+<$T≥+fÒ ø°åD ã÷s¡T®yê kÕVæ≤‘· +˝À yÓ’$<Ûä + Ò<äì ø±<äT,

$\TesTTq kÕVæ≤‘· + |ü⁄≥º<äì ø±<äT, <ëìì d”]j·Tdt>± |ü]o*+#·e\dæq

e÷]ÿ ‡»+`kÕVæ≤‘· +

279

nedüs¡+ Ò<ä ø±<äT, ndü\T XÁ‘·Te⁄qT dü+|üPs¡í+>± ø±≈£î+&É ô|’ô|’H ns¡ú+

#düT≈£îHyê&ÉT j·TT<äΔyT+ #kÕÔ&ÉT? ª|”|ü⁄ Ÿ‡ ù||üsYμ yê]¸ø√‘·‡e dü+<äs¡“¤+>±

e÷sYÿ ‡ #Ó|æŒq$>± düTπs+Á<äsêE sTT∫Ãq yêø±´\ ns¡ú+ sTT<. n+‘>±ì,

Ä kÕVæ≤‘· + jÓTTø£ÿ es¡Zdü«uÛ≤e+ #·÷&Ée<ä›ì >±<äT, es¡Zb˛sê≥+˝À uÛ≤>∑+>±

<ëìï b+&É>∑≥ºe<ä› ø±<äT. ndü\T á Ä<ÛäTìø£ kÕVæ≤‘· + |ü⁄{Ïºq ø=‘·Ô ÀH

…ìHé Bìì ìs¡›«+<ä«+>± ø°åDkÕVæ≤‘· eTì K+&ç+#ê&ÉT.1515151515

∫e] e÷≥

e÷]ÿ ‡»+ eT‘·+ ø±<äT, e÷sYÿ ‡ eTTVü≤eTà<äT e+{Ï Á|üeø£Ô ø±<äT.

ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷»+˝Àì yÓ’s¡T<Ûë´\ qT+&ç |ü⁄{Ïºq >∑‹‘ê]ÿø£ uÛÖ‹ø£yê<ä+

yÓTT<ä{Ï>± e÷sYÿ ‡, b+¬> Ÿ‡\ <äèø£Œ<∏ä+˝À s¡÷|ü+ rdüT≈£î+~. nsTT‘ sTT~

ˇø£ÿs√E˝À »s¡>∑˝Ò<äT. 1848˝À ªø£eT÷´ìdüTº e÷ìô|òk˛ºμ sêùd ø±˝≤ìøÏ

yê] ne>±Vü≤q ˇø£ kÕúsTTøÏ #s¡T≈£î+~. Áø£eT+>± düeTø±©q düe÷C≤ìï,

#·]Á‘·qT, Á|üø£è‹ì $X‚¢wæ+#·&É+‘√ eT]+‘· eTT+<äT≈£î b˛sTT+~. nsTT‘˚

ˇø£ $wüj·÷ìï $X‚¢wæ+#ê\Hêï dü]>±Z ns¡ú+ #düTø√yê\Hêï <ëìøÏ düeTø±©q

düe÷»+˝ÀH˚ Áù|s¡D e⁄+&Ü*. ø±ãfÒº bÕ]dt ø£eT÷´Hé s√E\ es¡≈£î

es¡Zb˛sê{≤ìøÏ sêC≤´+>∑j·T+Á‘êìøÏ e⁄qï dü+ã+<Ûä+ e÷sYÿ ‡≈£î dü+|üPs¡í+>±

ns¡ú+ø± Ò<äT. Bìï >∑T]+∫q dü+|üPs¡íeTsTTq ne>±Vü≤q 1871˝À sêdæq

ªdæ$ Ÿ yêsY ÇHé ÁbòÕHé‡μ nqï s¡#·q˝À ø£ì|æædüTÔ+~. n+<äTπø …ìHé ‘·q

ªsê»éTT ` $|ü¢eeTTμ nH Á|üU≤´‘· dæ<ëΔ+‘· Á>∑+<∏ëìøÏ á s¡#·qH Ä<Ûës¡+

#düT≈£îHêï&ÉT. n< $<Ûä+>± C≤‹düeTdü e÷sYÿ ‡ ø±\+˝À eTT+<äT≈£î sê Ò<äT

ø±ã{Ïº (#·]Á‘· À n~ kÕÁe÷»ýê<ä ø±\+˝À Á|ü<∏äÛäeT+>± ñ‘·ŒqïeTsTT+~

ø±ã{Ïº) <ëìï >∑T]+∫ e÷sYÿ ‡ b≈£îÿe>± #Ó|üŒ Ò<äT. Ä |üì …ìHé #kÕ&ÉT.

Çø£ k˛wü Ÿ kÕÁe÷»ýê<ä+ m≥Te+{Ï<√ e÷sYÿ ‡ }Væ≤+#·qT ≈£L&É Ò<äT.

e÷]ÿ ‡C≤ìï ns¡ú+ #düT≈£îH|ü⁄Œ&ÉT sTTe˙ï >∑Ts¡TÔ+#·Tø√yê*. eTTK´+>±

e÷sYÿ ‡ 1840\˝À #dæq s¡#·q\qT (n+fÒ ø£eT÷´ìdtº e÷ìô|òk º≈£î eTT+<äT

sêdæq$) yê&ÉT≈£îH≥|ü⁄Œ&ÉT #ê˝≤ yÓT\≈£îe‘√ eéVü≤]+#ê* <ëìøÏ $s¡T<äΔ+>±

düTπssÁ<äsêE >±ì sTT‘·s¡ $eTs¡Ù≈£î\T >±ì Ä ø±\|ü⁄ s¡#·q\H Á|üe÷D+>±


280

rdüTø√e&É+, ô|’>± dü+<äs¡“¤Xó~Δ bÕ{Ï+#·≈£î+&É ø=fÒwüqT¢ >∑T|æŒ+#·&É+ #düTÔHêïs¡T.

Ç<ä+‘ê e÷]ÿ ‡düTº\qT <ä÷wæ+#·&ÜìøÏ |üìøÏedüTÔ+~ >±ì Á|ü|ü+#êìï ns¡ú+

#düTø√e&ÜìøÏ, e÷s¡Ã&ÜìøÏ ìs¡T|üjÓ÷>∑+. ãVüQX yê] ñ<›X´+ ≈£L&É

n<˚qqTø√yê*.

15`3`81

1. düè»q, pHé E …’, Ä>∑dtº ôdô|º+ãsY, &çôd+ãsY 1980

2. düè»q, Ä>∑dtº, ôdô|º+ãsY 1979

3. F. Engels, ‘Ludwig Feuerbach and the end of Classical Germanphilosophy,' Marx - Engels Selected Works, P. 613, ProgressPublishers, Moscow, 1970.

4. F. Engels, Letter to J. Bloch, Sept. 21, 1890. Marx-Engels SelectedWorks, P. 683.

5. K. Marx, 'The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte,’ Marx-Engels Selected Works, P. 96.

6. V.I. Lenin, ‘Frederick Engels’ Marx-Engels Selected Works, P. 18.7. “Accumulate, Accumulate, that is Moses and the Prophets!”

K. Marx, Capital, Vol. I, P. 595, Foreign Languages PublishingHouse, Moscow, 1961.

8. Marx-Engels, ‘Communist Manifesto,' Selected Works, P. 38. (“Thebourgeoisie cannot exist without constantly revolutionising theinstruments of production.....”)

9. K. Marx, ‘The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte’, Marx-Engels Selected Works, P. 120.

10. K. Marx, Letter to P.V. Annenkov, Dec 28, 1846. Marx-EngelsSelected Works, P. 668.

11. K. Marx, ‘Theories of Surplus Value’, P. 291-292. ForeignLanguages Publishing House, Moscow.

12. P. Baran and P. Sweezy, ‘Monopoly Capital’, Penguins, New York.13. A. G George, ‘T.S. Eliot, his Mind and Art.’ Asia Publishing House,

1962.14. F. Engels, Letter to Margaret Harkness, Marx Engels Selected

Correspondence, P. 480, Foreign Languages Publishing House,Moscow.

15. V. Shcherbina, ‘Lenin and Problems of Literature,’ ProgressPublishers, Moscow, 1974.

281

e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù ` ø=ìï Á|ü‹bÕ<äq\T

\÷qcÕsYd”ÿ …ìHé düeTø±©qT&ÉsTTq k˛$j·T{Ÿ s¡#·sTT‘·, $eTs¡Ù≈£î&ÉT. n‘·qT

1928˝À sêdæq Theses on the problems of Marxist criticism nH yê´kÕìøÏ Ç~

dü+øÏå|üÔ nqTyê<ä+.

1. Ç~ eTq kÕVæ≤‘· $ø±kÕìøÏ #ê˝≤ eTTKéTsTTq, ìsêíj·Tø£eTsTTq

düeTj·T+. eTq düe÷»+˝À ˇø£ ø=‘·Ô J$‘·+ ì]à‘·eTe⁄‘·÷ ñ+~. á ø=‘·Ô

J$‘êìï eTq kÕVæ≤‘· +, m+‘· ndüŒwüºeTsTTq ndæús¡eTsTTq s¡÷|ü+˝ÀqsTTHê

düπs, Á|ü‹_+_+#·&É+ Hs¡TÃ≈£î+{À+~. n+‘ø±≈£î+&Ü á ìsêàDÁø£eT+ MT<ä

‘·q≈£î+&˚ sê»ø°j·T, HÓ’‹ø£ Á|üuÛ≤e+ ‘ê\÷≈£î düeTdü qT >∑÷&É kÕVæ≤‘· +

eTTqTà+<äT m<äTs¡Tÿ+≥T+~.

eTq <X+˝À $T–*q <XÊ\˝Àø£Hêï es¡Z$uÛÒ<ë\T ‘·≈£îÿe>± ñHêï,

Ç|ü&É|ü& Bìï es¡Zs¡Væ≤‘· düe÷»+>± e]í+#· Ò+. bÕ‘·ø=‘·Ô\ eT<Ûä ø£\Vü≤+

kÕ>∑T‘·÷H ñ+~. j·T÷s¡|t düe÷»|ü⁄ Á|üuÛ≤e+, >∑‘·+ ‘ê\÷≈£î, >∑‘·+˝Àì

bÕ\ø£esêZ\ neX‚wü+ ‘ê\÷≈£î Á|üuÛ≤e+, ø=‘·Ô Ä]úø£ Á|üD≤[ø£ |ü⁄Dé÷ nì

ø=+‘·yTs¡≈£î yê´|æ+∫ ≈£Ls¡TÃqï ø=‘·Ô ô|≥Tºã&ç<ëØes¡Z Á|üuÛ≤e+ ` sTTe˙ï

ø£ì|ædüTÔHêïsTT. Ç$ ø=+‘·eT+~ e´≈£îÔ\, ãè+<ë\ Ä˝À#·q\˝ÀH˚ ø±<äT,

s¡ø£s¡ø±\ dü+ø£s¡ s¡÷bÕ\˝À >∑÷&Ü ø£ì|ækÕÔsTT. ñ<˚›X¯´|üPs¡«ø£+>±qT

Á|ü‘· ø£å+>±qT $<«wü|üP]‘·eTsTTq ã÷s¡T®yê n+XyT ø±≈£î+&É, n+‘·ø£+f…

ãVüQX¯ Á|üe÷<äø£s¡sTTq~, K∫Ã‘·+>± n+‘·ø£+f… »sTT+#·&ÜìøÏ ø£wüº‘·s¡

eTsTTq~. eTs=ø£ n+X+ ñqï<äqï dü+>∑‹ >∑Ts¡TÔ+#·Tø√yê*. Ç~ <Ó’q+~q

J$‘·+|ü≥¢ ô|{°ã÷s¡T®yê es¡Z <äèø£Œ<∏ä+. Ç~ ø±]àø£es¡Z+ jÓTTø£ÿ yÓ’K]˝ÀH

ø±≈£î+&É #ê˝≤eT+~ ø£eT÷´ìdüTº\ yÓ’K]˝ÀìøÏ >∑÷&É Á|üy•+∫+~.

düè»q, ôdô|º+ãsY 1981

nqTyê<ä+


282

2. Ç≥Te+{Ï |ü]dæú‘·T\˝À kÕVæ≤‘ê´ì≈£î+&˚ >∑D˙j·TeTsTTq

bÕÁ‘·‘√u≤≥T e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù≈£î >∑÷&É #Ó|üø√<ä>∑Z u≤<Ûä´‘· ñ+≥T+~.

e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù kÕVæ≤‘· +‘√u≤≥T á s√E ø=‘·Ô e÷qe⁄&çì, ø=‘·Ô J$‘êìï

ì]à+# Áø£eT+˝À ñ‘ê‡Vü≤+‘√qT, XøÏÔe+‘·+>±qT uÛ≤>∑+ |ü+#·Tø√yê*‡q

nedüs¡+ ñ+~.

3. e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î ‘·øÏÿq kÕVæ≤‘·´ $eTs¡ÙHê |ü<äΔ‘·T\≈£î

eTTKéTsTTq ‘˚&Ü j˚T$T≥+fÒ, e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î kÕe÷õø£ XÊÁd”Ôj·T

(sociological) dü«uÛ≤e+ e⁄+≥T+~. Çø£ÿ&É ªkÕe÷õø£XÊg+μ nqïe÷≥

e÷sYÿ ‡ ` …ìHé\T #Ó|æŒq XÊÁd”Ôj·TeTsTTq ns¡ú+˝À yê&Éã&ÉT‘√+~.

ø=+‘·eT+~ kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù≈£î&çøÏ, kÕs¡dü«‘· #ê]Á‘·≈£îìøÏ ‘˚&Ü

#·÷kÕÔs¡T. á ‘&Ü es¡Ôe÷HêìøÏ, >∑‘êìøÏ #Ó+~qeqï e´‘ê´dü+ e\¢ e∫Ã+~

ø±<äT. kÕs¡dü«‘· #ê]Á‘·≈£îìøÏ s¡#·q jÓTTø£ÿ eT÷\+ @$T{Ï, düe÷»+˝À <ëì

kÕúq+ @$T{Ï, kÕe÷õø£ J$‘·+ MT<ä <ëì Á|üuÛ≤e+ @$T{Ï nH $wüj·÷\

XÊÁd”Ôj·T |ü]o\q eTTK´+ø±>±, kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù s¡#·q jÓTTø£ÿ •\Œ|üs¡eTsTTq,

düe÷»|üs¡eTsTTq dü<äTZD≤\qT, <√cÕ\qT n+#·Hê yj·T&Üìï ÁbÕ‹|ü~ø£>±

ø£*– e⁄+≥T+~.

nsTT‘˚ e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£îìøÏ á $uÛÒ<ä+ #ê˝≤es¡≈£î ns¡ús¡Væ≤‘·

eTsTTq~. e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù˝À Xó<äΔ $eTs¡Ù (criticism in the strict sense of

the word) nìyês¡ +>± ˇø£ uÛ≤>∑eTsTTHê, n+‘·ø£+f… eTÚ*ø£eTsTTq~

kÕe÷õø£ $X‚¢wüD.

4. eTs¡sTT‘ e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT á kÕe÷õø£ $X‚¢wüD @ $<Ûä+>±

#kÕÔ&ÉT? e÷]ÿ ‡»+ kÕe÷õø£ J$‘êìï ˇø£ nej·T$ (organism) >±qT

n+<äT˝Àì $$<Ûä uÛ≤>±\qT ˇø£<ëì MT<ä ˇø£{Ï Ä<Ûës¡|ü& nej·Tyê\>±qT

|ü]>∑DÏdüTÔ+~. Ç+<äT˝À ìsêíj·Tø£eTsTTq bÕÁ‘· eVæ≤+#~ uÛÖ‹ø£ Ä]úø£

dü+ã+<Ûë\T, n+<äTHê ÁX¯eTs¡÷bÕ\T. ˇø£ kÕe÷õø£ j·TT>±ìï (epoch)

dü÷ú\+>± $X‚¢wæ+#≥|ü&ÉT e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT Ä j·TT>∑+ ‘ê\÷≈£î kÕe÷õø£

$ø±kÕìï |ü]|üPs¡í+>± ∫Á‹+#ê*. nsTT‘ πøe\+ ˇø£ s¡#·sTT‘·H√ s¡#·qH√


283

#·]Ã+#≥|ü&ÉT eTÚ*ø£eTsTTq Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\qT $X‚¢wæ+#·&É+ n‘· edüs¡+

>±<äT. Çø£ÿ&É ô|¢KH√yé #dæq ø£ dü÷Árø£s¡D e]ÔdüTÔ+~. n<$T≥+fÒ, ø£fi≤düèwæº

ãVüQø=~› y˚Ts¡≈£î e÷Á‘·y˚T ñ‘·Œ‹Ô s¡÷bÕ\MT<ä Á|ü‘·´ø£å+>± Ä<Ûës¡|ü&ç

e⁄+≥T+~. Ä dü+ã+<Ûä+ kÕe÷õø£ es¡Z ìsêàD+ <ë«sêq÷, esêZ\ nedüsê\

qqTdü]+∫ @s¡Œ&˚ es¡ZeTqdüÔ‘·«+ <ë«sêq÷ Á|ü#·Ã¤qï+>± @s¡Œ&ÉT‘·T+~.

kÕVæ≤‘· + m|ü&É÷ ≈£L&É s¡#·sTT‘·≈£î ‘Ó*k˛ ‘Ó*j·Tø√ n‘·qT ÁbÕ‹ì<Ûä +

eVæ≤+# es¡Z+ eTqdüÔ‘ê«ìï Á|ü‹_+_düTÔ+~. Ò<ë, n‘·ìMT<ä Á|üuÛ≤e+ ñqï

$$<Ûä esêZ\≈£î #Ó+~q n+XÊ\qT Á|ü‹_+_düTÔ+~. Bìï #ê˝≤ C≤Á>∑‘·Ô>±

$X‚¢wæ+#ê*.

5. ø£fi≈£î es¡Z eTqdüÔ‘ê«ìøÏ Òø£ kÕe÷õø£ ãè+<ë\ eTqdüÔ‘ê«ìøÏ

>∑\ dü+ã+<Ûä+ eTTK´+>± <ëì edüTÔe⁄ (content) #‘· ìs¡ísTT+#·ã&ÉT‘·T+~.

Ä˝À#·q≈£î n‹ düìïVæ≤‘·eTsTTq ø£fi¯ kÕVæ≤‘· +. <ëì˝À s¡÷|ü+ ø£+f…

edüTÔe⁄≈£î>∑\ ÁbÕeTTK´‘· $T–*q ø£fi≤s¡÷bÕ\˝À ø£+f… n~Ûø£+>± e⁄+≥T+~.

n+<äTHê, edüTÔe⁄˝Àì nìï n+XÊ\ ø£+f… ø£fi≤|üs¡yÓTÆq n+X+ ` n+fÒ

_+u≤\ s¡÷|ü+˝ÀqT Á|ürø£\ s¡÷|ü+˝ÀqT ñqï Ä˝À#·q\ nqTuÛÑ÷‘·T\

Á|üyêVü≤+ ` kÕVæ≤‘· +˝À ìsêíj·Tø£ bÕÁ‘· eVæ≤düTÔ+<äqï $wüj·T+ düŒwüºyT. á

edüTÔy ˇø£ ì]›wüºs¡÷bÕìï (form) yÓ‘·T≈£îÿ+≥T+~. edüTÔe⁄≈£î dü]>±Z dü]|ü&

s¡÷|ü+ ˇø£ÿfÒ ñ+≥T+<äì #Ó|üŒe#·TÃ. s¡#·sTT‘· ‘êqT yÓ\Te]+#·<ä\#·T≈£îqï

Ä˝À#·q\qT, #Ó|üŒ<ä\#·T≈£îqï $wüj·÷\qT düŒwüº+>± e´ø°Ôø£]+∫ bÕsƒ¡≈£î&çì

ã\+>± Á|üuÛ≤$‘·+#ùd s¡÷bÕìï m+‘√ ø=+‘·yTs¡≈£î kÕ~Û+#·T≈£î+{≤&ÉT.

ø±ã{Ïº e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î Á|ü<ÛëqeTsTTq $wüj·T+ s¡#·qjÓTTø£ÿ edüTÔe⁄.

n+<äT˝Àì kÕe÷õø£ kÕsê+X+. e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT á edüTÔe⁄≈£î, $$<Ûä

kÕe÷õø£ ãè+<ë\≈£î>∑\ dü+ã+<Ûëìï, kÕe÷õø£ J$‘·+MT<ä <ëì≈£î+&˚

Á|üuÛ≤yêìï #·÷kÕÔ&ÉT. Ä ‘·s¡Tyê‘˚ s¡#·qjÓTTø£ÿ s¡÷bÕìï |ü]>∑DÏkÕÔ&ÉT.

Ç~ >∑÷&É, Ä s¡÷|ü+ ‘·q ø£s¡Ôe´+ @ $<Ûä+>± ìs¡«Væ≤k Ô+<√ n+fÒ s¡#·qqT

M\sTTq+‘· Á|üuÛ≤ej·TT‘·+>±qT, Äø£≥Tº≈£îH˚≥≥Tº #˚düTÔqï<ë ˝Ò<ë nì

$e]+# <äèwæº‘√ #·÷kÕÔ&ÉT.


284

6. n+‘·e÷Á‘êq kÕVæ≤‘· s¡÷bÕ\ $X‚¢wüD ‘ê\÷≈£î Á|ü‘´ø£eTsTTq

ø£s¡Ôyê´ìï e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT $düà]+#·&ÜìøÏ M\T Ò<äT. s¡#·qjÓTTø£ÿ s¡÷|ü+

πøe\+ edüTÔe⁄ #‘·H>±ø£ Ç‘·s¡ $wüj·÷\#‘· >∑÷&É ìs¡ísTT+#·ã&ÉT‘·T+~.

s¡#·qqT Á|üuÛ≤$‘·+ #dæq esêZ\ Ä˝À#·Hê $<Ûëq+, Jeq$<Ûëq+, düe÷»+

jÓTTø£ÿ uÛÖ‹ø£ dü+düÿ è‹ kÕúsTT, |ü]düs¡ düe÷C≤\ Á|üuÛ≤e+, >∑‘·+ ‘ê\÷≈£î

»&É‘·«+, sTTe˙ï yÓTT‘·Ô+ J$‘·+ MT<ä Á|üuÛ≤e+ ø£*–e⁄qïfÒ¢ s¡#·q jÓTTø£ÿ

s¡÷|ü+ MT<ä >∑÷&É ø£*–e⁄+{≤sTT, <ëìï ìs¡ísTT+#·&É+˝À nqTã+<Ûä

(subsidiary) bÕÁ‘·qT ø£*–e⁄+{≤sTT. ø=ÿø£ÿkÕ] s¡÷|ü+ πøe\+ ø£ s¡#·q≈£î

dü+ã+~Û+∫+~ ø±ø£ Ä yÓTT‘·Ô+ #ê]Á‘·ø£ j·TT>±ìøÏ, kÕ+Á|ü<ëj·÷ìøÏ

dü+ã+~Û+∫ e⁄+≥T+~. n+‘˚ø±ø£, s¡÷|ü+ edüTÔe⁄qT $s√~Û+#˚ X¯øÏÔ>∑÷&É

ø±e#·TÃ, edüTÔe⁄ qT+&ç y˚s¡T|ü&ç ndüŒwüº+>± ‘·j·÷s¡Tø±e#·TÃ. Ç<Ó|ü&ÉT

»s¡T>∑T‘·T+<ä+fÒ Ä kÕVæ≤‘· + ÁbÕ‹ì<Ûä + eVæ≤+# esêZ\T |ü⁄wæº Òq≥Te+{Ï$,

J$‘êìï #·÷dæ uÛÑj·T|ü&ç e÷≥\>±s¡&û yÓqTø£, Òø£b˛‘ yÓøÏ*‘·q+ yÓqTø£

<ë≈£îÿHesTTq|ü&ÉT. Çe˙ï >∑÷&É e÷]ÿ ‡dtº $X‚¢wüD˝À uÛ≤>∑+ ø±yê*.

