Beyin Yıkama Teorileri

AuumliFDXlV(2004) sayrl s 107-32

M Ali KİRMANYARDDOCcedilDR KSuuml İLAHİYATFAKUumlL1ESİe-maiI makimıanhotmailcom

abstractBrainwashing Theories This paper is concemed about the brainwashing theories These theories aredeveloped for explanation of participation to new religious movements and religious conversion casesincreasing since 1970s This paper will focus prinıarily on the definition of brainwashing concept and itstecniques and processes Secondly it will swnmarize its evolution in historieal period Finally it will presentthe critical evaluation of brainwashing theories whether theyarescientific theory or pseudo-scientific mth asit has generally been rejeeted by academicians especially sociologists

keywordsBrainwashing Theories New Religious Movements Religious Conversion Coercive Persuasion

I Giriş

ikinci Duumlnya Savaşı sonrası suumlreccedilte duumlnya ccedilapında yaşanan hızlı ve kapsamlıdeğişmelere paralel olarak oumlzellikle sanayileşmiş Batı toplumlarında birccedilokyeni dini hareketin ortaya ccedilıktığı ve kısa zamanda tuumlm duumlnyada yaygınlıkkazanarak kuumlresel bir olgu haline doumlnuumlştuumlğuuml bilinmektedir 1 Yeni dinihareket kavranu ccediloğu 1950lerden sonra ortaya ccedilıkan 1970lerden itibarende yaygın bir ilgi goumlrmeye başlayan ve soumlylemlerinde coşkun bir dini nıhl vefelsefl yaşantı vadeden birbirinden farklı oluşumları ifade etmek iccedilin kulla-nılmaktadırı Yeni dindarlıklar ya da dini duyguların yeni ifade biccedilimleriolarak da nitelenen bu hareketlerin uumlyelerine hayatın anlamı eşyanın tabiatıgibi en temel sorulara niha1 bazı cevaplar sunan dini ve felsefl bir duumlnya gouml-ruumlşuuml oumlnermelerinin yanı sıra yine onlara aşkın bilgi nıhl dinginlik ve iccedil huzu-ra erme potansiyellerini ortaya ccedilıkarma ve nihayet manevı youmlnden olgunlaş-ma ve gelişme gibi elde edilebilir bazı yuumlksek gayeler iccedilin vasıta ve imkanlar

1 Harold Tumer A Global Phenomenon ARBrockway ve JPRajashekar (eds) Nw ReiltjaJsMaıt17JJ1tS arrJ The ClJurrh Geneva 1987 s3-15

2 Eileen Backer NwRıiigjıMs Maıt17JJ1tS London HMSO Publications 1992 s9

I08 AUumlifD XL V (2004) sltYi

sağladıklan ve boumlylece ilgi ve iltifat goumlrduumlkleri bilinmektedir3 Oumlte yandanyeni dilli hareketlerin toplwnun ccedilok ccedileşitli kesimlerinden uumlye bulma1anyla4

birlikte din değiştirme olaylarmda da ciddi bir artış goumlzlenmiştirs

Yeni dilli hareketlerin belli bir toplwnsal taban bularak yaygınlaşmasıuumlzerine ccedilok değişik kesimlerden farklı tepkiler yuumlkselmiştir Bu ccedilerccedilevedeyeni dilli hareketler başlangıccedilta genel olarak kuşkuyla karşılanrruş ve hattaccedileşitli ithamlarla damgalannuştır Bununla birlikte yeni dilli hareketlere katı-lımın nasıl gerccedilekleştiği oumlzellikle genccedillerin bu hareketlere nasıl ve niccedilin gir-dikleri yeni uumlyelerin oumlnemli bir kısmının hareket iccedilinde kısa bir suumlre kaldık-tan sonra niccedilin geri ccedilıktıkları bu hareketlere youmlnelen ve uumlye olan insanlarıngerccedilekten din mi değiştirdikleri yoksa beyinlerinin mi yıkandığı konusundaciddi tartışmalar ve araştırmalar da yapılnuştır Yeni dilli hareketler olgusu ilebu hareketlere youmlnelişle birlikte artış goumlsteren din değiştirme olgusunu anla-mak ve accedilıklamak uumlzere yapılan araştırmalar neticesinde Din Sosyolojisi di-siplini iccedilerisinde buumlyuumlk bir literatuumlr ortaya ccedilıkmış ve birccedilok teori geliştirilmiş-tir Bu teorilerden biri de yeni dilli hareketlerin hangi yollarla uumlye temin et-tikleri uumlyelerinde guumlccedilluuml bir bağlılık duygusunu nasıl ve hangi yollarla oluştur-duklan ile ilgili olarak ortaya atılan beyin yıkama teorisi dir Bilindiği gibibeyin yıkama bir grubun taraftar kazanmasında etkili bir propaganda youmlnte-midir Dolayısıyla belli oumllccediluumlde accedilıklayıcı ve aydınlatıcı bir oumlzellik taşıdığınainanılan beyin yıkama teorileri yeni dilli hareketlere katılımı anlama rnodelle-rinden biri olarak kabul edi1ir6Nitekim Halkın Tapınağı ve Cennetin Kapısı7gibi hareketlerin uumlyelerinin toplu intihar etmeleri ya da Moon8 ve

J Bkz Barker age s 1454 Yeni dinl hareketlerin toplumsal tabanı hakkında bkz M Ali Kinnan Batıda Ortaya okan Yeni

Dinl Hareketlerin Bazı Ozellikleri ve Toplumsal Tabanlan Diri A rtlftınrular ~~ C2 Sayı 4Mayıs Haziran 1999 s2313

5 David Snow and Richard Machalek The Sociology of Conversion A T1TLUa1 ReıiewSaid~ VoDC1984 s167 Ali Koumlse Ntrlen İslaniı Suipar İstanbul Tuumlrkiye Diyanet Vakfı Y 1997

6 Bkz Snow and Machalek age s178-9 Krş Jeffrey K Hadden Brainwashing ControversyUrıiımiry if Virginiafar New Rdi~ M01lI11I1t UumlMJse 2000 Jeffrey K Hadden Joining ReligiousMovements The Brainwashing Model Urıiımiryif Virginiafar NewRdi~ MaıEJ7JT7lQwse 2001(wwwreligiousffiovementslibvirginiaeduleeturesbrainwhtrnl) [5 Ocak 2002]

7 Cennetin Kapısı (Heavens Gate) 27 Man 1997 tarihinde Kaliforniyada 39 uumlyenin toplu intihareylemiyle adından soumlz ettiren bu hareket Bo ve Peep olarak da bilinen Do (19311997) ve Ti (1927-1985) tarafından 1975 yılında kunılmuştur Donun asıl adı Marshall Herff Applewhite Ttnin asıl adıise Bonnie Lu Nenlestir Bkz (httpwwwnligiousffiovementslibvirginiaedu) [5 Ocak 2002]

8 Moonculuk (The Unification Oıurch) Uumllkemizde de oldukccedila yakından tanınan bu hareket 1954yılında Korede Sun Myung Moon (1920- ) tarafından kurulmuştur Birleştirme Kilisesi olarak anılanbu hareketin duumlnyadaki dinleri birleştirme projesini gerccedilekleştirme amacında olduğu bilinmektedirGeniş bilgi iccedilin bkz Barker age s214-6 Mustafa Bıyık J(jirf5d Bir DinPrrjesi arrak Mrxnuluk İstanbul Birey Y 2002

BqyinYıkamaTeorieri---------- IOY

Scientologf hareketlerine yeni giren kişilerin oumlzellikle genccedillerin niccedilin ailele-rini ve arkadaşlamıı terk ederek kendilerini şanslı ve kunuluşa emıiş saydıkla-n ile ilgili olarak yapılan accedilıklamalar ccedilerccedilevesinde beyin yıkama teorilerinesıkccedila başvunılmuştur Bu ccedilerccedilevede oumlzellikle Moon hareketinin aldatına vebeyin yıkama yollanna başvurarak uumlyelerinin akıllamıı ccedilekfiği iddialan sıkccedilaifade edilmiştiro Fakat bu teoriler oumlzellikle sosyologlar tarafından ciddi şe-kilde eleştirilmiştir11 Şu halde yeni dilli hareket olgusunu tam olarak anlaya-bilmek iccedilin beyin yıkama teorilerinin ortaya ccedilıkışı evrimi ccedileşitleri ve eleştirisiuumlzerinde kapsamlı bir değerlendinnenin yapılması buumlyuumlk bir oumlnem arzetrnek-tedir

2 Beyin Yikama Kavrammm TammıBeyin yıkama kavramı anlaşılmaz karşı konulmaz akıl almaz ve hatta buumlyuuml-sel youmlntemler kullanmak suretiyle insan aklını kontrol altına almak veya in-sanlann zihninde duumlşuumlnsel ve ideolojik bir doumlnuumlşuumlm yaratmak amacıyla doğ-rudan veya dolaylı olarak yapılan her tuumlrluuml sistemli telkin youmlnlendinne vebaskıyı iccedileren bir uygulama ya da bir propaganda tekniğini ifade eder Bir tuumlrzorla ikna olan beyin yıkama gizemli bir teknik kullanmak suretiyle siste-matik olarak aklın saptınlması ve tahrip edilmesi demektir Beyin yıkamakavranunın sosyal psikolojide ccedilok oumlzel bir anlamı vardır Sosyal psikolojidebeyin yıkama insanlann bir inanccedil sistemini bir davranışlar buumltuumlnuuml veya birduumlnya goumlruumlşuumlnuuml goumlnuumllsuumlz olarak benimsemelerine yol accedilan bir suumlreci ifadeetmek uumlzere kullanılırıı

Genellikle inanccedillann duumlşuumlnme suumlreccedillerinin ve bilincin değiştirilmesi ve-ya saptınlması şeklinde ortaya ccedilıkan beyin yıkama uygulamalannda potansiyeluumlyeleri cezbeden mevcut uumlyelerin gruba bağlılığıru sıkılaştıran guumlccedilluumlmanipuumllasyon araccedillan kullanılmaktadır Potansiyel uumlyelerin şartlandın1masıveya youmlnlendirilmesi amacına doumlnuumlk olan bu araccedillar karşısında direnrnek sonderece guumlccediltuumlr neredeyse imkansızdır Beyin yıkamanın en belirgin oumlzelliğikarşı konulamaz ve geri doumlnduumlruumllemez olmasıdır Guumlcuuml de aslında bu iki

9 Scientology (The Oıurch of Scientology) 1954 yılında L Ron Hubbard tarafından kurulan bu hare-ket 1985 yılında yayınlanan Srientdau ~ is il adlı kitapccedilıkta mutlu ve başanh olmak iccedilin insan vehayat hakkında sahip olunması gereken son derece temel bilgilerin araştınlıp oumlğrenilmesi amacıyla biraraya gelenlertopluluğu olarak tarumlanmaktadır Geniş bilgi iccedilin bkz Barker age 5173-4

10 Bkz Eileen Barker Whod be A Moonie Bryan Wılson (ed) The SaiaJ 11rp111 if New ReipMIJCJ1TE11S New York 1983 s6(1 Eileen Barker Bringing Them In Some Observation onMethods of Recnıitment Employed by New Religious Movements ARBrnckway and JPRajashekar (eds) NewRelip MCJ1poundJ111S ani The OmrrhGeneva 1987573

ıı Snowand Machalek age 517912 Keith A Roberts ReligjaıinScridUfimi Persproirpound 200 edition Califomia Wadswoıth 19905102

10------------------- AuumliFDXLV(2004)sa) i

oumlzellikten kaynaklanmaktadırl3 Bu noktada beyin yıkamaya karşı hangi inanccedilsistemlerinin daha dayanaklı sorusu ccedilok anlamlı değildir zira buumltuumln inanccedillarve duumlşuumlnceler oldukccedila kınlgandır

Bir kişinin beynine girip o kişinin hafızasını silme yerine başka hafızalaryerleştirme ameliyesi ya da bilincin bir boumlluumlmuumlnuumln kapatılması diğer boumlluuml-muumlnuumln aktif hale getirilmesi olarak da anlaşılan beyin yıkama kavramınınolumsuz ccedilağrışımlarını ortadan kaldırmak iccedilin zamanla zihin denetimi(mind controQ ve duumlşuumlnce devrimi (thought reform) kavramları kullanılırolmuştur Fakat her ne kadar huumlsn-i tabirler kullanılsa da bu kavramlar ilebeyin yıkama kavramının iccedileriği oumlz itibariyle ccedilok fazla bir değişiklik goumlster-memektedir Soumlz gelimi zihin denetimi bir kişinin veya bir insan grubunundavranışını kontrol etmek veya değiştirmek amacı~ oumlrtuumlluuml ve inkan muumlm-kuumln bir şekilde mağdur veya mağdurlara isteği ve bilgisi dışında uygulanantuumlm youmlntemlere verilen addır14

