Bhagavata-Purana_Canto 2 - Vedic Illuminations€¦ · Web viewThere have been some formatting...

çrémad-bhägavata-mahä-puräëam

dvitéyaù skandhaùVersion 1.0

This edition is being called 1.0. Nevertheless, since the Bhävärtha-dépikä and Krama-sandarbha were already available to us in electronic editions, some editing was done on these, so a large number of mistakes have been found and corrected. Critical editing of the Bhagavata text has also been begun, but this work needs to be done scientifically. I am not aware of any critical editions being done with manuscripts from all over India, but this would no doubt be a very useful exercise, as the history of the Bhagavata’s birth and travels over India are still something of a mystery. Sources:

Bhägavata-tätparya. Änandatértha Madhväcärya.

Transcription by Jan Brzezinski. Taken from Bhakti Ballabh Tirtha’s edition (Calcutta : Chaitanya Vani Press, 1995).

Bhävärtha-dépikä. Çrédhara Svämé.

Transcribed by Jan Klapis and proofread by Robert Gafrik from Çré Paëòita Rämateja Päëòeya's edition published by Caukhambä Saàskåta Pratiñöhäna in Vraja-jévana Präcya-bhäraté Grantha-mälä series (28), reprinted in 1987. Gafrik and Klapis included all the pandit’s notes, even those refering to other commentaries, but some of them have been removed where they refer to other commentaries included in this edition, or where they give a source reference. This is one of the sources for the reading of the Bhagavata text itself.

Krama-sandarbha. Çré Jéva Gosvämé.

The authoritative source document here is Puridas’s 1952 edition (Vrindavan Das : Haridas Sharma). Primary transcription—where Ñaö-sandarbha text was available on the Gauòéya Grantha Mandira, it was used after comparison and correction. Most, though not all, cross-references have been given. Another transcription by Durmada Das was made available, which was also compared and corrected. I don’t know which Durmada Das

used, but it does not seem to fit in clearly to the sources used in Puridas. Some footnotes refer to these alternate readings, but this has not been done thoroughly. I have used the same references given by Puridas.

1. (ka) MS 516 in the Baranagar Gauranga Grantha Mandir.2. (kha) MS 137 in the Bangiya Sahitya Parishad Library.3. (ga) MS IIIC100 in the Asiatic Society Library, dated 1714.4. (gha) Another MS in Bengali script. No further information.5. (ìa) Ramanarayan Vidyaratna’s edition (Murshidabad, 1892).

Unfortunately, as is the case with all Puridas’s editions, there is no discussion of the critical process used.

Särärtha-darçiné of Viçvanätha Cakravarté Öhäkura.

Taken from Bhakti Ballabh Tirtha’s edition (Calcutta : Chaitanya Vani Press, 1995). Transcription by Jan Brzezinski. This volumee is one of the sources for the reading of the Bhagavata text itself.

Catuùçloké-bhäñya. Çréniväsa Äcärya.

A special feature of this commentary is the inclusion of Srinivas Acharya’s commentary on the the catuùçloké (2.9.30-36). Taken from Haridas Shastri’s undated edition (ca. 1983). Transcription by Jan Brzezinski.

Çrémad-bhägavata-mahä-puräëa. In two volumes with Hindi translation. 13th edition. Gorakhpur: Gita Press, 1989.

This edition was used to help establish the Bhagavata text itself.

There have been some formatting problems due to Microsoft Word’s handy complex scripts function, which I seem to be unable to disable. Hopefully, most of the complexities have been unraveled.

Jan Brzezinski 2006-02-10

—o)0(o—

dvitéyaù skandhaùoà namo bhagavate väsudeväya

(2.1)

prathamo’dhyäyaù

mahäpuruña-saàsthänuvarëanaà

|| 2.1.1 ||

çré-çuka uväcavaréyän eña te praçnaù kåto loka-hitaà1 nåpa |

ätmavit-sammataù puàsäà çrotavyädiñu yaù paraù

madhvaù: yaù para iti ||1||

çrédharaù : çré-gaëeçäya namaù |

dvitéye2 tu daçädhyäyaiù çré-bhägavatam äditaù |uddeça-lakñaëoktibhyäà3 saìkñepeëopavarëyate ||i||tatra tu prathame’dhyäye kértana-çravaëädibhiù |

sthaviñöhe bhagavad-rüpe manaso dhäraëocyate ||ii||yan-näma-kértanaà däna-tapo-yogädi-sat-phalam |

taà nityaà paramänandaà harià nara nama smara ||iii||

atha dvitéya-skandha-vyäkhyä |

uktaù pürvam upodghätaù4 saprasaìgaù çukägamaù |räjïä påñöaà nèëäà kåtyam athäha çuka-san-muniù ||iv||

1 “loka-hitaù” iti go.saàskaraëe päöhäntaraù.2 - - - - - | yan näma kértanaà däna tapo yogädi sat phalam

|| ' taà nityaà paramänandaà harià naram ahaà bhaje ity ärambhe çloko dhikaù pustakäntare|3 - - | | näma mätreëa vastu saìkértanam uddeçaù lakñyate jïäyate aneneti lakñaëam

- - |asädhäraëa dharma kathanam iti yävat4 “ - - ” | cintäà prakåta siddhy artham upodghätaà vidur budhäù iti pratipädyam arthaà manasy

- - |äkalayya tad artham arthäntara varëanam upodghätaù

räjïaù praçnam abhinandati—varéyän iti | te tvayä | puàsäà çrotavyädiñu5 madhye yaù paraù çreñöha-gocaraù praçnaù kåta eña varéyän | yato loka-hitam etat, mokña-hetutvät | ätma-vidäà muktänäà ca saàmato yataù ||1||

krama-sandarbhaù :dvitéya-krama-sandarbhe sandarbhäëäà samähåtiù |

kriyate yan-nideçena sa me’nanya-gater gatiù ||

atha dvitéya-skandhasya krama-sandarbhaù | api me bhagavän prétaù kåñëaù päëòu-suta-priyaù [bhä.pu. 1.19.35] ity ädinä çré-kåñëa eva sva-ratià vyajya miryamäëänäà çrotavyädi-praçnenaivänta-käle çré-kåñëa eva mayy upadiçyatäm iti çré-räjäbhipräyänantaraà çré-çuka uväca—varéyän eña iti | te tvayä | puàsäà çrotavyädiñu madhye yaù paraù çré-kåñëa-çravaëäbhipräyeëa paramaù praçnaù kåtaù | eña tu varéyän | yad vä, tvayä kåtaù yaù praçno’pi çrotavyädiñu paraù | yasya praçnasya çravaëädau parama-puruñärthaù sidhyatéty arthaù | eña eva varéyän sarvävatärävatäri-praçnebhyaù parama-mahän | sa ca loka-hitaà yathä syät tathaiva kåtaù | tvaà tu tathäbhüta-çré-kåñëaika-nibaddha-prematvät kåtärtah eveti bhävaù |

vaiyäsaker iti vacas-tattva-niçcayam ätmanaù |upadhärya matià kåñëe auttareyaù satéà vyadhät || [bhä.pu. 2.4.1] iti |

atra saté vidyamänä kåñëe yä matis täm eva viçeñeëa dhåtavän ity arthaù | etad eva vyaktékariñyate räjïä—

harer adbhuta-véryasya kathä loka-sumaìgalä |kathayasva mahäbhäga yathäham akhilätmani |kåñëe niveçya niùsaìgaà manas tyakñye kalevaram || iti [bhä.pu. 2.8.2]

evam eva kathito vaàça-vistäraù [bhä.pu. 10.1.1] ity ädy-anantaraà samyag-vyavasitä buddhiù [bhä.pu. 10.1.15] ity ädi | atra pürvaà mayä nänävatärädi-kathäbhir abhinanditasyäpi yä çrémad-vasudeva-nandanasyaiva kathäyäà naiñöhiké sthäyi-rüpä ratir jätä, eñä buddhis tu samyag-vyavasitä parama-vidagdhety arthaù | yad vä, yaù praçne’pi çrotavyädiñu paraù | yasya praçnasyäpi çravaëädau parama-puruñärthaù sidhyatéty arthaù ||1||

:viçvanäthaù - - |praëamya çré guruà bhüyaù çré kåñëaà karuëärëavam

- - ||lokanäthaà jagac cakñuù çré çukaà tam upäçraye- - - ’ |gopa rämäjana präëa preyase tiprabhuñëave- - ||tadéya priya däsyäya mäà madéyam ahaà dade

’ |daçädhyäye dvitéye smiàç cakre näräyaëäditaù - ||pravåttasyäsya çästrasya prakramaà vyäsa nandanaù

5 - prathama skandhänte yac chrotavyam atho jäpyam [ . .bhä pu 1.19.38] |ity ädy ukteñu

|adhyäyais tribhir utkarño bhakter ekena saànatiù ||harer dhätur näradasya saàvädas tribhir ucyate

|praçnä ekena viñëüpadeça ekena dhätari - ||ekena lakñaëäny asya daçeti skandha saìgrahaù

’ - - |tatra tu prathame dhyäye yamädy añöäìga yoginaù- - - - || ||vairäja mürteù pätäla päda mülädi dhäraëä o

- —pürva kandhänte ataù påcchämi saàsiddhim , iti puruñasyeha yat käryaà[ . . bhä pu1.19.37] | ? ? iti väkyäbhyäm samyak siddhiù kä atra sädhanaà ca kim iti

- ? ? taträpi çravya japyädikaà kim tatraiväçravyäjapyädikaà ca kim iti räjïaù | | praçnam abhinandati varéyän çreñöhaù te tvayä kåtaù praçna evaà

| | - lokänäà hitam na cäyaà präkåtaù praçnaù ity äha ätma vidäm eñäà- | - yuñmat sabhopaviñöänäà saàmataù etad artham evaiteñäm aträgamanäd

| ’ iti bhävaù yataù çrotavyädiñv iti satäà praçno pi çrüyate kértyate smaryate | ity ataù çrotavyädiñu praçneñu madhye yaù praçnaù paraù’ | ito nyasyotkåñöasyäbhävät sarväntimaù imaà praçnam eva çrutvä

’ | -kértayitvä småtvä pumäàsaù sarvot py atikåtärthä bhavanti kià punar etat | praçnasyottaraà mayä dattaà çrutvä tvaà kåtärtho bhaviñyaséti bhävaù

’ —ittham evägre pi vakñyate

väsudeva-kathä-praçnaù puruñäàs trén punäti hi |vaktäraà pracchakaà çrotèàs tat-päda-salilaà yathä || [bhä.pu. 10.1.16] iti ||1||

— )0( —o o

|| 2.1.2 ||

çrotavyädéni räjendra nèëäà santi sahasraçaù |apaçyatäm ätma-tattvaà gåheñu gåha-medhinäm ||

çrédharaù : tatra tävat sväbhävika-kriyäëäm anartha-hetutvaà vadan brühi yad vä viparyayam [ . . bhä pu 1.19.30] — ity asyottaram äha çrotavyädénéti

| - - - -tribhiù gåheñu saktänäm ata eva gåha medhinäà tad gata païca sünä-paräëäm1 | ||2||medhatir hiàsärthaù

- :krama sandarbhaù - - tatra bhagavad ävirbhäva mätrasya çravaëäder — | - ävaçyakatvena kaimutyam äha çrotavyädénéti caturbhiù ätma tattvaà

1 - | - païca sünä gåhasthasya cullé peñaëy upaskaraù kaëòané coda kumbhaç ca badhyate yäç ||ca vähayan

- | | bhagavat tattvam tasmäd ity upasaàhariñyamäëatvät tad apaçyatäà- ||2||parama çrotavyatvenäjänatäm ity arthaù

:viçvanäthaù - - -bhagavac caraëa präptir eva saàsiddhis tatra kåtyaà tan- - - näma lélä çravaëa kértanäd eva sarvotkåñöam ity agre pratipädayiñyan

— —prathamaà brühi yad vä viparyayam ity asyottaratvena karmayogam äha | — ? ? çrotavyädénéti tribhiù ätmanäà tattvaà ke vayam kià kurmahe kim

? ? udarkä bhaviñyämaù kathaà nistäraà präpnumaù ity apaçyatäà kintu - - - - | gåheñu saktänäà gåha medhinäà gåha gata païca sünäparäyaëänäm

||2||medhå hiàsäyäm

— )o 0( —o

|| 2.1.3 ||

nidrayä hriyate naktaà vyaväyena ca vä vayaù |divä cärthehayä räjan kuöumba-bharaëena vä ||

madhvaù: apaçyatäà nidrayä ||3||

çrédharaù : taiç ca1 | våthaiväyur vyayo bhavatéty äha naktaà rätrau yad vaya äyus tan | nidrayä vyaväyena ratyä vä hriyate divä ahni yad vayas tad

, ’ - | -arthärtham udyamena siddhe rthe kuöumba poñaëena veti ca käräv - ||3||anukta samuccayärthau

krama-sandarbhaù : atipräkåtänäà tu nidrayety ädi ||3||

: viçvanäthaù | -teñäà våthaiväyur vyayo bhavatéty äha naktaà yad vayas tan nidrayä hriyate iti | | rätreù präyaù karmänarhakälatvät vyaväyena ramaëena

| - | - | veti karmiëäà stré saìgasyäniñiddhatvät arthehayä artha spåhayä arthän | - | - vinä karmäsiddheù siddhe cärthe kuöumba bharaëena veti karma yoge

- ||3||kuöumba bharaëasya vihitatvät

— )o 0( —o

|| 2.1.4 ||

dehäpatya-kalaträdiñv ätma-sainyeñv2 asatsv api |teñäà pramatto nidhanaà paçyann api na paçyati ||

1 - |taiç ca çrotavya jäpyädibhiù2 “saukhyeñu” iti go.saàskaraëe päöhäntaraù.

madhvaù: asatsu abhadreñu sad-bhäve sädhu-bhäve ceti vacanät ||4||

çrédharaù : nanu naçvara-kuöumbädy-arthaà katham äyur-vyayaà kuryät ? taträha | dehädiñu ätmanaù sainyeñu parikareñv asatsu mithyä-bhüteñv api pramattaù prasaktas teñäà piträdi-dåñöäntena näçaà paçyann api nänusandhatte ||4||

krama-sandarbhaù : |na vyäkhyätam

: viçvanäthaù - | apaçyatäm ätma tattvam iti yad uktaà tad vivåëoti dehädiñu - - | | ätmanaù sainyeñu sva sainya tulyeñu kälena saha yoddhum iveti bhävaù

- asatsv api jévätmano dehädi sambandhäbhävän mithyäbhüteñv api teñu | , pramattaù prasaktaù yad vä asatsv api asädhuñv api bahirmukhatväd

| | asmartheñv apéty arthaù pramattaù anavahitaù yatas teñäà nidhanaà | - | kälanaiva näçam anañöänäm api piträdi dåñöäntena näçam paçyann api

| | - nänusandhatte tenäyaà kälenaiva grasyate bhagavad bhaktas tu- ||4||bhagavad unmukhair dehädibhir apramattaù kälam api jayatéti bhävaù

— )o 0( —o

|| 2.1.5 ||

tasmäd bhärata sarvätmä bhagavän éçvaro hariù |çrotavyaù kértitavyaç ca smartavyaç cecchatäbhayam1 ||

çrédharaù : evaà viparyaya-praçnottaram uktvä, çrotavyädi-praçnasyottaram äha—tasmäd iti | he bhärata bharata-vaàçya | sarvätmeti preñöhatvam2 äha | bhagavän iti saundaryam | éçvara ity ävaçyakatvam | harir iti bandha-häritvam | abhayaà mokñam icchatä ||5||

krama-sandarbhaù : abhayaà sarva-duùkha-niväraka-sarvänanda-maya-puruñärtham | gatavän abhayaà harim [bhä.pu. 2.1.13] iti vakñyamäëät | martyo måtyu-vyäla-bhétaù [bhä.pu. 10.3.21] ity ädeç ca ||3||

viçvanäthaù: ataù kåtärthébhavituà karmädikam akurväëä bhaktim eva kurvérann ity äha tasmäd iti | he bhärata ! bharata-vaàçya ! abhayaà sva-paräbhaväbhavam icchatä puàsä hariù çrotavyaù | atra harir iti viçeñya-padam | sarvätmety ädi-viçeñaëa-trayeëa mokñäbhisandhiné rägänugä vaidhé ca bhaktir vyaïjitä | tatra prathamäyäà—abhayaà mokñam icchatä sarveñäm ätmä paramätmä hariù çrotavya iti | dvitéyäyäm abhayaà niñkampaà yathä syät tathä icchatä lobhavatä puàsä | bhagavän atisundaro 1 “cecchatä ” bhavam iti cau.saàskaraëe päöhäntar |aù “svecchayä vibhuù” iti go.saàskaraëe päöhäntaraù |2 | |preñöhatvam iti ätmanaù sarväpekñayä priyatamatvasya çrutyä bodhanät

nanda-sünuù çrotavya iti | bhagaà çré-käma-mähätmya-vérya-yatnärka-kértiñu ity amaraù | tåtéyäyäà, na bibhety asmäd ity abhayo harir eva | muhürtät sarvam utsåjya gatavän abhayaà harim [bhä.pu. 2.1.13] ity agrima-çloka-dåñöes tam icchatä, abhayam ätma-träëam icchatä vä | éçvaro harir éçitavyena puàsä çotavya ity ädi kértitavyaç ca smartavyaç ceti ca-käräbhyäà çravaëänantaraà kértana-smaraëayor eka-kälatvaà vihitam iti çrotavyädi praçnasyottaram uktam ||5||

—o)0(o—

|| 2.1.6 ||

etävän säìkhya-yogäbhyäà sva-dharma-pariniñöhayä |janma-läbhaù paraù puàsäm ante näräyaëa-småtiù ||

çrédharaù : ataù param anyac chreyo nästéty äha—etävän eva janmano läbhaù phalam | tam äha—näräyaëa-småtir iti | säìkhyädibhiù sädhya iti teñäà svätantryeëa läbhatvaà värayati | säìkhyam ätmänätma-vivekaù | yogo’ñöäìgaù | ante tu småtiù paro läbhaù | na tan-mahimä vaktuà çakya ity arthaù ||6||


viçvanäthaù : - - ’ ’ - - jïäni karmi prabhåtayo nye pi sädhu saìga vaçäd yadi bhaktä, ’ — bhavanti na punaù karmädikaà kurvanti tadä te pi kåtärthä ity äha etävän iti

| - - - säìkhya yoga svadharma niñöhäbhir etävän janmano läbhaù paraù | ’ ? - - - çreñöhaù ko sau ante prayäsakti nyäyena jïäna yoga karmaëäm avasäne- - - - sanakädi nava yogeçvara präcénabarhiù prabhåitnäm iva näräyaëa småtiù

| — çuddhä bhaktir yadi syät ante iti yadi punar api bhaktià tyaktvä jïänädiñu | —niñöhitä na bhavantéty arthaù ata evam eva vakñyate

etävän eva yajatäm iha niùçreyasodayaù |bhagavaty acalo bhävo yad bhägavata-saìgataù || [bhä.pu. 2.3.11] iti |

- ||6||janmana evänte näräyaëa småtiù paro läbha iti ca kecid ähuù

— )o 0( —o

|| 2.1.7 ||

präyeëa munayo räjan nivåttä vidhi-ñedhataù |nairguëya-sthä ramante sma guëänukathane hareù ||

madhvaù: dhyäpekñayä präyeëa | nairguëya-sthä muktäù | etat sämagä yan nästa iti çruteù ||7||

çrédharaù : tatra sadäcäraà pramäëayati—präyeëeti | vidhi-ñedhato vidhi-niñedhäbhyäà nivåttä nairguëye brahmaëi sthitä api | sma prasiddham ||7||

krama-sandarbhaù : tad eva kaimutyena darçayati präyeëeti ||7||

viçvanäthaù: saàsiddhis tu bhagavad-rüpa-guëa-mädhuryänubhava eva, sa ca brahma-säyujyäd apy atiçreñöha iti mahad-anubhava-pramäëenäha präyeëeti | vidhi-ñedhataù vidhi-niñedhäbhyäà nivåttä nairguëye sthitä—muktä apéty arthaù | guëänukathane eva ramante, na tu nirviçeña-brahma-sukhe’péty arthaù | präyeëety anena anye jévan-muktäs tato nikåñöäù säyujyärthaà guëänukathanaà kurvanti, na tu tatra ramante ||7||

—o)0(o—

|| 2.1.8||

idaà bhägavataà näma puräëaà brahma-sammitam |adhétavän dväparädau pitur dvaipäyanäd aham ||

madhvaù: dväpare ca ädau ca | kåñëävatäräpekñayä | vyäsaù ñaö-çata-varñéyo dhåtaräñöram ajéjanad iti skände ||8||

çrédharaù : kim idam apürvaà kathayasi ? satyam apürvam evedam ity äha | idaà bhagavat-proktaà tan-nämaika-pradhänaà puräëaà brahma-saàmitaà sarva-veda-tulyam | yad vä, brahma samyak mitaà yena | kutas tvayä präpta-mata äha—adhétavän iti | dvaipäyanät pituù | kadä ? dväparädau dväparaù ädir yasya kälasya tasmin dväparänte ity arthaù | çantanu-sama-käle vyäsävatära-prasiddheù ||8||

krama-sandarbhaù : brahma-sammitaà naräkåti-para-brahmaëaù çré-kåñëasya tulyam—kåñëe svadhämopagate [bhä.pu. 1.3.43] ity ädeù | dväparädau brahma-çäkhädivat tad-agratva-vyavahäreëa dväparänta ity arthaù | yad vä, dväpara evädir yasya tatra tadéyänte sandhyäàça ity arthaù ||8||

viçvanäthaù: kim idam açrutacaram apürvaà kathayasi ? satyam apürvam evedam ity äha | bhägavataà bhagavantam adhikåtya kåtaà bhagavatä proktaà vä, bhagavata idam iti vä | çästram idaà yuñmad-asmat-praçnottara-viräji çré-bhagaval-lélämayam antarbhüta-yuñmad-ädi-janma-sthiti-saàsthiti-kathä-prapaïcam adhyätma-déptaà sarvopaniñat-sära-svarüpam anädi-siddham eva mat-piträ bädaräyaëenävirbhävitam | brahma-sasmitaà para-

brahma-tulyaà brahmäpi samyakmitaà yeneti vä | kutas tvayä präptam ? tata äha—adhétavän iti | asya çästrasyärtho buddhi-balena svayaà jïätum açakya iti bhävaù | kåñëävatäräd anatipürvam eva satyavatyäà dvaipäyanasya prädurbhävät dväparädäv iti na saìgacchate, tasmäd dväpara-çabdenätra dväparänta eva lakñyate | tataç ca dväparasya dväparäntasya ädau dväparopänta ity artho vyäkhyeyaù ||8||

—o)0(o—|| 2.1.9-10 ||

pariniñöhito’pi nairguëya uttama-çloka-lélayä |gåhéta-cetä räjarñe äkhyänaà yad adhétavän ||

tad aham te’bhidhäsyämi mahä-pauruñiko bhavän |yasya çraddadhatäm äçu syän mukunde matiù saté ||

madhvaù : ’ ’ | pariniñöhito pi muktir asya bhaviñyatéti niçcito pi udaraà - saàçayaù proktaù pariniñöhä viniçcaya | ity abhidhäne

- | åñy uktam ädevatäç ca vimuktau pariniçcitäù - - | tathäpy adhika saukhyärthaà yatante çubha karmasu

- || vimuktäs tu svabhävena nityaà dhyänädi tatparä iti gäruòe ||9||

:çrédharaù ’ —siddhasya tava kuto dhyayane pravåttis taträha’ | - - ||9||pariëiñöhito péti gåhéta cetä äkåñöa cittaù

- :krama sandarbhaù ’ pariëiñöhito pi nairguëye , ity ädau tad ahaà’te bhidhäsyämi | ity antena yasya çraddadhatäm äçu syän mukunde matiù

saté - - - -iti çré bhägavatasya parama mahimänam uktvä tad anantaraà çré - -bhägavatam upakramamäëa eva tasya nänäìgavataù çréman mukhatayä tan

- ||9-10||näma kértanam evopadiçati

:viçvanäthaù | nanu tvam ati prasiddhaù janmata eva brahmänubhavé | | gåhät parivrajya gataù anvrajantaà pitaram api naiva paryacaiñéù

? | - samprati katham evaà brüñe ity ata äha pariniñöhita iti gåhéta cetä- | ’ äkåñöa cittaù brahmänubhaväd api léläyä mädhuryädhiko ham eva

| pramäëam iti bhävaù tarhédam apürvaà vastv aham api labheyety ata- | ämüla cülam eva mäm enadeväsvädayety äkäìkñäyäm äha tad aham iti

- - - | , mahä puruñaà çré kåñëaà präptum arhaséti mahä pauruñikaù yad vä - - | -vinayäditvät svärthe öhak uttara pada våddhiù yasya yasmin çré bhägavate

| , | yad vä çraddadhatäà madhye yasya tava matiù saté tataç ca janmädy asya ity ärabhya - viñëu rätam amümucat -ity antaà sarvam eva çré

bhägavataà çrävayämäsa iti jïeyam | - -ataeva prathama dvädaçayor api çuka proktatve - ambaréña çuka proktaà nityaà bhägavataà çåëu iti vacanaà

||9-10||samyag upapadyate

— )o 0( —o

|| 2.1.11 ||

- |etan nirvidyamänänäm icchatäm akuto bhayam yoginäà nåpa nirëétaà1 ||harer nämänukértanam

: çrédharaù - ’ sädhakänäà siddhänäà ca nätaù param anyac chreyo stéty äha | - - - | etad iti icchatäà käminäà tat tat phala sädhanam etad eva

- | nirvidyamänänäà mumukñüëäà mokña sädhanam etad eva yoginäà jïäninäà | ||11||phalaà caitad eva nirëétam nätra pramäëaà vaktavyam ity arthaù

- : krama sandarbhaù - -taträpi sarveñäm eva parama sädhanatvena parama — | —sädhyatvena copadiçati etan nirvidyamänänäm iti öékä ca sädhakänäà

- ’ | siddhänäà ca nätaù param anyac chreyo stéty äha etad iti icchatäà käminäà - - - | -tat tat phala sädhanam etad eva nirvidyamänänäà mumukñüëäà mokña

| | sädhanam etad eva yoginäà jïäninäà phalaà caitad eva nirëétam nätra | pramäëaà vaktavyam ity arthaù |ity eñä

- näma kértanaà cedam uccair eva praçastam— -nämäny anantasya hata trapaù paöhan [ . .bhä pu 1.5.11] |ity ädau

atha pädmoktä | - -daçäpy aparädhäù parityäjyäù yathä sanat kumära väkyam—

- - |sarväparädha kåd api mucyate hari saàçrayät - ||harer apy aparädhän yaù kuryäd dvipada päàsavaù

|nämäçrayaù kadäcit syät taraty eva sa nämataù’ - ||nämno pi sarva suhådo hy aparädhät pataty adhaù |iti

—aparädhäç caite satäà nindä nämnaù paramam aparädhaà vitanute yataù khyätià yätaà katham u sahate tad- |vigarhäm

çivasya çré- viñëor ya iha guëa-nämädi-sakalaà dhiyä bhinnaà paçyet sa khalu hari-nämähita- ||karaù

1 “nåpate gétaà” iti go.saàskaraëe päöhäntaraù |

guror avajïä çruti-çästra- nindanamtathärtha- vädo hari- |nämni kalpanam

nämno baläd yasya hi päpa-buddhir ||na vidyate tasya yamair hi çuddhiù

dharma-vrata-tyäga-hutädi-sarva-çubha-kriyä- |sämyam api pramädaù

’ açraddadhäne vimukhe py açåëvati yaç copadeçaù çiva- ||nämäparädhaù

çrutväpi näma- mähätmye yaù préti- ’ |rahito dhamaù

ahaà-mamädi- paramo ’ nämni so py aparädha- || kåt |iti

atra - sarväparädha kåd api ityädau - -çré viñëu yämala- väkyam apy—anusandheyam

’ |mama nämäni loke smin çraddhayä yas tu kértayet- || tasyäparädha koöés tu kñamämy eva na saàçayaù |iti

| satäà nindä ity anena hiàsädénäà vacanägocaratvaà darçitam nindädayas tu yathä skände - - - —çré märkaëòeya bhagératha saàväde

|nindäà kurvanti ye müòhä vaiñëavänäà mahätmanäm - ||patanti pitåbhiù särdhaà mahäraurava saàjïite

|hanti nindanti vai dveñöi vaiñëavän näbhinandati ||krudhyate yäti no harñaà darçane patanäni ñaö |iti

- - ’ —tan nindä çravaëe pi doña uktaùnindäà bhagavataù çåëvan tat-parasya janasya vä |tato näpaiti yaù so’pi yäty adhaù sukåtäc cyutaù || [bhä.pu. 10.76.26] iti |

tato’pagamaç cäsamarthasyaiva | samarthena tu nindaka-jihvä chettavyä | taträpy asamarthana-svapräëa-parityägo’pi kartavyaù | yathoktaà devyä—

karëau pidhäya nirayäd yad akalpa éçedharmävitary asåëibhir nåbhir asyamäne |chindyät prasahya ruçatém asatéà prabhuç cejjihväm asün api tato visåjet sa dharmaù || [bhä.pu. 4.4.17] iti |

- | ’ —çivasya çré viñëor ity atraivam anusandheyam çrüyate pi

|yad yad vibhütimat sattvaà çrémad ürjitam eva vä ’ || tat tad evävagaccha tvaà mama tejo àçasaàbhavam [ 10.41] |gétä iti

’ brahmä bhavo ham api yasya kaläù kaläyäù [ . . 10.68.26] |bhä pu iti

- - - - yat päda niùsåta sarit pravarodakena ’ térthena mürdhnädhikåtena çivaù çivo bhüt [ . . 3.28.22] |bhä pu iti

- ’ - |såjämi tan niyukto haà haro harati tad vaçaù - - || viçvaà puruña rüpeëa paripäti triçakti dhåk [ . . 2.6.30] bhä pu

tathä -mädhva bhäñya- darçitäni vacanäni —brahmäëòe |rujaà drävayate yasmäd rudras tasmäj janärdanaù

- ||éçanäd eva ceçäno mahä devo mahattvataù - |pibanti ye narä näkaà muktäù saàsära sägarät

- ||tad ädhäro yato viñëuù pinäkéti tataù småtaù - |çivaù sukhätmakatvena sarva sarodhanäd dharaù

||kåtyätmakam imaà dehaà yato vaste pravartayan |kåttiväsäs tato devo viriïciç ca virecanät - ||båàhaëäd brahma nämäsau aiçvaryäd indra ucyate

- |evaà nänä vidhaiù çabdair eka eva trivikramaù || vedeñu ca puräëeñu géyate puruñottamaù |iti

vämane— |na tu näräyaëädénäà nämnäm anyatra saàçayaù

- || anya nämnäà gatir viñëur eka eva prakértitaù |iti

—skände |åte näräyaëädéni nämäni puruñottamaù

||adäd anyatra bhagavän räjevarte svakaà puram |iti

brähme— |caturmukhaù çatänando brahmaëaù padmabhür iti

|ugro bhasmadharo nagnaù kapäléti çivasya ca- || viçeñ nämäni dadau svakéyäny api keçavaù |iti

- tad evaà çré viñëoù sarvätmakatvena prasiddhatvät tasmät sakäçät çivasya- - - guëa nämädikaà bhinnaà çakty antara siddham iti yo dhiyäpi paçyed ity

| - - - arthaù dvayor abheda tätparyeëa ñañöhy antatve sati çré viñëoç cety - | - - - apekñya ca çabdaù kriyeta tat prädhänya vivakñayaiva çré çabdaç ca

| - - -tatraiva dattaù ata eva çiva nämäparädha iti çiva çabdena mukhyatayä çré | - - -viñëur eva pratipädita ity abhipretam sahasra nämädau ca sthäëu çivädi |çabdäs tathaiva

- - — - - -atha çruti çästra nindanam yathä päñaëòa märgeëa dattätreya rñabha | devopäsakänäà päñaëòinäm

- - | - -tathärtha vädaù stuti mätram idam iti mananam kalpanaà tan mähätmya - - | gauëatäkaraëäya gaty antara cintanam yathoktaà kaurme - —vyäsa gétäyäà

- - - - |deva drohäd guru drohaù koöi koöi guëädhikaù - ||jïänäpavädo nästikyaà tasmät koöi guëädhikam |iti

- - yat tu çruta näm mähätmyasyäpy ajämilasya ’ so haà vyaktaà patiñyämi - narake bhåça däruëe [ . . 6.2.27] bhä pu ity etad väkyaà - -tat khalu sva daurätmya

- | - - mätra dåñöyä näma mähätmya dåñöyä tv agre vakñyate tathäpi me durbhagasya [ . . 6.2.30] |bhä pu ity ädi dvayam

| nämno baläd iti yadyaî bhaven nämno balenäpi kåtasya päpasya tena | - - nämnä kñayaù tathäpi yena nämno balena parama puruñärtha svarüpaà

- - - - - - sac cid änanda sändraà säkñäc chré bhagavac caraëäravindaà sädhayituà - - -pravåttas tenaiva parama ghåëäspadaà päpa viñayaà sädhayatéti parama

| - - -daurätmyam tataù kadarthayaty eva taà tan näma ceti tat päpa koöi | -mahattamasyäparädhasyäpäto bäòham eva tato yamair bahubhir yama

- -niyamädibhiù kåta präyaçcittasya krameëa pätpädhikärair anekair api daëòa - - | dharair vä kåta daëòasya tasya çuddhy abhävo yukta eva -nämäparädha

yuktänäm - - -ity ädi vakñyamäëänusäreëa punar api satata näma kértana | mätrasya tatra präyaçcittatvät -sarväparädha kåd api -ity ädy ukty anusäreëa

- - ’ - - -nämäparädha yuktasya bhagavad bhaktimato py adhaùpäta lakñaëa bhoga | - - - -niyamäc ca tata indrasyäçvamedhäkhya bhagavad yajana balena våtra

- - - - hatyä pravåttis tu lokopadrava çäntià tadéyäsura bhäva khaëòanaà |cecchüäm åñéëäm aìgékåtatvän na doña iti mantavyam

- - - | atha dharma vrata tyägeti dharmädibhiù sämya mananam api pramädaù | —aparädho bhavatéty arthaù ata eva ca

|vedäkñaräëi yävanti paöhitäni dvijätibhiù - ||tävanti hari nämäni kértitäni na saàçayaù

| ity atideçenäpi nämna eva mähätmyam äyäti uktaà hi - madhura madhuram - - - - - etan maìgalaà maìgalänäà sakala nigama vallé sat phalaà cit svarüpam | iti

tathä çré-viñëu-dharme—åg-vedo hi yajur-vedaù säma-vedo’py atharvaëaù |adhétäs tena yenoktaà harir ity akñara-dvayam ||

skände pärvaty-uktau—mä åco mä yajus täta mä säma paöha kiïcana |govindeti harer näma geyaà gäyasva nityaçaù ||

pädme çré-rämäñöottara-çata-näma-stotre—viñëor ekaika-nämaiva sarva-vedädhikaà matam [pa.pu. 6.254.27] iti |

atha açraddadhäne ity ädinopadeñöur aparädhaà darçayitvopadeçasyäha— çrutveti | yataù ahaà-mamädi-paramaù ahantä-mamatädy-eka-tätparyeëa tasminn anädaravän ity arthaù | nämaikaà yasya väci smaraëa-patha-gatam ity ädau deha-draviëädi-nimittaka-päñaëòa-çabdenan ca daçäparädhä lakñyante päñaëòa-mayatvät teñäm | tathä tad-vidhänäm eväparädhäntaram uktaà pädma-vaiçäkha-mähätmye—

avamanya ca ye yänti bhagavat-kértanaà naräù |te yänti narakaà ghoraà tena päpena karmaëä || [pa.pu. 5.96.63] iti |

- —eñäà cäparädhänäm ananya präyaçcittatvam evoktaà tatraiva- |nämäparädha yuktänäà nämäny eva haranty agham

- - || aviçränta prayuktäni täny evärtha karäëi ca |iti

- - - -atra sta prabhåtiñv aparädhe tu tat santoñärtham eva santata näma | - - -kértanädikaà samucitam ambaréña caritädau tad eka

| kñamyatvenäparädhänäà darçanät uktaà ca - —näma kaumudyäm -mahad - aparädhasya bhoga eva nivartakaù tad anugraho vä | -iti tasmäd agaty antaräbhävät sädhüktam e -tan nirvidyamänänäm [ . . 2.1.11] ||11||bhä pu iti

:viçvanäthaù nanv atra çästre bhaktir abhidheyety avagamyata eva | taträpi bhakty-aìgeñu madhye mahäräja-cakravartivat kim ekaà mukhyatvena nirëéyate ? taträha—nämänukértanam iti | sarveñu bhakty-aìgeñu madhye çravaëa-kértana-smaraëäni tréëi mukhyäni—tasmäd bhärata iti çlokenoktäni | teñu triñv api madhye kértanam | kértane'pi näma-lélä-guëädi-sambandhini taträpy anukértanaà sva-bhakty-anurüpa-näma-kértanaà nirantara-kértanaà vä | nirëétaà pürväcäryair api, na kevalaà mayaivädhunä nirëéyata iti | tenätra pramäëaà na prañöavyam iti bhävaù | kédåçam ? akutobhayam iti | käla-deça-pätropakaraëäviçuddhy-açuddhi-gata-bhayäbhävasya kä värtä ? bhagavat-sevädikam asahamänä mlecchä api yatra naiva vipratipadyante iti bhävaù |

kià ca, sädhakänäà siddhänäà ca nätaù param adhikaà çreyaù ity äha—nirvidyamänänäm arthän mokña-paryanta-sarva-kämebhya iti | icchatäm iti arthät tän eva kämän iti praviça piëòén itival labhyate | tataç ca nirvidyamänänäm ekänta-bhaktänäm icchatäà svarga-mokñädi-käminäm, yoginäm ätmärämäëäà ca etad eva nirëétam | yathäyogyaà sädhanatvena phalatvena ceti bhävaù ||11|| [bhakti-sandarbha 265]

— )o 0( —o

|| 2.1.12 ||

kià pramattasya bahubhiù parokñair häyanair iha |varaà muhürtaà viditaà ghaöate çreyase yataù ||

: çrédharaù alpam eväyur avaçiñöaà kim ahaà sädhayeyam iti mä çuca ity— | | äha kim iti tribhiù parokñair alakñitair häyanair varñaiù viditaà våthä

| yätéti jïätam yato yena jïänena | ||1ghaöena yatnaà kuryät 2||

- : krama sandarbhaù — | kim ity asya öékäyäà alpam eväyur avaçiñöam kim ? | |ahaà sädhayeyam iti mä çuca iti mä çocér ity arthaù -çreyase näma

- ||12|| kértanädi rüpäya

: viçvanäthaù ! hanta hanta alpam eväyur avaçiñöaà kim ahaà sädhayeyam iti — | mä çuca ity äha kim iti tribhiù parokñaiù våthä yänti iti aviditair häyanair

| | | varñaiù viditaà tu muhürtam api varam yato vedanena ghaöate sayatno ||12||bhavet

— )o 0( —o

|| 2.1.13 ||

khaöväìgo näma räjarñir jïätveyattäm ihäyuñaù1 |muhürtät sarvam utsåjya gatavän abhayaà harim ||

: çrédharaù - , khaöväìgo hi deva pakñe sthitvä daityän ajayat tataù prasannair devair varaà våëéñvetyukte tenoktaà prathamaà tävan mamäyuù kathyatäm

, - , ’ iti tato devair uktaà tat tu muhürta mätram astéti tato tiçéghraà vimänena | - | bhuvam ägatya harià çaraëaà gata iti yata iyaà svarga bhumé rajodhikä

- ||13||karma bhümiù prthvé

1 - | iha karma bhümäv ägatyeti çeñaù

- : krama sandarbhaù -khaöväìga ity asya öékäyäà bhuvam ägatya iti mahä- — - ||13||viñaya darçanena citta vikñepät

: viçvanäthaù tatra - — ’ -khaöväìga caritaà pramäëayati khaöväìgo pi deva , pakñe sthitvä daityän ajayat tataù prasannair devair varaà våëéñvety uktas

— | — -tän äha prathamaà tävan mamäyuù kathyatäm iti tair uktaà muhürta | mätraà tat tatas tüñëém eva çéghraà bhuvam ägatya harià çaraëaà gata iti

||13||

[ . 9.9.43, 11.23.30atränurüpärthakaà bhä padye drañöavye |]

— )o 0( —o

|| 2.1.14 ||

taväpy etarhi kauravya saptähaà jévitävadhiù |upakalpaya tat sarvaà tävad yat sämparäyikam ||

: çrédharaù | tava tu etarhy api idäném api tävad iti tävatä kälena ||14||sämparäyikaà päralaukikaà sädhanaà sampädaya

- : krama sandarbhaù yat tu pürvam iti - laìghita maryädaà takñakaù’ saptame hani [ . . 1.18.37] - , bhä pu iti baöu vacanaà yac cedäném api saptähaà

- - , - - -jévitävadhiù iti çré çuka vacanaà tad ubhayam api çré bhagavataiva tat tad - | -ägamanasya çéghra ghaöanayä ghaöata iti jïeyam tat sarvaà çravaëa

- — [ . . 2.1.2] kértanädi rüpaà çrotavyädéni räjendra bhä pu ity ädy uktena, nyäyena ’ na hy ato nyaù çivaù panthäù [ . . 2.1.33] bhä pu ity ädi vakñyamäëena

||14||ca

:viçvanäthaù taväpi tava tu | ata etarhy api samaye | yat sämparäyikaà päralaukikaà sädhanam | tat tävat sarvam upakalpaya kuru ||14||

— )o 0( —o

|| 2.1.15 ||

anta-käle tu puruña ägate gata-sädhvasaù |chindyäd asaìga-çastreëa spåhäà dehe’nu ye ca tam ||

: çrédharaù - - | - -tatra vairägyaà tävad äha anta käla iti gata sädhvaso måtyu- | , bhaya çünyaù asaìgo näma anäsaktis tena çastreëa spåhäà sukhecchäà taà - ||15||deham anu ye putra kalaträdayas teñv api spåhäà chindyät

- : krama sandarbhaù - ata evänta käle ity ädi madhyamaà prakaraëaà keñäïcid ||15||anyeñäm eva sädhanatvena jïeyam

:viçvanäthaù tatra mriyamäëasya kià kartavyam iti praçne, yogenaiva svecchayä dehaà parityäjya sukhenaiva brahma-padaà praveñöuà yogäbhyäsa eva kartavyaù ity äcikhyasünäà tan-mahä-sadaù-sthänäà keñäàcin matam añtäìga-yogaà, svamatasya çuddha-bhakti-yogasya punar api dvitéyädhyäyänte vaktavyasyotkarñärtham äha—anta-käla iti | gata-sädhvasaù måtyu-bhaya-çünyaù asaìgo'näsaktiù | dehe tathä taà deham anu ye putra-kalaträdayas teñv api ||15||

— )o 0( —o

|| 2.1.16-17 ||

gåhät pravrajito dhéraù puëya-tértha-jaläplutaù |çucau vivikta äséno vidhivat kalpitäsane ||

abhyasen manasä çuddhaà trivåd-brahmäkñaraà param |mano yacchej jita-çväso brahma-béjam avismaran ||

: çrédharaù | kià ca gåhät pravrajito nirgataù gåhe sthitasya punar apy- | -äsakti sambhavät taträñöäìga yogam1 | -äha dhéra iti brahmacaryädi

| - - | yamopalakñaëam puëya tértheti snänädi niyamopalakñaëam äsanam äha— | | - ||16||çucäv iti vivikte ekänte vidhivat kuçäjina cailaiù krameëa nirmite

- japa garbhaà präëäyämaà2 | - vaktuà japyam äha trivåd brahmäkñaraà trivåt tribhir akärädibhir vartitaà grathitam brahmäkñaraà praëavaà

’ | - manasä bhyased ävartayet manasendriya pratyähäraà vaktuà - | | -präëäyämena mano niyamanam äha mano yacched vaçékuryät brahma

- ||17||béjaà praëavam avismarann eva jita çväsaù san

- : krama sandarbhaù ||16-17||gåhäd iti yugmakam

1 —‘ - - - - -yogasyäñöävaìgäni yathä pätaïjale yama niyamäsana präëäyäma pratyähära dhäraëä- ' ’ dhyäna samädhayo ñöävaìgäni iti