7. eTq+ Ç+‘·es¡≈£î e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡ÙqT πøe\+ kÕs¡dü«‘· yÓ’<äTwü +

jÓTTø£ÿ yê´bÕs¡+>± #·÷XÊeTT. Çø£ÿ&É e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT kÕe÷õø£

XÊgE„&ç>±, e÷]ÿ ‡dtº $X‚¢wüD≤ |ü<äΔ‹ì kÕVæ≤‘ê´ìøÏ nq«sTT+#˚yê&ç>±

ø£ì|ækÕÔ&ÉT. e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î |ü⁄Hê~ydæq ô|¢KH√yé e÷]ÿ ‡dtº bÕÁ‘· sTT<qì

H=øÏÿ #ÓbÕŒ&ÉT. ô|¢KH√yé e÷]ÿ ‡düTº\≈£î, Á|üuÀ<Ûä≈£î\≈£î (enlighteners) Çø£ÿ&É

‘&Ü #ÓbÕŒ&ÉT. Á|üuÀ<Ûä≈£î&ÉT kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ÄXj·÷*ï ìπs›•kÕÔ&Éì, kÕVæ≤‘ê´ìï

ÄC≤„|ækÕÔ&Éì, Ä ÄX¯j·÷\ <äècÕº kÕVæ≤‘ê´ìï n+#·Hê y˚kÕÔ&Éì, <ëìøÏ

$s¡T<äΔ+>± e÷]ÿ ‡düTº ø£ s¡#·q sêe&ÜìøÏ Á|üø£è‹ dæ<äΔeTsTTq ø±s¡D≤ Ò$T{À

#·÷kÕÔ&Éì ô|¢KH√yé #ÓbÕŒ&ÉT. á s¡ø£+>± $wüj·T>∑‘·eTT, XÊÁd”Ôj·TeTT nsTTq

e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡ÙHê |ü<äΔ‹øÏ kÂ+<äs¡ yê<äT\, #·|ü\∫‘·TÔ\ Ø‹ s¡Væ≤‘·eTsTTq

Ä‘êàÁX¯j·T $eTs¡ÙHê |ü<äΔ‹øÏ dü]>±ZH˚ ‘˚&Ü #Ó|üŒ&Éy˚T ø±≈£î+&É, ‘·s¡Tyê‹

e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î\≈£î e÷s¡Z<äs¡Ù≈£î&Éj·÷´&ÉT.

nsTT‘ Á|ü|ü+#êìï >∑T]Ô+#·&É+, $X‚¢wæ+#·&É+ e÷Á‘·yT ø±]àø£es¡Z+

>∑TDeTì nqTø√≈£L&É<äT. e÷]ÿ ‡»+ ø£ kÕe÷õø£ dæ<ëΔ+‘·+ e÷Á‘·yT ø±<äT,


285

#Ó’‘·qé+‘·eTsTTq ìsêàD Á|üD≤[ø£. $wüj·÷*ï $wüj·T>∑‘·+>± n+#·Hê

yj·T≈£î+&É n≥Te+{Ï ìsêàD+ kÕ<Ûä + ø±<äT. e÷]ÿ ‡düºsTTq yê&ÉT ‘·q#·T≥÷º

ñqï $wüj·÷\ eT<Ûä dü+ã+<Ûë\qT Á>∑Væ≤+#· Òø£b˛‘ ˇø£ e÷]ÿ ‡düTº>±

n‘·ìøÏ kÕúq+ Ò<äT. ø±ì ì»eTsTTq e÷]ÿ ‡düTº nø£ÿ&ç‘√ Ä–b˛e&ÜìøÏ

M\T Ò<äT. n‘·qT |ü]düsê\qT Á|üuÛ≤$‘·+ #j·÷*. e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù≈£î&ÉT

kÕVæ≤‘· Á>∑Vü‰\ >∑‹dü÷Á‘ê\qT $e]+# kÕs¡dü«‘· K>√fi XÊgE„&ÉT ø±&ÉT.

n‘·ì ø£s¡Ôe´+ Bìï n~Û>∑$T+∫ e⁄+≥T+~. n‘·H=ø£ jÓ÷<ÛäT&ÉT, ìsêàD

ø±s¡ ø£s¡Ô. á ns¡ú+˝À kÕVæ≤‘ê´ìï n+#·Hê yj·T&É+ (the evaluation factor)

es¡Ôe÷q e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù˝À n‹ eTTKéTsTTq n+X+>± >∑T]Ô+#ê*.

8. eTs¡sTT‘ á s¡ø£+>± kÕVæ≤‘ê´ìï n+#·Hê yj·T&ÜìøÏ ÁbÕ‹|ü~ø£

@~? BìøÏ düe÷<Ûëq+ #ÓbÕŒ\+fÒ yÓTT<ä≥ kÕVæ≤‘·´+ jÓTTø£ÿ edüTÔe⁄qT

rdüT≈£î+<ë+. á $wüj·T+˝À, dü÷ú\+>± #ÓbÕŒ\+fÒ, m≥Te+{Ï dü+Xj·÷ìøÏ

kÕúq+ Ò<äT. XË’Xe <äX˝Àì ø±]àø£es¡Z ‹øÏ @~ ÁbÕ‹|ü~ø√, kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù≈£L

n<. ø±]àø£es¡Z $ø±kÕìøÏ $»j·÷ìøÏ <√Vü≤<ä+ #ùd~ eT+∫, <ëìøÏ Vü‰ì

ø£*–+#~ #Ó&ÉT.

e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù≈£î&ÉT s¡#·q˝Àì kÕe÷õø£eTsTTq b˛ø£&É (trend)

@$T{À #·÷&Ü*. s¡#·q @ ~≈£îÿ>± kÕ>∑T‘·T+<√ >∑T]Ô+#ê* ` n~ m+‘·

nì•Ã‘·+>± e⁄Hêï, ‘êqT s¡#·q >∑T]+∫ #ùd n+#·Hê≈£î Bìï ÁbÕ‹|ü~ø£>±

rdüTø√yê*.

nsTT‘ ˇø£ s¡#·qjÓTTø£ÿ edüTÔe⁄qT kÕe÷õø£+>± n+#·Hê yj·T&É+

düT\uÛÑkÕ<Ûä + ø±<äT. e÷]ÿ‡düTº $eTs¡Ù≈£î&ÉT #ê˝≤ HÓ’|ü⁄D´+‘√qT düTìï‘·‘·«+‘√qT

eéVü≤]+#ê*. Çø£ÿ&É HÓ’|ü⁄D´+ n+fÒ e÷]ÿ ‡C≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q HÓ’|ü⁄D´+

ø±<äT, $eTs¡Ù≈£î dü+ã+~Û+∫+~. n~ Ò≈£î+&É $eTs¡Ù kÕ<Ûä + ø±<äT. ì»+>±

ñqï‘·eTsTTq s¡#·q˝À |ü]>∑DÏ+#·e\dæq$ #ê˝≤ n+XÊ\T+{≤sTT. Á‘êdüT˝À

‘·÷ø£+ ydæq≥T¢ n+#·Hê ø£≥º&É+ kÕ<Ûä + ø±<äT. e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù≈£î&ÉT πøe\+

düeTø±©q düeTdü \qT #·]Ã+# kÕVæ≤‘ê´Hï ì»eTsTTq kÕVæ≤‘· +>± #·÷&É

≈£L&É<äT. düeTø±©q düeTdü \≈£îqï Á|ü‘´ø£eTsTTq ÁbÕeTTK´‘·qT ø±<äq>∑÷&É<äT

ø±ì, ‘ê‘êÿ*ø£+>± n+‘· ÁbÕeTTK´‘· Òq≥T¢ ø£qã&Ü¶, eTØ dü÷ú\+>±qT


286

yêdüÔyêìøÏ <ä÷s¡+>±qT ñqï≥T¢ ø£qã&Ü¶ C≤Á>∑‘·Ô>± |ü]o*ùdÔ kÕe÷õø£ J$‘·+

MT<ä Á|üuÛ≤e+ ø£*–e⁄+& düeTdü \qT ìs¡düq‘√ #·÷&É&É+ ‘·|ü.

nsTT‘ ˇø£ ø±]àø£es¡Z s¡#·sTT‘·>±ì ø£$>±ì á s¡ø£eTsTTq kÕ<Ûës¡D

(general) düeTdü´\ |ü]cÕÿsêìøÏ Á|üj·T‹ï+∫q|ü&˚, n+fÒ dü+düÿ è‹øÏ

dü+ã+~Û+∫q eTÚ*ø£eTsTTq $wüj·÷\qT ø±]àø£es¡Z <äèø£Œ<∏ä+ qT+&ç

|ü⁄q'|ü]o*+∫q|ü&, $eTs¡Ù≈£î&ÉT ‹ø£eTø£ |ü& Á|üe÷<ä+ e⁄+~. m+<äTø£+fÒ

Çø£ÿ&É $eTs¡Ù≈£î eTq≈£î düs¡sTTq ÁbÕ‹|ü~ø£ Ò<äT. n+‘ ø±≈£î+&É Ç≥Te+{Ï

düeTdü \≈£î dü+ã+~Û+∫ eTq+ Ä•+#˚~ s¡#·sTT‘· |ü]cÕÿs¡+ sTTyê«\ì

ø±<äT, düeTdü qT $X‚¢wæ+∫ ø=ìï Á|ü‹bÕ<äq\T #j·÷\ì e÷Á‘·yT. n≥Te+{Ï

Á|ü‹bÕ<äq\˝À <äT+<äT&ÉT≈£î‘·HêìøÏ düsTT‘·+ $\Te ñ+≥T+~. nsTT‘˚

ø=+‘·yTs¡≈£î sTT<ä+‘ê düeTø±©q $wüj·÷\≈£î dü+ã+~Û+∫q s¡#·q\≈£î >∑÷&É

e]ÔdüTÔ+~. eTq Á|üD≤[ø£ À ˇø£ kÕúsTTøÏ m~–q $wüj·÷ Òï ‘·q s¡#·q˝À

$e]+# s¡#·sTT‘· eT+∫ s¡#·sTT‘· ø±&ÉT. $\Te>∑\ s¡#·q\T #j·÷\+fÒ

s¡#·sTT‘· ø=‘·Ô $wüj·÷*ï Á|ükÕÔ$+#ê*. Ç~es¡≈£î nqTuÛÑe+˝À Òì $wüj·÷*ï

>∑T]+∫, ‘ê]ÿø£ |ü]o\q≈£î ˝§+>∑ì $wüj·÷*ï >∑T]+∫ #ÓbÕŒ*.

s¡#·q˝Àì kÕe÷õø£ n+XÊìï n+#·Hê yj·T&É+˝À n‹eTTKéTsTTq

$wüj·T+ @$T≥+fÒ, eTq≈£î yÓTT<ä≥ $C≤rj·T+>±qT XÁ‘·T‘·«+‘√ ≈£L&çq≥T¢

>±qT ø£ì|æ+# s¡#·qqT |ü⁄q'|ü]o\q #j·T&É+, eTq XÁ‘·Te⁄\ yÓ’K]

‘Ó\TdüTø√e&É+, eTqy ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ <äèø£Œ<∏ë\ qT+&ç düe÷C≤ìï >∑T]+∫

#˚ùd $es¡DqT ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e&É+, Ç$ #ê˝≤ eTTK´+. Ç$ #ê˝≤

dü+<äsê“¤\˝À düs¡sTTq rsêàHê\≈£î <ë]rdüTÔ+~— ø£ dü|üø£å+ J$‘êìï >∑T]+∫q

eTq C≤„Hêìï ô|+bı+~düTÔ+~. ˇø£ s¡#·sTT‘· πøe\+ ô|{° ã÷s¡T®yê s¡#·sTT‘·

nH√ eTs=ø£≥H√ e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù≈£î&ÉT ‘√dæ|ü⁄#·Ã&ÜìøÏ Ò<äT. n≥Te+{Ï

s¡#·q\ qT+&ç >∑÷&É #ê˝≤ Á|üjÓ÷»Hêìï bı+<äe#·TÃ. á ø±s¡D+#‘· s¡#·q

jÓTTø£ÿ kÕe÷õø£ b˛ø£&É <äècÕº e÷Á‘·yT ø±≈£î+&Ü eTq ìsêàD ø±s¡ Áø£e÷ìøÏ

<ëì≈£î+&É>∑\ ñ|üjÓ÷>∑+ <äècÕº´ s¡#·qqT |ü⁄q'|ü]o*+#·&É+ e÷]ÿ ‡düTº

$eTs¡Ù≈£îì ø£s¡Ôe´+.

287

ô|’ e÷≥\ø=ø£ dües¡D #j·÷*. $C≤rj·T+>±qT XÁ‘·T‘·«+‘√ ≈£L&çq$

>±qT ø£ì|æ+# s¡#·q\T, ô|’q #Ó|æŒq ns¡ú+˝À ø=+‘· ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>± e⁄Hêï,

#ê˝≤ nbÕj·Tø£s¡+>±qT $wü|üP]‘·+>±qT $|ü¢e Á|ür|òü÷‘·Tø£ Á|ü#êsêìøÏ

s¡÷bÕ+‘·s¡+>±qT ≈£L&Ü ñ+&Ée#·TÃ. nsTT‘ n|ü&ÉT e÷]ÿ ‡düTº #j·Te\dæq~

$eT]Ù+#·&É+ ø±<äì, ìs√~Û+#·&ÉeTì (censorship) yπs #Ó|üŒqedüs¡+ Ò<äT.

9. s¡#·q jÓTTø£ÿ edüTÔe⁄qT n+#·Hê yj·T&É+ø£Hêï s¡÷bÕìï n+#·Hê

yj·T&É+ e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù≈£îìøÏ ø£wüº‘·s¡eTsTTq |üì.

nsTT‘˚ sTT~ #ê˝≤ eTTKéTsTTq |üì: Bì ÁbÕ<Ûëq´‘· ô|¢KH√yé

H=øÏÿ #ÓbÕŒ&ÉT. eTs¡sTT‘ s¡÷bÕìï @ ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä n+#·Hê yj·÷*?

s¡÷|ü+ edüTÔe⁄≈£î dü]>±Z dü]b˛yê*, edüTÔe⁄qT dü]>±Z e´ø°Ôø£]+#ê*, edüTÔe⁄

bÕsƒ¡≈£îìMT<ä ã\eTsTTq Á|üuÛ≤e+ ø£*–+#˝≤ #j·÷*.

nìï{Ïø£+f… Á|ü<ÛëqeTsTTq dü÷Á‘·+ ` Ç~ ô|¢KH√yé #Ó|æŒ+~ `

@$T≥+fÒ kÕVæ≤‘· + _+u≤\ (Images) ø£fi, n+<äT˝ÀøÏ nHê#êÃ¤~‘·eTsTTq

uÛ≤yê\ Á|ü#ês¡+ Á|üy˚•ùdÔ n~ s¡#·qMT<˚ <Óã“rdüTÔ+~. nsTT‘˚ ô|¢KH√yé

#dæq á dü÷Árø£s¡D≈£î kÕs¡«Á‹ø£ Á|ü‹|ü‹Ô Ò<äqï~ düŒwüºyT. ñ<ëVü≤s¡DøÏ

á dü÷Á‘êìï ñ\¢+|òæT+# ãVüQ #·ø£ÿì s¡#·q\T kÕ*ºø√yé ôwÃÁ~Hé, ñôdŒHéd”ÿ,

|òüsêàH√yé\T #XÊs¡T. n+fÒ qe\qT, Á|ü#êsêìï ø£*ù| dü+ø£s¡C≤‹ kÕVæ≤‘ê´ìø°

kÕúq+ e⁄+~. nsTT‘ kÕ<Ûës¡D |ü]dæú‘·T\˝À Ç$ #j·T≈£î+&É&É+ eT+∫~.

ªkÕVæ≤‘· +μ nqï e÷≥qT dü+≈£î∫‘·+>± ns¡ú+ #düTø√ø£b˛‘ eT+∫ Á|ü#ês¡

kÕVæ≤‘ê´ìï >∑÷&É kÕVæ≤‘· eTH nHê*. ø±ì πøe\+ Á|ü#ês¡ø£ $wüj·÷\‘√

ì+&çq qe\, Ä Á|ü#ês¡+ m+‘· ‘Ó*$>±e⁄Hêï, bÕsƒ¡≈£î&çì ø£~*+#· Ò<äT.

ø±ã{Ïº kÕVæ≤‘· edüTÔe⁄ s¡#·q˝À ø£]–+∫q ÀVü≤+˝≤+{Ï _+u≤\ Á|üyêVü≤+>±

ø±ø£ ø£\|ü <äT+>∑\˝≤>± ‘˚*q|ü&ÉT, s¡#·sTT‘· ‘·q s¡#·Hê edüTÔe⁄qT

J]í+#·Tø√ Ò<äì $eTs¡Ù≈£î&ÉT nqe\dæ e⁄+≥T+~.

ªs¡÷|ü+ edüTÔe⁄≈£î dü]b˛yê*μ nH ÁbÕ<∏ä$Tø£eTsTTq dü÷Árø£s¡D qT+&

¬s+&Ée dü÷Á‘êìï >∑÷&É eTq+ |ü]Á>∑Væ≤+#·e#·TÃ. Ç~ ø£fi≤s¡÷|ü+ jÓTTø£ÿ

q÷‘·q‘ê«ìøÏ, qe´‘·≈£î (Originality) dü+ã+~Û+∫+~. á qe´‘· mø£ÿ&ç



qT+&ç edüTÔ+<ä+fÒ, s¡#·qjÓTTø£ÿ s¡÷|ü+ edüTÔe⁄‘√ @ø£‘·«+ ø£*–e⁄+&Ü*,

edüTÔe⁄ ` s¡÷|ü+ ˇø£{Ï ø±yê* nqï dü÷Á‘·+ qT+&. ì»eTsTTq ø£fi≤düèwæº

edüTÔ|üs¡+>± qe´‘· ø£*– e⁄+&Ü*, edüTÔe⁄˝À ø=‘·Ô<äq+ Òì ø£fi≈£î $\Te Ò<äT.

ø£fi≤ø±s¡T&ÉT Ç~es¡≈£î me«s¡÷ #Ó|üŒì $wüj·÷\T #ÓbÕŒ*. |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô ø£fi

>±<äT, (ø=+‘·eT+~ ∫Á‘·ø±s¡T\≈£î á $wüj·T+ ns¡ú+ ø±q≥T¢+~) πøe\+

eè‹Ô e÷Á‘·y˚T` n~ m+‘· #·ø£ÿ>± e⁄+&É˙. ø±ã{Ïº ø=‘·Ô s¡#·q˝À ø=‘·Ô

edüTÔe⁄+&Ü*. <ëì‘√u≤fÒ s¡÷|ü+˝À qe´‘· ñ+&Ü*.

kÕVæ≤‘· +˝À á s¡ø£eTsTTq ì»eTsTTq qe´‘·, q÷‘·q‘·«+ À|æ+#·&É+

$$<Ûä+>± »s¡T>∑T‘·T+~. ø£{Ï, kÕ+Á|ü<ësTTø£+>± edü÷Ôe⁄+&ç ø=‘·Ô $wüj·÷ìøÏ

ø£fi≤edüTÔe⁄˝À #√{Ïe«ì s¡÷|ü+. s¡#·sTT‘· bÕ‘·s¡÷bÕ\ yÓ÷E˝À|ü&ç ø=‘·Ô

$wüj·÷ìï >∑÷&É Ä bÕ‘· eT÷dü Àπø b˛j·Te#·TÃ. á s¡ø£eTsTTq ˝ÀbÕìï

düT\uÛÑ+>± >∑T]Ô+#·e#·TÃ. ¬s+&Ée~, s¡÷|ü+ ù|\e+>± ñ+&Ée#·TÃ, n+fÒ

s¡#·sTT‘· ñ<›X´+˝À qe´‘·e⁄Hêï <ëìï e´ø°Ôø£]+# XøÏÔ uÛ≤wü, ø£<∏äq HÓ’|ü⁄D´+,

ø£$‘· À nsTT‘ \j·T`˝À|æ+#·e#·TÃ. e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT Bìï m‹Ô #·÷bÕ*.

ì»eTsTTq e÷]ÿ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø±yê* ` eTTK´+>± ø=‘·Ô

s¡#·sTT‘·\≈£î, j·TTe s¡#·sTT‘·\≈£î.

eT÷&Ée~ s¡÷|ü+˝À ªn‹qe´‘·μ ñ+&É&É+. n‹qe´‘· n+fÒ $wüj·T

sêVæ≤‘ê´ìï ø£|æŒ|ü⁄#Ã n\+ø±s¡ ÁbÕj·TeTsTTq qe´‘·. ø=+‘·eT+~ eT+∫

s¡#·sTT‘·\T >∑÷&É ã÷s¡T®yê |ü‘·HêìøÏ Á|ü‹ì<ÛäT\sTTq s¡÷|üyê<äT\ (formalists)

Á|üuÛ≤e+˝À|ü&ç ‘·eT s¡#·q\qT n\+ø±s¡|ü⁄ >±s¡&û‘√ bÕ&ÉT#j·T&É+ ø£<äT›.

kÕVæ≤‘·´s¡÷|ü $eTs¡Ù ‘ê\÷≈£î ÁbÕ‹|ü~ø£˝Àì eT÷&Ée n+X¯+

kÕs¡«Á‹ø£‘·≈£î kÕs¡«»˙q‘·≈£î dü+ã+~Û+∫+~. Bìï #ê˝≤ C≤Á>∑‘·Ô>±

|üØøÏå+#ê*. á s¡ø£sTTq kÕs¡«»˙q‘· ø±yê\ì {≤ ŸkÕºjYT nHêï&ÉT. eTq+

Á|üC≤ kÕVæ≤‘ê´ìï ø√s¡T≈£î+{≤+ ø±ã{Ïº, Ä Á|ü» Ò #·]Á‘·ø£s¡Ô\ì qeTTà‘ê+

ø±ã{Ïº á kÕs¡«»˙q‘· |ü≥¢ eTqeT÷ ø=+‘· ñ‘ê‡Vü≤+ #·÷|ækÕÔ+. e÷]ÿ ‡düTº

$eTs¡Ù ø=+‘·eT+~ $•wüßº\sTTq s¡düE„\≈£î e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·eTj˚T´

ø£fi≤s¡÷bÕ*ï, ø£fi≤kÕ+Á|ü<ëj·÷*ï, nqedüs¡eTsTTq q–w”\qT` M≥ìï{Ï

288

‘√dæ|ü⁄#·TÃ‘·T+~. n≥Te+{Ï s¡#·q\˝Àì dü<äTZD≤*ï n+^ø£]dü÷Ô ≈£L&É

e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù Ä s¡#·sTT‘· jÓTTø£ÿ |ü ≤j·Tqyê<ä <äèø£Œ<∏ëìï K+&çdüTÔ+~.

nsTT‘˚, ô|’q #Ó|æŒq≥T¢ á kÕs¡«»˙q‘· nH˚ $wüj·÷ìï #ê˝≤

C≤Á>∑‘·Ô>± |ü]o*+#ê*. eTq Á|ü#ês¡ kÕVæ≤‘· +˝À eTq+ Á|ü‹uÛ≤e+‘·T\sTTq

bÕsƒ¡≈£î\ kÕúsTT˝Àì øÏ¢wüºeTsTTq s¡#·q\ qT+&ç #ê˝≤ düT\uÛÑeTsTTq kÕúsTTøÏ

yÓfió‘·THêï+. Ä s¡ø£+>±H eTq+ eTq kÕVæ≤‘ê´ìï j·÷e‘·÷Ô kÕ+düÿ è‹ø£+>±

yÓqTø£ã&É¶ ø£s¡≈£î\ kÕúsTTøÏ>±ì, b˛˙ ø±]à≈£î\ kÕúsTTøÏ>±ì rdüT≈£îb˛yê\qT

ø√e&É+ bıs¡u≤≥e⁄‘·T+~.

ˇø£ øÏ¢wüºeTsTTq, kÕe÷õø£+>± $\TesTTq Ä˝À#·qqT \ø£å˝≤~

Á|ü»\qT Äø£≥Tº≈£îH düT\uÛÑeTsTTq Ø‹˝À #Ó|üŒ>∑\ s¡#·sTT‘· |òüTqT&. n≥Te+{Ï

s¡#·sTT‘·≈£î e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù≈£î&ÉT >=|üŒ $\Te sTTkÕÔ&ÉT. BìøÏ ‘êqT düVü‰j·T+

>∑÷&É #kÕÔ&ÉT. nsTT‘ Á|ür nø£åsêdüT´&ÉsTTq e´øÏÔø° ns¡ú+ø±ì s¡#·q\T, ø±]àø£

es¡Z+ ô|’ yÓT≥Tº Àì yê]øÏ, ø=+‘· #·<äTe⁄≈£îqï bÕØº düuÛÑT´\≈£î, kÕ+düÿ è‹ø£+>±

eTT+<äTqe⁄qï bÕsƒ¡≈£î&çø° ñ<˚›•´+|üã&É¶ s¡#·q\qT |üP]Ô>± $\Te˝Òìeì

ø={Ïºyj·T&ÜìøÏ Ò<äT. düeTdüe÷» ìsêàD+˝À >∑D˙j·TyÓTÆqbÕÁ‘· ñqï á

ãè+<ëìøÏ J$‘·+˝À m<äTs¡jT´ düeTdü \T, Á|üC≤ u≤VüQfi≤´ìøÏ düeTdü \T

ø±eqï HÓ|ü+‘√ düe÷<Ûëq+ Çe«≈£î+&É&É+ ‘·|ü. nsTT‘ Çø£ÿ&É #Ó|üŒe\dæq

$wüj·T+ @$T≥+fÒ ìC≤ìøÏ eTqyêfi¯ófl á s¡ø£eTsTTq Á|ü»\ ø√düy˚T,

n+fÒ kÕ+düÿ è‹ø£+>± eTT+<äTqe⁄qï yê]ø√düyT. s¡#·q\T #düTÔHêïs¡T. ø±ì

á s√E ø±e\dæ+~ ø±]àø£ ø£s¡ø£esêZ\ ø√dü+ HÓ’|ü⁄D´+‘√ sêùd s¡#·q\T.

10. Ç~es¡≈£î #Ó|æŒq≥T¢, e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø±yê*.

n‘·qT s¡#·sTT‘·≈£î ¬s+&ÉT $wüj·÷\˝À uÀ<Ûä#˚j·÷*. yÓTT<ä{Ï~, j·TTe

s¡#·sTT‘·\≈£î, •\Œ|üs¡+>± bıs¡u≤≥T¢ #ùd s¡#·sTT‘·\≈£î, Ä bıs¡u≤≥¢qT m‹Ô

#·÷bÕ*. kÕe÷õø£+>± >∑÷&É e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT s¡#·sTT‘·≈£î uÀ~Û+#ê*.

ø±]àø£es¡Z <äèø£Œ<∏ä+˝Òì s¡#·sTT‘·\ kÕe÷õø£ yÓ’K] |üdæ|æ\¢\ kÕúsTT˝À

e⁄+≥T+~. kÕe÷õø£ Jeq dü÷Á‘ê\ >∑T]+∫ #ê˝≤ Ä~eT ø±\|ü⁄ (primitive)

uÛ≤yê\T+&É&É+ #˚‘·qT, düe÷C≤ìï ns¡ú+#˚düTø√ Òø£ b˛e&É+ #˚‘·qT #ê˝≤

289



n\ŒeTsTTq bıs¡u≤≥T¢ #kÕÔs¡T. n+‘ø±<äT, e÷]ÿ ‡düTº s¡#·sTT‘·\˝À >∑÷&É

á ‘·|ü\T ø£qã&ÉT‘·÷ e⁄+{≤sTT, Ç~ yê]ì n|üVü‰dü + #j·T&É+ ø√dü+

n+≥Tqï~ ø±<äT, ø=+‘·es¡≈£î bı>∑&ÉÔ>± n+≥Tqï<. s¡#·sTT‘·\˝À düTìï‘·‘·«+

n~Ûø£+>± e⁄+≥T+~. nìï s¡ø±\ Á|üuÛ≤yê\≈£î düT\uÛÑ+>± ˝Àqe⁄‘ês¡T.

kÕ<Ûës¡D+>± yêfi¯fl≈£î neT÷s¡ÔeTT XÊÁd”Ôj·TeTT nsTTq Ä˝À#·q\|ü≥¢

Á|ü‘˚´ø£eTsTTq sTTwüº+>±ì <ëìøÏ ø±e\dæq Á|ü‘˚´ø£eTsTTq HÓ’|ü⁄D´+>±ì

e⁄+&É<äT. á ø±s¡D+#‘·H yêfiófl ø=ÿø£ÿkÕ] sê»ø°j·T Á|ü#ês¡≈£î\ $eTs¡ÙqT

ìs¡dækÕÔs¡T. Ç~ ø=+‘·es¡≈£î Ä $eTs¡Ù≈£î\T ne\+_+# |ü+&ç‘· <Û√s¡DÏe\¢

ø±e#·TÃ. ø±ì s¡#·sTT‘·≈£î, ì|ü⁄DT&ÉsTTq kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù≈£îìøÏ eT<Ûä qe⁄qï

düVü≤ø±s¡+ e\¢H ñ‘·ÔeT kÕVæ≤‘· + sêe&É+ »s¡T>∑T‘·T+~ ` >∑‘·+˝ÀqsTTHê

πs|üsTTHê.