Dinl hareketleri inceleyen sosyal bilimciler ister eski olsun ister yeni buuml-tuumln din1 grupların uumlyeleri uumlzerinde oumlnemli bir etkiye sahip olduğunu ve buumlyuumlkbir bağlılık duygusu oluşturduğunu kabul etmekle birlikte aslında bu etkinininsan kuumlltuumlruumlnuumln her alanında goumlruumllebileceğini ileri suumlrerler Soumlz gelimi guuml-nuumlmuumlzde son derece yaygınlaşan kitle iletişim araccedillannın yuumlceltici imalariccedileren yayınlarla geniş halk kitleleri uumlzerindeki etkisi ccediloğu zaman beyin yı-kamaya benzetilmektedir15 Fakat burada tartışma konusu olan husus yenidin1 hareketlerde soumlz konusu etkinin tıpkı şiddet ve teroumlr oumlrguumltlerinde oldu-ğu gibi zor kullanılarak oluşturulup oluşturulmadığı youmlnuumlndedir yani uygula-nan youmlntem ve teknikler uumlzerinde yoğunlaşınaktadır

Beyin yıkama uygulamalarında kullanılan youmlntem ve tekniklerin bir kısmıoumlzellik itibariyle fiziksel iken bir diğer kısmı da psiko-sosyaldir İnsanlarınyaşamlarını suumlrduumlrmek iccedilin gereken temel ihtiyaccedillar her ne kadar AbrahamMaslow tarafından yedi kategoride ele alırunış 16 ise de genelolarak iki başlık

13 Bkz ]effrey K Hadden Joining Reuumlgious Movements The Brıinwashing Model Vrıiıersity ifVirginia [ur NewReJiJis Matel7llIt 0ıDse 2001(hnp wwwreuumlgiousmovementslibvirginiaedulecturesbrıinwhunl) [5 Ocak 2002]

14 Erol Goumlka Zihin Denetimi (Mind Control) Nere~ Kadar Stratejik A mliz Mart 2002 Sayı 23s103-107 (hnp wwwerolgokacomlzihindenetimihtrn) [9 Mart 2003]

15 Barker NewReJiJis MaıPJ11I1S s2016 Maslowun temel ihtiyaccedillar hi~rarşisini şu şekilde sıralamak muumlmkuumlnduumlr Beslenme uumlreme ve

cinsellik dinlenme gibi fizyolojik tehlikeden uzak olma anlanunda guumlvenlik ve korunma diğer-lerine yıkınolma ve sosyılkabul goumlrmeyi iccedileren aidi~t ve sevgi itibar ve saygı goumlrme bilmeanlama keşfetrneyi iccedileren bilişsel simetri duumlzen guumlzellik anlanunda estetik kendi potansiyelinianlama ve kendini gerccedilekleştirme Bkz Arkinson Rita L Richard C Arkinson Edward E Smith

Sefin Yikama Teorieri------------ ii

altında toplamak muumlmkuumlnduumlr Birincisi fizyolojik ihtiyaccedillardır Bunlar evren-sel olup yemek yeme su iccedilme uyuma dinlenme giyinme gibi vuumlcudunfonksiyonlannın yerine getirilmesi iccedilin zorunlu olan ihtiyaccedillan iccedilermektedirikincisi ise psiko-sosyal ihtiyaccedillardır Bunlar da sosyal hayattaki ilişkiler ile builişkilerde etkili olan aşk sevgi ilgi itibar ve kabul goumlrmek gibi ihtiyaccedillanifade eder Beyin yıkama uygulamalarında kullanılan youmlntem ve tekniklerlehem fizyolojik hem de psiko-sosyal ihtiyaccedillar istismar edilir

Yeni din1 hareketlere girenlerin bir takım farklı fiziki tecriibeler yaşadık-lan değişik bir bilinccedil haline girdikleri bilinmektedir Yaşanan bu farklı tecrii-beler arasında yanma uyuşukluk soğuk bir esinti sebepsiz bir baş ağnsı veyabazen de bir takım rahatsızlıkların kendiliğinden geccedilmesi iyileşmesi gibi deği-şik durumlar sayılabilir Ancak buumltuumln bu belirtilerin oldukccedila genel fiziki tec-riibeler olup beyin yıkama uygulamalan ile oumlzdeşleştirilmeleri soumlz konusuolmadığı gibi ccedilok ccedileşitli youmlntem ve teknikler kullanıldığı iccedilin beyin yıkamaolgusunun bir faktoumlre soumlzgelimi uyuşturucu madde kullanımı ya da hipnozuygulamasına indirgenmesi de pek muumlmkuumln goumlzuumlkmemektedir

J Btyin Yıkama Teorierinin Ortaya Ccedilıkışı ve GelişimiBeyin yıkama teorilerinin genelde 1950 Kore Savaşında esir alınan Amerikanaskerleri uumlzerinde denenen uygulamalara atıflar yapılarak temellendirilmeyeccedilalışıldığı goumlruumlluumlr Beyin yıkama tekniklerinin ilk oumlnce 1930lu yıllarda Rus-yada 1949da da Ccedilinde uygulanmış olduğu kabul edilir Aslında beyin yıka-ma uygulamasının tarihi ccedilok daha oumlncelere soumlz gelimi 19 yuumlzyıl Avrupasınakadar goumltuumlrebilirP Ancak beyin yıkama teorilerinin ortaya ccedilıkışı yeni dillihareketlerin yaygınlaşması ile eş zamanlıdır ilk kez 1970li yılların sonundaABDde kurgulanmış ve kullanılnuş daha sonra Bau Avrupa uumllkelerinde deyaygınlaşmış ancak zamanla ciddi eleştirilere uğramışur18 Anlaşılan beyinyıkamanın insanlann din1 inanccedillannı değiştirerek yeni bir din1 harekete girme-

DaryI J Benn Emest R Hilgard IntrrXIUaiaıto~ 10m editian OrIando F1orida HanourtBrace Jovanovieh Ine 1990 s525

17 1830da kurulan Mormoıılar katı ve hoşgoumlruumlsuumlz bir din anlayışa sahip oldukIan ve kendileriniHristiyınlıktan ayırdıklan iccedilin başlangıccediltan beri anayoldan sapmış ve toplumsal yapıyı tehdit edensapkın bir hareket tehlikeli bir kiilt olarak goumlriilmuumlştuuml Bu da onlan daha sert eylemlere youmlneltmişriMormonlUpoundrauuml~lik bilinccedilli bir tercihle olrnaınakra daha ziyade rnan~tik ccedilekim wrlama esaret a-dam kaccedilırma gibi yollarla gerccedilekleşmekte idi Bu durum sapkın dini gruplara katılınun goumlnuumllluuml olmaktan ziyade hipnoz beyin yıkama ve telkin gibi yollarla gerccedilekleştiği tezini guumlccedillendirmişti BkzMassimo Introvigne Brıinwashing Career of a Myth in the United States and Europe 1999(wwweesnurorg) [23 Ocak 2002]

18 Bkz J Gordon Melton Brıinwashing and the Gılts The Rise and Fall of a Theory 1999(httpwwweesnurorgtestilmeltonhtm) [23 Ocak 2002]

12 AUumliFDXlV(2004) sY i

lerini accedilıklamada bir model olarak kullanılması derin tartışmalarm yaşandığıbir geri plana sahiptir Bu bakımdan teorilerin tm suumlreccedilte ne zaman vehangi faktoumlrlerin etkisinde ortaya ccedilıktığı guumlnuumlmuumlze gelinceye kadar nasıl birgelişim suumlrecinden geccediltiği ile ilgili materyallerin ortaya konması buumlyuumlk biroumlnem arz etmektedir

Beyin yıkama ile ilgili tartışmalarda atıf yapılan eserler arasında EdwardHunter tarafından yazılan ve 1951 yılında yayınlanan Brainwıs~ in Red 0Jinaadlı kitap kronolojik olarak bir oumlnceliğe sahiptir Gerek bu eser ve gereksesavaşın bitmesinden sonra Koreye giden ve cezaevlerindeki savaş succedillulanuumlzerinde araştırmalar yapan psikolog ve psikiyatr grubu iccedilinde yer alan DrEdgar H Scheinin Oxmiıe Persuasion ve Robert J Liftonun ~t Reformard ThePsyhdagy ifYooılism A Study if Brainwıs~ in 0Jina adlı eserleri beyinyıkama konusunda ilk doumlnem klasik ccedilalışmalar olarak kabul edilir Beyin yı-kamayı beyin değiştirmeye benzeten Hunterın eserinde Ccedilin komuumlnistleritarafından geliştirilen ve kurbanlarm zihinsel bakış accedilısını değiştiren ccedilok sinsibir guumlce sahip bir manipuumllasyon suumlreci olan yeni bir telkin youmlnteminden soumlzedilirken Schein ve Liftonın eserleri ise guumlccedil ve şiddet kullanmaya dayalı fizi-k ikna youmlntemleri uumlzerinde durmaktadır19

Anlaşıldığı kadanyla Amerikan kamuoyunda beyin yıkama ile ilgili tar-uşmalar 1951 yılında Hunterın eserinin yayınlanmasıyla başlamış 1961 yılın-da yayınlanan Scheinin ve Liftonın eserleriyle alevlenmiştir Kore Savaşıbitmiş olmasına rağmen bu ilginin suumlnnesinde komuumlnizm tehlikesinin etkiliolduğu soumlylenebilir 1950li yıllarda oumlzellikle 1955ten itibaren komuumlnizminyaygınlaşması tehlikesine karşı ABDde karşı propaganda ccedilalışmalan hızlan-mıştır Bu ccedilerccedilevede komuumlnizm tehlikesinin silahlı bir muumlcadele ile mi yoksaentelektuumlel bir muumlcadele ile mi durdurulabileceği youmlnuumlnde uzun tartışmalaryapılmıştır Ccedileşitli kliniklerde ve enstituumllerde bir yandan mevcut beyin yıkamateknikleri oumlğrenilirken bir yandan da yenilerinin geliştirilmesine youmlnelik ccedila-lışmalar uumlzerinde yoğunlaşılmıştır Soumlz gelimi 1961 yılında Beyin YıkamaKonferansı duumlzenlenmiştir Beyin yıkamaya karşı yuumlruumltuumllen ccedilalışmalarmhalen devam ettiği ve bu ccedilalışmalarda bazı resm1 dairelerin de yer aldığı bi-linmekle birlikte aAnin başı ccedilektiği soumlylenebilir Zira birccedilok psikologun vearaştırmacının aA hesabına ccedilalışUğı bilinmektedir Mesela gazeteci kimliğitaşıyan Edward Hunter ile Edgar HSchein ve Louis J West gibi psikolog vepsikiyatrlar aA hesabına ccedilalışan soumlzleşmeli ajanlardan sadece birkaccedilıdır

19 Bkz Jeffrey K Hadden Joining Religious Movements The Brainwıshing Model VrıirmiryifVirginia far NewReligfms MmI7l11l Oıose 2001(lmp wwwreligiousmovementslibvirginiaedulecturesbrainwhtml) [5 Ocak 2002]

Seyn YıkamaTeorileri-- IJ

Oumlrtuumlluuml oumldenek ve fon kullanımının verdiği avantaj la OAın 1950li yıllardanberi insan beyni uumlzerine ccedilok ccedileşitli ccedilalışmalar yaptığı hatta bu deneylerdeinsanlann da kobay olarak kullanıldığı bilinmektedirıo Bu ccedilalışmalar kapsa-mında yer alan programlardan bazılannın kod adlan MKULıRAMKSEARQ-I MKACTION ARTIGIOKE ve BLUEBIRDduumlr Bunlararasında en ccedilok tanınan ve kimyasal biyolojik ve radyolojik maddelerin insandavranışlanru kontrol etme amacı taşıyan gizli operasyonlarda kullanılmasınayoumlnelik bir seri araştırma ve geliştirme projesi olarak bilinen MKUL1RAprograrru ccedilatısı altında 149 proje ve bunlara ek olarak 33 alt proje yer almak-tadırıı Hedef kitlenin veya kişinin şartlandınlması ve youmlnlendirilmesi tıpkıbir robot gibi kendisinden istenileni yerine getirmesi amacıyla yuumlruumltuumllenprojeler kapsamında yer alan ccedilalışmalardan biri beynin kontrol altına alıruna-sında silah vb araccedillarm etkisini tespit etmeye youmlneliktir OAnin Ene~i Ba-kanlığı ve Walter Reed Ordu Araştırma Birimi ile ortak olarak yuumlruumlttuumlğuumlaraştırmalar kapsamında 1973 yılında mikrodalga ses cihazlan aracılığıyladışandan beyne etki etmenin telkinde bulunmanın veya yuumlkleme yapmanınmuumlmkuumln olduğu keşfedilmiştir OA aynca renksiz kokusuz tatsız olmaklabirlikte ccedilok guumlccedilluuml bir uyuşturucu madde olan LSD (Lysergic AcidDiethylamide) ile ARTIGIOKE projesi kapsamında hipnoz teknikleri uumlze-rinde de ccedilalışmalar yapmıştırıı Anlaşıldığı kadanyla yapılan araştırmalar saye-sinde beyin yıkama uygulamalarmda kullanılan youmlntem ve tekniklerde suumlreklibir değişme ve gelişme kaydedilmiştir