2 - | ‘ - - ’ -japa garbhaà präëäyämam iti çväsa praçväsayor gati vicchedaù präëäyämaù iti pätaïjala | - - —‘ - sütram tatra sagarbha nirgarbha lakñaëaà ca sagarbho mantra jäpena nirgarbho mätrahä ’ | - - - - |bhavet iti tatra praëavädi japa saha kåto japa garbha iti jïeyam

: viçvanäthaù - | - -dhéra iti brahmacaryädi yamaù prathamaù puëya tértha | - snänädir niyamo dvitéyaù vidhivat kuçäjinä cailaiù krameëa kalpite äsane

| äséna ity äsanaà tåtéyam tribhir akärädibhir våd vartanaà grathanaà yasya tad brahmäkñaraà praëavam abhyased ävartayej japed iti präëäyämaç

| - caturthaù präëäyäma bähulyenaiva prathamaà mano yacchet niçcalékuryäd | - ||16-17||ity arthaù brahma béjaà praëavam

— )o 0( —o

|| 2.1.18 ||

niyacched viñayebhyo’kñän manasä buddhi-särathiù |manaù karmabhir äkñiptaà çubhärthe dhärayed dhiyä ||

madhvaù : çubhärthe bhagavati ||18||

: çrédharaù pratyähäram1 | | | äha niyacchen nigåhëéyät akñän indriyäëi | niçcayätmikä buddhiù särathir yasya saù dhäraëäm2 — | äha mana iti punaç

- | - ca karmabhis tad väsanäbhir äkñiptam äkåñöam çubhärthe bhagavad rüpe||18||

- : krama sandarbhaù |na vyäkhyätam

:viçvanäthaù tataç ca niyatena manasä viñayebhyaù çabdädibhyaù sakäçät, akñän karëädénéndriyäëi niyacched iti pratyähäraù païcamaù | niçcayätmikä buddhir eva särarthir yasya saù | tato manaù çubhe'rthe bhagavad-rüpe, dhiyä dhärayed iti dhäraëä ñañöhé | kédåçaà manaù ? karmabhir äkñiptaà—präcéna-karmaëäm atirpräbalyät präëäyämair api samyak niçcalékartum açakyam ity arthaù ||18||

— )o 0( —o

|| 2.1.19 ||

tatraikävayavaà dhyäyed avyucchinnena cetasä |mano nirviñayaà yuktvä tataù kiïcana na smaret |padaà tat paramaà viñëor mano yatra prasédati ||

: madhvaù ||19||viñayebhyo nirgatya tatraiva mano yuìktvänyan na smaret

1‘ - - ’ |sva viñayäsamprayogo citta svarüpänukäre indriyäëäà pratyähäraù iti2‘ - ’ |deça bandhaç cittasya dhäraëä iti

: çrédharaù dhyänam1 — | äha tatreti ekam ekaà pädädy2 | avayavamavyucchinnena - | - samagra rüpäd aviyuktena äçraya viçeñeëa sämänyataç

- | citta sthirékaraëam dhäraëä avayava3- - vibhävanayä tad däròhyaà dhyänam | iti bhedaù samädhim äha4 | | nirviñayaà mano yuàktvä samädhäya

- - | sthirébhüte manasi sphurat paramänanda mäträkäraà kåtvety arthaù ||19||prasédati upaçämyati

- :krama sandarbhaù |na vyäkhyätam

: viçvanäthaù - tatraikävayavam ekam ekaà bhagavad aìgaà dhyäyed iti | - - dhyänaà saptamam äçraya viçeñe sämänyataç citta sthirékaraëam dhäraëä

| - - | avayava bhävanayä tad däròhyaà dhyänam iti bhedaù avyucchinnena | - - | | tsmäd viyuktena nirviñayaà viñaya sparça rahitam yuktvä saàyojya ’ | kiïcana tato nyat kim api na smaret tad eva viñëor bhagavataù padaà

| svarüpaà brahmety arthaù yatra sati manaù prasédati upaçämyatéti ||19||samädhir añöama ity uktaù

— )o 0( —o

|| 2.1.20 ||

- |rajas tamobhyäm äkñiptaà vimüòhaà mana ätmanaù - ||yacched dhäraëayä dhéro hanti yä tat kåtaà malam

: çrédharaù - guëa vaçät punar api kñobhe sati dhäraëäm eva sthirékuryäd ity | | - äha rajasä äkñiptaà tamasä vimüòhaà svéyaà mano nirundhyät tat kåtaà

- rajas tamobhyäà kåtam ||20||

- : krama sandarbhaù - - ativikñiptasya müòha cittasya tu säkñäc chré bhagavati | - - - dhäraëä na sampadyate atas tasya vikñepa hetuà tat sthüla rüpaà

- - — prapaïcayan tad dhäraëäà yogäbhyäsa yatnena sampädayati raja ity ädinä||20||

:viçvanäthaù guëa-vaçät punar api kñobhe sati dhäraëäm eva sthirékuryäd ity äha | rajasä äkñiptam | tamasä vimüòham | svéyaà mano niruddhyät | tat kåtaà rajas-tamobhyäà kåtam ||20||1‘ ’ |pratyayaikatänatä dhyänam iti2 | - pädädéti vakñyamäëa skandhaù 3.28.20 |ity atroktadiçeti jïeyam3 | - | avayaveti avayavänäà påthak påthag yathäkramam ekaikasya svarüpa cintayety arthaù4 - - - | samädhim äheti tad evärtha mätra nirbhäsaà svarüpa çünyam iva samädhiù

— )o 0( —o

|| 2.1.21 ||

- |yasyäà sandhäryamäëäyäà yogino bhakti lakñaëaù 1

äçu sampadyate yoga äçrayaà bhadram ékñataù ||

madhvaù : bhadraà harim ||21||

: çrédharaù yato yasyäà kriyamäëäyäà bhadraà sukhätmakam äçrayaà viñayaà paçyatas tatraiva prétir bhavati ||21||

- : krama sandarbhaù - - - ||21||bhakti lakñaëaù pürvokta dhäraëädi rüpaù

:viçvanäthaù yataù yasyäà dhäraëäyäm | bhaktir eva lakñaëaà cihnaà yasya saù | bhakti-miçrasyaiva yogasya mokña-sädhakatoktaù, na tu bhakti-rahitasyeti bhävaù | yoginaù kédåçasya ? bhadram äçrayaà bhagavantam ékñataù dhäraëayä ékñamäëasya ||21||

— )o 0( —o

|| 2.1.22 ||

—räjoväcayathä sandhäryate brahman dhäraëä yatra sammatä |

yädåçé vä hared äçu puruñasya mano-malam ||

madhvaù : yac-chabdaù praçne | yataç codeti sürya ity ädivat | yac-chabdas tu parämarçe praçnärthe cäbhibhaëyate ity abhidhäne | yathety asya jitäsana ity ädi | yatra sthülaà yädåçéty asya viçeña ity ädi ||22||

: çrédharaù yathä2 - - - yatra yädåçé cetikartavyatäviñaya tat tad viçeñäëäà ||2praçnäù 2||

- : krama sandarbhaù | - ’ - ||22||yatheti ayam api räja praçno nya hitärtha eva

1 - - - | bhakti lakñaëaù pürvokta dhäraëädi rüpaù2 ' - - | -evaà saàkñepato ñöäìga yogaà çrutvä vistaratas taj jijïäsuù påcchati ayam api räja

' - | praçno nya hitärtha eva

:viçvanäthaù räjoväceti bhakti-miçra-yoge räjïo jijïäsaiva, na tu cikérñä | çukadeva-çiñyasya çukasyäbhimatäyäà çuddha-bhaktäv eva pravåtty-aucityät ||22||

— )o 0( —o

|| 2.1.23 ||

- —çré çuka uväcajitäsano1 jita-çväso jita-saìgo jitendriyaù |

sthüle bhagavato rüpe manaù sandhärayed dhiyä ||

:çrédharaù - | yathety asyottaraà jitäsana iti viñayam2 - äha sthüla iti ||23||särdhena


:viçvanäthaù yathä sandhäryate [bhä.pu. 2.1.22] ity asyottaram äha—jitäsana iti | yatra saàmatä ity asyottaraà vadan pürvoktasyäntaryämiëaç cid-ghana-svarüpe dhäraëäyäm asamarthänäm açuddha-cittänäà yoginäà räga-dveñädi-mälinya-nivåtty-arthaà vairäja-dhäraëäm äha—sthüla iti ||23||

— )o 0( —o

|| 2.1.24 ||

viçeñas tasya deho’yaà sthaviñöhaç ca sthavéyasäm |yatredaà vyajyate viçvaà bhütaà bhavyaà bhavac ca sat ||

madhvaù : viçeñaù aëòa-koçaù |

çilävat tasya deho'yam aëòa-koças tu sä våttiù | tat tantratvät saàstha-duùkha-bhogasya na kvacid || iti brahma-vaivarte ||24||

: çrédharaù - | -viçeño viräò dehaù atisthülänäm api sthülataraù satkärya ||24||mätram

- : krama sandarbhaù |na vyäkhyätam1 ’ ’ ’ üttaram äha jitäsana ity ärabhya yävat sthavéyaù puruñasya rüpaà kriyävasäne prayataù

’smaret [bhä.pu. 2.2.14] |ity antena2 | - |yatra saàmatety asyottaraà sthüle iti sthüle sthaviñöhe viräò dehe

:viçvanäthaù viçeñaù samañöir viräö | yatredaà dåçyate ity anena dåçya-çravyädi-vastu-mäträëäà bhagavad-vibhütitväd bhagavad-rüpatvena dhyeatve sati spardhäsüyädayo na kväpi bhaveyur ity ataù spardhädy-abhäve citta-çuddhiù citta-çuddhau ca cid-ghanätmaka-çré-näräyaëa-mürtau dhäraëä atisukarä syäd iti dyotitam | sat-kärya-mätram ||24||

— )o 0( —o

|| 2.1.25 ||

aëòa-koçe çarére’smin saptävaraëa-saàyute |vairäjaù1 puruño yo’sau bhagavän dhäraëäçrayaù ||

madhvaù : aëòa-koño viräö proktä viçeñeëa prakäçanät |vairäjas tad-gato viñëur atha vä sarvato varaù || iti bhägavata-tantre ||25||

: çrédharaù , asya copalakñaëatvena viñayatvaà vastutas tu viräò | - - jévaniyantä bhagavän eva viñaya ity äha äëòa koçäntar vartini kaöäha eva

| - - - - - påthivyävaraëam tataù ap tejo väyv äkäçähaàkära mahat tattvänéti sapta||25||


:viçvanäthaù sa eva viçeñaù kutra ko vä ? ity ata äha—aëòa-koñe païcäçat-koöi-yojana-pramäëe brahmäëòe påthivyäp-tejo-väyv-äkäçähaìkära-mahattattvänéti saptävaraëäni tair yute | vairäjo hiraëyagarbhasya dehaù | bhagavän iti hiraëyagarbhäntaryämé garbhodaçäyé dvitéyaù puruñas tat-pratimatvenopäsyamäno vairäjo'pi bhagavac-chabdenocyate ||25||

— )o 0( —o

|| 2.1.26 ||

pätälam etasya hi päda-mülaàpaöhanti pärñëi-prapade rasätalam |

mahätalaà viçva-såjo’tha gulphautalätalaà vai puruñasya jaìghe ||

1 - -bähyataù kapitthäkäreëäntaçcaraëädy avayavavatä kürmopamena rüpeëa catur- - - | mukhäkhya sväbhimäni kñetrajïa bhogyatayä ca viçeñato räjata iti viräö tatropäsyatayä

|bhavo vairäjaù

madhvaù : pratimäpekñayäìgäni svarüpäpekñayä tajjäni tadäçritäni ca ||26||

: çrédharaù viräò-deha-taj-jéva-tad-antaryämiëäm abhedam äropyopäsanaà kartavyam ity äçayenäha | pätälaà päda-mülaà pädasyädhobhägam | pätälädénäà tad-avayavatä vidhéyate | pätälädény ataläntäny adhastanäd ärabhya sapta bhüvi-varäëi | paöhanti gåëantéty-ädi-pramäëa-pradarçanam | pärñëi-prapade pädasya paçcätpurobhägau ||26||


:viçvanäthaù tasya pädäditvena kià kià dhyeyam ? ity apekñäyäm äha—päda-mülaà pädasyädhobhägam | pärñëi-prapade pädasya paçcät-puro-bhägau ||26||

— )o 0( —o

|| 2.1.27 ||

dve jänuné sutalaà viçva-mürterüru-dvayaà vitalaà cätalaà ca|

mahétalaà taj-jaghanaà1 mahépatenabhastalaà2 näbhi-saro gåëanti ||

: çrédharaù üru-dvayasyädhobhäge vitalaà, uttarabhäge atalam iti jïeyam | näbhir eva saraù ||27||


:viçvanäthaù üru-dvayam iti | tasyädho-bhäge vitalam ürdhva-bhäge atalam iti jïeyam ||27||

— )o 0( —o

|| 2.1.28 ||

uraù-sthalaà jyotir-anékam asyagrévä mahar vadanaà vai jano’sya |

tapo varäöéà vidur ädi-puàsaù

1 |jaghanaà näbher adhobhäga ity arthaù2 | bhüvarlokam

satyaà tu çérñäëi sahasra-çérñëaù ||

: çrédharaù jyotir-anékaà jyotiñäà samühaà svargam | maharlokaà gréveti gåëanti1 | tapo-lokaà raräöéà laläöam | satyaà satya-lokam ||28||

- : krama sandarbhaù - uraù sthalam ity asya öékäyäà gåëanti ity atra vidur evänvetuà yuktam ||28||

:viçvanäthaù jyotir anékaà jyotiñäà samühaà svargam | raräöéà laläöam | satyaà satya-lokam ||28||

— )o 0( —o

|| 2.1.29 ||

indrädayo bähava ähur usräùkarëau diçaù çrotram amuñya çabdaù |

näsatya-dasrau paramasya näseghräëo’sya gandho mukham agnir iddhaù ||

: çrédharaù usrä deväù tejomaya-çarératvät te bähava ity ähuù | diço’smad-ädi-çroträdhiñöhätryo devatäù karëau çrotrasyädhiñöhänam | çabdas tu çrotra-viñayaù sa tasya çrotrendriyam | evaà2 näsikädiñv api | näsatya-dasräv açvinau näse näsä-puöe | iddho déptaù ||29||

- : krama sandarbhaù | —indrädaya iti atra öékäyäà evaà näsikädiñv api iti ||29||präyikam eva

:viçvanäthaù usrä deväù | indrädayo devä bähava ity ähuù | diço’smad-ädi-çroträdhiñöhätryo devatäù | asya karëau çrotrasyädhiñöhänam | çabdo'smad-ädi-çrotra-viñayaù | amuñya çrotrendriyam | evam eva sarvatra vyavasthä | atra vyañöi-samañöi-viräjor yadyapi tulya evädhyätmädi-vibhägas tad api amañöi-viräò ayaà hiraëyagarbhopäsakair yogibhiù parameçvaratvenopäsya iti parameçvarasya indriyebhya eva viräjo viñayä bhavanti tadéyendriyädhiñöhänebhyas tv indiryäëi indriyädhiñöhätryo devatäç ca syur iti kärya-käraëayor abhedopacäräd aikyena dik-çabdädibhiù samañöi-viräjo'sya parmeçvaratvena dhyeyatvät karëa-çroträdi-kalpanä jïeyä | näsatya-dasräv açvinau | näse näsä-puöe | iddho déptaù ||29||

1 |gåëantéty atra vidur ity evänvetuà yuktam2 | evaà näsikädiñv apéti präyikam eva cakñuñi vyabhicärät tatra hi süryasyaiva golakatvena

| präptatvät tad evam atra yuktir nänusandheyä kintüpäsanärthaà çästräjïaiva käraëam iti | . |sarvaà samaïjasam krama

— )o 0( —o

|| 2.1.30 ||

dyaur akñiëé cakñur abhüt pataìgaùpakñmäëi viñëor ahané ubhe ca |

tad-bhrü-vijåmbhaù parameñöhi-dhiñëyamäpo1’sya tälü rasa eva jihvä ||

: çrédharaù dyaur antarikñam | akñiëé netra-golake | cakñur indriyam | pataìgaù süryaù | ahané rätry-ahaëé | parameñöhi-dhiñëyaà brahma-padam | tälur adhiñöhänam | jihvä indriyam ||30||

- : krama sandarbhaù — cakñuñi vyabhicärät tatra hi süryasyaiva hi golokatvena | präptatvät tad evam atra yuktir nänusandheyä kintüpäsanärthaà ||30||çästrajïaiva käraëam iti sarvaà samaïjasam

:viçvanäthaù dyaur antarikñam | tatratyaù süryaç cäkñiëé netra-golake | yathä—dyu-padena maïcäù kroçanti iti nyäyena süryo lakñyate | pataìgo rüpaà cakñur cakñur indriyam | atra pataìga-padena taijasaà rüpaà lakñyate, na tu sürya ucyate | divaù süryasya cäkñiëé [bhä.pu. 2.6.3] iti |

etad vai pauruñaà rüpaà bhüù pädau dyauù çiro nabhaù | näbhiù süryo'kñiëé näse väyuù karëau diçaù prabhoù || [bhä.pu. 12.11.6]

ity ädy agrima-väkya-virodhät | ahané rätry-ahaëé | mithuna-gaëa-lakñaëayä liìga-samaväya-nyäyenähaù-çabdena rätrir apy ucyate | parameñöhi-dhiñëyaà brahma-padam | äpo varuëam | tälur adhiñöhänam | jihvä indriyam ||30||

— )o 0( —o

|| 2.1.31 ||

chandäàsy anantasya çiro gåëantidaàñörä yamaù sneha-kalä dvijäni |

häso janonmäda-karé ca mäyäduranta-sargo yad-apäìga-mokñaù ||

madhvaù : bahu-rüpatväd daàñöräryamendu ity ädi |

1 - |äpa ity anena tad adhiñöhätä varuëaù

pratimäpekñayäìgäni bhuvädéni svarüpataù | tad-äçritäni taj-jäni bahv-aìgatvaà bahutvataù || iti brahma-tarke ||31||

: çrédharaù chandäàsi vedäù | çiro brahma-randhram | sneha-kaläù puträdi-snehaleçäù | dvijäti dantäù | ñaëòhatvam ärñam | duranto’päraù sarga iti yat sa tasya kaöäkñah ||31||


:viçvanäthaù chandäàsi vedäù | çiro brahma-randhram | sneha-kaläù puträdi-sneha-leçäù | dvijäni dantäù | ñaëòatvam ärñam | duranta-sarga apära-saàsäraù ||31||

— )o 0( —o

|| 2.1.32 ||

vréòottarauñöho’dhara eva lobho dharmaù stano’dharma-patho’sya påñöham |

kas tasya meòhraà våñaëau ca mitrau kukñiù samudrä girayo’sthi-saìghäù ||

: çrédharaù adharma-märgo’sya påñöha-bhägaù | kaù prajäpatiù | mitrau miträvaruëau ||32||


:viçvanäthaù dharmaù stano dakñiëaù | dharma-stanäd dakñiëataù ity ukteh | kaù prajäpatiù | meòhraà çiçnaù | mitrau miträ-varuëau | våñaëäv aëòa-koñau ||32||

— )o 0( —o

|| 2.1.33 ||

näòyo’sya nadyo’tha tanü-ruhäëimahé-ruhä viçva-tanor nåpendra |ananta-véryaù çvasitaà mätariçvä

gatir vayaù karma guëa-pravähaù ||

: çrédharaù anantaà véryaà yasya saù | vayaù kälas tasya gamanam | guëa-pravähaù präëinäà saàsäraù karma tasya kréòä ||33||


:viçvanäthaù anantaù çeño véryaà vikramo yasya saù | vayaù kälas tasya gatir gamanam | guëa-pravähaù präëinäà saàsäraù | karma kréòä ||33||

— )o 0( —o

|| 2.1.34 ||

éçasya keçän vidur ambuvähänväsas tu sandhyäà kuru-varya bhümnaù |

avyaktam ähur hådayaà manaç cacandramäù sarva-vikära-koçaù ||

: çrédharaù bhümno vibhoù | avyaktaà pradhänam | saù prasiddhaç candramäs tadéyaà manaù | sarveñäà vikäräëäà koça iväçraya-bhütam ||34||


:viçvanäthaù bhümnaù vibhoù | avyaktaà pradhänam | tasya hådayaà buddhiù | sa prasiddhaç candramäs tadéyaà manaù | sarveñäà vikäräëäà koña iväçraya-bhütam ||34||

— )o 0( —o

|| 2.1.35 ||

vijïäna-çaktià mahim ämanantisarvätmano’ntaù-karaëaà giritram |

açväçvatary-uñöra-gajä nakhäni1

sarve mågäù2 paçavaù3 çroëi-deçe4 ||35||

1 |nakhäni nakhopalakñitäni åkñädénéti kecit2 |mågä hariëädayaù3 |paçavo gavädayaù4 - |çroëi deçe upäsyästattvenänusandheyä ity arthaù

: çrédharaù vijïäna-çaktià cittam | mahià mahat-tattvam | antaù-karaëam ahaàkäram | giritraà çré-rudram | gardabhäd vaòaväyäm utpannä1 açvataré ||35||


:viçvanäthaù vijïäna-çaktià cittam | mahià mahat-tattvam | antaù-karaëam ahaàkäram | giritraà çré-rudram | gardabhäd vaòaväyäm utpannä açvataré ||35||

— )o 0( —o

|| 2.1.36 ||

vayäàsi tad-vyäkaraëaà vicitraàmanur manéñä manujo niväsaù|

gandharva-vidyädhara-cäraëäpsaraùsvara-småtér asuränéka-véryaù ||

: çrédharaù vayäàsi pakñiëaù | tasya vyäkaraëaà näma-rüpe vyäkaraväëi iti çruty-uktaà çilpa-naipuëyam | yathähuù—

yena çuklékåtä haàsäù çukäç ca haritékåtäù | mayüräç citritä yena sa te våttià vidhäsyati || iti |

manuù sväyambhuvaù, manéñä buddhiù, manujaù puruñaù, niväsa äçrayaù | puruñatve cävistarämätmä iti çruteù | gandharvädénäà dvandvaikyam | gandharvädayaù | svara-småtéh | ñaòjädi-svara-småtaya ity arthaù | asuränékaà véryaà yasya saù | "svaraù småtir asuränéka-varyaù" iti päöhe gandharvädayaù svaraù asura-samüha-çreñöhaù prahlädaù småtis tasyeti ||36||


:viçvanäthaù vayäàsi pakñiëas tasya vyäkaraëaà näma-rüpe vyäkaraëäni iti çruty-uktaà çilpa-naipuëyam | yathähuù—

yena çuklékåtä haàsäù çukäç ca haritékåtäù |mayüräç citritä yena sa te våttià vidhäsyati || iti |

manuù sväyambhuvaù | manéñä vicäravaté buddhiù | manujaù puruñaù | puruñatve cävistaram ätmä iti çruteù | gandharvädénäà dvandvaikyam | 1 |vaòavä ghoåaké

gandharvädayaù svaraù ñaò-ajädiù | asuränéka-varyaù prahlädaù småtiù | "svara-småtér asuränéka-véryaù" iti päöhe svaräëäà småtayaù asuränékaà véryaà yasya saù ||36||

— )o 0( —o

|| 2.1.37 ||

brahmänanaà kñatra-bhujo mahätmäviò ürur aìghri-çrita-kåñëa-varëaù |

nänäbhidhäbhéjya-gaëopapannodravyätmakaù karma vitäna-yogaù ||

: çrédharaù brahmä vipras tasyänanaà mukham | kñatraà kñatriyo bhujau yasya | viò vaiçya ürü yasya | aìghré-çritaù kåñëa-varëaù çüdro yasya | nänäbhidhä nämäni yeñäà te ca te abhéjyä deväs teñäà gaëair vasu-rudrädibhir upapanno yukto dravyätmako haviù sädhyo vitäna-yogo yajïa-prayogas tasya karma käryam | ävaçyako'bhipreta ity arthaù ||37||


:viçvanäthaù brahmä brähmaëa änanam | kñatraù kñatriyo bhujä yasya saù | viö vaiçyam üru yasya saù | aìghri-çritaù kåñëa-varëaù çüdro yasya saù | nänä abhidhä nämäni yeñäà te ca te abhéjyä deväù teñäà paëair vasu-rudrädbhir upapanno yuktaù | dravyätmako hariù sädhyaù vitäna-yogaù yajïa-prayogaù (tasya) karma ävaçyakaà kåtyam ||37||

— )o 0( —o

|| 2.1.38 ||

iyän asäv éçvara-vigrahasyayaù sanniveçaù kathito mayä te |

sandhäryate’smin vapuñi sthaviñöhemanaù sva-buddhyä na yato’sti kiïcit ||

: çrédharaù iyän etävän sanniveço'vayava-saàsthänam | asmin sva-buddhyä manaù sandhäryate mumukñubhiù | yato vyatiriktaà kiàcin nästi tasmin ||38||


:viçvanäthaù iyän etävän | sanniveçaù avayava-saàsthänam | asmin vapuñi | sva-buddhyä särathi-bhåtayety arthaù | manaù sandhäryate yogibhiù | yato vyatiriktaà kiïcid api nästi tasmin | ayam arthaù—mano hi sva-cäïcalya-vaçäd yatra yatra bhramati, tatra tatraiva bhagavata idam amukam aìgam iti sva-buddhyä vicärayet | evaà ca manasaù sväbhävikäù sarva eva viñayä bhagavad-aìgäny eveti sarvam api cintanaà bhagavac-cintanatvena paryavasyet | tathä spardhävajïädayo bhävä naivotpadyeran spardhädi-viñayäëäà manuñya-gandharvädénäm api bhagavad-aìga-bhütatvena dhyeyatväd eveti ||38||

— )o 0( —o

|| 2.1.39 ||

sa sarva-dhé-våtty-anubhüta-sarvaätmä yathä svapna-janekñitaikaù |taà satyam änanda-nidhià bhajetanänyatra sajjed yata ätma-pätaù ||

: çrédharaù tad evaà citta-sthairyärthaà viräò-deha-jéveçvaräëäm abhedenopäsanam uktaà, tatra tu deha-jéväv éçvare praviläpya sa eva dhyeya iti nirdhärayati—sa iti | sarveñäà dhé-våttibhir1 anubhütam sarvaà yena sa eka eva sarväntara ätmä tam eva satyaà bhajeta | anyatropalakñaëe na sajjet | yata äsaìgäd ätmanaù pätaù saàsäro bhavati | ekasya tat-tad-indriyaiù sarvänubhütau dåñöäntaù—svapna-janänäm ékñitä yatheti | svapne hi kadäcid bahün dehän prakalpya jévas tat-tad-indriyaiù sarvam paçyati tadvat | éçvarasya tu vidyä-çaktitvän na bandhaù ||39||

- : krama sandarbhaù - tad evaà viräò dhäraëäm uktvä tad apavädenäpi täà — | pürvoktäà bhaktim eväha sa sarveti yaù - sarva dhéty anuktatvät sa taà

— satyaà bhajateti yojayitavyasya kartur vidyamänatväd ayam evärthaù sa- - - - - tathäbhüta viräò dhäraëä siddho yogé viräì gatäbhiù sarväbhér dhé våttibhir

- jïänendriyair anubhütaà sarvaà viräò gataà yena tathäbhütaù san taà satyam- - - | -änanda nidhià viräò antaryäminaà çré näräyaëam eva bhajet anyatra viräò

- - , -gate tad dhäraëäväntara phale ca kuträpi na sajjate yataù sajjamänäd ätma | — - -pätaù saàsära eva syät tasya sarvänubhütau dåñöäntaù ätma svapna

- - drañöä jévo yathä svapna gatänäà sarveñäà janänäà tad upalakñitänäà , , | vastünäà ca ya eka eva ékñitä bhavatéti tadvat atra tam ity anena sa

aikñata [ . . . 1.2.5, . . 1.1.2] , bå ä u ai u iti - - sväbhäviké jïäna bala kriyä ca [ . . iti çve u6.8], - - - - çruti prasiddha paränapekña jïänädi siddhes tathä sandhye såñöir äha hi 1 - - - - dhiyäà våttibhir indriya lakñaëäbhiù präcéna sahasra janma vartinébhir anubhütam eva

- | -sarvaà devendratva narendratvädikaà bhogaiçvarvädikaà yena saù kim punaç carvita |carvaëayeti bhävaù

[ . . 3.2.1], ve sü - - [mäyä mätraà tu kärtsnyenänabhivyakta svarüpatväd . . ve sü3.2.3] - - - -iti nyäya präptena svapnasyäpi kartåtvena jägrad ädimaya jagat

- - -kartåtvasya pürëatva präpte vailakñaëyaà darçitaà satyädi dvayena parama |puruñärthatvaà ceti jïeyam |39||

: viçvanäthaù nanv evaà bhagavad-dhäraëäbhyäsasyänuñaìgikäpi phaläni bhogaiçvaryädéni avaçyam utpadyanta eva yogé täni svataù präptäny upabhuïjéta, na vä ? ädye yoga-çaithilya-prasaìgaù | yad uktaà—

yadä na yogopacitäsu cetomäyäsu siddhasya viñajjate’ìga |ananya-hetuñv atha me gatiù syädätyantiké yatra na måtyu-häsaù || [bhä.pu. 3.27.30] iti |

satyam | dvitéye upasthita-bhoga-tyägasya duñkaratvam iti | vivekenaiva sarvaà sukaram iti viveka-prakäraà darçayati | sa yogé, sarväbhir dhiyaà våttibhir indriya-lakñaëäbhiù präcéna-sahasra-sahasra-janma-vartinébhir anubhütam eva sarvaà devendratva-narendratvädikaà bhogaiçvaryädikaà yena saù | kià punaç carvita-carvaëayeti bhävaù | na ca tasyäpi sthiratvam ity atra dåñöäntaù—ätmä jévo yathä svapne janänäà pätra-mitra-sainyädénäà tad-upalakñita-räjyädi bhogänäà ca sva-såñöänäm eka eva ékñitä anubhavitä | atas taà satyaà sarva-käla-deça-vartinam, änandänäà nidhià bhagavantam eva bhajeta | na tv anyatra asärvadiktväd asatye'nänandanidhau viñaya-sukhe ity arthaù ||39||

- - |iti särärtha darçinyäà harñiëyäà bhakta cetasämdvitéye prathamo'dhyäyaù ||*||saìgataù saìgataù satäm

— )o 0( —o

iti çrémad-bhägavate mahä-puräëe brahma-sütra-bhäñye päramahaàsyaà saàhitäyäà vaiyäsikyäà dvitéya-skandhe

mahäpuruña-saàsthänuvarëanaà näma prathamo’dhyäyaù |

||2.1||

(2.2)

dvitéyo’dhyäyaù


|| 2.2.1 ||

çré-çuka uväca—evaà purä dhäraëayätma-yonir

nañöäà småtià pratyavarudhya tuñöät |tathä sasarjedam amogha-dåñöir

yathäpyayät präg vyavasäya-buddhiù pädau ||

çrédharaù :dvitéye tu tataù sthüla-dhäraëäto jitaà manaù |

sarva-säkñiëi sarveçe viñëau dhäryam itéryate ||*||dåçyäÿambana-rüpaivam uktä vairäja-dhäraëä |

ihocyate tu tat-sädhyä sarväntaryämi-dhäraëä ||*||

tatra tävat pürvokta-dhäraëäyä aväntara-phalam äha—evaà yä dhäraëä tayä tuñöäd dhareù purä pralaya-samaye nañöäà såñöi-småtià pratyavarudhya labdhvä brahmä apyayät präg idaà viçvaà yathäsét tathä sasarja | vyavasäyätmikä buddhir yasya saù | ata evämoghä dåñöir yasyeti | atas tayä dhäraëayä viçva-såñöi-sämarthyaà bhavati ||1||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam |

viçvanäthaù : dvitéye cid-ghana-vapur dhäraëä siddha-yoginaù |

dehaà jihäsoù säyujya-präptäv uktaà såti-dvayam ||*||bhagavat-tattvam ihäropya dåçäpräkåta-vastuñu |

dhäraëoktätha tat-sädhyä bhagavad-dhäraëocyate ||*||

ukta-dhäraëäyä aväntara-phalam äha | pratyavaruddhya präpya | tuñöät parameçvarät | apyayät pralayät präg idaà viçvaà yathäsét tathä sasarja | vyavasäye bhagavat-preraëä-vaçät srakñyämy eveti niçcaye buddhir yasya saù ||1||

—o)0(o—

|| 2.2.2 ||

çäbdasya hi brahmaëa eña panthä

yan nämabhir dhyäyati dhér apärthaiù |paribhramaàs tatra na vindate’rthän

mäyämaye väsanayä çayänaù ||

madhvaù : eña hariù | yad apärthair dhyäyati taträrthän na vindeta |

sarva-nämä yato viñëus tad-anyärthän na tu smaret |smaraàs tu yävad-arthaù syäd anyathä svätmahä småtaù || iti brahmäëòe ||2||

çrédharaù : upäsanä-phaläd api viraktasya çuddhätma-dhäraëäyäm adhikäraù | ato vairägyärthaà sarvaà karma-phalaà nindati | çäbdaà çabda-mayam brahma veda | tasya eña panthäù karma-phala-bodha-prakäraù | ko'sau ? artha-çünyair eva svargädi-nämabhiù sädhakasya dhér dhyäyati tat-tad-icchäà karotéti yat | apärthatvam eväha—tatra mäyämaye pathi sukham iti väsanayä çayänaù svapnän paçyann iva paribhramann arthän na vindati | tat-tal-lokaà präpto'pi niravadyaà sukhaà na labhata ity arthaù ||2||

krama-sandarbhaù : çäbdasyeti | yat yasmät yaà çrutvety arthaù ||2|| viçvanäthaù : atra mriyamäëaù kià kurvéta ? iti praçne svarga-sädhanaà yägädikaà karmaiva kurvéta, atra vedaù sarva eva pramäëam ity äcikhyäsüàs tatra käàçcana pratyäha |çäbdaà çabda-mayaà brahma veda | tasya eña panthäù | ko’sau ? yan-nämabhir näma-mätrair eva svargädibhir dhéù sädhakasya buddhir dhyäyati | svarge sukham eva präpsyäméti vicärayati, våthaiva yato’py arthaiù | apärthatvam eväha—mäyämaye tatra svargädau, sukham iti väsanayä, çayänaù svapnän paçyann iva paribhramann arthän na vindati | tat-tal-lokaà präpto'pi kñayiñëutvän niravadyaà sukhaà na labhata ity arthaù ||2||

—o)0(o—

|| 2.2.3 ||

ataù kavir nämasu yävad arthaùsyäd apramatto vyavasäya-buddhiù |

siddhe’nyathärthe na yateta tatrapariçramaà tatra samékñamäëaù ||

çrédharaù : tarhi sarvathä karma-phala-tyäge sadya eva deha-pätaù syäd ity äçaìkyäha | ataù kavir nämasu näma-mätreñu bhogyeñu yävatärthenärtho deha-nirväho yasya sa tathä-bhütaù syät | apramattas tävan mätre'py anäsaktaù | vyavasäya-buddhir nedaà sukham iti

niçcayavän | tadäpi tatratasminn arthe'nyathaiva siddhe sati tatra yatne pariçramaà paçyan na yateta ||3||


viçvanäthaù : evaà yoga-prasaìga eva karmiëäà matam atibahiraìgatvena spañöam eva vinindä karma-phaleñu vairägyaà bhakta-jïäninor api sädhäraëaà yogärüòhänäm avaçya-kartavyatvenäha | ato buddhimän bhogärthaà na dhyäyet, na yateta ca, kintu kämasya nendriya-prétir läbho jéveta yävatä ity ukta-nyäyena | nämasu bhogya-vastuñu yävatärthena svékåtena ärthaù svékåty-aniñpatty-arthaà deha-nirvähas tävän artho grähyo yasya tathä-bhütaù syät | yato’yam apramattaù sva-sädhana-siddhau sävadhänaù | kià ca, vighna-bähulya-darçane’pi sva-yogän na parävartatety äha—vyavasäya-buddhiù | “yad bhavet tad bhavatu, mayä tu yan niçcitaà tan niçcitam eva” iti dåòha-vicära ity arthaù | kià ca, yävad-arthatäpi kasyacid iti sukumärasyaivoktä, na tu svataù-samarthasyety äha—anyathä prakäräntareëa arthe sva-deha-nirvähe siddhe sati tatra piñöa-peñaëa-nyäyena na yateta | yatas tatra yatne pariçramaà dhanika-janopäsanädikam ||3||

—o)0(o—

|| 2.2.4 ||

satyäà kñitau kià kaçipoù prayäsairbähau sva-siddhe hy upabarhaëaiù kim |

saty aïjalau kià purudhänna-pätryädig-valkalädau sati kià dukülaiù ||

çrédharaù : anyathä-siddhim äha dväbhyäm—satyäm iti | kaçipoù çayyäyäù | svataù siddhe bähau sati upabarhaëair ucchérñakaiù | purudhä bahu-prakärayänna-pätryä bhojana-pätreëa ||4||


viçvanäthaù : samarthasyänyathä-siddhim äha—satyäm iti | kaçipoù çayyäyäù | upabarhaëair ucchérñakaiù | purudhä puru bahuù, prakäre dhä | anna-pätryä bhojana-pätreëa ||4||

—o)0(o—

|| 2.2.5 ||

céräëi kià pathi na santi diçanti bhikñäà

naiväìghripäù para-bhåtaù sarito’py açuñyan |ruddhä guhäù kim ajito’vati nopasannän

kasmäd bhajanti kavayo dhana-durmadändhän ||

çrédharaù : nanu dik-sad-bhävo näma nagnatvam eva, valkalam annaà toyaà väsa-sthänaà tu yäcïä-prayatnaà vinä kathaà präpyeta taträha | céräëi vastra-khaëòäni parän bibhrati puñëanti phalädibhir ye | guhäù giri-daryaù | nanu kadäcid eñäm aläbhe kià käryaà taträha ajito harir upasannän çaraëägatän kià nävati na rakñati | kià-çabdasya pürvaträpi sambandhaù | dhanena yo durmadas tenändhän nañöa-vivekän ||5||


viçvanäthaù : nanu çéta-träëopäyaù kaù ? tatra säkñepaà krudhyann iväha—céräëi vastra-khaëòäni | nanu tato’pi jaöharänalo durväraù ? tatra tathaiväha—aìghripä api kià naiva bhikñäà diçanti dadati ? manuñyäù khalu mä dadatu nämeti bhävaù | yataù parän bibhrati puñëantéti | tarhi pänärthaà jalaà tu mågyam eveti cet ? dhik tava buddhim ity äha—sarito’péti | nanu çilä-varñät träëärthaà parëaçälä käcid apekñitavyaiva iti cet ? taträha—ruddhä iti | guhäà praviçya vyäghrädayaù khädanti cet ? taträha—kim ajita iti | vyäghrädénäm api sa eväntaryämé bhakta-vatsalas tän kathaà tatra prerayiñyatéti iti bhävaù ||5||

—o)0(o—

|| 2.2.6 ||

evaà sva-citte svata eva siddhaätmä priyo’rtho bhagavän anantaù |

taà nirvåto niyatärtho bhajetasaàsära-hetüparamaç ca yatra ||

madhvaù : etam itas taà pretyäbhisambhavitäsméti niyatärthaù ||6||

çrédharaù : tadä tena kià kartavyaà haris tu sevya ity äha—evaà viraktaù saàs taà bhajeta | bhajanéyatve hetavaù | sva-citte svata eva siddhaù | yata ätmä ata eva priyaù | priyasya ca sevä sukha-rüpaiva | arthaù satyo na tv anätmavin mithyä | bhagavän bhajanéya-guëaç ca anantaç ca nityaù | ya evaàbhütas taà bhajeta | niyatärtho niçcita-svarüpaù | tad-anubhavänandena nirvåtaù sann iti svataù-sukhätmatvaà darçitam | kià ca yatra yasmin bhajane sati saàsära-hetor avidyäyä uparamo näço bhavati ||6||

krama-sandarbhaù : evaà tatra tatra bhagavaty eva tätparye sati sva-citte svata eva siddhaù çré-bhagavän eva parama-puruñärthatayä sevyaù kià tat-

tad-ägraheëety äha—evaà sva-citte iti | tasmäd bhärata sarvätmä [bhä.pu. 2.1.5] ity ädinä yad uktaà tad eva punar nirëéyata iti bhävaù | ca-çabdenänuñaìgikam evävidyä-nivåttiù phalam iti bodhitam ||6||

viçvanäthaù : nanu tarhi bhajanéyeçvarasya tad-bhajanopakaraëänäà cänveñaëaà tu kartavyam eva yogibhir iti cet ? taträha—sva-citte svata eva siddho yata ätmä cittädhiñöhätä—väsudeva iti näpy ävähanädi-çrama iti bhävaù kià ca, tasya bhajanaà svata eva bhavitum ucitam ity äha—priya ity ädibhiç caturbhir viçeñaëaiù | priyaù svabhävata eva premäspadam | na ca premäspadatve’pi pati-puträdi-rüpo’narthaù | yato’rthaù parama-vastu-rüpaù parama-vastu-rüpatve’pi na kevalam antarätmaiva, yato bhagavän saundaryädi-guëavattvena dåçyaù | na ca tatra deça-niyama ity äha—anantaù sarva-vyäpakatvät sarvatraiva deçe sthitaù | na ca bhajane çramaù ko’pi ity äha—nirvåtaù bhajanänanda-magnaù san, niyataù premaiva bhaktäv anusaàhito’rthaù prayojanaà yasya tathä-bhütaù san | yad vä, nityam etävanti nämäni gåhétavyäni, etävaté kathä çrotavyä etävatyaù praëatayaù kartavyäù, etävat kälaà dhyänaà kartavyam ity evaà niyama-yuktäni kértana-çravaëädéni, yasya tathä-bhütaù san bhajeta | yatra bhajane saàsära-hetor avidyäyäù uparamaç ca bhaved ity ananusaàhitaà phalaà bhakta-mate | jïäni-yoginor mate tu saàsära-hetüparama evänusaàhitaà phalam | ca-käraù päda-püraëe | niyatärtho niçcala-svarüpa ity arthaù ||6||

—o)0(o—

|| 2.2.7 ||

kas täà tv anädåtya paränucintämåte paçün asatéà näma kuryät |paçyaïjanaà patitaà vaitaraëyäà

sva-karmajän paritäpäïjuñäëam ||

madhvaù : yathaikas tu bahün suptän asuptaù paçyati prabhuù |evam éço bahün jévän ajïän paçyati nitya-dåk || iti vyoma-saàhitäyäm |

svapnena çäréram abhiprahaty äsuptaù suptän abhicäkaçéti iti ca |

yatheñöa-bhavanäd viñëur anubhüù parikértitaù |udadhiù karmaëäm éçaù sarvaù pürëa-guëo yataù |satyaù kevala-säratnän niyamo niyate rajaù || iti båhat-saàhitäyäm ||7||

çrédharaù : etad evänya-cintä-nindayä draòhayati— ka iti | täà tathäbhütäà parasya harer anucintäà dhäraëäm anädåtya paçün karma-jaòän vinä | yathä paçur eväyaà sa devänäm iti çruteù | asatéà viñaya-cintäà ko näma kuryät |

tayä cintayä vaitaraëyäà patitaà, tatra ca sva-karmajän ädhyätmikädi-kleçän sevamänaà janaà paçyan | vaitaraëé yamasya dvära-sthä nadé tat-tulyatvät saàsåtir vaitaraëé ||7||

krama-sandarbhaù : vyatirekeëa tad eva draòhayati—kas täm iti ||7||

viçvanäthaù : vyatirekeëa tad eväha—ka iti | parasya hareù | anucitäà täà prasiddhäà bhaktim anädåtya | paçün karma-jaòän vinä | paçur eva sa devänäm iti çruteù | asatéà viñaya-cintäà ko näma kuryät ||7||

—o)0(o—

|| 2.2.8 ||

kecit sva-dehäntar-hådayävakäçeprädeça-mätraà puruñaà vasantam |catur-bhujaà kaïja-rathäìga-çaìkha-gadä-dharaà dhäraëayä smaranti ||