11. s¡#·sTT‘·≈£î ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>± uÀ~Û+#ê\+fÒ e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT

bÕsƒ¡≈£îìøÏ >∑÷&É uÀ~Û+#ê*. bÕsƒ¡≈£îìøÏ #·<äe&É+ H˚sêŒ*. nqTuÛÑe+˝Òì

bÕsƒ¡≈£î\T n~Ûø£ dü+K´˝À eTT+<äTø=düTÔqï ás√E yêfifl≈£î s¡#·q\ >∑T]+∫

$e]+∫ #Óù|Œ e÷s¡Z<äs¡Ù≈£î&ÉT $eTs¡Ù≈£î&ÉT. á s√E e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£îì

MT<äqTqï nkÕ<Ûës¡DeTsTTq u≤<Ûä ‘· eTs=ø£kÕ] H=øÏÿ #ÓbÕŒ*. Ç<ä+‘ê

me«]˙ uÛÑj·Tô|≥º&ÜìøÏ #˚düTÔqï Á|ü‹bÕ<äq ø±<äT. e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT

yÓTT<ä{À¢ ‘·|ü\T #˚j·Te#·TÃ. nsTT‘˚ yÓ\T¢e>± eTT+<äTø=düTÔqï eTq

dü+düÿ è‹ì, q\TeT÷\˝≤ ñ<ä“¤$düTÔqï kÕVæ≤‘·´ HÓ’|ü⁄D≤´ìï >∑Dq˝ÀøÏ

rdüT≈£î+fÒ e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù sTT|üŒ{Ï kÕúsTT˝ÀH ñ+&çb˛‘·T+<äqTø√e&É+

kÕ<Ûä + ø±<äT.

12. n+‹eT+>± ¬s+&ÉT $wüj·÷\T Á|ükÕÔ$+#·<ä\T#·T≈£îHêïqT.

e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î\T b˛©düT\≈£î ªÇHêŒ¤s¡àsY‡μ>± |üì#düTÔqï≥T¢ ø=+‘·eT+~

Äs√|ækÕÔs¡T. |òü ≤Hê s¡#·sTT‘· sê»ø°j·T+>± qeTàø£düTÔ&ÉT ø±&Éì ‘*Ã#Ó|üŒ&É+

$eTs¡Ù≈£îì ø£s¡Ôeé÷ ` nì ø=+‘·eT+~ n&ÉT>∑T‘ês¡T. eTq+ á s¡ø£eTsTTq

nuÛÑ +‘·sê\qT ìs¡›«+<ä«+>± K+&ç+#ê*. ‘·q e´øÏÔ>∑‘·eTsTTq $uÛÒ<ë\qT

á |ü<äΔ‹˝À ‘\TÃ≈£îH $eTs¡Ù≈£î&ÉT <äTsêàs¡TZ&ÉT— n‘·ì <äTsêàs¡Z+ @<√ ø£s√Eq

ãj·T≥|ü&ÉT‘·T+~. nsTT‘ ‘êqT XÊÁd”Ôj·T+>± #dæq $X‚¢wüDjÓTTø£ÿ |òü*‘êìï

290

ãj·T≥ô|≥º&ÜìøÏ uÛÑj·T|ü&yê&çì e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡ÙHê |ü<äΔ‹ì eÁø°ø£]+#yê&ÉT

>±qT, sê»ø°j·T+>± »&É‘·«+‘√ e⁄qï yê&ç>±qT ìs¡ísTT+#ê*.

Ç˝≤>∑+fÒ e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT ª|üVü≤sê VüQcÕsY!μ nì πøø£ Òj·÷\ì

>±<äT. Çø£ÿ&É Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ $»„|æÔø±<äT #ùd~. düeTdüe÷» ìsêàD≤ìøÏ ˇø£

s¡#·q≈£î>∑\ $\TejT$T≥qï XÊÁd”Ôj·TeTsTTq n+#·Hê. Bì qT+&ç düs¡sTTq

bÕsƒ¡+ Hs¡TÃø√e&É+, ‘·qb˛ø£&É\qT dü]~<äT›ø√e&É+ s¡#·sTT‘· #j·Te\dæq

|üì.

13. ∫e]>± ˇø£ Á|üXï : |ü<äTHÓ’q yê–«yê<ë\≈£î (polemics) kÕúq+

e⁄+<ë? dü÷ú\+>± |ü]o*ùdÔ, n≥Te+{Ï yê–«yê<ë\T bÕsƒ¡≈£î&ç À ñ‘ê‡Vü‰ìï

ø£*–kÕÔsTT ø±ã{Ïº yê{ÏøÏ ø=+‘· ñ|üjÓ÷>∑+ ñ+≥T+~. n+‘ø±ø£, e÷]ÿ ‡dtº

$eTs¡Ù≈£îì $|ü¢e dü«uÛ≤e+ n‘·ì#‘· düVü≤»+>±H |òü÷≥T>± e÷{≤¢&çdüTÔ+~.

nsTT‘ ‘·q yê<äq˝À |ü⁄wæº Ò<äqï $wüj·÷ìï á s¡ø£+>± ø£|æŒ|ü⁄#·TÃø√e&É+

‘·|üŒì #ÓbÕŒ*.

kÕ<Ûës¡D dü+<äsê“¤\˝À e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù≈£î&ÉT ‘·q ø±sê´ìøÏ

dü<ë“¤e+‘√H ñ|üÁø£$T+#ê*. s¡#·q˝À eT+∫ì #·÷dæ <ëìï yÓ*øÏ rj·T&É+˝ÀH

n‘·ìøÏ Äq+<ä+ e⁄+&Ü*. bÕsƒ¡≈£îìøÏ s¡#·sTT‘·≈£î düVü‰j·T+#j·T&É+ n‘·ì

ñ<›X´+>± e⁄+&Ü*. n|üVü‰kÕ´ìøÏ |òü÷≥sTTq $eTs¡Ù≈£î #ê\ ns¡T<äT>±H

kÕúq+ sTTyê«*.

291



292

Two Telugu Films

Much praise has been heaped on the award winning Telugu

film Sankarabharanam with only a few dissenting voices; amongthem is that of a leftist student’s organization of Hyderabad whichis reported to have complained that all the actors are Brahmins!They seem to have come close to a correct appreciation of thefilm but slipped at the end into a position of irrelevancy. For thecaste of the cast must matter only to our ‘reservationist’ reformersand not to leftists. But what is true is that it is a film of, by and forBrahmins. And when I say ‘Brahmin’ I do not refer only to castebut to all the self- proclaimed inheritors of what is presumptuouslycalled ‘ Indian culture’; that is to say, all those who think theBharatheeya Vidya Bhavan way.

The Indian social formation is commonly described as‘bourgeois –feudal’; this skeletal description must be filled in withneo-colonial specificities before one can understand it correctly;the Indian big bourgeoisie is not an independent progressive nationalbourgeoisie but a dependent peripheral component of the worldcapitalist system. As such the bourgeois half of the dominant strainin contemporary Indian culture is not a native growth but animitative one; and what is being imitated is not a healthy liberal –bourgeois culture but the decaying and desperate culture of amonopoly capitalist –imperialist society. This culture, unsure of itsprospects, seeks to withdraw and hide in abstractions, but its owndemocratic logic forces it out: profit-oriented bourgeois art cannever cut itself off completely from the man-in-the-street, cannothide itself from the people’s eyes; and yet, it cannot reflect realityhonestly either; hence it tries to rouse the ‘instincts’ rather thanthe intellect-in fact, precisely to dull the intellect –and so we havehorror films, spine chillers, titillators, and the substitution of noise

Frontier, 23.08.1980

293

for music. And of course, imitation apart, all this suits the peripheralbourgeoisie’s purpose, for it is no more capable of solving thepeople’s problems. Finally, the (relatively) weak position of theperipheral bourgeoisie entails compromise with feudalism, whichsurpasses that of a progressive bourgeoisie (the bourgeoisie,however progressive, never fully vanquishes feudalism, contraryto mechanistic thought; being democratic but never fully so, it needsmust compromise with feudalism to stay in power). And hereincomes the feudal component of the dominant cultural strain. True,this feudalism is also decadent, outdated; but a decadent feudalculture is different from a decadent bourgeois culture; having nodemocratic compulsions, it merely withdraws further and mummifiesitself. It is this mixture of a neo-colonial ‘vulgarised’ bourgeoisculture that is the specific form of the bourgeois-feudal culture ofIndia.

Naturally then, Indian film culture is also thus mixed; seenfrom a commercial view point, this is necessary because amummified ‘pure’ feudal art would not sell, nor would unadulteratedHollywood-style films since the vast majority of the people of thiscountry are exploited in feudal ways. But such a marriage ofdegeneracy satisfies no one; it does not satisfy the bourgeois-liberal,who seethes at the pandering to ‘superstitious’, and it does notsatisfy the Brahmin, who squirms at the ‘vulgarity’; the Brahmintries to tell himself (good bourgeois that he is) that such ‘vulgarity’is necessary to satisfy the ‘mob’ without which the game wouldbe unprofitable; but some day he hits back, and the product isSankarabharanam.

Briefly, it is the story of a music crazy Brahmin (celebratedfor his ability to render the raga Sankarabharanam) who does allmanner of things for his music. He takes the side of a prostitute’sdaughter because she too loves music and risks social boycott;when the boycott comes he raves at his deity and in the processbrings down thunder and rain; and he nearly wrecks his daughter’s

Two Telugu Films


294

marriage when the bemused girl mixes her notes, and theprospective groom, trying to help her, makes an ass of himself.Throughout, the message is drummed into the audience’s ears:music, art is not for titillation, nor for pandering to the vulgar tastesof the ‘labour class’ (to use an expression favourite with theAndhras) but for ‘advaita siddhi’ and ‘amarathva labdhi’ (realizationof the non-dual nature of reality and the attainment of immortality);and throughout, there is an attempt at exclusiveness: as somebodywas overhead saying, ‘they’ (meaning the riff-raff) will notunderstand this film.

Maa Bhumi

But it is difficult to accept that feudal exclusiveness is theright alternative to neo-colonial cultural slavery; and it is the meritof another Telugu film Ma Bhumi (briefly reviewed in Frontier)that it shows the way to the correct alternative. Ma Bhumi(meaning ‘our land’) is about the Telangana peasant uprising ofthe late forties, technically minded critics will probably fault it withlimping and faltering a lot in the beginning, some of the actorshave trouble with rural Telangana dialect, the Lambada girl, inparticular, speaks like no Lambada girl I have ever heard.

Ramaiah is the son of a jeetagadu (a farm servant) of a50,000 acre Zamindar of Nalgonda district. Something of a rebelsince childhood, Ramaiah resents the oppression and leaves hisvillage to finally end up working in a factory at Hyderabad, wherehe meets a communist trade unionist. From him, Ramaiah and theaudience learn about surplus value and the October Revolution.Ramaiah then comes back to his village to take a prominent part inthe uprising. The uprising succeeds against the creaky Nizam’sadministration but is no match for the Indian army which restores‘law and order,’ killing Ramaiah in the process.

The film has much to commend, from an analytical viewpoint. The transformation of a peasant into a worker, his acquisitionof a proletarian consciousness and his return to his village to carry

295

forward the democratic revolution; the stress on tribal-non-tribalunity (symbolized by Ramaiah’s love for a lambada girl); thecompromise of the so called national bourgeoisie with feudalism(symbolized beautifully by the Reddy zamindar, who has run awayto Hyderabad, returning home after the ‘police action,’ with hissherwani off and a Congress cap on); and the vacillation of therich peasantry which fought the Nizam but wanted to accept thereimposition of the zamindar’s hegemony by the Congressgovernment.

Here we have the answer: the duty of art is to help thepeople to carry forward the democratic revolution by remindingthem of past achievements and failures and analyzing socialmovements (without, of course becoming a documentary). Fromthis point of view, it is gratifying that Ma Bhumi is playing inHyderabad to house packed, not with erudite intellectuals whohave read their Lenin, but lower middle class and working classpeople in whose blood the spirit of Telangana still runs.

Two Telugu Films


296

Cherabanda Raju

Cherabanda Raju is dead.A tireless and totally dedicated fighter for the people, he

was hunted for nearly ten years by a state whose cruelty towardspoets who can write for the people in the language of the people ismatched by its cruelty towards tribal and peasant revolutionaries.But unlike his mentor Subba Rao Panigrahi, the Srikakulam poet-revolutionary, he was not killed by the state, but by brain tumor, towhich his repeated sojourns in jails contributed more than a little.He was arrested under the Preventive Detention Act in 1971,under the Maintenance of Internal Security Act in 1973, he wasimplicated in the infamous Secunderabad Conspiracy Case in 1974,and of course like most other revolutionary writers in Andhra hespent most of the Emergency in jail, though he was at that timesuffering seriously from duodenal ulcers (the brain tumor was tocome later). To his friends he was 'Chera', a peculiarly appropriateendearment since the word means prison in Telugu.

Born as Baddam Bhaskara Reddy 38 years ago in a poorpeasant family of Ankusapuram village (then in Hyderabad district),he took a degree in Oriental Literature and taught Telugu at agovernment high school in Hyderabad. He shot into prominencein the late sixties in the company of five other poets who togetherdescribed themselves as 'Digambara' (naked) poets. They tookon fantastic names (Cherabanda Raju, Nikhileswar, Jwalamukhi,Nagnamuni, Mahaswapna and Bhairavayya) and wrote quitefantastic poetry. It was essentially an iconoclastic movement whichrespected neither individuals nor ideologies and expressed itself inthe most violently obscene language imaginable (they took mostof their images from deformed and depraved sex). But then theworld in those days was such that there were few individuals or

Economic and Political Weekly, 24.7.1982

297

ideologies ('actually existing'!) worth respecting. Those were thedays when Revisionism riding battle tanks trampled onCzechoslovakia to make it safe for 'socialism'; when angry youngstudents in France could find nobody worth listening to except amaverick like Sartre, when a whole generation of Western youthturned to anarchic and anti-social fads, when, back at home,Naxalbari had not yet discovered its full significance in Srikakulam,when the world had not yet understood the full meaning of theGreat Proletarian Cultural Revolution of China, and the richoriginality of Mao's thought. And so, while the senile keepers ofwhat Kosambi once contemptously described as OM (OfficialMarxism) dismissed the Digambara poets as 'petty-bourgeoisanarchists,' it was the honest quality of their angry obscenity, andnot the commercial bawdiness of OM-consecrated 'progressive'poets thriving on Madrasi film sub-culture, that attracted youngand questioning minds. For though the Digambara poets were anti-ideology and opposed all organised politics, they were far frombeing indifferent to social and political problems. Their firstmanifesto, which accompanied their first volume of poems (in1965), certainly reads like an existentialist tract

("in the midst of all these social and naturalpreoccupations, in the midst of all the thousand mask-facesyou have cut up yourself into, in the midst of the restless life-struggle, you are always alone, a (lone) soldier in the struggleof life and death").

Their poems also repeatedly call upon the reader to get ridof his social masks and look at himself in all his nakedness. Theyshower contempt on the banal concerns of common men:

Tell me, was there a day when you did not weep?Your smoke-scarred face reminds me of coal-mines

(Nikhileswar)But even in those days the self which they wanted to be

seen in all its nakedness was as often the brutal evil of a corrupt

Cherabanda Raju


298

society as the 'inner essence' of man, and the mask they wantedto tear away was also as often the dishonest garb of democracy,peace and progress hung on it by deceitful politicians and ideologues,as the false mask of respectability worn by civilisation. This wasparticularly true of Cherabanda Raju, Nagnamuni and Nikhileswar.Indeed, with Cherabanda Raju, it was invariably social hypocrisythat was the target and not, as with some of the others, socialbeing itself, which they perceived as hiding the 'naked essence' ofman.

In any case, in their second manifesto (written about a yearlater) they proclaimed that they "yearned to root out the presentevil society and bring in an ever-new and noble society". Thefollowing lines are representative of Cherabanda Raju's poetry ofthose days:

Licking the boots ofbarons of opportunismyou have built mansionsin their shadeBefore their foundations crumbleI want to send you.not to the prison, no,but to the butcher's shop.

In their third manifesto, issued in 1968, their concern is evenmore explicitly social; true, they continue to be anti-ideology, butthey did recognise that "so long as poverty and hunger arewidespread in the world, no one has the authority to challengeMarxism."

From this primitive understanding of Marxism as anunpatented remedy for poverty, at least four of them grew intoMarxist-Leninist writers when the time came for the formation ofthe Revolutionary Writers Association ('Virasam' is its better knownTelugu acronym). In an age when communism turned revisionist itwas natural for protest to turn nihilist but honesty of purpose and

299

ideological anarchism cannot co-exist for long; sooner or later oneof them has to prevail over the other and in the case of four of thesix Digambara poets it was the former that won (of the other two,one has subsequently become a bhakta of Acharya Rajneesh andsundry other babas). Inspired by Naxalbari and Srikakulam, thesefour and certain other writers like Sri Sri, Kutumba Rao, VaravaraRao and Ramana Reddy formed Virasam on July 4, 1970.Cherabanda Raju, of course, was one of the four. He remained inthe organisation till his death as an executive committee memberand was general secretary during 1971-72.

As I said earlier, even as a Digambara poet CherabandaRaju was the most socially conscious of the lot. By the time of thethird volume issued by the Digambara poets, his poetry was alreadyrecognisable as potentially revolutionary, though the indiscriminatecontempt remains and the language continues to be more shockingthan moving. In a poem entitled 'Vande mataram' he addressesBharata Mata, perceived as a whore:

Yours is the beauty that has mortgaged each limb in theinternational market

Yours is the youth that is lying blissfully in the arms ofthe wealthy

(Long after, during the Emergency, when he recited this poem injail, he was assaulted by a prominent RSS leader for theblasphemy!)

But after becoming a revolutionary writer Cherabanda Rajugradually shifted away from prose-poetry to songs as the form ofpoetic expression. Though the eight volumes of poetry publishedby him during his RWA days include both prose-poetry and songs,he was one of the writers who recognised song as the right formif poetry was to convey political ideas to the large mass of illiterateand semi-literate toiling people. In this he had the great Subba RaoPanigrahi before him and poets like Sivasagar with him. Togetherthey constituted a bridge that linked leftist prose-poetry of early

Cherabanda Raju


300

days like that of Sri Sri whose language and imagery werethoroughly middle class, notwithstanding the fiery quality of themessage and mode of expression, with present-day writers andsingers (they are both) of Jana Natya Mandali like Gaddar, whowrite exclusively songs and that too in the dialect of the local peopleand sing them to the tunes of so-called folk-songs popular amongthe people.

This quality of Cherabanda Raju, which made him one ofthe trendsetters in post-Naxalbari Telugu leftist poetry, was alsothe most disagreeable from the point of view of the state. A poetwho could sing

We have broken hillsWe have powdered bouldersWe have built projects with our blood as graniteWhose is the toil and whose the wealth?

and that too in a language intelligible to the poorest of the toilingpeople, was certainly a dangerous person from the point of viewof the guardian of the interests of the beneficiaries of those projects.So Cherabanda Raju was harassed as few have been. In 1971 hewas jailed under the PD act for 50 days (along with the otherthree ex-Digambara poets), and in 1973 he was jailed for 37 daysunder MISA. Both times the accusation was that he was incitingarmed rebellion through his poetry and urging youth to take toarmed struggle. Because of his implication in the SecunderabadConspiracy case he was suspended from his job as school teacherin 1974. He was taken back after he came out from jail after theEmergency, but three days later was again suspended by the DEOwho received a telegram from the DIG (Intelligence) upbraidinghim for having reinstated Cherabanda Raju. Finally, in March 1980the state Education Minister (who is the present chief minister)announced on the floor of the assembly, in answer to a query by aTeachers' MLC, that he had been removed from service. He was

301

nominally taken back only a few weeks before his death, when hewas lying unconscious in the hospital.

There is a fine poem that Cherabanda Raju once wroteabout the persecution he suffered:

If, perchance and in all innocenceI happen to look at the skyThey will measure the elevation of my sightThe mud in my foot-printsthey will get tested in a laboratory to uncoverthe pattern of the lines of my songs

In the meanwhile he contracted cancer, was operated uponthrice, lost his eyesight, and finally died on July 2 after prolongedcoma.

It is commonly said that revolutionary poetry is mere slogan-mongering. Setting that accusation the right side up, it can be saidthat Cherabanda Raju's poetry was good enough to provide plentyof revolutionary slogans (and, as a critic recently pointed out, thatis no mean achievement). He will be remembered for ever bythose whose thoughts reverberated to his poetry and by the wallsof Telangana towns which are plastered with slogans, taken mostlyfrom his poetry and that of his comrades like Gaddar, Sivasagar,Sri Sri, etc.

Cherabanda Raju


302

A Colossus of the Past Generation

To those who were young in the fifties and sixties,Srirangam Srinivasa Rao (Sri Sri) is the poet, the ultimatepersonification of poesy, especially in its angrier moods. The moreemotional among them have even declared in their tributes that allwas vacuum before him and all is again vacuum after him — asentiment that he himself would probably have rejected, though itis in tune with his immodest genius which proclaimed that "before1930, Telugu poetry led me, but after the thirties I lead Telugupoetry"; or, in a more crisp vein; "this century is mine.''

But he was essentially a colossus of the past generation.Born in 1910, he was something of a childhood prodigy, producingboth prose and poetry in the traditional fashion at quite an earlyage. He grew up in an atmosphere surcharged with sharpcontradictions between the past and the future. Social reformism,fighting certain medieval Hindu customs, also parallelly generateda new literature and a new diction. Gurajada Appa Rao, native ofSri Sri's Visakhapatnam district, wrote what remains to this daythe finest modern Telugu play, Kanyasulkam (bride price). Poetry,shackled for centuries by metre and prosodic artificiality, waslearning to break open and take the form of free verse, and thecontent of idyllic romance or social criticism. Sri Sri's first literarymentors were Viswanadha Satyanarayana, a prodigious scholarof crassly brahminical vintage and an opponent of the least taintof progress, who was to later win the Jnanapeeth award, andKrishna Sastry, a Romantic poet to the end. Sri Sri was later tosay that it took him a decade to liberate himself from their influence.In later years he was also to recognise the influence of the firstflush of 'middle class' reformism, which, as in most parts of thecountry, was of elite — even zamindari — inspiration.


303


Nevertheless it was not in this period that Sri Sri came intohis own, but in the second flood of modern ideas — the avalancheof progressive thought of the Hungry Thirties. Unlike a Mulk RajAnand, Sri Sri was not an expatriate student in England in thosedays, but he was as powerfully impelled by those times as anybodyelse. Indeed, no better confirmation of the materialist theory ofliterature is needed than that the sharp contradiction betweencapitalist depression and socialist stability should have generatedidentical strains of thought with identical intensity of impulse inexpatriate students in London and an obscure young man living inan obscure town in coastal Andhra. Sri Sri at that time was notunacquainted with modern trends in Western literature likeSymbolism and Surrealism, but it was well before he heard of theLondon-based Progressive Writers Association of India that hewrote the first of his poems that would later thunder across hisdear 'Visalandhra'; throughout the thirties he wrote a series ofpowerful poems, not so much illuminating as igniting the minds ofyouth and tearing to shreds the decayed shell of putrefied feudalculture. It is impossible for an Indian to render into English thepower of Sri Sri's early poetry; the English we were taught by ourcolonial masters was meant for efficiently 'putting up' memorandain triplicate, and not for translating the sound of dynamite. Sri Srihimself has tried and failed rather badly to share his poetry withEnglish-speaking Indians of other states. But what makestranslation of Sri Sri particularly difficult is the profusion of allusionsto Hindu mythology in his poetry — a trait that frequently led himinto debate with leftist critics. The shattering birth of the future isimaged as the hounds of Hell breaking their chains and surgingforward; or the lion of Durga tossing its mane and the elephant ofIndra trumpeting in challenge, etc. The very title of his most famouscollection of poems, 'Mahaprasthanam', is a reference to thePandavas' journey to heaven at the end of the Mahabharata.


304

Like an earthquake that makes rivers out of valleys andmountains out of deserts, the birth of Sri Sri changed the visage ofTelugu literature beyond recognition. He broke the back oftraditional poetry, and turned free verse from contemplation ofidyllic beauty to heralding the new world in fire-and-brimstonelanguage. He himself recalls that contemporaries like Nazrul Islamplayed a comparable role in their literatures, but it is doubtful thatany other Indian literature experienced such a drastic mutation.

