Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 30/2011 43

NAUKA SCIENCE

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

Marek Barański

Baszta Bramy Lubawskiej w Nowym MieścieLubawskim w świetle nowych badań

The tower of the Lubawska Gate in NoweMiasto Lubawskie in the light of new research

Baszta Bramy Lubawskiej (Lonkerturm) w NowymMieście Lubawskim (d. Neumarck) jest cennym zabyt-kiem z II połowy XIV wieku. W 1957 roku baszta zosta-ła wpisana do rejestru zabytków. Podstawą obecnego za-interesowania tym zabytkiem była konieczność wyko-nania remontu dachu, o co wystąpiła do WKZ gminaNowe Miasto Lubawskie. Wojewódzki Konserwator Za-bytków w Olsztynie nakazał wykonanie badań architek-tonicznych odnoszących się do częściowo zachowanychgotyckich szczytów baszty, które oprócz naprawy dachupozwoliłyby na podjęcie decyzji w kwestii poprawieniaestetyki zniszczonych szczytów. Nieinwazyjne badaniaobjęły tylko szczyty baszty wraz z poddaszem i konstruk-cję dachu. Uzupełniły one wcześniej wykonane badaniakonserwatorskie przeprowadzone w budynku baszty(Domagała, Dzieciątkowska). Obecne badania ujawniłyinformacje dotyczące pierwotnego wyglądu baszty, jakrównież mogą być przyczynkiem wskazującym możli-we kierunki migracji ludności osiedleńczej w PaństwieKrzyżackim.

OpracowaniaFortyfikacje miejskie Nowego Miasta Lubawskiego

jak dotychczas, nie doczekały się pogłębionego opraco-wania naukowego. Istniejąca literatura na ten temat jestdosyć skromna i praktycznie ogranicza się do przytacza-nia podstawowych informacji, mimo iż Ryszard Woź-niak już prawie 40 lat temu podkreślił wysoką klasę sys-temu obronnego miasta w okresie średniowiecza (Woź-niak, s. 62-64). Warto zwrócić uwagę, iż w XVIII-wiecz-nym opisie Polski umocnienia obronne miasta były wy-raźnie podkreślone: Nowe Miasto, albo Neumark – fundowaneod Krzyżaków R. 1325, przedtym mocne, bo się Szwedom niedało wziąć, y Krol Szwedzki był postrzelony przy ataku, przy-ozdobione Farą (Łubieński, s. 403). W odniesieniu do sa-mej baszty brak było dotychczas pogłębionej analizymateriałów źródłowych, w tym historycznej ikonogra-

The tower of the Lubawska Gate (Lonkerturm) inNowe Miasto Lubawskie (former Neumark) is a valua-ble historic building from the 2nd half of the 14th centu-ry. In 1957, the tower was entered into the monumentregister. The present interest in the monument arosefrom the need to renovate the roof, for which the Dis-trict of Nowe Miasto Lubawskie appealed to VMC.Voivodeship Monument Conservator in Olsztyn orderedto carry out architectonic research concerning the par-tially preserved Gothic tower tops which, besides roofrenovation, would allow for taking a decision referringto improving the aesthetics of the damaged tops. Non-invasive research involved only the tower tops, the loftand the roof construction. It complemented the previ-ously conducted conservation research of the towerbuilding (Domagała, Dzieciątkowska). The current re-search revealed information concerning both the origi-nal appearance of the tower, and can contribute to indi-cate the possible directions of settlers’ migration in theState of the Teutonic Order.

StudiesSo far, there has been no thorough scientific study of

the urban fortifications in Nowe Miasto Lubawskie. Theexisting literature on the subject is rather poor and practi-cally limited to quoting elementary information, althoughalmost 40 years ago Ryszard Woźniak emphasised the highclass of the town defensive system during the medievalperiod (Woźniak, p. 62-64). It is worth noticing that inthe 18th-century description of Poland the town defensivefortifications were clearly stressed: Nowe Miasto, or Neu-mark – founded by the Teutonic Knights A.D. 1325, strong be-fore, as it did not yield to the Swedish and the King of Sweden wasshot wounded at the attack, adorned with the parish church(Łubieński p. 403). In reference to the tower itself, so farthere has been no detailed analysis of source materials in-cluding the historic iconography. Although a recently con-

44 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 30/2011

fii. Przeprowadzona obecnie dodatkowa kwerenda ma-teriałów w archiwach Torunia i Olsztyna nie przyniosłanowych istotnych materiałów źródłowych, ale okazałosię, iż w świetle znanych już materiałów ikonograficz-nych można rozczytać istotne informacje (Płoski). In-formacje te, wsparte wynikami badań architektonicznych,pozwoliły na doprecyzowanie historii samej baszty orazmogą być wykorzystane w ukierunkowaniu decyzji kon-serwatorskich odnoszących się do przywrócenia pierwot-nej formy jej szczytów. Zauważono brak dokumentacjiwcześniej wykonywanych prac remontowych. Istnieją-ca w Archiwum WUOZ w Olsztynie teczka obiektu –„Nowe Miasto Lubawskie: Brama Lubawska XIV w.W ciągu ulicy 1 Maja” zawiera pisma urzędowe i decy-zje m.in. związane z adaptacją na potrzeby PTTK w 1960roku, przekazaniem obiektu w użytkowanie komendziehufca ZHP w 1984 oraz ostatnią korespondencję doty-czącą remontu dachu baszty. W 2004 roku architekciDaniela Owedyk-Idziak i Łukasz Idziak wykonali inwen-taryzację architektoniczno-konserwatorską Bramy Lu-bawskiej. Autor miał możliwość skorzystania z bogategoarchiwum fotograficznego Janusza Laskowskiego.

Stan obiektuBaszta Bramy Lubawskiej jest budowlą ceglaną na

planie kwadratu. Wymiary w planie: 8,74 × 8,76 m w par-terze i ok. 8,40 × 8,40 m w poziomie 5. kondygnacji.Ściany baszty u góry minimalnie zwężają się. Do gzym-su dachu wieża ma wysokość ok. 14,80 m, zaś szczyt ka-lenicy ma 19,30 m. Baszta posiada piwnicę i 5 kondy-gnacji nadziemnych. Pomieszczenia na poszczególnychpiętrach są doświetlone podwójnymi oknami znajdują-cymi się w każdej ze ścian. W pomieszczeniach znajdująsię piece, które wybudowano w czasie remontu w XIXwieku. Wiele okien zamurowano całkowicie lub zwężo-no do połowy poprzez zamurowanie, tak jak to zrobio-no na ostatniej kondygnacji. T. Domagała w opracowa-niu Nowe Miasto Lubawskie, Brama Lubawska (Łąkowska).Otwory Okienne i elewacje podaje istotne wskazania, lecznie uzasadnia tych informacji. W swej postaci, obniżonao jedną kondygnację, która posiadała rozbudowane na bokiobronne wykusze pozbawiona wysuniętego barbakanu z zwo-dzonym mostem, mimo że nie posiada już poprzedniej monu-mentalności, imponuje nadal swą wysokością. (…) Koncepcjarozwiązania zakończenia wieży uległa zmianom już w trakciesamej budowy – w związku z późniejszą koncepcją rozbudo-wania hełmu wieży i zaopatrzenia go w wystające wykusze za-murowano pierwotnie okna obecnej ostatniej kondygnacji prze-rabiając je na strzelnice i umieszczając obok kamienne konsolepod wsporniki. Polski autor nie potrafił jednoznacznie zin-terpretować z rzeczywistym stanem przekształceń basz-ty bramnej informacji cytowanej już wcześniej (Die Bau,673). W latach 20. w tej baszcie, jak i baszcie Brodnic-kiej (Kurzętnickiej) wykonane zostały przejścia dla ru-chu pieszego, co znacząco miało poprawić ruch na wą-skich ulicach wjazdowych do miasta. Baszta posiada dachz drewna sosnowego. Poddasze jest nieużytkowe. Kon-strukcja dachu oparta jest na stolcu, którego belka pod-parta jest słupami i mieczami. Średni przekrój belek stol-ca, słupów, krokwi wynosi 16 × 16 cm. Stolec opartyjest na belkach stropowych 22 × 22 cm położonych na

ducted additional preliminary research of archive materi-als in Torun and Olsztyn has not resulted in any new sig-nificant source materials, it turned out that in the light ofalready known iconographic materials it is possible to iden-tify important information (Płoski). The information, sup-ported by the results of architectonic research, allowed forclarifying the history of the tower itself, and can be usedfor orienting conservation decisions referring to the ideaof restoring its tops to their original form. It was noticedthat the documentation of previously conducted renova-tion work was lacking. The file of the object, existing inthe Archive of WUOZ in Olsztyn, entitled “Nowe Mias-to Lubawskie: Lubawska Gate, 14th c. in the stretch of1 Maja Street” contains official letters and decisions e.g.connected with its adaptation to suit the needs of the PTTKin 1960, transferring the object to serve as the headquar-ters of the ZHP Scout Troop in 1984, and recent corre-spondence concerning the tower roof renovation. In 2004,architects Daniela Owedyk-Idziak and Łukasz Idziak madean architectonic – conservation inventory of the Lubaw-ska Gate. The author had an opportunity to use the richphotographic archive of Mr Janusz Laskowski.