çrédharaù : täm eva dhäraëäà sa-viçeñaëäm äha—kecid iti ñaòbhiù | sva-dehasyäntarmadhye tad-dhådayaà tatra yo’vakäças tasmin vasantam | prädeças tarjany-aìguñöhayor vistäraù, sa eva mäträ pramäëaà1 yasyeti hådaya-parimäëaà tatropacaryate | kaïjaà padmam | rathäìgaà cakram ||8||

krama-sandarbhaù : atha taträpy eka-deçinäà matam äha—kecid ity ädi-särdha-catuñkaiù vyañöy-antaryämiëa eva dhäraëeyam | garbhodaka-çäyi-rüpa-samañöy-antaryämi-dhäraëä tu tåtéya-skandhe tat-tad-varëanänusäreëa jïeyä | saiva sücitä taà satyam änanda-nidhià bhajeta [bhä.pu. 2.1.39] ity aneneti ||8||

viçvanäthaù : evaà ca vairägyaà bhakter anvaya-vyatirekau ca pradarçya, punar api yoginäà pürvokta-dhäraëato’py atiçreñöhyam antaryämiëaç cid-ghana-rüpasya dhäraëäm äha—kecid iti | pürvokta-vairäja-dhäraëä-niñöhebhyo’py atiçreñöhä ity arthaù | kià vä, vakñyamäëa-väkyänusäreëa vairäja-dhäraëäbhyäsena çuddha-cittä evaà tad-antaryämiëaç cid-ghanaa-rüpasya dhäraëäà kuryur ity abhipräyeëäha—kecid iti | atra dhäraëäyäà caturvidhä yoginaù sambhavanti, tatra prathamäù—bhagavad-rüpam anälambamänäù präëa-mano-dhäraëävantaù çré-bhägavatäsammatä vigétä eva | dvitéyäù—pürvokta-vairäja-dhäraëayä çuddha-cittäù, måëäla-gauräyata-çeña-bhoga- [bhä.pu. 3.8.23] ity ädi tåtéya-skandhokta-tad-antaryämi-caturbhuja-rüpa-dhäraëävantaù | caturthäù—svata eva çuddha-cittäù | prathamata eva vyañöy-antaryämi-caturbhuja-dhäraëävanta evätra kecit-çabdenocyante | prädeça-mätram iti prädeça-pramäëa-hådaye 1 ’ - ’ | çrutau tu aìguñöha mätraà puruñaà madhya ätmani saàsthitaà ity uktam ubhayatra

- |hådaya kamaläpekñayä vyäpakasyaiva sükñmatvaà vivakñitam

dhyeyatvät—puruñaà tävan-mätram iti pradeço’pacintya-çaktyä païcadaça-varñéya-puruñäkära-pramäëam | santaà vayasi kaiçore [bhä.pu. 3.28.17] ity ukteù | vasantaà taträntryämitayä kåta-väsam ||8||

—o)0(o—

|| 2.2.9 ||

prasanna-vaktraà nalinäyatekñaëaàkadamba-kiïjalka-piçaìga-väsasam

lasan-mahä-ratna-hiraëmayäìgadaàsphuran-mahä-ratna-kiréöa-kuëòalam ||

çrédharaù : nalinaà padmaà tadvat prasanne äyate dérghe ékñaëe yasya | kadamba-kusumasya kiïjalkäù kesaräs tadvat piçaìge péte väsasé yasya | lasanti mahä-ratnäni yeñu täni suvarëamayäny aìgadäni yasya | sphuranti ca täni mahä-ratnäni ca tan-mayäni kiréöa-kuëòaläni yasya ||9||


viçvanäthaù : mahä-ratnäni padma-rägädéni ||9||

—o)0(o—

|| 2.2.10 ||

unnidra-håt-paìkaja-karëikälayeyogeçvarästhäpita-päda-pallavam |

çré-lakñmaëaà kaustubha-ratna-kandharamamläna-lakñmyä vana-mälayäcitam ||

çrédharaù : unnidraà vikasitaà yad dhåt-paìkajaà tasya karëikaivälayaù sthänaà tasmin | yogeçvarair ästhäpitau päda-pallavau yasya | çrér eva lakñma cihnaà tad-yuktam | pämädi-vihito matv-arthéyo na-pratyayaù | kaustubha-ratnaà kandharäyäm yasya | amlänä lakñméù çobhä yasyäs tayä vana-mälayä äcitaà vyäptam ||10||


viçvanäthaù : unnidraà vikasitaà håt-pakñajaà tasya karëikaivälayaù, tatra yogeçvarair ästhäpitau päda-pallavau yasya tam iti | tad-bhaktän yogeçvarän api dhyäyed iti bhävaù | çré-lakñmaëaà çrér eva lakñma väma-stanordhve lakñmé-rekhä-yuktam | pämädi-vihito matv-arthéyo na-

pratyayaù | kaustubha-ratnaà tad-grathana-hiraëmaya-sütraà kandharäyäù yasya tam | äcitaà vyäptam ||10||

—o)0(o—

|| 2.2.11 ||

vibhüñitaà mekhalayäìguléyakairmahä-dhanair nüpura-kaìkaëädibhiù |

snigdhämaläkuïcita-néla-kuntalair1

virocamänänana-häsa-peçalam ||

çrédharaù : snigdhatvädi-viçiñöaiù kuntalair virocamäne änane yo häsas tena peçalaà sundaram ||11||


viçvanäthaù : mahä-dhanair bahu-mülyaiù | snigdhatvädi-viçiñöaiù kuntalair virocamäne änane yo häsas tena peçalaà manoharam ||11||

—o)0(o—

|| 2.2.12 ||

adéna-lélä-hasitekñaëollasad-bhrü-bhaìga-saàsücita-bhüry-anugraham

ékñeta cintämayam enam éçvaraàyävan mano2 dhäraëayävatiñöhate ||

madhvaù : cintämayaà cintä-pradhänam |

yasmät sa cintito viñëuç cintitaà pradadäty ajaù |tasmäc cintä-mayaà deaà vadanti jïäna-cakñuñaù || iti ca ||12||

çrédharaù : adénam udäraà yal-lélä-hasitaà tena yad ékñaëaà tasminn ullasanto yo bhrü-bhaìgä bhrü-vikñepäs taiù saàsücito bhürir anugraho yena | cintämayaà cintayä ävirbhavantam ||12||


1‘ ’ |snigdhämalaiù iti päöhaù2 ' evaàvidham éçvaraà yävad dhäraëayä mano vatiñöhate niçcalaà bhavet tävad

|ékñetopäsétety arthaù

viçvanäthaù : adénam atimädhuryaà yal-lélä-hasitaà tad-yuktam ékñaëam ullasann ulläsaà präpnuvan bhrü-bhaìgaç ca täbhyäà saàsücito bhürir anugraho yena tam | cintämayaà cintayaivävirbhavantam ||12||

—o)0(o—

|| 2.2.13 ||

ekaikaço’ìgäni dhiyänubhävayetpädädi yävad dhasitaà gadäbhåtaùjitaà jitaà sthänam apohya dhärayet

paraà paraà çuddhyati dhér yathä yathä ||

çrédharaù : asyaiva dhyänam äha—ekaikaça iti | anubhävayed dhyäyet | yad yaj jitam ayatnataù sphuritaà pädagulphädi-sthänam avayavas tat tad apohya tyaktvä paraà paraà jaìghäjänvädi dhärayed dhyäyet | çudhyati1 tasmin niçcalä bhavati ||13||


viçvanäthaù : tasyaiva dhyänam äha—ekaikaça iti | na niçcitam | bhävaye dhyäyet | jitaà jitaà dhyänenäbhyastam | sthänaà päa-gulphädi | apohya tyaktvä | paraà paraà jaìghä-janv-ädi dhärayet, sva-manaù prayojya grähayed ity arthaù | yathä yathä dhéç ca sudhyati viñaya-lämpaöyaà tyajati, tathä tathä dhärayed iti citta-çuddhi-täratamyenaiva dhyäna-täratamyam uktam | tenätyantäçuddha-cittasya näträdhikäraù, kintu vairäja-dhäraëäyäm eveti vyaïjitam ||13||

—o)0(o—

|| 2.2.14 ||

yävan na jäyeta parävare’sminviçveçvare drañöari bhakti-yogaù |tävat sthavéyaù puruñasya rüpaàkriyävasäne prayataù smareta ||

çrédharaù : pürvokta-vairäja-dhäraëäyä etad dhäraëäìgatvam äha— yävad iti | pare brahmädayo’vare yasmät | kutaù ? viçveçvare drañöari na tu dåçye, caitanya-ghanatvät | bhakti-yogaù prema-lakñaëaù | kriyävasäne ävaçyaka-karmänuñöhänänantaram | anena karmäpi bhakti-yoga-paryantam evety uktam | prayato niyama-tat-paraù ||14||

1 - dhéù çudhyati viñaya lämpaöyaà tyajatéti vä

krama-sandarbhaù : yävad iti | bhakti-yogaù—kecid sva-dehäntaù [bhä.pu. 2.2.8] ity ädinokta-sädhanäbhiniveçaù | anyat taiù ||14||

viçvanäthaù : ata eva açuddha-cittatvad etad-rüpaà yävad dhyätuà na çaknuyät, tävad vairäja-rüpam eva dhyäyed ity äha—yävad iti | pare brahmädayo’vare yasmät | kutaù ? viçveçvare drañöari na tu dåçye | bhakti-yogo yogäìga-bhüta-dhyäna-lakñaëaù | kriyävasäne ävaçyaka-karmänuñöhänänantaram ||14||

—o)0(o—

|| 2.2.15 ||

sthiraà sukhaà cäsanam ästhito yatiryadä jihäsur imam aìga lokam |

käle ca deçe ca mano na sajjayetpräëän niyacchen manasä jitäsuù ||

madhvaù : bhaktyä präëaà vaçaà nétvä jita-präëo bhavaty uta iti ñäòguëye ||15||

çrédharaù : evaà tävad äsanna-måtyoù puàsaù kåtyam uktam, idänéà tasyaiva svayaà dehaà tyaktum icchataù kåtyam äha—sthiram iti särdhaiç caturbhiù | aìga he räjan, evaàbhüto yatir yadä imaà lokaà dehaà jihäsur hätum icchati, tadä deçe puëya-kñetre käle cottaräyaëädau mano na sajjayet saìgaà na präpayet | na hi deça-kälau yoginaù siddhi-hetü, kiàtu yoga eveti dåòha-niçcayo bhütvä sthiraà sukhakaraà cäsanam ästhitaù präëaà niyacched ity arthaù ||15||

krama-sandarbhaù : anantaraà pürvavac ca yadi mahat-kåpä-viçeñeëa divya-dåñöitä bhavati, tadä viçeñopalabdhiç ca bhavet | na cen, nirviçeña-cin-mätra-brahmänubhavena tal-léna eva bhavati | tathaiva nididhyäsanam api teñäm | tad yathä—sthiraà sukhaà cäsanam ity ädinä ||15|| [bhakti-sandarbhaù 215]

viçvanäthaù : atha tasyaiva bhakti-miçra-yoginaù svayaà deha-tyäga-kåtyam äha—sthiram iti | lokaà deham | yadä jihäsur bhavet, tadä deçe puëya-kñetre, käle cottaräyaëädau, mano na sajjayet saìgaà na präpayet | yoginaù käla-deçau na siddhi-hetü, kintu yoga eveti dåòha-niçcayo bhütvä, präëän indriyäëi manasä niyacchet | präëän mano-niyamän kuryäd ity arthaù | tena niyantari manasi indriyäëi praviläpayed iti dyotitam ||15||

—o)0(o—

|| 2.2.16 ||

manaù sva-buddhyämalayä niyamyakñetra-jïa etäà ninayet tam ätmani |ätmänam ätmany avarudhya dhérolabdhopaçäntir virameta kåtyät ||

madhvaù : jévastho bhagavän viñëuù kñetrajïa iti géyate |dehastho’pi sa evätmä vyäpto’py ätmeti bhaëyate || iti tattva-nirëaye |

harau harer bhaven nétis tad ekatvasya cintanam |anyatra tan-nimitty-ädi-cintanaà näbhirucyate || iti prakäça-saàhitäyäm ||16||

çrédharaù : tad gåhéta-viñayaà mano buddhyä niçcaya-rüpayä niyamya tan-mätraà kåtvä, etä buddhià kñetra-jïe buddhy-ädi drañöari ninayet praviläpayet | taà ca kñetra-jïam ätmani çuddhe1 | taà ca çuddham ätmänam ätmaiväham ity ätmani çuddhe2 brahmaëy avarudhyaikékåtya labdhopaçäntiù präpta-nirvåtiù san kåtyäd virameta, tataù paraà präpyäbhävät ||16||

krama-sandarbhaù : tathä mana iti | etäà buddhià kñetrajïe buddhy-ädi-drañöari nilayet, praviläpayet | taà ca kñetrajïaà svarüpa-bhütayä buddhyätmani tad-drañöåtvädi-rahite çuddhe jéve | taà ca çuddha-sattvam ätmänam ätmani brahmaëy avarudhya tad-ekatvena vicintya labdhopaçäntiù präpta-nirvåtiù san kåtyäd viramet, tasya tataù paraà präpyäbhävät ||16|| [bhakti-sandarbhaù 215]

viçvanäthaù : tad gåhéta-viñayaà mano buddhyä niçcaya-rüpayä niyamya tan-mätraà kåtvä, etä buddhià kñetra-jïe buddhy-ädi drañöari ninayet praviläpayet | taà ca kñetra-jïam ätmani çuddhe3 | taà ca çuddham ätmänam ätmaiväham ity ätmani çuddhe4 brahmaëy avarudhyaikékåtya labdhopaçäntiù präpta-nirvåtiù san kåtyäd virameta, tataù paraà präpyäbhävät ||16||

—o)0(o—

|| 2.2.17 ||

na yatra kälo’nimiñäà paraù prabhuù1 | |çuddhe ätmany antaryämiëi atha vä çuddhe çodhitatvaà padärthe2 - - |çuddhe brahmaëi çodhita tat padärthe3 | |çuddhe ätmany antaryämiëi atha vä çuddhe çodhitatvaà padärthe4 - - |çuddhe brahmaëi çodhita tat padärthe

kuto nu devä jagatäà ya éçirena yatra sattvaà na rajas tamaç ca

na vai vikäro na mahän pradhänam ||

madhvaù : kälo väyuù |

hariç ca prakåtiç caiva brahma-väyu tathaiva ca | suparëa-çeña-rudäç ca çakaù sürya-yamäv api ||agnir yamänujaç caiva käla-çabdo ratäù kramät |pürvoktäs tv aparoktänäà prabhavaù sarvaço matä || ity uddäma-saàhitäyäm ||17||

çrédharaù : tad eväha—na yatreti | yaträtma-svarüpe kälo na prabhuù kim api kartuà na samarthaù | ata eva devä na prabhava ity äha | animiñäà1 devänäà paraù prabhuù kälo’pi yatra na prabhus tatra kuto nu deväù prabhaveyuù ? deva-niyamyänäà tu jagatäà präëinäà kä värtety äha—jagatäm iti 2 | kuto na prabhavantéty apekñäyäà nirupädhitväd ity äha— na yatreti | yad vä jagat-käraëäny api na yasya såñöy-ädau prabhavantéty äha—na yatreti | vikäro’haàkäraù ||17||

krama-sandarbhaù : tat-phalaà ca dvividham—brahma-kaivalya-präptiù, vaikuëöha-präptiç ca, bhakti-siddha-jïäna-niñöhatvät, bhakti-maya-jïäna-niñöhatvät | athottarävasthäm ajämilädi-nyäyena tatraiva vaikuëöhäbhivyakti-darçanärtham äha—na yatreti yugmakena |

atra vaikuëöhasya sac-cid-änanda-rüpatvaà çré-bhagavataivoktam | tad yathä—

|evam etän mayä diñöän anutiñöhanti me pathaùkñemaà vindanti mat-sthänaà yad brahma paramaà viduù || [bhä.pu. 11.20.37||

ity atra me pathaù—jïäna-karma-bhakti-lakñaëän mat-präpty-upäyän | jïäna-karmaëor api bhakteñu bhakteù prathamataù kvacit kadäcit kiïcit sähäyya-käritvät | kñemaà mad-bhakti-maìgala-mayaà yat sthänaà paramaà brahmeti paramaà brahmeti vidur jänanti | ittham evodähariñyate ca—

iti saïcintya bhagavän mahä-käruëiko hariù |darçayämäsa lokaà svaà gopänäà tamasaù param ||satyaà jïänam anantaà yad brahma-jyotiù sanätanam |yad dhi paçyanti munayo guëäpäye samähitäù || [bhä.pu. 10.28.15-16] iti |

1 - - |animiñäm iti miña dhätoù kvib antasyedaà rüpam2 | - - |jagatäm iti karmaëi ñañöhé jaganti sva sva kärye pravartayäm äsuù

ubhayaträpi ca-kärädy adhyähärädinä tv-arthäntaraà kañöaà bhavati | tair eva ca tamasaù prakåteù param iti vaikuëöùasyäpi viçeñaëatvena vyäkhyätam iti ||17||

viçvanäthaù : na ca yuktaà ko’py atikramyatéty äha | yatra präpta-brahma-svarüpe tasmin animiñäà devänäm api paraù çästä kälaù, na prabhuù | tatra kuto nu deväù prabhaveyuù ? ye devä indrädyäù jagatäà präkåta-jagatsv eva, éçire éçäàçcakrire | nanu tad eva brahma kià-svarüpm ? taträha— na yatra sattvam iti | yatra brahmaëi | vikäro’haàkäraù ||17||

—o)0(o—

|| 2.2.18 ||

paraà padaà vaiñëavam ämananti tadyan neti netéty atad utsisåkñavaù

visåjya daurätmyam ananya-sauhådähådopaguhyärha-padaà pade pade ||

çrédharaù : nirupädhitvaà kuta ity ata äha—param iti | yad yasmät atat ätma-vyatiriktaà neti netéty evam utsrañöum icchavo daurätmyaà dehädy-ätmatvaà visåjya arhasya püjyasya çré-viñëoù padaà pade pade kñaëe kñaëe hådä upaguhya äçliñya nänyasmin sauhådaà yeñäà tathä-bhütäù santas tad vaiñëavaà padam ata eva paraà sarvataù çreñöham ämanantéty anvayaù ||18||

krama-sandarbhaù : paraà padam iti | atac cid-vyatiriktaà neti netéty evam utsrañöum icchavo daurätmyaà bhagavad-ätmanor abheda-dåñöià visåjya, arhasya çré-bhagavataù, padaà caraëäravindaà, pade pade pratikñaëaà hådä upaguhya äçliñya, nänyasmin sauhådaà yeñäà tathäbhütäù santo yad ämananti jänanti, tad vaiñëavaà padaà çré-vaikuëöham iti brahma-svarüpam eva tad iti tätparyam | anena prema-lakñaëa-sädhana-liìgena niräkära-rüpam arthäntaraà nirastam | atra niräkära-paräyaëasyäpi muktä-phala-öékä-kåto daiväbhivyaïjitä gér yathä—tat paraà padaà vaiñëavam ämananti | adhikåtädhiñöhita-räjädhiñöhitatvavat | brahmädi-padänäm api | viñëunädhiñöhitatvät param ity uktam | viñëunaivädhiñöhitam ity artha iti | ata eva çrutäv api tasya sva-mahimaika-pratiñöhitatvaà sa bhagavaù kasmin pratiñöhita iti sve mahimni iti [chä.u. 7.24.1]| ata evoktaà ka itthä veda yatra sa [ka.u. 1.2.25] iti ||18|| [bhag.sandarbhaù 73]

viçvanäthaù : sattvädayaù kathaà na santi ? ity ata äha—paraà pradhänät param ata eva vaiñëavaà padaà viñëor nirviçeña-svarüpam | tat prasiddham eva | tad api bhagavad-bhaktä näradädaya eva yathä jänanti, na tathä jïänino’péty äha—yad brahma neti netéty evam atat tad-vyatiriktaà vastu

utsisåkñavaù ä samyag eva ämananti jänanti | kià kåtvä ? daurätmyaà kevalaà jïäninäm iva nirbuddhitvaà visåjya | kédåçäù ? ananya-sauhådä viñëu-sambandha-vyatirikta-vastuni snehäbhävavantaù | arhasya püjyasya çré-viñëoù padaà caraëäravindaà pade pade kñaëe kñaëe hådä upaguhya idam eväsmäkaà sarvasvam ity äliìgya | tatra tad utsåjante ity anükter yadä sva-prabhor brahma-svarüpaà kevalam anububhüñanti, tadä atat tyaktum icchavo bhavanti, sarvathä tu bhagavat-sevopakaraëatvät dåçyaà jagat ne tyajantéty artho labhyate | daurätmyam iti viñëor dehe mäyikatva-buddhimanto durätmana eva jïeyäù ||18||

—o)0(o—

|| 2.2.19 ||

itthaà munis tüparamed vyavasthitovijïäna-dåg-vérya-surandhitäçayaù

sva-pärñëinäpéòya gudaà tato’nilaàsthäneñu ñaösünnamayej jita-klamaù ||

çrédharaù : tasmäd itthaà1 brahmatvena vyavasthito munir uparamet | tu-çabdena yadi prayäsyan [bhä.pu. 2.2.22] iti vakñyamäëät sa-kämäd viçeña2 uktaù | tam äha | vijïäyate’neneti vijïänaà çästraà tena jätä dåg jïänaà tasya véryaà balaà tena surandhitä vihiàsitä äçayä viñaya-väsanä yasya saù | idänéà tasya deha-tyäga-prakäram äha | sva-pärñëinä päda-mülena gudaà mülädhäram äpéòya nirudhyänilaà präëam unnamayed ürdhvaà nayet | jitaù klamo yena | ñaösu sthäneñu näbhy-ädiñu3 ||19||

krama-sandarbhaù : ittham ity ardhakam ||19||

viçvanäthaù : idänéà tasya deha-tyäge prakäram äha—sva-pärñëinä päda-mülena | gudaà mülädhäram äpéòya nirudhya, anilaà präëaà ñaösu sthäneñu näbhi-håd-uras-tälu-müla-bhrü-madhya-brahma-randhreñu unnamayet | tatra prathamaà näbher adhaù svädhiñöhäna-cakre’dhiropya urasi kaëöhäd adho-deça-sthite viçuddha-cakre ||19||

—o)0(o—

|| 2.2.20 ||

näbhyäà sthitaà hådy adhiropya tasmäd1 - - - , - atra brahma präpti prakäraà vaktuà tävad dehäd utkränti prakäram äha iti yad anta käle iti

kartavyam uktaà tad upasaàharati ity avataraëe kv |acit2‘ ’ |sakäçät iti päöhaù3 - | - - -näbhy ädiñv iti atra parokteñu maëipüränähata viçuddha tälumüläjïäcakra

|brahmarandhreñv ity arthaù

udäna-gatyorasi taà nayen muniùtato’nusandhäya dhiyä manasvésva-tälu-mülaà çanakair nayeta ||

madhvaù : udäna-gatyä brahmaëäjïä | athaikayordhva udäna iti çruteù |

präëäpänäviòäyäà ca piìgaläyäà ca sarvataù |dhyänaù sandhiñu sarvatra udäno brahma-näòigaù |sarvatraiva samänaà tu samaà carati sarvagaù || iti bhärate ||20||

çrédharaù : näbhyäà maëipürake sthitaà hådi anähata-cakre’thiropya | urasi kaëöhäd adho-deçe sthite viçuddhi-cakre | manasvé jita-cittaù | sva-tälu-mülaà tasyaiva cakrasyägra-deçam | tato bahudhä gamana-saàbhaväc chanakair ity uktam ||20||

krama-sandarbhaù : tata iti särdhakam ||20||

viçvanäthaù : manasvé jita-cittaù | sva-tälu-mülaà tasyaiva cakrasyägra-deçam | tato bahudhä gamana-sambhaväc chanakair ity uktam ||20||

—o)0(o—

|| 2.2.21 ||

tasmäd bhruvor antaram unnayetaniruddha-saptäyatano’napekñaù

sthitvä muhürtärdham akuëöha-dåñöirnirbhidya mürdhan visåjet paraà gataù ||

madhvaù : paraà cintayet ||21||

çrédharaù : tasmäd bhruvor antaram äjïä-cakram | niruddhäni çrotre netre näsike mukhaà cety evaà saptäsvayanäni1 präëa-märgä yena saù | anapekñaç cet paraà brahma gataù san mürdhan mürdhani brahmarandhre nirbhidya deham indriyäëi ca visåjet ||21||


viçvanäthaù : tasyä bhruvor antaram äjïä-cakram | niruddhäni saptäsv ayanäni | çrotre netre näsike mukhaà cety evaà sapta präëa-märgä yena saù | anapekñaù mürdhan mürdhani brahma-randhre nirbhidya deham indriyäëi ca visåjet ||21||1‘ ’ |saptäyatanäni iti päöhaù

—o)0(o—

|| 2.2.22 ||

yadi prayäsyan nåpa pärameñöhyaàvaihäyasänäm uta yad vihäramañöädhipatyaà guëa-sanniväye

sahaiva gacchen manasendriyaiç ca ||

madhvaù : cintäträëéndriyäëy ähur muktänäm anyadaiva tu |täny eva jaòa-yuktäni hy abhinnäni svarüpataù || iti brähme ||22||

çrédharaù : sadyo-muktim uktvä krama-mukti-prakäram äha—yadéti daçabhiù | yadi tu pärameñöhyaà1 padaà prayäsyan bhavati | uta vaihäyasänäà khecaräëäà siddhänäà yad vihäraà kréòä-sthänam | kédåçam ? añöävädhipatyäny aëimädy aiçvaryäëi yasmiàs tad api prayäsyan | kva ? guëa-sanniväye guëa-samudäya-rüpe brahmäëòe | sarvatrety arthaù | tarhi deha-tyägävasare manaç cendriyäëi ca na tyajet, kintu taiù sahaiva tat-tal-loka-bhogärthaà gacchet ||22||


viçvanäthaù : iti sadyo-muktim uktvä krama-muktim äha—yadéti | pärameñöhyaà brahma-padaà yadi prayäsyan bhavet | tathä vaihäyasänäà khecaräëäà, yad vihäraà viharaty asminn iti vihäraà kréòä-sthänam | kédåçam ? añöäv ädhipatyäny aëimädy aiçvaryäëi yasmin tac ca prayäsyan | kva ? guëa-sanniväye guëa-samudäya-rüpe brahmäëòe sarvatrety arthaù | tarhi deha-tyägävasare manaç cendriyäëi ca na tyajet, kintu taiù sahaiva tat-tal-loka-bhogärthaà gacchet ||22||

—o)0(o—

|| 2.2.23 ||

yogeçvaräëäà gatim ähur antar-bahis-tri-lokyäù pavanäntar-ätmanäm

na karmabhis täà gatim äpnuvantividyä-tapo-yoga-samädhi-bhäjäm ||

madhvaù : pavanasyäpy antarätmä yas taà pavanaç cäntarätmä ceti va |

1 |parameñöhino brahmaëaù sthänam

iyusvén karmaëä lokän jïänenaiva tad-uttarän |tatra mukhyä harià yänti tad anye väyuneva tu ||apakväyena te yänti väyuà vä harim eva vä |sthäna-mäträçritäs te tu punar jani-vivarjitäù || iti brahma-tarke ||23||

çrédharaù : yataù karma-gativan na yoga-gatiù paricchinnety äha | yogeçvaräëäà trilokyä antar-bahiç ca maharlokädiñu brahmäëòäd bahiç ca gatim ähuù | atra hetuù—pavanasyäntaù ätmä liìga-çaréraà yeñäm iti | vidyä upäsanä, tapo bhagavad-dharmaù, yogo’ñöäìgaù, samädhir jïänaà, tän ye bhajanti teñäà yä gatis täm ||23||


viçvanäthaù : bhoge’pi yogino na karmibhiù sädhäraëyam ity äha—yogeçvaräëäà trilokyä antar-bahiç ca mahar-lokädiñu brahmäëòäd bahiç ca gatim ähuù | atra hetuù—pavanasyäntarätmä liìga-çaréraà yeñäà teñäm | vidyä bhagavad-upäsanä, tapo bhagavad-dharmaù, yogo’ñöäìgaù, samädhir jïänaà, tän ye bhajanti teñäà yä gatis täm ||23||

—o)0(o—

|| 2.2.24 ||

vaiçvänaraà yäti vihäyasä gataùsuñumëayä brahma-pathena çociñä

vidhüta-kalko’tha harer udastätprayäti cakraà nåpa çaiçumäram ||

madhvaù : hareù çiçumäraà cakram | viaçvänarodastät |

vaiçvänare dyu-nadyäà vä sürye vä deha eva vä |gacchan vaiçvänaraà yäti tsmän märgaù sa éritaù ||dakñiëäù piìgaläù sarvä iòä vämäù prakértitäù |näòyo’that madhyamäù proktäù suñumëä veda-päragaiù || iti bhägavata-tantre |

devayänasya märgasthä ahaù-çabdäbhisaàjïitäù |pitå-yänasya märgasthä rätri-çabdähvayä matäù || iti båhat-tantre |

çatäyur maraëaà caiva kälikaà paramävåtir ity abhidhäne | piìgaläbhiù çatäyuñä | ahaù-saàjïaà devayänam iti iòäbhé rätri-saàjïaà pitå-yänam | viñëuvattä brahma-yäno viçeñeëa sukhaà yataù |

piìgalä devayänaà syät piìgäkhya-sukhadaà yataù |iòänna-dänät pitèëäm evaà märgäù prakértitäù || iti brahma-tarke ||24||

çrédharaù : täm äha1—vaiçvänaram ity añöabhiù | vihäyasä äkäçena, tatra ca brahma-loka-pathena gataù san prathamaà vaiçvänaram agny-abhimäninéà devatäà yäti | kenopäyena ? suñumnayä näòyä | sä ca dehäd bahir api vitatästéty äha | çociñä jyotir-mayyä vidhütas tyaktaù kalko2 malo yena saù | kväpy asajjamäna ity arthaù | udastäd upariñöäd vartamänaà hareù saàbandhi tärä-rüpam | näräyaëädhiñöhitam ity arthaù | çaiçumäraà cakraà païcama-skandhe vakñyamäëaà çiçumäräçrayaà jyotiç cakram | cakra-sthäny ädityädi-dhruväntäni padäni prayätéty arthaù ||24||


viçvanäthaù : tatra prathamaà vaiçvänaram agny-abhimäninéà devatäà yäti | vihäyasä äkäçenaiva | suñumnayä näòyä | sä ca dehäd bahir api vitatästéty äha—çociñä jyotir-mayyä vidhüta-kalkaù tyakta-mälinyaù kväpy asajjamäna ity arthaù | atha harer bhagavataù sambandhi udastäd ita ürdhvaà sthitaà cakraà çaiçumäraà çiçumäräkäram | cakra-sthäny ädityädéni dhruväntäni padäni prayätéty arthaù ||24||

—o)0(o—

|| 2.2.25 ||

tad viçva-näbhià tv ativartya viñëoraëéyasä virajenätmanaikaù

namaskåtaà brahma-vidäm upaitikalpäyuño yad vibudhä ramante ||

madhvaù : açeña-jagad-ädhäraù çiçumäro hariù paraù |sarve brahma-vido natvä taà yänti paramaà padam || iti brahmäëòe |

tad viñëor viçvädhäraà rüpaà pratipadya yatra kalpäyuñas taà mahar-lokam upaiti |

manvantaräyuñaù svargyä mahar-loke tu kälpikäù |äbrahmao janädyäs tu mahar-loke’pi ye varäù || iti brähme ||25||

1 - - - - | arcirädi märga präçastyaà dhüma märgaà cänupädeyatvenoktvärcirädi märgaà darçayatisiddhäà |2 ’ - kalkaù päpaà sa ca puëyasyäpy upalakñaëaà tadä vidvän puëya päpe vidhüya niraïjanaù

’ |paramaà sämyam upaiti ity atharvaëe çravaëät

çrédharaù : tad viñëoç cakram1 | viçvasya näbhià süryädy-äçraya-bhütam | äviñöa-liìgatvän näbhi-çabdasya2 na ñaëòhatvam | ativartyätikramya | parataù svargiëäà gaty-abhäväd eka eva nirmalena liìga-çaréreëa brahmavidäà sthänam anyair namaskåtaà maharlokam upaiti | yat yasmin vibudhä mahäkalpäyuño bhågv-ädayaù ||25||


viçvanäthaù : tataç ca tad viñëoç cakram ativartya atikramya | kédåçam ? viçvasya näbhià viçvätmaka-puruñasya näbhi-sthänéyaà, aëéyasä aëimädi-siddhimattväd atisükñmeëa, virajena nirmalena liìga-çaréreëa saha, ataù paratra svargiëäà gaty-abhävät ekaù, namaskåtaà püjyaà, brahma-vidäà sthänam mahar-lokam upaiti | yad yasmin vibudhä mahä-kalpäyuño ramante khelanti ||25||

—o)0(o—

|| 2.2.26 ||

atho anantasya mukhänalenadandahyamänaà sa nirékñya viçvamniryäti siddheçvara-yuñöa-dhiñëyaà

yad dvai-parärdhyaà tad u pärameñöhyam ||

çrédharaù : atho3 anantaraà kalpänte sa viçvaà trailokyam atiñayena dahyamänaà nirékñya, taträpy üñma-präpteù | yat dviparärdha-sthäyi tat-pärameñöhyaà padaà prati niryäti | | siddheçvarair juñöäni dhiñëyäni vimänäni yasmiàs tat | u iti çraiñöhyaà sücitam ||26||

krama-sandarbhaù : atho lélä-gåhéta-çaréreëa tad bhogänantaram ||26||

viçvanäthaù : ata äha—atho anantaram | yadi kalpa-paryantaà kautuka-vaçät tatraiva sthätum icchati | tadä kalpänte sati | viçvaà loka-trayam | niryäti uñëébhütät mahar-lokäd ürdhvaà yad dvaiparärdha-paryanta-sthäyi tat pärameñöhyaà satya-lokaà prati yäti | siddheçvarair juñöäni dhiñëyäni vimänäni yasmiàs tat ||26||

—o)0(o—

|| 2.2.27 ||

1 |cakraà çaiçumäraà2 - | |äviñöa liìgatväd iti ajahal liìgatväd ity arthaù3 - - | . |atho lélägåhéta çaréreëa tad bhogänantaram krama

na yatra çoko na jarä na måtyurnärtir na codvega åte kutaçcit |

yac cit tato’daù kåpayänidaà-vidäàduranta-duùkha-prabhavänudarçanät ||

madhvaù : åte satya-loke | anidaà-vidäm abrahma-vidäm | duranta-duùkhaà ca prabhavaç ca |

sarva-duùkha-vihénä ye muktäù präyas tu tädåçäù |amuktäs tu janädyeñu viçeñeëa tu satyagäù || iti värähe |

viñëor lokaà tadaivaike yänti käläntare pare |äjïayaiva hareù kecit pürteù kecid aïjasä |vihåtaivänya-lokeñu mucyante brahmaëä saha || iti vämane ||27||

çrédharaù : tad eväha— na yatreti | artir duùkham | udvego bhayam | kintu cittato hetor yad duùkham adaù åte tad ekaà vinä | tat kuto bhavati | anidaà-vidäm idaà bhagavato dhyänam ajänatäà präëinäà duranta-duùkho yaù prabhavo janma tasyänudarçanät teñäà kåpayä | yad vä cittatodo manaù-péòeti yat tad-vinä kutaçcid api yatra çokädayo na santéti | tatra brahmalokaà gatänäà trividhä gatiù | ye puëyotkarñeëa gatäs te kalpäntare puëya-täratamyenädhikärikä bhavanti | ye tu hiraëyagarbhädy-upäsanä-balena gatäs te brahmaëä saha mucyante | ye tu bhagavad-upäsakäs te svecchayä brahmäëòaà bhittvä vaiñëavaà padam äruhanti ||27||


viçvanäthaù : sapta-lokasya mähätmyam äha—na yatreti | ärtir duùkham | udvego bhayam | kintu cittato hetor yad duùkhaà, adaù åte tad ekaà vinä | tad eva kim ? kathaà vä bhavet ? taträha—anidaà-vidäm imaà vaiñëavaà yogam ajänatäà triloka-stha-janänäm | duranta-duùkho yaù prabhavaù saàsäras tasyänudarçanäd yä kåpä, tayä | tena vyäja-stutyä satya-loka-sthäs te mahä-kåpälavo dhanyä eveti bhävaù ||27||

—o)0(o—

|| 2.2.28 ||

tato viçeñaà pratipadya nirbhayastenätmanäpo’nala-mürtir atvaran |

jyotirmayo väyum upetya käleväyv-ätmanä khaà båhad ätma-liìgam ||

madhvaù : brahmaëä saha viçeñaà påthivéà tenätmanä påthivy-ätmanä | jyotirmayaù agni-pradhänaù | äkäçavat sarva-gataç ca nitya iti | paramätma-sadåçaà kiïcit |

jïäninaù pralaye sarve brahmaëä saha pärthivam |paramätmänam äviçya väristhaà tat-samanvitäù ||agnisthaà tad-yutäç caiva tena nétäç ca väyugam |nabho-gataà tena nétä manaù-sthaà tad-yutas tathä ||tato buddhi-stham éçeçaà tato'haìkära-gaà harim |tato vijïäna-nämänaà mahat-tattva-gataà harim ||tat änanda-nämänam avyakta-sthaà janärdanam |präptän ävåttim äyänti çänti-bhütä nirämayäù ||yeñäà padäntaräpekñä väyv-ädénäà mahätmanäm |ävåtya te punar yänti jïänino'pi nirämayäù |anävåttim asaàmüòhäù paränandaika-bhäginaù || iti brahma-tarke |

bhümy-abja-magna-nämänaà präëam agny-ädi-saàsthitam |mänasaà mana-ädi-sthaà vijïänaà mahati sthitam ||änandam avyakta-gataà kramaço yänti devatäù |brahmädyäù kecid evätra tad anye kramaço'parän || iti båhat-tantre ||28||

çrédharaù : tatra prastutasya bhagavad-bhaktasya brahmäëòa-bhedana-prakäram äha—tata ity ädinä | tatreyaà prakriyä—éçvarädhiñöhitäyäù prakåteù kenacid aàçena mahat-tattvaà bhavati | tasyäàçenähaàkäraù | tasyäàçena çabda-tan-mätra-dvärä nabhaù | tasyäàçena sparça-tan-mätra-dvärä väyuù | tasyäàçena rüpa-tan-mätra-dvärä tejaù | tasyäàçena rasa-tan-mätra-dvärä äpaù | tad-aàçena gandha-tan-mätra-dvärä påthvé | taiç ca militaiç caturdaça-bhuvanätmakaà viräö-çaréram | tasya ca païcäçat-koöi-yojana-viçälasya påthivy eväëòa-kaöähaviçeña-çabda-väcyä koöi-yojana-viçälaà prathamävaraëam | païcäçat-koöi-yojana-viçälam ity eke | tataç cäbädénäà ye pariëatä aàçäs täny evottarottaraà daça-guëäny ävaraëäni | añöamaà tu prakåty-ävaraëaà vyäpakam eva | tad evaà sthite påthivy-ädy-ävaraëa-bheda-prakäraù kathyate | tato viçeñaà pratipadya1 | liìga-dehena påthivy-ätmatäà präpyety arthaù | evam uttaraträpi drañöavyam | nirbhayaù kathaà yäsyäm iti çaìkä-çünyaù | tenätmanä prthivé-rüpeëa tan-nirantarä apaù pratipadya | atvaraàs tvaräm akurvan tat-tad-ätmatvena kleda-dähädi-çaìkäbhäväd yatheñöaà bhogän bhuïjäna ity arthaù | evaà jyotirmayaù san | käle bhogävasäne | båhad-ätmane liìgaà paramätma-mürtitvenopäsaneñüktam | yad vä veda-çabdätmanä2 tasya pramäpakam iti ||28||

1 - - |pratipadyety ädénäà agrima çloka sthena präëenäkütim upaitéty anenänvayaù2 - |svaguëa bhüteneti bhävaù

krama-sandarbhaù : tato viçeñam iti | atra öékäyäm eka-brahmäëòa-pakña eva saìamitaù | bahu-brahmäëòa-pakñas tv evam—brahmäëòäni khalv ekatraivänucca-nécatvena maëòalébhüya vartante | teñäà påthivy-ävaraëaà pratyekaà påthag eva | jalävaraëaà tu tan-maëòaläd bahiù pürvävaraëäd daça-guëam ekam eva | yasyopari ca sarva-brahmäëòa-käraëaà käraëärëava-çäyy eka eka çete | yat tu maëòaläbhyantare’pi yat kiïcij jalaà praviçati tattvävaraëa-saàjïaà na bhavati aniçcaya-mänatvät | tad evam evähaìkärädy-ävaraëänäà sarva-bhütävarakatvaà saìgaccheta iti | viçeñaà pratipadya—präcéna-sthüla-dehe iva tatra liìga-dehäveçaà kåtvä | punaç ca tena viçeñäviñöena liìga-dehäkhyenaivätmanä apo jalävaraëaà pratipadya präcéna-sthüla-dehata iva viçeñata utkrama-pürvakaà tatra tad-äveçaà kåtvä | punaç ca pürvavad anala-mürtiù sann ity ädi yojyam | tatra tatra loka-viçeñeñu bhogaç cel lélä-çaréram api mantavyam ||28||

viçvanäthaù : atha tatraiva yadi mahä-kalpa-paryantaà sthätum icchati, tadä brahmaëä sahaiva mucyate, yadi ca tad-antar eva mokñam icchati, tadä saptävaraëäni nibhidyaiva brahma praviçatéti tat-prakäram äha—tato viçeñaà païcäçat-koöi-yojana-viçälasya brahmäëòasya prathamävaraëa-rüpäà påthivéà païcäçat-koöi-yojana-pramäëäà pratipadya präpya | kena prakäreëa ? tenätmanä påthivé-rüpeëa | evam uttaraträpi drañöavyam | nirbhayaù tat-tad-ätmatvena kleda-dähädi-çaìkä-çünya ity arthaù | tato'paù påthivé-daça-guëa-pramäëäù pratipadya avätmaneti çeñaù | tato'nala-mürtir jala-daça-guëaà teja ävaraëaà präpyety arthaù | atvaran bhavet | tatra tatra påthivé-janädiñu ghräëa-rasanädéndriyair gandha-rasädén vicitra-bhoga-viñayän bhoktum eveti bhävaù | tato jyotirmayaù käle väyv-ätmanä väyuà tejo-daça-guëam upetya khaà väyu-daça-guëam äkäçaà båhad-ätmano liìgaà paramätma-mürtitvenopäsaneñüktam | yad vä—veda-çabdätmanä tat-pramäëakam iti ||28||

—o)0(o—

|| 2.2.29 ||

ghräëena gandhaà rasanena vai rasaàrüpaà ca dåñöyä çvasanaà tvacaiva |

çrotreëa copetya nabho-guëatvaàpräëena cäkütim upaiti yogé ||

madhvaù : païcendriyair ye viñayä eñöavyäùsarvato varäù |mänasäàçcäkhilän präpya muktau modanti devatäù |tathodrikta-nijänandä nityänandä asaàvåtäù || iti ñäòguëye ||29||

çrédharaù : indriyärthänäà bhüta-sükñmäëäm atikramam äha | ghräëenädhiñöhitena gandham1 upetya | çvasanaà sparçam | nabho-1 - | |ghräëa dvärä gandham äviçyety arthaù evam uttaraträpi

guëatvaà çabdätmatäm | präëena tat-tat-karmendriyeëa | äkütià tat-tat-kriyäm ||29||

krama-sandarbhaù : ghräëena gandham iti | anenäkäçä-varaëäd bahir eva sükñma-rüpäëy ävaraëäni labhyante | yuktaà cedam | käraëa-käraëänäà bahir-bahir-avasthäna-präpteù, vyavahitänäm api käraëänäm aàçam aàçam upädayeçvareëa tat-tat-kärya-såñöeù, yathä gandha-tan-mätrasya jalasya cäàçam upädäya tena påthivé såñöety ädi | kintu gandha-tan-mäträdénäà sükñmatvenänupalabhyamänatväd äkäça-tulyatvam iti äkäçäntar-gaëanäd añöäv evävaraëäny avaséyante | väkyam idaà tv evaà vivecanéyam | tatra ghräëeneti ghräëa-dvärä gandham äviçyety arthaù | evam uttaraträpi ||29||

viçvanäthaù : indriyärthänäà bhüta-sükñmäëäm atikramam äha—ghräëendriyeëa grähyaà gandham upetya | evaà rasanenety ädi | çvasanaà sparçam | nabho-guëatvaà nabho-guëaà çabdam | präëena karmendriyeëa | äkütià tat-tat-kriyäm | atra påthivy-ädy-avaraëeñv eva gandhädayaù santi ca teñäm atikramaà pürvam anuktaà sampraty äheti jïeyam ||29||