The thirties, as we know, were not only hungry but alsopink. A pale version of Marxism affected the Afro-Asianintelligentsia, from temporary expatriates like Jayaprakash Narayanand Jawaharlal Nehru to pucca natives, and made 'radicals' out ofthem. As Kosambi remarks somewhere, the quality of the'Marxism' they imbibed no doubt accounts for the fly-by-nightcharacter of their radicalism and the subsequent vicissitudes oftheir political fortune-hunting. What was true of the politicians wasalso true of the litterateurs. A roll-call of the poets who in thosedays wrote thrilling verses about the Spanish civil war andStalingrad, will certainly reveal an astonishing variety ofopportunism, confusion and plain renegacy. Sri Sri was one of thefew who stood with the times — however haltingly and painfully— to the end. Apart from his personal character, one reason forthis was no doubt his close involvement with the left movement.At the time of the mid-term elections to the state assembly in1955, Sri Sri was alone among the stalwarts of the ProgressiveWriters Association to take the side of the CPI, which was fightingan all-out battle with the Congress. He canvassed actively, againstthe vituperative personal attacks of a solid phalanx of literaryeminents who all got together with the sole aim of defeating theCommunists. The crushing defeat the CPI suffered caused anervous breakdown in Sri Sri and he had to spend some days inpsychiatric care. Later at the time of the indiscriminate arrests ofleft communists in the aftermath of the Sino-Indian border war,

305

Sri Sri, as President of the AP wing of the Civil Liberties Unionheaded by N C Chatterjee, worked hard to rouse public opinionagainst government's onslaught on those who dared to criticisethe Indian stand on the border issue.

But the real test came with Naxalbari and — closer home— Srikakulam. The late sixties and early seventies were a periodwhen the biggest names in the progressive writers movement facedthe challenge of a total revaluation of all that had happened in theleft movement in our country, particularly since 1951, sacredtheories, resolutions and assessments were called into question,and what were set up as memorable monuments were beheadedand revealed as mere mummies. As literary enthusiasts in townafter town of Andhra got ready to celebrate the sixtieth birth yearof 'Mahakavi' Sri Sri in 1970, he and his fellow progressives werethrown a challenge by students of Visakhapatnam, close to theSrikakulam tribal revolt, to decide whom they were with, therevolution or the reaction. Sri Sri and a handful of others chose therevolution, and thus was born the Revolutionary Writers Association(Virasam), of which Sri Sri was founder-president and a membertill his death. Always ready to adapt himself to the needs of history,he took the cue from younger comrades and attempted to simplifyhis poetic diction and imagery. Though, being in the film world atMadras, far away from the arena of peasant struggle, he couldnot fully consummate the mutation. In one of his best pieces after1970, at a time when Nagabhushan Patnaik was sentenced todeath, he wrote:

The white man then called you Bhagat SinghThe black man now calls you NaxaliteEveryone will tomorrow call you the morning star,Inquilab, Inquilab, Inquilab zindabad!

True, his relation with the revolutionary movement was neververy harmonious because (in his own words) he ‘remained anextremist in literature but a moderate in politics'; he was of the



306

generation that had thrilled to the marching sound of the Red Army,and he could not fully get over the feeling that the Soviet Unionrepresented socialism for ever and always. As recently as lastyear he defended the Soviet stand on Afghanistan, only to publiclyrecant later. A bigger blemish was his indecisive attitude towardsthe Emergency, which he also repudiated in a public confessionsubsequently. At such times he would disarmingly quote Lenin’scomment on Gorky, that he was a literary genius, but an idiot inpolitics.

Nevertheless, Sri Sri's contribution to the revolutionarymovement was more than symbolic. In the early seventies, heassumed the role of a tireless crusader against the repression letloose in the aftermath of Srikakulam. Writing an angry note ofprotest to the home minister of AP against the arrest of threerevolutionary writers, he gave his address as: c/o NagabhushanPatnaik, wherever he may be. (At that time, Patnaik was in jail atVisakhapatnam, sentenced to death by hanging). In the companyof a few other democrats, Sri Sri struggled to rouse educated publicopinion against the death sentence awarded to Bhoomaiah andKishta Gowd. In these tireless efforts at an advanced age, whichtook him to all obscure corners of the state to fight for democraticrights, he revealed himself as something more than a 'Mahakavi’:he was a revolutionary at heart and soul, even if the tantrums ofgenius made him waver frequently and perilously.

307


Physiognomy of some proscribed poems

I did not supply the explosivesnor ideas for that matterIt was you who trod with iron heelsUpon the ant-hillAnd from the trampled earth vengeanceWas born

It was you who struck the bee-hiveWith your lathiThe sound of the scattering beesExploded in your heart and your shaken visage wasBlotched red with fear

WhenThe victory drum in the heart of theMassesyou mistook for a person and trained your gunsRevolution reverberated from the fourhorizons

This poem was written in the Central Prison at Warangalby Varavara Rao in January 1985.That was the first of the threeJanuaries in succession that he would spend in jail; at that time hehad been remanded to prison on three charges, applied one afterthe other, so that the total period of remand would be as long aspossible; each charge was applied after he came out on bail in theprevious one. The gist of the charges was that he had suppliedexplosives to Naxalite youth and had organized a conspiracy toattack and kill a circle inspector of police. The inspector, as amatter of fact, was neither attacked nor injured, let alone killed. Itwas in an inspired poetic response to this charge that VaravaraRao wrote this poem confessing ‘I did not supply the explosives,nor ideas for that matter.’


308

When he finally got bail on the three charges, police tried tokeep him in jail by manufacturing an NSA warrant against him. Ifthey had played it safe by just mentioning the same three chargesas the grounds of detention -a time-honoured method of defeatingbail orders- the district magistrate would have had no option but tosign it; but the police were a little too ambitious and added onemore ground: that Varavara Rao had entered into a criminalconspiracy with underground Naxalites to kill some people;unfortunately the dates they chose for the conspiracy they inventedin keeping with their contempt for veracity - were three days onwhich Varavara Rao was still in prison, and the district magistraterefused to issue the warrant of detention. For this and other similarindiscretions he was later in the year to be transferred to an obscureposting at Hyderabad.

Today Varavara Rao is once again in prison atSecunderabad. He has been there for more than a year now. Thisdetention is ‘voluntary'; for he had no other way of safeguardinghis life from the murderous police of the state. He therefore gothis bail in the decade-old Secunderabad conspiracy case cancelledand opted to go to jail. But the state is unrelenting in its witch-huntof this most persecuted poet in India’s recent history. The groundis prepared by policemen - the superintendent of police of Warangal,for instance - declaring in press interviews that he is no poet at all,but a rabble-rouser; and then a volume of non-poetry of this non-poet is proscribed by government through an order that is quotedin a press release but - nearly two months later - is yet to bepublished in the gazette.

Simultaneously the state places extraordinarily severe - andillegal - restrictions on him while he is in jail. There is no provisionin the Prison Manual of AP to prohibit interviews for an undertrialprisoner with any class of visitors; the only provision is a punishmentclause that allows the prison superintendent to cancel a prisoner’sinterviews for a specified period and that too only for infringement

309

of prison discipline, and neither for the prisoner’s political beliefsnor for any consideration related to the gravity of the charge he/she is accused of. And even this punishment is to follow theprinciples of natural justice, as emphasized by the Supreme Courtof India in Sunil Batra vs Delhi Administration. Yet, Varavara Rao,who is not an NSA detenu but technically speaking only an undertrialprisoner, is being allowed interviews only with his wife and children,and that too with a special branch policeman sitting almost betweenthem and taking down every single word of their conversation.Books sent to him by friends are frequently withheld and he isallowed to see only one newspaper and that too the one chosen bythe jailor.

If all this seems maniacal and paranoid, then the onlyexplanation is that it is so; as another poem in this proscribedcollection says (‘He got scared of the Earth’):

Heaping threats upon threatsSpreading fear upon fearHe himself got scared

He got scared of habitationsHe got scared of waterHe got scared of schoolsHe got scared of shadows

He shackled libertyBut when the hand-cuffs movedHe got scared at the sound.

It is difficult to think of a more apt commentary upon thepoet’s own persecution. But then the poet himself provides a fittinganswer, in a poem dedicated to Benjamin Moloise: when theinjustice of a regressed era throttles the billowing clouds of time:

Neither does blood flow nor tears Lightning becomes thunderRaindrops become a tidal wave



310

Mother Earth wipes her eyesAnd the poet’s messageFlows out from between the prison bars.

Persecution thus makes some kind of sense, and its futilityis equally evident but one is still left wondering why the persecutionmust take the form of proscription. Even if NTR’s ingrainedarrogance makes him insensitive to such matters, and the averagepoliceman’s hatred of writers (the viciousness of this feeling mustbe experienced to be understood) has an equally deadening effecton the imaginations of the higher-ups in the state’s police, somebureaucrat or advisor somewhere (and NTR does have somefriends who profess to believe in dialectical materialism and shouldtherefore know some history) must have told the rulers of thestate that even in the most extraordinary circumstances,proscription of poetry goes down badly with the articulate public.If they have nevertheless gone through with the ban, then theremust be something extra in the poems that has hurt a particularlyraw nerve. If one keeps in mind the fact that about the only thingthat really touches a raw spot in the ego of NTR’s administrationis effective criticism of its police, then the full rationality of thisunreason becomes clear.

For while the proscribed collections is called ‘BhavishyatChitrapatam’ (‘Picture-frame of the Future’), its most trenchantand moving poems deal with themes, not of any revolution, butpolice torture and killings. These are not perorations that describethe atrocities in gory detail (the highly sanskritised nature of literaryTelugu makes it perilously apt for such thunderings) but poems fullof irony, sensitivity and, of course, anger. The best of VaravaraRao’s poems have the extraordinary quality of curving intothemselves in a loop as they move forward, much like acircumferential point on a moving wheel, where a thoughtfulinvolution rides an uncompromising objective movement that drivesthe focus of the involution forward. Being neither a poet nor a

311

competent critic of poetry I would not venture to stake too muchon the idea that this is perhaps what Marxist poetry should be like,but then his poetry itself is worth studying in any serious attemptto answer that question.

One poem that must certainly have hurt NTR’s police is theone entitled ‘Butcher’; it is the tale told by a Muslim butcher ofKamareddy town who was witness to the killing of a ‘radical’youth on May 15, 1985. The boy, a junior college student, wascaught by the police when he was going around the town askingshop-keepers to pull down their shutters in protest against‘encounter’ killings. They took him to a busy crossroads and beathim to pulp in public view with rifle butts ‘as we beat a snake’ inthe words of the butcher. In Varavara Rao’s poem he says:

I am a vendor of fleshIf you want to call me a butcherthen that is as you wishI kill animals every dayI cut their flesh and sell itBlood to me is a familiar sightButIt was on that day I saw with my own eyesThe real meaning of being a butcher

I too take livesbut never with hatredI do sell fleshbut I have never sold myself

To me who kills goats every dayThe meaning of the cruelty thatcombines and conspires to take a lifeWas revealed that day.

Though the precise words, it must be added, are the poet’s thethoughts belong to the butcher himself, whose deposition beforethe sub-divisional magistrate at Kamareddy must be among themost extraordinary of its kind.



312

But the poem that probably hurt the rulers most is ‘Dance ofLiberty,’ written in response to a speech made by the State’s HomeMinister in Karimnagar, at the height of ‘encounter’ killings andother brutal forms of police atrocities in the district. In that speech,the Home Minister Vasanta Nageshwara Rao, claimed that thestate was now made safe for the untrammeled play of liberty andfreedom. The poet plays upon the Home Minister’s unusualsurname ‘Vasanta’ meaning spring. The spring god, in a macabremood, invites the dancing girl of liberty to come and play Holi withblood:

Dancing girl of libertycome dance!I have prepared the stage of Peace for youI have prepared the cremation groundfor you

In the shade of my hoodIn the shade of my powerIn the shade of the rulers’ umbrellaHeld aloft above my powerDancing girl of libertyCome dance!

The poem describes one by one the faked ‘encounter’ killingsof that period and creates such a powerful image of blood-thirstycruelty that it is difficult to think that rulers of the caliber that wehave in this state would react with any urge other than the desireto proscribe the whole lot. This speculation is about what really hurt the rulers of thisstate; what grounds they have chosen to indicate in the proscriptionorder are as yet unknown and essentially not very relevant exceptfor the purpose of challenging the order in a court of law. In theorder they are bound to indicate grounds that will conform towhatever law the proscription is ordered under. In any case thecourts in our country have never taken an unequivocal stand in thematter of freedom of expression. In this, as with the rest of the

313

fundamental freedoms of bourgeois civilisation, the exceptionalclauses in Article 19(2) to 19(6) of the Indian Constitution thatallow the freedoms to be taken away have generally receivedjuridical preference over 19(1), which allows the freedoms in thefirst place. Varavara Rao’s collection, therefore, will probably staybanned - but then (and here is the most incongruous tail-piece youhave ever heard) all the poems in the collection have been publishedin one magazine or the other during the last year or two, havebeen read, re-read and quoted, and the collection itself has alreadybeen reviewed in many Telugu dailies. Which only goes to provethat reason is of no consequence to feudal pique.



314

Indian Literature, 2001

Verses of an injured non-minority(Jihaad: Poems of Muslim minority poets, published by Revolutionary

Writers Association, Prakasam district, Jan 1997.)

The Revolutionary Writers Association (RWA), betterknown by its Telugu acronym Virasam has published this collec-tion of 52 poems in Telugu by Muslim poets. Virasam is a leftistwriters’ organisation committed to what may briefly be describedas the Maoist current of Marxism. The poets whose poems havebeen compiled in this collection are, however, not members ofVirasam.

The title of the compilation comes from a poem by Khaja,the most prolific of the contributors. Perhaps the choice of thisparticular title for the compilation is unfortunate, since the tone ofthe collection, and even that of that particular poem, is far fromthe militant pan-Islamic tendency that has come to be associated,rightly or wrongly, with the word jihaad. The tone is that of injuredprotest, and the idiom owes much more to broadly leftist and dalitphilosophies than to any current within Muslim politics. Some ofthe poems by Sky Baba, in fact, are directed against the suffocat-ing grip of orthodoxy on Muslim society, especially women.

The explanatory sub-title ‘Muslim minority poets’ is equallyinept. The sensibility that informs the poems is not that of thealienated or discriminated minority that the hyphenated expres-sion suggests, but of a wronged people. And the identity of thewriters as Muslims merges smoothly and effortlessly with the poor,the toiling, the dalit and the lower sudra communities to the pointthat some of the poems assertively state that they are the majorityand the Hindutvavaadis the minority. It is to be remarked thatoutside the Hyderabad-based Muslim aristocracy that may in part

315

have had Persian or West Asian origins, the rest of the Muslims ofthe state are, almost without exception, converts from the toilingcommunities of Hindu society, and as poverty-ridden as any ofthem. And the spread of Marxian class analysis as well as bahujanpolitics has opened up a wider identity for such Muslims.

Time was when socially conscious Muslims in the statepreferred not to see themselves as Muslims, impelled perhaps intoa defensive attitude by the predominant Hindu prejudice againstMuslims as an inherently bigoted people. The demolition of theBabri Masjid and the Mumbai killings that followed have had thepositive consequence of ridding such Muslims of this inducedamnesia, and they have started seeing themselves as Muslims, asan injured people, without losing any of their previous concern forsocial justice as such. The more rounded and healthy attitude thathas resulted is reflected in a literary effusion that has marked thenineties. This compilation testifies to its richness.

The poem that probably marked the origins of that literarysensibility is Khader Mohiuddin’s Puttu Machcha, birth-mark, thelast poem of this compilation. Written before the demolition of theBabri masjid but in the wake of the aggressive rath yatras andbrick-mongering by the Sangh Parivaar, the poem speaks of thebirth-mark of treason that an Indian Muslim comes into the worldwith. And the unyielding accusations he/she has to answer through-out life, about not being patriotic enough, not rejoicing at the vic-tory of the right team at cricket, etc. Khaja, Afsar and others havecarried forward what Khader Mohiuddin began.

None of the poets offer any easy resolution of this predica-ment, though Virasam in its foreword gratuitously offers the Maoistsolution of struggle and unity between Muslims and revolutionar-ies, but none of the poems ends in a tone of despair or nihilism. Ageneral tone of hopefulness without any specific hopes is perhapsthe most realistic attitude that one can expect today, and it is to thecredit of the poets that they realise this.

Verses of an injured non-minority


316

s¡÷|ü+`kÕs¡+ |ü⁄düÔø±ìøÏ sêdæq eTT+<äTe÷≥, ùdïVü≤ Á|ü#·Ts¡D 1986

Ä˝À#·q\T πs¬ø‹Ô+# Ä˝À#·q\T` #sê

kÕVæ≤‘ê´ìø° düe÷C≤ìø° ñqï dü+ã+<Ûä u≤+<Ûäyê´\qT ìs¡÷|æ+#·≥+

Ä<ÛäTìø£ kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù≈£î ˇø£ Á|ü<Ûëq \ø£åD+, \ø£å +. <ëìï ˇø£ dæ<ëΔ+‘·

|ü]~Û ÀøÏ ‘Ó∫Ã, ˇø£ >∑{Ïº |ü⁄Hê~MT<ä ì\u…{Ïº+~ e÷]ÿ ‡»+. á dæ<ëΔ+‘·

düVü‰j·T+‘√ #ùd $eTs¡ÙqT e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù n+{≤s¡T.

‘Ó\T>∑T˝À á s¡ø£|ü⁄ $eTs¡ÙqT eT<äT›≈£L] #·+Á<äX‚Ks¡sêe⁄>±] ˝≤+{Ï

yês¡T Ä<ÛäTìø£ kÕVæ≤‘ê´ìï |üsêeT]Ùdü÷Ô ‘=* s√E˝À¢ #XÊs¡T. Ç~ 1940e

<äXÊ_› À »]–+~. Ä ‘·s¡Tyê‘· 1950e <äXÊã›+˝À ¬ø.$.ÄsY. >±s¡T Ä<ÛäTìø£

ø£$‘·«+˝À uÛ≤e, nuÛÑT´<äj·T ø£$‘ê«\q÷, $&ç$&ç>± ø£e⁄\q÷, ø±yê´\q÷

$eT]Ù+#ês¡T. 1960e <äXÊã›+˝À $|ü⁄\yÓTÆq Á>∑+<∏ä düMTø£å\ <ë«sê sê.sê.

Ä |üì#XÊs¡T.

1970˝À $|ü¢e s¡#·sTT‘·\ dü+|òüT+ @s¡Œ&É≥+ Ä<ÛäTìø£ kÕVæ≤‘· #·]Á‘· À

ˇø£ eTTK´|òüT≥º+. á <äXÊã›+˝À kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù dü÷Á‘ê\qT |ü⁄qs¡àqq+

#düT≈£îH Á|üj·T‘·ï+ »]–+~. (|ü⁄q]ï]à+#·T≈£îH Á|üj·T‘·ï+ nHêï Hêø£uÛÑ +‘·s¡+

Ò<äT.) á Á|üj·T‘·ï+ ‘=*s√E˝À¢ ø=.≈£î, ¬ø.$.ÄsY. >±s¡÷¢ eT* s√E˝À¢

Á‹|ü⁄s¡Hì eT<ÛäTdü÷<äqsêe⁄>±s¡÷ kÕ–+#ês¡T (Ç~ Ç+ø± kÕ>∑T‘·÷H ñ+~).

‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘ê´ìøÏ dü+ã+~Û+∫q+‘·es¡≈£î e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù˝À Ç$

yÓTÆ\Tsêfiófl. ô|’q #dæq ø±\ $uÛÑ»q n‹ dü÷ú\yÓTÆq~. n{≤¢ ù|s=ÿqï e´≈£îÔ\T

Ä |ü<äΔ‘·T\≈£î ã\yÓTÆq Á|ü‹ì<ÛäT\T e÷Á‘·yT, yêfi‚fl düs¡«dü«eTì Hê n_ÛÁbÕj·T+

ø±<äT.

Ç+<äs¡T Ç+‘·>± ø£èwæ#dæHê e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù (‘Ó\T>∑T˝À)

XË’Xe<äXqT <ë≥ Ò<äT. á $eTs¡Ù≈£î\T Ä<ÛäTìø£ kÕVæ≤‘ê´Hï ‘·eT $eTs¡Ù≈£î

Á|ü<Ûëq edüTÔe⁄>± mqTï≈£îHêïs¡T. n+<äT˝Àq÷ ø£$‘·«+ m≈£îÿe #√≥T

317

ÄÁø£$T+∫+~. ø£<∏ä, qe\, Hê≥ø£+ e+{Ï yê{ÏMT<ä e∫Ãq $eTs¡Ù\T #ê˝≤

‘·≈£îÿe. ø±∞|ü≥ï+ sêe÷sêe⁄>±] ªj·T»„+μ MT<ä, ªe÷ uÛÑ÷$Tμ Hê≥ø£+MT<ä,

#·\+ s¡#·q\ MT<ä e∫Ãq dü«\ŒyÓTÆq $eTs¡Ù\T n|üyê<ä+>± ì\TkÕÔsTT.

eTqTwüß\ dü+uÛ≤wüD\T, Á|üeè‘·TÔ\T, dü«uÛ≤yê\T, Jeq |ü<äΔ‘·T\T e#·q

kÕVæ≤‘·´+˝ÀH˚ m≈£îÿe düŒwüº+>±q÷, $kÕÔs¡+>±q÷ ø£ì|ækÕÔsTT. n+<äT≈£î

Á|üÁøÏj·÷>∑‘·yÓTÆq kÂ\uÛÑ + Á|ü<Ûëq ø±s¡D+. (áHê{Ï) ø£$‘·«+˝À bÕÁ‘·\T

ñ+&Éø£ÿπs¢<äT. ñHêï eTqTwüß˝Ò bÕÁ‘·\T ø±qø£ÿπs¢<äT. ˇø£y˚fi¯ eTqTwüß˝Ò

bÕÁ‘·\sTTHê yêfiófl e÷eT÷\T uÛ≤wü À e÷{≤¢&ÉTø√s¡T. ø£$‘·« uÛ≤wü À e÷{≤¢&ÉT

≈£î+{≤s¡T. ø£$‘·«+˝À eTqTwüß\T e÷eT÷\T eTqTwüß\Tø±s¡T, ø£$‘·«|ü⁄

eTqTwüß\T.

düe÷» Á|ü‹|òü\HêìøÏ neø±X¯+ m≈£îÿe>± ñqï kÕVæ≤‘ê´ìï

$X‚¢wæ+#·≥+˝À e÷]ÿ ‡»+ m≈£îÿe $»j·÷ìï kÕ~Û+#·>∑\T>∑T‘·T+~. á

s¡Vü≤kÕ´ìï (ìC≤ìø£<eT+‘· s¡Vü≤dü + ≈£L&Ü ø±<äT) >∑T]Ô+∫q u≤\>√bÕ Ÿ á

$wüj·T+˝À >∑D˙j·TyÓTÆq n_Ûeè~Δì kÕ~Û+#ês¡T.

ñ|ü]‘·˝≤ìøÏ |ü⁄Hê~ qT+&ç kÕù|ø£åeTsTTq kÕ«‘·+Á‘·´+ ñ+<äqï

e÷]ÿ ‡düTº ne>±Vü≤qqT $düÔ]dü÷Ô u≤\>√bÕ Ÿ ªª$wüj·T+ ∫qï<äjTø=B› kÕù|ø£å

kÕ«‘·+Á‘· + ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø±ãfÒº #ê˝≤eT+~ e÷]ÿ ‡düTº\T ô|<ä› $wüj·÷\

>∑T]+∫ e÷Á‘·yT, nB $XÊ\eTsTTq #ê]Á‘·ø£ |ü]~Û ÀH |ü]o*kÕÔs¡T. Hê\T>∑T

…’q¢ ø£$‘·qT e÷]ÿ ‡düTº <äèø£Œ<∏ä+‘√ |ü]o*+#·&É+ ø£wüº+. 20e X¯‘êã›|ü⁄

‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘ê´ìï >∑T]+∫ $X‚¢wæ+#·≥+ düT\uÛÑ+μμ (kÕe÷õø£ yêÚ≤´‘· ø=.≈£î.

yê´dü+˝À) nì $e]+#ês¡T. |ü]e÷D≤‘·àø£yÓTÆq $düÔèr uÛÒ<ëìøÏ, >∑TD≤‘·àø£yÓTÆq

Á|üÁøÏj·TuÛÒ<ëìï CÀ&ç+∫ #·÷ùdÔ e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù mø£ÿ&É |òü\e+‘·+ ø±>∑\<√

‘Ó\TdüTø√e#·TÃ.

kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù #·s¡Ã\ <ë«sê n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·T+~ >±ì, Á|üe#·Hê\

<ë«sê>±ì, ÁbÕNqT\ Á>∑+<∏ë\qT+∫ #ùd |ü⁄qs¡«#·Hê\ <ë«sê>±ì ô|s¡>∑<äT.

á $wüj·÷ìï >∑T]Ô+# u≤\>√bÕ Ÿ Á|üe#·Hê\÷, |ü⁄qs¡«#·Hê\÷ #Ój·T´ Ò<äT—

#·s¡Ã #XÊs¡T. eT]ø=+‘· #·s¡Ã »s¡>∑{≤ìøÏ M …’q Á|ü‹bÕ<äq\T #XÊs¡T. ‘·qT

Ä˝À#·q\T πs¬ø‹Ô+# Ä˝À#·q\T


318

#Ó|æŒ+~ >±ì, eTs=ø£s¡T #Ó|æŒ+~ >±ì n‘·]ÿ‘·+>± n+^ø£]+#·≥+

u≤\>√bÕ ŸøÏ düeTà‘·+ ø±<äT. $eTs¡Ù s¡+>∑+˝À ñqï ãT~ΔeT+‘·T\T #·]Ã+#·Tø=ì

ì>∑T Z ‘˚\TÃø√e\dæq ø=ìï $wüj·÷\qT u≤\>√bÕ˝Ÿ á yê´kÕ˝À¢

Á|ü‹bÕ~+#ês¡T.

\+ô|Hé esêZ\ J$‘êìï yêdüÔ$ø£+>± ∫Á‹+∫Hê n~ yêdüÔ$ø£ <äèø£Œ<∏ä

eTe⁄‘·T+~ >±ì $|ü¢e <äèø£Œ<∏ä+ ø±<äT (sê$XÊÁdæÔ s¡#·q˝À¢ sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+).

eTq <X|ü⁄ ã÷s¡T®yê dü+düÿ è‹˝À ‘=*Hê{Ï ñ<ës¡yê<ä+ ø£+f… \+ô|Hé

\ø£åD≤ Ò m≈£îÿe (j·TT<äΔ dü+düÿ è‹øÏ n<ä›+ |ü{Ïºq ø£<∏ä\T).