State of the objectThe tower of the Lubawska Gate is a brick building

laid on the plan of a square. Measurements on the planare 8.74 × 8.76 m on the ground floor and app. 8.40 ×8.40 m on the level of the 5th storey. The walls of the tow-er are minimally narrower towards the top. Up to the cor-nice the tower is app. 14.80 m tall, while the roof ridge isat 19.30 m. The tower has a basement and 5 storeys. Roomson particular storeys are lit by double windows in each ofthe walls. In the rooms there are stoves which were builtduring the renovation carried out in the 19th century. Manywindows have been completely walled in or narrowed bybricking in one half, as can be seen on the top storey.T. Domagała, in his study Nowe Miasto Lubawskie, the Lu-bawska (Łąkowska) Gate. Window openings and elevations,makes significant observations but does not justify the in-formation. In its form, lowered by one storey which used to havedefensive bay windows expanded to the sides, deprived of a barbicanprojecting outward with a drawbridge, although it no longer has itsformer monumentality, it still impresses with its height. (…) Theconcept of solving the tower top was changed already during con-struction work itself – in connection with the later concept of ex-panding the tower dome and providing it with projecting bay win-dows, the original windows of the present top storey were walled inand converted into embrasures with stone consoles for supports placedbeside. The Polish author was unable to explicitly interpretthe previously quoted information with the real state ofthe gate tower transformations (Die Bau, 673). During the1920s, pedestrian passages were opened in this tower, aswell as in the Brodnicka (Kurzętnicka) towers, which wasto significantly improve the traffic in the narrow streetsleading into the town. The tower has a pine wood roof,and the loft is not used. The roof construction is based onthe king post whose beam is supported by posts and anglebraces. The average cross-section of the king post beams,posts and rafters measures 16 × 16 cm. The king post isresting on floor beams measuring 22 × 22 cm, lying onthe tower wall and bound to the wall plate. There are vis-

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 30/2011 45

murze baszty i związanych z murłatą. Widoczne są śladyprzerabiania i ponownego użycia elementów konstruk-cji dachu. Końcówki belek stropowych i krokwi skrytesą za deskowaniem przybitym do murłaty. Do skrajnejbelki stropowej po stronie wschodniej przymocowanesą obejmą żelazną wyprowadzone na zewnątrz belki, któ-re podpierały daszek. Jedna z belek stropowych jest prze-cięta i wzmocniona nakładką z belki o wymiarze 22 ×22 cm. Obie belki związane są żelazną obejmą skręcanąna śruby. Wzmocnienie to związane było z konieczno-ścią wycięcia fragmentu belki, co zapewne wiązało sięz wykonanym remontem i adaptacją pomieszczeń na pię-trze poniżej. Obecnie większość krokwi konstrukcji da-chu jest wzmocniona dłużnicami ześrubowanymi po-przez krokiew. Pokryciem dachu są dachówki holender-ki. Ponad dach wystają dwa wysokie kominy. Na dachuznajduje się nieużytkowana obecnie syrena alarmowaoraz resztki z koła gniazda bocianiego.

Szczyt wschodni ponad pasem fryzu i ceglanegogzymsu składa się z części skrajnych dekorowanych odzewnątrz profilowaniami i płycinami, zaciągniętych bia-łą zaprawą tynkową, oraz części środkowej będącej za-murowaniem wykonanym w cegle, zatartej zaprawą odstrony wewnętrznej. Skrajne ścianki mają grubość ok.50 cm, środkowa ok. 30 cm. W środkowym wypełnie-niu znajduje się okno o wymiarach 82 × 82 cm, nadoknem wyprowadzono ceglany łuk odciążający. Oknopierwotnie było węższe i wyższe. Pas fryzu szerokości45 cm wykonany w tynku wapiennym jest ograniczonyod góry i dołu pasami cegieł ustawionych na sztorc i wy-ciągnięty poza lico muru na 20 cm (pas górny) i 12 cm(pas dolny). Fryz w części środkowej przecięty na dłu-gości ok. 2,67 m. Ponad fryzem po obu stronach szczytuznajdują się dwie nisze rozdzielone wertykalną ostrą li-zeną z cegieł ułożonych w kant. Z obu stron nisz powy-żej zakończeń pasa fryzu wyprowadzono poza lico muruwertykalnie rozglifienie z ułożonych w kant cegieł. Pół-nocne rozglifienie wschodniego szczytu zostało rozebra-ne. Cegła gotycka dekorowana poprzez fazowanie jedy-nie w części niszowej i gzymsu. Oryginalne gotyckie na-rożniki szczytu baszty zniszczone, zamurowane pomie-szaną cegłą rozbiórkową. Szczyt wieży zamknięty pasemprzemurowania z cegieł i dachówek, nad niszą deskapodpierająca pas szczytowego zamknięcia. Poniżej pasafryzu liczne otwory będące pierwotnie gniazdami domontażu konstrukcji daszku. Z konstrukcji daszku po-zostały dwa spróchniałe wsporniki. W jednym z otwo-rów zachowany fragment belki o wymiarach 22 × 22 cm.

Szczyt zachodni ponad pasem fryzu i gzymsu skom-ponowany jest z dwóch wertykalnych nisz, ograniczo-nych lizenami z cegły z łezkowym profilem, wyprowa-dzonych poza lico ściany. W wewnętrznych niszach pio-nowe okna pierwotnie o wymiarach 60 × 70 cm, a na-stępnie zwężone do 40 cm. Nad oknami odcinkowy łukodciążający z fazowanej cegły gotyckiej. Powyżej we-wnętrznych zakończeń pasa fryzu wyprowadzone pio-nowe pasy białego tynku o szerokości ok 15 cm. Pasyte zamykają od środka część szczytów z niszami i sąograniczeniem dla wypełnienia z cegły środkowej czę-ści szczytu wieży. Poniżej środkowego wypełnienia nawysokości dolnego gzymsu fryzu znajduje się pierwot-ny otwór o wymiarach 45 × 30 cm. Nad otworem

ible traces of alteration and re-use of roof constructionelements. The ends of floor beams and rafters are hiddenbehind boarding nailed to the wall plate. Beams let out-side, which supported the small roof, are fixed with aniron clamping ring to the outermost floor beam on theeast side. One of the floor beams has been cut and rein-forced with a lap joint from a beam measuring 22 ×22 cm. Both beams are bound with an iron stirrup bolt.Reinforcement was caused by the necessity to cut outa fragment of a beam, which might have been connect-ed with the conducted renovation and adaptation of therooms on the floor below. Currently the majority of therafters in the roof construction are reinforced with logsbolted together through the rafter. The roof is coveredwith the Dutch type roof tiles. Two tall chimneys projectfrom the roof. On the roof there is a fire alarm siren,currently unused, and remains from wheel used fora stork’s nest.

The east top, above the frieze and the brick cornice,consists of the outermost parts decorated on the outsid-er with profiling and panels painted with white plastermortar, and the middle part which was bricked in andfilled in with mortar on the inside. Outermost walls areabout 50 cm thick, the middle is about 30 cm thick. Inthe central fill-in there is a window measuring 82 ×82 cm, with a brick relieving arch introduced above thewindow. Originally the window was narrower and tall-er. A 45 cm wide pas of a frieze made in lime plaster isbordered at the top and at the bottom with strips of brickslaid upright and stretched beyond the wall face 20 cm(the upper strip) and 12 cm (the lower strip). In its mid-dle section the frieze is cut on the length of app. 2.67 m.Above the frieze, on both sides of the top, there are twoniches separated by a sharp vertical lisene made frombricks laid edgeways. On both sides of the niches abovethe ends of the frieze a vertical splay made from brickslaid edgeways was stretched beyond the wall face. Thenorthern splay of the east top has been dismantled. Gothicbrick decorated with bevels occurs only in the niche sec-tion and the cornice. Original Gothic corners of the towertop were destroyed and walled in with mixed recycledbrick. The tower top was enclosed with a strip made frombricks and roof tiles, and above the niche there is a planksupporting the strip enclosing the top. Below the friezethere are numerous openings which originally served assockets allowing for assembling the roof construction.Only two decayed supports have been left from the roof-ing construction. In one of the openings a fragment ofa beam measuring 22 × 22 cm was preserved.

The west top over the strip of the frieze and the cor-nice is composed from two vertical niches bordered bylisenes made from brick with a tear-drop profile stretch-ing beyond the wall face. In the inner niches there arevertical windows originally measuring 60 × 70 cm, andthen narrowed to 40 cm. Above the windows there isa section of a relieving arch made from bevelled Gothicbrick. Above the inner ends of the frieze strip, there arevertical stripes of white plaster app. 15 cm wide. Thestripes enclose on the inside a part of gables with nichesand are a boundary for the brick fill-in in the middle sec-tion of the tower top. Below the central fill-in, at theheight of the bottom cornice of the frieze, there is an

46 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 30/2011

Ryc. 1. Baszta Bramy LubawskiejFig. 1. The tower of the Lubawska Gate

Ryc. 2. Przedstawienie baszty Bramy Lubawskiej na malowidle z ko−ścioła św. Tomasza, zdjęcie w kontraście koloruFig. 2. The image of the Lubawska Gate tower in the painting fromthe church of St. Thomas, photo in the colour contrast

Ryc. 5. Widok Nowego Miasta Lubawskiego (1755),w dziele Dewitza (IS PAN 57202)Fig. 5. View of Nowe Miasto Lubawskie (1755), inthe work by Dewitz (IS PAN 57202)

Ryc. 3. Plakietka wotywna z przedstawieniem Nowego Miasta Lubawskiego (1759)ze zbiorów parafii św. Tomasza (fot. Janusz Laskowski)Fig. 3 A votive plaque with the image of Nowe Miasto Lubawskie (1759) from thecollection of the Parish of St. Thomas (photo by Janusz Laskowski)

Ryc. 6. Pocztówka z 1904 roku, widok baszty odwschodu (fot. Janusz Laskowski)Fig. 6. A postcard from 1904, view of the tower fromthe east (photo by Janusz Laskowski)

Ryc. 4. Widok baszty od zachodu ok. 1893 (fot. Janusz Laskowski)Fig. 4. View of the tower from the west, circa 1893 (photo by JanuszLaskowski)

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 30/2011 47

Ryc. 7. Fotoplan zachodniego szczytu basztyFig. 7. Photo−plan of the west top of the tower

Ryc. 8. Szczyt wschodni basztyFig. 8. The east top of the tower

Ryc. 9.Południowa ściana baszty z zachowanymi zwężonymi okna−mi i kamieniami impostowymiFig. 9. The south wall of the tower with preserved narrow windowsand impost stones Ryc. 10. Poddasze wieży z widocznymi reliktami słupów gotyckiej

konstrukcji dachuFig. 10. Tower loft, with visible relics of posts of the Gothic roof con−struction

Ryc. 11. Relacje pomiędzy gotycką a barokową konstrukcją dachuFig. 11. Relations between the Gothic and the Baroque roof con−struction

Ryc. 12. Rekonstrukcja wyprowadzenia wykusza z gotyckiej kon−strukcji dachuFig. 12. Reconstruction of a bay window projecting from the Gothicroof construction

48 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 30/2011

odciążający łuk odcinkowy. Otwór ten połączony jestz poddaszem. W pasie fryzu oryginalne naroża szczytusą zniszczone i przemurowane przemieszaną cegłą.Szczyt baszty zakończony został pasem przemurowa-nym z przemieszanych cegieł i dachówek. Ściany basz-ty po południowej i północnej stronie wyprowadzonesą pod dach bez gzymsu. Końcówki belek od zewnątrzzakryte są deskami.