—o)0(o—

|| 2.2.30 ||

sa bhüta-sükñmendriya-sannikarñaàmanomayaà devamayaà vikäryam |

saàsädya gatyä saha tena yätivijïäna-tattvaà guëa-sannirodham ||

madhvaù : bhüta-sükñmendriyaiç ca saha anädir bhagavän äkäçago mano-mayaà yäti | nädavattvät sanätanaù | nädena tena mahatä sanätana iti småta iti mokña-dharme vividha-kärya-yuktaà vikäryam | deva-mayaà deva-pradhänam |

manaù-sthito harir nityaà sarva-deveñu saàsthitaù | deva pradhänakän lokän karoty anugataù sadä || iti värähe |

bhüta-sükñmäëi païca-bhütäni jéväç ca | païca-bhütaiç ca çabdädyair indriyair jéva-räçibhiù | yukta äkäçago viñëur manaù-stham upagacchatéti vämane | yosävanädi-mano-mayas tam iti vä | viparyayaç cet tasyaiva gantåtvam iti jïäpayitum | matisthena tena manaù-sthena ca saha-vijïäna-tattvaà yäti | guëa-saànirodhaà nirguëaà väsudevam ||30||

çrédharaù : tad evaà sthüla-sükñma-bhütätikramam uktvä tad-ävaraëa-bhütähaàkära-präptyä mahad-ädi-präptim äha | sa yogé vikäryaà saàsädya vijïäna-tattvaà yäti | vividhaà käryam asyeti vikäryo’haàkäraù | sa trividhaù, tämaso räjasaù sättvika iti | tatra tämasäj jaòäni bhüta-sükñmäëi jäyante |

räjasäd bahir-mukhäni daçendriyäëi | sättvikän mana indriya-devatäç ca | teñäà layaç ca tat-tad-ahaàkäre | tatra bhüta-sükñmäëäm indriyäëäà ca sannikarñaà laya-sthänaà tämasaà, räjasaà ca manomayaà devamayaà ca sättvikaà präpya | gatyä evaà gamanena | tenähaàkäreëa saha vijïäna-tattvaà mahat-tattvaà1 yäti | tato guëänäà2 sannirodho layo yasmiàs tat pradhänaà yäti ||30||

krama-sandarbhaù : tenähaìkäreëa saheti tal-lagnaà vijïäna-tattvam ity arthaù ||30||

viçvanäthaù : tad evaà sthüla-sükñma-bhütätikramam uktvä tad-ävaraëa-bhütähaàkära-präptyä mahad-ädi-präptim äha—sa yogé | vividhaà käryam asyeti vikäryo’haàkäraù | saàsädya präpya | taà kédåçam ? bhüta-sükñmäëäm indriyäëäà ca sannikärño layo yatra tam | tämasähaàkäre bhüta-sükñmäëi | räjasähaàkäre indriyäëi prviläpyety arthaù | punaù kédåçam ? mano-mayaà deva-mayam | sättvikähaàkäre mano-devatäç ca praviläpyety arthaù | tataç cävaçiñöena tenähaàkäreëa saha gatyä vijïäna-tattvaà mahat-tattvaà yäti | ahaàkäraà mahat-tattve praviläpayatéty arthaù | tatas tena mahat-tattvena guëäù saànirudhyante yena tat pradhänaà yäti | mahat-tattvaà pradhäne viläpayatéty arthaù ||30||

—o)0(o—

|| 2.2.31 ||

tenätmanätmänam upaiti çäntamänandam änandamayo’vasäne

etäà gatià bhägavatéà gato yaùsa vai punar neha viñajjate’ìga ||

madhvaù : etäà gatià gato na viñajjate | väsudeväçritya brahmädyämukta-bandhaëäù |

bheda-dåñöyäbhimänena cävåttià naiva yänti te |bhuïjate tu påthag bhogännänandas tat-svarüpakam |svarüpaà ca påthak teñäm äviñöa-grahavad bhavet || iti brahmäëòe ||31||

çrédharaù : tenätmanä pradhäna-rüpeëänandamayaù sann upädhénäm avasäne çäntam avikåtam änandaà paramätmänam upaiti | na viñajjate nävartate ity arthaù ||31||

1 - |ahaàkäraù mahat tattve praviläpayatéty arthaù2 | - |guëäù sannirudhyante yena tad iti vä mahat tattvaà pradhäne praviläpayatéty arthaù

krama-sandarbhaù : tenätmaneti | ätmanä çuddhena svarüpeëa | tena pradhänam äveçitena punas tata utkramitena | ätmänaà paramätmänaà parama-vaikuëöha-nätham ity arthaù, bhägavatéà gatim ity ukteù | tato viçeñam [bhä.pu. 2.2.28] ity atra öékävatärikäyäà ca ye tu bhagavad-upäsakäs te svecchayä brahmäëòaà bhittvä vaiñëavaà padam ärohanti iti | tasmät tan-mate’pi prakåtyävaraëäd bahir mahä-vaikuëöha-lokaù | prakåtyävaraëasya vyäpakatvaà cäpekñikam iti ||31||

viçvanäthaù : tatas tena pradhänena saha atmanä sva-svarüpeëa | ätmänaà paraà brahma | ädi-puruñam änanda-rüpam upaiti | prakåtyävaraëät paratra käraëärëavaçäyi-mahä-puruñasya sthiteù | tato’vasäne änanda-maya iti tasminn eva säyujyaà präpnotéty arthaù | na vilajjate iha saàsära nävartate ||31||

—o)0(o—

|| 2.2.32 ||

ete såté te nåpa veda-gétetvayäbhipåñöe ca sanätane ca |ye vai purä brahmaëa äha tuñöaärädhito bhagavän väsudevaù ||

çrédharaù : såté märgau, prakäräv ity arthaù | he nåpa, (anapekño) nirbhidya mürdhan visåjet paraà gata [bhä.pu. 2.2.21] iti yä sadyo-muktiù saikä såtiù | yadi prayäsyann [bhä.pu. 2.2.22] ity ädinä krama-muktiç ca dvitéyä såtiù | ete såté vedena géte ukte na tu svotprekñite | tatra

yadä sarve pramucyante kämä ye’sya hrdi çritäù |atha martyo’måto bhavaty atra brahma samaçnute || [ka.u. 2.3.14] iti sadyo-muktiù |

te’rcir abhisaàbhavanti [bå.ä.u. 6.2.15] ity ädinä krama-muktiç ca vedenoktä | yad vä na karmabhis täà gatim äpnuvanti [bhä.pu. 2.2.23] iti dakñiëa-märgasyäpi sücitatväd ete såté iti dvi-vacanam | tvayä’bhipåñöe yac chrotavyaà [bhä.pu. 1.19.38] ity ädi-praçnena, arthän mukti-viñaye dve api såté påñöe | brühi yad vä viparyayam [bhä.pu. 1.19.38] iti dakñiëa-märgo’py arthät påñöaù | evaà tvayä ca ye påñöe ete såté ity anvayaù ||32||


viçvanäthaù : såté brahma-märgau | nirbhidya mürdhan visåjet paraà gataù [bhä.pu. 2.2.21] iti yävat sadyo-muktir ekä såtiù | yadi prayäsyann [bhä.pu. 2.2.22] ity ädinä krama-muktiç ca dvitéyä såtiù | ete såté vedena géte, na tu svotprekñite |

yadä sarve pramucyante kämä ye’sya hrdi sthitäù |atha martyo’måto bhavaty atra brahma samaçnute || [ka.u. 2.3.14] iti sadyo-muktiù |

te’rcir abhisambhavanti [bå.ä.u. 6.2.15] ity ädinä krama-muktiç ca vedenoktä | tvayä’bhipåñöe iti kriyamänasya kià kartavyam iti praçnenaivaitat praçna-siddheù ||32||

—o)0(o—

|| 2.2.33 ||

na hy ato’nyaù çivaù panthä viçataù saàsåtäv iha |väsudeve bhagavati bhakti-yogo yato bhavet ||

madhvaù : yad bhagavän äha ato bhägavatäkhyät granthäc chivaù panthä na ||33||

çrédharaù : santi saàsarataù puàso bahavo mokña-märgäs tapo-yogädayaù, samécénas tv ayam evety äha—na héti | yato’nuñöhitäd bhakti-yogo bhaved ato’nyaù çivaù sukha-rüpo nirvighnaç ca nästy eva ||33||

krama-sandarbhaù : atha sthiraà sukhaà cäsanam [bhä.pu. 2.2.15] ity ädinä yadi prayäsyan nåpa pärameñöhyam [bhä.pu. 2.2.23] ity ädinä ca krameëa sadyo-mukti-krama-mukty-upäyau jïäna-yogäv uktvä tato’pi çreñöhatvaà bhakti-yoga-hetu-bhagavad-arpita-karmaëo’py uktvä säkñäd-bhakti-yogasya tu kaimutyam evänétaà, yathä—na héti | öékä ca—

santi saàsarataù puàso bahavo mokña-märgäs tapo-yogädayaù, samécénas tv ayam evety äha—na héti | yato’nuñöhitäd bhakti-yogo bhaved ato’nyaù çivaù sukha-rüpo nirvighnaç ca nästy eva ity eñä |

yac-chabdenätra bhagavat-santoñärthaà karmocyate, sa vai puàsäà paro dharmaù [bhä.pu. 1.2.13] ity ukteù | anyat taiù ||33|| [bhakti-sandarbha 28]

viçvanäthaù : kintu sarva-ñädhya-parama-sära-präpakas tv ayam eva panthäù ity äha—na héti | yato bhakti-yogaù premä bhaved ato’nyaù çivaù sukha-rüpo nirvighnaç ca panthä nästy eva | atra pürvam ukta-lakñaëaà såti-dvayaà yathä mokña-präpakaà tathäyaà panthä bhakti-yoga-präpaka iti | präpakasyäsya pathaù paramotkarña-pratipädanäd etat-präpyasya bhakti-yogasyäpi såti-dvaya-präpyän mokñät paramotkarñaù yukti-siddha iti | bhakti-yogasyäsya prema-lakñaëasya mokña-sädhanatvaà na vyäkhyätuà çakyam ity avadheyam ||33||

—o)0(o—

|| 2.2.34 ||

bhagavän brahma kärtsnyena trir anvékñya manéñayä |tad adhyavasyat küöa-stho ratir ätman yato bhavet ||

madhvaù : tad bhägavataà puräëam apaçyat |

nitya-jïänena siddhà ca punaù punar avekñate |lélayaiva harir devo dåñöänäà mohanäya ca || iti pädme ||34||

çrédharaù : kuta etat ? ata äha—bhagavän brahmä | küöastho nirvikäraù, ekägra-cittaù sann ity arthaù | tris trén värän kärtsnyena säkalyena brahma vedam anvékñya vicärya | yata ätmani harau ratir bhavet tad eva manéñayä adhyavasyat niçcitavän ||34||

krama-sandarbhaù : sa hi bhakti-yogaù sarva-veda-siddha ity äha—bhagavän iti | öékä ca—

bhagavän brahmä | küöastho nirvikäraù, ekägra-cittaù sann ity arthaù | tris trén värän kärtsnyena säkalyena brahma vedam anvékñya vicärya | yata ätmani harau ratir bhavet tad eva manéñayä adhyavasyat niçcitavän ity eñä |

trir anvékñyeti karma-jïäna-bhakti-pratipädakatayä abhipretyeti jïeyam | aträpy upasaàhäränurodhenätma-çabdasya hari-väcakatä | niruktaà ca—ätatatväc ca mätåtväd ätmä hi paramo hariù iti |

athavä, parama-veda-vidä sa eva mata ity äha—bhagavän sva-prakäça-särvajïyädi-guëaù parameçvaro’pi sarva-vedäbhidheya-säräkarñaëa-lélärthaà trir anvékñya tatra çästra-vidantaräëäm ékñaëam anukåtya, ananta-vaikuëöha-vaibhavädi-mayänäm ananta-viriïca-päöhya-bhedänäà vedänäà tathekñaëaà ca tenaiva sambhavatéty äha—küöastha eka-rüpatayaiva käla-vyäpé [amaraù] iti | ata evoktaà svayam eva—

kià vidhatte kim äcañöe kim anüdya vikalpayet |ity asyä hådayaà loke nänyo mad veda kaçcana || [bhä.pu. 11.21.42] iti |

çré-çukena ca—nigama-kåd upajahre bhåìgavad veda-säram [bhä.pu. 11.29.49] iti ||34|| [bhakti-sandarbha 29]


viçvanäthaù : nanu tvaà manéñayä sarva-säratvena sväbhimatatvena cemam eva panthänaà niçcinoñi, anyaà vä ? tatra mamänyasya vä kä kathä ? bhagavän eva sva-manéñayä prathamam eva niraneiñéd evety äha—bhagavän sva-prakäça-särvajïyädi-guëaù parameçvaro’pi sva-niçväsodbhütaà brahma vedam | kärtsnyena trir anvékñyeti yathänye munayaù çästraà dvi-trir anvékñyaiva tat-tätparyaà paryälocayanti, tathaiva sa munir bhütvä samacintayat iti çruter bhagavän api muni-lélatvenaiva sarva-vedäbhidheya-säräkarñaëa-lélayä vedärthänäà durjïeyatvaà loke vyaïjayan trir vicäryety arthaù | ananta-vaikuëöha-vaibhavädi-mayänäm ananta-viriïci-päöhya-bhedänäà vedänäà tathekñaëaà ca tenaiva sambhavatéty äha—küöasthaù | käla-vyäpé sa küöastha eka-rüpatayaiva yaù ity amaraù | ata evoktaà svayam eva—

kià vidhatte kim äcañöe kim anüdya vikalpayet |ity asyä hådayaà loke nänyo mad veda kaçcana || [bhä.pu. 11.21.42] iti |

sa tad vastu adhyavasät sarva-veda-pratipädyatvena niçcikäya, yata ätmani svasmin ratiù premä bhavet | premëo hi prathamävasthä ratiù ||34||

—o)0(o—

|| 2.2.35 ||

bhagavän sarva-bhüteñu lakñitaù svätmanä hariù |dåçyair buddhy-ädibhir drañöä lakñaëair anumäpakaiù ||

madhvaù : lakñitaç cäsmin puräëe buddhy-ädénäà päravaçya-darçanäd anyo niyantästi iti |

samädhäv asamädhau ca niùsvatantrasya dehinaù |anyo niyantä bhagavän väsudeaù paraù prabhuù || iti brahma-tarke ||35||

çrédharaù : na nv anubhüte’rthe ratir bhavati, ananubhüte tu bhagavati kathaà ratiù syät taträha | bhagavän lakñito dåñöaù | katham ? svätmanä kñetra-jïäntaryämitayä | kaiù ? dåçyair buddhy-ädibhiù | tad eva dvedhä darçayati | dåçyänäà janänäà darçanaà sva-prakäçaà drañöäraà vinä na ghaöata ity anupapatti-mukhena lakñaëaiù1 sva-prakäçäntaryämi-lakñakaiù | tathä buddhy-ädéni kartå-prayojyäni, karaëatväd väsyädivad iti vyäpti-mukhenänumäpakaiù | svatantraç ca kartety evam éçvara-siddhiù ||35||

1 - —lakñayantéti lakñaëäni veda väkyäni , satyaà jïänam anantaà yato vä imämi bhütäni ity |ädéni taiù

krama-sandarbhaù : nanv itareñäà tävat kathaà tasmin bhagavati ästikya-buddhiù syät taträha—bhagavän iti | svätmanä sva-cittena prathamaà drañöä jévo lakñitaù kaiù dåçyair buddhy-ädibhiù | tad eva dvedha darçayati | dåçyänäà jaòänäà buddhy-ädénäà darçanaà sva-prakäçaà drañöäraà vina na ghaöata ity anupapatti-dvärä lakñaëaiù sva-prakäça-drañöå-lakñakaiù | tathä buddhy-ädéni kartå-prayojyani karaëatväd väsyädivad iti vyäpti-dvärä’numäpakair iti | atha bhagavän api lakñitaù kena sarva-bhüteñu sarveñu teñu drañöåñu praviñöena svätmana sväàça-rüpeëäntaryämiëä | ädau sarvair drañöåbhir antaryämé lakétaù | tatas tena bhagavän api lakñita ity arthaù | sa tu pürvavad dvedhaiva lakñyate | tathä hi kartåtva-bhoktåtvayor asvätantrya-darçanät karmaëo’pi jaòatvät sarveñäm api jévänäà tatra tatra pravåttir antaù-prayojaka-viçeñaà vinä na ghaöata ity anupapatti-dvärä antaryämé lakñyate | eña hy anenätmanä cakñuñä darçayati çrotreëa çrävayati manasä mänayati buddhyä bodhayati tasmäd etäv ähuù såtir asåtir iti bhällaveya-çrutiç ca |

atha tasmai cäntaryämitvaiçvaryäya teñu yadi sarväàçenaiva praviçati ko’pi paras tadä svataù-pürëatväbhäväd anéçvaratvam eva syäd ity anupapatti-dväräntaryämi-rüpeëa tasyäàçena bhagavän api lakñitaù | ata eva gétopaniñatsu—

athavä bahunaitena kià jïätena tavärjuna | viñöabhyäham idaà kåtsnam ekäàçena sthito jagat || [gétä 10.42] iti |

viñëu-puräëe ca—sva-çakti-leçävåta-bhüta-sargaù iti | tathä jéväù prayojaka-kartå-prerita-vyäpäräù asvätantryät takñädi-karma-kara-janavat ity evam antaryämiëi tad-dvedhä-vyäpti-dvärä siddhe punas tenaiva bhagavän api sädhyate | tuccha-vaibhava-jéväntaryämi-svarüpam éçvara-tattvaà nijäàçi-tattväçrayam | tathaiva paryäpteù | räja-prabhütväçrita-takñädi-karma-kara-prayojaka-prabhütvavad iti |

athavätra, yathendriyaiù påthag-dvärair artho bahu-guëäçrayaù | eko näneyate tadvad bhagavän çästra-vartmabhiù ity evodäharaëéyam | anenaiva gati-sämänyaà ca sidhyatéti ||35|| [paramätma-sandarbha 110]

viçvanäthaù : sä ca ratiù | yeñäm ahaà priya ätmä sutaç ca sakhä guruù suhådo daivam iñöam [bhä.pu. 3.25.38] iti bhagavad-väkyenägre pratipädayiñyamäëä çänti-préti-sakhya-vätsalya-priyatäbhidhänä païca-vidhä bhavanti | tatra prathamaà çäntyäkhyayä rater asädhäraëyena prakäraà viñayälambandaà ca darçayati—bhagavän iti | svätma3 svasya jévasyätma3 antaryämiëaiva, svasminn eva sarva-bhüteñu sarva-vyäpakatvät tad-aàçé bhagavän hariù lakñitaù çänta-bhaktair anubhava-gocaré-kåta ity arthaù | viñöabhyäham idaà kåtsnam ekäàçena sthito jagat [gétä 10.42] iti bhagavad-ukteù |

nanu jéva eva kathaà lakñayitavyaù ? taträha—dåçyaiù buddhyädibhir hetubhir drañöä jévo lakñitaù | dåçyänäà jaòänäà buddhy-ädénäà darçanaà hi cetanaà drañöäraà vinä na sambhavet ity anupapatti-mukhena, tathä—buddhy-ädéni kartå-prayojyäni karaëatväd väsya divat iti vyäpti-mukhena cänumitaù | tathä anumäpayanti yäni lakñaëäni cihnäni tair drañöä antaryämé ca lakñitaù | täni ca sarvasyäpi jévasya kartåtva-bhoktåtvayor asvätantryaà, tathä karma-sämye’pi phala-täratamyaà, kvacit phaläbhävaç cety ädéni jïeyäni | tathä hi—jéväù prayojaka-kartå-svämikäù asvätantryät yathä-yogya-svämi-datta-karma-phala-täratamya-tad-abhävavattväc ca takñädi-karmaka-rajanavat iti ||35||

—o)0(o—

|| 2.2.36 ||

tasmät sarvätmanä räjan hariù sarvatra sarvadä |çrotavyaù kértitavyaç ca smartavyo bhagavän nåëäm ||

madhvaù : yasmäd bhagavataiña evoktas tasmät sa eva çrotavyädiù ||36||

çrédharaù : yac chrotavyam ity ädi-praçnottaram upasaàharati—tasmäd iti ||36||

krama-sandarbhaù : atha kià tat yatas tatra ratiù syät tathaiva yac chrotavyam ity ädi-praçnasyottaratvenopasaàharati—tasmäd iti | ca-kärät päda-sevädayo’pi gåhyante ||36||

viçvanäthaù : bhakti-yogo yato bhavet ity atra, ratir ätman yato bhavet ity atra ca yat-pada-väcyaà sädhanam äha—tasmäd iti | yasmän na hy ato’nyaù çivaù panthäs tasmäd ity arthaù | yasmät sarva-bhüteñu bhagavän lakñitas tasmäd iti vä | sarvatra sarvadeti | nätra deça-käla-niyamo’pekñitavya ity arthaù | sarveëaivätmanä manasä na ca kvacana mano-våttau jïäna-karmädy-apekñaëéyam iti bhävaù |

tasmäd ekena manasä bhagavän sätvatäà patiù |çrotavyaù kértitavyaç ca dhyeyaù püjyaç ca nityadä || [bhä.pu. 1.2.14]

ity anenaika-väkyatvät çrotavya iti prädhänyät, çravaëa-kértana-smaraëäny uktäni päda-sevanädény api jïeyäni ||36||

—o)0(o—

|| 2.2.37 ||

pibanti ye bhagavata ätmanaù satäàkathämåtaà çravaëa-puöeñu sambhåtam |

punanti te viñaya-vidüñitäçayaàvrajanti tac-caraëa-saroruhäntikam ||

çrédharaù : çravaëädi-phalam abhinayenäha—pibantéti | satäm ätmana ätmatvena prakäçamänasya kathaivämåtam | viñayair vidüñitaà malinékåtam äçayaà punanti çodhayanti | tasya caraëa-padmäntikaà çré-viñëu-padaà vrajanti ||37||

krama-sandarbhaù : raty-utpattim eva çravaëa-prädhänyena darçayan tan-mahima-paräkäñöhäm äha—pibantéti | satäm ätmanaù präëeçvarasya | yad vä, vyadhikaraëe ñañöhyau satäà svasya yo bhagavän tasyety arthaù | teñäà bhagavati svämitvena mamatäspadatvät | atra punantéty anena pürvoktaù sthüla-dhäraëa-märgaç ca parihåtaù bhakti-yogasyaiva svataù pävanatväd alaà tat-prayäseneti | tatra kathämåtaà praçäsyamänaà çré-bhägavatäkhyam eva mukhyaà, yasyäà vai çrüyamäëäyäm [bhä.pu. 1.7.7] ity ädikaà ca tathaivoktam iti ||37|| [paramätma-sandarbha 108]

viçvanäthaù : préty-ädi-caturvidhäyä rateù sädhäraëyenänubhävam eva premëaù vadan tat-phalam api darçayati—ätmanaù svasya yo bhagavän upäsyaù tasya näräyaëasya rämasya kåñëasya vä kåñëasyäpi svéya-bhävänurüpasya bälyasya paugaëòasya kiçorasya vä kathämåtaà, tädåçasya tasya satäà bhaktänäà näradädénäà hanümad-ädénäà nandädénäà çrédämädénäà gopa-bälädénäà ca kathämåtaà pibantéty anena tat-kartèëäà jäta-ratitvaà vyaïjitaà, tathätve eva mädhuryopalambhena päna-pada-prayoga-siddheù | ajäta-raténäà tu—tasmät sarvätmanä [bhä.pu. 2.2.36] ity anena çravaëa-kértanädéni rateù sädhanäny uktäny eva | äçayam antaù-karaëaà punanti kñälayantéty ananusaàhitaà phalaà, vrajanti säkñät sevitum ity anusaàhitaà phalam iti, ataù påcchämi saàsiddhim [bhä.pu. 1.19.37] ity asya praçnasyottaram uktam ||37||

- - |iti särärtha darçinyäà harñiëyäà bhakta cetasämdvitéye'tra dvitéyo'yaà ||*||saìgataù saìgataù satäm

— )o 0( —o


mahäpuruña-saàsthänuvarëanaà näma dvitéyo’dhyäyaù |

||2.2||

(2.3)

tåtéyo'dhyäyaù

mahä-puruña-saàsthänuvarëanam

|| 2.3.1 ||

çré-çuka uväca—evam etan nigaditaà påñöavän yad bhavän mama |nåëäà yan mriyamäëänäà manuñyeñu manéñiëäm ||

çrédharaù: tåtéye viñëu-bhakteñu vaiçiñöyaà çåëvatäà muneù |bhakty-udrekeëa tat-karma-çravaëädara éryate ||*||

idäném anya-devatä-bhajanasyäpi puträdi-bhajanavad eva tuccha-phalatvena heyatvaà vaktuà pürvoktam anuvadati—evam iti | mameti mäm | kadäcid daiva-yogena manuñyatvaà präpteñu jéveñu ye manéñiëas teñäà taträpi ye mriyamäëäs teñäà viçeñata evam etad dhari-kathä-çravaëädikaà nigaditaà vihitam ity arthaù ||1||


viçvanäthaù :tåtéye tu nåëäà kñulla-phalair anya-surärcanä |

tathaivendriya-vaiphalyaà coktaà bhaktim åte hareù ||*||

mriyamäëänäà nåëäà kåtyaà yat påñöaà tad etat yoga-mate såti-dvayaà nigaditam | tathä teñv eva manuñyeñu madhye ye manéñiëo mriyamäëäs teñäà bhavad-vidhänäm evam etat çravaëa-kértana-smaraëa-kathämåtädi nigaditam ||1||

—o)0(o—

|| 2.3.2 ||

brahma-varcasa-kämas tu yajeta brahmaëaù patim |indram indriya-kämas tu prajä-kämaù prajäpatén ||

çrédharaù : brahmaëaspatià vedasya patià brahmäëam indriya-päöava-kâmas tv indram | prajä-kämaù prajäpatén dakñädén ||2||


viçvanäthaù : ye ca teñv eva manuñyeñu madhye manda-dhiyas teñäà ca kåtyaà çåëv ity äha | yad vä kià vä bhajanéyam iti yat påñöaà tatra prathamaà manda-dhiyäà bhajanéyän äha—brahma-varcasety ädinä | käma-kämo yajet somam ity antena | brahmaëaù patià veda-patià brahmäëaà prajäpatén dakñädén ||2||

—o)0(o—

|| 2.3.3 ||

devéà mäyäà tu çré-kämas tejas-kämo vibhävasum |vasu-kämo vasün rudrän vérya-kämo’tha véryavän ||

çrédharaù : mäyäà durgäm | vibhäva-sutam agnim | vasukämo dhanärthé | véryaà prabhävas tat-kämo véryavän san rudrän yajet ||3||

krama-sandarbhaù : véryavän galac-chedanädi-sähasavän ity arthaù ||3||

viçvanäthaù : mäyäà durgäm | vibhäva-sutam agnim | véryavän balavän puruñaù | vérya-kämaù bahu-stré-sambhogärthaà çukrädhikya-kämaç cet rudrän yajet ||3||

—o)0(o—

|| 2.3.4 ||

annädya-kämas tv aditià svarga-kämo’diteù sutän |viçvän devän räjya-kämaù sädhyän saàsädhako viçäm ||

çrédharaù : annädyaà bhojyaà bhakñyaà ca | aditeù sutän dvädaçädityän | viçäà deça-stha-prajänäà svädhénatäm icchan sädhyän yajet ||4||


viçvanäthaù : annädyaà bhojyaà bhakñyaà ca aditeù puträn dvädaçädityän viçäà kåñi-väëijya-dénäà sädhakaù sädhane pravåttaù sädhyän ||4||

—o)0(o—

|| 2.3.5 ||

äyuñ-kämo’çvinau devau puñöi-käma iläà yajet |pratiñöhä-kämaù puruño rodasé loka-mätarau ||

çrédharaù: iläà påthvém | pratiñöhä sthänäd apracyutiù | rodasé dyäv-äbhümé ||5||


viçvanäthaù : iläà påthvém | pratiñöhä svapadäd apracyutiù | rodasé dyäv-äpåthivyau ||5||

—o)0(o—

|| 2.3.6 ||

rüpäbhikämo gandharvän stré-kämo’psara urvaçém |ädhipatya-kämaù sarveñäà yajeta parameñöhinam ||

çrédharaù: apsaräç cäsäv urvaçé ca täm ||6||


viçvanäthaù : apsaräç cäsäv urvaçé ca täm ||6||

—o)0(o—

|| 2.3.7 ||

yajïaà yajed yaças-kämaù koça-kämaù pracetasam |vidyä-kämas tu giriçaà dämpatyärtha umäà satém ||

çrédharaù : yajïaà yajïopädhià viñëum | koço vasu-saïcayaù | vasu-käma ity atra dhana-mätram iti bhedaù | dämpatyam anyonya-prétis tad evärtho yasya saù ||7||


viçvanäthaù : yajïaà yajïa-saàjïam indram | dämpatyaà stré-puruñayoù parasparopari prétiù ||7||

—o)0(o—

|| 2.3.8 ||

dharmärtha uttama-çlokaà tantuù tanvan pitèn yajet |rakñä-kämaù puëya-janän ojas-kämo marud-gaëän ||

çrédharaù : dharmärtho dharma-kämaù | uttamaù-çlokopädhià viñëum | tantuà tanvan santäna-våddhim anvicchan | rakñä bädhä-nivåttis tat-kämaù | puëya-janän yakñän | ojo balaà tat-kämo marud-gaëän devän ||8||

krama-sandarbhaù : - - -uttamaù çlokäù puëya çlokä dhärmikä nalädayas tad - |upädhià tad adhiñöhänakaà viñëum ity arthaù - uttamaù çloko

- ||8||dharmäcaraëa khyätir vä

viçvanäthaù : uttamaù-çlokaà dharmam | tantuà tanvan santäna-våddhim icchan | puëya-janän yakñän | marud-gaëän devän ||8||

—o)0(o—

|| 2.3.9 ||

räjya-kämo manün devän niråtià tv abhicaran yajet |

käma-kämo yajet somam akämaù puruñaà param ||

çrédharaù : räjyaà räjatvaà tat-kämo manün devän manvantara-pälän | räjïaù karma räjyaà tat-kämo viçvän devän iti viçeñaù | abhicaran çatru-maraëam icchan niråtià räkñasam | käma-kämo bhogecchuù | akämo vairägya-kämaù | puruñaà paraà prakåti-vyatirekopädhim éçvaram ||9||

krama-sandarbhaù : akämaù sarva-kämanä-kñaya-kämaù | atra öékäyäà—puruñaà paraà prakåti-vyatirekopädhim éçvaram ity eñä | prakåteù sakäçäd yo vyatirekaù pürvaà tat-sambandham äropya paçcät tad-abhäva-cintanam | vastuta eva tad-abhävät so’py upädhir yasya tam ity arthaù | prakåtyekopädhim iti tu päöhaù kvacit ||9||

viçvanäthaù : räjyaà räjatvaà tat-kämo manün devän manvantara-pälän | räjïaù karma räjyaà tat-kämo viçvän devän iti viçeñaù | abhicaran çatru-maraëam icchan | niråtià räkñasam | käma-kämaù käma-bhogecchuù | evaà manda-dhiyäà kåtyam uktvä udära-dhiyäà kåtyam äha | akämaù kämanäkñaya-kämaù paraà puruñaà puruñottamaà bhagavantam ity arthaù ||9||

—o)0(o—

|| 2.3.10 ||

akämaù sarva-kämo vä mokña-käma udära-dhéù |

tévreëa bhakti-yogena yajeta puruñaà param ||

madhvaù : akämo dharma-kämo vä mokña-kämo’pi yo bhavet |athavä sarva-kämo yaù sa viñëuà puruñaà yajet || iti skände |

çrédharaù : akäma ekänta-bhaktaù uktänukta-sarva-kämo vä puruñaà pürëaà nirupädhim ||10||

krama-sandarbhaù : evaà präktanädhyäyäbhyäà karma-yoga-jïänebhyaù çreñöhatvam uktvä tad-uttarädhyäye’pi sarva-devatopäsanebhyaù çreñöhatva-pravacanena bhagavad-bhakti-yogasyaiväbhidheyatvam äha brahma-varcasa-kämas tu yajeta brahmaëaù patim [bhä.pu. 2.3.2] ity-ädy-anantaram—akämaù sarva-kämo veti |

öékä ca— akäma ekänta-bhaktaù uktänukta-kämo vä sarva-kämo vä | puruñaà pürëaà nirupädhim ity eñä | tévreëa dåòhena svabhävata eva anupaghätyeneti vighnänavakäçatoktä | kämanä tu yathä kathaïcit kåtenäpi syät | yathoktaà bhärate—

bhakta-kñaëaù kñaëo viñöoù småtiù sevä sva-veçmani |sva-bhogyasyärpaëaà dänaà phalam indrädi-durlabham ||1

tad uktaà çré-kapilena çré-kardamaà prati | na vai jätu måñaiva syät prajädhyakña mad-arhaëam iti [bhä.pu. 6.21.24] |

athavä yat tat-kämas tévreëaiva yajeta tataç ca çuddha-bhakti-sampädanäyaivänte paryavasiñyatéty abhipräyeëa saviçeñaëam upadiñöam | tad anena ekänta-bhakteñu mumukñau vä tad-bhakti-yogasyaiväbhidheyatvaà kià vaktavyam ? api tu sarva-kämeñv apéti tad eva sarvathäpi nirëétam |

yad vä, akämatvaà bhajanéya-parama-puruña-sukha-mätra-sva-sukhatvam | bhakti-mätra-kämatve vyäkhyäyate dharma-puruñärthiny ativyäptiù syät | tévreëa sarveñu parama-sädhakatamena ||10||

viçvanäthaù : na kevalam akäma eva parama-puruñaà yajed api tu uktänukta-sarva-kämo’pi niñkämaç ca bhagavantam eva yajed ity äha—akäma ekänta-bhakta iti çrédhara-svämi-caraëäù | akämo bhajanéya-parama-puruña-sukha-mätra-sva-sukha iti sandarbhaù | sarva-käma ity anenaiva sa-käma-sämänye labdhe mokña-käma iti påthag-upädänaà tad-adhikäriëäà vayaà niñkämäù ity abhimäna-khaëòanärtham | kià vä, sarva-kämebhyo’pi mokña-kämasya sakämatvätiçaya-jïäpanärtham | tathä ca—svasya duùkha-hänecchä sukha-präptécchä ca käma ucyate | sä sä ca svasya tätkälika-kiïcin-mätra-duùkha-khaëòanärthaà naçvara-svargädi-1 .Not found

sukhärthaà ca pravåttebhyaù karmibhyo devatäntaropäsakebhyaç ca jïänädhikäriëäà svéya-saàsära-duùkha-khaëòane pravåttänäà niñkämatä tad-vacanair evävaséyate | täni ca yathä—

nätha yoni-sahasreñu yeñu yeñu vrajämy aham |teñu teñv acyutä bhaktir acyutästu sadä tvayi || iti |

sva-karma-phala-nirdiñöäà yäà yäà yonià vrajämy aham |tasyäà tasyäà håñékeça tvayi bhaktir dåòhästu me || iti |

tan naù samädiçopäyaà yena te caraëäbjayoù |småtir yathä na viramed api saàsaratäm iha || iti |

präyopaveçärambhe räjïo’pi vacanaà yathä—

punaç ca bhüyäd bhagavaty ananteratiù prasaìgaç ca tad-äçrayeñu |mahatsu yäà yäm upayämi såñöiàmaitry astu sarvatra namo dvijebhyaù || [bhä.pu. 1.19.16] iti |

udära-dhéù subuddhiù | käma-rähitye käma-sähitye vä bhakter bhagavad-viñayatvam eva subuddhitva-cihnam | tad-abhäva eva manda-buddhitva-cihnam ity arthaù | tévreëa jïäna-karmädy-amiçreëa meghädy-amiçra eva saura-kiraëo yathä tévraù syät tathety arthaù ||10||

—o)0(o—

|| 2.3.11||

etävän eva yajatäm iha niùçreyasodayaù |bhagavaty acalo bhävo yad bhägavata-saìgataù ||

çrédharaù: pürvokta-nänä-devatä-yajanasyäpi saàyoga-påthaktvena1 bhakti-yoga-phalatvam äha—etävän iti | indrädén api yajatäm iha tat-tad-yajanena bhägavatänäà saàgato bhagavaty acalo bhävo bhaktir bhavatéti yat etävän eva niùçreyasasya parama-puruñärthasyodayo läbhaù | anyat tu sarvaà tuccham ity arthaù ||11||

1 - | | - - - -saàyoga påthaktveneti sambandhasya bhinnatvenety arthaù tat tad devatä yajane tat- - - | - - - - -tad ukta phala siddhir iti påthaktvam tat tad devatä bhajanena päpa kñayät bhägavata

- | prasaìgaù tat saàgatyä ca bhagavaty acalä bhaktir iti saàyogaù iti vyäkhyäleçaù atha vä - | — -ekasya tübhayatve saàyoga påthaktvam yathä khädiro yüpo bhavati khädiro vérya

- - - , -kämasyeti yathaikasya khadira yüpasya kratv aìgatvaà vérya sädhakatvaà ca tathätra nänä- - - - - - - | - -devatä bhajanaà tat tat phala sädhakaà hari bhakti phala sädhanaà ca tatrobhaya phala

- - - sädhakatve sthite hari bhakti kämanayendrädayo yañöavyäù nänya kämanayeti | - - - |samudäyärthaù yathä gopa kumärikäëäà kåñëa kämanayä kätyäyany arcanam

krama-sandarbhaù : kià ca—etävän iti | öékä ca—pürvokta-nänädevatä-yajanasyäpi saàhyoga-påthaktvena bhaktiyoga-phalatvam äha etävän iti | indrädén api yajatäm iha tat-tad-yajane bhägavatänäà saìgato bhävo bhaktir bhavatéti yad etävän eva niùçreyasasya parama-puruñärthasodayaù läbhaù anyat tu sarvaà tuccham ity arthaù ity eñä |

atra indram indriya-kämas tv ity-ädy uktam | indriya-päöavädikaà påthaktvena phalam | bhägavatena saàyoge tu bhävaù phalaà khädirayüpasaàyoge yägasya phala-vaiçiñöyavad iti jïeyam ||11||

viçvanäthaù : nanükta-lakñaëänäà deväntara-bhaktänäà labdha-tat-tat-kämänäm ante khalu kä gatiù syäd iti cet ? na käpi | kintu yadi yädåcchika-mahat-kåpä syät, tadaiva bhaktiù syäd ity äha—etävän eva yajatäà devatäntar-yäjinäà niùçreyasodayaù | ko’sau ? yat yadi bhägavatänäà saìgato hetor bhagavati bhävaù sevyatva-bhävanä syät, anyathä na niùçreyasaà, tat-tad-devatänäm api niùçreyasäbhäväd iti bhävaù | yad uktaà bhagavatä—

’ - - |ye py anya devatä bhaktä yajante çraddhayänvitäù’ - ||te pi mäm eva kaunteya yajanty avidhi pürvakam

- |ahaà hi sarva yajïänäà bhoktä ca prabhur eva ca ||na tu mäm abhijänanti tattvenätaç cyavanti te [ 9.23-24] gétä iti

|

- - , -devatäntarasya yajanaà tu naiva bhagavad bhäva käraëam kintu bhägavata | ||11||saìga eva sa ca yadåcchayaiva bhaved iti präk pratipäditam

— )o 0( —o

|| 2.3.12 ||

jïänaà yad äpratinivåtta-guëormi-cakramätma-prasäda uta yatra guëeñv asaìgaù |

kaivalya-sammata-pathas tv atha bhakti-yogaùko nirvåto hari-kathäsu ratià na kuryät ||

çrédharaù: bhägavata-saìgata ity anena sücitäà hari-kathä-ratià stauti—jïänam iti | yat1 yäsu kathäsu jïänaà bhavati | kédåçam | ä sarvataù pratinivåttam uparataà guëorméëäà rägädénäà2 cakraà3 samüho yasmät tat | uta anantaram | tad-dhetur ätma-prasädaç ca | yatra yäsu manaù-prasäda-1 - - - |bhägavata saìgato hari kathä präptir ity arthäl labhyate2 - - - - - - |ädi çabdena janma maraëa çoka moha kñudhä pipäsädénäà grahaëam3 |cakraà punaù punar äpatanam

hetuù, guëeñu viñayeñv asaìgo vairägyaà ca | ubhayatreti päöhe ihämutra ca guëeñv asaìgaù | kaivalyam ity eva saàmataù panthäù yo bhakti-yogaù | nirvåtaù çravaëa-sukhena | anyatränirvåta iti vä | täsu hari-kathäsu ko ratià na kuryät ||12||

krama-sandarbhaù : jïänam iti | prapaïcätétatvät kaivalya-rüpa eva vidvadbhiù sammataù panthäù bhagavat-präpty-upäyaç cety arthaù | eko näräyaëo devaù [bhä.pu. 11.9.16] ity ädau, parävaräëäà parama äste kaivalya-saàjïitaù [bhä.pu. 11.9.18] ity ukta-diçä kaivalyäya çré-näräyaëaà labdhuà sammataù panthä upäyo yo bhakti-yogas tat premä, sa ca yatreti ||12||

viçvanäthaù : nanu, yävaj jévana-paryantaà yo yam äçritas tasyänte khalv äçrayäntaränaucityam eva, tasmät sarva-kälam eva tat tad evopäsakasyänte bhägavata-saìgäd api bhagavati bhävaù kathaà kartum ucita iti cet ? devatäntaropäsakaù khalu ko varäkaù ? yato brahmopäsako’pi bhagavati çuddhäà bhaktià karotéty atra krama-rétià darçayann äha—jïänaà yadä syät | kédåçam ? pratinivåttam uparataà guëorméëäà cakraà samüho yasmät tat tat ätma-prasädaù syät | yatra ätma-prasäde sati guëeñu asaìgo vairägyam | ubhayatreti päöhe ihämutra ca guëeñv asaìgaù | kédåçaù ? kaivalye sammataù panthäù |

atha tad-anantaraà ca bhakti-yogaù | bhakti-yogasya yädåcchikatyäyäù präk pratipäditatväd asaìga-käryatvaà näçaìkanéyam | bhagavat-kåpayä sanakädénäm iva bhägavata-kåpayä sanakädénäm iva bhägavata-kåpayä çukasyeva kértanädi-rüpaù | ataù kaù khaü nirvåtaù bhakti-sukhe nimagnaù | ratim äsaktim | yo ratià na kuryät sa tu anirvåtaù iti bhävaù | atra karma-jïäna-yoga-devatäntaropäsanebhyaù çuddha-bhakter utkarña iti | tathä tat-tat-sädhyaà kevalayä bhaktyaiva sidhyatéti, tathä tat-tat-sädhanavatäm apy ante punar bhaktyaiva niùçreyasam iti karma-jïänädi-nirapekñä niñkämä çravaëa-kértana-smaraëa-pradhänä çuddhä bhaktir eva prema-bhakti-sädhanam iti | çukadevasya sväbhimatam | taträpi näma-kértanaà sarvotkåñöatamam iti vastu-païcakaà nirüpitam iti prakaraëärtha-saìkñepaù ||12||

—o)0(o—

|| 2.3.13 ||

çaunaka uväca—ity abhivyähåtaà räjä niçamya bharatarñabhaù |

kim anyat påñöavän bhüyo vaiyäsakim åñià kavim ||

çrédharaù: abhivyähåtam uktam | åsià para-brahma-darçinam | kavià çabda-brahma-niñëätam ||13||

krama-sandarbhaù : ity abhétti | sambhävyaivedaà påcchati ||13||

viçvanäthaù : kim anyat påñöavän iti | uktenaitenaiva sarva-jijïäsita-siddher iti vismayaù sücitaù | åñià para-brahma-darçinam | kavim åñiñv api madhye tad-varëanätiçaya-caturam ||13||

—o)0(o—

|| 2.3.14 ||

etac chuçrüñatäà vidvan süta no’rhasi bhäñitum |kathä hari-kathodarkäù satäà syuù sadasi dhruvam ||

çrédharaù: çravaëecchäyäà hetuù—hari-kathä eva udarkaù uttara-phalaà yäsu täù kathäù satäà bhägavatänäà sadasi sabhäyäà syuù ||14||

krama-sandarbhaù : kathä iti | laukika-kathä api hari-kathäs tv ädita eva tad-rüpäù syur ity arthaù ||14||

viçvanäthaù : çravanä-kértanädény eva sva-kartavyatvena jïätväpi räjïä yad anyat påñöaà, tasmät teñäm eva çravaëädénäà viñayäù kåñëa-kathä eva prañöavyä bhaviñyantéty äçayenäha—etad iti | na ca sarga-visarga-manvantara-nänä-räjädi-kathänäm api kåñëa-kathäyäm eva paryavasitatvät tä api çravaëädi-viñayäù iti bhävaù ||14||