\+ô|Hé ã÷s¡T®yê esêZìï Ä esêZìøÏ kÕe÷õø£+>± düìïVæ≤‘·yÓTÆq

eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ ø£fifl‘√ #·÷|æ+#·&É+ e\¢ nìyês¡ +>± @s¡Œ& XË’* e´+>±´ìøÏ

ÁbÕ<Ûëq´‘· ì#Ã yêfifl≈£î dü+‘·è|æÔ ø£*–+#·e#·TÃ >±ì, e÷]ÿ ‡düTº <äèø£Œ<∏ä+

qT+&ç ˇø£ rÁeeTsTTq |üs¡$T‹>±H |ü]>∑DÏ+#ê* (j·TT<äΔ dü+düÿ è‹øÏ n<ä›+

|ü{Ïºq ø£<∏ä\T)

<ì >∑T]+∫ sêdæHê eTq≈£î ≈£î≥T+ãsêe⁄ >=+‘ $ì|ædüTÔ+~ >±ì

e÷]ÿ ‡»+ >=+‘·T Á|ü‘· ø£å+>± $ì|æ+#·<äT. n+‘ê #·~$q ‘·s¡Tyê‘·, Ä

ÄdüøÏÔ>±ì eTq≈£î ñ+fÒ, Ç~ e÷]ÿ ‡»y˚THê nqï MTe÷+dü eTqπø

$T>∑T\T‘·T+~. ø=ÿø£ÿkÕ] Ä Á|üXÊïs¡úø£+ Á|üXÊïs¡úø£+>±H $T>∑T\T‘·T+~ >∑÷&É

(kÕe÷õø£ yêÚ≤´‘· ø=.≈£î.)

m\Áø±ºHé, Áb˛{≤Hé nH |ü<ë\T yê&É≈£î+&Ü uÛÖ‹ø£ XÊÁkÕÔìï $e]+#·

Òsê nì me«s¡÷ n&É>∑s¡T. ø±˙ <√|æ&û, ã÷s¡T®yê nH e÷≥\T yê&É≈£î+&Ü

á Á|ü|ü+#êìï $e]+#· Òsê nì e÷Á‘·+ Á|ü•ïkÕÔs¡T. Ä Á|üXï Hê´j·TyÓTÆq<äH

ÁuÛÑeT ø£*–+#·>∑÷&É<äT. (kÕe÷õø£ yêÚ≤´‘· ø=.≈£î.)

ø£fi\T ì»J$‘·+˝Àì n&ÉT¶>√&É*ï (kÕ«s¡ú+, dü+|òüT eTsê´<ä, es¡Z‘·‘·«+)

‘·T&çù|dæ J$‘·+ qT+&ç \_Û+#˚ e´øÏÔ>∑‘·eTsTTq düŒ+<äqqT kÕs¡«»˙q+

#kÕÔj·T˙, ø£es¡Z+ ø£cÕº\|ü≥¢ ‘·øÏÿq esêZ\≈£î kÕqTuÛÑ÷‹ J$‘·+ ø£*–+#· Ò<äT

>±ì ø£fi\T ø£*–+#·>∑\e˙ e¬>’sê... ñ|ü]‘·\+‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫ |ü⁄Hê~ì

yÓ‘·T≈£îÿH ‘ê]ÿø£ XË’* |òü*‘·+>±H (n~ ‘ê]ÿø£XË’* e÷Á‘·yT. ne>±Vü≤Hê

319

˝À|ü+ ø±<äT) ≈£î≥T+ãsêe⁄ ø£fi≤ kÕVæ≤‘· s¡+>±\qT düe÷»+ ø£Hêï ñqï‘·+>±

uÛ≤$+#ê&Éqï nqTe÷HêìøÏ ‘êe⁄ ø£\T>∑T‘·Tqï~ (kÕe÷õø£ yêÚ≤´‘· ø=.≈£î.)

(kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù #ùd≥|ü⁄&ÉT |ü⁄Hê~qT+# ñ|ü]‘· ≤ìøÏ b˛yê˝≤? ô|’qT+∫

øÏ+~øÏ ≈£L&Ü b˛e#êÃ? Is it Unidirectional or bidirectional?)

Çìï s¡ø±\ eTÚ*ø£ $wüj·÷\ >∑T]+∫q #·s¡Ã˙j·÷+XÊ\qT

Á|ü‹bÕ~+∫q yê´kÕ\ $\TeqT n‹XsTT+∫ #Ó|üŒ≥+ ø£wüº+.

‘Ó\T>∑T $eTs¡Ù≈£î˝À¢ dü÷{Ï<äq+ ‘·≈£îÿe. n‹Xj·TyÓTÆq |ü<ë&É+ãs¡+,

bı&ÉT>±{Ï &=+ø£ ‹s¡T>∑T&ÉT yêø±´\ yê&Éø£+, nsêúe>∑‹øÏ Ä≥+ø£+ ø£*–+#

n\+ø±sê\ Á|üjÓ÷>∑+, $wüj·÷ìï |üø£ÿ<ës¡T\T |ü{Ïº+# n~Ûø£ Á|üdü+>±\T`

eTq ‘Ó\T>∑T $eTs¡Ù≈£î\ XË’*ì |ü{Ïº |”&çdüTÔqï »ãT“\T. Ç$ kÕ+Á|ü<ëj·Tø£

$eTs¡Ù˝À¢ n~Ûø£+>± ø£ì|æ+# e÷≥ ì»yT>±ì e÷]ÿ ‡düTº |ü+&ç‘·T\T ≈£L&Ü

Ç+<äT˝À ‘·≈£îÿe ‹qïyêfiófl ø±<äT. u≤\>√bÕ Ÿ XË’*˝À á >∑+<äs¡>√fi≤\T

Òe⁄. #ê˝≤ dü÷{Ï>± #Ó|ü⁄‘ês¡T. kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù≈£î\T á $wüj·T+˝À á

yê´kÕ\ qT+∫ #ê˝≤ H˚s¡TÃø√yê*. kÕVæ≤‘·´ $<ë´s¡Tú\πø ø±ø£ d”ìj·TsY

s¡#·sTT‘·\≈£î ≈£L&Ü bÕsƒ¡ Á>∑+<∏ä+ ø±<ä–q yê´kÕ\ dü+ø£\q+ Ç~. ø±yê\+fÒ

yÓTT<ä{Ï yê´dü+˝À yÓTT<ä{Ï ù|sê #·<äe+&ç, ‘·qT #Ój·T´<ä\TÃ≈£îqï |üìì m+‘·

düŒwüº+>± ìs¡«∫+#·T≈£îHêïs√ !

Ç+ø√ ∫qï $wüj·T+ Á|ükÕÔ$+∫ á |ü]#·j·T+ eTT–kÕÔqT. e÷]ÿ ‡düTº

|ü+&ç‘·T\T M\T∫øÏÿq|ü&É ≤¢ mø£&É$Tø˘ bÕ+&ç‘ê´ìï m<›yê #˚düTÔ+{≤s¡T.

|òü⁄{ŸH√≥÷‡, __¢jÓ÷Á>∑|ò”\T ‘·j·÷s¡T #Ój·T´&É+ mø£&É$Tø˘ bÕ+&ç‘·´+

nqT≈£î+{≤s¡T. n~ bıs¡bÕ≥T. |ü]XÀ<Ûä≈£î&ÉT ‘·qT #˚dæq ìs¡íj·÷\≈£î

Ä<Ûësê\qT Ç‘·s¡ |ü]XÀ<Ûä≈£î\≈£î ≈£L&Ü ‘Ó*j·TC…j·÷´\ì #ùd Á|üj·T‘·ïyT

Ç~. >±* ù|q≈£î+&Ü, Xówüÿ Á|ü ≤bÕ\T #Ój·T´≈£î+&Ü ` #dæq Á|ü‹bÕ<äq\qT

ñ|ü|ü‘·TÔ\‘√ düeT]ú+#·Tø√e≥+ mø£&É$Tø |ü<äΔ‹. Ä <äècÕº u≤\>√bÕ Ÿì

mø£&É$Tø $eTs¡Ù≈£î&ÉT ø±<äì mes¡q>∑\s¡T? nsTT‘ ◊&ç ≤õø£ Ÿ>± ø£ |üø£å+

eVæ≤+#·ø£ b˛e&É+ ≈£L&Ü mø£&É$Tø |ü<äΔ‹>± ìqï yÓTTqï{Ïes¡≈£L nqT≈£î+≥÷

e#êÃs¡T. Ä s¡ø£|ü⁄ <äèwæºøÏ Ç{°e\ ÁbÕ<Ûëq´+ ‘·–Z+~. kÕ+|òæTø£ XÊÁkÕÔ\πø ø±ø£

Ä˝À#·q\T πs¬ø‹Ô+# Ä˝À#·q\T


320

uÛÖ‹ø£ XÊÁkÕÔ\≈£î ≈£L&Ü ◊&çj·÷\J ñ+≥T+<äì Ç{°e\ #ê˝≤eT+~ HêHé

e÷]ÿ ‡düTº s¡#·sTT‘·\T ≈£L&Ü n+^ø£]düTÔHêïs¡T.

ªªkÕVæ≤‘· + Hê s¡+>∑+ ø±<äT. qHÓï+<äT≈£î Ç+<äT˝ÀøÏ ˝≤>∑T‘ês¡T?μμ

nì ‘·s¡T#·T n+≥T+{≤s¡T u≤\>√bÕ Ÿ. á yê´kÕ\ dü+|ü⁄≥+ e#êÃø£ Ä

e÷≥ nH Vü≤≈£îÿqT Äj·Tq ø√˝ÀŒj·÷s¡T. 1980e <äXÊã›+˝À e÷]ÿ ‡düTº

kÕVæ≤‘· $eTs¡ÙqT eTs√ yÓTÆ\T eTT+<äT≈£î rdüT¬ø[flq u≤\>√bÕ Ÿ Ç+ø± Ä

e÷≥+fÒ |üø√e&ÜìøÏ ‘Ó\T>∑T bÕsƒ¡≈£î\T ne÷j·T≈£î\T ø±s¡T. á <äXÊã›+˝À

Ç|üŒ{ÏøÏ dü>∑yT >∑&ç∫+~.

5 @Á|æ Ÿ 1986

321

kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù`$X‚¢wüD` ¬ø.$.ÄsY.

ªªkÕVæ≤‘· + düe÷C≤ìøÏ Á|ü‹_+ãeT+fÒ n~ $»„|æÔ ø±<äT, ìy<äq

ø±<äT, Ä»„ n+‘·ø£+f… ø±<äT. n~ kÕe÷õø£ J$‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q ˇø£

dü‘·´+.μμ

_+ã, Á|ü‹_+ã yê´bÕs¡+, uÛÖ‹ø£ Á|üø£è‹ø° e÷qe⁄&ç n+‘·s¡Á|üø£è‹ø°

eT<Ûä´ nìyês¡´+>± kÕπ> |üs¡düŒs¡ #·s¡´. ªÁ|ü‹_+ã+μ nH˚ e÷≥ø£+f…

ª|üsêes¡Ôq+μ yT …’+~. yÓT<ä&ÉT n<ä›+e+{Ï »&É|ü<ës¡ú+ ø±<äT >∑qø£, edüTÔe⁄qT

j·T<∏ë‘·<∏ä+>± Á|ü‹_+_+#·<äT. mH√ï nqTuÛÑeeTTÁ<ä\‘√ ø£*dæ ªnqTuÛÑ÷‹μ>±

|ü]D$T+∫ ø£fi>± yÓ\Te& dü+ø°s¡í ãT~Δ Á|üÁøÏj·TqT dü÷ú\+>±HÓ’‘ e]í+#·e#·TÃ

>±ì, dü÷ø£åà $X‚¢wüD #Ój·T´&É+ ø£wüºkÕ<Ûä´+. u≤\>√bÕ˝Ÿ á Á|üj·T‘êïìøÏ

|üPqTø√e&É+ $X‚wüyTMT ø±<äT.

s¡÷&Ûç nsTTq ns¡ú+˝À, ªkÕs¡dü«‘·+μ, ªkÕVæ≤‘· μeTH e÷≥≈£î |üsê´j·T

|ü<äyT nsTTHê, yÓTT<ä{Ï <ëìøÏ >∑\ eT‘·|üs¡yÓTÆq ø±H=fÒwüHé <äècÕº , sê.sê.

ªkÕs¡dü«‘· $y#·qμ $eTs¡Ù dü+<äs¡“¤+>± eT<ÛäTdü÷<äqsêe⁄>±s¡T #dæq nuÛÑ +‘·sê\T

u≤\>√bÕ Ÿ Á|üjÓ÷>±ìø° e]Ô+#y. nsTT‘ n<√ >=|üŒ $wüj·T+ nqTø√qT.

Äj·Tq e÷‘êeTVüQ&Ó’q sêfi¯fl|ü*¢ nq+‘·ø£èwüíX¯s¡à ‘ê\÷≈£î yês¡dü‘ê«ìø°

Bìï ÄbÕ~+#·qT. n˝≤ #j·T<ä*ùdÔ »qT´XÊg (Genetics) |üs¡+>± u≤\>√bÕ Ÿ

Á|ü‹uÛÑ (Genius)qT Xs¡à>±]øÏ ÄbÕ~+# neø±X+ e⁄+~. »qT´ (Genes)

Á|üuÛ≤e+ XÊÁd”Ôj·TyTqsTTHê, ø£wüº|ü&É≈£î+&ÜH dü«‘·dæ‡<äΔ+>±H @ e´ø°Ô Á|ü‹uÛ≤XÊ*

ø± Ò&ÉT. ˇø£ÿ |ü<fiflø±\+˝À u≤\>√bÕ Ÿ ‘·q ãT~ΔøÏ u≤>± |ü<äTqTô|{≤º&ÉT.

>∑DÏ‘·XÊg •ø£åD e÷Á‘·yT bı+~q j·TTe≈£î&ÉT ‘·‘·« XÊg+, düe÷»XÊg+,

ns¡úXÊg+, #·]Á‘·, kÕVæ≤‘· + e¬>’sê $wüj·÷\ À‘·T\T eTT≥º>∑\>∑&ÉyT n<äT“¤‘·+

nì|ædüTÔ+~. Hê≈£î ‘Ó*dæ ÁøÏk˛º|òüsY ø±&Ó«˝Ÿ, &ç.&ç. ø=XÊ+_ ` sTT+‘·{Ï



322

ãVüQeTTKyÓTÆq Á|ü»„‘√{Ï $Ts¡T$T≥T¢ >=*bÕs¡T. n+‘·{Ï yê&Éj·÷´&Éì >±≈£î+&Ü,

ø±>∑\ kÕeTs¡ú + (Potentiality) ñqïyê&Éì #Óù|Œ+<äTπø á b˛*ø£. >∑DÏ‘·XÊg

|ü]C≤„q+ BìøÏ ÁbÕ‹|ü~ø£. ªÁ|ü‘· j·Tμ (Conceptual) |üs¡yÓTÆq Ä˝À#·q≈£î

$X‚¢wüD≤‘·àø£‘· düVü≤»yÓTÆq~ >∑qø£, u≤\>√bÕ˝Ÿ kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù≈£î n~

ã˝≤bÕ<äø£yÓTÆ+~1 düT\uÛÑyÓTÆ+~. Ä˝À#·q≈£î ˇø£ ns¡, nqTuÛÑ÷‹øÏ ˇø£ ns¡

$&ç$&ç>± ñqï≥Tº, yÓT<ä&É÷ >∑T+&Ó y˚πs«s¡qï≥Tº kÕ<Ûës¡D $eTs¡Ù≈£î\T

uÛ≤$düTÔ+{≤s¡T. nqTuÛÑ÷‹øÏ Vü≤è<äj·TyT πø+Á<äeTqï n|ü dü÷Árø£s¡D≈£î eT÷\+

Ç<˚. yêdüÔe+˝À e÷Á‘·+, <˚Vü‰ej·Tyê\ ø£ìï+{Ïø° yÓT<ä&ÉT qsê\ <ë«sê

|ü+ù| ÄC≤„|üq Ò nej·Tyê\ Á|ü‘´ø£ <Ûäsêà\T>± ø£ì|ækÕÔsTT>±ì Ç~ ∫‘·Ô

ÁuÛÑeT e÷Á‘·yT.

|ü⁄HêB, ñ|ü]‘·\eT÷ |üs¡düŒsêÁ•‘·yÓTÆq n$uÛ≤»´, düyÓTÆø£ |ü<ës¡úeTqï$

e÷]ÿ ‡düTº ø£fi≤ dæ<ëΔ+‘êìøÏ eT÷\ø£+<ä+. ‘Ó\T>∑T $eTs¡Ù˝À $|ü¢e s¡#·sTT‘·\

dü+|òüT+ Ä$sê“¤e+ ‘·sê«‘·H, BìøÏ ‘·–q ÁbÕeTTK´+ ø£*–+<äq&É+ ì»+.

dæ.|æ.◊. $eTs¡Ù≈£î\˝À yÓ’. $»jYT≈£îe÷sY Bìï u≤>±H˚ düŒ è•+#ês¡T>±ì,

eT<ÛäTdü÷<äqsêe⁄>±s¡T kÕ~Û+∫q <äs¡Ùq+ j·÷+Á‹ø£ eTì|æ+∫Hê, ñqï+‘· À

düeTÁ>∑yÓTÆ+~. ñ|ü]‘· ≤+XÊ\ nH√´q´‘·qT, M≥ìï{Ï »{Ï\, $$<Ûä Á|üuÛ≤yê\T

|ü⁄Hê~ì, |ü⁄Hê~ eTÚ*ø£ Á|üuÛ≤e+ M{ÏMT<ä n+‹eT |üØø£å˝À HÓs¡ù|

düsê«~Ûø±sêìï Äj·Tq ìs¡÷|æ+#ês¡T. nsTT‘ ªÄsêZì»yéTμ (ùd+Á~j·TJ$)

nH˚ s¡÷|üø±ìï nø£åsê˝≤ (Literally) bÕ{Ï+#·&É+e\¢, yÓT<ä&ÉT ¬ø˝≤>√

|ü⁄Hê~ø£˝≤π> <ë<ë|ü⁄ ìj·T+‘·« kÕúq+ @s¡Œ&çq≥¢sTT+~. |òü*‘·+>±,

ñ|ü]‘· ≤+XÊ\ Á|ü‘´ø£ Á|ü‹|ü‹ÔøÏ uÛÑ+>∑+ ø£*π> dæú‹ e∫Ã+~. yê{ÏøÏ ªdü«‘·+Á‘·

Á|ü‹|ü‹Ôμ (autonomy) Ò<äq&É+ dü‘· yÓTÆq<>±ì, <ì $•wüº‘· <ëì< qq&É+

≈£L&Ü ì»e÷&É&ÉyT. u≤\>√bÕ Ÿ á $wüj·T+˝À C≤>∑s¡Ô #·÷bÕs¡T. Á|üdüTÔ‘·

kÕe÷õø£ Ä]úø£ ì]à‹ eédüú @<Ó’Hê, ‘·‘·÷Œs¡« ì]à‘·T\ ‘ê\÷≈£î eTTÁ<ä\T

Ç|üŒ{Ï #Ó’‘·q´+˝À $T–*e⁄+{≤j·T˙, yÓqø£{ÏyÓ’q+‘· e÷Á‘êq yê{Ï |ü≥T‘·«+

‘·≈£îÿe<MT ø±<ä u≤\>√bÕ Ÿ #·÷ô|≥º>∑*>±&ÉT. Ç~ <ë<ë|ü⁄ n|üPs¡«+.

1. ã˝≤ìï #≈£L]Ã+~

323

á kÕ<Ûës¡D≤+XÊ\ q≥T+∫, á dü+|ü⁄≥+˝Àì yê´kÕ\qT #·÷ùdÔ

ø=ìï $X‚cÕ\T ãj·T\Œ&É‘êsTT.

kÕe÷õø£, Ä]úø£ $wüj·÷\qT $X‚¢wæ+#·>∑\+‘·{Ï <äø£å‘·qT kÕVæ≤‘·

$X‚¢wüD˝À u≤\>√bÕ Ÿ Ç+ø± kÕ~Û+# Áø£eT+˝ÀH eTT+<äT es¡dü À ø±e#·TÃ

` ñHêï&Éì|ædüTÔ+~. ôV≤#·TÃ˝§#·TÃ\T ‘\Ã&É+ ø±<äT>±ì ªø£$ùdq yTìô|òk ºμqT

eT<ÛäTdü÷<äqsêe⁄ $eT]Ù+∫q rs¡÷ u≤\>√bÕ˝Ÿ $eT]Ù+∫q rs¡÷

ne>±Vü≤q˝À ø±≈£îHêï >±&ÛÉ‘·˝À (depth) ‘·s¡‘·e÷\qT ìs¡÷|ækÕÔsTT.

ªyTìô|òk ºμ ø£\>∑÷s¡ >∑+|ü e÷Á‘·yT. bı+‘·q Òì n+XÊ\ ≈£Ls¡TŒ e÷Á‘·yT.

ÁbÕNq n\+ø±]≈£î\q÷ XÊÁd”Ôj·T k˛wü*dtº $eTs¡Ù≈£î\q÷ >∑T~>∑T#·Ã&É+˝À

X‚ùw+Á<ä Xs¡à ‘·q ndü+ã<äΔ bÕ+&ç‘· + #·÷|æq+‘·>±, düTdü+>∑‘·yÓTÆq ‘ê]ÿø£

Áø£eT‘·qT #·÷|ü Òø£b˛j·÷&ÉT. ªs¡÷|ü+μ˝ÀH Ä<ÛäTìø£‘· ªkÕs¡+μ˝À ÁbÕNq‘· `

X‚ùw+Á<ä $\ø£åD‘·. Á|ü<Ûëq+>± ªìjÓ÷`ø±¢dædædüTºμ <Û√s¡DÏøÏ #Ó+~q+<äTe\¢,

ø£$>±H >±ø£ |ü+&ç‘·T&ÉT>± X‚ùw+Á<ä n\+ø±]ø£ XÊÁkÕÔ\qT Äø£[+#·T≈£îqï

e´øÏÔ. Ä <Û√s¡DÏøÏ uÛ≤eC≤\|üs¡+>± Ç+ø± H\MT<ä q÷ø£\T $T– Òe⁄HêïsTT.

BìøÏ ø±s¡D+, uÛÖ‹ø£+ kÕe÷õø£+. uÛÑ÷kÕ«eT´+ eédüú>± ôd’‘·+ düX‚wüyT.

<ëì uÛ≤eC≤\+ ã©j·TyT. X‚ùw+Á<ä <ëì s¡÷|ü+ e÷s¡Ãã÷ìHê&ÉT. Ç~ e{Ïº

ô|’e÷s¡TŒ (Cosmetics) e÷Á‘·yT ø±<äT. |ü<äC≤\+ ` ªX‚ùw+Á<äC≤\+μ ` düπs.

n~ Ä<ÛäTìø£‘·>± #· ≤eTDÏ ø±>∑\T>∑T‘·÷, m+<äs√ j·TTe≈£î\qT eoø£]+#·Tø√

>∑\T>∑T‘·÷+~. nø£ÿ&ç‘√ Ä>∑ø£, yêékÕsTTø£ $|ü¢y√<äéT+˝À $s¡dü+

kÕ+düÿ è‹ø£ XøÏÔì >∑eTì+#êø£, ‘êqT Ä e÷≥\q÷ H√≥u…≥ºkÕ>±&ÉT. nsTT‘

n~ e{Ïº e÷fÒ>±ì, Ä#·s¡D‘√{Ï @ Á|üyTj·TeT÷ Òì~. n\ <ë«|üs¡j·TT>∑+˝À,

X+K #·Áø£>∑<ë<Ûë] nsTTq yêdüT<e ø£èwüßí&çMT<ä nø£ÿdüT ô|+#·T≈£îì z&ç<ë›eTì

|ü⁄+Á&É <XbÕ\≈£î&Ó’q yêdüT<e⁄&ÉT qøÏ© X+K #·Áø£>∑<ä\T ñ‘·Œ‹Ô #sTT+#·T≈£îì

ø£j·÷´ìøÏ ø±\T<äTyê«&ÉT. |òü*‘·+ Xè+>∑uÛÑ+>∑+. $|ü¢e kÕ+düÿ è‹ø√<ä e÷ìø°

X‚ùw+Á<ä $|ü¢e yê>±&É+ãsêìø° Ç+‘ kÕ|ü‘· +.

dü+düÿ è‘ê+Á<Ûä bÕ+&ç‘ê´\˝À #ÓsT÷´ H√s¡÷ ‹]–q X‚ùw+Á<ä X¯s¡à

Ç+ ¢wüß uÛ≤cÕ bÕ+&ç‘· +˝À #dæq bıs¡bÕ≥¢q÷, n$ ø£*–+∫q nqsêú\q÷

kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù`$X‚¢wüD


324

#·÷|ü>∑\>∑&É+ u≤\>√bÕ Ÿ≈£î ne© Ò. ñ_“q u…\÷HéqT dü÷~‘√ >∑T∫Ã‘

#ê\<ä÷? düs¡«E„&Éqqï nVü≤+ø±s¡+‘√ ªyÓT>∑ ÀyTìj·÷øμ>± |ü]D$T+∫q

e´øÏÔ, πøe\+ n\ŒE„&˚qì u≤\>√bÕ˝Ÿ #·÷ô|{≤º&ÉT. ªÄ‘·àø£fi¯μ, nqTuÛÑ÷‹

‘·‘·«+ e+{Ï Äø£s¡¸ø£yÓTÆq ãT<äT“<ë\qT ñ|ü⁄Œ¤eTì eP<˚XÊ&ÉT. |ü⁄sêD+

düTÁãVü≤àD´ X¯s¡à˝≤+{Ï øÏ+∫E„\ |ü⁄Dé÷ nì ì+<ëyê#·ø£+>± e÷]q

ªkÕe÷õø£ düŒ èVü≤μ≈£L ªkÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+μ≈£L >∑\ n+‘·s¡+ #·÷bÕ&ÉT. kÕe÷õø£

#Ó’‘·q´+ Ò+< e´øÏÔ #Ó’‘·q´+ mø£ÿ&ç<äHêï&ÉT. |üì˝À |üì>±, $eTs¡Ù˝À e÷k˛ÿ

e÷]ÿ‡düTº\, Hê≥T ø£eT÷´ìdüTº\ eTTdüT>∑T >∑÷&É ≤>±&ÉT. $|ü¢e kÕ+düÿè‹ø√<ä eT+

Ä$wüÿ]+∫q ªÁ|ü#ês¡μ kÕVæ≤‘· +˝Àì ø£fi≤+X @$T{À Á|ü<ä]Ù+#ê&ÉT. ˇø£ÿ

e÷≥˝À, X‚ùw+Á<ä≈£î e÷]ÿ ‡dtº ø£fi≤ $eTs¡Ù˝À zqe÷\T #ÓbÕŒ&ÉT.