Średnie wymiary cegły płaskiej w partiach gotyckichwynoszą ok. 25 × 12 × 8–8,5 cm, zaś w części środko-wej zamurowania szczytów ok. 28 × 15 × 7 cm.

Przystępując do badań szczytów baszty zauważonowystępowanie 5 rodzajów zapraw:

– w części gotyckiego muru i tynkowanych nisz za-prawa wapienna z wtrętami nierozdrobnionegowapna (odcień jasny),

– w części zamurowania partii środkowej zaprawawapienna z dużym dodatkiem ciemnego żwiru(odcień wyrażnie ciemniejszy),

– w partii przemurowania pod oknem we wschod-nim szczycie zaprawa wapiennna o homogenicz-nej strukturze (odcień jasny),

– w części przemurowanych naroży zaprawa z do-datkiem piasku (odcień żółtawy),

– w przemurowaniu pasa szczytu zaprawa cemen-towa (odcień szary).

Zapoznając się z konstrukcją dachu zauważono przyzakończeniu gotyckich ścian szczytów obecność częścio-wo zamurowanych 4 słupów drewnianych o przekroju22 × 22 cm ustawionych regularnie pomiędzy sobą. Słu-py te posiadały pierwotne czopy oraz ślady nacięć namiecze. Na jednym ze słupów zachował się fragmentodciętej belki stolca. Słupy mają wysokość 2,15 m i sąwyższe niż stolec obecnej konstrukcji dachu. Prawdo-podobnie słupy te są pozostałością oryginalnej konstrukcjidachu.

Program badańSzczyty baszty Bramy Lubawskiej są skrócone i zmie-

nione w stosunku do pierwotnej formy. Materialnymświadectwem są tutaj fragmentarycznie zachowane de-koracyjne profilowania nisz na szczytach. Ponadto środ-kowe partie szczytów wyraźnie wyróżniają się innymcharakterem murarki. Porównanie stanu zachowania zeznanymi przekazami ikonograficznymi nakazuje prze-prowadzenie weryfikacji stanu zachowania ścian i szczy-tów oraz drewnianej konstrukcji dachu, gdyż istniejącanosi ślady daleko idących przekształceń. Na poddaszuzachowały się relikty wcześniejszej konstrukcji dachu.Szczególnym zainteresowaniem badawczym powinnybyć objęte zamurowane do połowy okna ostatniej kon-dygnacji.

Analiza materiału ikonograficznego pozwala na na-stępujące stwierdzenia.

Wizerunek baszty Bramy Lubawskiej znajdujący sięw kościele św. Tomasza Apostoła, datowany ok. 1642(Łoziński, s. 441; Trybowski i Zagórowski, s. 47) lub na1729 (Orłowicz, s. 263) wskazuje, iż prawdopodobniew pierwszym okresie szczyt baszty był wyższy i miał dru-gą kondygnację. Malowidło jest dosyć schematyczne, alewyraźnie można dostrzec charakterystyczne elementy.

original opening measuring 45 × 30 cm, above whichthere is a section of a relieving arch. The opening is con-nected with the loft. In the frieze strip the original topcorners were destroyed and repaired with mixed brick.The tower top was finished with a strip made from mixedbricks and roof tiles. The tower walls on the south andnorth side were built without a cornice up to the roof.Beam ends on the outside are hidden with planks.

Average size of flat bricks in the Gothic sections equalsapp. 25 × 12 × 8–8.5 cm, while in the middle section ofthe top fill-ins app. 28 × 15 × 7 cm.

When commencing the research of the tower gables,it was observed that 5 types of mortar occurred there:

– lime mortar with lumps of badly ground lime(a light tint) visible in the section of the Gothicwall and plastered niches.

– lime mortar with a considerable addition of darkgravel (distinctly darker tint) found in the sectionwhere the middle part was walled in.

– lime mortar with homogeneous structure (lighttint) in the walled-in section below the windowin the east gable,

– mortar with an addition of sand (yellow tint) inpart of the repaired corners.

– cement mortar (grey tint) in the repaired strip ofthe gable.

When researching the roof construction, it was ob-served that at the end of the Gothic walls of the gablesthere occurred partially walled in 4 timber posts, meas-uring 22 × 22 cm in cross section, spaced at regular in-tervals. The posts possessed original tenons and traces ofcuts for angle braces. A fragment of a cut-off king postbeam has been preserved on one of the posts. The postsare 2.15 m tall and are higher than the king post of thecurrent roof construction. Those posts may be relics ofthe original roof construction.

Research programTops of the tower of the Lubawska Gate are short-

ened and altered in comparison to their original form.Fragmentarily preserved decorative profiles in the topniches serve here as material evidence. Moreover, mid-dle sections of tops are clearly distinguished by a differ-ent style of masonry. Comparing the state of preserva-tion with the known iconographic records suggests theneed to verify the state of preservation of walls, tops andthe wooden roof construction since the existing one bearstraces of far-reaching transformations. Relics of a previ-ous roof construction have been preserved in the loft.The windows of the last storey which were half-waybricked-in desire particular scientific interest.

The analysis of the iconographic material allows forma king the following claims:

The image of the tower of the Lubawska Gate whichcan be found in the church of St. Thomas Apostle, datedto app. 1642 (Łoziński p. 441; Trybowski, Zagórowskip. 47) or 1729 (Orłowicz, p. 263), indicates that duringthe initial period the tower top might have been tallerand had two storeys. The painting is rather schematic,but characteristic elements can be clearly seen. The tow-er had a gable roof concealed behind gables. On each

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 30/2011 49

Baszta posiadała dach dwuspadowy schowany za szczy-tami. Z każdej strony baszty w dolnej części szczytu ist-niał wysunięty ganek z dachem dwuspadowym. Ganekposiadał umiejscowione pośrodku okno lub strzelnicę.Widoczne ganki podparte są na ukośnych mieczachwspartych o ścianę baszty. Na malowidle widać wyraźnie,iż ganek umieszczony jest ponad parą okien, zaś ponadgankiem widoczne są po obu jego bokach 2 półkoliściezakończone otwory lub nisze. Brak jednoznacznościwynika z możliwej interpretacji wyraźnych długich maź-nięć farby poniżej zaznaczonych otworów, co może byćinterpretowane jako obrazowanie wystrzałów właśniez tych okien. Ponad gankiem znajduje się pojedynczepółkoliście zakończone okno lub nisza. Szczyt basztyzdobi pięć dosyć wysokich sterczyn o prostokątnym za-mknięciu. Porównanie tego widoku ze stanem istnieją-cym wykazuje, iż na malowidle brak jest zaznaczenia pasafryzu gzymsowego, który na baszcie jest zaciągnięty bia-łą wyprawą tynkarską, oraz okienek po obu stronach za-murowanej obecnie przestrzeni, w której kiedyś powinn-ny były się znajdować wysunięte ganki.

Plan miasta i fortyfikacji Nowego Miasta Lubawskie-go (Neumarck) z 1655 r. (Puffendorf i Heyduk, s. 168,il. 73) Bramę Lubawską pokazuje z barbakanem, ale jak-by nie miała flankującej baszty, podobnie jak i BramaBrodnicka, co jest oczywistą pomyłką. W rękopiśmien-nym dziele Dewitza, przy dacie 1755, ponad przerysemplanu z dzieła Puffendorfa zamieszczony jest widok mia-sta. Obrazuje on basztę Bramy Lubawskiej, gdzie zwień-czenie szczytu ma formę schodkową lub jest zakończo-ne pięcioma niskimi sterczynami. W trójkącie szczytuwyraźnie zaznaczone są trzy nisze lub okienka, z którychśrodkowe jest większe i umieszczone ponad bocznymiotworami – niszami. Szczyt dachu dodatkowo odciętyjest pasem fryzu – gzymsu, który jest wyrażnie węższyniż szerokość wieży. Poniżej gzymsu są widoczne jakbytrzy duże okna, znacznie większe od tych narysowanychw szczycie baszty. Nie widać bocznych ganków. Rysu-nek jest niejednoznaczny. Powstaje pytanie, czy ten układtrzech okien jest narysowany przypadkowo, czy możejest to świadectwo fazy przebudowy, gdy już zlikwido-wane zostały boczne ganki i pozostawiono tylko jedenod strony zachodniej lub w jego miejscu wykonano okno.Nie jest wykluczone, że ten rysunek przedstawia stanbaszty nie tylko po rozbiórce bocznych ganków, ale rów-nież po poważnej przebudowie szczytu wieży. Te roz-bieżności pomiędzy rysunkiem a malowidłem w kon-frontacji ze stanem istniejącym nie pozwalają na jedno-znaczne stwierdzenia. Problemów nie wyjaśnia uprosz-czony rysunek baszty widoczny na plakiecie wotywnejz 1759 roku znajdującej się wz zbiorach parafii św. To-masza Apostoła. Baszta bramna przedstawiona jest tutajbez szczytów, z dachem kopertowym, na szczycie dachudwie flagi lub sterczyny z banderami, widoczne są oknaparami na piętrze. Prawdopodobnie jest to wolna inter-pretacja widoku baszty w murach obronnych, co byłobypotwierdzone podwójnymi oknami na piętrach, w tymczasie przekształconymi w wąskie strzelnice.