—o)0(o—

|| 2.3.15 ||

sa vai bhägavato räjä päëòaveyo mahä-rathaù |bäla-kréòanakaiù kréòan kåñëa-kréòäà ya ädade ||

çrédharaù : etat prapaïcayati—sa vä iti dväbhyäm | kåñëa-püjädi-rüpäà kréòäà yaù svékåtavän ||15||

krama-sandarbhaù : sa vai iti | yä yä çré-kåñëasya våndävanädau bäla-kréòä çrutästi, tat-premäveçena tat-sakhyädi-bhävavän täà täm eva kréòäà yaù kåtavän ity arthaù ||15||

viçvanäthaù : satäà sadasi präcénärväcéneñu madhye, sä sabhä sarvataù çreñöhä, yatra çrotä vaktä ca sarvato’pi vilakñaëa ity äha—sa vä iti dväbhyäm | kåñëa-kréòäà kåñëa-kréòänukaraëam ||15||

—o)0(o—

|| 2.3.16 ||

vaiyäsakiç ca bhagavän väsudeva-paräyaëaù |urugäya-guëodäräù satäà1 syur hi samägame ||

çrédharaù: urugäyasya guëair udärä mahatyaù kathäù syuù ||16||

krama-sandarbhaù : ata eva sa vai bhägavato räjä [bhä.pu. 2.3.15] ity-ädy-anantaraà räjïä samäna-väsanätvenaiva tam äha—vaiyäsakiç ceti | ca-çabdaù präg-varëitena samäna-väsanatvaà bodhayati | tasmät çré-vasudeva-nandanatvenaiväträpi väsudeva-çabdo vyäkhyeyaù | anyeñäm api satäà samägame tävad urugäyasya guëodäräù kathä bhavanti | tayos tu çré-kåñëa-carita-pradhänä eva tä bhaveyur iti bhävaù ||16||

viçvanäthaù : bhagavän sarvajïaù | satäà samägame sati, urugäyasya kåñëasya guëäeva udärä mano-väïchitärtha-pradätäraù | tatratyänäà janiñyamäëänäà ca dhruvaà syuù | atas tän guëän atra pravartayati | tena kåñëa-kathodarkäù kathäç ca bhaktair äsvädanéyä iti bhävaù ||16||

—o)0(o—

|| 2.3.17 ||

äyur harati vai puàsäm udyann astaà ca yann asau |tasyarte yat-kñaëo néta uttama-çloka-värtayä ||

madhvaù : tasyäyuñaù uttamaùçloka-värtayä åte yaù kñaëaù sa néta eva våthä ||17||

çrédharaù : kià ca våthaiva kñéyamäëam äyur hari-kathayä saphalaà kurv ity äçayenäha tribhiù—äyur iti | asau süryaù udyann udgacchannastam adarçanaà ca yan gacchan | yat yena kñaëo nétas tasya äyüù åte varjayitvä våthaiva harati ||17||

krama-sandarbhaù : anantaraà çré-çaunakenäpi vyatirekoktyä tasyaiväbhidheyatvaà dåòhékåtam | yathäha—äyur haratéti | asau süryaù yan udgacchan astaà ca yan gacchan harati våthägämitväd äcchinattéva | yat-kñaëo’pi yena nétaù uttamaù çloka-värtayä tasyäyuù åte varjayitvä | tävataiva sarva-säphalyät | yadyapi kñaëaà bhagavad-värtayäpi sarvam äyuù sämänyäkäreëa saphalaà jäyate, ekasyäà çäkhäyäà phalitäyäm akhaëòa-våkñavat tathäpi prativiçeñävastham api saphalaà jäyatäm ity etad arthaà mama praçna iti bhävaù ||17||

1‘ - ’ | ‘ ’ |kathäù syuù sat samägame iti päöhah satäm iti päöhe kathä ity asyädhyähäraù

viçvanäthaù : nätra vilambaù kärya ity äha—äyur iti | asau süryaù udyan udayaà präpnuvan, astam adarçanaà ca yan gacchan | tasya äyur åte vinä | yat yena kñaëo’vasaraù | yad vä, kñaëo’pi nimeña-trayam api, tävataiva kälena sarvam äyuù saphalaà bhavati | ekasyäm eva çäkhäyäà phalitäyäà våkño’yaà phalavän iti yathocyate, pratiçäkhaà phalavattve kaimutyam iva, sarvasyäyuñaù kåñëa-värtäyuktatvam apekñyam | nanv evaà cet äyur haraëäbhävät kåñëa-värtäyäpi tat-kñaëe jano na mriyate ? satyam | sat-pätrékåta-vitto jano’ñaya-vitto yathocyate, paratra tad-bhogänantya-präpteù |

samam abrähmaëe dänaà dviguëaà brähmaëa-bruve |adhéte çata-sähasram anantaà veda-pärage || iti småteù |

tathaiva kåñëa-sätkåta-sväyurjanaù paratra tat-pärñadatva-präptyä dhruvam akñayam äyur bhavatéti kåñëa-bhaktasyäyur haraëäbhävo jïeyaù | jarä-maraëa-rogädikaà tu bhakty-utkaëöhä-våddhy-artham | matäntarotkhätäbhävärthaà ca, sva-bhakte rahasyatva-rakñaëärthaà ca bhagavad-icchayaiva bhavati | na tu tatra vastutaù käla-karmädeù käraëatety upapäditaà bhéñma-niryäëädhyäye ||17||

—o)0(o—

|| 2.3.18 ||

taravaù kià na jévanti bhasträù kià na çvasanty uta |na khädanti na mehanti kià gräme paçavo’pare ||

çrédharaù: nanu jévanam eva tesäm äyuñaù phalam asti taträha—tarava iti | nanu teñäà çväso nästi, tarhi bhasträç carma-koçäù | nanu täsäm ähärädikaà nästi, taträha na khädanti näçnanti | na mehanti na retaù-sekaà maithunaà na kurvanti kim ? uta api | naräkäraà paçuà matväha—apare iti ||18||

krama-sandarbhaù : taträyur ekadeçe’pi tat-sambandha-bahirbhütän nindaàs tad eva draòhayati—tarava iti dvayena | na ca tarüëäà çväso nästéti teñu nyünatvaà väcyam, saty api çväse spahala-jévanäbhäva-darçanät so’yam akiïcitkara ity äha—bhasträ iti | nanu tarüëäà rasädi-bhogo nästi ? taträha—na khädantéti | na mehanti na maithunaà kurvanti | tän api naräkärän paçün matväha—apara iti ||18||

viçvanäthaù : na cäyur haraëäbhävasya martya-loke jévanam eva phalam ity ata äha—tarava iti | pratyuta manuñyebhyo’pi teñäà jévanädhikyam | nanu teñäà çväso nästi ? ity ata äha—bhasträ iti | pratyuta manuñyebhyo’pi bhasträëäà çväsädhikyam | nanu teñäm ähärädikaà nästéti ? taträha—na

khädantéti | na mehanti stré-sambhogaà na kurvanti | mehanaà retaù-sekaù | pratyuta manuñyebhyo’pi teñäà khädanädy-ädhikyam | apare ity anena teñäm api naräkära-paçutvaà vyaïjitam ||18||

—o)0(o—

|| 2.3.19 ||

çva-viò-varähoñöra-kharaiù saàstutaù puruñaù paçuù |na yat-karëa-pathopeto jätu näma gadägrajaù ||

çrédharaù : tad eväha çvädibhiù saàstutaù sadåço nirüpitaù | yasya karëa-pathaà kadäcid api nägataù | sa avajïäsyadatväc chvabhiù kaçmala-viñayäsaktatväd viò-varähair gräma-sükaräiù, kaëöakavad duùkhada-viñayäsaktatväd uñöraiù, bhära-vähitvät kharais tulya ity arthaù ||19||

krama-sandarbhaù : tad eväha—çva-viò-varäha iti | çvädi-tulyais tat-parikaraiù samyak-stuto’py asau puruñaù paçuù | teñäm eva madhye çreñöhaç cet tarhi mahä-paçur evety arthaù | yad vä, çvädibhiù samñtutaù samyak stutaù sarveñäm asmäkaà yat-kiïcid guëädikaà tat sarvam anena dhåtam ity arthaù ||19||

viçvanäthaù : teñäà paçutve’py atigarhaëéyatvam äha—çvädibhiù samyak stutaù | asmäkaà caturëäm api dharmänayam eka eva dhatte | vayaà tu paraspara-dharme’py asamarthä iti | tathä ayaà manuñyo’pi bhütvä | vayaà tu paçavo’pi bhütvä, paçv-antarasyaikasyäpi dharmaà dhartuà na çaknuma iti | tathäyaà çästrädiñöaà sva-dharmam apy ullaìghya atirägeëaiva dhatte, vayaà tu niyati-kåte sva-sva-dharma eva patita iti | tathäyam asmad-dharme janiñyamäëaà narakaà jïätväpi | vayaà tu àüòhä eveti—caturdhä stutiù | teñäà çvädénäà dharmäs tu nirhetu-roñaëatvähamedhya-bhojitva-mahäbhära-vähitva-svastré-päda-täòitatvädayaù | yasya karëa-pathe jätu kadäcid api na upeto gataù | gadägraja iti gadasya rogasyägre pratiyoddheva jäyate prädurbhavatéti, çleñeëa tadaiva te krodhädayaù puruñasya rogänaçyantéti bhävaù ||19||

—o)0(o—

|| 2.3.20 ||

bile batorukrama-vikramän yena çåëvataù karëa-puöe narasya |

jihväsaté därdurikeva sütana copagäyaty urugäya-gäthäù ||

çrédharaù : tasyäìgäni ca niñphalänéty äha—bile iti païcabhiù | bateti khede | na çåëvato’çåëvato narasya ye karëa-puöe te bile våthä-randhre | na ced upagäyati tasya jihvä asaté duñöä darduro bhekas tadéyä jihveva ||20||

krama-sandarbhaù : athäyur-viçeñävasthä-vaiphalya-dåñöäntatvena tat-tad-aìga-viçeña-vaiphalyam äha—bile bateti tribhiù | na çåëvataù açåëvato narasya ye karëa-puöe te bile te våthä-randhre ity arthaù | asaté duñöä | na yopeti kvacit päöhaù, sa tu svämy-asammataù | pürvavat yat-tac-chabdäbhyäm ananvayät | cec-chabdädhyähäräc ca ||20||

viçvanäthaù : evaà puruñam aìginaà ninditvä, pratyeka-bhaktyä vinä pratyeka-tad-aìgäni nindati—bile iti païcabhiù | bata khede | na çåëvataù açåëvataù puàso ye karëa-puöe te bile eva | grämya-värtä-bhujaìga-gåha-tulye | darduro bhekaù | tadéyeväsaté-bhütä duñöä vä çleñeëa asaté stré iva tasya sukåta-sarvasvaà viplävayati | atra yadyapi bhujädy-ekäìga-kåtayäpi bhaktyä puruñaù kåtärtha eva bhavati | tad api tasyäìgäntaräëi tu vyarthäny eva bhavantéty äçayenäìgänäà nindä jïeyä ||20||

—o)0(o—

|| 2.3.21||

bhäraù paraà paööa-kiréöa-juñöamapy uttamäìgaà na namen mukundam|

çävau karau no kurute saparyäàharer lasat-käïcana-kaìkaëau vä ||

çrédharaù : paööa-vastroñëéñeëa kiréöena ca juñöam api çiro yadi na namet tarhi kevalaà bhära eva | çavo måtakas tat-kara-tulyau | lasaté käïcana-kaìkaëe yayos tau | apy-arthe vä-çabdaù ||21||

krama-sandarbhaù : bhäraù param iti | paööa-vastrauñëéñeëa kiréöena vä juñöam api | apy arthe vä çabdaù ||21||

viçvanäthaù : uttamäìgaà çiraù paööa-vastroñëéñeëa ca kiréöena ca juñöam api paraà kevalaà bhäraù | saàsära-sindhau praviçantaà tam adhikaà nimajjayatéti bhävaù | çavo måtakas tat-sambandhinäv iti—deva-piträdayo’pi tad dattaà jalädikam açucitvän na gåhëantéti bhävaù | vä-çabdo’py-arthe ||21||

—o)0(o—

|| 2.3.22 ||

barhäyite te nayane naräëäà

liìgäni viñëor na nirékñato ye |pädau nåëäà tau druma-janma-bhäjau

kñeträëi nänuvrajato harer yau ||

çrédharaù: ye nayane viñëor mürtér na nirékñete te barhäyite mayüra-piïcha-tulye netre | drumavaj janma bhajete iti tathä | våkña-müla-tulyäv ity arthaù ||22||

krama-sandarbhaù : drumavaj-janma-bhäjäv iti tathä våkña-müla-tulyäv ity arthaù ||22||

viçvanäthaù : barhäyite mayüra-piïcha-tulye iti—täbhyäm ätmanaù uddhära-padavém apaçyantaù saàsära-kaëöaka-kñetre eva patantéti bhävaù | ye nayane viñëor mürtér na nirékñete | druma-janma bhajete iti tathä tau | våkña-müla-tulyäv iti—yama-dütair eva kuöhäraiç chidyamänau tau bhaviñyata iti bhävaù ||22||

—o)0(o—

|| 2.3.23 ||

jévaï chavo bhägavatäìghri-reëuàna jätu martyo’bhilabheta yas tu|çré-viñëu-padyä manujas tulasyäù

çvasaï chavo yas tu na veda gandham ||

çrédharaù : näbhilabheta abhito na spåçen na dhärayet | çré-viñëu-padyäù çré-viñëu-pada-lagnäyäù | na vedeti avaghräya näbhinanded ity arthaù ||23||

krama-sandarbhaù : atha tat-tat-sarva-käraëa-viçeñaà vinä tat tad api na sampadyata | tathä ca çré-vaiñëava-caraëa-rajasä sarväìga-snänam eva pürvokteñu namaskärädiñu käraëam | çré-caraëa-tulasé-gandhas tu håd-vikära-käraëam | håd-vikäras tu pulakädiñu käraëam iti jïeyam ity abhipräyeëäha—jévann ity ardhena | yam eva vinä tädåça-hådayaà na jäyata ity abhipräyeëäha—çréti-särdhena | çré-viñëu-padyäs tat-pada-lagnäyäù ||23||

viçvanäthaù : ekaikäny aìgäni ninditvä samuditäni nindati | näbhilabheta abhito na spåçet—sarväìgeñu na dhärayed ity arthaù | sa jévaï chavaù—preta-çaréra-viçeña iva ceñöamänaù sädhün bhéñayate | tat-päëi-kåta-saparyädikam api bhagavän na gåhëätéti bhävaù | çré-viñëu-padyä viñëu-pada-lagnatvena viñëu-padéty abhidhänäyäù tulasyä gandhaà na veda—avaghräya näbhinanded ity arthaù | çvasakåt chavaù—pürvavat so’pi jévaï chava ity arthaù ||23||

—o)0(o—

|| 2.3.24 ||

tad açma-säraà hådayaà batedaàyad gåhyamäëair hari-näma-dheyaiù |

na vikriyetätha yadä vikäronetre jalaà gätra-ruheñu harñaù ||

çrédharaù: açmavat säro balaà käöhinyaà yasya | vikriyä-lakñaëam äha—atheti | gätra-ruheñu romasu harña udgamaù ||24||

krama-sandarbhaù : tad açma-sära iti | açmavat säro balaà käöhinyaà yasya | vikriyä-lakñaëam atheti | yadä tad-vikäro bhavet tadä neträdau jalädikaà bhavatéty arthaù | idam evänvayena çrématä räjïä dåòhékariñyate—sä väg yayä tasya guëän gåëéte [bhä.pu. 10.80.3-4] ity ädibhyäm |

tad evaà çré-çuka-väkyärambhädhyäya eväbhidheyatvena çré-bhaktir eva labdhä | öékä ca—

tatra tu prathame’dhyäye kértaëa-çravaëädibhiù |sthaviñöhe bhagavad-rüpe manaso dhäraëocyate ||dvitéye tu tataù sthüla-dhäraëäto jitaà manaù |sarva-säkñiëi savaçe viñëau dhäryam itéryate ||tåtéye viñëu-bhaktes tu vaiçiñöyaà çåëvato muneù |bhakty-udrekeëa tat-karma-çravaëädara éryate || ity eñä1 ||24||

viçvanäthaù : tad evaà vyasta-samastatayä bähyam aìgaà prädhänyena ninditvä | abhyantaram api nindati | tad açma-säraà loha-mayam eva hådayam | yat khalu gåhyamäëaiù kértyamänair api bahubhir hari-näma-dheyair na vikriyeta | vikriyä-lakñaëam äha—athety ädi | gätra-ruheñu romasu harño romäïcaù | bahu-näma-grahaëe’pi citta-draväbhävo nämäparädha-liìgam iti sandarbhaù | kià ca, açru-pulakäv eva citta-drava-liìgam ity api na çakyate vaktum | yad uktaà çrémad-rüpa-gosvämi-caraëaiù—

nisarga-picchila-svänte tad-abhyäsa-pare’pi ca |sattväbhäsaà vinäpi syuù kväpy açru-pulakädayaù || [bha.ra.si. 2.3.89] iti |

tathä, atigambhéra-mahänubhäva-bhakteñu hari-nämabhiç citta-drave’pi bahir açru-pulakädayo na dåçyanta iti | tasmät padyam idam evaà vyäkhyeyam | yad dhådayam na vikriyeta | kadä ? yadä vikäras tadäpéty 1 ’ .These are Sridhara s introductory verses to the first three chapters of this skandha

arthaù | vikära eva kaù ? taträha—netre jalam iti | tataç ca bahir açru-pulakayoù sator api yad dhådayaà na vikriyeta, tad-açma-säram iti väkyärthaù | tataç ca hådaya-vikriyä-lakñaëäny asädhäraëäni kñänti-näma-grahaëäsakty-ädény eva jïeyäni | yad uktaà—

kñäntir avyartha-kälatvaà viraktir mäna-çunyatä |äçä-bandhaù samutkaëöhä näma-gäne sadä ruciù ||

- - - |äsaktis tad guëäkhyäne prétis tad vasati sthale ’ - || ity ädayo nubhäväù syur jäta bhäväìkure jane [ . . . 1.3.25-6]bha ra si

- | açru pulakädéni tu sädhäraëäny eva

— - ayam arthaù uttamädhikäriëäà nirmatsaräëäà näma grahaëe saty eva- | - -näma mädhuryänubhavaù syät satyäà ca tasyäà tad vyaïjakäù kñänty’ - | -ädayo çru pulakädayaç ca bhavanty eva kaniñöhädhikäriëäà sa matsaräëäà

- - - ’ -tu säparädha cittatvän näma grahaëa bähulye pi tan | -mädhuryänubhaväbhäve cittaà naiva vikriyeta tad vyaïjakäù kñänty

’ | - ’ - -ädayo pi na bhavanti teñäm eväçru pulakädimattve py açma sära | hådayatayä nindaiñä

, - - - - - -kià ca teñäm api sädhu saìgenänartha nivåtti niñöhä rucy ädi - - bhümikärüòhänäà kälena citta drave sati cittasyäçma säratvam apagacchaty

| - - | eva yeñäà tu citta drave sati cittasyäçma säratä tiñöhed eva te tu | duçcikitsyä eva jïeyäù tathä ca vakñyate tåtéye - - - —sa béja yoga dhyäne

- evaà harau bhagavati pratilabdha bhävo - |bhaktyä dravad dhådaya utpulakaù pramodät

- - autkaëöhya bäñpa kalayä muhur ardyamänas - ||tac cäpi citta baòiçaà çanakair viyuìkte [ . . 3.28.34] |bhä pu iti

- - | - -atra dravad dhådaya iti citta dravaù tac ca citta baòiçam iti cittasyäçma | | - - | säratä baòiçasya lohamayatvät açma särasya loha paryäyatvät

’ - - ’ pratilabdho bhävo yeneti bhävo yam äbhäsa rüpa eva citta dravo pi tädåça | - -eva jïeyaù yathärthatve çanakair viyuìkte iti tasya puruñärtha buddhyä tat

| - - - tyägänupapatteù ata eva tädåça dhyäna bhaktyäpy ayaà bhakta çabdena, - | -näbhidhéyate kintu yogi çabdenaiva cittasya baòiçatvena kaöhoratva

- - - kuöilatväbhyäà tad viñayasya bhagavad aìgasya duùkha dänata eva | —paryäpter iti evaà ca - -sä väg yayä tasya guëän gåëéte karau ca tat karma

karau [bhä.pu. 10.80.3] - | ity ädi vakñyamäëa väkyair anvayena bile bata ity-ädi väkyair ||vyatirekeëa ca bhakter eva çästräbhidheyatvaà dåòhékåtam

24||

— )o 0( —o

|| 2.3.25 ||

athäbhidhehy aìga mano-'nukülaàprabhäñase bhägavata-pradhänaù |

yad äha vaiyäsakir ätma-vidyä-viçärado nåpatià sädhu påñöaù ||

çrédharaù : yasmäd abhaktasya sarvam etad vyartham | manaso’nukülaà priyaà ca brüñe | atha ataù sädhu påñöaù san vaiyäsakir nåpatià prati yad äha tad abhidhehéti ||25||


viçvanäthaù : yasmäd evaà tasmäd abhidhehi | nanu kim abhidadhäméti ? taträha tvaà mano’nukülaà prabhäñase tasmäd yad vaiyäsakir äha tad eva | tato’dhikam anyat kià vaktavyam astéti bhävaù ||25||

iti särärtha-darçinyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm |dvitéye’tra tåtéyo’pi saìgataù saìgataù satäm ||

—o)0(o—


mahä-puruña-saàsthänuvarëanaà nämatåtéyo’dhyäyaù

||3||

(2.4)

atha caturtho’dhyäyaù

|| 2.4.1 ||

süta uväca—vaiyäsaker iti vacas tattva-niçcayam ätmanaù |

upadhärya matià kåñëe auttareyaù satéà vyadhät ||

çrédharaù :turye parékñitä påñöaà såñöy-ädi hari-ceñöitam |

çukena brahma-tat-putra-saàvädenopavarëyate ||1||

räjïaù praçnaà kathayituà tasya präktanéà sthitim äha caturbhiù | vaiyäsakeù çukasya iti evaàbhütam ätmanas tattvasya niçcayo yasmät tad-vaca upadhärya äkalayya | satéà kåñëa eva sevyo nänya ity evaàbhütäm ||1||

krama-sandarbhaù : saté vidyamänä kåñëe yä matis täm eva vyadhät viçeñeëa adhät | akäma ity ädinä sämänyäkäreëopadhärite’pi viçeñe tätparyyävagamät kåñëe iti viçeñoktiù ||1||

viçvanäthaù :caturthe tu çukaù proktaù såñöi-léläà parékñitä |

brahma-närada-saàvädenäha natvä guruà harim ||o||

ätmanas tattvasya niçcayo yasmät tat | kåñëe satéà vidyamänäm eva matià viçeñeëa adhät | yata auttareyaù—uttaräyä garbhe praviñöaà kåñëaà tad-avadhi sadä smarann evety arthaù | yad vä—satém avyabhicäriëém ||1||

—o)0(o—

|| 2.4.2 ||

ätma-jäyä-sutägära- paçu-draviëa-bandhuñu |räjye cävikale1 nityaà virüòhäà mamatäà jahau ||

madhvaù: anyeñäà nityaà nirüòhäà tadä viçeñato jahau ||2||

çrédharaù : ätmä dehaù | paçavo gajädayaù ||2||

1 , |avikale anupadrave vairyädibhir anupadrute vä

krama-sandarbhaù : jahau yaù pürvam eveti jïeyam | vimarçito heyatayä purastät [bhä.pu. 1.19.5] ity ukteù ||2||

viçvanäthaù : ätmä dehaù ||2||

—o)0(o—

|| 2.4.3 ||

papraccha cemam evärthaà yan1 mäà påcchatha sattamäù |

kåñëänubhäva-çravaëe çraddadhäno mahä-manäù ||

çrédharaù : imam evärthaà hari-lélä-lakñaëam ||3||


viçvanäthaù : yan mäà påcchatheti äyur harati vai puàsäm ity ädi-väkyair vyaïjitäà kåñëa-kathäà brühéti yat påcchatha | idam evärthaà räjä çukaà papracchety arthaù ||3||

—o)0(o—

|| 2.4.4 ||

saàsthäà vijïäya sannyasya karma trai-vargikaà ca yat |väsudeve bhagavati ätma-bhävaà dåòhaà gataù ||

madhvaù : äpteù sarva-guëänäà ya ätma-nämatayä harim |upäste nityaço vidvän äpta-kämas tadä bhavet || iti vämane ||4||

çrédharaù : saàsthäà måtyum | traivargikaà dharmärtha-käma-pradhänam | sannyasya tyaktvä ätma-bhävaà parama-premëä bhagavad-ätmatvaà gataù präptaù san papraccha ||4||

krama-sandarbhaù : ätmano bhävaà premäëam eva dåòhaà yathä syät tathä gataù präptaù ||4||

viçvanäthaù : saàsthäà måtyum | sannyasya tyaktvä | ätmano bhävaà premäëaà pürva-siddham api tadä dåòhaà gataù präptaù ||4||

—o)0(o—

1 , - |he munayaù hari léläà brühéti yat påcchatha imam evärtham iti yojyam

|| 2.4.5 ||

räjoväca—samécénaà vaco brahman sarva-jïasya tavänagha |tamo viçéryate mahyaà hareù kathayataù kathäm ||

çrédharaù : mahyaà mama tamo’jïänaà viçéryate naçyati tava kathayataù sataù | ataù samécénam ||5||

krama-sandarbhaù : yato mamäpi tamo viçéryate ato hareù kathäà kathayataù kathayitum ärabhamäëasya sarvajïasya tava vacaù samécénam ity eva yojyam ||5||

viçvanäthaù : tamo’jïänam | mahyaà mama ||5||

—o)0(o—

|| 2.4.6 ||

bhüya eva vivitsämi1 bhagavän ätma-mäyayä |yathedaà såjate viçvaà durvibhävyam adhéçvaraiù2 ||

çrédharaù : punaç ca veditum icchämi | idaà durvibhävyam avitarkyaà viçvaà yathä såjati ||6||

krama-sandarbhaù : bhüya iti | etad api jïätum icchäméty arthaù | äpätataù säkñät çré-kåñëa-carita-çravaëe tad-viyoga-duùkha-buddhiù syäd iti nija-dhairyäpädanäya tad-aiçvarya-viçeña-praçno’yaà jïeyaù ||6||

viçvanäthaù : bhüya evety atra räjïo’yam abhipräyaù—miryamäëasya mama kåtyäni çravaëa-kértana-smaraëäny evoktäni | teñäà ca viñayäù kåñëa-lélä-rüpa-guëädyäù | tatra prathamaà mäyä-çaktimatas tasya såñöy-ädi-lélä jijïäsyä | tataç ca cic-chaktimato govardhanoddharaëädyä iti | bhüya eva punar api vivitsämi veditum icchämi | iòa-bhäva ärñaù | durvibhävyaà dhyätum açakyam ||6||

—o)0(o—

|| 2.4.7-8 ||

yathä gopäyati vibhur yathä saàyacchate punaù |yäà yäà çaktim upäçritya puru-çaktiù paraù pumän |

1 - |vivitsäméty atra iò abhäva ärñaù2 |adhéçvarair brahmädibhiù

ätmänaà kréòayan kréòan karoti vikaroti ca ||3

nünaà bhagavato brahman harer adbhuta-karmaëaù |durvibhävyam iväbhäti kavibhiç cäpi ceñöitam ||

çrédharaù : gopäyati pälayati | saàyacchate saàharate | puru-çaktir bahu-çaktimän | kréòan yathä karoti | ätmänaà brahmädi-rüpiëaà kréòayan vikaroti vividhaà karoti ||7-8||

krama-sandarbhaù : yatheti särdha-dvikam ||7||

viçvanäthaù : gopäyati pälayati | saàyacchate saàharati | puravo bahvyaç cinmayä jévä antaraìgä bahiraìgäù taöasthäbhidhänäù çaktayo yasya saù | kréòan mäyä-çaktyä saha dévyan | ätmänaà karoti mahad-ahaìkärädi-rüpatvena såjatéti sarga-praçnaù | tathä kréòayan brahma-marécy-ädén devayan vikaroti ätmänaà deva-tiryaì-narädi-rüpatvena såjatéti visarga-praçnaù ||7-8||

—o)0(o—

|| 2.4.9 ||

yathä guëäàs tu prakåter yugapat kramaço’pi vä |bibharti bhüriças tv ekaù kurvan karmäëi janmabhiù ||

çrédharaù : ekaù puruña-rüpeëa yugapat, janmabhir brahmädy-avatäraiù kramaço vä yathä prakåter guëän gåhëäti ||9||


viçvanäthaù : yathä ekaù puruña-rüpeëa yugapat prakåter guëän bibharti, taträlipta eva ékñaëädibhir dhärayati pälayati ca, tathä janmabhir brahma-marécy-ädy-prädurbhävair bhüriço bahu-rüpaù | kramaço’pi krameëäpi vä bibharti | kédåçaù ? karmäëi såñöy-ädéni kurvan ||9||

—o)0(o—

|| 2.4.10 ||

vicikitsitam etan me bravétu bhagavän yathä |çäbde brahmaëi niñëätaù parasmiàç ca bhavän khalu ||

çrédharaù : vicikitsitaà sandigdham | çäbde brahmaëi vicäreëa niñëätaù parasminn anubhavena ||10||3 Çrédhara reads this line with the following . verse


viçvanäthaù : vicikitsitaà sandigdham | nanu kavibhiç cäpi durvibhävyam idaà cet, ahaà jänäméti tat, tvaà kathaà jänäsi ? taträha—yathä bhagavän kåñëas tad-bhakto bhavän api tathety arthaù | taträpi çäbde brahmaëi vede vicäreëa niñëätaù, parasmin brahmaëi kåñëe ca khalv anubhavena, ity evam apare çästra-kartäras tu naivänubhavanti, te na jänanti |

kià vidhatte kim äcañöe kim anüdya vikalpayet |ity asyä hådayaà loke nänyo mad veda kaçcana || [bhä.pu. 11.21.42] iti bhagavad-ukteù |

iha cic-chakti-prädhänyena kåñëa-rämädy-avatära-lélä iva mäyä-çakti-prädhänyena puruñävatära-lélä brahmäëòa-nirmäëädyä vaiñëavaiù çravyä eva, nätra kaöäkñaù kärya iti çrotå-vaktroù parékñit-çukayor abhipräyo veditavyaù ||10||

—o)0(o—

|| 2.4.11 ||

süta uväca—ity upämantrito räjïä guëänukathane hareù |

håñékeçam anusmåtya prativaktuà pracakrame ||

çrédharaù : upämantritaù prärthitaù | pracakrame devatä-guru-namaskärädi-rüpam upakramaà kåtavän ity arthaù ||11||


viçvanäthaù : håñékeçaà sarvendriya-pravartakam iti—mad-väci sa eva sthitvä prativadatv ity abhipräyeëa | pracakrame devatä-guru-namaskära-pürvakam upakramaà kåtavän ity arthaù ||11||

—o)0(o—

|| 2.4.12 ||

çré-çuka uväca—namaù parasmai puruñäya bhüyase sad-udbhava-sthäna-nirodha-lélayä |

gåhéta-çakti-tritayäya dehinäm antar-bhaväyänupalakñya-vartmane ||

çrédharaù : tad eväha trayodaçabhiù | parasmai sarvottamäya | tatra hetuù—bhüyase aparimita-mahimne | tad darçayati | sataù prapaïcasya udbhavädiñu nimitta-bhütä yä lélä tayä gåhétaà brahmädi-rüpeëa raja-ädi çakti-tritayaà yena tasmai | antarbhaväya antaryämiëe | ata eva sarväntaratväd anupalakñyaà1 vartma yasya ||12||

krama-sandarbhaù : tatra prathamaà bhagavat-tattvaà vivåëvan namaskaroti—nama iti trayodaçabhiù | parasmai svayaà bhagavate çré-kåñëäya | yataù bhüyase sarvataù paripürëaya | ato hy aàçataù puruñädi-rüpäya svatas tv anupalakñya-vartmane ||12||

viçvanäthaù : tad eväha trayodaçabhiù | parasmai puruñäya puruñottamäya çré-kåñëäya namaù | prathamam aiçvaryam äha—bhüyase puruñädy-avatära-léläm äha—samudbhaveti | çakti-tritayaà rajaù-sattva-tamaù | dvitéya-tåtéya-puruñävatära-léläm äha—dehinäà brahmädénäà samañöi-vyañöénäm antarbhaväya antaryämiëe | anupalakñyaà yogibhir api durjïeyaà vartma bhakti-yogo yasya tasmai ||12||

—o)0(o—

|| 2.4.13 ||

bhüyo namaù sad-våjina-cchide’satäm asambhaväyäkhila-sattva-mürtaye |

puàsäà punaù päramahaàsya äçrame vyavasthitänäm anumågya-däçuñe ||

madhvaù : akhila-sattva-mürtaye pürëa-sädhu-bhäva-svarüpäya |niùçeña-guëa-pürëatvät sattva ity eva taà viduù || iti mahä-saàhitäyäm ||13||

çrédharaù : vicitra-phala-dätåtvam anusmaran praëamati | bhüyaù punaç ca namaù | satäà dharma-vartinäà våjina-cchide duùkha-hantre | asatäm adharma-çélänäm asaàbhaväyänudbhava-hetave | akhila-sattva-mürtaye, tat-tad-devatädi-rüpeëa tat-tat-phaladäyety arthaù | samagra-sattva-mürtaye iti vä | punar2 iti pürvoktobhaya-vailakñaëyam äha ||13||

krama-sandarbhaù : tatra sva-prayojanaà lélävatäraà darçayann äha—bhüya iti dväbhyäm | satäà veda-märgänusäriëäà devädénäà duùkha-hantre | asatäà tad-bahir-mukhänäà daityädénäm api asambhaväya mukti-däya |

1 |anupalakñyaà yogibhir api durjïeyam ity arthaù2 - | - - - | punaù çabdenety arthaù avadhäraëä väcinä punaù çabdenänya yogaà nivärayati

’ ’ etebhya evänumågyaà dadäti nänyebhya ity arthaù punar api ity api päöhaù

puàsäà punariti | atränumågyaà bhakti-yogaika-svädyaà1 sva-caraëäravindam eva jïeyam |

tathä paramahaàsänäà munénäm amalätmanäm | bhakti-yoga-vidhänärthaà kathaà paçyema hi striyaù || [bhä.pu. 1.8.20]

ity ädi kunté-väkyät prathame |

tasmin yayau paramahaàsa-mahä-munénämanveñaëéya-caraëau calayan saha-çréù || [bhä.pu. 3.15.37]

iti tåtéye ca nirüpitatvät ||13||

viçvanäthaù : kåpä-mädhuryam äha | bhüyaù punar api namaù | sad-våjina-cchide räma-kåñëädy-avatäraiù sva-bhakta-duùkha-hantre | asatäà päpinäà, abhakta-räkñasäsurädénäm api sva-kartåka-vadhena asambhaväya samyag-bhava-duùkha-nivartakäya | khilaà nikåñöaà, präkåtaà sattvam | akhilaà prakåñöam apräkåtaà sattvam | çuddh-sattvam eva mürtiù çaréraà yasya tasmai | parama-haàsänäà bhävaù päramahaàsyaà tasmin viñaye ya äçrayas tatra viçeñato’vasthitänäà bhakti-miçra-jïäninäà çuddha-bhaktänäà cänmågyo yo brahmänandaù premänandaç ca tasya tasya däçuñe dätre ||13||

—o)0(o—

|| 2.4.14 ||

namo namas te’stv åñabhäya sätvatäà vidüra-käñöhäya rmuhuù kuyoginäm |

nirasta-sämyätiçayena rädhasä sva-dhämani brahmaëi raàsyate namaù ||

çrédharaù : sättvatäà bhaktänäm åñabhäya2 pälakäya | kuyoginäà bhakti-hénänäà vidürä käñöhä dig api yasya | durjïeyety arthaù | tad evaà vaiñamya-pratétäv api nirdoñatväyäcintyam aiçcaryam äha | nirastaà sämyam atiçayaç ca yasya yad apekñayä anyasya sämyam atiçayaç ca nästi, tena rädhasä aiçvaryeëa sva-dhämani sva-svarüpe brahmaëi ramamäëäya ||14||

krama-sandarbhaù : taträntaraìga-prayojanam äha | sätvatäà yädavänäm åñabhäya, taiù saha nänä-vihärärtham avatérëäya | tathäpi kuyoginäà tad-bahir-mukha-yoga-niñöhänäà vidüra-käñöhäya | punaç ca, yathävad 1 sädhyaà2 |åñaà jïänaà bhäsayati dépayatéty åsabhaù

avasthitim eva darçayati—nirasteti | brahmaëi brahma-svarüpe sva-dhämani svakéye vaikuëöhe raàsyate tat-paçcät ramamäëäya ||14||

viçvanäthaù : aiçvarya-mädhuryayoù paripürëatvam äha—namo nama iti vépsayä nirantaram eva nama ity arthaù | te tubhyam iti yuñmat-pada-prayogeëa säkñätkärät sveñöa-devatvaà dhvanitam | sätvatäà yädava-viçeñäëäm | åñabhäya devaké-nandanäya | sätvatäà bhaktänäà pälakäyety arthas tu pürva-çloke vyaïjita eva | kuyoginäà bhakti-hénänäà vidürä käñöhä dig api yasya tasmai | na ca tvaà düre vä gupto vä vartasa ity äha—nirastaà sämyam atiçayaç ca yasya, yad apekñayä anyasya sämyam atiçayaç ca nästi tena | rädhasä aiçvaryeëa | sva-dhämani mathurä-maëòale | raàsyate ramamäëäya | ramaëocita-janaiù sahety arthato gamyam | sva-dhämani kédåçe ? brahmaëi brahma-svarüpe | täsäà madhye säkñäd brahma gopäla-puré hi [go.tä.u. 2.29] iti gopäla-täpiné-çruteù | atra rädhsety aiçvaryaà raàsyata iti mädhuryam ||14||

—o)0(o—

|| 2.4.15 ||

yat-kértanaà1 yat-smaraëaà yad-ékñaëaàyad-vandanaà yac-chravaëaà yad-arhaëam |

lokasya sadyo vidhunoti kalmañaà tasmai subhadra-çravase namo namaù ||

çrédharaù : sarva-sädhanebhyo bhakteù çraiñöyam anusmaran praëamati—yat-kértanam iti dväbhyäm | arhaëaà püjanam | subhadraà maìgalaà çravo yaço yasya tasmai ||15||

krama-sandarbhaù : na kevalam avatära-samaya eva tasya tädåçatvaà kintv anyadäpity äha—yat-kértanam iti | yac-chabdävåttyaika-vacanena ca sakåt tat-tan-mätram apéty abhihitam ||15||

viçvanäthaù : tat-präpti-pratibandhakaà kalmañaà tat-kértanädibhir eva naçyatéty äha—yad iti | yad-ékñaëaà yat-pratimävalokanam | subhadraà sumaìgalaà çravo yaço yasyeti kérti-mòhuryam uktam ||15||

—o)0(o—

|| 2.4.16 ||

vicakñaëä yac-caraëopasädanät saìgaà vyudasyobhayato’ntar-ätmanaù |

1 - |asmin padye yac chabdävåttyä eka vacanena ca sakåt tat tanmätram apéty abhihitam

vindanti hi brahma-gatià gata-klamäs tasmai subhadra-çravase namo namaù ||

çrédharaù : vicakñaëä vivekino yasya caraëayor upasädanä upasatter bhajanäd antarätmano manasa ubhayatreha ca paratra ca saìgaà vyudasya nirasya | gata-klamäù prayäsa-rahitäù ||16||

krama-sandarbhaù : çaraëägati-mätram api yasya siddhi-karam ity äha—vicakñaëä iti | tathoktaà çré-gétänte—man-manä bhava [gétä 18.65] ity ädi sarva-dharmän [gétä 18.66] ity ädi ca brahma-gatià brahma-svarüpä ca sä gatiù gamyo lokaç ca täm ||16||

viçvanäthaù : véta-kalmañä jïänino’pi yam eva bhajantéty äha—vicakñaëä iti | ubhayataù iha paratra ca | vyudasya nirasya | antar-ätmano’ntaù-karaëasya | gata-klamä ity anye tv abhajantaù çramam eva labhante | çreyaù-såtià bhaktim udasya [bhä.pu. 10.14.4] ity ädeù ||16||

—o)0(o—

|| 2.4.17 ||

tapasvino däna-parä yaçasvino manasvino mantra-vidaù sumaìgaläù |kñemaà na vindanti vinä yad-arpaëaà

tasmai subhadra-çravase namo namaù ||

çrédharaù : bhakti-çünyänäà sarva-sädhana-vaiphalyaà darçayan namati— tapasvina iti | manasvino yoginaù | sumaìgaläù sadäcäräù | yasmiàs tapa-ädy-arpaëaà vinä | subhadra-çravase ity ävåttir yaçaù-çravaëädeù prädhänya-jïäpanäya ||17||


viçvanäthaù : kià bahunä, bhaktià vinä mahätmäno’pi viphaläsädhanä vigétä eva bhavantéty äha— tapasvino jïäninaù | däna-paräù karmiëaù | yaçasvinaù karmi-viçeñäù açvamdhädi-kartäraù | manasvino yoginaù | mantra-vidaù ägaméyäù | sumaìgaläù sadäcäräù | subhadra-çravase ity ävåttir yaçaù-çravaëädeù prädhänya-jïäpanäya ||17||

—o)0(o—

|| 2.4.18 ||

kiräta1-hüëändhra-pulinda-pulkaçä äbhéra-çumbhä yavanäù khasädayaù2 |

ye’nye ca päpä yad-apäçrayäçrayäù çudhyanti tasmai prabhaviñëave namaù ||

çrédharaù : bhakteù parama-çuddhi-hetutvaà darçayann äha | kirätädayo ye päpa-jätayo’nye ca ye karmataù päpa-rüpäs te yad-upäçrayä bhägavatäs tad-äçrayäù santaù çudhyanti | asambhävanä-çaìkäà pariharati, prabhaviñëave prabhavana-çéläyeti ||18||

krama-sandarbhaù : bhaktäçritänäà papa-jévänäm api parama-çuddhau hetutvaà darçayann äha—kiräteti | atra yad apäçrayäçrayatvaà vyavahärecchayaiva | paramärthecchutve tu pürveñäm api bhagavad-apäçrayäëäà tat-pürvaà bhaktäntaräçrayatvaà vidyata eveti na viçeñaù syät ||18||

viçvanäthaù : bhakti-gandhenäpi kevalena yuktäç cet päpätmano vigétä api kåtärthä bhavantéty äha | kirätädayo ye jätita eva päpäù | anye ca ye karmata eva päpäs te ca çudhyanti | yad-upäçrayä vaiñëavä eva gurutvenäçrayä yeñäà te tathä-bhütäù santa iti sad-guru-caraëäçraya-mätreëaiva jäti-karmabhyäà sakäçät päpinaù çudhyantéti prärabdhäprärabdha-päpa-näçakatvaà bhakter vyaïjitam | tathä hi, kirätädénäm açuddhau durjätir eva käraëam | durjäty-ärambhakaà yat päpaà tat prärabdham eva | çudhyantéti çuddhänyathänupapattyä ca prärabdha-päpa-näço’vagamyata eva | tathäpi te taj-jätitvena yad äkhyäyante tad-vyavahärata eva, na tu tat paramärthata iti jïeyam | arcye viñëau çilä-dhér guruñu nara-matir vaiñëave jäti-buddhiù iti teñu jäti-buddher niñedhät | tathaitädåça-durjätayo’pi bhaktim upadeñöavyä iti vidhiç ca präptaù | vakñyate caikädaçe—striyaù çüdrädayaç cäpi te’nukampä bhavädåçäm [bhä.pu. 11.5.4] ity aträdi-padena durjätaya eva labhyante | aträsmabhävanädi-sarväpekñäparihärärtham äha prabhaviñëave iti | eñäpy ekä bhagavataù prabhutä sväbhäviké nätra yuktir yojanéyeti bhävaù ||18||