ø=.≈£î. >∑T]+∫ sêdæq ¬s+&ÉT yê´kÕ\˝À yÓT|ü<ä\ ø£ì|æ+∫q+‘·>±

$eTs¡Ù ø£ì|æ+#·ø£b˛e&ÜìøÏ, u≤\>√bÕ Ÿ uÛÑøÏÔ ø£+f… ø=.≈£î. nkÕ<Ûës¡D XπøÔ

ø±s¡D+. nsTTHê, n$ n+#·Hê yj·T&É+, $eTs¡Ù≈£î n|ü#ês¡yT. &ç¬øHé‡˝≤>±

ªªn<Û√Á|ü|ü+#ê˙ï, Ä Á|ü|ü+#·|ü⁄ dü+düÿ è‹ìμμ >±ø£, |ü≥ºD eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ J$‘·

|ü]D≤e÷\HÓ’Hê kÕø£\´+>± #·÷bÕsê ø=.≈£î? j·TT<äΔø±\+˝À @<√ $<Ûä+>±

˝≤uÛ≤˝≤]®+∫ ø=‘·Ô <Ûäìø£ es¡Z+>± s¡÷bı+~q yê] bÕÁ‘·\T #·÷ù| ªª\+ô|Héμμ

(Sic) dü+kÕÿs¡+ 1940\ Hê{Ï ø=.≈£î. ø£<∏ä À¢ ø£ì|ædüTÔ+~, ì»yT. n< <äXø£+˝À

ÁXÊ$Tø£es¡Z+ >∑÷&Ü ø£eT÷´ìdüTº ñ<ä eT Áù|s¡D‘√ es¡Zb˛sê{≤\qT Ä]úø£yÓTÆqy

ø±e#·TÃ`Ç‘√~Ûø£+>± #j·Tø£b˛ Ò<äT. ‘=* qe\˝À yê{Ï düŒ è•+∫q ø=.≈£î.,

n≥T ‘·sê«‘· eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ dü+kÕsê\ |ü]~Ûπø |ü]$T‘· eTj·÷´&ÉT. kÕ«qTuÛÑe

d”eTqT <ë{Ï #˚ùd s¡#·q˝À yêdüÔ$ø£‘· ˝À|ædüTÔ+<äì Bìø√ dæ<ëΔ+‘·+

#˚düT≈£îHêï&ÉT. $eTsêÙ‘·àø£ yêdüÔ$ø£‘êyê<ä+ (Critical Realism) qT+∫

u…’≥|ü&É˝Òø£b˛j·÷&ÉT. e´øÏÔ>± ‘·q˝À ª|òüP´&É˝Ÿμ n_Ûs¡T#·T\T |üP]Ô>±

yÓ’<=\>∑≈£îHêï, ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú À e÷πs $\Te\qT >∑T]Ô+∫ $eT]Ù+∫Hê,

J$‘·+ ∫e] <äX¯˝À $|üØ‘· uÛ≤e<Û√s¡DT\≈£î ≈£îVü≤Hê`XÊg Á|ü‹|ü‹Ôì

ø£*–+#·&ÜìøÏ #˚dæq Á|üj·T‘·ï+, ô|’øÏ Ä<ÛäTìø£+>± ø£ì|æ+∫Hê, ìC≤ìøÏ

ªdüX‚wü uÛ≤eC≤\μ (Residual ideology) |òü*‘·yT. ô|’>±, ll‘√ b˛*ùdÔ, ø=.≈£î.≈£î

325

s¡#·q <ë«sê ‘·|üŒ kÕe÷õø±#·s¡D Ò<äT. ñHêï dü«\Œ+. »q+˝À lløÏ

e∫Ãq Á|üdæ~Δ ø=.≈£î.≈£î sê Ò<ä+fÒ ø±s¡D+ á ˝À|üy˚T. ‘Ó*yÓ≈£îÿe‘·qy˚T

ø=.≈£î. ˝À|ü+.

e÷qe $C≤„q+ düs¡«düeTÁ>∑‘· bı+<ä>∑*π><Óqï&√ >±ì, nC≤„‘·

eTsTT+<ä ≤¢ nCÒ„j·T+ ø±e\dæq n>∑‘· + Ò<äT. ìs¡+‘·s¡ $düÔs¡D o\yÓTÆq

uÛÖ‹ø£ |ü]C≤„q Áø£eT+˝À, p Ÿ‡yÓsYï, ôV≤#Y.õ. yÓ Ÿ‡ ≤+{Ï bÕ‘· kÕVæ≤‘· ø±s¡T\

‘ÓqTïq ‘Ó\T>∑T˝À ø±∞|ü≥ï+ ø=+&Éj·Té+{Ï s¡#·sTT‘·\T (ª$Vü≤+>∑j·÷q+μ)

ø=+‘· dü+#·\q+ ø£*–+∫q s√E\T Ç|üŒ{Ïπø eTs¡T|ü⁄q |ü&É&É+ yêfifl ‘·ù|ŒMT

ø±<äT. Ç|ü&ÉT ªyÓ’C≤„ìø£ qe\\Tμ ù|s¡T‘√ e∫Ã|ü&ÉT‘·Tqï$ nC≤„q$Tdæ‘ê\ì2

u≤\>√bÕ Ÿ ìs¡÷|æ+#ê&ÉT. ªeTH√`yÓ’C≤„ìø£μ qe\ $wüj·T+ Á|ükÕÔ$+#·e\dæq

|üH Ò<äT. ª≈£îVü≤Hêμ Xu≤›ìøÏ >∑÷&É jÓ÷>∑ ‘· Òì sT÷ ‘·T#·Ã¤ s¡#·q\ eTT]øÏ

es¡<ä eTT+|ü⁄, ø=‘·Ô‘·s¡+ eTqdüT‡ì ˝Àãs¡#·Tø√>∑\>∑&Éy˚T ñ|üÁ<äe+.

e÷]ÿ ‡C≤ìø° ÁbòÕsTT&çC≤ìø° \+¬ø >∑*ù| Á|üj·T‘êï\T bÕXÊÃ‘· e÷]ÿ ‡düTº\T

ø±&Ó« Ÿ ø±\+ qT+N #düTÔHêïs¡T. n˝≤π> m–®ôdºì¸j·T*»+‘√q÷ C≤Hé*+&‡

e¬>’sê\T bı‘·TÔ>∑\|üpdüTÔHêïs¡T. M{Ï ‘·bıŒ|ü\ q≥T+∫, M{Ïì ø£+≥–+#·T

ø√e\dæq nedüs¡+ e⁄+<ë? m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT $düÔ]+# XÊg $C≤„q+ ì>∑TZì

dü$eTs¡Ù>± d”«ø£]+#·+<, e÷]ÿ ‡»+ m<äT>∑T<ä\ Ä–, n~ ø±˝≤ìøÏ yÓqø£

ã&Éø£ ‘·|üŒ<äT. ª≈£îVü≤Hêμ yÓ’C≤„ìø£ qe\\qT m+&É>∑fÒº dü+<äs¡“¤+˝À, á

nedüsêìï ≈£L&Ü u≤\>√bÕ Ÿ dü÷∫+∫ ñ+&Ée\dæ+~.

ªn<Û√ Á|ü|ü+#·+μ sê.$. XÊÁdæÔ kÕVæ≤‘· d”eT nq&É+, |üP]Ô ì»yTHê?

ª\T+ô|Hé Ábı*fÒ]j·÷μ dü+düÿ è‹ø° ª\T+ô|Hé ã÷s¡T®yêμ dü+düÿ è‹ø° dü+ã+<Ûä+

e⁄+~. sêC≤´+>∑ j·T+Á‘êìï <Ûä«+dæ+#·&É+ <ëì \ø£å + ø±ø£b˛e#·TÃ >±ì,

ªHs¡+μ j·T<∏ë‘·<∏ä kÕe÷õø£dæú‹øÏ ªªùd|ò”ºyê Ÿ«μμ nqT≈£îHêï, BqTï+∫ >∑÷&Ü

$|ü¢y√<ä e÷ìøÏ ø±düÔsTTHê eTT&çdüs¡T≈£î <=s¡ø£ÿb˛<äT. b˛©düT\÷ dæbÕsTT\÷

yÓTT<ä\T <=+>∑ kÕsê düs¡|òüsê<ës¡÷¢, ªeTT+&É\÷μ, eTTsƒêø√s¡÷¢, πø&û\÷ sö&û\÷,

˝À|òüs¡÷¢ &Ü|òüs¡÷¢ ` mHÓïìï s¡ø±\ ªn\>±μ eTqTwüß˝À ! JeHê<Ûës¡+ ø√dü+

2. nC≤„q+‘√ ≈£L&ÉT≈£îqï$.



326

ªHs¡+μ ‘·|üŒ >∑‘· +‘·s¡+ Ò≈£î+&Ü e⁄+≥Tqï~ eTq düe÷»+. ª#·≥º+μ yêfiflì

∫Hêï, ô|<ë› •ø£å\‘√ dü‘·ÿ]dü÷Ô+~ ‘·|üŒ, ‘·qπø Á|üe÷<äø±s¡T\T>± |ü]>∑DÏ+#·ø£

b˛e&ÜìøÏ ø±s¡D+ M]ø° sêC≤´+>∑ j·T+Á‘êìø° eT<Ûä´>∑\ ªªdü+øÏ¢wüºyÓTÆq

|üs¡düŒs¡‘·μμ ø±e#·TÃ. á eéùdú kÕe÷õø£ Hs¡+. ªn<Û√Á|ü|ü+#·+μ ≈£L&Ü Bìï

>∑T]Ô+#·ø£ ‘·|üŒì s√Eq, sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+ Á|üe÷<ëq |ü&ÉT‘·T+~. 1789

Hê{Ï Áô|ò+∫ eTVü‰$|ü¢e ø±\+˝Àì ª>√∫bÕ‘·sêj·Tfi¯óflμ (Sonscalottes)

uÛÑ÷kÕ«$Tø£ sê#·]ø£ eédüúqT ≈£L\>=≥º&É+˝À, ª‘·èrj·T kÕe÷õø£es¡Z+μ (Third

Estate) ˝Àì dü]ø=‘·Ô |ü≥ºD ã÷s¡T®yê X≈£îÔ\ $»j·÷ìøÏ #dæq ‘√&ÜŒ≥T

Ç+‘ê n+‘ê ø±<äT. eTÚ*ø£ kÕe÷õø£ |ü]es¡Ôq<äX˝À ªn<Û√Á|ü|ü+#·+μ ≈£L&Ü

ø£\<Ó\TdüT≈£îì3 sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+‘√{Ï ø£\ã&Éø£ ‘·|üŒ<äì, #·]Á‘· À nHø£

|òüT≥q\T ìs¡÷|ækÕÔsTT. á Á|ü|ü+#· Je⁄\ yÓ’j·TøÏÔø£ ìs¡düq\÷ Äπøå|üD\÷

ÄÁø√XÊ\÷ n\»&ÉT\÷ |ü]es¡Ôq≈£î dü÷#·q Ò. ÁXÊ$Tø£es¡ZyT $|ü¢ees¡ZeTqï

…ìHé ôd’‘·+ n|üs¡+õ˝≤ >±≈£î+&Ü eT{°º eTT]ø° n+≥T≈£îqï uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˝ÀVü≤

|ü<ës¡ú+˝≤π> ÁXÊ$Tø£es¡Z+ ≈£L&Ü ñ+≥T+<ä , b˛sê≥`|ü⁄sƒê\˝À4 ` n~

ø£\àwü s¡Væ≤‘·eTÚ‘·÷ b˛sê≥ #Ó’‘·q´+‘√{Ï #·]Á‘· #√<äø£XøÏÔ>± |ü]D$T+#·>∑\<ä

nHêï&ÉT. á $XÊ\ kÕe÷õø£ ø√D+ qT+∫ #·÷ùdÔ>±ì sê.$. XÊÁdæÔ kÕVæ≤‘· +

Ä$wüÿ]düTÔ+<äH ªn<Û√Á|ü|ü+#·+μ ‘ê\÷≈£î kÕeTs¡ú + (Potentiality) ø£+{ÏÏø±q<äT.

eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ sê»ø°j·T #Ó’‘·q´+˝Àì |ü]$T‘·T\qT ne>∑‘·+ #düTø√e&É+

‘*ø£>±<äT. C≤rjÓ÷<ä eT ø±\+˝À, >±+BÛ dü‘ê´Á>∑Vü‰\ Á|üuÛ≤e+‘√, ø√kÕÔ

Ä+Á<Ûä<X|ü⁄ eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ eTqdüÔ‘·«+˝À, Á|ües¡Ôq˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ*ï yÓTT≥º

yÓTT<ä≥>± kÕVæ≤‘· +˝À Á|ü<ä]Ù+∫q s¡#·sTT‘· ñ|üŒ\ \ø£åàDsêe⁄. ªeTVü‰‘·Tà&ÉTμ

nì >±+BÛì dü+uÛ≤$+∫q ª>∑Ts¡T<e⁄&ÉTμ sƒê>∑÷s¡T, n< >±+BÛ ‘√{Ï rÁe+>±

uÛ≤e|òüTs¡D ô|+#·T≈£îqï s√E\T>±˙, 1947 ø£+f… m+‘√ eTT+<äT>±H >±+BÛøÏ

nsêÃ$Á>∑Vü≤‘·«yÓ÷5 ` ne‘ês¡eT÷]ÔeT‘·«yÓ÷ ` Ç∫Ã HÓ‹Ô ¬øøÏÿ+#·T≈£îqï

s√E\T>±˙, ø±+Á¬>dt yê˝≤\qT dü«#·Ã¤+<ä, ìkÕ«s¡ú dü+|òüT ùde≈£î\T>± uÛ≤$+∫q

s√E\T>±˙ á ‘·sêìøÏ ø=‘·ÔM, qeTàø£X¯ +>±ìM ø±e#·TÃ. nsTT‘˚ eTq

3. |üP]Ô>± ‘Ó\TdüTø=ì 4. ã+>±sêìøÏ ô|fÒº |ü⁄≥+ ≤+{Ï<˚ 5. |üPC≤$Á>∑Vü≤ kÕúsTTì ø£*Œ+#·&É+

327

<˚X ¯+˝À ø £eT÷´ìdüT º ñ<äéT+ C≤rjÓ÷<äéT Á| üu Û ≤e+ qT+∫

‘·|æŒ+#·Tø√ Òø£b˛sTT+<ä , es¡ZØ‘ê´ q>∑sê˝À¢ $<ëé+‘·T\ qT+N Á>±e÷\˝À

<Ûäìø£ ¬s’‘·T\ qT+N e∫Ãq j·TTe≈£î\‘√{Ï ô|’øÏ e∫Ã+<äqï $wüj·T+ me«s¡÷

eTs=ø£]øÏ #Óù|Œ |üì Ò<äT. Ç|üŒ{Ï<ëø± s¡wü Hé $<XÊ+>∑ $<Ûëq+ nedüsê\qT

ã{Ïº ø±+Á¬>dt |ü≥¢ ‘·q yÓ’K]ì ìs¡ísTT+#·T≈£î+≥÷ edüTÔqï bÕs¡¢yÓT+≥]düTº

ø£eT÷´ìdüTºbÕØº\ sê»ø°j·T ø±sê´#·s¡D, j·T+.j·THé. sêjYT <ë«sêH√ Á_{Ïwt

ø£eT÷´ìdüTº bÕØºøÏ #Ó+~q s¡»˙ bÕMT<ä‘Y e¬>’sê\ <ë«sêH√ ìs¡íj·TeTÚ‘·÷

e∫Ã+~. ªe\dü eTqdüÔ‘·«+μ (Colonial psychology) |üs√ø£å+>± ø£eT÷´ìdüTºbÕØº

MT<ä >∑÷&Ü |üì#dü÷Ô e∫Ã+~.

Ç˝≤+{Ï |ü]dæú‹˝À, >±+<Ûj·TT&ÉT>±, $.$. –] Äràj·TT&ÉT>± sê»ø°j·T

s¡+>∑+˝ÀøÏe∫Ã, »s¡àHé À dæ«≥®sê¢+&é À ø£eT÷´ìdüTºyêdüq ‘·–*, U≤B<Ûës¡D

e+{Ï u≤Vü≤´\ø£åD≤\‘√u≤≥T ø£eT÷´ìdüTº dæ<ëΔ+‘·ã˝≤ìï düeT≈£Ls¡TÃ≈£îHêï&ÉT

e⁄|üŒ\ \ø£åàDsêe⁄. >±+BÛ ÄÁXe÷\˝À ñ+&ç, ñ<√´>∑Ø‘ê´ $»j·Tyê&É≈£î

e#êÃø£ ø£eT÷´ìdüTº bÕØº‘√ dü+ã+<Ûä+ @s¡Œ&É>±, dü+ø°s¡íyÓTÆq e´øÏÔ‘ê«ìï

sêã≥Tº≈£îHêï&ÉT. Äj·Tq qe\ ªªn‘·&ÉT`ÄyÓTμμ sê»ø°j·T qe\ e÷Á‘·yT>±ì,

#ê]Á‘·ø£ qe\ ø±<äT, ø£ dü+ s¡#·sTT‘· <äèwæº ÀHÓ’Hê. n+fÒ ‘·q <Ó’«BuÛ≤eyT

Ä bÕÁ‘·\˝Àq÷ $$<Ûä+>± ø£ì|ædüTÔ+~. ì»yT$T≥+fÒ, ∫e] ø£åD+<ëø± á

_Ûqï Á|üø£è‹ qT+∫ Äj·Tq u…’≥|ü&É Òø£b˛j·÷&ÉT. XÊÁdæÔ, XÊ+‘· bÕÁ‘·\≈£î ‘·q

J$‘êqTuÛÑe+˝ÀH mHÓ’ïHê ‘êsêÿD≤\T \_Û+#êsTT. \øÏåà bÕÁ‘· ø£eT÷´ìdüTº

ñ<ä eT+ ‘ê\÷≈£î ªne÷j·Tø£‘ê <äXμ (Age of Innocence) Ò<ë, ªÁbÕø£è‹ø£

<äX¯μ≈£î s¡÷|üø£\Œq. Ä<äs¡Ùyê<ä+ qT+∫ n~ yêdüÔe+˝ÀøÏ sê˝Ò<äT. <ëì

‹s¡T>∑Tu≤≥T sê»ø°j·T+>±H>±ø£, e´øÏÔ|üs¡+>± $yêVü≤ eédüú≈£L dü+ã+~Û+∫+~.

nsTT‘, yÓTT<ä{Ï <ëìøÏ ì•Ã‘·yÓTÆq <ëØ‘Óq÷ï Ò<äT. $|ü¢yê<äs¡ÙyT>±ì Ä#·s¡D

‘·≈£îÿe. M≥ìï{Ïì`Ç+ø± mìï{ÏH√`ã{Ïº, u≤\>√bÕ˝Ÿ #˚dæq yÓTs¡T|ü⁄

eTT–+|ü⁄qT eTs√s¡ø£+>± #Ó|üŒe#·TÃ. ªªÇ~ Äj·Tq Ä<äs¡Ùyê<ä ø£eT÷´ì»+

$XÊ«dü+ MT<ä ø±+Á¬>dt bÕØº yêdüÔe+ kÕ~Û+∫q $»j·T+.μμ

kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù≈£î&ÉT>± u≤\>√bÕ Ÿ |ü⁄s√_Ûeè~Δ À eTTKýÓTÆq yÓTÆ\T

sêfi¯ófl Ç+ø± e⁄HêïsTT. kÕVæ≤‘·´ $eTs¡ÙqT düe÷» $eTs¡Ù>±, sê»ø°j·T



328

$eTs¡Ù>±, ‘·‘·« $eTs¡Ù>± $düÔ]+|üCÒdæq á yT<Ûë$, e÷]ÿ ‡C≤ìï πøe\+

dæ<ëΔ+‘·+>± >±ø£, Ä#·s¡D+>± Á>∑Væ≤+#ê&ÉT >∑qø£H Ç+‘· Ò‘· ej·TdüT‡˝À

n+‘· ∫ø£ÿ{Ï Àø±qTuÛÑe+ >∑&ç+#ê&ÉT. |ü⁄düÔø±\ |ü⁄s¡T>∑T>±H√ $<ë´\j·T <äèwæº

(academic outlook) >∑\ Xówüÿ |ü+&ç‘·T&ÉT>±H√ >±ø£, ìs¡+‘·s¡ ÁøÏj·÷o\+>±

Á|üe]Ôdü÷Ô <ëì |òü*‘ê\qT <ÛÓ’s¡ +>± nqTuÛÑ$düTÔHêï&ÉT. BÛwüD n‘·ì $\ø£åD‘·,

BÛs¡‘· n‘·ì HÓ’»+.

u≤\>√bÕ˝Ÿ ˝≤+{Ï yêfi¯ófl ªquÛÑ÷‘√μ nqe#·TÃqì ≈£L&É nqqT.

ªquÛÑ$wü´‹μ nì ndü˝Ò nqqT. ãVüQ n|ü⁄s¡÷|üyÓTÆq e´≈£îÔ\ì e÷Á‘·y˚T

ìdü‡+ø√#·+>± nq>∑\qT.

18 »qe] 1986

329

#ê]Á‘·ø£ kÕe÷õø£ $X‚¢wüD` Á‹|ü⁄s¡Hì eT<ÛäTdü÷<äqsêe⁄

u≤\>√bÕ Ÿ #ê]Á‘·ø£ kÕe÷õø£ $X‚¢wü≈£î&ÉT. düe÷C≤ìøÏ Äø±s¡+,

kÕsê+X+ ñ+{≤sTT. ã÷s¡T®yê kÕe÷õø£ $X‚¢wü≈£î\T Äø±s¡+ |ü]$T‘·T˝À¢H

Ä–b˛‘ês¡T. Äø±sêìï düeT]ú+#·&Üìπø dæ<ëΔ+‘ê\T #kÕÔs¡T. Äø±s¡ ÄÁ•‘·T\T

kÕe÷õø£ <äè>∑+XÊ*ï ˝À‘·T>± ne>±Vü≤q #düTø√ Òs¡T. ñqï<ëìï m|ü&É÷

ñ+&˚~>±q÷, ñ+&É<ä–+~>±q÷ e÷Á‘·y˚T #Ó|üŒ>∑\s¡T. Ç˝≤ #Ó|üŒ&É+e\¢

ã÷s¡T®yê düe÷» ‘ê‹«≈£î\T n+‹eT+>± <√|æ&û düe÷» nìyês¡ ‘· , <ëì

XÊX¯«‘·‘ê«˙ï düeT]úkÕÔs¡T. Çyê«fi¯ $X¯«$<ë´\j·÷˝À¢ n~Ûø±]ø£+>±

eéVü‰s¡+˝À ñqï kÕe÷õø£XÊg+ düe÷C≤ìï kÕe÷õø£+>±q÷ |ü]o*+#·<äT—

#ê]Á‘·ø£+>±q÷ |ü]o*+#·<äT— ìØ®eyÓT Æq kÕe÷õø£ düe÷#ês¡+‘√

ne>±Vü≤q‘√ e÷j·TqT #˚]Ã nH˚«wüD≤ ñ‘·T‡ø£‘·ì Vü≤‘·´#˚düTÔ+~. Ç~

düe÷C≤ìï yêÚ≤´ì+#·&Üìø° |üìøÏsê<äT— e÷s¡Ã&ÜìøÏ ndü Ò |üìøÏsê<äT.

yêdüÔyêìøÏ n_Ûeè~Δ bı+~q XÊg+ ø£+fÒ ã÷s¡T®yê kÕe÷õø£ XÊgE„\T

u≤>± yÓqø£ã&ç ñHêïs¡T. ÁbÕNqT\T eTìwæø° Á|ü|ü+#êìø° eT<Ûä ◊ø£ ‘·ì

eT‘·s¡÷|ü+˝Àq÷ |ü⁄sêD≤\ s¡÷|ü+˝Àq÷ yêÚ≤´q+ #XÊs¡T. Ä<ÛäTìø£ j·TT>∑+˝À

$$<Ûä $C≤„qXÊÁkÕÔ\T n_Ûeè~Δ bı+<ä&É+‘√ Á|üø£è‹, düe÷»+, e÷qe⁄&ÉT`M{Ïì

$&ç$&ç>± n<Ûä j·Tq+ #j·T&É+ »]–+~. á Á|ü‘´ø°ø£s¡D\ n<Ûä j·Tq+ ø=ìï

$»j·÷*ï kÕ~Û+∫+~. ø±˙ Ç~ Á|üø£è‹, düe÷»+, e÷qe⁄\ eT<Ûä´

Ä+‘·s¡+–ø£ ◊ø£ ‘·ì <Óã“rdæ+~. BH√Ô ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷»+˝À eTÚ*ø£

ndæÔ‘·«s¡÷bÕ\ eT<Ûä ◊ø£ ‘ê düeTdü ì n~ÛuÛÖ‹ø£yê<äT\T e÷]àø£+ #XÊs¡T.

eTìwæ‘√ nqTdü+<Ûëq+ #Ój·T´≈£î+&Ü $$<Ûä XÊÁkÕÔ\T Á|ü|ü+#· <äèXÊ´ìï

$e]+#·&ÜìøÏ |üPqT≈£îHêïsTT. eTìwæì $TqVü‰sTT+∫ Á|ü|ü+#·+MT<ä #dæq

uÀ<Ûä\÷, yêÚ≤´Hê\÷, Á|ü|ü+#êìï $TqVü‰sTT+∫ eTìwæMT<ä #ùd uÀ<Ûä\T>±



330

yêÚ≤´Hê\T>± e÷]b˛j·÷sTT. ‘ê‹«ø£ <ë]Á<ä sê»´+˝À ã÷s¡T®yê yT<Ûëe⁄\T

ìØ«s¡´ bÂs¡T\T>± $ÁXÊ+‹ rdüT≈£î+≥THêïs¡T. u≤\>√bÕ˝Ÿ á sêC≤´ìøÏ

e´‹πsø£+>± b˛sê≥+ #düTÔqï düeTs¡o\ j·TTeyT<Ûë$.