Ikonografia zachodniej strony baszty z końca XIXwieku pokazuje stan bliski lub tożsamy z tym, jaki zna-my współcześnie. Rysunek z Die Bau – Und Kunstdenk-maler des Kreises Löbau, Danzig 1895, z widokiem baszty

side of the tower In the bottom section of the gable therewas a porch projecting out with a gable roof. The porchhad a window or an embrasure located in the centre. Vis-ible porches were supported on diagonal angle bracesresting on the tower wall. In the painting it can be clear-ly seen that the porch is situated above a couple of win-dows, while 2 openings or niches ending in a semi-cir-cle are visible on both sides above the porch. Lack ofuniformity results from possible interpretations of longbrushstrokes of paint visible below the marked openings,which can be interpreted as representing shots fired fromthose windows. Above the porch there is a single win-dow or niche ending in a semi-circle. The top of the tow-er is decorated with five fairly tall pinnacles enclosed ina rectangle. Comparing the image with the existing stateindicates that the painting lacks the stretch of the cor-nice frieze which is marked with white plaster mortaron the tower, as well as windows on both sides of thecurrently walled in space in which the projecting porch-es were once situated.

The plan of the town and fortifications in NoweMiasto Lubawskie (Neumark) from 1655 (Puffendorf;Heyduk p. 168, fig. 73), shows the Lubawska Gate witha barbican, but as if it did not have a flanking tower, likethe Brodnicka Gate, which is an obvious error. In themanuscript by Dewitz, by the date 1755, above the copyof the plan from the work by Puffendorf, there is a viewof the town. It depicts the tower of the Lubawska Gate,where the finial is in the form of the step-gable, or isfinished with five short pinnacles. In the gable trianglethree niches or windows are clearly visible, the middleof which is larger and situated above the side openings –niches. The rooftop is additionally separated by a stretchof a frieze – a cornice which is distinctly narrower thanthe width of the tower. Below the cornice three largewindows remarkably larger than those drawn In the tow-er top are visible. Side porches are not visible. The sketchis ambiguous. The question remains, whether the set of3 windows has been drawn accidentally, or whether itbears evidence of the transformation phase when the sideporches had already been destroyed and only the one onthe west side was left, or was replaced with a window. Itcannot be ruled out that the drawing represents the stateof the tower not only after the demolition of side galler-ies, but also after serious rebuilding of the tower top.The discrepancies between the sketch and the painting,confronted with the existing state, do not allow for mak-ing any clear statements. Problems are not solved eitherby the simplified drawing of the tower visible on a vo-tive plaque from 1759, which can be found in the collec-tion of the parish of St. Thomas the Apostle. The gatetower is presented here without gables, with a hip roof,with two flags or pinnacles with ensigns on the roof top,and visible pairs of windows on the upper storey. Mostprobably it is a free interpretation of the view of the towerin the defensive wall, which could be confirmed by thedouble windows on the upper storeys, which at that timewere converted into narrow embrasures.

Iconography of the west side of the tower from theend of the 19th century presents the state close to or al-most identical to what we currently know. The sketch inDie Bau – Und Kunstdenkmaler des Kreises Löbau, Danzig

50 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 30/2011

Bramy Lubawskiej od zachodu jest odwzorowaniemzdjęcia z tego samego okresu. Zdjęcie z widokiem basz-ty Bramy Lubawskiej od wschodu z 1904 roku (IS PANneg nr 33208) też ma swe potwierdzenie w niemieckiejpocztówce z nadrukiem „Nuemark Wpr. Lonker Tor-turm und Promenade”. Zdjęcie na s. 264 w przewowd-niku Orłowicza pokazuje stan baszty z lat 20. W Archi-wum WUOZ w Olsztynie znajdują się zdjęcia stanubaszty po 1945 roku.

Analiza widoku baszty od strony wschodniej wyka-zuje, że szczyt baszty jest wyraźnie skrócony i ma przy-padkową formę, która w zasadzie pokrywa się z prze-strzenią poddasza. We wschodnim szczycie wykonanejest kwadratowe okno, poniżej niego widać niedużydaszek oparty na 2 drewnianych wspornikach. Daszekstanowi osłonę dla dzwonu strażackiego. Nad kalenicądachu widać umieszczoną tam syrenę strażacką, zaś powschodniej stronie dostrzegamy gniazdo bocianie, któ-rego resztki zachowały się po dzień dzisiejszy. W pół-nocnej połaci dachu widoczny jest wysoki komin.Mniejszy komin widać po stronie południowej. Zdję-cie z 1904 roku pokazuje wschodni szczyt baszty z dwo-ma przyporami podpierającymi daszek. Taki stan, od-powiadający istniejącemu obecnie, może oznaczać, iżprzez ponad 100 ostatnich lat poza podwyższeniempołudniowego komina nie uległ on zmianie. Zniknęłyjedynie drewniane zewnętrzne schody prowadzace napierwsze piętro. Zdjęcie wykonane po 1945 roku poka-zuje, że wieża była zdewastowana, praktycznie wszyst-kie okna były połamane, zaś daszek po wschodniej stro-nie został wyraźnie powiększony, tak iż trzeba byłowykonać dodatkowe podpory. Możliwe, że zdjęcie toobrazuje przedwojenną formę daszku, który wtedymógł być powiększony.

Z przyczyn niezależnych od badającego niektóreistotne miejsca badawcze nie są obecnie dostępne i do-piero rozbiórka dachu i ustawienie rusztowań na ze-wnątrz szczytów baszty pozwolą na ich udostępnieniei pozyskanie nowych informacji. Te ograniczenia w dal-szym ciągu odnoszą się do możliwości realizacji postula-tów konserwator Dzieciątkowskiej odnoszących się dopobrania próbek zapraw ze szczytów baszty. Uzyskaneinformacje mogą pozwolić na wskazanie rozwiązań ar-chitektonicznych pierwotnej formy dachu baszty Bra-my Lubawskiej.

BadaniaAnaliza murarki ujawniła rzeczywisty stan zacho-

wania pierwotnych reliktów gotyckich. W świetle tegobadania jest oczywistym, iż w ścianie wschodniej i za-chodniej baszty zachowały się gniazda po belkach wy-prowadzonych na zewnątrz celem podparcia wykusza –ganku. W jednym z gniazd zachował się relikt odciętejbelki o wymiarach 22 × 22 cm, co jednoznacznie po-twierdza pierwotną ich funkcję. Analizując zachowanegotyckie drewniane słupy stwierdzono, że belka pod-pierająca wykusz była oparta o mur i wchodziła głębiejdo wnętrza przestrzeni baszty – prawdopodobnie byłaona związana z pierwszą belką konstrukcji dachu. Nabelce tej ustawiony był słup gotyckiego stolca. W czasieprzebudowy belka została przecięta i skrócona zarów-

1895, with the view of the Lubawska Gate tower fromthe west is a copy of the photograph from the same peri-od. The photograph with a view of the tower of the Lu-bawska Gate from the east from 1904 (IS PAN neg. no33208) also has its reflection in a German postcard withthe printed words “Neumark Wpr. Lonker Torturm undPromenade”. The photograph on page 264 in the guide-book by Orłowicz, show the state of the tower In the1920s. In the Archive of WUOZ in Olsztyn there arephotographs of the state of the tower after 1945.

An analysis of the east view of the tower reveals thatthe top of the tower is clearly shorter and has an acci-dental form which is generally identical with the loftspace. There is a square window in the east gable, be-low which a small roof can be seen resting on 2 wood-en supports. The roof provides a shelter for the fire bell.Fire siren can be seen above the roof ridge, while onthe east side we can see a crow’s nest relics of whichhave been preserved until today. A tall chimney is visi-ble in the northern roof slope. A smaller chimney canbe seen on the southern side. A photograph from 1904shows the east top of the tower with two buttresses sup-porting a small roof. Such a state, corresponding withthe current one, could mean that for over 100 years ithas not been altered, except for raising the south chim-ney. Only the outside wooden staircase leading to thefirst floor has disappeared. A photograph taken after1945, show that the tower was damaged, practically allwindows were broken, and the small roof on the eastside was evidently made bigger so that additional sup-ports had to be made. The photograph might representthe pre-war form of the small roof which could havebeen expanded then.

For reasons unrelated to the researchers, some sig-nificant research sites are currently inaccessible, and onlydismantling of the roof and putting up scaffolding out-side the tower gables will offer access to them and willallow for obtaining relevant new information. Those lim-itations still refer to the possibility of realising the postu-lates put forward by conservator Dzieciątkowska con-cerning taking samples of mortar from the tower gables.Obtained information might allow for indicating archi-tectonic solutions of the original form of the roof of theLubawska Gate tower.