—o)0(o—

|| 2.4.19 ||

sa eña ätmätmavatäm adhéçvarastrayémayo dharmamayas tapomayaù |

1 | - - | - kiräteti çabarät parëa çabaré jätäù kirätäù vaiçyäd brähmaëé jäto vaidehakas tasmät- | - | - | pulkasé jätaù hüëäù vaidehaka puträ ändhräù niñöhyät kiräté jätäù pulindäù çüdräd

- | ’ , brähmaëé jätäç cäëòäläs tamsäj jätäù pulkasäù brähmaëäd vaiçyäyäà jäto mbañöhaù | | | tasya kanyäyäà brähmaëäj jätä äbhéräù kaìkäù karparäù nåpäd vaiçyäyäà jätä yavanäù - | çakäs turuñka viçeñäù

2 |çakädayaù iti päöhaù

gata-vyalékair aja-çaìkarädibhirvitarkya-liìgo bhagavän prasédatäm ||

çrédharaù : sarvopäsyatvam anusmaran prärthayate | sa eña ätmavatäà dhéräëäm ätmä | ätmatvenopäsya iti arthaù | trayémayatvädi-viçeñaëais tat-tan-1märgeëopäsyatvaà vivakñitam | gata-vyalékair niñkapaöair bhaktair vitarkyam atyäçcaryeëa vékñaëéyaà liìgaà mürtir yasya sa prasédatu ||19||

krama-sandarbhaù : pratyakñavat sphuraëät sa eña ity uktam | trayé-mayaù karma-käëòopäsyaù | dharma-mayaù manv-ädi-dharma-çästropäsyaù | tapo-mayaù upäsanä-käëòopäsyaù | gata-vyalékaiù projjhita-kaitavaiù mokña-paryanta-kämanä-çünyaiù parama-bhaktaiù ||19||

viçvanäthaù : evaà çloka-dvayena vyatirekänvayäbhyäà bhaktimatäm eva sarvotkarñam abhivyajya, pareñäm apy ayam eva pratisvärtha-siddhaye upäsya ity äha | sa prasiddheù | eñaù adhéçvaraù | ätmavatäà jïäninäà yoginäà ca ätmä ätmatvenopäsyaù | trayémaya-tvädi-viçeñaëais tat-tan-märgeëopäsyatvam | na ca kair apy eña jïätuà çakyaù ity äha—gata-vyalékair niñkapaöair vitarkyam eva, na tu niçcayena jïätuà çakyaà liìgaà lakñaëam api, kim uta liìga-gamyaà svarüpaà yasya saù | sa-kapaöa-nämätmavatädénäà kä värteti bhävaù ||19||

—o)0(o—

|| 2.4.20 ||

çriyaù patir yajïa-patiù prajä-patirdhiyäà patir loka-patir dharä-patiù |patir gatiç cändhaka-våñëi-sätvatäà

prasédatäà me bhagavän satäà patiù ||

çrédharaù : sarva-pälakatvam anusmarann äha—çriya iti | gatiç ca sarväpatsu rakñakaù ||20||

krama-sandarbhaù : tad evaà nijopäsya-viçeñaà rahasyatvenäbhivyajya parama-premäveçenaiva prakaöaà vyaïjayann äha | çriyaù sarva-sampad-adhiñöhätryäù patiù svämé | ataù yajïänäà sarva-çreyaù-sädhanänäà ca patiù phala-dätä | ataù prajänäà sarväsäm eva patiréçvaraù | yato dhiyäà patiù täsäm antaryämé ca tatas tataç ca täsäà ye lokä bhogya-bhuvanäni teñäm api patir bhoktä | ya eva ca dharä-patiù kåpayä’vatérya dharäpatitva-léläà ca vyaïjitavän ity arthaù | ko’sau ity apekñäyäm äha—patir iti | patiù

1 - | - | - - -tat tad iti trayémayaù karma käëòopäsyaù dharmamayo manv ädi dharma çästropäsyaù | - |tapomaya upäsanä kaëòopäsya iti

pälakaù gatiù nityäçrayaç ca | tatra pramäëam äha—satäà tad-anubhavinäà patir äçraya iti ||20||

viçvanäthaù : sarva-pälakatvam äha—çriya iti | taträpi viçeñam äha | patir gatiç ca präpyaç ca | aprakaöa-prakäçe sa yädava-rüpatvenety arthaù ||20||

—o)0(o—

|| 2.4.21 ||

yad-aìghry-abhidhyäna-samädhi-dhautayädhiyänupaçyanti hi tattvam ätmanaù |

vadanti caitat kavayo yathä-rucaàsa me mukundo bhagavän prasédatäm ||

çrédharaù : jïäna-pradatvam anusmarann äha—yad-aìghréti dväbhyäm | yasyäìghryor anudhyänam eva samädhis tena dhautayä çodhitayä | yathärucaà1 rucy-anusäreëa saguëa-nirguëädi-bhedaiù | yad vä ruk pratibhä | yathä-matéty arthaù ||21||

krama-sandarbhaù : tädåçänubhave käraëam upanyasyann äha—yad-aìghréti | ätmanaù bhagavataù tattvaà yäthärthyam | anyathä tu kavayaù paëòitam-manyä api yathä-rucy eva vadantéty arthaù | yad vä, tathäpy ananta-mahimattvät te’pi kavayo yathätma-prakäçam eva vadantéti ||21||

viçvanäthaù : sa çré-kåñëa eva me jïäna-prado bhavatv iti prärthanäà vyaïjayati | yad-aìghryor abhidhyänam eva samädhir na tu tato’nyas tena çodhitayä | ca-käras tv-arthe | kavayas tu sva-päëòitya-balenaiva yathä-rucaà sva-sva-rucy-anusäreëa | etat paramätmanas tattvaà svarüpam | säkäraà niräkäraà jévätma-svarüpam aëu-pramäëaà sarva-gataà vä | yad vä—etad-viçvaà mithyaiva | satyam eva nityam ivety evaà vadanti—yuktyä pratipädayanti, na tu teñäà dhér dhautä, ata ätmanas tattvaà na paçyanti ||21||

—o)0(o—

|| 2.4.22 ||

pracoditä yena purä sarasvaté vitanvatäjasya satéà småtià hådi |

sva-lakñaëä prädurabhüt kiläsyataù sa me åñéëäm åñabhaù prasédatäm ||

1 |rucim anatikramyeti yathärucam ity avyayébhäve jhayaù iti öaci yathärucam iti sidhyati

çrédharaù : kià ca, purä kalpädäv ajasya hådi satéà såñöi-viñayäà vitanvatä yena pracoditä saté sarasvaté tasya mukhataù kila prädurbhütä | sväni2 lakñaëäni çikñädy-uktäni yasäù sä | åñéëäà jïäna-pradänäm åsabhaù çreñöhaù ||22||

krama-sandarbhaù : atha tad-varëana-sämagré mama sa evety äha—pracoditeti dväbhyäm ||22||

viçvanäthaù : yathä brahmaëo mukhäd vedaà pravartayämäsa, tathä man-mukhät sva-lélä-kathäà sa eva pravartayatv ity äçäste | yena pracoditä preritä sarasvaté veda-rüpä, ajasya brahmaëaù äsyataù prädurabhüt | yena kédåçena ? purä kalpädau | ajasya tasya hådi satéà småtià vitanvatä prakäçayatä | sarasvaté kathambhütä ? svaà çré-kåñëaà lakñayati upäsyatvena darçayatéti sä | yad uktaà bhagavataiva—mayädau brahmaëe prokto dharmo yasyäà mad-ätmakaù [bhä.pu. 11.14.3] iti ||22||

—o)0(o—

|| 2.4.23 ||

bhütair mahadbhir ya imäù puro vibhur nirmäya çete yad amüñu püruñaù |

bhuìkte guëän ñoòaça ñoòaçätmakaù so’laìkåñéñöa bhagavän vacäàsi me ||

çrédharaù : idäëéà sva-väcyaà çrotå-janählädinéà çåìgära-karuëädi-çobhäà prärthayate—bhütair iti | sa me vacäàsy alaìkåñéñöa alaìkarotu | anyasya vacasäm anyonyälaìkäräsambhavam äçaìkya tasyäntaryämitäm äviñkaroti | yo mahadbhir bhütair imäù puraù çaréräëi såñövä amüñu pürñv antaryämitayä çete vasati | atra puruña-samäkhyäà pramäëayati | yad yasmät puruña iti | ata eva ya ekädaçendriya-païcabhüta-rüpän ñoòaça-guëän kalä bhuìkte prakäçayati pälayatéti vä | tadä tv ätmanepadam ärñam | atra hetuù— yataù ñoòaçänäm ätmä cetayitä | svärthe kaù | na tv atra jévatvam ucyate prärthanä-virodhät ||23||


viçvanäthaù : idäëéà mad-vacaùsu sva-såñöeñv eva sva-sthityaiva çrotå-janählädinéà çåìgära-karuëädi-rasa-dhvani-guëälaìkära-çobhäà teñäà karotv ity äçäste—bhütair iti | sa me vacäàsy alaìkåñéñöa teñu svayaà nivasann alaìkarotu | yathä manuñyädi-çaréräëi såñövä, teñu svayaà vasann eva täni saphalékarotéty äha | yo mahadbhir bhütair imäù puraù çaréräëi såñövä amüñu pürñyu antaryämitayä çete vasati | atra puruña-samäkhyäà pramäëayati | yad yasmät puruña iti | ata eva ya ekädaçendriya-païcabhüta-2 |sväny asädhäraëäni

rüpän guëän bhuìkte, nirlepa eva dåñöair äsvädayati | atra çleñeëa mad-vacasäm api guëän äsvädayan prasédatv iti bhävaù | ñoòaçänäm ätmä cetayitä | svärthe kaù | tena çaréräëi nirätmakäni vasträlaìkärädi-yuktäny api sadbhir aspåçyäni yathä tathä mad-vacäàsi tad-vinä-bhütäni mä bhavatv iti bhävaù ||23||

—o)0(o—

|| 2.4.24 ||

namas tasmai bhagavate väsudeväya vedhase |papur jïänam ayaà saumyä yan-mukhämburuhäsavam ||

çrédharaù : çré-vyäsaà namaskaroti—nama iti | saumyä bhaktäù | yasya mukhämburuhe äsavo makaradas tam ||24||

krama-sandarbhaù : nama iti öékäyäà çré-vyäsaà namaskarotéti | papur ity ädi-svärasyät | uttara-väkyena tu catuù-çloké-vaktäram ity äyäti ||24||

viçvanäthaù : guruà çré-vyäsaà namaskaroti | väsudeväya tad-avatäräya | vedhase çästra-kartre | yan-mukha-väì-makarandam | yad vä, väsudeväya kåñëäya | saumyäù kåñëa-käntäù | jïäna-mayam iti | nåtya-géta-vädya-kalä-vaidigdhya-rasälaìkärädi-jïänaà sarvato vilakñaëam açikñitam api yaà pétvaiva präpur vayam api tad-anugäs tat tad äpnuyämeveti bhävaù iti rahasyam ||24||

—o)0(o—

|| 2.4.25 ||

etad evätma-bhü räjan näradäya vipåcchate |veda-garbho’bhyadhät säkñäd yad äha harir ätmanaù ||

çrédharaù : idänéà praçnottaratayä brahma-närada-saàvädaà prastauti—etad iti | utpatti-samaya eva vedä garbhe yasya saù | säkñäd dharir yad äha tad äha ||25||

krama-sandarbhaù : ätmana iti ätmänaà brahmäëäà pratéty arthaù ||25||

viçvanäthaù : idänéà praçnottaratayä brahma-närada-saàvädaà prastauti—etad iti | utpatti-samaya eva vedä garbhe yasya | säkñäd dharir yad äha | ätmanaù ätmänaà prati ||25||

iti särärtha-darçinyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm |dvitéye’tra caturtho’pi saìgataù saìgataù satäm ||

—o)0(o—


mahä-puruña-saàsthänuvarëanaà nämacaturtho’dhyäyaù

||4||

(2.5)

païcamo’dhyäyaù


|| 2.5.1 ||

närada uväca—deva-deva namas te’stu bhüta-bhävana pürvaja |tad vijänéhi yaj jïänam ätma-tattva-nidarçanam ||

madhvaù : vijänéhi vijïäpaya | vyatyayo bheda-svätantrya-karaëeñv iti vacanät ||1||

çrédharaù :païcame näradenätha påñöhaù såñöy-ädi vakty ajaù |harer léläà viräö-såñöià käla-karmädi-çaktibhiù ||1||

näradäya vipåcchate veda-garbho’bhyadhäd ity uktaà, tatra närada-praçnam äha—deva-deveti | he bhüta-bhävana, ata eva sarveñäà pürvaja anäde, jïäyate’neneti jïänaà tat sädhanaà yat tad vijänéhi1 | viçeñeëa jïäpayety arthaù | kathambhütam ? ätma-tattvaà nitaräà dåçyate yena tat ||1||


viçvanäthaù :païcame näradaà präha tattvänäà såñöim ätmabhüù |

tair viräjaç ca tat-pädädy-aìgair bhür-ädi-kalpanam ||1|| bhütäni bhävayanti såjantéti bhüta-bhävanä marécy-ädayaù pürvajäù asmad-bhrätaro yasmät, he tathä-bhüta ! ätmanoù paramätma-jévätmanos tattva-nidarçanaà tattva-jïäpakaà yaj jïänaà tad vijänéhi viçeñeëa jänäsi | laò-arthe loö | vijïäpayeti vä ||1||

—o)0(o—

|| 2.5.2 ||

yad rüpaà yad adhiñöhänaà yataù såñöam idaà prabho |yat saàsthaà yat paraà yac ca tat tattvaà vada tattvataù ||

1 - - |antarbhävita ëij arthaù

çrédharaù : upalakñaëa-bhütaà viçvam evätma-jïäna-sädhanam atas tad-viçeñaà påcchati | yad rüpaà yena rüpyate prakäçyate | yad adhiñöhänaà yad äçrayam | yato yena såñöam | yat saàsthaà yasmiàl léyate | yat paraà yad adhénam | yac ceti yad ätmakam | svataù satkäraëato vety arthaù | tasya tattvaà yäthärthyaà tattvato vada ||2||


viçvanäthaù : idaà viçvaà yad-rüpaà yad asya lakñaëam | yad-adhiñöhänaà yo’syäçrayaù | yataù yena såñöam | yat-saàsthaà yasmin léyate | yat-paraà yasyädhénam | yac ca yad-ätmakam | tasya tattvaà yäthärthyaà tattvato vada ||2||

—o)0(o—

|| 2.5.3 ||

sarvaà hy etad bhavän veda bhüta-bhavya-bhavat-prabhuù |

karämalaka-vad viçvaà vijïänävasitaà tava ||

çrédharaù : na jänäméti na vaktavyam ity äha—sarvam iti | bhütaà jätaà, bhavyaà janiñyamäëaà, bhavat jäyamänaà, teñäà prabhur yataù, ato viçiñöena jïänenävasitaà niçcitam ||3||


viçvanäthaù : sarvam iti | paramätmä jévätmä jagad iti trikam | bhütaà pürva-jätaà präëi-våndam | bhavyaà janiñyamäëaà, bhavaj jäyamänaà, teñäà prabhur yataù, ato viçiñöena jïänenävasitam avagatam | kara-stham ämalaka-phalam iva ||3||

—o)0(o—

|| 2.5.4 ||

yad-vijïäno yad-ädhäro yat-paras tvaà yad-ätmakaù |ekaù såjasi bhütäni bhütair evätma-mäyayä ||

madhvaù : tad-vaçatväd idaà rüpaà harer naiva svarüpataù iti mänasa-saàhitäyäm |

adhiñöhänam iti proktaà mülädhäraà vicakñaëaù |yat sthitaà dåçyate vastu saàsthänaà tad udéritam |ubhayaà harir eväsya jagato muni-puìgava || iti vämane |

hariù paro’sya jagato hy avaktädeç ca kåtsnaçaù |atas tat param evedaà vadanti munayo’maläù || iti sätvata-saàhitäyäm |yad adhénä yasya sattä tat tad ity eva bhaëyate |vidyamäne vibhede’pi mitho nityaà svarüpataù || iti bhaviñya-parvaëi |

tad-adhikaà jïätuà pürva-pakñaà darçayati—ekaù såjatéty ädinä ||4||

çrédharaù : ästäm idam, ädau tävat tväm eva kathayety äha | yato vijïänaà yasya | kas tava vijïäna-da ity arthaù | yad-ädhäraù kas taväçrayaù | yat-paro yad-adhénaù | yad-ätmako yat-svarüpaù | mama tu tvam eva svatantraù parameçvara iti buddhih | tava tapaç-caraëena tu paräçaìkayä påcchäméty äha särdhaiç caturbhiù | eko’sahäyaù ||4||

krama-sandarbhaù : yad-vijïäna ity ädau taà vadeti çeñaù | mama tu tat-tad-rüpatvena tvam eva bhäséty äha—eka iti | aträstäm ity-ädi-öékäyäà tväm evety atra ca ätmänam eva kathayeti tu väcyam1 ||4||

viçvanäthaù : ästäm idam ädau tävat tväm eva tvaà brühéty äha | yad vijïänaà yato vijïänaà yasya saù | yas tava vijïäna-pradaù | yad-ädhäro yas taväçrayaù | yat-paro yasya tvam adhénaù | yad-ätmako yas tavätmä | mama tu tvam eva svatantraù parameçvara iti buddhih | tava tapaç-caraëena tu paräçaìkayä påcchäméty äha särdhaiç caturbhiù | eko’sahäyaù ||4||

—o)0(o—

|| 2.5.5 ||

ätman bhävayase täni na paräbhävayan svayam |ätma-çaktim avañöabhya ürëanäbhir iväklamaù ||

çrédharaù : ätmani bhävayase pälayasi svayam eva paräbhavam apräpayan2 aklamaù çrama-rahitaù | yathorëanäbhir ätmana eva çaktim avañöabhya såjati tadvat ||5||

krama-sandarbhaù : ätmani bhävayase na paräbhävayann iti ca sva-vaibhavädhikye’pi satéti çeñaù | süryädau vidyamäne dépädeù paräbhava-darçanät | ata upädäna-käraëatvam eva bhavata äyäti | süryädau vidyamäne raçmy-ädes tad-adarçanäd iti bhävaù ||5||

1 “ … ” - - - - ||aträstäm väcyam iti öékäàçaù ka ga gha kara lipiñüpalabhyate2 | - |teñäm anyataù paräbhavo yathä na syät tathä bhävayäm äsa amogha väïcha ity arthaù

viçvanäthaù : ätman ätmani adhiñöhäne | bhävayase pälayasi | täni na paräbhävayan anyataù paräbhavam apräpayan | yathorëanäbhir ätmana eva çaktim avañöabhya såjati tadvat | aklamaù çrama-rahitaù ||5||

—o)0(o—

|| 2.5.6 ||

nähaà veda paraà hy asmin näparaà na samaà vibho |näma-rüpa-guëair bhävyaà sad-asat kiïcid anyataù ||

madhvaù : tvad-adhénä yataù sattä avarasyäpi keçava |ataù svarüpataù samyak sati bhedo’pi tad-bhävän || iti mätsye ||6||

çrédharaù : tasmäd ahaà tv asmin viçvasmin param uttamam aparam adhamaà samaà madhyamaà ca | taträpi näma manuñyädi-rüpaà dvipadatvädi-guëaù çuklatvädis tair bhävyaà sädhyaà, taträpi sad-asat-sthülaà sükñmaà ca kiàcid apy anyato na veda kintu tvatta eva sarvaà bhavatéti manye ||6||

krama-sandarbhaù : tad eväha—näham iti ||6||

viçvanäthaù : tasmäd ahaà tv asmin jagati param uttamam aparam adhamaà samaà madhyamaà ca | taträpi näma manuñyädi, rüpaà dvipadatvädi, guëaù çuklatvädiù, tair bhävyaà sädhyam | taträpi sad asat sthülaà sükñmaà ca kiàcid apy anyato na veda, kintu tvatta eva sarvaà bhavatéti manye ||6||

—o)0(o—

|| 2.5.7 ||

sa bhavän acarad ghoraà yat tapaù susamähitaù |tena khedayase nas tvaà parä-çaìkäà ca yacchasi ||

çrédharaù : sa tathä-vidho’pi bhaväàs tapo’carad iti yat tena no’smän khedayase mohayasi | yataù parä-çaìkäm éçvaräntaräçaìkäà prayacchasi ||7||

krama-sandarbhaù : tad etat tathottara-väkyaà ca tan-mukhenaiva anyän1

çikñayitum uktam ||7||

1 “tad etat…änyän” ity atra “tad etat praçna-väkyaà brahma-mukhenaiva tad-uttara-väkya-dvärä anyän” iti päthäntaraà kha-karalipyäà präptam ||

viçvanäthaù : sa tathä-vidho’pi paräçaìkäm éçvaräntaräçaìkäm ||6||

—o)0(o—

|| 2.5.8 ||

etan me påcchataù sarvaà sarva-jïa sakaleçvara |vijänéhi yathaivedam ahaà budhye’nuçäsitaù ||

çrédharaù : yathaivähaà tvayä’nuçäsitaù çikñitaù san budhye budhyeyaà tathä vijänéhi viçeñeëa jïäpaya ||8||


viçvanäthaù : påcchato mamaitat sarvam abhipretaà vastv ity arthaù | viçeñeëa jänéhi svayaà parämåça, tato vadety arthaù | kià ca, yathaivedam anuçäsitaù sann ahaà budhye samyag avagacchämi tathä vijänéhi, tenäsyottaram abädhitaà dehéti vyaïjitam ||8||

—o)0(o—

|| 2.5.9 ||

brahmoväca—samyak käruëikasyedaà vatsa te vicikitsitam |

yad ahaà coditaù saumya bhagavad-vérya-darçane ||

çrédharaù : praçnam abhinandati | vatsa he putra, tavedaà vicikitsitaà saàdehaù tat-pürvakaù praçno’yaà samyag ity arthaù | yataù käruëikasya taväyaà praçnaù | atra hetuù—yat yataù para-dharma-pradarçane bhagavad-vérya-prakäçane pravartito’smi | atas tvaà jijïäsur api mayi kåpäm eva kåtavän ity arthaù ||9||


viçvanäthaù : praçnam abhinandati | he vatsa putra ! vicikitsitaà sandehaù | samyag atisamécénam | käruëikasyeti sarvajïenäpi tvayyaivaà påcchatä mayi pitari karuëaiva kåtä | yad ahaà vijänéhi iti parämärçärthaka-padena bhagavato véryasya viçva-såñöy-ädi-mayasya darçane viñaye preritas tad ahaà kñaëaà manasaiva tat paçyäméty änananda ||9||

—o)0(o—

|| 2.5.10 ||

nänåtaà tava tac cäpi yathä mäà prabravéñi bhoù |avijïäya paraà matta etävat tvaà yato hi me ||

madhvaù : nänåtam ity äkñepaù ||10||

çrédharaù : nanu tvam eva bhagavän ity uktaà mayä ekaù såjasi bhütäni ity ädinä | satyam, yathä mäm éçvaratvena prabhäñase tad api tava bhäñaëaà nätyantam anåtam | yataù käraëäd etävat prabhävasya bhäva etävat tvaà me asti, kintu mattaù param éçvaram avijïäya brüñe | ataù sädåçyät taveyaà bhräntir na tu buddhi-pürvam anåtam ity arthaù | yata éçvarän mamaitävat tvaà tam avijïäyeti vänvayaù ||10||

krama-sandarbhaù : kià vä tavedam ajïänam eveti khidyamäna äha nänåtam iti ||10||

viçvanäthaù : kià ca, bhoù putra ! ekaù såjasi bhütäni ity ädinä mäm éçvaratvena yathä bravéñi, tac cäpi nänåtaà na mithyä | yato mattaù sakäçäd api | paraà parameçvaraà, avijïäya mattaà parasmin parameçvare avijïäte satéty arthaù | mama etävattvaà syäd ity aneka-kartåkatve’pi ktvä-pratyaya ärñaù | yad vä, mattaù param avijïäya, mama etävattvaà lokä bruvantéti çeñaù | tvaà tu sarvajïo’pi tän eva jïäpayituà tän anukåtya brüñe iti bhävaù | tvaà mattaù param avijïäya bravéñéti vyäkhyäne tu näradasyäjïatvaà brahmaëä jïätam anucitam ||10||

—o)0(o—

|| 2.5.11 ||

yena sva-rociñä viçvaà rocitaà rocayämy aham |yathärko’gnir yathä somo yatharkña-graha-tärakäù ||

çrédharaù : tarhi ko’säv éçvara ity apekñäyäà bhaktyä namaskurvann eva taà kathayati tribhiù | yena sva-prakäçena rocitaà prakäçitam eva prakäçayämi såñöyä’bhivyaktaà karomi | yathä1‘rkädayaç caitanya-prakäçyam eva prakäçayanti | tathä ca çrutiù—

na tatra süryo bhäti na candra-tärakaà nemä vidyuto bhänti kuto’yam agniù |tam eva bhäntam anu bhäti sarvaà tasya bhäsä sarvam idaà vibhäti || [mu.u. 2.10, ka.u. 2.2.15] iti ||11||

krama-sandarbhaù : yathärkädayas tat prakäçitäs tac-chattyaiva tat tat prakäçayantéty arthäh ||11||1 - - - - |yathärkädayas tat prakäçitäs tac chaktyaiva tat tat prakäçayantéty arthaù

viçvanäthaù : vastutas tu ahaà ko vä varäkaù ity äha—yena sva-rociñä sva-prakäçena parameçvareëaiva prakäçitam eva piñöa-peña-nyäyena prakäçayämi såñöyä’bhivyaktaà karomi | yathärkädayas tat-prakäçitam eva prakäçayanti | tathä ca çrutiù—

na tatra süryo bhäti na candra-tärakaà nemä vidyuto bhänti kuto’yam agniù |tam eva bhäntam anu bhäti sarvaà tasya bhäsä sarvam idaà vibhäti || [mu.u. 2.10, ka.u. 2.2.15] iti ||11||

—o)0(o—

|| 2.5.12 ||

tasmai namo bhagavate väsudeväya dhémahi |yan-mäyayä durjayayä mäà vadanti jagad-gurum ||

madhvaù : mukhyä mäyä hareù çaktir amukhyä prakåtir matä | athämukhyatamä caiva mäyä hénä prakértitä ||12-13||

çrédharaù : tasmai namo1 dhémahi | yasya mäyayä vimohitäù santo yuñmad-ädayo mäà jagad-guruà jagat-käraëaà vadanti tasmai ||12||

krama-sandarbhaù : tasmä iti dvayam | tama-ädimattvena svasya sa-doñatvät ||12||

viçvanäthaù : nanu jagad-gurur brahmä viçvaà såjatéti sarvatraiva tava khyätiù ? tatra sa-vismaya-sotpräsam äha—tasmai namo dhémahéti ||12||

—o)0(o—

|| 2.5.13 ||

vilajjamänayä yasya sthätum ékñä-pathe’muyä |vimohitä vikatthante mamäham iti durdhiyaù ||

çrédharaù : yan-mäyayeti mäyä-sambandhoktes tasyä durjayatvokteç ca tasyäpi2 kim asti saàsäro naivety äha | mat-kapaöam asau jänätéti yasya dåñöi-pathe sthätuà vilajjamänayaiva tasmin sva-käryam akurvatyä amuyä mäyayä vimohitä asmad-ädayo durdhiyo’vidyävåta-jïänä eva kevalaà

1 | |namo dhémahéti manasä namanaà kurvémahéty arthaù2 |parameçvarasyäpéty arthaù

vikatthante çläghante | anena yad rüpam ity asya praçnasyottaram uktaà bhavati ||13||

krama-sandarbhaù : sac-cid-änanda-ghanatvena yasya nirdoñasya netra-gocare sthätuà vilajjamänayämuyä mäyayä vimohitä | asmad-ädayo durdhiyaù vikatthante ätmänaà çläghante ||13||

viçvanäthaù : jagad-guru-viçva-srañöä tvaà bhavasy eveti tubhyam ädara-däyinaù santaù kià mäyä-mohitäù ? satyaà, bhagavat-sambandhaà vinä ye ädara-däyinaù ye ca tasmät ädara-grähiëaç ca, te ubhaye’pi bahir darçino bhagavataù påñöha-deça-sthayä mäyayä mohyanta evety äha | vilajjamänayä mat-kapaöam asau jänätéti kapaöinyä striyä iva | yasya dåñöi-pathe sthätuà vilajjamänayä arthät tat-påñöha-deça eva sthitavatyä amuyä mäyayä vimohitä vikatthante | atra tad-vimukhataiva tat-påñöha-deço jïeyaù | tad-vaimukhye saty eva tasyä prabhävo na sämmukhye ity arthaù ||13||

—o)0(o—

|| 2.5.14 ||

dravyaà karma ca kälaç ca svabhävo jéva eva ca |väsudevät paro brahman na cänyo’rtho’sti tattvataù ||

madhvaù : paraù adhikaù | tadvad eva sthitaà yat tu tättvikaà tat pracakñate iti kaurme ||14||

çrédharaù : tad evaà svasmäd anyaà parameçvaraà nirüpyedänéà yad adhiñöhänam ity-ädi-nava-praçnänäà sa evädhiñöhänädikaà sarvam ity uttaraà vaktuà tad-vyatirekeëänyasyäsattvam äha—dravyam iti | dravyaà mahä-bhütäny upädäna-rüpäëi | karma janma-nimittam | kälas tat-kñobhakaù | svabhävas tat-pariëäma-hetuù | jévo bhoktä | väsudevät paro’nyo’rtho nästi, käraëävyatirekät käryasya ||14||


viçvanäthaù : yad-rüpam ity ädi praçna-daçakasyottaraà vaktuà prathamaà bhagavad-vyatirekeëänyasyäsattvam äha—dravyam iti | dravyaà mahä-bhütäni upädäna-rüpäëi | karma janma-nimittam | kälo guëa-kñobhakaù | svabhävas tat-pariëäma-hetuù | jévo bhoktä | väsudevät paro’nyo’rtho nästi | dravyädénäà mäyä-käryatvät | mäyäyä jévasya ca tac-chaktitväd iti viçvasya väsudeva-rüpatvam iti yad-rüpam ity asyottaram uktam ||14||

—o)0(o—

|| 2.5.15 ||

näräyaëa-parä vedä devä näräyaëäìgajäù |näräyaëa-parä lokä näräyaëa-parä makhäù ||

madhvaù : veda-pratipädyeñu sa para ity ädi |

gamyejya-jïeya-väcyeñu räjyeñu ca paro hariù |tapasä yajyamänänäà sarva-lokebhya eva ca || iti värähe ||15||

çrédharaù : tat prapaïcayati dväbhyäm | näräyaëaù paraù käraëaà yeñäà te | anenaiva çästra-yonitva-pratipädaneneçvare pramäëaà sarva-jïatvädikaà coktam | deväç ca tad-aìgäj jätä ato na tad-vyatiriktäù | lokäù svargädayas tad-änandäàçäù | makhäs tat-sädhana-bhütäù ||15||

krama-sandarbhaù : sarva-çästra-samanvayena näräyaëa-parä iti dvayam | çré-näräyaëa eva upäsyatvena paraù tätparya-viñayo yeñäà te vedäù | nanv anye’pi deväs tatropäsyatvena abhidhéyante ? satyam | te’pi näräyaëäìga-prabhavatvenaiva tathä varëyante ity arthaù | ye’pi tad-äçrayä lokäs te’pi, tat-pada-präpti-hetavo makhäç ca tatparä eva | tad-änandäàçäbhäsa-rüpatvät tat-sädhanatväc ceti bhävaù ||15||

viçvanäthaù : näräyaëaù paraù käraëaà yeñäà te | anenaiva çästra-yonitva-pratipädanena éçvare pramäëaà sarvajïatvädikaà coktam | tathä devädayo näräyaëe sthitatvän näräyaëädhénatväc ca näräyaëa-parä iti, yad-adhiñthänam ity asya, yad-adhénam ity asya cottaram uktam ||15||

—o)0(o—

|| 2.5.16 ||

näräyaëa-paro yogo näräyaëa-paraà tapaù |näräyaëa-paraà jïänaà näräyaëa-parä gatiù ||

çrédharaù : yogaù präëäyämädiù | tapas tat-sädhyaà cittaikägryam | jïänaà tat-sädhyam | gatis tat-phalam | anenaiva sarvaà tad-adhénam ity uktam ||16||

krama-sandarbhaù : tathä yogo’ñöäìgaù säìkhyaà ca | tat-sädhyaà tapaù cittaikägryaà, tat-sädhyaà brahma-jïänaà ca tat-param | tadéya-sämänyäkära-prakäçakatvät taj-jïänasya yoga-tapasos tat-sädhanatväd iti bhävaù | kià bahunä gatis tat präpyaà brahmäpi tat-parä tat-sämänyäkära-prakäçatvena tad-adhénävirbhävatvät | tad uktaà çré-matsya-devena satyavrataà prati—

madéyaà mahimänaà ca para-brahmeti çabditam |

vetsyasy anugåhétaà me saàpraçnair vivåtaà hådi || [bhä.pu. 8.24.38] iti |

atra makhädayas tac-chakty-aàça-rüpäù gatis tu tat-tat-phalatvät tad-änandäàça-bhütaiva ||16||

viçvanäthaù : gatir mokñaù ||16||

—o)0(o—

|| 2.5.17 ||

tasyäpi drañöur éçasya küöa-sthasyäkhilätmanaù |såjyaà såjämi såñöo’ham ékñayaiväbhicoditaù ||

çrédharaù : tarhi tvaà kià karoñi ? ity apekñäyäm äha | tasya såjyam api tena såñöo’haà såjämi | ékñayä kaöäkñeëa | tatra hetavaù—drañöur ity ädayaù ||17||

krama-sandarbhaù : såjyaà strañöuà yogyam api |

viçvanäthaù : tarhi tvaà kià karoñi ? ity ata äha | tasya såjyam api tena såñöo’haà såjämi | ékñayä iti tasyäjïayaivety arthaù | drañöur iti tac cäpi mama tasya säkñitve éçvaratve küöasthatve sarväntaryämitve saty api nänyatheti svasya jévatvaà tasya ceçvaratvaà vyaïjitam | tathä ca çrutayaù—

eko devaù sarva-bhüteñu güòhaùsarva-vyäpé sarva-bhütäntarätmä |karmädhyakñaù sarva-bhütädhiväsaùsäkñé cetä kevalo nirguëaç ca || [çve.u. 6.11] iti |

eña bhütädhipatir eña lokeçvaro loka-pälaù iti | brahmädi-pipélikä-paryanta-sarva-präëi-buddhiñv aviçiñöatayopalabhyamänaù sarva-präëi-buddhi-stho yadä tadä küöastha ity ucyate iti ca ||17||

—o)0(o—

|| 2.5.18 ||

sattvaà rajas tama iti nirguëasya guëäs trayaù |sthiti-sarga-nirodheñu gåhétä mäyayä vibhoù1 ||

1 |atra nirguëasya vibhor éçvarasyety anvayo jïeyaù

çrédharaù : nanu kuto’yaà jéveçvara-vibhägaù, yatas tvaà preryaù, sa ca prerakaù syät ? ity apekñäyäà jéveçvara-vibhäga-hetum äha tribhiù—sattvam iti | nirguëasyäpéçvarasyaite trayo guëä badhnantéty uttareëänvayaù1 | kathambhütäù | tenaiva svätantryeëa sthity-ädy-arthaà mäyayä gåhétäù ||18||

krama-sandarbhaù : nanu jéveçvarayoù prerya-prerakatvaà kutaù ? taträha—sattvam iti tribhiù | nirguëasya guëäspåçyasya vibhoù sväbhävika-çaktyä vyäpta-sarvasya mäyayä vilajjamänayä yasya [bhä.pu. 2.5.13] ity ädy anusäreëa bahir-aìgyä çaktyä sthity-ädiñu nimitteñu sattvädayas trayo guëä gåhétä bhavanti ||18||

viçvanäthaù : nanu kuto’yaà jéveçvara-vibhägaù, yatas tvaà preryaù, sa ca prerakaù syät ? ity apekñäyäà jéveçvara-vibhäga-hetum äha—sattvam iti tribhiù | nirguëasya sattvädi-guëa-rahitasyäpi trayo guëä bhavanti | kena prakäreëa ? ity apekñäyäm äha—vibhor mäyayä sthity-ädy-arthaà gåhétä iti tac-chakti-guëatvena tad-guëatvam ity arthaù | atra mäyayä nityam eva tad-guëaka-rüpatve’pi gåhétä iti prayogo nitya-nara-vigrahatve’pi kåñëasya tasyecchayätta-vapuñaù [bhä.pu. 10.33.34] itivat präkåta-lokokty-anusäreëa jïeyaù ||18||

—o)0(o—

|| 2.5.19 ||

kärya-käraëa-kartåtve dravya-jïäna-kriyäçrayäù |badhnanti nityadä muktaà mäyinaà puruñaà guëäù ||

madhvaù : jïänendriyaiç ca manasä sattvaà badhnäti puruñam |rajaù-karmendriyair nityaà çaréreëa tamas tathä ||äntaraà yat tu kartåtvaà tat sattvenäbhimanyate |rajasä tv abhimanyeta karaëaiù karma-käraëaiù ||çäréraà vedanädyaà tu tamasädy abhimanyate |akartä karaëair hénaù çaréreëa vivarjitaù ||nitya-jïäna-svarüpo’sau guëair eväbhimanyate |evaà jévaù pareëaiva preritaù sambhåtià vrajet ||na paraù sambhåtià kväpi svätantryäd adhika-stutaù |evaà jéva-parau bhinnau kim anyac chortum icchasi || iti pädme |

mäyinaà jïäninaà svatäh ||19||

1 - , -evam ubhayor ekänvaye ekaà guëa padam adhikaà bhavatéti bhäti parantu guëäù çukla- - - - | rakta kåñëa varëä iti pürva çlokoktasya trayo guëä iti väkyasya viçeñaëam yad

’ ’ ’ - - - - vä guëo pradhäne iti mediné koçät sthity ädy arthaà mäyayä gåhétä apradhäna rüpä iti- | - . |pürva çlokenaiva sambandhaù ato na paunaruktya çaìketi dépi

çrédharaù : vastutaù sarvadä muktam api mäyinaà mäyä-viñayaà puruñaà jévaà badhnanti kva | käryam adhibhütaà, käraëam adhyätmaà, kartädhidaivataà teñäà bhävas tattvaà tasmin | dravyaà mahä-bhütäni, jïäna-çabdena devatäù, kriyä indriyäëi, tad-äçrayäs teñäà käraëa-bhütäs tat-tad-abhimänena badhnanti ||19||

krama-sandarbhaù : ta eva guëäù käryäditve tat-tat-tädätmye puruñaà jévaà badhnantéti påthag-anuñaìgaù, dviù-päöhät | tatra käryaà golakam adhibhütam | käraëam indriyam adhyätmam | tat-pravartakatayä kartå devatä’dhidaivam | kédåçam api badhnanti ? taträha nityadä muktam api | nanv idaà viruddham ? taträha—mäyinam iti | mäyä’tra mäyä-kåto moha ucyate | sa cänädir iti eveça-vimukhasya tasya mäyä-päravaçyäd eva | tena ca guëäveça eva bandha iti | säkñäd-bandhäbhävän nitya-muktatvam api yujyata iti bhävaù |

viçvanäthaù : ata eva guëäù puruñaà jévaà bhagavatas taöastha-çakti-våtti-rüpaà badhnanti | mäyinaà mäyä-saìga-sahitam | pürvokta-yuktyä bhagavataù påñöha-deça-sthänäà jévänäà påñöha-deça-sthayä mäyayä svata eva saìga-sambhaväd iti bhävaù | nitya-muktam iti jévasya yathä anädy-ajïänaà tathä anädi-jïänam apy astéti saptamänte vyaktébhaviñyati | kva badhnanti ? teñäà bhävas tattvaà tasmin | dravyaà bhütäni, jïäna-çabdena devatäù, kriyä indriyäëi, tad-äçrayäs teñäà käraëa-bhütäs tat-tad-abhimänena badhnanti | tatra jïäna-kriyayor vaiparétyena yathä-saìkhyaà jïeyam ||19||

—o)0(o—

|| 2.5.20 ||

sa eña bhagavän liìgais tribhir etair adhokñajaù |svalakñita-gatir brahman sarveñäà mama ceçvaraù ||

madhvaù : liìgair jïäpakais tri-guëaiù |

etair liìgaiù sva-prasädäj jévena lakñita-gatiù |sva-prasädäd imaà jévaù paçyate na sva-lakñitaù || iti ñäòguëye ||20||

çrédharaù : ataù sa eña vaçyamäya ebhir guëair liìgair jévänäm ävarakair upädhibhiù | suñöhv-alakñitä gatis tattvaà yasya saù, svair bhaktair eva lakñitä gatis tattvaà yasyeti vä ||20||

krama-sandarbhaù : tribhir liìgair dvära-bhütaiù suñöhu alakñitä yat kiïcid evänumitä gatir yasya saù | guëa-prakäçair anuméyate bhavän [bhä.pu. 10.2.35] ity ädeù | yad vä, bhagavän sarva-bhüteñv [bhä.pu. 2.2.35] ity ädir

ity anumänena tribhir liìgaiù käraëäditayopalakñito bhagavän bhaktair evänubhüta-svarüpa ity arthaù | atrettham-bhüta-lakñaëe tåtéyä ||20||

viçvanäthaù : ataù sa mäyä-çaktimän | etair guëair liìgair jévänäm ävarakair upädhibhir hetubhiù | suñöhv-alakñitä arthät tair jévair ajïätä gatis tattvaà yasya saù | yad vä, etair liìgaiù karaëaiù | svair jïäni-bhaktaiù kartåbhir lakñitä gatir yasya saù | guëa-prakäçair anuméyate bhavän [bhä.pu. 10.2.35] ity ädeù ||20||

—o)0(o—

|| 2.5.21 ||

kälaà karma svabhävaà ca mäyeço mäyayä svayä |ätman yadåcchayä präptaà vibubhüñur upädade ||

madhvaù : svayä mäyayä sva-çaktyä |

yatränya-hetv-abhävaù syäd éçvarecchädinä vinä |tad-icchädir yadåcchä syäd atas tatra yadåcchayä || iti brahma-tarke ||21||

çrédharaù : tasya såñöi-prakäram äha—kälam1 iti | karma jévädåñöam | vibubhüñur vividhaà bhavitum icchan ||21||

krama-sandarbhaù : ätmani präptaà lénaà santam | yadåcchayä svairitayä upädade såñöy-artham aìgékåtavän | tac ca na svataù, kintu mäyayaiva ||21||

viçvanäthaù : sva-mäyä-çakter guëair jagat-kartåtvaà bhagavato vadan, yataù såñöam idam ityasya praçasyottaraà prapaïcayati kälam iti | kälam ätman svasmin präptaà lénatvena sthitaà karma jévädåñöaà svabhävaà ca ätmani jéve lénatvena sthitaà yadåcchayä svairitayä upädade såñöy-artham aìgékåtavän | tac ca na svataù, kintu mäyayaiva | vibubhüñuù vividhaà bhavitum icchuù ||21||

—o)0(o—

|| 2.5.22 ||

käläd guëa-vyatikaraù pariëämaù svabhävataù |1 mäyeçaù svayä mäyayä vibubhüñur vividhaà bhavitum icchur yadåcchayä svairitayä

- - -saàkalpa mätreëa vätmani präptaà lénaà santaà kälaà kñobhakaà såñöi käleti vyavahära, , - hetuà karma jévädåñöaà svabhävaà mäyädénäà pariëämitvädi rüpaà käraëatayä upädade- |såñöy artham aìgékåtavän ity anvayaù

karmaëo janma mahataù puruñädhiñöhitäd abhüt ||

madhvaù : prakåteù pariëämaù svabhävataù |

guëa-käla-svabhävebhya éçenädhiñöhitatvataù |jagad-ädi mahat-tattvam abhüt tasyecchayä hareù || iti ñäòguëye ||22||

çrédharaù : guëänäà vyatikaraù kñobhaù sämya-tyägaù | svabhävataù pariëämo rüpäntaräpattiù | puruña éçvaras tenädhiñöhitatvaà trayäëäà viçeñaëam | mahataù mahat-tattvasya ||22||

krama-sandarbhaù : éçvarasya prabhäva-rüpatvena ädau lénatvät kälaù svayam eva prathamaà käraëam | tataù svabhäve pariëäma-hetau karmaëa eva dharma-viçeñe samudbuddhe tad dvärä käraëam tataç ca karmaëy apy udbuddhe tad dvärä käraëam iti jïeyam | puruñädhiñöhitäd éçvarecchayä pravåttät ||22||

viçvanäthaù : kälädénäà prayojanam äha | guëänäà vyatikaraù kñobhaù—sa ceha sämya-tyägaù | pariëämo rüpäntaräpattiù | mahato mahat-tattvasya | puruñädhiñöhitäd iti trayäëäà viçeñaëam ||22||