ã÷s¡T®yê yT<Ûëe⁄˝À¢ Á|üC≤kÕ«$Tø£ #Ó’‘·q´+>∑\ ìC≤sTTr|üs¡T\T ≈£L&Ü

Äj·TT<Ûä+ Ò≈£î+&Ü s¡Ds¡+>∑+˝À Á|üy•+∫ ø£å‘·>±Á‘·T\e⁄‘·THêïs¡T. HÓ’sêX´

Äø±X+˝À #·Tø£ÿ\T …ø£ÿô|&ÉT‘·THêïs¡T. Äø±s¡+ #·T≥÷º #·Áø£ ÁuÛÑeTD+#dæ n\dæ

kı\dæb˛‘·THêïs¡T. u≤\>√bÕ Ÿ kÕj·TT<Ûä kÕe÷õø£ $X‚¢wü≈£î&ÉT. #ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£

yê<ä+ u≤\>√bÕ Ÿ e´øÏÔ‘·«+˝À ø£*dæb˛sTTq Äj·TT<Ûä+. #·≥º+qT+∫ kÕVæ≤‘· +

es¡≈£L <ìï nsTTHê #ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£yê<ä <äèø£Œ<∏ä+ qT+N sê»ø°j·T`Ä]úø£,

‘ê‹«ø£ $X‚¢wüD#dæ edüTÔ kÕsê+XÊìï ãVæ≤s¡Z‘·+ #kÕÔ&ÉT. edüTÔe⁄ mìï s¡+>∑T

s¡+>∑T\ eTTdüT>∑T\T y˚düT≈£îHêï u≤\>√bÕ˝Ÿ $X‚¢wüD≤ Äj·TT<Ûä+‘√ yê{Ïì

ÄXÃs¡ ø£s¡yÓTÆq HÓ’|ü⁄D´+‘√ ‘=\–kÕÔ&ÉT. ìs¡«#·q+ |òü*‘·+ ø±˙ ÁbÕs¡+uÛÑ+

ø±<äT. $X‚¢wüD ÁbÕs¡+uÛÑ+. düeTdü *ï n<Ûä j·Tq+ #Ój·÷´\+fÒ $X‚¢wüD‘√

ÁbÕs¡+_Û+#ê* ø±˙ ìs¡«#·Hê˝ÀÔ ø±<äT. u≤\>√bÕ Ÿ á >∑‹‘ê]ÿø£ |ü<äΔ‹˝À

s¡÷bÕìï $X‚¢wædü÷Ô kÕsêìï #˚s¡T≈£î+{≤&ÉT. s¡÷|ü+ Ò≈£î+&Ü kÕs¡+ ø±˙,

kÕs¡+ Ò≈£î+&Ü s¡÷|ü+ ø±˙ ñ+&Ée⁄. á ¬s+&ç+{Ïø° ◊ø£ ‘· ñ+≥T+~. ˇø£

s¡÷|ü+ ñ+~. Ä s¡÷bÕìï Á|ü»\T m˝≤ #·÷düTÔHêïs¡T? <ëH√Ô m˝≤+{Ï

nqTuÛÑyêìï bı+<äT‘·THêïs¡T? nH Á|üXï‘√ $X‚¢wüD ÁbÕs¡+_ÛkÕÔ&ÉT. Ä s¡÷|ü+

yÓqø£ ñ+& kÕsê+XÊìï ø£ìô|&É‘ê&ÉT. n|ü&ÉT Ä düeTdü ˝Àì yÓ’s¡T<Ûë´ìï,

Ä edüTÔe⁄˝Àì edüTÔ>∑‘· uÛÖ‹ø£‘·ì, dü+|òüT≥q˝Àì kÕe÷õø£ X≈£îÔ*ï >∑‹‘·s¡ÿ+>±

düeTq«sTT+∫ ìsêΔs¡D\T #˚kÕÔ&ÉT. kÕe÷õø£ J$‘êìï kÕe÷õ≈£î\

n_ÛÁbÕj·÷\ qT+∫ ø±ø£ e´≈£îÔ\T dü+|òüT{Ï‘·+>± ãè+Bø£s¡D+ bı+< |ü<äΔ‹

yÓqø£ ñ+& À‘Ó’q ø±s¡D≤\ qT+∫ |ü]o*kÕÔ&ÉT. n+<äTπø kÕe÷õø£ <äè>∑+XÊ*ï

$e]+#·&É+˝À uÛÖ‹ø£yê<ëìï dæús¡+>± ø=qkÕ–dü÷Ô, $düÔ]+|ü#dü÷Ô $»j·T

|üs¡+|üs¡*ï kÕ~ÛdüTÔHêï&ÉT.

ªªÁ|üC≤ ñ<ä eT+˝ÀøÏ e#˚Ãyêfi¯fl e´øÏÔ‘ê«\T ñ<ä eT+˝À ø£]–b˛e⁄.

ñ<ä eT+ yêfifl e´øÏÔ‘·«+˝À ø£]–b˛‘·T+~. ‘·eT |üPs¡« e´øÏÔ‘ê«\qT ñ<ä eT

331

e´øÏÔ‘ê«\T>± ˇø=ÿø£ÿs¡÷ ˇø=ÿø£ÿ $<Ûä+>± eT\#·T≈£î+{≤s¡T. $|ü¢y√<ä eT+˝À

uÛ≤>∑+>± ø£ s¡#·sTT‘·qsTTHê, Ç‘·s¡ s¡+>±˝À¢ |üì#ùd ø±s¡ ø£s¡ÔqsTTHê ns¡ú+

#düT≈£îH≥|ü&ÉT á ne>±Vü≤q‘√ ÁbÕs¡+_Û+#·&É+ eT+∫~μμ (kÕe÷õø£

yêÚ≤´‘· ø=.≈£î) Ç$ #ê˝≤ ˝À‘Ó’q |ü]o\Hê yêø±´\T. ñ<ä eT+˝ÀøÏ eùdÔ

e´øÏÔ‘·«+ b˛‘·T+<äqT≈£îH˚ ô|{° ã÷s¡T®yê\≈£î XÊÁd”Ôj·TyÓTÆq düe÷<Ûëq+.

u≤\>√bÕ˝Ÿ e´øÏÔ‘·« |ü]o\qøÏ ≈£L&Ü nqTdü]+#·e\dæq |ü<äΔ‹ Ç<˚.

u≤\>√bÕ˝Ÿ~ sê»ø°j·T`Ä]úø£XÊg+ qT+∫ $$<Ûä n+XÊ*ï #ê]Á‘·ø£+>±

|ü]o*+# ‘ê‹«ø£ e´øÏÔ‘·«+. dæ<ëΔ+‘ê*ï $&ç>± #Ó|üŒ≈£î+&Ü, e÷]ÿ ‡düTº\≈£î

n\yê≥sTTq |ü<äC≤˝≤ìï m≈£îÿe yê&É≈£î+&Ü, ‘êqT>± <äè>∑+XÊ*ï |ü]o*+∫

‘êqT Ä˝À∫+∫q uÛ≤wü˝À #Óe⁄‘ê&ÉT. e÷´Áø√ |ü<äΔ‹ø£+fÒ yÓTÆÁø√ |ü<äΔ‹

u≤\>√bÕ Ÿ yê´kÕ˝À¢ ø£ì|ædüTÔ+~. ÄXj·÷˝À¢ $s¡dü+˝Àì Ç‘·s¡ düuÛÑT´\ø°

Ç‘·ìø° ‘&Ü @MT Ò<äT. e´øÏÔ‘·«+˝ÀH ‘&Ü. mH√ï ø=‘·Ô uÛ≤eq*ï Á|üyXô|{≤º&ÉT.

bÕ‘· uÛ≤eq\øÏ ≈£L&É n$ Á|ü‹_+_+# yêdüÔ$ø£‘· À e∫Ãq e÷s¡TŒì #s¡Ã&É+

ø√dü+ ø=‘·Ô XøÏÔì ø£*–+#ê&ÉT. á dü+ø£\q+˝Àì Äs¡T yê´kÕ\÷ kÕVæ≤‘·

dü+ã+<ÛäyÓTÆq yê´kÕ\T. Ç$ kÕVæ≤‘ê´ìï #ê]Á‘·ø£+>± kÕe÷õø£+>± $X‚¢wüD

#dæq yê´kÕ\T. yÓTT<ä{Ï yê´dü+ X‚ùw+Á<ä Xs¡à sêdæq &É+ãsê&É+ãs¡&É+ãs¡

s¡#·q ø£$ùdq e÷ìô|òk º MT<ä $eTs¡Ù. s¡÷|ü+ e÷Á‘·yT #·÷dæ á |ü⁄düÔø±ìï

#·~$qyêfiófl #ê˝≤eT+~ »&ÉTdüT≈£îHêïs¡T. ÁbÕ#· , bÕXÊÃ‘· e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·

$eTs¡Ù*ï ø£èwüßí&ÉT >√es¡Δq |üs¡«‘·+ m‹Ôq≥Tº, düT\uÛÑ+>± >∑+≥ m‹Ôq≥Tº m‹Ô

yê{Ï eT<Ûä´ nuÛÒ<ëìï kÕú|æ+#ê&Éì #ê˝≤eT+~ |ü]XÀ<Ûäø£ |ü+&ç‘·T\÷,

Ä#ês¡T´\÷ X‚ùw+Á<äøÏ |ü\¢ø° |ü{≤ºs¡T. |ü+&ç‘·T\T Ç˝≤ |ü©ºø=≥º&ÜìøÏ Ä

|ü⁄düÔø£+ s¡÷bÕìï e÷Á‘·y˚T #·÷dæ kÕs¡+˝ÀøÏ yÓfi¯fl˝Òø£b˛e&Éy˚T ø±s¡D+.

u≤\>√bÕ Ÿ Ä ñ˝≤º e÷ìô|òk º s¡÷bÕìï n‹ düT\Te⁄>± #Û~+∫ kÕsê+X+˝ÀøÏ

b˛sTT kÕe÷õø£+>±q÷, #ê]Á‘·ø£+>±q÷ $X‚¢wæ+∫ X‚ùw+Á<ä ≈£î+uÛÑdüú ≤ìï

ã<ä›\Tø={≤º&ÉT. n‘·&ç ì» dü«s¡÷bÕìï düeTs¡úe+‘·+>± ìs¡÷|æ+#ê&ÉT.

e÷]ÿ ‡»yT ø±<äT X‚ùw+Á<äøÏ ÁbÕ#· , bÕXÊÃ‘· kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù‘·‘·«+ ≈£L&Ü

‘Ó*j·T<äT. M{Ï À¢ @ ø£{Ï n‘·&çøÏ ns¡ú+ nsTTHê á nkÕ<Ûä ◊ø£ ‘ê Á|üj·T‘·ï+

#ê]Á‘·ø£ kÕe÷õø£ $X‚¢wüD


332

#˚ùdyê&ÉT ø±&ÉT. X‚ùw+Á<ä m+‘·{Ï ìs¡ø£åsêdü´ |ü+&ç‘·T&√ u≤\>√bÕ˝Ÿ

‘*Ã#ÓbÕŒ&ÉT. u≤\>√bÕ Ÿ <˙ï sêj·T&É+ ø√dü+ sêj·T&ÉT, ñ<ä eT nedüsê\

ø√düyT sêkÕÔ&ÉT. X‚ùw+Á<ä ≈£îVü≤Hê e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù˙, nuÛ≤dü $|ü¢e ø£$‘ê«˙ï

ìs√~Û+#·&ÜìøÏ sêkÕ&ÉT. X‚ùw+Á<ä MT<ä |ü+&ç‘·T\ø°, j·TTeø£e⁄\ø° ñqï ÁuÛÑeT*ï

‘=\–+#·&ÜìøÏ sêXÊ&ÉT. u≤\>√bÕ Ÿ yê´dü+ #·~$q ‘·sê«‘· ≈£L&Ü |ü+&ç‘·T\T

e÷ìô|òk º MT<ä n_ÛÁbÕj·T+ e÷s¡TÃø√ø£b˛‘ yêfifl ìC≤sTTrì X+øÏ+#·e\dæ

ñ+≥T+~. yêfi¯fl kÕ«s¡ú Á|üjÓ÷»q+ ø√dü+ ø£|ü≥Hê≥ø£e÷&ÉT‘·THêïs¡ì

ìsêΔ]+#·e\dæ ñ+≥T+~. e÷]ÿ ‡düTº $X‚¢wü≈£îì $X‚¢wüD≤Áø£eT+˝À ø=ìï yÓTs¡T|ü⁄

yêø±´\T nÁ|üj·T‘·ï+>± ekÕÔsTT. X‚ùw+Á<ä nC≤„Hêìï $X‚¢wædü÷Ô u≤\>√bÕ Ÿ

n+{≤&ÉT ªª#·]Á‘·‘√ |üsê∫ø±˝≤& Vü≤≈£îÿ me]ø° Ò<äTμμ (ø£$ùdq e÷ìô|òk º

ˇø£ |ü]o\q) á yêø£ + Á|ü|ü+#·+˝À n+<ä]ø° e]Ô+# ôV≤#·Ã]ø£.

ø=&Ée{Ï>∑+{Ï ≈£î≥T+ãsêe⁄ Ä<ÛäTìø£ kÕVæ≤‘· +˝À ˇø£ Á|üã\ $ø±dü

X¯øÏÔ. ùV≤‘·Tyê<ä, $C≤„qXÊg, yêeT|üø£å, $|ü¢euÛ≤yê\øÏ >∑+;Ûs¡yÓTÆq $düÔè‘·

Á|ü‹ì~Û. u≤\>√bÕ˝Ÿ ªj·TT<äΔ dü+düÿ è‹øÏ n<ä›+ |ü{Ïºq ø£<∏ä\Tμ, ªkÕe÷õø£

yêÚ≤´‘· ø=&Ée{Ï>∑+{Ï ≈£î≥T+ãsêe⁄μ nH ¬s+&ÉT yê´kÕ\T ø=.≈£î. kÕVæ≤‘ê´ìï

$X‚¢wædü÷Ô sêXÊ&ÉT. ø=.≈£î. kÕVæ≤‘ê´ìï #ê]Á‘·ø£+>± kÕe÷õø£+>± $X‚¢wæ+#·&É+

ø£wüº‘·s¡yÓTÆq |üì. u≤\>√bÕ Ÿ á ø£s¡Ôyê´ìï düT\uÛÑ+>± ìs¡«Væ≤+#ê&ÉT. yÓTT<ä{Ï

yê´dü+ ø£<∏ä\MT<ä, ¬s+&√yê´dü+ yê´kÕ\MT<ä $X‚¢wüD. ªªdüeTø±©q düe÷»+˝À

edüTÔqï e÷s¡TŒ\qT, #·]Á‘ê‘·àø£yÓTÆq |ü]D≤e÷\qT, Ä es¡Ôe÷q+˝À >√#·]+#

uÛÑ$wü ‘·TÔqT, Ä ‘·s¡+ yê]ø° ‘·s¡Tyê‹ ‘·sê\ yê]ø° ø£fifl≈£î ø£{Ïºq≥Tº #·÷|æ+#

s¡#·q >=|üŒ s¡#·qμμ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ u≤\>√bÕ˝Ÿ #˚dæq á ìs¡«#·q+ ø£+fÒ

XÊÁd”Ôj·TyÓTÆq ìs¡«#·q+ ø£ì|æ+#·<äT, kÕVæ≤‘ê´ìï $|ü⁄\+>± n<Ûä j·Tq+ #dæq

$X‚¢wüD≤ |òü*‘·yT á ìs¡«#·q+. ≈£î≥T+ãsêe⁄ ø£<∏ä À¢ ∫Á‹+∫q á X‘êã›|ü⁄

eT÷&Ée, Hê\Ze <äXÊã›|ü⁄ |ü≥ºD eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ J$‘ê˝À¢ì e÷s¡TŒ˝À¢ ˇø£

Á|ü<ÛëqyÓTÆq n+XÊìï u≤\>√bÕ˝Ÿ nkÕ<Ûës¡D HÓ’|ü⁄D´+‘√ $X‚¢wæ+#ê&ÉT.

≈£î≥T+ãsêe⁄ ø£<∏ä À¢ ô|≥Tºã&ç<ëØ Ä]úø£ dü+øå√uÛÑ+e\¢ eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ Á|ü»\T

|ü&çq ø£cÕº©ï, |ü≥ºD eT<Ûä´‘·s¡>∑‹ es¡Z+ s¡÷bı+<˚ Áø£e÷˙ï Ç+‘·es¡≈£î

333

e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù≈£î\T $X‚¢wæ+#ês¡T. u≤\>√bÕ Ÿ Äø±sêìï n~Û>∑$T+∫ Ç+ø±

kÕsê+X|ü⁄ À‘·T˝À¢øÏ yÓ[fl eT<Ûä ‘·s¡>∑‹˝À ø=.≈£î. ∫Á‹+∫q #ê]Á‘·ø£ #·\Hêìï

yÓ*øÏrXÊ&ÉT. yÓTT<ä{Ï, ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ëΔ\ düeTj·T+˝À #ê]Á‘·ø£ ÄeX´ø£‘·

e\¢ eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ qT+∫ |ü⁄{Ïºq \+ô|Hé ã÷s¡T®yêes¡Z |ü⁄≥Tºø£qT ø=.≈£î. ∫Á‹+∫q

rs¡Tì u≤\>√bÕ Ÿ $X‚¢wæ+∫ kÕú|æ+#ê&ÉT. düà>∑¢s¡¢q÷, q\¢ãC≤s¡T #·Áø£es¡TÔ©ï

\+ô|Hé ã÷s¡T®yê es¡Z+>± uÛ≤e˙ø£]+∫+~ e÷y√. ªø=‘·Ô J$‘·+μ˝À $sƒ¡ Ÿ

ø£<∏ä e÷sYÿ ‡ #Ó|æŒq #Ó|ü\ <äTø±D+yê&ç ø£<∏äì C≤„|üø£+ #düTÔ+~. #Ó|ü\ø=≥Tº

~yêfi≤rùdÔ ‹]– &ÉãT“ dü+bÕ~+∫ m˝≤ nsTTHê ø=≥Tºô|{≤º\H ñ<›X+‘√

ˇø£&ÉT #Ó|ü\ bòÕ´ø£ºØ˝À ø±]à≈£î&ÉT>± #] ‘√{Ïø±]à≈£î\‘√ ø£\eø£, ∫e]øÏ

ø=≥Tºô|≥º&É+ kÕ<Ûä +ø±<äì ‘Ó*dæ ø±]àø°ø£s¡D+ bı+<äT‘ê&ÉT. ≈£î≥T+ãsêe⁄

ø£<∏ä À¢ eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ @s¡Œ&É≥+, eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ qT+N \+ô|Hé ã÷s¡T®yê es¡Z+

|ü⁄≥º&É+ e÷Á‘·yTø±ø£ Á>±MTD ¬s’‘ê+>∑+ qT+∫ ø±]àø£es¡Z+ @s¡Œ&É{≤ìï ≈£L&Ü

u≤\>√bÕ Ÿ $X‚¢wæ+#ê&ÉT.

≈£î≥T+ãsêe⁄ yê´kÕ\MT<ä u≤\>√bÕ Ÿ yê´dü+ ø=.≈£î. yê´kÕ\MT<ä

nHø£eT+~øÏ e⁄qï ndüŒwüº dü+<Vü‰ìï ìeè‹Ô #düTÔ+~. Çø£ÿ&É u≤\>√bÕ Ÿ

ø=.≈£î. yê´kÕ˝À¢ì edüTÔe⁄ì e÷Á‘·yTø±ø£ yê´dü ìsêàD dü«uÛ≤yêìï $X‚¢wæ+#ê&ÉT.

ø=.≈£î. yê´kÕ˝À¢ì ìsêàD •˝≤Œìï $X‚¢wæ+#·e\dæq nedüsêìï >∑T]Ô+#·&ÉyT

u≤\>√bÕ˝Ÿ Á|ü‘˚´ø£‘·. n~ ø=.≈£î. n_Ûe÷q bÕsƒ¡≈£î\øÏ ˇø£ düeTdü´>±H˚

e⁄+~. ø£ <äè>∑+XÊìï |ü]o*+#·&É+˝À |ü⁄Hê~ qT+∫ ñ|ü]‘· ≤ìøÏ Á|üj·÷D+

#Ój·T´&É+, ñ|ü]‘·\+ qT+∫ |ü⁄Hê~øÏ Á|üj·÷D+ #Ój·T´&É+ ¬s+&É÷ >∑‹‘·s¡ÿ+

ÄyÓ÷~+# e÷sêZ Ò. ¬s+&√e÷s¡Z+ m≈£îÿe Á|üjÓ÷»qø£s¡yÓTÆq<ø±˙, øÏ¢wüºyÓTÆq

e÷s¡Z+. ø=.≈£î. ‘·q yê´kÕ˝À¢ ñ|ü]‘·\+ qT+∫ |ü⁄Hê~øÏ >∑$T+# e÷sêZìï

nqTdü]+∫q $<ÛëHêìï u≤\>√bÕ Ÿ $X‚¢wæ+#ê&ÉT. á $X‚¢wüDì yÓTT<ä≥ #dæ+~

u≤\>√bÕ Ò. ªªe÷]ÿ ‡düTº dæ<ëΔ+‘· bÕ]uÛ≤wæø£ #·Á{≤ìøÏ nr‘·+>±μμ ≈£î≥T+ãsêe⁄

e÷]ÿ ‡C≤ìï #Ó|üŒ&ÜìøÏ #dæq Á|üj·T‘·ï+˝À <Ûäq, s¡TD≤+XÊ*ï n+#·Hêydæ,

e÷]ÿ ‡ùdº‘·s¡T˝À¢ $|ü¢e kÕVæ≤‘· +|ü≥¢ n_Ûs¡T∫ì ô|+#·&ÜìøÏ #dæq Á|üj·T‘êïìï

$e]+#ê&ÉT. e÷]ÿ ‡düTº\T ø±ìyêfiófl ≈£L&Ü ø=.≈£î.ì >ös¡$+#·&Üìø°, ã÷s¡T®yê



334

|üÁ‹ø£\T ø=.≈£î. yê´kÕ*ï $]$>± Á|ü#·T]+#·&Üìø° ø±s¡D≤*ï Á|ü<ä]Ù+#ê&ÉT.

|ü⁄sêD≤\e+{Ï kÕVæ≤‘·´ Á|üÁøÏj·T˝À¢ì düe÷C≤ìï yêÚ≤´ì+#·&É+˝À

≈£î≥T+ãsêe⁄ XÊÁd”Ôj·T <äèø£Œ<∏ëìï u≤\>√bÕ Ÿ Á|üX+dü j·T+>± $X‚¢wæ+#ê&ÉT.

Á|ü»\≈£î Á|üjÓ÷»qø£s¡+ø±ì ‘·|ü&ÉT n_ÛÁbÕj·÷*ï $eT]Ù+∫

e´‹πsøÏ+#ê*, dü]jÓÆTq n_ÛÁbÕj·÷*ï dü+s¡øÏå+#ê*. á |üì #Ój·T´&ÜìøÏ

$eTs¡Ù≈£îì˝À <ÛÓ ’s¡´+, C≤Á>∑‘·Ô ¬s+&É÷ e⁄+&Ü*. @ $wüj·÷ìï

$X‚¢wæ+#≥|ü&ÉsTTHê u≤\>√bÕ Ÿ e´øÏÔ‘·«+˝À á <ÛÓ’s¡ +, á C≤Á>∑‘·Ô dæús¡+>±

ñ+{≤sTT. ø=.≈£î. ø£<∏ä À¢, yê´kÕ˝À¢ ø=ìï <√cÕ\qT ≈£L&Ü u≤\>√bÕ Ÿ #ê˝≤

dü+j·TeTq+‘√ <ÛÓ’s¡´+>± #·÷|æ+#ê&ÉT. \+ô|Hé ã÷s¡TZyê esêZìï ø±˙

eTs=ø£esêZ ï ø±˙ ø=.≈£î. eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ ø£fifl‘√H #·÷XÊ&ÉT. es¡Zb˛sê≥+ rÁe+>±

Ò<äT ø±ã{Ïº ø=.≈£î. kÕVæ≤‘· +˝À J$‘êìï ø±]àø£es¡Z <äèø£Œ<∏ä+qT+∫ ø±ø£

eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ <äèø£Œ<∏ä+ qT+∫ #·÷&É{≤ìï düeT]ú+#· Ò<äT. n˝≤+{Ï düeTs¡úqe\¢

≈£î≥T+ãsêe⁄øÏ »]π> yT\T @MT Ò<äT. á eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ |ü]$T‘·T\ e\¢H

ø=.≈£î. XË’*˝À, ‘·s¡ÿ+˝À düeTdü \øÏ |ü]cÕÿs¡ e÷s¡Z+ #·÷|ü&É+˝À rÁe |ü]$T‘·T\T

@s¡Œ&Ü¶j·TH˚ u≤\>√bÕ˝Ÿ ìsêΔs¡D dü]jÓ ÆT+<˚. Ç~ ≈£î≥T+ãsêe⁄

kÕVæ≤‘·´+˝Àq÷, #ê˝≤es¡≈£î yê´kÕ˝À¢q÷ ø£ì|æ+#˚ ˝À|üy˚T. e÷]ÿ ‡düTº

bÕ]uÛ≤wæø£ #·Á≥+ Ò≈£î+&Ü eTs=ø£ uÛ≤wü À e÷]ÿ ‡»+ #Ó|æ‘ ã÷s¡T®yêes¡Z

eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ bÕsƒ¡≈£î\T e÷]ÿ ‡C≤ìï ÄyÓ÷~kÕÔs¡qTø√e&É+ ne÷j·Tø£‘·«+.