ResearchThe carried out analysis of masonry revealed the real

state of preservation of original Gothic relics. In the lightof the research it is obvious that sockets from the beamslet outside in order to support a bay window – a porchhave been preserved in the east and west walls of thetower. In one of the sockets a relic of a sawn off beammeasuring 22 × 22 cm has been preserved, which clear-ly confirms their original function. While analysing thepreserved Gothic timber posts, it was found out that thebeam supporting the bay window was resting on the walland entered deeper inside the tower space – it was prob-ably connected with the first beam of the roof construc-tion. The post of the Gothic king post was set up on thatbeam. During rebuilding the beam was cut and short-ened both on the outside and inside. The existence of

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 30/2011 51

no od zewnątrz, jak i od wewnątrz. Istnienie w słupachgniazd mieczy od strony przystającej do murów gotyc-kich szczytów potwierdza, że pierwotnie na koroniemurów baszty ustawiono stolec konstrukcji dachu, a na-stępnie do słupów domurowano szczyty. Ogląd zamu-rowanego słupa gotyckiego wykazał, iż gniazdo wiąza-nia miecza odnosi się tylko do płaszczyzny stolca i brakjest śladu po możliwym istnieniu poprzecznego wiąza-nia mieczowego w płaszczyźnie ściany szczytu baszty.Nasuwa się wniosek, że zachowane relikty gotyckiejkonstrukcji dachu w żadnym wypadku nie są powiąza-ne z istniejącą obecnie konstrukcją dachu baszty. Tymsamym nie możemy jednoznacznie stwierdzić, czy ist-niejące belki stropu, które poprzez swoją wielkość ok.30 × 30 cm można uznać za pierwotne, tj. gotyckie,znajdują się w swych oryginalnych gniazdach. Fakt od-cięcia zachowanej belki wykusza – ganku potwierdzał-by tę tezę. Rozstrzygnięcie tej wątpliwości może przy-nieść badanie mocowania belek stropowych w gniaz-dach na murze baszty. Takie badanie będzie możliwedopiero po rozbiórce dachu.

Analiza konstrukcji dachu wykazała, że istniejące słu-py stolca są niższe niż słupy gotyckie. Porównanie wyso-kości szczytu belki obecnego stolca, wynoszącej 2,10 m,z wysokością wyliczoną dla stolca gotyckiego, czyli2,37 m wyraźnie wskazuje, iż pierwotny dach miał więk-szy spadek. Jednak to wyliczenie jest jedynie sugestią i niemoże być podstawą do jednoznacznego ustalenia wyso-kości gotyckiej więźby dachowej.

Badanie sposobu podparcia wystających na zewnątrzwykuszy – ganków pozwoliło stwierdzić z dużą pew-nością, iż częściowe zamurowanie okien na kondygna-cji poniżej, gdzie w jednym poziomie osadzono dużewystające kamienie wertykalnie pod gniazdami belek,służyło jako imposty dla mieczy podpierajacych wyku-sze. Fakt, iż tego rodzaju imposty znajdują się na każ-dej ścianie baszty, wskazywałby, że wykusze takie znaj-dowały się nie tylko od wschodu i zachodu, ale takżena pozostałych ścianach. Tym samym mamy istotnewskazanie, iż baszta bramna posiadała pierwotnie 4 wy-kusze z każdej ze stron, tak jak jest to pokazane na ma-lowidle w kościele św. Tomasza. Jest to zgodne równieżz cytowaną uprzednio informacją przytoczoną przezDomagałę. Stwierdzenie to implikuje w dalszej kolej-ności, iż baszta pierwotnie wyglądała znacząco inaczejniż widzimy to dziś. Istnieć musiało dodatkowe pię-tro z wykuszami i dopiero nad nimi pojawia się wyso-ki szczyt zasłaniający dwuspadowy dach. Dlatego teżmożemy z dużą dozą pewności stwierdzić, że zacho-wane dekoracje wschodniego i zachodniego szczytubaszty są jedynie reliktem większej całości. Oznacza-łoby to, iż wraz z rozebraniem wystających wykuszy –ganków, co przypuszczalnie mogło być skutkiem znisz-czeń w czasie wojny północnej, szczyty przerobiono.Tutaj rysunek Dewitza mógłyby pokazywać już zmie-nioną formę baszty. Stopnia ingerencji nie można jed-noznacznie określić, gdyż pojawiają się dwa możliwerozwiązania.

1. Rozebrane zostały mury szczytu po południoweji północnej stronie, prawdopodobnie wraz z pasem fry-zu i ceglanymi gzymsami, który widać po wschodnieji zachodniej stronie. Oznaczałoby to, iż istniejąca obec-

angle braces sockets in the posts on the side adjacent tothe walls of the Gothic gables confirms that originallythe king post of the roof construction was set up on thecoping of the tower walls, and then gables were added tothe posts. Viewing the walled-in Gothic post revealedthat the angle brace socket refers only to the king postsurface and there are no traces of the possible existenceof a diagonally braced truss in the plane of the tower ga-ble wall. A conclusion seems to come to mind, that thepreserved relics of the Gothic roof construction are inno way connected with the currently existing construc-tion of the tower roof. Therefore, we cannot clearly statewhether the existing floor beams which, because of theirsize of app. 30 × 30 cm, can be regarded as original i.e.Gothic are still located in their original sockets. The factthat the preserved beam of the bay window – porch hadbeen cut off, would confirm that thesis. Doubts couldbe dispelled by testing the way in which floor beams werefixed in sockets on the tower wall. Such testing will bepossible only after the roof has been dismantled.

Analysis of the roof construction revealed that the ex-isting posts of the king post are lower than the Gothic posts.A comparison of the height of the beam top of the currentking post at 2.10 m, with the height calculated for theGothic king post at 2.37 m, clearly indicates that the pitchof the original roof was steeper. However, this calculationis merely a suggestion and cannot be a basis for an explicitcalculation of the height of the Gothic roof truss.

Research concerning the manner in which the baywindows – porches protruding outside were supportedallowed for stating, with a considerable degree of certain-ty, that partially walled-in windows on the storey below,where on one level large protruding stones were set verti-cally below the beam sockets, served as imposts for anglebraces supporting the bay windows. The fact that suchimposts can be found on every wall of the tower wouldindicate that such bay windows were located not only onthe east and west but also on the remaining walls. There-fore we have a significant hint that the gate tower musthave originally possessed 4 bay windows on each side, aswas represented on the painting in the church of St. Tho-mas. It is also in accordance with the previously quotedinformation mentioned by Domagała. The statement fur-ther implies that originally the tower must have lookedconsiderably different from what we can see today. Theremust have existed an additional floor with bay windows,and it was above them that a tall gable could be seen con-cealing a gable roof. That is why we can state, witha considerable degree of certainty, that the preserved dec-orations on the east and west gable of the tower are mere-ly relics of a greater whole. It would mean that after dis-mantling the prominent bay windows – porches, whichmight have been the consequence of damage suffered dur-ing the Northern War, the gables were rebuilt. Here, thesketch by Dewitz could be showing the already altered formof the tower. The degree of interference cannot be clearlydetermined, since two solutions seem possible.

1. The gable walls on the south and north side weredismantled, probably together with the frieze strip andbrick cornices, which can be seen on the east and westside. It would mean that the current height of the wallwould correspond with that transformation. We have

52 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 30/2011

nie wysokość muru odpowiadałaby tej przebudowie. Niemamy tutaj żadnych świadectw, gdyż narożniki basztynie zachowały się w tym poziomie cegieł.

2. Rozebrane wykusze po południowej i północnejstronie baszty nie były wyprowadzone z lica ceglanychscian szczytów, lecz były częścią konstrukcji dachu, gdziewyciągnięte belki stropowe były podporą dla wykusza.Tym samym na ścianach południowej i północnej niebyło pasa fryzu ograniczonego gzymsami.

Weryfikację obu wniosków można będzie przepro-wadzić dopiero po badaniu korony muru i stanu zacho-wania narożników szczytów. Takie badanie będzie moż-liwe po zdjęciu dachu i swobodnym dostępie do relik-tów muru. Nie mogąc obecnie jednoznacznie rozstrzy-gnąć kwestii, czy już wtedy doszło do przebudowy,z którą prawdopodobnie wiązała się rozbiórka pasagzymsu i obniżenie murów po południowej i północ-nej stronie baszty, należy zwrócić uwagę na rysunek naplakiecie wotywnej z 1759 roku. Wskazuje on, że niemożna wykluczyć tak dalekiej ingerencji w strukturęszczytu baszty. Przedstawienie to ukazuje szczyt basztybez sterczyn, które widać na rysunku z 1755 roku. Trze-ba jednak zauważyć, iż przedstawienie na plakieciewotywnej jest schematyczne i może przekłamywać nie-które elementy. Wobec powyższej analizy możemy po-stawić tezę, że zamurowania szczytów są wynikiem jesz-cze XVIII-wiecznej przebudowy, choć nie możemy pre-cyzyjnie określić formy zakończenia samych szczytów,jakie wtedy istniały. Zamurowanie szczytów, podobniejak konstrukcja dachu baszty, przypisywane jest na okresremontu i adaptacji baszty na więzienie w 1836 roku,lecz bez podania argumentów (Płoski). Zamurowującwschodni szczyt budowniczowie wykonali w nim okno,które było odciążone konstrukcyjnym łukiem z cegły.Przeprowadzone badania wykazały, że pierwotnie oknobyło węższe o ok. 15 cm i wyższe o ok. 30 cm niż ist-niejące obecnie. W XIX wieku, kiedy to baszta służyłastraży pożarnej do obserwacji, pod oknem wybito otwo-ry, które pozwoliły na wyprowadzenie wsporników dlapodparcia daszka, pod którym zawieszono dzwon po-żarniczy. Prawdopodobnie przy okazji tych prac samookno zostało poszerzone i skrócone, o czym świadczyrozbity południowy węgarek. Formę nadproża wyko-nano z deski opartej o ściany, nad którą wymurowanowysklepkę pod łukiem. W trakcie prac remontowychi nadbudowy komina po południowej naprawionoi przemurowano koronę szczytów używając do tegocegieł i dachówek.

W świetle badań możemy wyróżnić następujące eta-py przekształceń i prac remontowych wykonanych przyszczytach baszty Bramy Lubawskiej.

1. II połowa XIV wieku – wybudowana baszta posia-da 4 ganki – wykusze z dwuspadowymi dachami, opartena wysuniętych belkach, powyżej piętra z gankami dwu-spadowy dach przysłonięty szczytami zwieńczonymi ster-czynami.

2. XV–XVI wiek – wykonano częściowe zamurowa-nie okien ostatniej kondygnacji celem wykonania pod-parcia ganków mieczami. Prawdopodobnie wtedy teżdobudowany zostaje barbakan przed Bramą Lubawską.