1970li yıllara kadar beyin yıkama uygulamalannın istihbarat askeri siya-sı ve ideolojik amaccedillarla kullanılması uumlzerine yoğunlaşılmış olduğu elde edi-len oumlnemli bilgi birikiminin 1970li yıllarda yaygınlık kazanmasıyla dikkatccedileken yeni dilli hareketlere de uygulandığı goumlruumllmektedir Anlaşılan başlan-gıccedilta farklı ve tuhaf bir goumlruumlnuumlm ile ortaya ccedilıkan ve hayat tarzı toplumsalilişkiler kariyer accedilısından oumlnemli değişimleri zorunlu kılan yeni dilli hareket-lerin bir cazibe merkezi olarak oumlzellikle genccediller uumlzerinde etkili olması beyinyıkama ile accedilıklanmıştır Zira soumlz konusu hareketlerin karizmatik liderleriidealist genccedilleri İstedikleri youmlne hatta toplu intihar eylemlerine sevk etmeyibaşarmışlardır Bu yuumlzden yeni dilli hareketler genccedil uumlyelerin anne babalantarafından uğursuz sayılmış hatta bir tehdit olarak algılanmış beyin yıkamada bu tehdidin semboluuml olarak kabul edilmiştir Evlatlannı yeni dilli hareket-

20 Geniş bilgi iccedilin bkz Annen Victorian Beyin Kentrıiuuml İ~an Dava17l111UIMarripiilaspıu ccedilv MMen-cuumltekin İstanbul Tınıaş Y 2001

21 Bkz Victorian age 525II Bkz Victorian age 537-48 161-171

14 AUumliFDXlV(2004) 5Y i

lere kaptıran ailelerin yaşadığı trajik olaylara ve anne babalarm bu hareketlereyoumlnelik iddia ve itharnlanna geniş yer veren kitle iletişim araccedillannın yapmışolduğu yayınlar ile anayol Hristiyan kiliselerine mensup olan din adamlannıninanccedil eksenli muhalefeti de bu hareketlerin uumlye bulmak iccedilin beyin yıkamaaldatına ve yanıltına gibi yollara başvurduğu şeklindeki iddialannın kamuo-yunda yaygın bir kabul goumlrmesinde etkili olmuştur Dolayısıyla bu teorilerbaşlangıccedilta anne babalar yerleşik din anlayışını savunan din adamlan vemedya ccedilevreleri tarafından sıkccedila kullanılmıştırP Zihin denetimi ve beyinyıkama teorilerinin bu kadar yaygın bir kullanım alanı bulması anlamsız de-ğildi Zira yeni dinl hareketlerin oumlzellikle ikna edilmeleri ve youmlnlendirilmelerien kolay toplwnsal kesim olan genccedilleri etkilernesi ve 1970li yıllann ikinciyansında bazı sapkın dinl hareketlerin uumlyelerinin toplu intihar eylemleri butuumlr accedilıklamalan ilk bakışta oldukccedila makul kılmakta idi24 Anlaşılan beyinyıkama teorilerinin gelişmesinde boumlyle bir suumlrece maruz kalmayan insanlannnormal olarak bu tuumlr hareketlere katılmayacağı ve toplu intihar gibi eylemlereyoumlnelmeyeceği duumlşuumlncesi etkili olmuştur

Farklı da olsa bu ccedilevrelerin ortak ccedilizgisi nedeniyle yeni dinl hareketlerkuumllt olarak yani anayoldan sapmış ve kurwnsallaşamamış olmakla tanım-lanmış bir anlamda meşruiyetleri suumlrekli tartışma konusu olmuştur Dolayı-sıyla beyin yıkama teorilerinin kullanılmaya başlaması kuumllt karşın hareketinortaya ccedilıkışıyla eş zamanlıdır Kuumllt karşın hareket 1970li yıllarda buguumln Aileolarak anılan Tannnın Ccedilocuklan hareketine25 kaulan genccedillerin anne babalantarafından başlaulmıştır Daha sonra bu harekete beyin yıkama teorilerinidesteklemekle birlikte başansının sınırlı olduğunu savunan psikiyatrlar vehukukccedilular da kaulmıştır Kuumllt karşın hareket giderek guumlccedilleruniş ve ABDdekuumllt savaşlan adı verilen bir muumlcadele doumlnemi başlamıştır

1970li yıllann ikinci yansında ortaya ccedilıkan bazı dinl ve toplwnsal olay-lar kuumllt karşıtlannın sıkccedila kullandığı beyin yıkama teorilerini yaygınlaştırangelişmeler olarak ayn bir oumlneme sahiptir Bu ccedilerccedilevede anılması gereken ilkolay 1975 yılında Patty Hearst adında medya imparatoriccedilesi olan milyarderbir bayanın Symbionese Kurtuluş Ordusu (SLA) adlı devrimci bir sol oumlrguumlttarafından kaccedilınlması ve bir suumlre sonra bir soygun olayında yakalanmasıdır

23 Bkz Barker Whod be A Moonie S60-124 Snowand Maehalek agm s17925 Tannnın Ccedilocuklan (Oıildren of God) 1968 yılında Kaliforniyıda Da~ B Berg (1919-1994) tara-

fından kıınıian bir hareket Buguumln Sevgi Ailesi yı da kısaca Aile olarak da adlandınlan bu hareketaileyi ve cinselliği kııtsallaştınrlar Goumlruumlşlerini halka sunarken poster risale kitapccedilık video kasetler veweb sitesi (httpwwwthefarnilyorg) gibi zengin donanırnlard~n yırarlanırlar Bkz MiriamWılliams Kı4sal Fahipier ccedilv MBarIas Ccedilevikııs İstanbul Varlık Y 1999 Barker age 5171-3

BeyinYıkamaTeorieri------------------- 15

Daha sonra yapılan inceleme ve araştırmalar neticesinde anlaşıldı ki bayanPatty Hearst uzwı bir suumlre dolaba kilitli tutulmuş sayısız tecavuumlze uğramışoumlrguumltuumln siyası goumlruumlşlerinin suumlrekli telkinine maruz kalmıştır Louis J West veRobert J Lifton gibi bazı psikiyatrların de şahitlik ettiği mahkemedeHearstuumln avukatı muumlvekkilinin beyninin yıkandığını bu yuumlzden soygunakatılma eyleminden sorumlu tutulamayacağını cezaı ehliyetinin olmadığınıiddia etmişse de mahkeme boumlyle bir savwımayı yeterli ve tatmin edici bul-mamış ve sanığı cezalandınnıştır Bu olay uumlzerine beyin yıkama kamuoyundadaha ccedilok tartışılmaya başlanmıştır Oumlte yandan 18 Kasım 1978 guumlnuuml Guya-nada Halkın Tapınağı26 hareketine mensup 900den fazla uumlyenin toplucaintihar etmesi de yeni dinI hareketlerin beyin yıkama yoluyla taraftar bulduğutezini guumlccedillendirmiştir

Soumlzuuml edilen trajik olaylar Batı insanının zihninde ccedilok sayıda masumwıoumllduumlğuuml geccedilmişe ait bazı muumlessif olayları soumlz gelimi din savaşları nı ya da1690ların buumlyuumlcuuml avı olaylarını ccedilağnştırmış ve dolayısıyla kuumllt karşıtı hare-ketin kısa zamanda kamuoyunda geniş bir destek kazanmasına yol accedilmıştırNitekim bu ccedilerccedilevede kuumllt karşıtı faaliyetleri ile tanınan iki oumlrguumlt kurulmuş-tur Bwılar 1980 yılında Kaliforrıiyada kuumlltlerle savaşan bir topluluk olarakortaya ccedilıkan Gı1t Awareness Network (CAN)27 ile eğitim ve araştırma amaccedillıfaaliyetler yapan Amerikan Aile Vakfı (AFF) idi2s Kar amacı guumltmeyen birsivil toplum oumlrguumltuuml goumlruumlnuumlmuumlnde yapılanmış olan bu iki kuruluş 1980liyıllarda ortak faaliyetler yapmıştır Bu kurumlara bilimsel Oumlnden en buumlyuumlkdesteği ccedilok sayıda profesyonel psikologwı uumlye olduğu Amerikan PsikolojiDerneği (APA) vermiştir Bu ccedilerccedilevede 1983 yılında Amerikan PsikolojiDerneği oumlncuumlluumlğuumlnde zorla ikna beyin yıkama teorilerini incelemek uumlzerebir komisyon oluşturulmuştur Kısa adı DIMP AC olan Aldatıcı ve Dolaylıikna ve Kontrol Metotları Uumlzerine işbirliği komisyonwıwı başkanlığına bufikri baştan beri savwıan Margaret T Singer getirilmiş o da kendisine yar-dımcı olarak DaA Psikoanalitik Enstituumlsuuml başkanı Dr Louis J West ileAmerikan Aile Vakfı psikologlarından ve bu kurumwı ccedilıkardığı Odtuuml Studies]annıl dergisinin editoumlruuml Dr Michael D Langoneu seccedilmiştir Ancak bu

26 Halkın Tapınağı (peoples Temple) Uumlyelerinin toplu intihar olayı ile tanınan bu hareket liberılprotestan Jim Jones (1931-1978) tarafından 1955 yılında kurulmuştur Marksist oumlzguumlrleşme teolojisi-ni benimsemiş olan Jones 1977 yılında ccediloğu Afrika koumlkenli Amerikalı yuumlzlerce muumlridini Guyuuyıgoumltuumlrerek tanrna dayalı bir duumlzeni olan bir kilise kurdu Fakat insanlann kendisinin marksist goumlruumlşle-rine katılmamasına karşı bir tepki olarak 18 Kasım 1978 tarihinde Guyuuda hareketin 900den fazlauuml~si topluca intihar etmiştir Bkz (http) wwwreligiousmovementslibvirginiaedu) [5 Ocak 2002]

27 Bu oumlrguumlt hakkında bkz (httpwwwcuItawarenessnetworkorg) [23 Ocak 2002]28 Bu oumlrguumlt hakkında bkz (httpwwwcsjorgafflaffindexhtm) [23 Ocak 2002]

16------------------ AuumliFDXLV(2004)say i

komisyonun oluşumu ve yaptığı ccedilalışmalar ccedilok sayıda uzman ve akademis-yen tarafından eleştimıiştir29

Kurumsallaşmayla birlikte kuumllt karşıtı hareket her ne kadar homojen vemonolitik bir yapıya sahip olmasa da 1980li yıllann başından itibaren olduk-ccedila guumlccedilluuml bir hale gelmiş ve daha geniş bir kesim tarafından ciddiye alınır ol-muştur Kilit karşıtlarının yoğun propaganda faaliyetleriyle yeni din1 hareket-lere youmlnelttikleri ithamlann başında beyin yıkama gelmektedir Nitekim Batıtoplumlannda oumlzellikle ABDde yapılan araştırmalar beyin yıkamanın kamu-oyunda oldukccedila yaygın bir kabul goumlrduumlğuumlnuuml ortaya koymaktadır MeselaBatılı uumllkelerde şehirde yaşayan 383 kişi uumlzerinde tesaduumlfı oumlmeklem yoluylayapılan bir araştırmada 78 gibi buumlyuumlk bir oranla temsil edilen kesim beyinyıkamanın guumlcuumlne inanmakta 30luk bir kesim ise insanlann yeni din1 ha-reketlere beyin yıkama yoluyla uumlye yapıldığını duumlşuumlnmektedir Benzer biraraştırma 1981 yılında Moon hareketinin liderinin vergi kaccedilırma nedeniylemahkemede yargılandığı zaman yapılmış bu kez 43luumlk bir kesim yeni dinhareketlere katılımın beyin yıkama yoluyla yapıldığını belirtmiştir Yine tesa-duumlfi oumlmeklem yoluyla uumlregonda oturanlar uumlzerinde yapılan bir başka araş-tırmada ise genel merkezi bir zamanlar Eastem uumlregonda olan Rajneeshismhareketiyle ilgili sorulara verilen cevaplarda 69luk kesim benzer youmlndegoumlruumlş belirtIDiştir3deg