Ä |ü]uÛ≤wü À #·~y #ê˝≤eT+~ eT<Ûä ‘·s¡>∑‹yêfiófl e÷]ÿ ‡düTº\T nj·÷´s¡T.

uÛÖ‹ø£ ÄeX´ø£‘· qT+∫ e÷s¡TŒ\T ekÕÔsTT ø±˙ eTq uÀ<Ûä À¢ì ‘&Ü\e\¢

sêe⁄. $kÕÔs¡yÓTÆq $wüj·T $X‚¢wüD #Ój·T´≈£î+&Ü #ê]Á‘·ø£ <äèø£Œ<∏ä+‘√ sêdæHê

yê´kÕ˝À¢ ‘·s¡ÿ+ $T–* #·]Á‘· b˛‘·T+~. ‘·s¡ÿ+ ≈£L&Ü #·]Á‘· qT+# |ü⁄&ÉT‘·T+~.

á ø±s¡D+e\¢ u≤\>√bÕ Ÿ #Ó|æŒq≥T¢ ø=.≈£î. yê´kÕ˝À¢ ne>±Vü≤Hê ˝À|ü+

˝Ò<äT ø±˙ ‘·s¡ÿ˝À|ü+ e⁄+~. á yê´kÕ˝À¢q÷ ªª#·÷&É&ÜìøÏ Á|ü<Ûëq+>±

ø£ì|æ+#$ ìC≤ìøÏ #·]Á‘· <äèwæº À Á|ü<Ûëq+ ø±ø£b˛e#·TÃμμ, ªª#·]Á‘· >∑T]+∫

XÊÁd”Ôj·T+>± Ä˝À∫+#·&É+ H˚s¡TÃ≈£î+fÒ ‘·øÏÿq nìï $wüj·÷\ >∑T]+∫

XÊÁd”Ôj·T+>± Ä˝À∫+#·>∑\T>∑T‘ê+μμ e+{Ï u≤\>√bÕ˝Ÿ eTTÁ<ä yêø±´\T

ñHêïsTT.

335

‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘· +˝À Ç{°e\ ˇø£ <Û√s¡DÏ>± edüTÔqï ≈£îVü≤Hê yÓ’C≤„ìø£

qe\˝À¢ì ≈£îVü≤Hê \ø£åD≤*ï u≤\>√bÕ Ÿ $C≤„q XÊÁkÕÔ*ï Á|üe÷D+>± #·÷|æ

#êeu≤<ë&ÉT. yÓ’C≤„ìø£ qe\*ï e´‹πsøÏ+#·e\dæq nedüs¡+ me]ø° Ò<äT.

ø±˙ yÓ’C≤„ìø£ qe\\ ù|s¡T‘√ eT÷&ÛÉ $XÊ«kÕ*ï XÊg dü‘ê´\T>± Á|ü#ês¡+#ùd

<äTwüºÁ|üj·T‘êïìï n]ø£≥ºø£b˛e&É+ kÕ+düÿ è‹ø£ Hs¡+ ne⁄‘·T+~. nC≤„q qe˝≤

s¡#·sTT‘· À¢ yÓTTq>±&Ó’q j·T+&ÉeT÷] Mπs+Á<äHê<∏é qe\˝À¢ì XÊÁd”Ôj·T nC≤„Hêìï

u≤\>√bÕ˝Ÿ ã\yÓTÆq Á|üe÷D≤˝ÀÔ ìs¡÷|æ+#ê&ÉT. Mπs+Á<äHê<∏é ãVüQeTTK

nC≤„Hêìï, ø£|ü≥‘ê«ìï ãVæ≤s¡Z‘·+ #XÊ&ÉT. á qe\*ï yÓ’C≤„ìø£ qe\\T

n+≥Tqï ô|<ä›eTqTwüß*ï uÀqT˝À ì\u…{Ïº Á|ü•ï+#ê&ÉT. düe÷<Ûëq+

#Ó|üø√e\dæq u≤<Ûä ‘· yêfi¯fl<˚. ªªsê$XÊÁdæÔ s¡#·q˝À¢ sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+μμ

yê´dü+˝À sê$XÊÁdæÔ kÕVæ≤‘· +˝À ã÷s¡T®yê sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+ \+ô|Hé esêZ*ï

ùd|ò”º yê\T«˝≤ ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îH˚ rs¡Tì ∫Á‹+#˚ $<Ûëìï u≤\>√bÕ˝Ÿ

kÕe÷õø£+>± $X‚¢wæ+#ê&ÉT. sêC≤´+>∑ j·T+Á‘· dü«uÛ≤yêìï b˛©düT\÷

yTõÁùdº≥T\÷ \+ô|Hé esêZ\q÷ Ä<Ûës¡+>± #düTø=ì sê$XÊÁdæÔ $e]+∫q

n+XÊ*ï u≤\>√bÕ Ÿ ø£<∏ä\, qe\\ ˝À‘·T˝À¢øÏ yÓ[fl ìs¡÷|æ+#ê&ÉT.

ªn‘·&ÉT`ÄyÓT`C≤rjÓ÷<ä eT+μ nH~ á yê´kÕ˝À¢ ∫e] yê´dü+. Ä

eT<Ûä nœ\uÛ≤s¡‘· kÕúsTT˝À $X«$<ë´\j·T ñbÕ<Ûä ≈£åî\ düe÷yX+ »]–+~.

Ä düe÷yX+˝À $<ë´s¡Tú À¢ ô|#·TÃô|]–b˛‘·Tqï Áø£eT•ø£åD≤ sêVæ≤‘ê´ìï m˝≤

|ü]wüÿ]+#ê*? nH~ #·s¡Ã˙j·÷+X+. $<ë´s¡Tú\˝À C≤rjÓ÷<ä eT+ MT<ä

uÛÑøÏÔ ô|+∫‘ Áø£eT•ø£åD edüTÔ+<äì n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T. n+fÒ eTs=ø£ Á|üe÷<ä+

sêuÀ‘·T+<äqïe÷≥. Ç|üŒ{Ïø° $<ë´s¡Tú\πøø±ø£ ô|<ä› ô|<ä› |ü+&ç‘· yT<Ûëe⁄\πø

C≤rjÓ÷<ä eT+MT<ä XÊÁd”Ôj·TyÓTÆq yêdüÔe<äèø£Œ<∏ä+ Ò<äT. C≤rjÓ÷<ä eT+ n+fÒ

ø±+Á¬>düT bÕØº ø±s¡´Áø£e÷\T>±, C≤rjÓ÷<äéT Hêj·Tø£‘·«+ n+fÒ >±+BÛ

eTVü‰‘·Tà&ÉT>± n~Ûø±]ø£+>± Á|üC≤u≤VüQfi´+˝À ≈£L&Ü n~Ûø±s¡esêZ\ yês¡T

Á|ü#ês¡+ #XÊs¡T. Ç|ü&É÷ ns¡TDYXÖ], noXŸq+~, ø±¢&é n\«Ødt\T Ç+ø±

eTT+<äT≈£î b˛sTT C≤rjÓ÷<ä eT+˝À ø±+Á¬>dtbÕØº ‘·|üŒ eT] @ XøÏÔ Ò<ä ,

>±+BÛ πøe\+ C≤rjÓ÷<ä eT Hêj·T≈£î&ø±ø£ áHê{Ï uÛ≤s¡‘·<X sê»ø°j·T,



336

Ä]úø£, kÕe÷õø£, kÕ+düÿ è‹ø£ düeTdü´\øÏ >±+BÛ uÀ<Ûä˝Ò |ü]cÕÿsê\˙,

e÷]ÿ ‡»+ e+{Ï $<o dæ<ëΔ+‘ê*ï ìsêø£]+#ê\˙ Á|ü#ês¡+ #düTÔHêïs¡T. á

‘·|ü&ÉT Á|ü#êsêìï $X‚¢wæ+∫ m<äTs√ÿe&É+ ø√düyT u≤\>√bÕ Ÿ á yê´dü+

sêXÊ&ÉT. ñ|üŒ\ \ø£åàD sêe⁄ n‘·&ÉT`ÄyÓT qe\˝Àì XÊÁd”Ô, XÊ+‘·, ‘·~‘·s¡

bÕÁ‘·*ï Ä<Ûës¡+>± #düTø=ì C≤rjÓ÷<ä eT ø±\+˝Àì nHø£ #ê]Á‘·ø±+XÊ*ï

u≤\>√bÕ˝Ÿ $X‚¢wæ+#ê&ÉT. ˇø£<ëì MT<ä ‘·|ü&ÉT n_ÛÁbÕj·T+ ãVüQfi¯

Á|üC≤_ÛÁbÕj·T+>± ñqï|ü&ÉT <ëìï m<äTs=ÿì dü]jÓÆTq n_ÛÁbÕj·T+ ø£*–+#·&É+

#ê˝≤ ø£wüº+. á ø£wüº‘·s¡yÓTÆq ø±sê´ìï á yê´dü+˝À u≤\>√bÕ Ÿ dü÷ú\+>±

nsTTHê ìs¡«Væ≤+#·>∑*>±&ÉT. øÏ«{Ÿ Ç+&çj·÷ ñ<äéT+˝À ø£eT÷´ìdüTº\

$Á<√Vü‰ìï Á|ü#ês¡+ #düTÔqï ns¡TDY XÖ] yê<äq\≈£î ÄHê{Ï yêdüÔe |ü]dæú‘·T\

qT+∫ düe÷<Ûëq+ #ÓbÕŒ&ÉT. ñ|ü dü‘ê´Á>∑Vü≤+ qT+∫ øÏ«{Ÿ Ç+&çj·÷ es¡≈£L

>±+BÛ Ç∫Ãq ø±s¡ Áø£e÷˝À¢ <√|æ&û esêZ\ |ü]$T‘·T*ï $X‚¢wæ+#ê&ÉT. ÄHê{Ï

<Ûäì≈£î\÷ eT<Ûä ‘·s¡>∑‹yêfiSfl >±+BÛ ø±s¡ Áø£e÷\øÏ m{≤¢ Á|ü‹düŒ+~+#ês√

qe\ Ä<Ûës¡+>± düùV≤‘·Tø£+>± ìs¡÷|æ+#ê&ÉT. k˛wü*düTº, ø£eT÷´ìdüTº uÛ≤yê\

qT+∫ |ü⁄{Ïºq ¬s’‘ê+>∑, ø±]àø£ es¡Z b˛sê{≤©ï, Ä b˛sê{≤\|ü≥¢ >±+BÛ

<äèø£Œ<∏ë˙ï ÄHê{Ï #·]Á‘· ÀøÏ yÓ[fl ì\ã&ç #ÓbÕŒ&ÉT. ªªø±+Á¬>düT nH ÁãVü≤à≈£î

<Ûäì≈£î\T yÓHÓïeTTø£, >∑T+&Ó, yÓT<ä&ÉT nsTT‘˚ ô|{° ã÷s¡T®yêes¡Z+ ø±fi¯Sfl,

bÕ<ë\T, n+‘·sê‘·àμμ. Ç|üŒ{Ïπø ø±+Á¬>düT bÕØº mìïkÕs¡T¢ #·∫ÃHê ã‘·T≈£î‘·÷H

ñ+~. >±+BÛsTT»+ nqã&~ ˇø£ |ü⁄sêD+>± <Xyê´|üÔ+ ne⁄‘·÷H ñ+~

Á|ü»˝À¢ Á|ü#ês¡+ nsTT ñqï nã<ëΔ\ |ü⁄Hê~MT<ä. uÛ≤s¡‘· <√|æ&ûesêZ\÷,

ñuÛÑj·T kÕÁe÷»ýê<äT\÷ á |ü]dæú‹øÏ ø±s¡D+. Bìï ne>±Vü≤q #düTø√e&ÜìøÏ

nedüs¡yÓTÆq <äèø√ÿD≤ìï u≤\>√bÕ Ÿ XÊÁd”Ôj·T+>± Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT. yÓTT‘·Ô+>±

á yê´kÕ˝À¢ kÕVæ≤‘· + qT+∫ #·]Á‘·ì m˝≤ ne>±Vü≤q #düTø√e#·TÃH√

u≤\>√bÕ Ÿ #ê]Á‘·ø£+>±, kÕe÷õø£+>± $X‚¢wæ+∫ #·÷|æ+#ê&ÉT. Ç< eTq

kÕVæ≤‘· $eTs¡Ù≈£î\T nqTdü]+#·e\dæq XÊÁd”Ôj·T |ü<äΔ‹.

nsTT‘ u≤\>√bÕ Ÿ yê´kÕ˝À¢ ø=ìï eTÚ*ø£ uÛ≤eq\ $wüj·T+˝À ‘ê‹«ø£

düŒwüº‘· Ò<äT. á ˝ÀbÕ*ï dü÷∫+#·≈£î+&Ü e~*ô|≥º&É+ u≤\>√bÕ Ÿ |ü≥¢

n|üsê<Ûä+ #dæq≥Tº ne⁄‘·T+~. ªªñ‘·Œ‹Ô $<Ûëq+ düe÷C≤ìøÏ |ü⁄Hê~. n~

337

kÕe÷õø£ |ü<ës¡ú+. Ä |ü<ës¡ú+ qT+&ç |ü⁄fÒº #Ó’‘·q´+ kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+μμ.

ªªñ‘·Œ‹Ô s¡+>∑+#‘· ìs¡ísTT+#·ã& s¡+>∑+˝À ø£fi ˇø£ uÛ≤>∑+.μμ Ç‘ê´~ ñ‘·Œ‹Ô

X¯≈£îÔ\÷, ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\÷ ø£*ùd ñ‘·Œ‹Ô $<Ûëq+ ne⁄‘·T+~. uÛÑ÷$T,

bòÕ´ø£ºØ, ¬s’fiófl e+{Ï ñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ\T |ü⁄Hê~˝À uÛ≤>∑+ ø±e⁄. |üì dü+ã+<Ûë\÷,

j·÷»e÷q´ dü+ã+<Ûë\÷ ø£*dæq ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë Ò |ü⁄Hê~. ÄdæÔ, |ü+|üø£+,

e÷s¡ø£+, $ìjÓ÷>∑ dü+ã+<Ûë\T yÓTT‘·Ô+ |ü⁄Hê~. ñ‘·Œ‹Ô $<ÛëHêìï |ü⁄Hê~

nq≈£L&É<äT.

ªªˇø£ ì]›wüº uÛÖ‹ø£ dü«s¡÷|ü+ (ñ‘·Œ‹Ô $<Ûëq+) >∑\ düe÷»+ ‘·qqT

>∑T]+∫ ‘êqT #düT≈£îH }Vü≤, Ä˝À#·q, <äs¡Ùq+ kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+μμ á

ìs¡«#·q+˝À ø=~›>± ‹s¡ø±düT ñ+~. ‘·qqT >∑T]+∫ ‘êqT #düT≈£îH }Vü‰<äT*ï

kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+ nq&É+˝À düe÷»+ ‘·q+‘·‘êqT ø£ düŒ èVü≤‘√ }Vü‰<äT\T

#düTÔ+<äH ns¡ú+ edüTÔ+~. ˇø£ eTìwæ ‘·qqT >∑T]+∫ ‘êqT @eTqT≈£î+{≤&√

<ëìï Ä<Ûës¡+>± #düTø=ì n‘·ìMT<ä ìs¡íj·÷\≈£î sê Ò+. kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+

nsTTHê n+‘. kÕe÷õø£ ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\e\¢ kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+ edüTÔ+~.

á #Ó’‘·q´+>∑\ kÕe÷õ≈£î\øÏ Ä #Ó’‘·q´+ dü«uÛ≤e+ ‘Ó\TdüTÔ+<äì K∫Ã‘·+>±

#Ó|üŒ Ò+. ªªme&çø° kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+ e⁄+&É<äT. ‘·q kı+‘· #Ó’‘·qýT e⁄+≥T+~μμ

kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+ n+fÒ düe÷»+˝Àì e´≈£îÔ\øÏ ñ+& #Ó’‘·qýT. e´≈£îÔ\≈£î

ø±ø£ kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+ Ç+ø£ mø£ÿ&É e⁄+≥T+~? e´øÏÔ #Ó’‘·Hê´ìï |ü]o*+#

|ü<äΔ‹ì u≤\>√bÕ˝Ÿ dü]>±ZH˚ #ÓbÕŒ&ÉT. ø±˙ e´≈£îÔ\+<ä] kı+‘· #Ó’‘·q´+

ˇπø$<Ûä+>± e⁄+≥T+<äì #Ó|üŒ&É+ ‘·|ü. nuÛÑT´<äj·T ø±eTT≈£î&çøÏ ñ+&˚

#Ó’‘·Hê´ìø° Á|ü>∑‹ ìs√<Ûä≈£î&çøÏ e⁄+& #Ó’‘·Hê´ìøÏ düŒwüº+>± ‘&Ü e⁄+≥T+~.

düe÷» |ü⁄s√>∑eTq dü÷Á‘ê\T ‘Ó*dæq uÛÖ‹ø£yê~ø° ‘·q #Ó’‘·Hê´ìøÏ ñ+&˚

uÛÖ‹ø£ ø±s¡D≤\T ‘Ó*j·Tì uÛ≤eyê~ø° #Ó’‘·q´+˝À ‘&Ü ñ+≥T+~. >ö‘·eT

ãT<äTΔ&çøÏ, kÕ+KT´\øÏ, #êsê«≈£î\øÏ ñ+&˚ #Ó’‘·Hê´ìø° X¯+ø£s¡T&çøÏ, |üPs¡«

MTe÷+düyê<äT\øÏ ñ+& #Ó’‘·q´+ ˇø£{Ï ø±<äT. es¡Z düe÷»+˝À uÛ≤eC≤\

ø£s¡Ô\+<ä]ø° ‘·|ü&ÉT #Ó’‘·q´+ ñ+≥T+~. ªªuÛ≤eC≤\+ (idealogy) nH˚~

Ä˝À#·Hê|üs¡T&ÉT nqã&yê&ÉT #Ó’‘·qé+‘·+>± kÕ~Û+#<. ø±˙ á #Ó’‘·q´+



338

‘·|ü&ÉT #Ó’‘·q´+μμ (@+¬>˝Ÿ‡). ø±ã{Ïº kÕe÷õø£ |ü⁄s√>∑eTqdü÷Á‘ê\T

‘Ó*dæqyê&çøÏ, #Ó’‘·q´+ uÛÖ‹ø£ J$‘·+‘√ ìs¡ísTT+#·ã&ÉT‘·T+<äì ‘Ó*dæqyê&çøÏ

e÷Á‘·yT kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+ ñ+~ nì n+{≤+. n+fÒ Ä e´øÏÔøÏ düe÷C≤ìøÏ

dü+ã+~Û+∫q yêdüÔe #·\q dü÷Á‘ê\ |ü]C≤„q+ ñ+<äì ns¡ú+. kÕe÷õø£

#Ó’‘·q´+ ñqïyê&çøÏ es¡Z #Ó’‘·q´+ ≈£L&Ü ñ+≥T+~. es¡ZeTTÁ<ä Òì kı+‘·

#Ó’‘·q´+ me&çø° ñ+&É<äT.

#Ó’‘·Hê´ìï #ê]Á‘·ø£+>±, kÕe÷õø£+>± $X‚¢wæ+#·&ÜìøÏ e÷sYÿ ‡ @+¬>\T‡

nHø£ dü+<äsê“¤\˝À #Ó|æŒq uÛ≤eC≤\+ (idealogy), ‘·|ü&ÉT #Ó’‘·q´+ (false

consciousness) nH˚ uÛ≤eHê Äj·TT<Ûëìï u≤\>√bÕ˝Ÿ e~˝ÒXÊ&ÉT. ÁX¯eT

$uÛÑ»qe\¢ #Ó’‘·q´+ <ëì yêdüÔ$ø£‘· qT+∫ $&çe&ç dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹Ô ÁuÛÑeTì

ø£*–düTÔ+<ä˙, <ëìqT+∫ ‘·|ü&ÉT #Ó’‘·q´+, uÛ≤eC≤\+ |ü⁄≥Tºø=#êÃj·Tì

e÷sYÿ ‡, @+¬> Ÿ‡ yÓTT<ä{ÏqT+N ∫e]<ëø£ mH√ï |ü<äΔ‘·T\˝À $e]+#ês¡T.

u≤\>√bÕ Ÿ e+{Ï #ê]Á‘·ø£ kÕe÷õø£ $X‚¢wü≈£î&çøÏ Ç~ XÊÁd”Ôj·TyÓTÆq Äj·TT<Ûä+.

á Äj·TT<Ûëìï <Ûä]+#·ø£b˛e&É+ e\¢H u≤\>√bÕ Ÿ ªªñ|ü]‘· ≤ìøÏ |ü⁄Hê~

qT+&ç kÕù|ø£åyÓTÆq kÕ«‘·+Á‘· + ñ+<äì e÷]ÿ ‡»+ n+≥T+~μμ nì #ÓbÕŒ&ÉT.

e÷]ÿ ‡»+ ñ|ü]‘· ≤ìøÏ dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹Ôì ø±˙ kÕù|ø£å dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹Ôì

ø±˙ ÄyÓ÷~+#·<äT. ô|’>± e÷sYÿ ‡ @+¬>\T‡ Bìì ˝À‘·T>± #·]Ã+∫

ìsêø£]+#ês¡T. kÕVæ≤‘· + e+{Ï ñ|ü]‘·\ n+XÊ\øÏ kÕù|ø£å dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹Ô

ñ+<äì ]$»ìdüTº\T Á|ü#ês¡+ #˚düTÔHêïs¡T. Ä+‘·s¡+–ø£+>± ÄBÛq+>±

ñ+&É≥+ (internal dependence), u≤Vü≤´+>± dü«‘·+Á‘·+>± ñ+&É≥+ (external

independence) kÕù|ø£å dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹Ô nì ]$»ìdüTº\ n_ÛÁbÕj·T+. ˇø£

ñ|ü]‘·\ n+X+ n+≥÷ Ò<äT. @ ñ|ü]‘·\ n+XyÓTÆHê <ëì |ü⁄≥Tºø£ À,

n_Ûeè~Δ À, kÕe÷õø£ yê´bÕsêìï ìs¡«Væ≤+#·&É+˝À |ü⁄Hê~, Ç‘·s¡ ñ|ü]‘·\

n+XÊ\‘√ >∑‹‘ê]ÿø£+>± n$uÛ≤»´+>± ñ+≥T+~. n˝≤ ø±≈£î+&Ü ñ|ü]‘·\

n+XÊìøÏ ndæÔ‘·«+ Ò<äT. ˇø£ ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\T>∑\ düe÷»+˝À sê»ø°j·T,

Ä]úø£, ‘ê‹«ø£, Hê´j·TXÊg, HÓ’‹ø£ uÛ≤yê\T ø£*dæ ñ+& kÕe÷õø£ J$‘·+˝À

n$uÛ≤»´ uÛ≤>∑+>± ñ+& s¡#·sTT‘· s¡#·q #kÕÔ&ÉT. ‹]– n˝≤+{Ï yÓTT‘·Ô+

339

düe÷»+˝À, kÕVæ≤‘· + ‘·q yê´bÕsêìï ìs¡«Væ≤düTÔ+~. BHï >∑‹‘ê]ÿø£ uÛÖ‹ø£

yê<ä dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹Ôyê<ä+ n+{≤s¡T. Ç~ |òüP´&É Ÿ, ã÷s¡T®yê dü«‘·+Á‘·

Á|ü‹|ü‹Ôyê<ë©ï, ]$»ìdüTº\ kÕù|ø£å dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹Ô yê<ë˙ï ìsêø£]düTÔ+~.

kÕVæ≤‘· + düe÷C≤ìï Á|ü‹_+_düTÔ+~ nH n+X+ MT<ä u≤\>√bÕ Ÿ

$es¡D dü]>±Z Ò<äT. ªªC≤\s¡¢ bÕ≥qT C≤\s¡¢ uÛ≤wü À sêdæ yê] u≤D° ÀH˚

bÕ&ç‘ n~ yê] J$‘êìï Á|ü‹_+_düTÔ+~μμ (ù|. 7)

Ç~ <äs¡ŒD Á|ü‹_+ã dæ<ëΔ+‘·+ø±ì >∑‹‘ê]ÿø£ Á|ü‹_+ã dæ<ëΔ+‘·+

ø±<äT. u≤\>√bÕ Ÿ #Óù|Œ~ n<ä›+˝À Á|ü‹_+ã+ ≤+{Ï~. n˝≤+{Ï Á|ü‹_+ã+

e\¢ @ Á|üjÓ÷»qeT÷ HÓs¡ys¡<äT. ndü\T eTìwæ, n+<äT˝Àq÷ ø£$ n<ä›+˝À˝≤

Á|ü‹_+_+#·Tø√&ÉT. ˇø£ <äèø£Œ<∏ä+ qT+∫ C≤\s¡¢ bÕ≥qT C≤\s¡¢ uÛ≤wü À sêdæ

yê] u≤D° À bÕ&ç‘ n~ yê] J$‘êìï Á|ü‹_+_düTÔ+~ nì sêj·÷*. á

Á|ü‹_+ã dæ<ëΔ+‘·+ e÷]ÿ ‡düTº C≤„qdæ<ëΔ+‘·+˝À n‹ø°\ø£yÓTÆq n+X+. á

‘ê‹«ø£ ˝ÀbÕ\ Á|üuÛ≤e+ á Äs¡T yê´kÕ\˝Àq÷ ñ+~. nsTT‘ u≤\>√bÕ Ÿ

á ÀbÕ*ï n∫s¡ø±\+˝À n~Û>∑$T+#·>∑\&ÉT. n‘·ì Ä˝À#·q\øÏ #ê˝≤ y>∑+

ñ+~. e÷y√ Ä˝À#·Hê $<Ûëq+ yÓ\T>∑T˝À #ê]Á‘·ø£ kÕe÷õø£ $X‚¢wü≈£î&ÉT>±

Ç+ø± mH√ï $wüj·÷*ï u≤\>√bÕ Ÿ kÕ~Û+#·>∑\&ÉT.

31 »qe] 1986



Date post:	09-Mar-2021
Category:	Documents
Upload:	others
View:	0 times
Download:	0 times

Bala Gopal Kavitavam - Human Rights...

Documents