3. XVIII wiek – po zniszczeniach następuje likwida-cja ganków oraz zamurowanie pustek w szczytach, praw-

here no evidence since the tower corners have not beenpreserved on that level of bricks.

2. Dismantled bay windows on the south and northside of the tower had not been built from the face of thebrick walls of gables, but were a part of the roof con-struction in which the protruding floor beams consti-tuted supports for bay windows. Therefore, there wasno stretch of frieze bordered by cornices on the southand north walls.

Both conclusions will be verified only after the wallcoping and the state of preservation of gable corners havebeen examined. Such an examination will be made possi-ble when the roof has been removed and the wall relicsare made accessible. Since it is not possible now to resolvethe question whether the transformation which may havebeen followed by dismantling the cornice and loweringthe walls on the south and north side was already carriedout then, attention should be paid to the sketch on a votiveplaque from 1759. It indicates that such profound inter-ference into the structure of the tower gable cannot beruled out. The image show the tower gable without pin-nacles which can be seen in the sketch from 1755. It shouldbe observed, however, that the representation on the vo-tive plaque is fairly schematic and can distort some ele-ments. With the above analysis, we can put forward a thesisthat the gables were walled in already during the 18th-cen-tury reconstruction, though we cannot precisely determinethe form of the finish the gables had at that time. Waling-in the gables, as well as the construction of the tower roof,are dated back to the period of renovation and conversionof the tower into a prison in 1836, but without any sup-porting arguments (Płoski). While walling in the east ga-ble, masons made a window in it which was relieved witha construction brick arch. Carried out research revealedthat originally the window was app. 15 cm narrower andapp. 30 cm taller than the one existing now. In the 19th

century, when the tower served as a lookout for the firebrigade, openings were made below the window whichallowed for fitting corbels to support the small roof underwhich the fire bell was suspended. It seems likely thatduring the work the window itself may have been wid-ened and shortened, the evidence of which is the brokensouthern jamb. The form of a lintel was made from a plankresting on walls, above which a cell beneath an arch wasbuilt. During the renovation work and raising the chim-ney on the south side, gable coping was repaired and madeover using bricks and roof tiles.

In the light of the research we can distinguish thefollowing stages of transformations and renovation workcarried out on the gables of the Lubawska Gate tower:

1. The 2nd half of the 14th century, the erected towerpossessed 4 porches – bay windows with gable roofs rest-ing on projecting beams; above the floor with the porchesthere was a gable roof hidden behind gables decoratedwith pinnacles.

2. The 15th–16th century, the windows on the last sto-rey were partially walled in, in order to support the porch-es with angle braces. The barbican before the LubawskaGate might also have been added then.

3. The 18th century, after much damage the porcheswere demolished, and the empty spaces in the gables werewalled in, the roof construction might have been changed

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 30/2011 53

dopodobnie ma miejsce zmiana konstrukcji dachu i tymsamym kształtu poprzez ścięcie szczytów. W tym teżokresie istniały na szczycie sterczyny.

4. XIX wiek – adaptacja wnętrz w 1836 roku, wypro-wadzenie kominów, zamocowanie daszku i przerobienieokna we wschodnim szczycie. Sterczyny są zlikwidowa-ne, szczyt zostaje przycięty do obecnej formy. Barbakanprzed Bramą Lubawską zostaje rozebrany.

5. II poł. XX wieku – nadbudowa południowego ko-mina, zdjęcie daszku.

6. XXI wiek – wzmocnienie krokwi konstrukcji dachu.

Badania historyczne – analogieSzukając analogii dla potwierdzenia pierwotnej for-

my baszty Bramy Lubawskiej, której charakterystyczny-mi cechami są zewnętrzne ganki, wysoki dach dwuspa-

and also its shape by truncating the gables. At that periodthe gable was decorated with pinnacles.

4. The 19th century; in 1836, interiors were adapted, chim-neys were built up, the small roof was fixed in the east gable,and the window in the east gable was changed. Pinnacleswere demolished and the gable trimmed to its present form.The barbican before the Lubawska Gate was demolished.

5. The 2nd half of the 20th century, the southern chim-ney was raised, the small roof was taken off.

6. The 21st century, reinforcing the rafters in the roofconstruction.

Historical research – analogiesWhile looking for analogies to confirm the original

form of the tower of the Lubawska Gate, whose charac-teristic features are outer porches, a tall gable roof with

Ryc. 13. Rothenburg, wieża Roderer (1380)Fig. 13. Rothenburg, Roderer tower (1380)

CRyc. 15. Rozwar−stwienie szczytówbasztyFig. 15. Stratificationof the tower tops

VRyc. 16. Propozycjaprojektowa poprawyestetycznej szczytubaszty Bramy Lu−bawskiej (arch.J. Całka)Fig. 16. Project de−sign of esthetic im−provement of the topof Lubawska Gatetower (arch. J. Całka)

Ryc. 14. Rothenburg, wieża Klingen (1400)Fig. 14. Rothenburg, Klingen tower (1400)

54 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 30/2011

dowy z dekoracyjnymi szczytami, a także sporej wielko-ści okna, dokonano przeglądu zabytków z tego okresuz terenów należących do Państwa Krzyżackiego, terenówPomorza, Śląska oraz państw niemieckich (Mroczko i Ar-szyński; Bogdanowski; Krassowski; Łoziński; Ullmann;Mrusek i Roch; Löhf). Przegląd wykazał, iż praktycznietego rodzaju rozwiązania wież lub baszt bramnych z wy-suniętymi gankami nie są obecnie znane z terenów Pol-ski. Autorzy stwierdzają występowanie wykuszy w tegorodzaju budowlach obronnych, zaznaczając, iż służyć mato wzmocnieniu obrony przejazdu bramnego i takie roz-wiązania z pojedynczym wykuszem lub machikułą w ko-ronie baszty bądź wieży nad przejazdem spotyka się czę-sto. Rozwiązanie podobne, choć z lukarnami w połacidachowej po każdej stronie dachu, znajduje się w Polscew Gdańsku – jest to Brama Wyżynna. Sztych Merianaz widokiem Torunia z 1652 roku pokazuje, iż umiesz-czanie lukarn w połaci dachowej na wieżach bramnychi basztach było częste (np. baszty i bramy pomiędzy uli-cami św. Ducha i Żeglarską). Wstępny przegląd panorammiast Niemiec również nie wykazał istnienia tego cha-rakterystycznego rozwiązania obronnego, choć XVI--wieczne przedstawienia Frankfurtu i Wismaru prezen-tują typ wysokiej wieży z gankami umieszczonymi w na-rożach (Braun i Hogenberg, s. 10, 394). Trzeba zazna-czyć, że w stosunku do pierwotnie istniejących w śre-dniowieczu umocnień obronnych miast to, co zachowałosię do dziś, stanowi zaledwie znikomy procent. Dlategoteż przykłady, na jakie natrafiono w Rothenburg ob derTauber we Frankonii (Bawaria), są znaczące, gdyż są bli-skie poszukiwanemu wzorcowi (Ullmann, il. 98, 99).Wieże „Roeder” z 1380 roku i „Klingen” z 1400 rokuposiadają ganki z każdej ze stron wieży, podobnie jakw Nowym Mieście Lubawskim. Ciekawym jest, iż mimokamiennej konstrukcji wieży Klingen, wieża Roeder –również kamienna – posiada piętro z gankiem wykona-ne w szachulcu. Czas powstania obu wież odpowiadahistorycznie okresowi budowy baszty Bramy Lubawskiej.Na tym nie kończą się interesujące nas związki. Zarów-no Rothenburg, jak i sąsiednie Nordlingen i Dinkelsbuhlnależały do baliwatu Frankonii, który łączyły w tym okre-sie silne związki z Zakonem Krzyżackim (Rechteri Weiss). Pozostałościami tych związków są obecnie po-dziwiane w Rothenburgu kościół św. Jakuba oraz zamekzakonny w Dinkelsbuhl. Miasta te uzyskały edyktemcesarskim status wolnego miasta, co zapewniło im roz-kwit i rozwój właśnie w tym czasie. Rothenburg po trzę-sieniu ziemi w 1356 został szybko odbudowany, czegoświadectwem mogą być właśnie wieże murów miejskichwybudowane podług ówczesnych tendencji. Nie jestwykluczone, iż mamy tutaj zbieg okoliczności, że wła-śnie budowniczowie działający we Frankonii i mającykontakt z Zakonem Krzyżackim zostali wykorzystaniw odległym Nowym Mieście Lubawskim lub byli toosadnicy z tego właśnie regionu, którzy przenieśli zasto-sowane tam rozwiązanie baszty z gankami do NowegoMiasta, gdzie właśnie prowadzone były prace przy roz-budowie umocnień miejskich. Historycy zajmujący sięrozwojem państwa krzyżackiego podkreślają, iż właśniew II połowie XIV wieku nasiliło się w państwie krzyżac-kim osadnictwo z terenów Niemiec, nawet z dość odle-głych rejonów (Frycz, s. 19–48; Arszyński, s. 61, 66–67,