Yeni din1 hareketlere katılanlann beyinlerinin yıkandığı ya da akıllarınınkontrol altına alındığı şeklindeki accedilıklamalann yaygın kabul goumlrmesinin bir-ccedilok koumlkluuml teolojik sosyolojik ve ekonomik sebeplere dayandığı soumlylenebilirHer şeyden oumlnce boumlyle bir accedilıklama yerleşik dinlerle yeni ortaya ccedilıkan kuumlltle-ri birbirinden ayırmada guumlccedilluuml ve kullanımı kolay bir araccedil olma oumlzelliği taşı-maktadır Aynca incelenen din1 hareket dışında hiccedil kimseyi herhangi bir so-rumluluk altına sokmamaktadır Bu durumda hem din1 hareketlere katılankişiler hem de anne babalan ve sosyal ccedilevreleri pasif bir konuma itilerek buuml-tuumln sorumluluk grubun kendisine yuumlklenmektedir31 Bir diğer sebep de yenidin hareketlere youmlnelik en ciddi muhalefeti sergileyen kuumllt karşıtı hareketinyoğun propagandasıdır Kilit karşıtlan yeni din hareketleri bireysel oumlzguumlrluuml-ğuuml ve geleneksel değerleri yıkan zararlı akımlar olarak goumlruumlrler

29 Bkz Gordon Melton Brıinwashing and the Gılts The Rise and Fall of a Theory 1999(hnpllwwwcesnurorgtestimeltonhtm) [23 Ocak 2002]

JO James T Richardson A Social Psjthologica Oitique of Brıinwashing Oaims about Recnıitmentto New Religions in JHadden amp DBromley (eds) TheHanJIxxie if OJts ard Ss in ArmiaıGreenwich cr JA Press 1993s77

Jl Barker age sl7

Btyin Yikama Teorieri-------------------- 7

Bu tuumlr olumsuz değerlendinneleri destekleyen verilerin başında top-lumda yerleşik değerlerin aşındınlrnası gelmektedir Yeni dini hareketler eldeettikleri uumlyelerden tam bir bağWık ve kendini gruba adamalannı yani zaman-lannı ve ene~ilerini grup iccedilin harcamalannı talep ve teşvik etmekte bu du-rumda uumlyelerin aileleri ve yakın1an iccedilin harcayacaklan zamanlan ve ene~ileriazalmaktadır Aile bağlannın yerine gruba yoğun bir duygusal bağWık gelişti-ren yeni dini hareketler boumlylece bir bakıma alternatif aile birlikleri halinegelmekte32 ve toplumsal entegrasyon accedilısından ciddi sıkıntılar yaratmaktadırAncak belli bir doktrine dayanmayan sadece beyin yıkama uumlzerinde odakla-nan bir tepki hareketi olan kuumllt karşıtı hareketin bazı icraatlan soumlzgelimi yenidini hareketlerden aynlan insanlara youmlnelik deprogramming33 uygulamalantoplumsal planda ccedilok daha başka sıkıntılarm kaynağı olmuştur Bu programınyasal dayanağı olmaması bir yana yetkisi olmadığı halde kendi duumlşuumlncelerinegoumlre duumlzen sağlamaya ccedilalışan her şeyi bildik havasındaki insanlarm oumlncuumlluuml-ğuumlnde yuumlruumltuumllmesi ve yeni din hareketlerden aynlan insanlarm gerccedilektenrahatsız veya tedaviye muhtaccedil olup olmadıklarma bakılmaksızın zorla boumlylebir uygulamaya youmlnlendirilmesi buumlyuumlk bir rahatsızlık yaratmıştır Bu ccedilerccedileve-de ccedilocuklannın oumlzellikle evlilik yoluyla başka bir dine geccedilmesinden endişeeden anne babalarm profesyonel fedailer (deprogrammer) kiralamalan ve bukurtancı fedailerin yeni din hareketlerin uumlyelerini kaccedilırarak oumlzel hapishane-lerde değişik karşı beyin yıkama teknikleri uygulamalan kamuoyunda ateşekarşı ateşle savaşmak şeklinde nitelenmiş ve buumlyuumlk tepki toplamıştır)4 Budurumun d~ğal bir sonucu olarak beyin yıkama teorileri 1980lerde goumlzdenduumlşmuumlştuumlr Ote yandan Hearstuumln mahkemesinde şahitlik yapan psikiyatrlar-dan biri olan Louis] Westin daha sonra OAda aklın fonksiyonlannı bozanLSD adlı uyuşturucularla ilgili deneylerde aktif olarak yer almış olduğununanlaşılması da beyin yıkama teorilerinin goumlzden duumlşmesinde etkili olan birdiğer faktoumlr olarak zikredilebilir

12 Roberts age s10333 Yeni dilli hareketlere Oumlnelişi din deıgtiştirmeleri tersine ccedilevirmek amacıyla ilk kez 1970li yıllarda

geliştiri1miş bir proje bir terapi progranu olan deprogramming ~ni dinJ hareketlere girenlerin hep-sinin programlandığı ya da beyin1erinin yıkandığı kabuluumlne dayanan bir uygulama olup aynlan1annıslah rehabilite edilerek normal hayata doumlnduumlruumllmesi iccedilin oumlnceden yuumlklenen programlann ccediloumlzuumllme-sine tabir caizse oumlnceden yapınş olan kara buumlyuumlnuumln etkilerinin ak buumlyuuml ile temizlenmesine Oumlne-lik ccedilalışmalan iccedilerir Deprograrruning projesinin uygulama şekli ve tarihJ gelişimi hakkında bkz DeanM Kelley Religious uumlberty and Socio-Politica Values Legal TIıreats to Conversion in the UnitedStates ARBrocmy and JPRajashekar (eds) Nw Rdigja6 Mmpound1I7Tlt5 ani The 0Jwrh Geneva1987596-7 Barker age 5101-110

34 Barker age s102-3 Kelley agm s96-7

18 AUumliFDXlV(2004J5ltY i

Beyin yıkama teorilerinin goumlzden duumlşmesinde etkili olan en oumlnemli fak-toumlrlerden biri de sosyologlann oumlncuumlluumlğuumlnde gerccedilekleştirilen bilimsel araştır-malarda elde edilen verilerdir Kamuoyunda yaygın kabul goumlrmuumlş olmasınarağmen akademik ccedilevrelerde beyin yıkamanın yeni dini hareketlere katılaninsanlarm davranışlarmı accedilıklamak iccedilin gerccedilekten yeterli olup olmadığı ciddişekilde sorgulanmıştır Bu bağlamda soumlz gelimi silah kullanma veya korkutmayoluyla tehdit ya da işkence gibi fiziki zorlamalara başvurmadan insanlarmdin değiştirmeleri ya da kendi iradelerine rağmen maniple edilmelerininmuumlmkuumln olup olmadığı tartışmaları yapılmıştır Bu tartışmada olumsuz goumlruumlşbeyan eden sosyologlar ve psikologlar insanlann iradeleri hilafına youmlnlendi-rilmelerinin oldukccedila zor olduğunu belirtirler ve kamuoyunda yeni dini hare-ketlere karşı oumlnyargılı bir yaklaşım sergilendiğini ileri suumlrerler Beyin yıkamaveya zihin denetimi gibi uygulamalarm niccedilin ccedilok konuşulduğu ve tartışıldığıuumlzerinde duran sosyologlar konu etrafındaki ccedilatışmanın esas itibariyle kay-nak temini ve bu kaynaklarm mobilizasyonu meselesi uumlzerinde odaklandığınıbelirtmektedirler35 Bir diğer ifadeyle yeni dini hareketlerin bir ccediloğunun uumlye-lerini geleneksel kiliselerden ccedilekmeleri ve elde ettikleri uumlyelerden tam birbağlılık ve kendini gruba adamalanru yani zamanlarmı ene~ilerini ve maddikaynaklarmı grup iccedilin harcamalarmı talep ve teşvik etmeleri sorunun kayna-ğını oluşturmaktadır Accedilıkccedilası yeni dini hareketlerin ortaya ccedilıkmaya başlama-sıyla birlikte yerleşik kiliseler kan kaybetmektedir36 Bu durumda beyin yıka-ma iddialarının ve i~hamlannın yeni dini hareketlerin gayrimeşru tehlikeli vezararlı birer hareket olarak algılanmaları ve itibar kaybetmeleri iccedilin oumlzellikleHristiyan Evanceliklerin başını ccedilektiği kuumllt karşıtları tarafından kullanıldığıbilinmektedir Bu ccedilerccedilevede Thomas Robbins ve Dick Anthony gibi sosyo-loglar beyin yıkama metaforunun geleneksel olmayan gruplara girenlere bas-kı yapmak uumlzere geliştirilmiş bir silah olarak kullanıldığına işaret ederler37

İlginccediltir hristiyan akaderrıisyenler beyin yıkama ve zihin denetimi teorileri-nin sorumluluk tercih ve guumlnah gibi kategorilerle uyuşmadığından dolayıhristiyan karşıtı olduğunu iddia etme noktasında hem fikirdirler

Bir diğer faktoumlr de yargı kararlarıdır Yeni dini hareketlerle ilgili olarakmahkemelere intikal eden davalarda yargıccedillarm vermiş olduğu kararlarm

35 Kaynak mobilizasyonu kuramı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz John J Maeionis S~ 4th editionNew Jerey New Prentiee Hall Englewood aiffs 19955631-2 Riehard Sehaefer and Robert PLamm (1995)S~ 5th edition New York MeGraw-HilI Ine 19955582

J6 John A Hannigan Apples and Oranges or Varieties of the Same Fnıit The New ReligiousMovements and The New Social Movements Cmnpared Reıiew if Reiigiats Resıwrh VoLXXXI19905253 Roberts age sl03

37 Bkz Roberts age 5103

BeyinYıkamaTcorilcri---------------------- 19

sosyologlann başını ccedilektiği akademisyenler topluluğunun tespitleriyle oumlrtuumlş-mesi uumlzerine beyin yıkama teorilerinin geccedilerliliği ciddi şekilde sarsılmıştırMahkemeler her ne kadar devletin aile kurumunu korumada hakkı ve ccedilıkanolduğu duumlşuumlncesini bir ilke olarak goumlzetse de vereceği kararlarda tarafsızolmak ve somut delillere dayanmak zorunda idi Elde edilen verilere goumlrebeyin yıkama youmlnteminin ne kadar yaygın ve etkili olduğu tam olarak bilin-mediği gibi yeni diril hareketler iccedilinde tanırunış olanlardan hiccedilbirinin uumlyekazanmak iccedilin boumlyle bir youmlnteme başvurduğuna dair oumlzellikle hukuk accedilıdansuccedillu sayılmalanna yol accedilacak herhangi bir somut deW bulunamamıştır38Anlaşılan elde somut veriler olmadan yapılan ithamlar tersine doumlnmuumlş vebeyin yıkama teorileri 1980lerin ikinci yarısında goumlzden duumlşmuumlştuumlr

1990lı yıllann ikinci yarısında meydana gelen doumlrt trajik olay adeta unu-tulmaya yuumlz tutmuş olan beyin yıkama teorilerinin yeniden canlanmasına yolaccedilmıştır Bu olaylar 1993 yılında David Yanlı1arının39 Waconun dışındakiCarrnel Dağında toplu intiharı Guumlneş Tapınağı tarikatına40 mensup 53 uumlye-nin 5 Ekim 1994 tarihinde İsviccedilre ve Kanadada toplu intihar eylemleri AumShinri-Kyo hareketinin41 1994 ve 1995 yıllannda sarin gazı saldırıları Cenne-tin Kapısı hareketine mensup 39 uumlyenin 27 Mart 1997 tarihinde Kalifomi-yada toplu intiharı ve 17 Mart 2000 tarihinde Ugandada On Emrin Resto-rasyonu hareketi42 ile ilgili olaylar şeklinde belirtilebilir43

38 Bkz Barker age s2139 David Yanlı1an (Branch Davidians) 1929 yılında Bulgaristanda Vietor Tasho Houteff (1885-1955)

tarafından kurulan bir hareket Yedinci Guumln Adventistleri iccedilerisinde bir koL1993 yılında uuml~ sayısıyaklaşık 130 iken buguumln son mOOtedileriylebirlikte 30-50 arası olduklan tahmin edilmektedir Muha-fazakar hristiyan inancına sahiptirler Bkz (httpwwwreligiousmovementslibvirginiaedu)[5 Ocak2002]

40 Guumlneş Tapınağı Tarikat (Order of the Solar Ternple) 1984 yılında Luc Jouret (1947-1994) veJoseph Di Mambro (1924-1994) tarafından Zairede kurulan bir hareket Bu hareketin Di Mambrotarafından belirlenen ilkeleri arasında duumlnyada gerccedilek otoriteyi kurmak ruhl olanın geccedilici olana karşıuumlstuumlnluumlğuumlnuuml kabul etmek insana itibannı geri vermek insanlığını doumlnuumlşuumlm yapmasını yırdınıcı ol-mak ki1iselerive ki1iselerlecamileri birleştirme~ ccedilalışmak isanın doumlnuumlşuuml iccedilin hazırlık yapmak sayı-labilir Ocak 1989da uuml~ sayısı 442 ulaşmış ise de 5 Ekim 1994 tarihinde gerccedilekleşen toplu intihareyleminden sonra uuml~si kalmamıştır Bkz (httpwwwreligiousmovementslibvirginiaedu) [5 Ocak2002]