—o)0(o—

|| 2.5.23 ||

mahatas tu vikurväëäd rajaù-sattvopabåàhität | tamaù-pradhänas tv abhavad dravya-jïäna-kriyätmakaù ||

madhvaù : bhütäni dravya-nämäni jïänaà jïänendriyäëy api |kriyäà karmendriyäëy ähus tan-mülatväd ahaà tridhä || iti gäruòe ||23||

çrédharaù : mahat-tattväd vikurväëäd vikriyamäëät tasya ca kriyä-jïäna-çaktitvän triguëatve’pi rajaù-sattväbhyäm upabåàhitatvam, ahaàkärasya tv ävarakatvät tamaù-pradhänatvam | ata evähaàkära-käryeñu tämasam äkäçädikaà bahu | räjasaà sättvikaà cälpam | evaà tad-upädhikeñu jéveñv api tathaiva tamasädhikyam ||23||

krama-sandarbhaù : vikurväëäd viçiñöaà kriyamäëäd ity arthaù | tamaù-pradhänas tv abhavad ity atra ya ity adhyähäryam | pareëa sa ity anena yojayitavyatvät ||23||

viçvanäthaù : vikurväëät kälädibhir vikriyamäëät rajaù-sattväbhyäm upabåàhitäd vardhitäd iti mahat-tattvasya triguëatve’pi kriyä-jïäna-çaktitvät

rajaù-sattvayor ädhikyam | tathä-bhütän mahataù sakäçät tamaù-pradhänaù padärtha-viçeñaù kaçcid abhavat | yad vä, ye ity adhyähäryam | pareëa sa ity anena yojayitavyatvät | dravyam adhibhütaà jïänam adhidaivaà kriyä adhyätmaà tad-ätmakas tritaya-käraëam ity arthaù ||23||

—o)0(o—

|| 2.5.24 ||

so’haìkära iti prokto vikurvan samabhüt tridhä |vaikärikas taijasaç ca tämasaç ceti yad-bhidä |

dravya-çaktiù kriyä-çaktir jïäna-çaktir iti prabho ||

madhvaù : viçiñöa-kärya-çaktitväd devä vaikärikäù småtäù |atijäjvalyamänatvät taijasänéndriyäëy api |tämasäni tu bhütäni yatas tävan na tübhayam || iti pädme ||24||

çrédharaù : sa ca vikurvan rüpäntaraà gacchan | traividhyam eväha | vaikärikaù sättvikaù | taijaso räjasaù | yad-bhidä yasya bhedaù | dravya-çaktir ity ädéni prätilomyena trayäëäà lakñaëäni | dravye mahä-bhütäkhye çaktir yasya | kriyäsu indriyeñu çaktir yasya | jïäneñu vedeñu çaktir yasya | he prabho boddhuà çakta ||24||

krama-sandarbhaù : so’ham iti särdhakam | karaëaà käraka-ceñöä-vikñepa iti yävat | vigato vikñepo yasmät tat çänta-svabhävaà sattvam ity arthaù, tena carati pravartate—vaikärika ity arthaù | taijasa iti kñobhakatvät tejo rajas tatra bhavas taijasaù | tämasas tu spañöärthaù | kintu rajasa eva vikära-hetutvät sattve tamasi ca käryotpattaye tad-aàça-samaväyo jïeyaù ||24||

viçvanäthaù : tridheti traividhyam eväha | vaikärikaù sättvikaù | taijaso räjasaù | yad-bhidä yasya bhedaù | dravya-çaktir ity ädéni prätilomyena trayäëäà lakñaëäni | dravyeñu mahä-bhüteñu äkäçädiñu çaktir utpädana-sämarthyaà yasya saù | kriyäsu indriyeñu tathä jïäneñu çaktir yasya saù | he prabho närada ! tvam atra prabhavasi sarvaà jänäsy evety arthaù | atra sämyävasthaà guëa-trayam eva pradhänaà tasya kälena sattväàçasyodreko mahat-tattvaà rajo’àçasyodreko mahat-tattva-bhedaù sütra-tattvam | tamo’àçasyodreko’haàkära-tattvam | ato’haàkära-käryeñu tämasam äkäçädikaà bahu, räjasaà sättvikaà cälpam | evaà tad-upädhikeñu jéveñv api tämasädhikyam ||24||

—o)0(o—

|| 2.5.25 ||

tämasäd api bhütäder vikurväëäd abhün nabhaù |tasya mäträ guëaù çabdo liìgaà yad drañöå-dåçyayoù ||

madhvaù : jïänendriyäëäà devänäà jïäna-çaktir udéritä |kriyä karmendriyäëäà ca bhütänäà dravya-çaktitaù || iti skände |

dravyaà tu dravaëa-präpyaà dvayor vivadamänayoù |pürva-vegäbhisambandhäd äkäças tu pradeçataù || iti prakäça-saàhitäyäm ||25||

çrédharaù : bhütäder iti tämasasya viçeñaëam | nanu tämasät prathamaà çabdo bhavatéti prasiddham ? satyam | sa tu tasya nabhaso mäträ sükñmaà rüpam | guëaç cäsädhäraëo vyävartako dharmaù çabda-dvärä nabha utpadyata ity arthaù | evam eva sparçädiñv api drañöavyam | çabdasya lakñaëaà liìgam iti | kuòyädy-antaritena kenacit uccair gajo gaja ity ukte yo gaja-drañöä yaç ca tena dåçyo gajas tayor liìgaà bodhakam | liìga-viçeñaëatväd yac-chabdasya ñaëòhatvam ||25||

krama-sandarbhaù : käraëäçrayäyäm udbhavävasthäyäà tad-ätmakaù san-mäträ käryäçrayäyäm udbhütävasthäyäà svatas tu guëaù | dåñöa-dåçyayor yal-liìgaà bodhakaà tad eva ca çabda ity arthaù ||25||

viçvanäthaù : bhütäder iti tämasasya viçeñaëam | nanu tämasähaàkärät prathamaà çabdo bhavatéti prasiddham ? satyam | sa tu tasya nabhaso mäträ sükñmaà rüpam | guëaç cäsädhäraëo vyävartako dharmaù | çabda-dvärä nabha utpadyata ity arthaù | evam eva sparçädiñv api drañöavyam | çabdasya lakñaëam äha—liìgam iti | purävåtteñu parokño’pi yo vasudeva-daçarathädir drañöä, yaç ca tena dåçyaù kåñëa-rämädis tayo tayor dvayor api yal liìgaà, sa eva çabdo jïäpakaù | liìga-viçeñaëatväd yac-chabdasya ñaëòatvam ||25||

—o)0(o—

|| 2.5.26 ||

nabhaso’tha vikurväëäd abhüt sparça-guëo’nilaù |paränvayäc chabdaväàç ca präëa ojaù saho balam ||

madhvaù : païcendriyäbhimeyatvän mäträ-guëa itéritaù iti mätsye | çabdenaiva paro drañöä jïäyate jagad eva ca iti viñëu-saàhitäyäm ||26||

çrédharaù : parasya nabhasaù käraëatvenänvayäc chabdaväàç ca väyuù | tasyaiva lakñaëaà präëo deha-dhäraëam | ojaù-sahobalänéndriya-manaù-çaréräëäà päöaväni teñäà hetur ity arthaù ||26||


viçvanäthaù : parasya nabhasaù käraëatvenänvayäc chabdaväàç ca väyuù | väyoç ca lakñaëaà präëo deha-dhäraëam | ojaù-sahobalänéndriya-manaù-çaréräëäà päöaväni, teñäà hetur ity arthaù ||26||

—o)0(o—

|| 2.5.27 ||

väyor api vikurväëät käla-karma-svabhävataù |udapadyata tejo vai rüpavat sparça-çabdavat ||

madhvaù : sarva-ceñöayitåtvät tu präëobhibhava-çaktitaù |ojas tv anabhibävyatvät sahaç ca svecchayäkåteù |balaà vidhärakatväc ca vidhütir väyur ucyate || iti bhärate ||27||

çrédharaù : udapadyata utpannam | svato rüpavat tejo väyu-nabhasoù käraëa-bhütayor anvayät sparça-çabdavac ca | evam ambhasaù påthivyäç ca paränvayädhikyäd guëädhikyam ||27||


viçvanäthaù : svato rüpavat-tejo väyu-nabhasoù käraëa-bhütayor anvayät sparça-çabdavac ca | evam ambhasaù påthivyäç ca paränvayädhikyäd guëädhikyam ||27||

—o)0(o—

|| 2.5.28 ||

tejasas tu vikurväëäd äséd ambho rasätmakam |rüpavat sparçavac cämbho ghoñavac ca paränvayät ||

çrédharaù, viçvanäthaù : ghoñaù çabdaù ||28||


—o)0(o—

|| 2.5.29 ||

viçeñas tu1 vikurväëäd ambhaso gandhavän abhüt |

1 - ’ - -tu çabdo syäù sarva vailakñaëya dyotanärthaù

paränvayäd rasa-sparça- çabda-rüpa-guëänvitaù ||

çrédharaù : viçeñaù påthvé | påthivyäç ca paränvayädhikyäd guëädhikyam ||29||


viçvanäthaù : viçeñaù påthivé ||29||

—o)0(o—

|| 2.5.30 ||

vaikärikän1 mano jajïe devä vaikärikä daça |dig-vätärka-praceto’çvi- vahnéndropendra-mitra-käù ||

madhvaù : anädy-ananto’pi harir vaikärika-gaëeñv ajaù |avatérëaù padäìguñöham adhyäste viçva-bhug vibhuù ||päda-devas tu yajïo’nyas taà praviçya hariù svayam |sarvaà vidhärayan dehaà vartate’nanta-çakti-dhåk || iti vahni-puräëe ||30||

çrédharaù : manaù-çabdenaiva tad-adhiñöhätä candro’pi drañöavyaù | anye ca daça devä vaikärikäù sättvikähaàkära-käryäù | tän äha | diçaç ca vätaç ca arkaç ca pracetäç ca açvinau ca, ete païca çrotra-tvak-cakñur-jihvä-ghräëänäm adhiñöhätäraù | vahniç ca indraç ca upendraç ca mitraç ca kaç ca prajäpatiù, ete païca väk-päëi-päda-päyüpasthänäm adhiñöhätäraù ||30||

krama-sandarbhaù : manasaç ca sättvikatvaà cittät nätibhinnävasthäyäà jïeyam | cittaà tu yathä käpileye—svacchatvam avikäritvaà çäntatvam iti cetasaù [bhä.pu. 3.26.22] iti | upendro’yaà tad-äveço devatä-viçeñaù—yadaite [bhä.pu. 2.5.32] ity ädinä vakñyamäëena tasyäpi bhagavad-dhéna-çaktitvenävagamät ||30||

viçvanäthaù : vaikärikät sättvikähaàkärät | manaù-çabdenaiva tad-adhiñöhätä candro’pi drañöavyaù | devän eväha—diçaç ca vätaç ca arkaç ca pracetäç ca varuëaç ca açvinau ca, ete païca çrotra-tvak-cakñur-jihvä-ghräëänäm adhiñöhätäraù | vahniç ca indraç ca upendraç ca mitraç ca kaç ca prajäpatiç ca, ete païca väk-päëi-päda-päyüpasthänäm adhiñöhätäraù ||30||

—o)0(o—

1 ’ - - | vaikärikäd iti mano ntaù karaëa catuñöayam asya tätparyeëa candramä manaso jäta ity ’ |asyä åco rtho darçitaù

|| 2.5.31 ||

taijasät tu vikurväëäd indriyäëi daçäbhavan |jïäna-çaktiù kriyä-çaktir buddhiù präëaç ca taijasau |çrotraà tvag-ghräëa-dåg-jihvä väg-dor-meòhräìghri-

päyavaù ||

çrédharaù : yato jïäna-çaktir buddhiù kriyä-çaktiù präëaç ca taijasähaàkära-käryau | ato jïäna-kriyäviçeña-rüpäëéndriyäëy api taijasäd abhavann ity arthaù | täny äha—çrotram iti | doù päëiù | meòhram upasthaù | kramas tv atra1 na vivakñitah ||31||

krama-sandarbhaù : taijasäd iti särdhakam | präëasya taijasatvät tadéya-kriyä-çakti-matäm indriyäëäà taijasattvaà tathä buddhes taijasatvät tadéya-jïäna-çaktimatäm indriyäëäà taijasatvam ity arthaù |

saàçayo’tha viparyäso niçcayaù småtir eva ca | sväpa ity ucyate buddher lakñaëaà våttitaù påthak || [bhä.pu. 3.26.22] iti tåtéyokteù ||31||2

viçvanäthaù : taijasät räjasähaàkärät daçäbhavan | tatra païca-çaktir buddhiù, païca-kriyä-çaktiù präëaù | buddhi-präëau tu taijasau, ataù païca-çroträdayo buddhi-viçeñaù | païca-väg-ädayaù präëa-viçeñä ity arthaù | tatra tämasähaàkära-käryo’nila eva präëa-rüpeëa taijasähaìkära-käryo’pi bhavatéti jïeyam | doù päëiù | meòhra upasthaù | päyur gudam | kramas tv atra na vivakñitah ||31||

—o)0(o—

|| 2.5.32 ||

yadaite’saìgatä3 bhävä bhütendriya-mano-guëäù |yadäyatana-nirmäëe na çekur brahma-vittama ||

çrédharaù, viçvanäthaù : evaà käraëa-såñöim uktvä kärya-såñöim äha | yadä ete asaìgatä amélitä äsan, ata eva yadä äyatanasya çarérasya nirmäëe na çekuù ||32||

krama-sandarbhaù : yadeti yugmakam ||32||

—o)0(o—

1 - - - - - - - |kramas tu çrotra tvak cakñur jihvä ghräëäni väk päëi päda päyüpasthäù2 präëasyeti öékäyä uttaräàçaù kevalaà kha-karaliper adhika-päöhaù ||3‘ ’ . |asaàhatäù iti subo päöhaù

|| 2.5.33 ||

tadä saàhatya cänyonyaà bhagavac-chakti-coditäù |sad-asattvam upädäya cobhayaà sasåjur hy adaù ||

madhvaù : sad-asattvaà vyaktävyaktatvam | naù bhayam ado brahmäëòam | brahmäëòaà hi vadantéti jévänäà bhaya-käraëam | tatra hi saàsåtiù |

äkäça-väyu tv avyakta itare’ëòe prakäçitäù |tathätväd vädya-bhütänäm aëòa-sthänäà ca sä gatiù || iti mätsye ||33||

çrédharaù : tadä sad-asattvaà1 pradhäna-guëa-bhävam upädäya svékåtya | ubhayaà samañöi-vyañöy-ätmakaà çaréram2 ||33||

krama-sandarbhaù : sad-asattvaà mukhya-gauëatvam | bhagavataù tattva-varga-praviñöa-bhagavad-aàça-prathama-puruñasya çaktyä saàhanana-käriëyä coditäù prayojitäù ||33||

viçvanäthaù : tadä bhagavatas teñv eva praviñöasya, çaktyä saàhanana-käriëyä coditäù yojitäù santaù, sad-asattvaà mukhya-gauëa-bhävam upädäya svékåtya ubhayaà samañöi-vyañöy-ätmakam adaù aëòa-rüpaà çaréraà sasåjuù ||33||

—o)0(o—

|| 2.5.34 ||

varña-püga-sahasränte tad aëòam udake çayam |käla-karma-svabhäva-stho jévo’jévam ajévayat ||

madhvaù : käla-karma-svabhävasthaù ajévaù parameçvaraù | ajévaà svätmänam ajéjanat | tad-aëòaà yathä svätmänaà prasüte tathä cakära |

yaù präëa-dhäraëaà präëa-prasädät kurute’niçam |sa jéva iti sandiñöas tad-anyo’jéva ucyate || yat-prasädät sa tu präëaù kurute svasya dhaåaëam || iti väyu-prokte |

käla-karma-svabhävastho väsudevaù paraù pumän |akarod aëòam udbuddham ätma-prasava-käraëam || iti brahmäëòe |

1 - - - | . |sad asattvaà mukhya gauëa bhävam krama2 |brahmäëòäbhidham

jéva iti vä |präëaà dhärayate yasmät sa jévaù parameçvaraù |ajévo’pi mahä-tejäs tv athavä jévayan jagat || iti skände ||34||

çrédharaù : käla-karma-svabhävän adhiñöhäya sthito jévayatéti jévaù paramätmä ajévam acetanam ajévayac cetayati sma ||34||

krama-sandarbhaù : tataç ca varñeti | ajévam anabhivyakta-jévatväd acetanaà tad aëòam | yaù pürvaà såñöi-kärye käla-karma-svabhävän evopäyékåtya sthitaù puruña sa eva jévo jévana-hetuù sväàçena tat praviçya jéva-samañöy-abhivyaïjakaù san ajévayat ||34||

viçvanäthaù : varña-pügair varña-samühair yat sahasraà tad-ante sahasra-varñänte ity arthaù | jévo hiraëyagarbhäntaryämé puruñaù | jévayatéti vyutpatteù | tasyätmä çaréram iti çruteù | ajévam acetanam aëòam ajévayat cetayati smeti parameçvarasyänvaya uktaù ||34||

—o)0(o—

|| 2.5.35 ||

sa eva puruñas tasmäd aëòaà nirbhidya nirgataù |sahasrorv-aìghri-bähv-akñaù sahasränana-çérñavän ||

madhvaù : aëòe jätau pumäàsau dvau harir brahmä tathaiva ca |anädis tu haris tatra brahmä sädir udähåtaù || iti ca ||35||

çrédharaù : nirbhidya påthak kåtya sthita1 ity arthaù ||35||

krama-sandarbhaù : sa tat-tat-kartaiva puruñaù | aëòaà nirbhidya tasmän nirgata iti | tad-antar-bahir vyapya sthita ity arthaù | tasya svéyaà rüpam äha—sahasreti | puruñeëa näräyaëenäbhiñöauti sahasra-çérñä puruña iti çruty-antarät ||35||

viçvanäthaù : sarva-vyäpakatväd avyatirekam äha | sa eva hiraëyagarbhäntaryämé puruñaù | tasmäd iti lyab-lope païcamé | tvaà hiraëyagarbhaà praviçya sthito’pi aëòaà nirbhidya, nirgataù tad-bahiù-sthitaù | kédåçaù san ? ity apekñäyäà käraëärëavasthaà tasya svéya-nirguëaà svarüpam äha—sahasreti ||35||

—o)0(o—

|| 2.5.36 ||

1 - - |påthak kåtya sthita ity artho müla stha nirgata ity asya

yasyehävayavair lokän kalpayanti manéñiëaù |kaöy-ädibhir adhaù sapta saptordhvaà jaghanädibhiù ||

madhvaù : harer avayavair lokäù såñöä iti vikalpanam |säkñät satyam ato’nyonyasmäd vyavahärikam ucyate || iti mätsye ||36||

çrédharaù : tad-avayavair loka-racanäm äha—yasyeti | kaöir ity üru-mülayoù paçcäd-bhägaù | jaghanaà puro-bhägaù adhaù sapta-lokän atalädén | ürdhvaà bhür-ädén sapta ||36||

krama-sandarbhaù : kalpitaà rüpam äha—yasyeti ||36||

viçvanäthaù : iha brahmäëòäbhyantare yasya guëa-maya-rüpasyävayavair lokän kalpayanti sa loka-mayaù pumän viräö puruñaù iti ñañöha-çlokasthenänvayaù | kaöir ity üru-mülayoù paçcäd-bhägaù | jaghanaà puro-bhägaù | adhaù sapta-lokän atalädén | ürdhvaà bhür-ädén ||36||

—o)0(o—

|| 2.5.37 ||

puruñasya1 mukhaà brahma kñatram etasya bähavaù |ürvor vaiçyo bhagavataù padbhyäà çüdro vyajäyata ||

çrédharaù : varëänäà tata utpattià darçayati—puruñasyeti | brahma brähmaëo mukham iti kärya-käraëayor abheda-vivakñayoktam | bähava iti ca | kñatraà kñatriyaù ||37||


viçvanäthaù : prasaìgena varëänäà parameçvaräd utpattim äha | brahma brahmaëo mukham iti kärya-käraëayor abheda-vivakñayoktam | kñatraà kñatriyam | brähmaëo’sya mukham äséd bähü räjanyaù kåtaù iti çruteù ||37||

—o)0(o—

|| 2.5.38 ||

bhür-lokaù2 kalpitaù padbhyäà bhuvar-loko3’sya näbhitaù |hådä svarloka urasä maharloko mahätmanaù ||

1 puruñasyety ädinä “ ’ brähmaëo sya mukham äsét” ’ |ity asyä åco rtha uktaù2 bhürloka ity ädinä “ näbhyä äsét” ’ |ity asyä åco rtha uktah3 - |bhuvar ity avyayaà antarékña lokasya näma

çridharäh, viçvanäthaù : idäném upäsanärthaà loka-kalpanä-bhedän darçayan sapta-loka-pakñam äha dväbhyäm | bhür-lokaù pätälam ärabhya | padbhyäà kaöi-paryantäbhyäm ||38||


—o)0(o—

|| 2.5.39 ||

gréväyäà janaloko’sya tapolokaù stana-dvayät |mürdhabhiù satyalokas tu brahmalokaù sanätanaù ||

çrédharaù : stana-dvayäd ity upäsanärthatväd ürdhvädho-bhäga-vaiparétyaà na doñäù | yad vä stanac-chabdam kurvad yad oñöha-dvayaà tasmäd ity arthaù | brahmaloko1 vaikuëöhäkhyaù, sanätano nityaù na tu såjya-prapaïcäntarvartéty arthaù ||39||

krama-sandarbhaù : stanadvayamärabhya gréväparyante’vayave yathäkramaà janalokastapolokaçcetyarthaù | brahmaëo bhagavato lokaù brahmasvarüpo loka iti vä |

viçvanäthaù : stana-dvayäd ity upäsanärthatväd ürdhvädho-bhäga-vaiparétyaà na doñäù | yad vä, stanac-chabdam kurvad yad oñöha-dvayaà tasmäd ity arthaù | satya-loko saptamaù tad-upari brahmaëo bhagavato lokaù vaikuëöhaù, sa tu viräò-aìgatvena na dhyeyaù, yataù sanätanaù, aëòä-madhya-vartitve’pi bhagavän iva nityaù ||39||

—o)0(o—

|| 2.5.40-41 ||

tat-kaöyäà cätalaà kÿptam ürubhyäà vitalaà vibhoù |jänubhyäà sutalaà çuddhaà jaìghäbhyäà tu talätalam ||mahätalaà tu gulphäbhyäà prapadäbhyäà rasätalam |

pätälaà päda-talata iti lokamayaù pumän ||

çrédharaù : idänéà caturdaça-loka-pakñaà darçayati | tatra jaghanädibhir bhürädayaù pürvoktä eva sapta, kaöy-ädibhir adhaù sapta-lokän äha—tat-kaöyäm iti dväbhyäm | çuddhaà hari-bhakta-niväsatvät ||40-41||

1 - |ayaà ca satyalokas tad uparitanaù saptama ity arthaù

krama-sandarbhaù : tat kaöyäm iti yugmakam ||40-41||

viçvanäthaù : caturdaça-loka-pakñaà darçayati | tatra jaghanädibhir bhür-ädayaù pürvoktä eva sapta | kaöy-ädibhir adhaù sapta-lokän äha—tat-kaöyäm iti dväbhyäm | çuddhaà prahläda-bali-prabhåti-hari-bhakta-niväsatvät ||40-41||

—o)0(o—

|| 2.5.42 ||

bhür-lokaù kalpitaù padbhyäà bhuvar-loko’sya näbhitaù |svar-lokaù1 kalpito mürdhnä iti vä loka-kalpanä ||

çrédharaù : tri-loka-pakñam äha | bhür-lokaù pätälädi-sahitaù ||42||

krama-sandarbhaù : padbhyäà kaöi-paryantäbhyäm | näbhitaù udara-paryante ity arthaù | mürdhnä håd-ädi-mürdha-paryantena ||42||

viçvanäthaù : tri-loka-pakñam äha | bhür-lokaù pätälädi-sahitaù ||42||

iti särärtha-darçinyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm |dvitéye païcamo’dhyäyaù saìgataù saìgataù satäm ||

—o)0(o—


puruña-saàsthänuvarëanaà nämapaïcamo’dhyäyaù

||2.5||

1 - |svarloke brahmaloka paryantaù

(2.6)

ñañöho’dhyäyaù

puruña-vibhüti-varëanam

|| 2.6.1 ||

brahmoväca—väcäà vahner1 mukhaà kñetraà chandasäà sapta dhätavaù

|havya-kavyämåtännänäà jihvä sarva-rasasya ca ||

çrédharaù :ñañöhe viräò vibhütiç ca proktädhyätmädi-bhedataù |dåòhékåtaà ca pürvoktaà sarvaà puruña-süktataù ||*||

idänéà vairäjasya vibhütiù sa-prapaïcam anuvarëyate | väcäm asmad-ädi-väg-indriyäëäà tad-adhiñöhätur vahneç ca tasya mukhaà kñetram utpatti-sthänam | chandasäà gäyatry-ädénäà2 saptänäà tasya sapta-dhätavas tvag-ädayaù3 kñetram | havyaà devänäm annam | kavyaà pitå-öaëäm | amåtaà tad-ubhaya-çeño manuñyänäm | teñäm annänäà sarva-rasasya madhurädeù4

ñaò-vidhasya ca-käräd asmad-ädi-rasanendriyasya tad-adhiñöhätur varuëasya caitasya jihvä kñetram utpatti-sthänam | evaà sarvaträn uktam unneyam ||1||

krama-sandarbhaù : mukhaà samañöi-sättvika-räjasähaìkära-rüpaà, prädhänyän mukham evety arthaù | evam uttaraträpi ||1-2||

viçvanäthaù :ñañöhe bhagavad-äsyäder viräò vägädy abhüd iti |

tathä tripädeka-vibhüty-ädikam ucyate ||

evaà mäyä-çakti-sahität parameçvarät samañöi-viräò ajäyateti pratipäditam | tatra—

bhüs toyam agniù pavanaà kham ädirmahän ajädir mana indriyäëi |sarvendriyärthä vibudhäç ca sarve

1‘ ’ |väco vahneù iti päöhaù2 - - - - |ädinä uñëik triñöub jagaté paìkti båhaténäà grahaëam3 - - - - - |ädi çabdena carma mäàsa rudhira medo majjästhäà grahaëam4 - - |ädinä kaöutikta kañäyämla lavaëänäà grahaëam

ye hetavas te jagato’ìga-bhütäù || [bhä.pu. 10.40.2] ity akrürokteù |

parameçvarasya kasmät kasmäd aìgäd viräjaù kià kim aìgam abhüt ? ity apekñäyäm äha—väcäà samañöi-viräjo vyañöénäà ca väcäà väg-indriyäëäà tad-adhiñöhätur vahneç ca, mukham iti saptama-çlokasthena harer ity anena sambandhaù | kñetram utpatti-sthänam iti mäyikähäìkära-kärya-bhütä apy amé väg-vahny-ädayaù saccidänanda-mayasya bhagavato mukhädy-aìgänäà vibhüti-rüpatvät tebhyo mukhädibhya evämé utpadyanta ity ucyate | mäyäyäs tac-chaktitvät—çakti-çaktimator abhedät çakteù käryaà çaktimato’pi bhavati iti nyäyät | vaikuëöhasthä väg-vahny-ädayas tat-tad-aàça-bhütäç cinmayä nityä eva teñäà cid-viläsatvät jagad-vartinas tv amé tat-tad-vibhütayo mäyikä anityä eveti vyavasthitiù | chandasäà gäyatry-ädénäà saptänäm | tasya dhätavas tvag-ädayaù kñetraà—tasya tvag-ädibhyaù sapta chandäàsy abhüvann1 ity arthaù | evam eva sarvatra ñäñthy-antänäà prathamäntaà kñetraà prathamäntäc ca ñañöhy-antä babhüvur iti teñäà vivaraëaà ca drañöavyam | havyaà devänäm annam | kavyaà pitèëäm annam | amåtam ubhaya-çeñä manuñyäëäà teñäm annänäm, sarvasya madhurädeù ñaò-vidha-rasasya ca jihvendriyaà kñetram | ca-käräd varuëasya tälu-jihvendriya-golokaà kñetram ||1||

—o)0(o—

|| 2.6.2 ||

sarväsünäà ca väyoç ca tan-näse paramäyaëe |açvinor oñadhénäà2 ca ghräëo moda-pramodayoù ||

çrédharaù : sarväsünäm asmad-ädi-präëänäà tasya näse näsärandhre paramäyane uttama-kñetre | moda-pramodayoç ca sämänya-viçeña-gandhayor ghräëo ghräëendriyaà paramäyanam ||2||


viçvanäthaù : tan-näse tadéya-näsä-randhre | açvinor oñadhénäà cety anayoù pürveëaivänvayaù | moda-pramodayoù sämänya-viçeña-gandhayor ghräëaù | tadéya-ghräëendriyam ||2||

—o)0(o—

|| 2.6.3 || 1 - — - - ’ - - | sapta dhätuù rasäsra mäàsa medo sthi majjänaù çukra saàyutäù çarérasthair yadä

- | - — , , , samyak vijïeyäù sapta dhätavaù sapta chandäàsi gäyatré uñvik anuñöhubh triñöubh, , . båhaté paìktiù jagaté

2 - - - (1.46).oñadhyaù phala päkäntä bahu puñpa phalopagäù iti manuù

rüpäëäà tejasäà cakñur divaù1 süryasya cäkñiëé |karëau diçäà ca térthänäà çrotram äkäça-çabdayoù ||

madhvaù : térthänäà çästräëäm ||3||

çrédharaù : rüpäëäà tejasäà rüpa-prakäçänäà ca cakñur indriyam | akñiëé netra-golake | sarvatra ñañöhy-antänäà prathamäntaà kñetraà drañöavyam | karëau çroträdhiñöhäne | çrotram indriyam ||3||

krama-sandarbhaù : térthänäm ägamänäm ||3||

viçvanäthaù : cakñus tadéya-cakñur indriyam | akñiëé tadéya-netra-golake | karëau tadéya-çroträdhiñöhäne | çrotraà tadéya-çrotrendriyam ||3||

—o)0(o—

|| 2.6.4 ||

tad-gätraà vastu-säräëäà saubhagasya ca bhäjanam |tvag asya sparça-väyoç ca sarva-medhasya caiva hi ||

çrédharaù : tasya gätraà çaréraà vastünäà ye säräàçäs teñäà bhäjanaà sthänam | asya tvak-sparçasya väyoç cety arthaù | sarvasya medhasya yajïasya ||4||

krama-sandarbhaù : väyor netåtva-pradhänatvät väyv-äçraye tu tvacy eva mukhyaà netåtvaà vartate | tasmät tat-tal-loka-netur yajïasyäpi saiväçraya ity arthaù ||4||

viçvanäthaù : tvag-indriyädhiñöùänaà ca tantreëoktam | krameëa sparçasya väyoç ca, va-lopaç chändasaù | sarvasya medhasya yajïasya | vastu-säräëäà vastu-çakténäm ||4||

—o)0(o—

|| 2.6.5 ||

romäëy udbhijja-jäténäà yair vä yajïas tu sambhåtaù |keça-çmaçru-nakhäny asya çilä-lohäbhra-vidyutäm ||

madhvaù : yäjïikäroma-mülasthä romäntasthäs tu tat-pare |udbhijo väsudevasya liìgagäs tu jaräyujäù || iti pädme |

1 |divaù jyotiç cakrasyety arthaù

hareù çmaçrv-äçrayä vidyuc-chilälohänatthäçrayäù || iti ägneye ||5||

çrédharaù : udbhijja-jäténäà sarva-våkñäëäm | yair våkñair yajïaù samyak sädhitas teñäm eva vä | keçä meghänäà kñetram, pürvaà tathokteù | çmaçrüëi vidhutäm | päda-kara-nakhäni çilälohänäm iti sädåçyäd ühyam ||5||

krama-sandarbhaù : yair veti vä-çabdaù samuccaye | yair dravyair ghåtädibhir yajïaù sambhåtas teñäà cety arthaù | tu-çabdaù päda-püraëe ||5||

viçvanäthaù : udbhijja-jäténäà sarva-våkñäëäm | yair våkñair yajïaù sambhütas teñäm eva nänyeñäm iti vä | keçä abbhräëäà meghänäà kñetram | éçasya keçän vidur ambuvähän iti pürvokteù | çmaçrüëy api meghänäm eva varëa-sämyät | nakhäni mahä-käntimanti vidyutäà çveta-rakta-çilä-lohänäm ity api sädåçyäd ühyam ||5||

—o)0(o—

|| 2.6.6 ||

bähavo loka-pälänäà präyaçaù kñema-karmaëäm ||1

madhvaù : brähmaëa-vaiçyädén varjayituà präyaça iti ||6||

çrédharaù : kñema-karmaëäà pälana-kartåëäm | vikramaù pädanyäso bhür-ädi-lokänäm äspadam2 äçrayaù | bhür-ädi-çabdänäm avyayatvät ñañöhyä luk | kñemo labdha-rakñaëam ||6||

krama-sandarbhaù : bähava ity ardhakam | bähavaù präyaçaù präcuryeëa loka-pälänäà kñetram | anyeñäm api kñema-karmaëäà pälana-kartèëäm ity arthaù ||6||

viçvanäthaù : kñema-karmaëäà pälana-kartèëäm ||6||

—o)0(o—

|| 2.6.7 ||

vikramo bhür bhuvaù svaç ca kñemasya çaraëasya ca |sarva-käma-varasyäpi hareç caraëa äspadam ||

1 . Çrédhara breaks up the verses differently from this point Jéva and Viçvanätha see this asa - . half verse I ’ ’ .have adjusted Çrédhara s commentary in accordance with Jéva s numbering2 - - |äspadam ity uttara çloka stham anukåñya yojyam

madhvaù : mokñaù çäntiç ca çaraëaà nirväëaà cäbhidhéyate iti brähme | bheje khagendra-dhvaja-päda-mülam iti ca |

svotpaty-aìgeñu devänäm anyeñäà päda-mülataù |muktis tu vihitä viñëo nirdiñöeñu yathä vacaù || iti adhyätme ||7||

çrédharaù : çaraëam bhayäd rakñaëam | sarveñäà kämänäà varasya varaëasyäpi harer aìghrir äspadam | véryasya çukrasya ||7||

krama-sandarbhaù : vikrama iti paramätma-viräjor abhedenoktiù ||7||

viçvanäthaù : vikramaù päda-nyäsaù | bhür-bhuvaù-svar iti bhür-ädi-lokänäm | avyayatvät ñäñthyä luk | kñemasya kalyäëasya çaraëasya rakñavastunaù | sarveñäà kämänäm | varasya varaëasya ||7||

—o)0(o—

|| 2.6.8 ||

apäà véryasya sargasya parjanyasya prajäpateù |puàsaù çiçna upasthas tu prajäty-änanda-nirvåteù ||

çrédharaù : çiçno’dhiñöhänam | upasthas tv indriyam | prajäty-änandaù santänärthaù sambhogas tena yä nirvåtis täpahänis tasyäù ||8||

krama-sandarbhaù : prajäty-änandäbhyäà yä nirvåtis tasyäù ||8||

viçvanäthaù : viryasya sukrasya | parjanyasya våñyamäëa-jalasya çiçno’dhiñöhänam | upastha indriyam | prajäty-änandena santänärtha-samprayogeëa nirvåtis täpa-hänis tasyä ||8||

—o)0(o—

|| 2.6.9 ||

päyur yamasya mitrasya parimokñasya närada |hiàsäyä niråter måtyor nirayasya gudaà småtaù ||

çrédharaù : parimokñasya mala-tyägasya päyur indriyam | gudaù sthänam | niråter alakñmyäù ||9||


viçvanäthaù : päyur indriyam | paromokñasya mala-tyägasya gudaà päyur golakam | niråter alakñmyäù | måtyor indriyädhiñöhätuù | atra yadyapi vahnéndropendra-mitra-käù [bhä.pu. 2.5.30] iti krama-präpter

mitrasyaivädhiñöhätå-devatvaà labhyate, tathäpi gudaà måtyur apänena nodatiñöhet tato viräö [bhä.pu. 3.26.66] iti vakñyamäëa-väkya-prämäëyena måtyur evädhiñöhätåtvena vivakñitaù | päyur yamasya mitrasyeti mitrasya päyur indriyaà kñetram iti vyäkhyänaà tu prakrama-bhaìgäpatter upekñitam ||9||

—o)0(o—

|| 2.6.10 ||

paräbhüter adharmasya tamasaç cäpi paçcimaù |näòyo nada-nadénäà ca goträëäm asthi-saàhatiù ||

çrédharaù : tamaso’jïänasya | paçcimaù påñöha-bhägaù | goträëäà giréëäm asthi-saàghätaù ||10||


viçvanäthaù : tamaso’jïänasya | paçcimaù påñöha-bhägaù | goträëäà parvatäëäm ||10||

—o)0(o—

|| 2.6.11 ||

avyakta-rasa-sindhünäà bhütänäà nidhanasya ca |udaraà viditaà puàso hådayaà manasaù padam ||

madhvaù : kumära-brahma-rudrädyä harer madhyät samudgatäù iti vämane |

ätmeti madhya-dehaç ca sarva-deho’pi vä bhavet |mano buddhir ahaìkäraç cittaà jévaç ca kathyate ||athavä svyam eveti väyur brahmäpi vä bhavet |mukhyato brahma-paramam ätma-çabdena bhaëyate || iti mahodadhau |

dehendriyädi-bhedena nirbhedo’pi hariù svayam |bhaëyate kevalaiçvaryäd anädy-änanda-cid-ghanaù || iti gärüde ||11||

çrédharaù : avyaktaà pradhänam, raso’nnädi-säraù, sindhavaù samudräs teñäm | nidhanasya layasya1 | udaraà padaà sthänaà viditaà jïänibhiù | manaso’smad-ädi-liìga-çarérasya ||11|| 1 |layasyeti tadänéà sarveñäà tatra layäd iti vyäkhyäleçaù


viçvanäthaù : avyaktaà pradhänam, raso’nnädi-säraù, bhütänäà nidhanasya präëi-mätra-layasya ||11||

—o)0(o—

|| 2.6.12 ||

dharmasya mama tubhyaà ca kumäräëäà bhavasya ca |vijïänasya ca sattvasya parasyätmä paräyaëam ||

çrédharaù : tubhyaà tava | kumäräëäà sanakädénäm | bhavasya çré-rudrasya | ätmä cittaà param ayanam ||12||


viçvanäthaù : tubhyaà tava | kumäräëäà sanakädénäm | bhavasya çré-rudrasya | vijïänasya buddheù | sattvasya cittasya ätmä antaùkaraëam ||12||

—o)0(o—

|| 2.6.13-16 ||

ahaà bhavän bhavaç caiva ta ime munayo’grajäù |suräsura-narä nägäù1 khagä måga-sarésåpäù ||

gandharväpsaraso yakñä rakño-bhüta-gaëoragäù |paçavaù pitaraù siddhä vidyädharäç cäraëä drumäù ||

anye ca vividhä jéväjala-sthala-nabhaukasaù |graharkña2-ketavas täräs taòitaù stanayitnavaù ||

sarvaà puruña evedaà bhütaà bhavyaà bhavac ca yat |tenedam ävåtaà viçvaà vitastim adhitiñöhati ||

madhvaù : sarvaà puruña eveti bhaëyate bhedavaj jagat |tad-adhénas tu sattädi yato hy asya sadä bhavet || iti brahma-tarke |vitasti-mätraà hådayam äsöhäya vyäpnute jagat || iti gäruòe ||16||

1 - - |nägä hastinaù sarésåpäù sarväù uragäs tad aväntara jätayaù2 - | - - - - | åkñäëy açviny ädéni täräs tad bhinna nakñaträväntara bheda bhinnäni ketavo

- |dhümaketu prabhåtayaù

çrédharaù : evaà tävat parameçvaräj jätaà viçvaà tato na bhinnam | yathä kuëòalaà suvarëän na påthak | sa tu sarva-niyantä sarva-prakäçako nityam ukta ity arthäd uktam | etad eva puruña-süktärtha-kathanena draòhayati | tatra sahasra-çérñä1 ity ardha-rcasya brähmaëo’sya mukham äsét (12) ity ädeç ca åk-trayasyärthaù pürvädhyäya eva darçitaù | puruña evedaà sarvam (2) ity asyärthaà darçayati—ahaà bhavän iti särdha-tribhiù | te tava agrajä ime sanakädayo marécy-ädayaç ca ||13|| jalaà ca sthalaà ca nabhaç caukäàsi yeñäà te | nabhaukasa iti sandhir ärñaù ||14|| sarvam idam puruña eva na tataù påthag ity arthaù ||15||

prapaïcena tasyäparicchedaà vaktuà sa bhümim (1) ity asyärtham äha—tena puruñeëa | viçvam iti bhümi-padasyärthaù | vitastim iti daçäìgula-padasya2, adhéty-ati-çabdasya, ävåtam iti våtvety asya, sa ca vitastim adhikaà vyäpya

1 - - | - sahasra çérñä puruñaù sahasräkñaù sahasra pät sa bhümià viçvato våtväty atiñöhad ||1|| daçäìgulam

| puruña evedaà sarvaà yad bhütaà yac ca bhavyam utämåtatvasyeçäno yad annenätirohati||2||

| ’ ||etävän asya mahimäto jyäyäàç ca püruñaù pädo sya viçvä bhütäni tripädasyämåtaà divi3||

- ’ | tripäd ürdhva udait puruñaù pädo syehäbhavat punaù tato viñvaà vyakrämat säçanänaçane ||4|| abhi

| ’ ||tasmäd viräÿ ajäyata viräjo adhi püruñaù sa jäto tyaricyata paçcäd bhümim atho puraù5||

| ’ yat puruñeëa haviñä devä yajïam atanvata vasanto syäséd äjyaà gréñma idhmaù çarad ||6|| dhaviù

| taà yajïaà barhiñi praukñan puruñaà jätam agrataù tena devä ayajanta sädhyä åñayaç ca ye ||7||

- | tasmäd yajïät sarva hutaù sambhåtaà påñad äjyam paçün täàç cakre väyavyän äraëyän ||8|| grämyäç ca ye

- | tasmäd yajïät sarva huta åcaù sämäni jajïire chandäàsi jajïire tasmäd yajus tasmäd ajäyata||9||

| ||tasmäd açvä ajäyanta ye ke cobhayäd ataù gävo ha jajïire tasmät tasmäj jätä ajävayaù10||

| yat puruñaà vyadadhuù katidhä vyakalpayan mukhaà kim asya kau bähü kä ürü pädä ||11|| ucyete

’ | brähmaëo sya mukham äséd bähü räjanyaù kåtaù ürütadasya yad vaiçyaù padbhyäà çüdro ||12|| ajäyata

| candramä manaso jätaç cakñoù süryo ajäyata mukhäd indraç cägniç ca präëäd väyur ||13|| ajäyata | näbhyä äséd antarikñaà çérñëo dyauù samavartata padbhyäà bhümir diçaù çroträt tathä

||14||lokän akalpayan | saptäsyäsan paridhayas triù sapta samidhaù kåtäù deväyad yajïaà tanvänä abadhnan

||15|| puruñaà paçum | yajïena yajïam ayajanta deväs täni dharmäëi prathamäny äsan

||16||te ha näkaà mahimänaù sacanta yatra pürve sädhyäù santi deväù2 | | daçäìgulam ity upalakñaëaà brahmäëòäd bahir api sarvato vyäpyävasthita ity arthaù