decorative gables, and fairly large windows, a survey wasmade of the monuments from that period found in thearea of the State of the Teutonic Order, Pomerania, Si-lesia and German states (Mroczko, Arszyński; Bogh-danowski; Krassowski; Łoziński; Ullmann; Mrusek,Roch; Löhf). The survey showed that such solutions ofgate towers with projecting porches are nowadays prac-tically unknown in the territory of Poland. The authorshave confirmed the occurrence of such bay windows inthat kind of defensive buildings, emphasising that it wasto strengthen the defence of the gate passage, and suchsolutions with a single bay window or machicolation inthe coping of the tower or over the passageway are fre-quently encountered. A similar solution though withdormers in the roof on each side can be found in Gdańskin Poland – the so called Wyżynna Gate. Merian’s etchingwith a view of Torun from 1652 shows that putting dor-mers in the roof slopes on gate towers was fairly frequent(e.g. towers and gates between Św. Ducha and Żeglarskastreets). The initial survey of panoramas of German cit-ies did not show the existence of that characteristic de-fensive solution either, though the 16th-century repre-sentations of Frankfurt and Wismar depict a type of talltowers with galleries located in corners (Braun, Hogen-berg, p.10, 394). It should be noticed, that in relation tothe town defensive fortifications originally existing in themedieval period, what has been left until today consti-tutes a slim percent. Therefore the examples found inRothenburg ob der Tauber in Franconia (Bavaria) are sig-nificant, since they are close to the sought after pattern.(Ullmann, fig. 98, 99) The “Roeder” tower from 1380and “Klingen” tower from 1400 posses galleries on eachside of the tower, just like the one in Nowe Miasto Lu-bawskie. It seems interesting that despite the stone con-struction of the Klingen tower, the Roeder tower, alsobuilt of stone, has a floor with a gallery made in timberframing. The time when both towers were erected his-torically corresponds the construction period of the Lu-bawska Gate tower. Interesting associations do not endhere. Both Rothenburg, and the neighbouring Nordlin-gen, Dinkelsbuhl belonged to the bailiwick of Franconiaand so there existed strong ties with the Teutonic Orderat the time (Rechter, Weiss). Relics of those ties are thestill admired church of St. James in Rothenburg and thecastle in Dinkeslbuhl. By the imperial Edit those townsreceived the status of a free town, which ensured theirflourishing and development in that period. Rothenburg,after the earthquake in 1356, was quickly rebuilt, whichis confirmed by the towers in the town walls construct-ed according to the tendencies predominant then. It can-not be ruled out that it was just a coincidence, that thebuilders working in Franconia and having contacts withthe Teutonic Order were also employed in the remoteNowe Miasto Lubawskie, or they might have been set-tlers from that region who transferred the already ap-plied solution of a tower with galleries to a new townwhere the work on expanding town fortification was justbeing conducted. Historians studying the developmentof the State of the Teutonic Order emphasise that it wasthe 2nd half of the 14th century when the settlers fromGerman lands arrived into the State in great numbers,even from fairly remote regions (Frycz, p. 19–48; Ar-

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 30/2011 55

71–72; Górski, s. 80–82). Kwestia ta wymaga bardziejszczegółowych badań, lecz zaistniała koincydencja możebyć warta uwagi.

Odnośnie do pierwotnej formy dekoracji szczytówbaszty Bramy Lubawskiej można stwierdzić, iż istniejebogactwo rozwiązań gotyckiego kształtowania tego ro-dzaju elementu architektury zarówno dla wysokiego, jaki niskiego dachu. Istnieją rozwiązania wież ze sterczyna-mi tylko z jednej strony. Wydaje się, że najbliższą formęanalogii dla wschodniego szczytu baszty Bramy Lubaw-skiej możemy dostrzec w szczycie dachu małego kościół-ka z XIV wieku w Byszwałdzie koło Lubawy.

Wnioski dla dalszych badańMimo finansowych i technicznych ograniczeń wy-

konane obecnie badania zawęziły problematykę badaw-czą i pozwoliły ukierunkować dalsze badania.

1. W trakcie prac związanych z naprawą dachu pozdjęciu jego pokrycia należy przeprowadzić badania ko-rony murów baszty po południowej i północnej stroniecelem rozpoznania mocowania belek stropu, co pozwo-liłoby określić istnienie szczytów po południowej i pół-nocnej stronie baszty.

2. Remont dachu i szczytów powinien się wiązaćz wybudowaniem rusztowania murarskiego lub użyciemruchomych pomostów. Pozwoli to na odpowiednią do-kumentację stanu zachowania szczytów, przemurowa-nych narożników i pobranie próbek zapraw i tynkówz nisz celem określenia systematyki ich użycia w poszcze-gólnych okresach.

3. Należy się zapoznać z rozwiązaniami szczytówwież w Rothenburgu, co może przywołać analogie dlaplanowanych w Nowym Mieście Lubawskim indywidu-alnych rozwiązań konstrukcyjnych.

Propozycje projektoweUzyskane informacje badawcze pozwoliły na wska-

zanie rozwiązań architektonicznych dla planowanegoremontu dachu baszty Bramy Lubawskiej. Brak pełnejwiedzy oraz niejednoznaczne wskazania wynikającez ikonografii nie mogą być podstawą do rekonstrukcjiszczytów. Na obecnym etapie rozpoznania można jedy-nie sugerować pierwotny wyglad oraz proponować hi-potetyczne rekonstrukcje.

1. Postuluje się zachować istniejący szczyt dachu basz-ty Bramy Lubawskiej w obecnej przebudowanej i skró-conej formie. Elementy dekoracji, które uległy uszko-dzeniu lub zniszczeniu, powinny być zrekonstruowane.Nieznaczne podniesienie szczytów pozwoli na uczytel-nienie form dekoracji lizennami, szczególnie w narożach,lecz w tych miejscach potrzebne są dalsze badania, bymóc ostatecznie zaproponować formę zakończenia na-roża do rekonstrukcji.

2. Proponuje się zamknąć szczyty pasem gzymsu z wy-suniętych schodkowo dwóch cegieł. Prowadzenie pasagzymsu może być płaskie, odpowiadające istniejącemudachowi lub łamane, co sugerowałoby istnienie niezacho-wanych sterczyn szczytu po zachodniej stronie. To drugierozwiązanie uważa się za bardziej właściwe, choć nie od-zwierciedla ono pierwotnego kształtu szczytu.

szyński, p. 61, 66–67, 71–72; Górski p. 80–82). The is-sue requires far more detailed research, but the coinci-dence seems to be worth a closer look.

In reference to the original form of the decoration ofthe gables in the Lubawska Gate tower, it can be statedthat there is a wide range of solutions for Gothic shapingof that element of architecture, both for a tall and a lowroof. There are solutions of towers with pinnacles onone side only. It seems that the closest analogy for theeast gable of the Lubawska Gate tower we can see in theroof gable of a small church from the 14th century locat-ed in Byszwałd near Lubawa.

Conclusions for further researchDespite financial and technical limitations, the car-

ried out research narrowed down the research issues andallowed for directing further research.

1. During the work connected with repairing the roof,after taking off the roofing research of the coping of thetower walls on the south and north side should be con-ducted in order to identify floor beams fastening, whichwould allow for determining the existence of gables onthe south and north side of the tower.

2. Renovation of the roof and gables ought to be con-nected with putting up a proper scaffolding or usingmovable gangways. It would allow for proper documen-tation of the state of preservation of the gables, walledover corners, and for taking samples of mortar and plas-ter from niches in order to define how systematically theywere applied in particular periods.

3. One should get acquainted with the gable solu-tions used in the towers in Rothenburg, which coulddraw analogies for the individual constructive solutionsplanned in Nowe Miasto Lubawskie.

Project proposalsObtained research information allowed for indicat-

ing architectonic solutions for the planned renovation ofthe roof of the Lubawska Gate tower. Lack of completeknowledge and ambiguous guidelines resulting from ico-nography cannot be used as a basis for reconstructing thegables. At the present stage of identification one can onlysuggest the original appearance and propose hypotheti-cal reconstructions.

1. It is proposed that the existing of the roof of theLubawska Gate tower is preserved in its present rebuiltand shortened form. decorative elements which were notdamaged or destroyed should be reconstructed. Raisingthe gables slightly would allow for emphasising the formsof decoration with lisenes, especially in the corners, al-though those places require further research to be ableto eventually propose the form of finishing the cornerfor reconstruction.

2. It is suggested that the gables are enclosed witha strip of cornice two step-like protruding bricks. Thestrip of cornice can be made flat corresponding to theexisting roof, or broken which would suggest the exist-ence of the missing gable pinnacles on the west side. Thelatter solution is generally regarded as more appropriate,though it does not reflect the original shape of the gable.

56 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 30/2011

Literatura, opracowania[1] Arszyński M., Budownictwo warowne Zakonu Krzy-

żackiego w Prusach (1230–1454), Toruń 1995.[2] Bogdanowski J., Architektura obronna w krajobrazie

Polski, Warszawa – Kraków 2002.[3] Braun G., Hogenberg F., [ed.] Füssel S., Cities of

the World. Civitates Orbis Terrarum, Köln 2008.[4] Czubiel L., Domagała T., Zabytkowe ośrodki miejskie

Warmii i Mazur, Olsztyn 1969, s. 222-227.[5] Dewitz, rękopis IS PAN 57202.[6] Die Bau- Und Kunstdenkmäler des Kreises Löbau, Dan-

zig 1895.[7] Domagała T., Nowe Miasto Lubawskie, Brama Lubaw-

ska (Łąkowska). Otwory okienne i elewacje, Gdańsk 1961,mps (archiwum WUOZ w Olsztynie, sygn. 4058).

[8] Dzieciątkowska J., Badania konserwatorskie nawar-stwień występujących na ścianach wnętrz oraz elewacjach

ceglanej Bramy Lubawskiej w Nowym Mieście Lubaw-skim wraz z proponowanym programem prac konserwa-torskich elewacji, Olsztyn 2007, mps (ArchiwumWUOZ w Olsztynie).

[9] Faryna-Paszkiewicz H., Omilanowska M., Pasiecz-ny R., Atlas zabytków architektury w Polsce, Warszawa2003.

[10] Frycz J., Architektura zamków krzyżackich, [w:] Sztukapobrzeża Bałtyku, Warszawa 1978.

[11] Górski K., Zakon Krzyżacki a powstanie państwa pru-skiego, Wrocław 1977.

[12] Gzyło M., Nowe Miasto Lubawskie, Studium histo-ryczno-konserwatorskie, Toruń 1990, mps (ArchiwumWUOZ w Olsztynie, sygn. 4045).