41 Aum Şinrikyo (Aum Shinri-Kyo) 1955 yılında doğan ve asıl adı Oıizuo Matsumoto olan AsaharaShoko tarafından 1986 yılında Japonyada kurulmuş bir ~ni dini hareket Bu hareket 1994 ve 1995yıllarında ccedilok sayıda oumlluuml ve yıralının olduğu iki sarin gazı saldırısı ccedilocuk kaccedilırma ve adam oumllduumlrmeyasadışı uyuşturucu ilaccedil uumlretimi gibi olaylarlaberaber anılrnakudır Bkz (httpwwwreligiousmove-mentslibvirginiaedu) [5 Ocak 2002]

42 on Emrin Restorasyonu Hareketi (Movement for the Restoration of the Ten Commandments ofGad) Oedonia Mwerinde ve Joseph Kibwetere oumlncuumlluumliriindeUgındada kurulan bu hareketin 1989yılında ortaya ccedilıktığı tahmin edilmektedir Hareketin lideri olan bu iki kişi 78i ccedilocuk toplam 338 uuml~ile birlikıe 17 Mart 2000 yılında intihar olayında oumllmuumlştuumlr Bkz Massimo Introvigne Tragedy in

20 AUumliFD XLV (2004) 5Y1

Gerek 1970lerin ve gerekse 1990lann ikinci yansında kadın erkek veccedilocuklarm da aralannda bulunduğu ccedilok sayıda insanın toplu intihan beyinyıkama teorilerinin kabul goumlrmesinde etkili olmuştur Hatta bu ccedilerccedilevedeyeni dilli hareketlere girenlerin manipuumllasyon hile ihmal istismar gibi ahlakiolmayan davranışlarla karşılaşma ihtimallerinin yuumlksek olduğu bu yuumlzdenkişisel oumlzguumlrluumlğuumln sınırlanması gerektiği ifade edilmiştirH Ancak gerek yenidilli hareketlerin marjinal bir olgu olması ve gerekse bireysel hak ve oumlzguumlrluumlk-lerin bu arada din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuumlnuumln korunması gibi gerekccedileler goumlzoumlnuumlne alındığında bu iddialar dikkate alınmamıştır

Beyin yıkama teorileri her ne kadar marjinal bir takun kuumllt karşıu ccedilevre-ler tarafından hala kullanılmakta ise de 1996dan itibaren yeni dirU hareket-lerle ilgili davalarda belirleyici faktoumlr olma oumlzelliğini yitirmiştir Bununla bir-likte Benjamin Zablocki ve Stephan Kent gibi Kuzey Amerikalı akademis-yenler beyin yıkama teorileri uumlzerinde ccedilalışmaya devam etmektedirler45

4 Beyin Yikama Teorilerinin CcedileşitleriYeni dilli hareketlerin nasıl ve hangi youmlntemlerle uumlye bulduklarını uumlyelerindebağWık duygusunu nasıl oluşturduklarını accedilıklamak uumlzere geliştirilen beyinyıkama teorileri genel olarak iki kategoride ele alınmaktadır Buna goumlre ilkkategoride yer alanlar ilk nesil ya da klasik ikinci kategoride yer alanlarise ikinci nesil ya da modem olarak nitelenmektedir Aslında bu aynmdaha genel anlamda Yeni Dini Hareketler Sosyolojisi ve Din DeğiştirmeSosyolojisi alanında yapılan araştırmalarda sıkccedila kullanılan tipoloji ccedilerccedileve-sinde de ele alınabilir Bu tipoloji mevcut inancını değiştirerek yeni bir dilliinanca veya harekete youmlnelen kişilerin durumunu inceleyen modelleri iki ka-tegoride toplamaktadır Buna goumlre dilli inancın değiştirilmesini yoğun biruumlye kazanma gayreti ve propaganda faaliyeti iccedilinde olan dilli gruplarla yakınilişki gibi sosyal faktoumlrlerin ve suumlreccedillerin zorlaması neticesinde meydana gelen

Uganda the Restoration of the Ten Coınmandments of God a Post-Cıtholic Movement 2002(httpwwwcesnurorgtestiuganda_002htm) [9 Mart 2003]

ltı Massimo Introvigne There is no place for us to go but up New Religious Movements andYiolence Uluslararası Din SosyolojisiDerneği (SISR) tarafından 21 Agtustos2001 tarihinde Meksi-kada duumlzenlenen 26 Konferansa sunulan tebliğ Mexico 2001 (httpwwwcesnurorgl2001l-mi_augOLhtm) [9 Mart 2003] Krş David G Bromley and JGordon Melton Yiolence andReligion in Perspective David G Bromley and JGordon Melton (eds) OJrs Re1iiim am VidenECımbridge Cımbridge University Press 2002 s23

bullbull Bkz Loweıı D Streİker Brainwashed or Converted Gmstian G7ıaogtı August 29 1989(httpwwwchristiancenturyori) [SOcak 2002]

lt5 Massimo Introvigne Brainwashing Cıreer of a Mth in the United States and Europe 1999(httpwwwcesnurori) [9 Mart 2003]

BeyinYıkamaTeoricri------ 2

bir olayolarak değerlendiren dolayısıyla dilli bir gruba katılımı daha ziyadebireylerin dışındaki faktoumlrlere bağlayarak deterministik bir tarzda accedilıklayanyaklaşımlara pasif modeller denilmektedir Dini bir gruba katılımda iccedil fak-toumlrleri yani din değiştiren insanların gerek felsefi ve dilli seviyede bir anlamarayışını ve gerekse kendisine sıkıntı veren sosyal ve psikolojik problemlereccediloumlzuumlm arayışını oumlne ccedilıkaran yaklaşımlara da aktif modeller adı verilmekte-dir46 Bu tipolojiye goumlre klasik beyin yıkama teorisi ilk kategoride yer alırkenmodem beyin yıkama teorisi ise her iki kategorinin oumlzelliklerine de uygunduumlşmektedir

a) Klasik ampyin Yikama Teorisi~lasik beyin yıkama teorileri daha ziyade insanların yaşamlarını suumlrdUumllUumlrkengereksinim duyduklan fizyolojik ihtiyaccedilların oumlzellikle yemek yeme su iccedilmeuyuma dinlenme gibi temel ihtiyaccedilların istismar edilmesine youmlnelik uygula-malan ve bu amaccedilla kullanılan youmlntem ve teknikleri ifade eder ilk nesilolarak da adlandınlan bu teknikler ve taktikler daha ziyade kaba kuvvet vezor kullanmak suretiyle muhatabı ikna etmeye yani fizikl iknaya dayan-maktadır

Klasik bir beyin yıkama operasyonunda sıklıkla başvurulan teknikler ara-sında şunlar belinilebilir Avlanmak uumlzere hedef seccedililen kişi veya kurbanccediloğu zaman şehir dışında bir kampta veya toplama merkezinde yalnız başınabir huumlcreye kapatılır ccedilevreyle tuumlm ilişkisi kesilerek tam anlamıyla tecrit ediliruzun suumlreli guumln boyu suumlren denetim altında tutulur aşın baskılara dayanmakapasitesini incelemek iccedilin ani şoklar ve uyanlar verilir fizikl youmlnden kabadavranışlarda fiili ve soumlzluuml saldınlarda ve tacizlerde bulunulur uyku ve ye-mek duumlzeni bilinccedilli olarak bozulur yemekler huumlcreye mekanik yollarla ulaştı-rılır tuvale te ccedilıkma izni bile verilmez uzun suumlre pislikleriyle baş başa bırakı-ır psiko-teknolojiler ve youmlntemler kullanmak suretiyle duyulan maniple edi-lir ve şuuraltı seslere accedilık hale getirilir suumlrekli ve yuumlksek dozda uyuşturucuverilerek madde bağımlısı haline getirilir haberleşme imkanlan kısıtlanırintihar veya cinayete youmlneltmek amacıyla suumlrekli taciz ve tahrikler yapılırtelkin edilen inanccedil veya duumlşuumlncenin reddedilmesini engellemek uumlzere korku-tulur tehdit edilir ccedileşitli propaganda teknikleri yardımıyla bir inancı benim-seyerek oumlncekini reddetmenin sonuccedillan cazip goumlsterilir maddi youmlnden yar-dım ve destek vaatlerinde bulunulur Boumlylece kurbana metafizik bir kaygı vekorku aşılanarak her youmlnden bir guumlccedilsuumlzluumlk ve zayıflık hissi uyandınlır Daha

46 Bkz Roberts age slIG-1l5 Huumlseyin Peker Din Psikaqis~ Samsun Aksiseda Matbaası 2000s157-161

22 AUumliFD XLV (2004) sY i

sonra belli aralıklarla dışan ccedilıkanlan adaya oumlzenle hazırlanmış bazı sloganlarsuumlrekli olarak dinletilip tekrarlaması hatta ezberlernesi istenir Aynca ccedileşitligrup tartışmalan iccedilerisine youmlnlendirilerek ezberlediği sloganlann doğruluğunaiyice inandın1ır47

Klasik beyin yıkama teorisini savunanlara goumlre genccediller yeni dinl hare-ketlere goumlnuumllluuml olarak katı1mamakta aksine guumlccedilluuml psikolojik ve teknolojikyoumlntem ve tekniklerle akıllan duygu ve duumlşuumlnceleri maniple edilmekte veboumlylece gruba uumlye yapılmaktadır 1960lı ve 1970li yıllardan itibaren toplu-mun ccedileşitli kesimlerinde taban bularak hızlı bir yayılma suumlrecine giren yenidinl hareketleri izah ederken Batı insanı Kore Savaşı ve komuumlnizm tehlikesigibi yakın geccedilmişte yaşadığı ve bilinccedil altında son derece taze olan tecrobeleredayanarak guumlnuumlmuumlzde klasik olarak ad1andmlan beyin yıkama teorilerinebaşvurmuştur Zorla ikna etme esasına dayanan klasik beyin yıkama teorile-rinde daha ziyade Rus psikolog Pavlovun koumlpeklerin davranışlarını değiş-tinneye ve şartlandınnaya youmlnelik olarak yaptığı ve aslında ccedilok sağlam temel-lere dayanmayan deneylere atıf1ar yapılmakta idi Ancak bu tuumlr accedilıklamalarınasıl gelişimi Kanadalı psikiyatr Wılliam Sargantın (1907-1988) 1957 yılındayayınlanan Battle far tb M ini The Pbj5iıkgy if Oımersion ard Brainwıshirrg eseri-ne dayanır Sarganta goumlre beyin fonksiyonlan alt uumlst edilerek insanlara ccedileşitliinanccedil tuumlrleri aşılanabilir Bu yuumlzden beynin fizyolojik olarak disfonksiyonelhale gelmesi insanların mevcut inanccedillarını değiştirerek yeni bir dinl inancaveya harekete katılma1arında oumlnemli bir faktoumlr olarak goumlruuml1uumlr48

Klasik beyin yıkama teorilerinin genel olarak ilk doumlnem klasik ccedilalışmala-ra dayanmakla birlikte daha ziyade Edward Hunterın eserinden beslendiğiaccedilıktır Buunla birlikte ilk doumlnem ccedilalışmalar olarak kabul edilen eserler ara-sında bazı goumlruumlş aynlıklan vardır Soumlz gelimi Schein ve Lifton yapmış olduk-lan araştırmalar neticesinde elde ettikleri bulguların Hunterın teorilerini ge-ccedilersiz kıldığını iddia etmişlerdir Katı determinizm yerine yumuşak de-terminizmi savunan Schein ve Lifton inceledikleri mahkumlann yoğun birfiziki yoksunluk altına alındığını soumlz gelimi uykusuz ccedilıplak accedil ve susuz bını-kılma gibi sıkıntılara maruz kaldığını ancak Hunterın aksine bu gibi mahnı-miyetlerin insanların temel inanccedillarını değiştinnediğini ve kurbanların kısazamanda nomıal hayata eski inanccedillarma geri doumlnduumlklerini tespit etmişlerdirİkinci Duumlnya Savaşı esnasında deniz subayı olarak askerliğini yaparkenFreudun psikanaliz ccedilalışmalanna katılmış olan Scientology hareketinin lideriLafayette Ronald Hubbardın (1911-1986) savaş sonrasında serbest bınıkılan

47 Bkz BarIas Tolan TcpllD7lBilinieri7r Gm 4b Ankara Murat amp Adım 19965482348 Snowand Maclıa1ek agm 51789

Btyin YıkamaTeoricri----- 23

Japon savaş mahkwnlanyla bizzat goumlruumlşerek yapmış olduğu incelemelerdeelde ettiği veriler de Schein ve Liftonın goumlruumlşuumlnuuml destekler mahiyettedirHubbard bir insanın veya bir kurbanın eğer fiziki zorlama ve şiddete maruzkalnuşsa bu uygulamalardan kesinlikle etkileneceğini fakat devamlı ve kalıcıbir zihinsel zarara uğratılamayacağını ileri suumlnllektedir49

Yeni dilli hareketlerin kuumllt karşın ccedilevreler tarafından her ne kadar ccediloğuzaman kuumllt olarak adlandınlmış ve uumlyelerini beyin yıkama telkin ve aldatmagibi yollarla kazanmak suretiyle yaygınlaştığı iddia edilmiş ise de bu iddialarbilimsel ve hukukI youmlnden ccediluumlruumltuumllmuumlştuumlr Sosyologlar tarafından yapılanbilimsel araştırmalarda oldukccedila heterojen ve değişken bir goumlruumlnuumlm arz edenyeni dilli hareketler olgusu yanlı değerlendirmelerden uzak objektif bir şe-kilde buumltuumln boyutlarıyla ele alınnuş bu ccedilerccedilevede yanlış anlamalara yol accedilma-sı kaccedilınılmaz olan genelleyici ve yargılayıcı ifadelerden kaccedilınılmıştır Ayncaaccedilılan davalarda mahkemelerin verdiği kararlarda veya bu kararlara mesnetoluşturan bilir kişi raporlarında genelde fiziki bir guumlccedil kullanımı veya tehdidinsoumlz konusu olup olmadığına dikkat ccedilekilerek herhangi bir zor kullanımı i-ccedilermeyen uygulamanın beyin yıkama olarak adlandırılamayacağına işaret e-dilmiştirso Dolayısıyla yeni dilli hareketlerin uumlye edinirken bazı istisnaI du-rumlar hariccedil savaş mahkumlarına uygulanan şiddete ve zor kullanmaya dayalıfiziki denetim mekanizmasına başvurmadıklarının anlaşılması uumlzerine ilkdoumlnem ya da klasik olarak adlandırılan beyin yıkama teorisinin yeterli olma-dığı goumlruumllmuumlş ve ikinci nesil beyin yıkama teorisi geliştirilmiştir

b) Modern Beyin Yıkama TeorisiYeni dilli hareketlere youmlnelişi accedilıklamada fiziki iknaya dayalı klasik beyin yı-kama modelinin yetersizliğIDin anlaşılması uumlzerine yeni bir teorik ccedilerccedileveoluşturulması gereği duyulmuştur Boumlyle bir gelişmeyi soumlz konusu hareketle-rin yapılarının oldukccedila heterojen ve hızlı değişen karakteriyle accedilıklamakmuumlmkuumlnduumlr Klasik beyin yıkama tekniklerinin terk edilmesinde bir doktrinya da uygulamayı yaymak yeni taraftarlar kazanmak iccedilin ccedileşitli youmlntemlerkullanarak ilgili kişi ya da kişilerin tutumlarını ve hareketlerini fizik guumlce baş-vurmadan denetim altına almak amacıyla yapılan sistematik faaliyetler olarakbilinen lropaganda tekniklerininS1 gelişmiş olmasının da etkili olduğu soumlyle-nebilir Oncekilere goumlre daha accedilıklayıcı olarak kabul edilen yeni yaklaşım yeni

49 Geniş bilgi iccedilin bkz A History of Brainwashing Theories (httpwwwcultawareness-networkorgl AUWSECI10N _206html) [15 Ekim 2002]

50 Bkz Lowell D Streiker Brainwashed or Converted OJristian cpoundntuıjı August 2-9 1989(hup wwwchristiancenturyorg) [5 Ocak 2002]

51 Propaganda hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Talan age s454-485

24 AUumliFDXlV(2004) s1

din1hareketler sosyolojisinde modem beyin yıkama teorisi olarak adlandın-hr

ikinci nesil olarak da anılan bu yeni model fizyolojik ihtiyaccedillardan zi-yade psiko-sosyal ihtiyaccedillarm istisrnanna dayanan eylemleri ifade etmektedirBu modele goumlre potansiyel uumlyeleri sempatizanlan edillemek ve uumlye yapmakiccedilin bireysel ve sosyal hayattaki ilişkilerde etkili olan aşk sevgi ilgi kabulg~rme muumlkafat ceza guumlnah ve diğer duygu yuumlkluuml taktikler kull~adıruumlzellikle genccedillerin duygu ve duumlşuumlncelerini yarultarak onlan kendı saflannaccedilekerken kullanılan taktikler sevgi ilgi ve iltifat bombardımanı şeklinde 0-

lumlu youmlnde olabileceği gibi bireyin korku succedilluluk veya guumlnahkarlık duygu-suna atıflar yapmak suretiyle olumsuz youmlnde de olabilir hatta bazen her ikiyola birden başvurulabilir Ayrıca ders verme sohbetler yapma grubun ideo-lojisini yansıtan belli kitaplann okurunasına izin verme ilahi veya marş soumly-letme duygusal filmler ve tiyatro oyunlan izlettirme gibi yoğun sosyal etkile-şim ve sosyalizasyon suumlreccedilleri işletilrnektedir Anlaşılan yeni din hareketlertarafından sıkccedila kullanıldığı ileri suumlruumllen modem beyin yıkama tekniklerişiddete ve zor kullanmaya dayalı fiziki iknadan ziyade psikolojik iknayadayanmaktadır Ancak psiko-sosyal ihtiyaccedillarm karşılanmasına youmlnelik boumlylebir ikna zora dayalı fiziki iknadan ccedilok daha etkili olmaktadırsı

Yeni din hareketlerin uumlye temin ederken sevgi ve ilgi oumlzlemi ccedileken in-sanlara oumlzellikle genccedillere yaklaştıklan ve onlann eğitim duumlzeyi yuumlksek eko-nomik youmlnden bağımsız hayatını youmlnlendirebilecek kadar zeki ve guumlccedilluuml an-cak goumlrece yoksun olduklan gerccedileğine uygun davrandıklan dolayısıyla muha-taplarma oumlzguumlrluumlk ve değer vermek suretiyle taraftar topladıklan soumlylenebilirSoumlz gelimi muumlrit avcılan genccedillere yaklaşırken devamlı guumlluumlmserler son dere-ce nazik davranırlar ve muhatabın kişiliğine goumlruumlnuumlşuumlne ve kıyafetine suumlrekliiltifat ederlers3 Muhatabına zeki ve uyanık biri olduğunu hiccedil kimsenin ken-disine zorla bir şey yaptırmasının muumlmkuumln olmadığını ifade ettikten sonraseni davet edeceğim toplantıya bu akşam mı yann akşam mı gelmek ister-sin diyerek karşısındakini ciddiye aldığını oumlnernsediğini hissettirir ve oumlzguumlrtercihte bulunması iccedilin seccedilenek sunarlar Boumlylece potansiyel uumlye grup tara-fından duumlzenlenen sosyal etkileşim ortamına ccedilekilmiş olur Bir din inancıbenimserne veya bir din1gruba katılrnada son derece oumlnemli olan etkileşimLafland ve Starkın geliştirmiş olduğu suumlreccedil modelinde oumlnemli bir aşamaolarak kabul edilirS4 Periyodik olarak duumlzenlenen seminerlerde ve sohbet

52 Richardson agm s7amp-753 Bkz Ronald Enroth TarikatanE YeniDinler ccedilv LKmran İstanbul 1998 s14amp-754 Bkz lewis R Rambo Uırlersrarrliıf Reli~ Omersinn New Haven and London Yale University

Press 1993 51amp-7

r-----------------------------------

BeyinYıkamaTeorieri----------- 25

toplantılarmda muhatapIanna oumlncelikle iccedillerinde bir şeyler yapma ve yarat-mada ccedilok oumlnemli bir potansiyele sahip olduklan ancak bumın belli bir eğitimsuumlrecinde accedilığa ccedilıkanlacağı fikri aşılanır Boumlylece oumlzguumlven kazanan birey iccedilinyeniden sosyalleşme suumlreci başlamış olur

Yeni din1 hareketlerin uumlye kazanma youmlntemleri arasında belirtilen beyinyıkamada başvurulan yollardan biri belki de en oumlnemlisi yeniden sosyalleş-tirme suumlrecidir Bu uygulama guumlccedilluuml bir reklam ve propaganda yoluyla yapı-labildiği gibi adaylan ccediloğu zaman bir kilise veya eğitim merkezi ya da kırsalbir dinlenme alanında kampa almak orada yoğun bir eğitime cibi tutmakgrubun ideolojisini benimsetmek ve grubun diğer uumlyeleriyle kaynaştırmaksuretiyle gerccedilekleştirilmektedirss Boumlylece yeni uumlyenin grubu benimsemesineyoumlnelik araccedilsal diğer uumlyelerle kaynaşmalanna youmlnelik duygusal ve grubunideolojisini ve adabını benimsetmeye youmlnelik ahlakl bir bağlılık oluşturulma-ya ccedilalışılırS6 Anlaşılan yeni din1 hareketlerin ccediloğunun bir metin hareketi ol-ması uumlyelerinin de eğitim duumlzeylerinin yuumlksek olması nedeniyle potansiyeluumlyeleri ancak bilgilendirme ve ikna etme yoluyla etkilemek daha ccedilağdaş vedaha rasyonel bir yololarak kabul goumlrmuumlştuumlr Verilen eğitimi ideolojik-teorik ve pratik olarak ikiye ayırmak muumlmkuumlnduumlr Yeni din1 hareketlerinhemen hepsinin bir duumlnya goumlruumlşuuml olduğu bilinmektedir Harekete katılmasımuhtemel potansiyel uumlyeler oumlncelikle yoğun bir şekilde grubun ideolojisifelsefesi ve stratejisi ile ilgili oumlnceden hazırlanmış bir eğitim programına tabitutulur ve bir ccedileşit beyin yıkama ile karşı karşıya bırakılır Ccediloğu bir metinhareketi olan bu hareketlerin vahiy veya ilham yoluyla yazıldığı iddia edilenkutsal metinleri ve bu metinlerin yorumlandığı ikincil kitaplar vardır Temeleğitim kitabı olarak adlandırılan metinler ve yayınlar suumlrekli ve sistematik birbiccedilimde okutulmak yorumlanmak suretiyle uumlyeler okuduklan ve oumlğrendikle-ri fikirlerin doğruluğuna şartlandırılmaktadır Kaynak olarak kabul edileneserlerin dışında farklı herhangi bir eserin veya yayının okunmasına izin ve-rilmemektir Aynca kasetler dinletmek ccedileşitli tartışmalar ve soru-cevap şek-linde sınav benzeri uygulamalar yapmak suretiyle oumlğrenilenler pekiştirilmeyeccedilalışılır ideolojik eğitim uumlyelere belli kitaplar tavsiye etmek ve okunduktansonra uumlzerinde tartışmak suretiyle doğrudan yapılabildiği gibi grubun dene-timinde duumlzenlenen ccedilay parti sohbet toplantısı gibi ccedileşitli vesilelerle uumlyelerinbir araya geldiği sosyal etkileşim onamlannda dolaylı olarak da gerccedilekleştirilirAnlaşılan potansiyel uumlyeler duumlşuumlnce İnanccedil tutum ve davranışlan değiştirmekyerine yenilerini aşılamak amacıyla yoğun bir eğitim programına alınarak ye-niden sosyalleşme ve sosyal etkileşim suumlrecine tabi tutulur Belli youmlntemlerin

55 Bkz Enroth age s1478sigt Yeni dini hareketlere youmlnelme ve bağlanına ile ilgili olarak bkz Roberts age s103-110

26 AUumliFD XLV (2004) say i

sistemli bir şekilde kullanıldığı bu suumlreccedil sonunda beyni yıkanan insanlarm birtakım oumlzelliklerini kaybetmiş olduklan onlann yerine yenileri yuumlklenerek yenibir kimlik kazandıklan accedilıktır Bu durum bir yandan uumlyeler iccedilin yetişmişliği-nin kanıtı olarak yansıtılırken bu soumlzde başan aynı zamanda artık oumlrguumltuumlneline duumlşuumllduumlğuumlnuumln ve oumlzguumlrluumlk isterken şahsi kimlikten oumlduumln verildiğininde bir goumlstergesi olmaktadır