[13] Heyduk B., Dahlbergh w Polsce. Dziennik i rycinyszwedzkie z dziejów Potopu 1656–1675, Wrocław 1971.

3. Zamurowane pola po zlikwidowanych gankach po-stuluje się częściowo zasłonić deskowaniem na rusztowa-niu przymocowanym do ściany w odległości ok. 5–10 cm.Kształt deskowania odzwierciedlałby pierwotną formęwysuniętego gotyckiego ganku. W deskowaniu tym na-leżałoby zaznaczyć otwór okienny. Dla uczytelnienia for-my ganków w pierwotne otwory belek podtrzymującychjego konstrukcję (obecnie zamurowanych) można za-montować końcówki belek, co podkreśli i uczytelni todawne rozwiązanie architektoniczne szczytu baszty. Dzia-łanie takie przywróciłoby społecznej świadomości obec-ność w Nowym Mieście Lubawskim unikatowego go-tyckiego rozwiązania.

4. Szczyty baszty, podobnie jak całe jej ceglane po-krycie, winny być poddane zabiegom konserwatorskimobejmującym czyszczenie, uzupełnienie brakującychi zniszczonych cegieł, naprawę i uzupełnienie spoin od-powiadających historycznej technice i kolorystyce.

5. Postuluje się przedłużyć końcówki belek stropo-wych, które prawdopodobnie zostały skrócone, co po-zwoli wykonać nadbitkę krokwi, by uzyskać charaktery-styczne przegięcie linii dachu. Działanie takie zmniejszyzaciekanie wody deszczowej po ścianach baszty. Dla po-prawy bezpieczeństwa należałoby na dachu zamontowaćpłotki przeciwśniegowe.

Zgodnie z tymi zaleceniami zespół projektanckiw składzie: arch. Jolanta Całka, inż. Franciszek Piwek wy-konał projekt naprawy dachu i poprawy estetyki szczy-tów baszty Bramy Lubawskiej. Ze względu na brak jed-noznacznych stwierdzeń, które pozwoliłyby określić pier-wotną wysokość gotyckich wykuszy, nie został on przy-jęty przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków dorealizacji. Wydane pozwolenie dopuściło jedynie wyko-nanie podstawowych prac naprawczych dachu, pozosta-wiając zniszczone szczyty w obecnej formie i rezygnu-jąc z propozycji przywrócenia pierwotnego gotyckiegorozwiązania szczytu.

3. The walled in sections left after demolished gal-leries should be partially concealed with a boardingmounted on a scaffolding fixed to the wall at the dis-tance of app. 5–10 cm. The shape of boarding would re-flect the original form of a projecting Gothic gallery.A window opening should be marked on the boarding.To make the form of porches more distinct, beam endscould be fitted into the original sockets from beams sup-porting its construction (currently walled in), whichwould emphasise and make more clear the old architec-tonic solution of the tower top. Such treatment wouldrestore the social awareness of such a unique Gothic so-lution existing in Nowe Miasto Lubawskie to the gener-al public.

4. The tower gables, and its whole brick roofing,should undergo conservation treatment involving clean-ing, replacing the missing and damaged bricks, repairingand filling in joints so that they correspond with histor-ical technology and colour.

5. It is suggested that the ends of floor beams, whichmay have been shortened, should be lengthened whichwould allow for adding rafters to obtain the characteris-tic incline of the roof. Such treatment would reduce rain-water leaks on the tower walls. Snow fences should beinstalled on the roof to reduce safety hazard.

According to those guidelines a designing team in-cluding arch. Jolanta Całka and inż. Franciszek Piwekdesigned a project for repairing the roof and improvingthe aesthetics of the gables of the Lubawska gate tower.However, because of the lack of explicit statements whichcould determine the original height of Gothic bay win-dows it was not approved for realization by the Voivode-ship Monument Conservator. The issued permit allowedonly for carrying out basic repair work on the roof, leav-ing the damaged gables in their present form and reject-ing the proposal of restoring the original Gothic solu-tion of the top.

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 30/2011 57

Streszczenie

Baszta Bramy Lubawskiej w Nowym Mieście Lu-bawskim (d. Neumark) powstała w II połowie XIV wie-ku. Jak dotychczas zabytek ten nie był objęty zaintereso-waniem badawczym, chociaż posiada interesującą iko-nografię z XVII i XVIII wieku obrazującą jego przekształ-cenia. Zmiany, jakie nastąpiły w XVIII wieku, utrwalonezostały w XIX wieku, kiedy to baszta została zaadapto-wana na sąd, więzienie oraz strażnicę straży pożarnej.Obecnie baszta wykorzystywana jest jako siedziba ZHP.

Potrzeba naprawy dachu pozwoliła na wykonaniebadań architektonicznych. Rezultatem badań stało sięodkrycie reliktów pierwotnej gotyckiej konstrukcji da-chu. Przekaz ikonograficzny jest zgodny z rozpozna-nymi elementami, tym samym potwierdzone zostałounikatowe rozwiązanie szczytu baszty z 4 gankamiz każdej strony baszty. Tego typu rozwiązanie nie jesttypowe w architekturze gotyckiej. Wykonana analizawykazała, iż podobna forma szczytu baszty znana jestz Rothenburga we Frankonii. Istnienie baliwatu Zako-nu Krzyżackiego we Frankonii oraz migracja osadniczaz tych terenów do Państwa Zakonnego jest potwierdzo-na na II połowę XIV wieku. Poświadczałoby to prowe-niencję tego rozwiązania.

W ramach projektu naprawy dachu baszty zapropo-nowano poprawę estetyczną istniejących zniszczonychszczytów. Mimo ograniczonych środków na remontopracowany projekt konserwatorski przywracał obecnośćformy ganków, choć jedynie na istniejących obecnieszczytach. Działanie takie służyłoby przywróceniu w spo-łecznej świadomości faktu zachowania w Nowym Mie-ście Lubawskim oryginalnego i unikatowego zabytku.Decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków zakresprac ograniczono jedynie do naprawy dachu. Należyoczekiwać, iż w przyszłości wykonana zostanie pełna re-konstrukcja szczytu baszty, a przeprowadzone badaniaarchitektoniczne będą jej mocną podstawą.

Abstract

The tower of the Lubawska Gate in Nowe MiastoLubawskie (formerly Neumark) was erected in the 2ndhalf of the 14th century. So far the monument has notbeen of much scientific interest, although it has an inter-esting iconography from the 17th and 18th century reflect-ing its transformations. Alterations which took place inthe 18th century were preserved in the 19th century whenthe tower was adapted to house a court of law, prisonand a fire brigade headquarters. Currently the tower isused for the Polish Scouts headquarters.

The need to repair the roof allowed for conducting ar-chitectonic research, the result of which was discoveringthe relics of the original Gothic roof construction. The icon-ographic record agrees with the identified elements, thusconfirming the unique solution of the tower top with 4 gal-leries on each side of the tower. That type of solution is nottypical for Gothic architecture. The conducted analysis re-vealed that a similar form of the tower top is known fromRothenburg in Franconia. The existence of the TeutonicKnights’ bailiwick in Franconia and settlement migrationfrom that region to the State of the Teutonic Order hasbeen confirmed for the 2nd half of the 14th century, whichwould confirm the provenance of the solution.

Within the project of the tower roof repair it was sug-gested that the aesthetics of the existing damaged topscould be improved. Despite limited financial means forrenovation, the prepared conservation project restoredthe form of galleries, but only on the currently existingtops. Such approach would serve to restore to the socialconscience the fact of preserving an original and uniquemonument in Nowe Miasto Lubawskie. By the decisionof the Voivodeship Monument Conservator the rangeof work was limited merely to repairing the roof. It is tobe expected that a full reconstruction of the tower topwill be carried out in the future, and the conducted ar-chitectonic research will serve as its basis.

[14] Krassowski W., Dzieje budownictwa i architektury naziemiach Polski, Warszawa 1991.

[15] Löhf P., Turme und Tore. Von Flandern bis zu Balti-kum, Breslau 1941.

[16] Łoziński J., Pomniki sztuki w Polsce. T. II, cz. 1. Po-morze, Warszawa 1992.

[17] Łubieński W.A., Świat we wszystkich swoich czę-ściach…, Wrocław 1740.

[18] Mroczko T., Arszyński M., Architektura gotyckaw Polsce, Warszawa 1995.

[19] Mrusek H.J., Roch I., Castles of Europe, Leipzig 1974.[20] Orłowicz M., Ilustrowany przewodnik po Wojewódz-

twie Pomorskim, Lwów – Warszawa 1924.[21] Płoski, A., Brama miejska (Lubawska) w Nowym Mie-

ście Lubawskim – historia budowlana, Olsztyn 2010,mps (Archiwum WUOZ w Olsztynie).

[22] Pufendorf S., De rebus a Carolo Gustavo Sueciae Regegestis commentariorum libri septem, Norimbergae 1699.

[23] Rechter G., Weiss D., Die Ballei Franken, [w:] U. Ar-nold et al., 800 Jahre Deutscher Orden, München 1990,s. 507-512.

[24] Trybowski I.K., Zagórowski O., Katalog zabytkówsztuki. Powiat nowomiejski (woj. Olsztyn), Warszawa1954.

[25] Ullmann E., Gotik, Leipzig 1981.[26] Witkowski, Z. [red.], Nowe Miasto. Z dziejów mia-

sta i powiatu, Olsztyn 1963, s.193.[27] Wojciechowski M. [red.], Nowe Miasto Lubawskie.

Zarys dziejów, NML 1992: A. Radzimiński, s. 37;J. Poraziński, s. 64; K. Wajda, s. 103.

[28] Woźniak R., Fortyfikacje w dawnych Prusach Królew-skich w pierwszej połowie XVII w., Studia i Materiałydo Teorii i Historii Architektury i Urbanistyki,t. XII, Warszawa 1974, s. 62-64.