Yeni din harekederin hemen hepsinde kendisinin yeni ve farklı diğerle-rinin yanlış iccedilinde olduğu sadece kendisine inananlarm kurtuluşa ereceğişeklinde partikuumllaristik bir din anlayışı soumlz konusudur Bu oumlzellikler propa-ganda ve eğitim yoluyla sempatizanlara benimsetilmeye ccedilalışılır Bireye seccedilicivizyon yani inanccedil sistemiyle ilgili ccedilelişkiler maksatlı ve irrasyonel yorum-1anmak suretiyle sadece kendi inanccedil sistemiyle uyumlu olan şeyleri onaylarnaeğilimi kazandınlır Bu bireyin tamamen guumlvenebileceği kişaerden oluşan birgrubun buumltuumln uumlyelerinin aldatılmış olamayacağı şeklinde bir inanccedil uumlzerinekuruludur Bunun inanccedil sisteminin guumlvenirliliği uumlzerinde ccedilok buumlyuumlk etkisivardır Ancak bu noktada bir grubun yanılrnayacağı duumlşuumlncesi işlenirken ccedilokdaha geniş bir kitlenin toplumun nasıl yanılabileceği hususu potansiyel uumlye-lerden ustaca gizleniro İşte beyin yıkamanın esasını oluşturan en temel espriburada duumlğuumlmlenmektedir

Uumlyeler ideolojik olarak beyinleri yıkandıktan sonra grup adına eylemegeccedilmektedir B4anlamda pratik eğitime yani oumlğrendiklerini uygulama aşa-masına geccedililir Uye harekete kabul edildikten sonra da ideolojik ve teorikeğitim mutlaka devam ettiriliro İdeolojik olarak iyi bir eğitim almış yeterliolgunluğa kavuşmuş ve grubun lider kadrosuna belirli bir guumlven veren uumlyele-rin grup iccedilinde statuumlleri yuumlkseltilrnek suretiyle oumlduumlllendirilir boumlylece uumlyegoumlrduumlğuuml sosyal kabul ve ilgi sayesinde yaptığı işin doğru olduğuna inandınlırBu durumda uumlyelerin her ne kadar şiddet iccedileren hatta silahlı eylemlere youml-nelmesi muumlmkuumln ise de en basit eylem kalıplan olarak oumlrguumlt adına ccediliccedilekkitap kaset gazete dergi satışı yapma veya abone bulma ccedilalışmalanna katıl-dıklan goumlruumlluumlrs7 Boumlylece uumlyelere maddi ve manevi bir takım imkanlann vekaynaklann sunulmasıyla onlann cezbedilmesi soumlz konusu olduğu gibi aynızamanda yeni kaynaklar da yaratılmış olmaktadır

c) Yeni Model AriYışlanGuumlnuumlmuumlzde beyin yıkama teorisi uumlzerinde ccedilalışmalann devam ettiği bu ccedila-lışmalarda Benjamen Zablocki ve Steven Kent gibi Kuzey Amerikalı sosyo-logIann oumlncuumlluumlk ettiği belirtilmişti Bunlar tarafından geliştirilmeye ccedilalışılan

7 Bkz Michael Haralambo5 and Martin Holbom SaidqJy 4th edition London Collins Educational19955469

BeyinYıkamaTeorieri-------------------- 27

yaklaşunlar uumlccediluumlncuuml nesil beyin yıkama teorileri olarak nitelenir OumlzellikleZablockinin adıyla anılan yaklaşun kayıp maliyetler analizi (exit costsanalysis) olarak adlandınlır Buna goumlre yeni bir dilli harekete katılmış olan birinsanın yeni benimsemiş olduğu bir duumlnya goumlruumlşuumlnuuml rasyonelolarak değer-lendinne kapasitesine sahip olmadığı iccedilin sonradan reddetmesi ve kendinialgılamada yanlış yaptığını kabul etmesi son derece zordur Bu yuumlzden birdilli harekete katılan bir kişinin sonradan bir başka harekete youmlnelmesi ccediloknaqirdir Buna rağmen her grup uumlyelerini kaybetmemek iccedilin yoğun bir pro-paganda ve sosyalleştirme teknikleri uygulamaktadır Zira kaybedilen heruumlyenin belli bir maliyeti soumlz konusudurs8 Zablocki beyin yıkamanın hemkomuumlnistler tarafından uygulanan zorla ikna teknikleri hem de yeni dinler vekuumlltler tarafından kullanılan taktikleri uumlzerinde yapılan ciddi araştırmalarladesteklenen dolayısıyla bilimsel accedilıdan geccedilerli bir kavram olduğunu iddiaeder Ona goumlre geliştirmiş olduğu bu yeni yaklaşun ideolojik ve yasal amaccedil-larla yanlış olarak kullanılan beyin yıkama teorisinin karikatuumlrize edilmesinekarşı bir konumda yer alarak beyin yıkama paradigmasının bilimselolarak testedilebilir bir oumlzuuml olduğunu belirtir ve bu oumlzuuml belirlemeye ccedila1ışırS9 AncakZablockinin beyin yıkama uumlzerine yazdığı yazılar yeni dinler uumlzerinde gerccedilekaraşunna oumlrnekleri olmaktan ziyade teorik ve spekuumllatif bulunmuş ve geliş-tirmiş olduğu yaklaşun ccedilok sayıda psikolog ve sosyolog tarafından ciddi şe-kilde eleştirilrniştir6o

Oumlte yandan 1990lı yıfiann ikinci yansında meydana gelen toplu intiharolaylarını accedilıklamak uumlzere iki kuumllt karşın model ileri suumlruumllmuumlştuumlr Fransızpsikiyatr Jean-Marie Abgrallın soumlzcuumlluumlğuumlnuuml yaptığı ilk model 1970lerinklasik beyin yıkama teorilerine doumlnuumlş olarak oumlzetlenebilir Diğeri ise HayfaUumlniversitesinden psikolog Benjarnin Beit-Hallahrninin soumlzcuumlluumlğuumlnuuml yaptığıbir yaklaşun olup beyin yıkama uumlzerine değil patoloji modeli uumlzerine kuru-ludur Buna goumlre yeni dilli hareketlerin gerek liderleri ve gerekse uumlyeleri ccedilılgınve sahtekar olarak değerlendirilir Bu model soumlz gelimi Mormonlann niccedilinGuumlneş Tapınağı hareketinin yapuğı gibi hiccedilbir zaman kitlesel intiharlara veyaadam oumllduumlrmeye youmlnelmediğini tam olarak accedilıklamada başansız bulunmuş-tur Aynca yeni dilli hareketlerin uumlyeleri hakkında anlatılan ve duumlşmanlık

58 Bkz Benjamin D Zablocki Exit Cost Anal~is A New Approach to the Scientific Study ofBrıinwashing Narız Rtiigjıı 7he Jamııl if Aterrntirpound ani ETTETWTlRtiigiIn Vo1l No2 April 1998s216-249

59 Bkz Benjamin D Zablocki The Comıption of the Scientific Comımınity (http iwwwrickross-coml referencel apologistl apologist17html) [5 ocak 2002]

60 Bkz David Bromley listing (in Black and White) Some Observations on (Sociologica)ThoughtReform Narız Rtiigjıı Vo1l No2 April1998 5250-266 Dick Anthony Tactica Ambiguity andBrıinwashing Formulations Science or Pseudoscience in B Zablocki and T RobbinsMisunimtanlirf5 OJts Toromo U Press 2001 5215-317

28------------------- AuumliFOXLV(2004)5Yi

iccedileren hikayelerin akademisyenler tarafından elde edilen yoğun bilgi biriki-minden daha guumlvenilir kabul edilmesi de eleştirilmiştir61

Anlaşıldığı kadanyla beyin yıkama teorileri uumlzerinde bir takım ccedilalışmalarve yeni arayışlar suumlrduumlriilrnekle birlikte buumltuumln yeni din hareketler iccedilin oumlzguumlnve kapsamlı bir modelolarak kabul edilebilecek yeni bir accedilıklama tarzı gelişti-rebilmiş değildir

S Btyin Yikama Teorileri Hakkmda Eleştirel Bir DeğerlendirmeGerek klasik gerekse modem beyin yıkama teorileri hakkında ciddi eleştiı1leryapılmıştır Bu eleştirileri şu şekilde sıralamak muumlmkuumlnduumlr

a) Beyin yıkama teorilerini savunanların ideolojik eğilimleri ve oumlnyargıla-n teorilerin geccedilerliliğini zayıflatmıştır Ferdiyetccedili bir kuumlltuumlre sahip olmaklatanunlanan Amerikada 1950li yıllarda toplumcu kolektivist bir anlayışa da-yanan komuumlnizme toplumsal sorunların kolektivizmle ccediloumlzuumllmesine karşıguumlccedilluuml bir ideolojik hava egemendi Boumlyle bir kuumlltuumlrde yetişen insanlar 1970live SOli yıllarda komuumlnal cemaatccedili eğilimleri guumlccedilluuml olan ccedilok sayıda yeni dinhareketin yaygınlaşması ile ilgili yapmış olduklan accedilıklamalara ve geliştirmişolduklan teorilere komuumlnizm karşıtlığını yansıtmışlardır62 Bu bağlamda beyinyıkama teorilerinin bir başka problemi de etnosentrizm ve hatta ırkccedilılıklailgili olmalandır Yeni dilli hareketlerin bir ccediloğunun Batı dışı kuumlltuumlrden olma-sı ve karizmatik bir guumlce sahip olan yabancı liderler tarafından kwulup youmlne-tilmesi ile bu hareketlere youmlnelişi accedilıklamak uumlzere geliştirilen beyin yıkamateorilerinin ırkccedilı ve etnosentrik motifler taşıması arasındaki ilişkiyi soumlz konu-su teorileri ortaya atanların ideolojik ve oumlnyargılı tuturnlanyla accedilıklamakmuumlmkuumlnduumlr63 Dolayısıyla beyin yıkama teorileri her ne kadar bilimsel birteori olarak ortaya atılmış ise de sosyo-politik bir temelinin olduğu ve bellibir siyası iccedilerik taşıdığı accedilıktırM

b) Beyin yıkama teorisi uumlzerinde ccedilalışanların metodolojik accedilıdan ciddiaccedilmazlannın olduğu da bilinmektedir Aralarında Zablocki ve Kentin debulunduğu bir grup akademisyene goumlre beyin yıkama uygulamalannın vetekniklerinin anlaşılması accedilısından dilli inancını değiştirerek bir başka din

61 Massimo Imrovigne There is no place for us to go but up New Religious Movements andViolence Uluslararası Din Sosyolojisi Derneği (SISR)tarafından 21 Ağustos 2001 tarihinde Meksi-kada duumlzenlenen 26 Konferansa sunulan tebliğ Mexico 2001 (wwwcesnurorg2oollmi_augOIhtm) [5 Mırt 2003J

62 Richardson agm S80-16) Massimo Imrovigne Brainwashing Career of a Myth in the United States and Europe 1999

(httpwwwcesnurorg) [9 Mart 2OO3J64 Bkz David G Bromley A Ta1e of Two Theories Brainwashing and Conversion as Cornpeting

Politica1Narratives in Benjamin D Zablocki and Thomas Robbins (eds) Mis~taıriing OJrsToromo University of Toronto Press 2001 318348

BeyinYikama Teorieri--------------- 29

gruba geccedilen insanlarm tecruumlbelerine ve şahitliğine guumlvenmedikccedile ciddi meto-dolojik sorunlar ortaya ccedilıkmaktadır65 Ancak din değiştiren kişilerin tarumnaşoumlhret olma ve hatta ekonomik ccedilıkarlar elde etme maksadıyla gerek kuumllt kar-Ş1U hareket ve gerekse medya ile iletişim kunna konusunda ccedilok istekli dav-randıklan ayrıca ayrıldığı grubun uuml~si veya temsilcisi olmadıklan goumlz oumlnuumlnealındığında soumlzlerinin maksatlı olabileceği gerccedileğine karşı dikkatli olunmalı-dır Soumlz gelimi bir din1hareketten goumlnuumllluuml ayrılanların tersine deprogramminguygulamasına maruz kalanlarm bazı dini hareketlerin fiziki ikna ve işkenceyollannın en aşınsına başvurduklan şeklindeki iddialanyla hareket etmeninccedilok fazla accedilıklayıcı olamayacağı accedilıktır Dolayısıyla bu iddialarm başka veriler-le desteklenmesi gerekmektedir66

c) Beyin yıkama teorilerinin dayandınldığı ilk doumlnem klasik ccedilalışmalardakullanılan az sayıda oumlrneklemin geneli temsil yeteneğinin oldukccedila sınırlı oldu-ğu goumlzden kaccedilınlarak ccedilok ccedilabuk genellemeler yapılması yanlış yorumlaraneden olmaktadır Mesela Schein ve Liftanın beyin yıkama tekniklerinin kısasuumlreli davranış değişikliğine yol accedilmadaki guumlcuumlnuuml kabul etmekle birlikte uzunsuumlreli bir değişim yaratmada ~tersiz olduğunu accedilıklamış olma1an goumlzdenkaccedilınlmaktadır Wılliam S Bainbridge The Saidagy if Religfms Maıerrents adlımeşhur eserinde beyin yıkama teorilerinin akademis~nler tarafından niccedilinreddedilcliğinin sebeplerini sıralarken bu teorilerin ampirik kanıtlarla destek-lenmediğini fakat buna rağmen elinin statuumlsuumlnuuml inkar etr1ekamacıyla sapkınve zararlı olarak algılanan gruplar iccedilin bir araccedil olarak kullanıldığını belirtirPAnlaşılan ~ni dini hareketlere katılımı accedilıklamak uumlzere ileri suumlruumllen bu teori-ler eski İnancını değiştirerek ~ni bir din1harekete giren ve orada uzun suumlrekalan İnsanlarm davranışlannın ve İnanccedillannın anlaşılmasında ~teri kadaraccedilıklayıcı olamamaktadır Ayrıca beyin yıkama teorilerini savunanlar Scheinve Liftonın tam tersıne kullanılan tekniklerin İnsanlarm temel inanccedillannıkarşıtlanyla bir ccedilııpıda değiştirebilmede ccedilok başarılı olduğunu varsaymakta vebeyin yıkama tekniklerinin uygulanmasıyla mutlak surette sonuccedil alınacağı veManccediluryalı AdaY8 oumlrneğinde olduğu gibi İnsanlarm iradelerinin hilafına ro-

65 Massimo Introvigne Brıinwashing Career of a Myth in the United States and Europe 1999(hnp wwwcesnurorg) [9 Mart 2003]

66 Barker age s102-367 Wılliam S Bainbridge The S~ifReiigiaJS MaıeJ1TI1S New York and London Routledge 1997 s

235-668 Manccediluryalı Aday (Ibe Manchurian Candidate) Korede geccedilen bir komplo uumlzerine dayanan ve beyin

yıkama tekniklerinin kullanıldığı bu film 1962 yapımı olup Oumlnetmenliigt1niJohn Frankenheimer(193(2002) yapmış başroluumlnuuml Frank Sinatn (1915-1998) oynamıştır

IJO AuumliFD XLV (2004) sY i

bota doumlnduumlruumllebileceği şeklinde kau bir determinist yaklaşım sergilemektedir-ler69

d) Bazı sosyologlara goumlre beyin yıkama teorilerinde diril inancını değişti-rerek yeni bir gruba katılanlar pasif birer kurban olarak kabul edilmektekatılımın goumlnuumllluuml olarak gerccedilekleşebileceği gerccedileği goumlzden kaccedilınlmaktadır7degOysa yeni diril hareketlere katılanlarm oumlnemli bir kısmının genccedil insanlardanoluşması her ne kadar beyin yıkama teorilerini guumlccedillendiren bir faktoumlr gibialgılanabilirse de genccedillerin pasif birer kurban olmaktan ziyade ccediloğu zamanbir ideal uğruna hareket ettiği ve idealini gerccedilekleştirebileceği bir hareketibulmak iccedilin uzun bir arayış doumlneminden geccedilerek oumlnceki inanccedillannı değiştir-diği bilinmektedir Bir diğer ifadeyle bu hareketler hipnotik bir beyin yıkamasuumlrecinden geccedilirilmiş kandınlmış aldatılmış uumlyelerden oluşmamaktadırlINitekim yapılan araşurmalar birccedilok insanın inancını değiştirip yeni bir dirilharekete girmeden oumlnce grubun dilini oumlğrenme inanccedil ve ibadetlerine alışmayaşam tarzına kendini uydurma kısaca bir yeniden sosyalleşme suumlrecindengeccediltiğini ortaya koymaktadır72 Bu suumlreccedilte aday gireceği grubun karakteristikoumlzelliklerini oumlğrenir ve onlara hazırlanır Soumlzgelimi Hare Krishna hareketinekatılanlarm ccediloğu sonradan vejeteryan olduğu gibi Krishna hakkında da birşeyler oumlğrendikten sonra harekete katılmışlardır73

e) Beyin yıkama teorilerinde yeni diril hareketlerin insanlan etkileme guuml-cuuml ve oumlzellikleri ihmal edilmekte ve bu hareketlere katılım olumsuz bir ya-şantı iccediline girmekle eşdeğer tutulmakta ve eleştirilmektedir Bir diğer ifadeyleeski inancını değiştirerek yeni bir diril harekete youmlnelen insanlarm uumlyeliklerinisuumlrduumlrmelerini anlamak iccedilin sadece beyin yıkama tezine dayanarak izah et-mek olayı accedilıklamaktan ziyade daha da kanşurmaktadır Zira yapılan araştır-malar yeni diril hareketlerin inanccedil ve ideolojisinin genccediller iccedilin belli bir cazibekaynağı olduğu yani uumlyelerin bu hareketlerde kendilerini ccedileken bir şeylerdeğişik oumlzellikler bulduklan ve bu şekilde cezbedildikleri gerccedileğini ortayakoymaktadır Meseleye sosyal psikoloji accedilısından yaklaşıldığında diril inanccedilla-nnı değiştirerek yeni bir diril harekete youmlnelen insanlarm boumlyle bir değişim vedoumlnuumlşuumlme karar vermelerinde sevgi korku endişe umut beklentiler ilegeccedilmiş tecruumlbelerin de etkili olduğu belirtilmektedir74 Soumlz gelimi klinik psi-kolog Dick Anthony ve Thomas Robbins yeni diril hareketlere katılımla ilgili

69 Richardson agrn 5798070 Richardson agrn 58 ı271 Robeıts age 510372 Bıyan Wılson ReJigjm in SociduaJ Peıspıxıiıe Oxford Oxford University Press 1982 511973 Bwr age 522374 Bwr age sl9

BeyinYıkamaTeorieri-------------------- IJ

on değişik terapik etki tespit etmişlerdir Bunlar arasında psikolojik youmlndenacı ve sıkıntıları azaltrna uyuşturucu kullanımını terk etme toplwnsal youmlndenilgi ve kabul goumlrmeyi arttırına sayılabilir Yuumlz yuumlze ilişkilerin egemen olduğusoumlz konusu hareketlerde cernaatccedili yapı gereği uumlyelere muumlşfik bir yaklaşımsergilenmekte yaşadıkları acı ve sıkıntılar paylaşılmakta boumlylece onlar yatıştı-nlmaktadır75 Aslında sadece yeni dini hareketler değil genel olarak buumltuumlndinlerde mevcut olan bu fonksiyonu ifade etmek uumlzere psikiyatrlar rahatlamaetkisi76 sosyologlar ise telafi ediciler kavramını77 kullanmaktadırlar Hattabazı insanlar bu hareketlere soumlz gelimi Transandantal Meditasyon hareketi-ne modem tıbbi yollara karşı alternatif tedavi arayışlarını denemek uumlzereyoumlnelmektedir

f) Beyin yıkama teorilerinin yeni dini hareket olgusu değerlendirilirkengereğinden fazla abartıldığı soumlylenebilir Zira yeni dini hareketlerin kısa suumlrelibaşarı elde ettikleri uzun oumlmuumlrluuml olmadıkları gerccedileği goumlz oumlnuumlne alındığındaaslında beyin yıkama teorilerinin yetersizliği anlaşılmaktadır Her ne kadartuumlm duumlnyada beş bin yeni dini hareket olduğu ifade edilse de gerccedilekte sayıla-nnın 2-3 bin arasında olduğu tahmin edilmektedir Ayrıca bu hareketlerin birccediloğunun 1980li yıllarda ortadan kaybolduğu bilinmektedir Oumlte yandan buhareketlerin sayıca ccedilok fazla olmalarına rağmen ccediloğunun fazla taraftarınınolmaması kitleselleşememeleri soumlz konusudur78 Bir diğer ifadeyle yeni dinihareketlerin sayılarının ccedilokluğu ile uumlye sayılan arasında herhangi bir ilişkiveya doğru orantının olduğunu ortaya koyan bir bulguya rastlanılmaınaktadırHer ne kadar yeni dini hareketlere bağlanan insan sayısının toplam 5-10 mil-yon arasında olduğu ifade edilmekte ise de buguumln duumlnyanın bir ccedilok uumllkesin-de yeni dini hareket uumlyelerinin uumllke nuumlfusu iccedilindeki oranlarının 2nin altın-da olduğu bilinmektedir79 Dolayısıyla saman alevi gibi cılız bir parlama veakabinde hızlı bir ccediloumlkuumlş suumlreci yaşayan bu hareketler eğer uumlyelerinin beyinle-rini yıkamış olsalardı daha uzun suumlre ayakta kalabilirlerdi Oysa uumlderin birccediloğu bu hareketlerde kısa bir suumlre kaldıktan sonra tekrar duumlşuumlncelerini veinanccedillarını değiştirebilmektedir

g) Beyin yıkama teorilerinde yeni dini hareketlerin toplwnsal tabanı hak-

75 Thomas Robbins and Dick Anthony Dcprogramming Brainwıshing and the Medicalization ofDeviant Rdigious Groups Saial Prdiem Vo1291982 s283 29(1

76 Man S Gaanter and Luiza Cohen Diamond Relief of PSjhiatric Syrnptoms in EvangelicaReligious Sects Briıish]ıumJifHapital M~ Vo126NoS 1981 s495-8

77 Haralarnbos and Holbom age s4S4-S78 Bkz Richardson agm s8271 Bkz Massimo Imrovigne The Future of Religion and the Future of New Religions 15-17 Hazi-

ran 2001 tarihinde İsveccedilte duumlzenlenen The Futzln if Rdifiaf Sempozyumuna sunulan tebliğEngelbergİsveccedil 2001 (hnp wwwcesnurorg) [5 Mm 2003]

32 AUumliFDXlV(2004J 53j11

kında yeterince bilinmemektedir Zira yapılan amştınnalar bu hareketlerinuumlyeleri arasında eğitim duumlzeyi yuumlksek kişiler olduğu gibi kendi işini yapanserbest meslek sahiplerinin de bulunduğunu bir diğer ifadeyle uumlyelerinsosyo-ekonomik ve kuumlltuumlrel accedilıdan ortanın uumlstuuml gibi oumlzellikler taşıyanların dayer aldığını goumlstermektedirso Oysa beyni yıkanan insanların genelde eğitim vesosyo-ekonomik duumlzeylerinin duumlşuumlk olması beklenir

h) Bazı sosyologlar beyin yıkama teorilerinin savunulması ve bilinccedilli birşekilde suumlrekli guumlndemde tutulması ile yeni dinl hareketlerden ayrılanlamoumlnerilen bir terapi programı olan deprograrruning uygulamalarının başlıbaşına sektoumlr haline gelmesi arasındaki ilişkiye dikkat ccedilekerler ve bu teorilerinsoumlz konusu uygulamalarının meşrulaştınlması iccedilin kullanıldığını belirtirlerSGerccedilekten de masraflar hariccedil 20 ila 80 bin dolar gibi yuumlksek meblağlar karşı-lığında yuumlriituumllen deprograrruning uygulamaları muumlthiş bir sektoumlr haline gel-miştir Dolayısıyla bu sektoumlruumln varlığını suumlrduumlrebilmesi her şeyden oumlncebeyin yıkama teorilerinin suumlrekli guumlndemde tutulmasına bağlıdırs2

i) Beyin yıkama teorilerini ve deprograrruning uygulamalarını suumlrekliguumlndemde tutanlar yeni dinl hareketlerle ilgili olarak yapılmış olan araştırma-lar neticesinde elde edilen verileri oumlnyargılı arguumlmanlar olarak değerlendirirlerve ccedilok fazla ciddiye almazlar Ccediluumlnkuuml soumlz konusu bilimselliteratuumlr kendi yak-laşımlarına meydan okumaktadır Anson Shupe ve David Bromley gibi ccediloksayıda sosyologlar kuumllt karşıtı hareketlerin yeni din1 hareketler hakkında sağ-lıklı bilgi edinmeyi guumlccedilleştirdiği gibi mevcut bilgileri de saptırdığını ileri suumlrer-lers3

6 SonuccedilOumlzetle soumlylemek gerekirse insanların yeni dinl hareketlere niccedilin katıldıklarıile ilgili olarak yapılan ccedileyrek asırlık bilimsel ccedilalışmalar neticesinde beyinyıkama teorilerinin belli oumllccediluumlde bir accedilıklama sunmakla birlikte yeni dinlerebağlılığın dinamiklerini tam anlamıyla accedilıklamada uygun bir teori olmadığısonucuna varılmıştır Bu ccedilerccedilevede başka teorik yaklaşımların varlığı da bi-linmektedir Ancak bunlar ayrı bir inceleme konusudur

80 Yeni dini hareketlerin toplumsal tabanı hakkında bkz Kirman agm 5231-381 Bkz Barker age 51782 Bkz Kelley agm 59amp-783 Bkz Robens age 5103

00000001
00000002
00000003
00000004
00000005
00000006
00000007
00000008
00000009
00000010
00000011
00000012
00000013
00000014
00000015
00000016
00000017
00000018
00000019
00000020
00000021
00000022
00000023
00000024
00000025
00000026