- |vitastim iti daçäìgula padärtha eva

tiñöhatéty ädhikya-mätraà vivakñitaà, na tu parimäëam | anupayogäd aparicchinnatväc ca ||16||

krama-sandarbhaù : aham iti trikam | evaà prapaïca-tat-käraëätmakatvena darçayitvä tad-atétatvenäpy äha—tenedam ity ädi | tatra sa bhümià sarvataù spåñövä atyatéñöha-dåçäìgulam iti manträrtham äha tenety ardhakena | tena puruña-rüpeëa | viçvam iti bhümi-padärthaù | vitastam iti daçäìgula-padärthaù | adhi ity atiçabdasya | daçäìgulaà daça-daça-guëitä aìguli-pramäëa-deçä yasmin tat daçottarävaraëa-külam | tad-abhipräyeëätyalpatvät daçäìgula-çabdena nirdeçaù | vitasti-çabdo’pi tad-abhipräyakaù tad atikramya tiñöhatéty arthaù ||13-16||

viçvanäthaù : evaà mäyä-çaktimataù parameçvaräj jätaà jagan na tato bhinnam iti puruña-süktärtha-kathanena draòhayati | tatra sahasra-çérñä ity ardha-rcasya brähmaëo’sya mukham äsét ity ädeç ca åk-trayasyärthaù pürvädhyäya eva darçitaù | puruña evedaà sarvam ity asyärthaà darçayati—ahaà bhavän iti särdha-tribhiù | evaà prapaïca-käraëatvaà parameçvarasya darçayitvä tasya prapaïcätétavaà vadan prapaïcasya tat-paricchedyatvam äha—tena parameçvareëa idaà viçvam ävåtam | yato'dhi viçvasmäd adhikam | vitastià vitasti-pramäëaà deçaà vyäpya tiñöhatéty ädhikya-mätraà vivakñitaà na pramäëam, tasya paricchinnatvenäpramäëatvät | evaà sa bhümià sarvataù spåñövä atyatiñöhad daçäìgulam1 ity asyärtho vivåtaù | tatra bhümim ity asyärthaù viçvam iti | daçäìgulam ity asyärtho vitastim iti | atyatiñöhad ity asyärtho'dhitiñöhatéti ||13-16||

—o)0(o—

|| 2.6.17 ||

sva-dhiñëyaà pratapan präëo bahiç ca pratapaty asau |evaà viräjaà pratapaàs tapaty antar bahiù pumän ||

madhvaù : paçyan svadhiñëyaà dehaà sa vahiñöhän viñayän api |evam aëòäntaraà paçyan bahiù sarvaà ca paçyati || iti vämane |

avyaktam ätmano’nnaà ca mahad-ädi vinäçi ca |yad atétaù paro viñëuù sa eväto vimokñadaù || iti näradéye ||17||

çrédharaù : etat sa-dåñöäntam äha | asau präëa ädityaù asau vä ädityaù präëaù iti çruteù | sva-dhiñëyaà maëòalaà prakäçayan yathä bahiç ca prakäçayati evaà viräò dehaà prakäçayan brahmäëòam antar bahiç ca prakäçayati ||17||

1 - |sa bhümià viçvato våtväty atiñöhad daçäìgulam iti päöhaù samarthita eva

krama-sandarbhaù : viräjaà pratapan viräö prakäçakatvena prastüyamänaù pumän çré-bhagavat-tattvam api evam antaù antaraìga tripäd-vibhüti-rüpam bahiù bahiraìga-päda-vibhüti-rüpaà pratapati prakäçayati ||17||

viçvanäthaù : etat sa-dåñöäntam äha—asau präëaù präëa-väyuù | sva-dhiñëyaà dehäntaù | pratapan çväsena pratäpa-yuktaà kurvan | bahiç ca pratapati prabhavati | evaà viräjam antaryämitvena sthityä pratapan pratäpavantaà jïäna-kriyädi-çaktimantaà kurvann antar bahiç ca pratapati prabhavati ||17||

—o)0(o—

|| 2.6.18 ||

so’måtasyäbhayasyeço martyam annaà yad atyagät |mahimaiña tato brahman puruñasya duratyayaù ||

madhvaù : svarüpäàça vibhinnäàçä iti dvedhäàça éyate |anantäsana-vaikuëöha-padmanäbhaù svyaà hariù |jévä ime vibhinnäàçä dharmädharmädi-saàyutäù || iti vämane ||18||

çrédharaù : nityam uktatvaà darçayitum utämåtatvasya [åk.saà. 10.90.2] ity asyärtham äha—sa iti | abhayasyeti mantra-gatämåta-pada-vyäkhyä | anneneti padaà vibhakti-vyatyayena vyäcañöe | martyaà maraëa-dharmakam annaà karma-phalaà yasmäd atyagäd atikväntavän | ato na kevalaà sarvätmakaù, kintv amåtatvasya nijänandasyäpéçvara ity arthaù |

prapaïcätmakasya kuto nityam uktatvam ity äçaìkya tat-parihäräya etävän asya [åk.saà. 10.90.3] ity asyärtham äha—mahimeti | prapaïcätmakasyäpy amåteçatvam ity eña mahimä duratyayo’päraù | prapaïcänabhibhütatväd iti bhävaù | mantreëa vaitävän asya mahimä vibhütiù, sa tu jyäyän mahattara iti vadatä’yam evärtha uktaù ||18||

krama-sandarbhaù : tad-vibhütayaù pädmottara-khaëòe—

tripäd-vibhüter lokäs tu asaìkhyäù parikértitäù |çuddha-sattva-mayäù sarve brahmänanda-sukhähvayäù ||sarve nityä nirvikärä heya-räga-vivarjitäù |sarve hiraëmayäù çuddhäù koöi-sürya-sama-prabhäù ||sarve vedamayä divyäù käma-krodhädi-varjitäù |näräyaëa-padämbhoja-bhakty-eka-rasa-sevinaù ||nirantaraà säma-gäna-paripürëa-sukhaà çritäù |sarve païcopaniñada-svarüpayä veda-varcasaù || ity ädi ||

atra tripäd-vibhüti-çabdena prapaïcätéta-loko’bhidhéyate päda-vibhüti-çabdena tu prapaïca iti | yathoktaà tatraiva—

tripäd-vyäptiù paraà dhämni pädo’syehäbhavat punaù |tripäd-vibhüter nityaà syät anityaà pädam aiçvaram ||nityaà tad-rüpam éçasya paraà dhämni sthitaà çubham |acyutaà çäçvataà divyaà sadä yauvanam äçritam ||nityaà sambhogam éçvaryä çriyä bhümyä ca saàvåttam || iti ||

ata evätra dvitéya-skandhe’py evam evoktam | tathähaà so’måtasyeti | amåtädi-dvayaà tu tåtéyatvena vakñyamäëasya kñemasyäpy upalakñaëam | çrutau ca utämåtatvasyeçänaù [åk.saà. 10.90.2] ity aträmåtatvaà tad yugalopalakñaëam | atra dharmbhipraghänaniddaçaù | çrutau tu tatra dharmamätra nirdeçasyäpi tatraiva tätparyam | taträmåtaà—sva-dåñöavadbhir puruñair abhiñöutam ity ädau paraà na yat-paraà [bhä.pu. 2.9.9] ity ädy uktänusäreëa paramänandaù | ata eva sahasra-näma-bhäñye pädmottara-khaëòe1 ca amåtaà viñëu-mandiram iti tätparyäyaù |

abhayaà, na ca käla-vikrama [bhä.pu. 2.9.10] ity-ädy-uktänusäreëa bhaya-mäträbhävaù | ata eva dvijä dhämäkuto-bhayam [bhä.pu. 12.11.19] ity uktam | kñemaà, na yatra mäyä [bhä.pu. 2.9.10] ity ädy uktänusäreëa bhagavad-bahirmukhatäkara-guëa-sambandhäbhäväd bhagavad-bhajana-maìgaläçrayatvaà jïeyam | tathä ca näradéye—

sarva-maìgala-mürdhanyä pürëänanda-mayé sadä |dvijendra tava mayy astu bhaktir avyabhicäriëé || iti ||

ata eva kñemaà vindanti mat-sthänam [bhä.pu. 11.20.37] ity uktam | tatra tat-tac-chabdena lakñaëä-maya-kañöa-kalpanayä jana-lokädi-väcyatäà niñedhan hetuà nyasyati | martyaà martyaà brahmaëo’pi bhayaà matto dviparärdha-paräyuña [bhä.pu. 11.10.30] ity-ädi-nyäyena maraëa-dharmakam | annaà karmädiphalaà trilokyädikaà yasmät atyagät atikramyaiva tatra viräjate iti | eña amåtädy-aiçvarya-rüpaù | duratyayaù brahmacaryädibhiù kenacin manasäpy avaroddhuà na çakyaù ||18|| [bhagavat-sandarbha 81]

viçvanäthaù : sa parameçvaraù amåtasya éçaù prabhur bhoktä bhojayitä dätä cety arthaù | svargéya-sudhä-vyävåtty-artham äha—abhayasya saàsära-bhaya-rahitasya | amåtasyeçatve hetuù—martyaà maraëa-dharmakam annaà vaiñayikaà sukham | yad yasmät | atyagät atikräntavän | na hy amåta-bhojine caëaka-carvaëaà rocata iti bhävaù | yadi ca kautuka-vaçät kadäcit täàç carvayati tad-anäsaktyaiva | evam eväntaryämiëo’pi—

- ahaà hi sarva yajïänäà bhoktä ca prabhur eva ca [ gétä 9.24] ity-ädi-dåñöeù |

1 “sahasra-näma…khaëòe ca” not in all editions.

kvacid bhoktåtva-vyapadeço’pi tad-anatikrama eva drañöavyaù | ekas tayoù khädati pippalännam anyo niranno’pi balena bhüyän iti çrutau | nirannatvaà näma äsakti-rähityaà vyäkhyätam | evaà ca—utämåtatvasyeçäno yad annenätirohati [åk.saà. 10.90.2] ity asyärtho vivåtaù | amåtatvasyeti svärthe tvaç chändasaù | supäà supo bhavanti ity annam ity arthe anneneti padam | atirohati atyakrämat | tato hetoù puruñasya parameçvarasya eña mahimä duratyayaù apäraù | evaà ca etävän asya mahimäto jyäyäàç ca püruñaù [åk.saà. 10.90.3] ity asyärtho vivåtaù ||18||

—o)0(o—

|| 2.6.19 ||

pädeñu sarva-bhütäni puàsaù sthiti-pado viduù |amåtaà kñemam abhayaà tri-mürdhno’dhäyi mürdhasu ||

madhvaù : sarvajïä yathävat sthiti-vidaù | tri-mürdhä san harir dhatte dyu-trayaà mürdabhis tribhiù ||19||

çrédharaù : tad evam éçvaro nityam ukta ity uktaà tad-äçritänäà bhütänäà bandha-mokñau vyavasthayä iti darçayan pädo’sya viçvä bhütäni ity asyärtham äha—pädeñv iti | tiñöhanty atreti sthitayo bhür-ädi-lokäs te pädä iva pädä aàçä yasya sa sthitipät tasya pädeñv aàça-bhüteñu lokeñu sarväï jévän viduù | mantre tu pädo’sya viçvä bhütäni iti sämänädhikaraëyam adhiñöhänädhiñöheyäbheda-vivakñayä | päda ity eka-vacanaà ca sämänyäbhipräyeëeti vyäkhyätaà bhavati |

bhüteñu phala-vaicitryaà darçayan tripädasyävåtaà divi ity asyärtham äha | asyeçvara-sambandhi-tripäd amåtaà nitya-sukhaà divi ürdhva-lokeñu | na trilokyäm ity arthaù | tad eva tripäc-chabdoktaà traividhyaà darçayann äha trayäëäà lokänäà mürdhä mahar-lokas tasya mürdhänas tad-uparitana-lokäs1

teñu yathäkramam amåtädikam adhäyi nihitam | tatra trilokyäà naçvaram eva sukhaà | mahar-lokasya krama-mukti-sthänatve’pi kalpänte tatratyänäà sthäna-tyägän nävinäçi-sukham | jana-loke tv amåtam avinäçi-sukham | yävaj jévaà sva-sthänäparityägät | kintu mahar-loka-väsinäà kalpänte triloka-dähoñma-péòitänäà tadä tatra2 gamanäd akñema-darçanam asti | tapo-loke tasyäbhävät kñemam eva | vakñyati hi—

trilokyäà dahyamänäyäà çaktyä saàkarñaëägnitä | yänty üñmaëä mahar-lokäj janaà bhågv-ädayo’rditäù || [bhä.pu. 3.11.31] iti |

satya-loke tv abhayaà mokñaù, tat-pratyäsatteù ||19||1 - - - - - |tad uparitana lokä iti janas tapaù satya lokä ity arthaù2 - |tatra jana loke ity arthaù

krama-sandarbhaù : tad evam amartyam aiçvaryaà tripät, martyam ekapäd iti tasya catuñpädaiçvaryaà punar vivåëoti—pädeñu sarva-bhütänéti | tiñöhanty atra sarva-bhütänéti sthitayo martyädy-aiçvaryäëi täni pädä ivädhiñöhäna-bhütäni yasya tasya sthiti-padaù | pädeñu caturñv evaiçvarya-bhägeñu sarva-bhütäni pärñada-paryantäni | pädän darçayati—trayäëäà sättvikädi-padärthänäà mürdheva mürdhä prakåtis tasya mürdhasu tad-upari viräjamäneñu çré-vaikuëöha-lokeñu amåtam kñemam abhayaà cädhäyi nityaà dhåtam eva tiñöhatéty arthaù | tataù pürvasya martyänna-mäträtmakatvät ekapättvam | uttarasyämåtädi-trayätmakatvät tripättvam iti bhävaù | tad anena pädo’sya viçvä-bhütäni tripädasyämåtaà divi [åk.saà. 10.90.3] ity asyärtho darçitaù | asya pädas tathäsyaiva divi vaikuëöhe yat amåtätmakaà tripät tac ca viçvä bhütänéty arthaù | aträdhiñöhänädhiñöheyayor aikyoktiù ||19|| [bhagavat-sandarbha 82]

viçvanäthaù : atha tasya mäyikér amäyikéç ca vibhütér vibhajya darçayati dväbhyäà | sthitiù sarva-loka-pälanaà pädäc caraëäravindät yasya sa sthiti-pät tasya puàsaù | pädeñu aàça-bhüteñu—mäyikämäyika-deçeñu | sarva-bhütäni baddha-mukta-jévän viduù | tatra ca tri-mürdhnaù tri-guëa-maya-sthänänäà mürdhä iva uparistho bhägo yat-prakåty-ävaraëaà tasya mürdhasu uparitana-sthäneñu parama-vyomasv ity arthaù | amåtaà maraëäbhävaù | kñemaà rogädy-abhävaù | abhayaà paraspara-hetukasya bhagavad-aparädha-hetukasya ca bhayasyäbhävaù | käla-hetuka-bhayasyämåta-çabdenaiva väraëaà jïeyam | adhäyi sthäpitaà | tena triguëa-maya-sthäneñu tad-viparétaà måtam akñemaà bhayaà ca nihitam iti triguëa-prapaïcasyänityatvaà, triguëätétasya para-vyomno nityatvaà bodhitam | vakñyate cägre tad-dhäma-varëane—na ca käla-vikramaù na yatra mäyä [bhä.pu. 2.9.10] ity ädi | evaà ca pädo’sya viçvä-bhütäni iti tripädasyämåtaà divi ity asyärtho vivåtaù | tatra pädo’sya viçvä-bhütänéti sämänädhikaraëyam adhiñöhänädhiñöheyäbheda-vivakñayä | päda ity eka-vacanaà sämänyäbhipräyeëa | divi sarvordhva-pradeçe amåtam | asya tripät tripäd-vibhüti-stham ity arthaù ||19||

—o)0(o—

|| 2.6.20 ||

pädäs trayo bahiç cäsann aprajänäà ya äçramäù |antas tri-lokyäs tv aparo gåha-medho’båhad-vrataù ||

madhvaù : anantäsana-vaikuëöha-näräyaëa-puräëi tu |bahulakñocchirteñv eñu sa vasaty amåto hariù || iti mätsye |

anantäsana-vaikuëöha-näräyaëa-puräëi tu |tréëi dhämäni vai viñëos trilokäd bahir eva ca ||

adäyädäs tu puträëäà udrikta-jïäna-cakñuñaù |näräyaëa-parä devä eva täny apnuvanti ca ||sa evänya svarüpeëa çakra-loka-samépa-gaù |ijyo yajïa-pumän näma jïäninäà gåhiëäà padam ||yaténäà dhruva-lokastho vaninäà meru-madhyagaù |äditya-maëòala-sthas tu jïäninäà brahmacäriëäm || iti brahmäëòe |

tripät sa eva bhagavän sarva-präëiñu saàsthitaù |niranneñu ca vidvatsu tridaçeñv itareñu ca || iti adhyätme ||20-21||

çrédharaù : etad eva vaicitryam adhikäri-bhedenopapädayan tripäd-ürdhva (4) ity asyärtham äha | na prajäyante puträdi-rüpeëety aprajä naiñöhika-brahmacäri-väna-prasthayatayas teñäm äçramäs trilokyä bahir äsan, gåha-medhas tv antaù 1 | yasmäd abåhad-vrato brahmacarya-vrata-rahitaù ||20||

krama-sandarbhaù : atha catuñpättve triloké-vyavasthävat pakñäntaraà darçayati—pädä iti | ca çabda ukta-samuccayärthaù prapaïcäd bahiù pädäs traya äsann eva prapaïcätmakasya caturtha-pädasyaiva vibhäga-vivakñäyäà tu trilokyä bahiç cänye pädäs traya äsann iti | evaà mantre’pi hi tathaiva punaù-çabdaù (4) | te ke ? aprajänäà brahmacäri-vänaprastha-yaténäm äçramäù präpyä ye lokäù | ata eva dharma-traya-präpyatvät caturëäm api tripätvam aparas tu caturthaù padas trilokyä antar iti | gåha-medhas tat-präpyaù | yasmät abåhad-vrato brahmacarya-rahita iti ||20||

viçvanäthaù : pädeñu sarva-bhütäni [bhä.pu. 2.6.19] ity asyärthaà viçiñya vivåëoti | bahis trimürdha-çabdoktät prakåtyävaraëät paratra trayaù pädäù parama-vyoma-çabdenäbhidhéyamänä äsan | ca-kärät kvacit kvacit prapaïca-madhya-vartino’pi mathuräyodhyädi-nämänaù ye pädäù | aprajänäà na prakarñeëa jäyanta ity aprajäù saàsära-muktä jéväs teñäà äçramäù sthänänéti äçramäëäà äçrama-sthänaà ca teñäà nityatvaà bodhitaà | amåtaà kñemam adhäyéti pürvokteù | trilokyäù triguëa-loka-mayyäù prakåteù, antaùsu aparaç caturthaù päda ity arthaù | yatra gåha-medhaù karmi-jana ity arthaù | kédåçaù ? abåhad-vrato bhagavad-vrata-rahito bhagavad-abhakta ity arthaù | tena sa cäpi yadi kadäcid bhaktaù syät, tadä tasyäpi tripäd-vibhütir eva sthänam iti bhävaù |

evaà ca tripäd-ürdhva udait puruñaù pädo’syehäbhavat punaù [åk.saà. 10.90.4] iti çruty-artho vivåtaù | småtiç ca, yathä—

tripäd-vibhüter lokäs tu asaìkhyäù parikértitäù |çuddha-sattva-mayäù sarve brahmänanda-sukhähvayäù ||sarve nityä nirvikärä heya-räga-vivarjitäù |

1 - |gåha eva medhä buddhir yasya sa gåha medhaù

sarve hiraëmayäù çuddhäù koöi-sürya-sama-prabhäù ||sarve vedamayä divyäù käma-krodhädi-varjitäù |näräyaëa-padämbhoja-bhakty-eka-rasa-sevinaù ||nirantaraà säma-gäna-paripürëa-sukhaà çritäù |sarve païcopaniñada-svarüpayä veda-varcasaù || ity ädi ||

atra tripäd-vibhüti-çabdena prapaïcätéta-loko’bhidhéyate | päda-vibhüti-çabdena tu prapaïca iti | yathoktaà tatraiva—

tripäd-vyäptiù paraà dhämni pädo’syehäbhavat punaù |tripäd-vibhüter nityaà syät anityaà pädam aiçvaram ||nityaà tad-rüpam éçasya paraà dhämni sthitaà çubham |acyutaà çäçvataà divyaà sadä yauvanam äçritam ||nityaà sambhogam éçvaryä çriyä bhümyä ca saàvåttam || iti ||

iti sandarbha-dhåtaà pädmottara-khaëòam | tatra—trimürdhä mahar-lokas tasya mürdhasu janas-tapaù-satyeñu krameëa amåtaà kñemam abhayaà nihitaà, ta eva trayaù pädäù brahmacäré-vänaprastha-yaténäà äçramäù | mahar-lokäd adhas trilokyäà gåhastho brahmacarya-vrata-rahitäs tiñöhanti iti svämi-caraëäù ||20||

—o)0(o—

|| 2.6.21 ||

såté vicakrame viçvaì säçanänaçane ubhe |yad avidyä ca vidyä ca puruñas tübhayäçrayaù ||

çrédharaù : ayaà cädhikära-bheda ekasyaivävasthä-bhedena na tv atyanta-bhinna-viñaya iti darçayan tato viñvaì ity asyärtham äha | vividhaà suñöhu aïcatéti1 viñvaì puruñaù kñetra-jïaù såté märgau dakñiëottarau vicakrame calati sma | kathambhüte såté, säçanänaçane2 bhogäpavarga-präpti-sädhana-bhüte | atra hetutvena punar viçeñaëam | yady ataù avidyä karma-rüpä ekä | vidyä ca tat-sädhanopäsanä-rüpänyä ||21||

krama-sandarbhaù : ata evobhayathäpi puruñaç catuñpäd ity äha | såté te prapaïca-lakñaëe jévasya gaté, vicakrame äkamya sthitaù | katham-bhute ? säçanänaçane karmädi-phala-bhoga-tad-atikrama-yukte | tasyaiva tat tadä krameëa hetuù—yad yayoù jévasya såtyoù avidyä mäyaiketra, vidyä cic-chaktir anyaträçraya ity arthaù | puruñottamas tu tayor dvayor apy äçrayaù | vakñyate ca, yasmäd aëòaà viräò jajïe [bhä.pu. 2.6.22] ity ädinä | tasmät sarvaiçvaryeëaikadeçaiçvaryeëa ca catuñpättvam iti bhävaù ||21||1 |gacchatéty arthaù2 - , - -säçanaà bhojanädi vyavahäropetaà cetanaà praëijätaà anaçanaà tad rahitam acetanaà giri

- | nady ädikaà tad ubhayaà yathä syät tathä

viçvanäthaù : ukta-lakñaëena eka-päda-tri-päd-vibhütér jéva eva präpnotéty äha | viçvam aïcatéti viçvaì jévaù | såté eka-päda-tri-päd-vibhütyoù panthänau | vicakrame calati, laò-arthe liö | såté kédåçau ? säçanänaçane bhogäpavarga-präpti-sädhana-bhüte | tatra yogatäm äha | yat yasya jévasyaiva avidyä ca vidyä ca | avidyä-daçäyäà eka-päda-vibhütià vidyä-daçäyäà tripäd-vibhütià präpnoti | kintu vidyäyä uparame labdhayä ekayä bhaktyaiva—bhaktyäham ekayä grähyaù [gétä 11.55] iti bhagavad-ukteù | puruñaù parameçvaras tu ubhayasya | avidyä vidyä-våttika-mäyäyä äçraya iti såti-dvayaà tat-svämikatvät tad-adhénam eveti bhävaù | evaà ca “tato viçvaì vyakrämat säçanäçanaçane ubhe” ity asyärtho vivåtaù ||21||

—o)0(o—

|| 2.6.22 ||

yasmäd aëòaà viräò jajïe bhütendriya-guëätmakaù |tad dravyam atyagäd viçvaà gobhiù sürya ivätapan ||

madhvaù : tasmäd dharer aëòam abhüd aëòäd api caturmukhaù |sa viräë ëämakas tasmäd adhiko harir eva tu ||22||

çrédharaù : tad evaà viräò antarvartinäà phala-vaicitryam uktvä tat-käraëeçvarasya tad-vailakñaëyaà darçayituà tasmäd viräò ajäyata (5) ity asyärtham äha | yasmäd aëòaà jajïe, tatra ca bhütendriya-guëätmako viräö1 ca jajïe, sa éçvaras tad viçvaà viräò dehaà dravyam aëòaà ca atikräntavän | sürya iveti pürvokta eva dåñöäntaù ||22||

krama-sandarbhaù : yasmäd iti | yasmät pürvoktät puruñottamät ||22||

viçvanäthaù : tatra tripäd-vibhütir antaraìgäyäç cic-chakter viläsa iti cin-mayyäà tasyäm äsakata eva pada-vibhütis tu bahiraìgäyä mäyä-çakter viläsa iti mäyä-mayyäà tasyäm anäsakta eva parameçvaras täà kevalam upakarotéty äha | yasmät puruñäd aëòaà viräö ca jajïe | kédåçaù ? bhütendriya-guëätmakaù sa puruña éçvaraù, tad-aëòaà dravyam | viräö-çaréraà ca atyagät | tat praviçan prakäçayann api tatränäsaktatväd atikramyägät gatvä ca sväntaraìga-sthäne tripäd-vibhütäv eva sadä sthitaù iti bhävaù | tatränurüpo dåñöäntaù gobhiù kiraëair viçvaà ätapan prakäçayan sürya iva sva-maëòale sthitaù ||22||

—o)0(o—

|| 2.6.23 ||

1 ’ - |vividhäni vastüni räjante treti viräö brahmäëòa dehaù

yadäsya näbhyän nalinäd aham äsaà mahätmanaù |nävidaà yajïa-sambhärän puruñävayavän åte ||

madhvaù : aëòäj jätasya tasyänyad rüpaà padmäd abhüd dhareù |yadobhayätmako jajïe brahmä loka-pitämahaù ||tadaiva sautirikto’bhüt sarva-pürva-paräj janät |triloka-sthänagaà viñëu-mayajaà ca samähitaù |tad-rüpa-bhütäàs tréàl lokän paçün kåtvä mahä-manäù || iti gäruòe ||23||

çrédharaù : nanv evaà puruña eva cet sarvaà tarhi yajïasya tat-sädhanänäà cäpåthagbhäväd yajïaiù puruñärädhanaà na sidhyed ity äçaìkya tat-parihäräya yat puruñeëa haviñä (6) ity ädi-manträrthaà saàgåhya darçayati—yadety ädinä | asyeti viräò-antaryämiëaù | tasyaiva prakåtatvät | näbhau bhavaà näbhyaà tasmät | yajïasya saàbhärän sädhanäni näpaçyam ||23||

krama-sandarbhaù : asya garbhodakaçäyi-rüpasya sataù | puruñävayaväd åte iti tadänéà paçv-ädy-anutpatteù ||23||

viçvanäthaù : nanv evaà puruña eva cet sarvaà, tarhi tad-upäsakänäà tat-püjopacära-dravyäëäà ca tataù påthaktväbhävät tat-präpti-sädhanaà tat-paricaraëaà mama kédåg iti cet ? satyaà, taà vinä vastuto vastv-antaräbhävät tasya paricaraëasyävaçyakatväc ca pärthivair gandha-puñpädibhiù påthivyä ärädhanam iva tad-ätmakir eva vastubhis tad-ärädhanaà sidhyet | atra tad-äjïaiva prämäëam iti pradarçayan svaà dåñöäntayati yadäsya näbhyät näbhibhavät nalinät äsam abhüvam ||23||

—o)0(o—

|| 2.6.24 ||

teñu yajïasya paçavaù savanaspatayaù kuçäù |idaà ca deva-yajanaà kälaç coru-guëänvitaù ||

çrédharaù, viçvanäthaù : tadä teñu sambhäreñu sädhyeñu satsu puruñävayavair ete saàbhäräù sambhåtäù iti caturthenänvayaù | vanaspatayo yüpäù | deva-yajanaà1 yajïa-bhümiù | idam ceti vacanäd yajïärhe sthäne upaviñöaù kathayatéti gamyate | bahu-guëänvito vasantädi-kälaù ||24||

krama-sandarbhaù : teñv iti caturñu ||24||

—o)0(o—

1 ’ - |devä ijyante sminn iti deva yajanam

|| 2.6.25 ||

vastüny oñadhayaù snehä rasa-loha-mådo jalam |åco yajüàñi sämäni cätur-hotraà ca sattama ||

çrédharaù : vastüni päträdéni | oñadhayo vréhy-ädayaù | snehä ghåtädayaù | rasä madhurädayaù | suvarëädéni lohäni | mådaç ca jalam ca | cäturhotraà hoträdikaà karma ||25||

krama-sandarbhaù : hoträ codgätä ca brahmä ca åtvijaç ca1 caturhotäras teñäà karma cäturhotram ||25||

viçvanäthaù : vastüni päträdéni | oñadhayo vréhy-ädayaù | snehä ghåtädayaù | rasä madhurädayaù | suvarëädéni lohäni | cäturhotraà hoträdikaà karma ||25||

—o)0(o—

|| 2.6.26 ||

näma-dheyäni manträç ca dakñiëäç ca vratäni ca |devatänukramaù kalpaù saìkalpas tantram eva ca ||

madhvaù : sütraà mémäàsä-sütram ||26||

çrédharaù : nämadheyäni jyotiñöomädéni | åg-ädénäm uktatvän manträ iti svähä-kärädayaù | devatänäm anukrama uddeçaù | kalpo baudhäyanädi-karma-paddhati-granthaù | anenähaà yakñya iti saàkalpaù | tantram anuñöhäna-prakäraù ||26||


viçvanäthaù : nämadheyäni jyotiñöomädéni | devatänäm anukrama uddeçaù | kalpo baudhäyanädi-karma-paddhati-granthaù | anenähaà yakñya iti saàkalpaù | tantram anuñöhäna-prakäraù ||26||

—o)0(o—

|| 2.6.27 ||

gatayo matayaç caiva präyaçcittaà samarpaëam |puruñävayavair ete sambhäräù sambhåtä mayä ||

1catväro hoträ upalakñitä udgätå-brahma-åtvijaç ca iti kha-kara-lipyäà päöhaù |

çrédharaù : gatayo viñëu-kramädyäù | matayo devata-dhyänäni | kåtasya bhagavati samarpaëam ||27||


viçvanäthaù : gatayo viñëu-kramädyäù | matayo devata-dhyänäni | kåtasya bhagavati samarpaëam ||27||

—o)0(o—

|| 2.6.28 ||

iti sambhåta-sambhäraù puruñävayavair aham |tam eva puruñaà yajïaà tenaiväyajam éçvaram ||

çrédharaù : sambhåtäù sampäditäù sambhärä yena so’ham | tenaiva jajïenaiva | anena yajïena yajïam ayajanta (16) iti manträrthaù sücitaù ||28||

krama-sandarbhaù : iti pürvokta-paçv-ädi-rüpeëa sabhåtaù sambhäro yena so’ham | kaiù puruñävayavaiù tat-tad-yajïa-sambhära-käraëa-bhütebhyas tebhya evopäsitebhyas tat-tad-rüpeëävirbhavitaiù ||28||

viçvanäthaù : yajïaà yajïo vai viñëuù iti çruteù | evaà ca—yat puruñeëa haviñä ity ädi, yajïena yajïam ayajanta (16) ity ädi manträrthaù sücitaù ||28||

—o)0(o—

|| 2.6.29 ||

tatas te bhrätara ime prajänäà patayo nava |ayajan vyaktam avyaktaà puruñaà su-samähitäù ||

madhvaù : yasmät tam eväyajan tasmäd idaà tasminn ähitam |nityaà gåhétäù sattvädyä jévavaj jaòavan na tu |mithyä-mänät svarüpatvät svätantryäd bahir eva tu || iti brahma-tarke ||29-30||

çrédharaù : tena devä ayajanta (7) ity asyärthaà sa-prapaïcaà darçayati—tata iti dväbhyäm | vyaktam indrädi-rüpeëa | avyaktaà svataù | anena puruñaà jätam agrataù (7) ity asyärtho darçitaù ||29||


viçvanäthaù : vyaktam indrädi-rüpeëa | avyaktaà svataù | evaà ca—tena devä ayajanta (7), evaà puruñaà jätam agrataù (7) ity asya cärtho darçitaù ||29||

—o)0(o—

|| 2.6.30 ||

tataç ca manavaù käle éjire åñayo’pare |pitaro vibudhä daityä manuñyäù kratubhir vibhum ||

çrédharaù, viçvanäthaù : käle sva-svävasare ||30||


—o)0(o—

|| 2.6.31 ||

näräyaëe bhagavati tad idaà viçvam ähitam |gåhéta-mäyoru-guëaù sargädäv aguëaù svataù ||

çrédharaù : yad adhiñöhänaà [bhä.pu. 2.5.2] ity etat praçnottarärtham upasaàharati—näräyaëa iti | ähitam adhiñöhitam | bhagavattve hetuù—yaù svato’guëah | sargädau gåhétä mäyayä uravo guëä yena sa tasmin ||31||

krama-sandarbhaù : näräyaëe iti | svato mäyä-guëa-spañöo’pi sargädau kärya yädåcchika-dåñöi-mätreëänugåhéta-mäyoru-guëo yas tasmin bhagavati mäyä-guëätéta-ñaò-guëaiçvarye viçvam ähitaà mäyyaiväropitaà tat såñöatvena pratyäyitam ity arthaù ||31||

viçvanäthaù : yad adhiñöhänaà [bhä.pu. 2.5.2] ity etat praçnottarärtham upasaàharati | ähitam adhiñöhitam | sargädau brahma-rudrädi-rüpeëa gåhétä mäyayä uravo guëä yena saù | svato’guëa eva ||31||

—o)0(o—

|| 2.6.32 ||

såjämi tan-niyukto’haà haro harati tad-vaçaù |viçvaà puruña-rüpeëa paripäti tri-çakti-dhåk ||

çrédharaù : yat paras tvam [bhä.pu. 2.5.4] ity etat praçnottaraà yad uktaà

sa eña bhagavän sarveñäà mana ceçvaraù [bhä.pu. 2.5.20] iti tad

upasaàharati—såjäméti | pälanaà tu svayam eva karotéty äha—viçvam iti | puruña-rüpeëa viñëu-rüpeëa | tri-çaktir mäyä täà dharatéti tathä saù ||32||

krama-sandarbhaù : ätmano harasya ca tan-niyamyatvam uktvä viñëos tu säkñät tad-rüpatvaà darçayati—puruña-rüpeëeti | puruñaù paramätmä säkñät-tad-rüpeëaiva viñëu-nämävatäreëa tri-çakti-dhåk puruña eva paripäti, na tu sarga-saàhärayor iva tatra taträviñöäàçenety arthaù ||32||

viçvanäthaù : sargädäv ity etat spañöayan, yat paras tvaà [bhä.pu. 2.5.4] ity etat praçnottaram upasaàharati—såjäméti | harasya ca tan-niyamyatvena rajas-tamo-yoga-hetukaà tataù pärthakyam uktvä—viñëos tu sattva-guëa-yuktatve’pi çuddha-sattve sattvasya apakärakatväbhävena audäsénya-rüpatvena ca vastutas tu ayoga eveti nirguëatvasyaiva phalitatvät säkñäd eva puruña-rüpatvaà darçayati | puruña-rüpeëa puruñaù paramätmä tri-çakti-dhåk triguëa-mäyä-çakti-dharaù | antaraìga-bahiraìga-taöastha-çakti-dharo vä ||32||

—o)0(o—

|| 2.6.33 ||

iti te’bhihitaà täta yathedam anupåcchasi |nänyad bhagavataù kiïcid bhävyaà sad-asad-ätmakam ||

madhvaù : sad iti vyaktam uddiñöam asad avyaktam ucyate |gamyägamya-svarüpatvät tat-sattvädi harer yataù |atas tasmäd anyad eva hy ananyam iti bhaëyate || iti ca ||33||

çrédharaù : yac cedaà viçvaà yad-ätmakaç ca tvam ity evam ädi-sarva-praçnänäà1 sämänyottaraà, yad uktaà väsudevät paro brahman na cänyo’rtho’sti tattvataù [bhä.pu. 2.5.14] iti puruña evedaà sarvam iti çrutyä ca yad dåòhékåtaà tad upasaàharati—itéti | sad-asad-ätmakaà kärya-käraëätmakaà bhävyaà såjyaà bhagavataù sakäçäd anyat påthaì na bhavatéty abhihitam ||33||


viçvanäthaù : prakaraëam upasaàharati—itéti | sad-asad-ätmakaà kärya-karaëätmakaà tripäd-eka-pädätmakaà ca | bhagavataù sakäçäd anyat tvayä na bhävyaà na cintanéyam ||33||

—o)0(o—

|| 2.6.34 || 1 - |etat skandhéya païcamädhyäyoktänäm iti çeñaù

na bhäraté me’ìga måñopalakñyatena vai kvacin me manaso måñä gatiù |

na me håñékäëi patanty asat-patheyan me hådautkaëöhyavatä dhåto hariù ||

çrédharaù : yad uktam etävat tvaà yato hi me, tam avijïäya mäm éçvaraà prabravéñi [bhä.pu. 2.5.10] iti tad upapädyopasaàharati—na bhäratéti | yady asmän me mayä autkaëöhyaà bhakty-udrekas tad yuktena hådä harir dhåto dhyätaù | aìga he närada ! ato me väì-mana-indriyäëäà våttayaù satyärthäù, na tu mat-prabhäveëety arthaù ||34||

krama-sandarbhaù : tathä-bhütaç cäsau mama bhakty-udrekeëaiva sphuratéty äha na—bhäratéti ||34||

viçvanäthaù : nanu tvam amåtaà kñemam abhayaà tri-mürdhno’dhäyi mürdhasu [bhä.pu. 2.6.18] ity ädinä triguëätétäyäs tripäd-vibhüter nityatvaà brüñe, tathä päda-vibhütes triguëamaya-prapaïcasyaäpi bhagavato, vilajjamänayä [bhä.pu. 2.5.13] ity äder bahiraìga-mäyä-çakti-käryatvenänityatve’py amithyätvam eva pratipädayasi, tathä mäyika-vastünäà ca tad yoga-sädhanatvena satyatvaà vyaïjayasi, anye çästravidas tu sarvam idaà mano-vilasitatvän mithyaiva, bhagavataù khalu bhagavattvam api taöastha-lakñaëatväd anityam eva, tad-dhämnas tripäd-vibhüteù kä värteti vyäcakñyate, taträhaà kutra viçvasimi, tvad-väci teñäà väci vä ? ity ata äha—na bhäratéti | mama iyaà tubhyam uktä väk na måñä | tatra hetuù—na vai iti | sarvatra hetur autkaëöha-yuktena manasä mayä harir dhåta iti | yatra haris tatraiva sarvaà satyam iti mad-väcy eva viçvasihi | tair anyaiù çästravidbhir api harir manasä na dhåto’to manasas tasya måñaiva gatir atas teñäà väg api måñaiveti mithyä-vädinäà teñäà mataà mäìgékåthä iti bhävaù ||34||

—o)0(o—

|| 2.6.35 ||

so’haà samämnäya-mayas tapo-mayaù prajäpaténäm abhivanditaù patiù |ästhäya yogaà nipuëaà samähitas

taà nädhyagacchaà yata ätma-sambhavaù ||

madhvaù : sarva-jéva-nikäyeñu brahma-väyu harer vidau |na cänyas tädåço vettä yävad vetti hariù svayam |tävat täv api no viñëuà jänéto loka-vanditau || iti brahmäëòe ||35||

çrédharaù : atra svänubhavam evänvaya-vyatirekäbhyäà pramäëayati dväbhyäm | so’haà samämnäyädibhiù sarvotkåñöo’pi yogam äçrityäpi yata ätmano mama sambhavo janma tam eva na jïätavän, kåto’nyasya värtä | etac ca tåtéya-skandhe padmodbhave vakñyate ||35||

krama-sandarbhaù : etädåçéà bhaktià vinä tu pürvaà mama nänä-sädhanavato’pi näsphurad ity äha—so’ham iti ||35||

viçvanäthaù : nanu te vayam eva sarva-veda-çästra-tätparyaà vidväàsaù parameçvara-svarüpaà jänémaha ity abhimanyante, tathaivänyän api yuktyä bodhayanti ceti ? taträha—so’haà pürva-çlokokta-lakñaëaù sotkaëöha-hådaya-darédhåta-harir apy aham | samämnäya-maya iti prathamam ämnäyä mamaiva mukhyebhyo niùsåtäù, yeñäm artham anye te anyäpi jijïäsanta eveti bhävaù | tapo-maya iti—

sparçeñu yat ñoòaçam ekaviàçaàniñkiïcanänäà nåpa yad dhanaà viduù [bhä.pu. 2.9.6]

iti bhagavad-ädiñöaà tapaù prathamaà mayaiva taptam iti svasya jïäna-vijïäne darçite | bhagavad-dattam aiçvaryaà cäha—prajety ädi | tathä yogeçvaratvam api mama nästéti na vaktavyam ity äha—ästhäyety ädi | samähita ekägrékåta-citto’pi | taà bhagavantaà nädhyagacchaà na jïätavän asmi | tatra hetuù—yataù ätmano mama sambhavaù såñöir iti | hanta hanta mat-såñöä anye vijïaà-manyäs taà kathaà jänéyuù | ye tu bhagavattvaà taöastha-lakñaëaà bruvate, te tv andhä eveti bhävaù ||35||

—o)0(o—

|| 2.6.36 ||

nato’smy ahaà tac-caraëaà saméyuñäàbhavac-chidaà svasty-ayanaà sumaìgalam |yo hy ätma-mäyä-vibhavaà sma paryagädyathä nabhaù sväntam athäpare kutaù ||

çrédharaù : tadä saméyuñäà çaraëägatänäà saàsära-nivartakaà maìgalävahaà susevyam ca tasya caraëaà nato’smi | tato’cintya-mahimatvena jïätavän asméti kaimutya-nyäyenäha—yo héti | sva-mäyä-vistäraà yaù svayam api paryagät | pari-çabdo nipedhe | etävän iti na jïätavän ity arthaù | apare kuto jänéyuù | tasya caraëaà nato’sméti pürveëa sambandhaù |

nanu sarva-jïaù kathaà na jänäti antäbhäväd iti dåñöäntenäha | yathä svasyäntaà nabho näpnoti tadvat | na hi kha-puñpädarçanaà särvajïyaà vihantéti bhävaù | tathä ca vakñyati—

dyupataya eva te na yayur antam anantatayä tvam api yad antaräëòa-nicayä nanu sävaraëäù [bhä.pu. 10.87.41] ity ädi |

çrutiç ca—yo’syädhyakñaù parame vyoman so’ìga veda yadi vä na veda iti ||36||

krama-sandarbhaù : ato namaskärädi-maya-tad-bhaktir eva tasminn upayuktä, na tu jïäna-prayäsa ity äha—nato’smy aham iti | yataù yo héti | ätma-mäyä’tra svarüpa-çaktiù | nabho-dåñöänta-çruti-stava-çruténäm udähåtänäà tatraiva svärasya-labdheù | nabho-dåñöäntas tv äpäta-bodhanärtha eva, vastutas tu tasyäpi paricchinnatvät ||36||

viçvanäthaù : aho arväcénä varäkä bhagavat-tattvaà vayaà brümahe iti pralapanti | yato bhagavän api svayaà sva-tattvaà vedituà na prabhavatéti bhakty-udrekeëa taà praëamati—nata iti | saméyuñäà çaraëaà gatänäà bhaktänäà, bhavac-chidaà saàsära-duùkha-cchadakam, ity ananusaàhitaà phalam | svastyayanaà sva-prema-sukha-däyakam ity anusaàhitam | sumaìgalaà suñöhu maìgalaà yasmät tam | anyeñäm api karmi-jïäni-yoginäà tad-bhakti-miçratvaà vinä mäìgalyäbhäväd iti bhävaù | yo hi ätmä-mäyä-vibhavaà sva-yogamäyä-vistäraà svayam api paryagät, pariçabdo niñedhe | etävän iti na jïätavän ity arthaù | apare asmad-ädayaù kuto jänéyuù |

nanu sarva-jïaù kathaà na jänäti ? antäbhäväd iti dåñöäntenäha | yathä svasyäntaà nabhaù kartå näpnoti tadvat | na hi kha-puñpädarçanaà sarvajïatvaà nihantéti bhävaù | tathä ca vakñyati—

dyupataya eva te na yayur antam anantatayä tvam api yad antaräëòa-nicayä nanu sävaraëäù [bhä.pu. 10.87.41] ity ädi |

çrutiç ca—yo’syädhyakñaù parame vyoman so’ìga veda yadi vä na veda iti ||36||

—o)0(o—

|| 2.6.37 ||

nähaà1 na yüyaà yad-åtäà gatià vidur1 atra vipariëämenänvayo yathä—yasya åtäà gatim ahaà na vedmi, yüyaà na vittha, vämadevo na veda, kim utäpare surä vidur iti |

na vämadevaù kim utäpare suräù |tan-mäyayä mohita-buddhayas tv idaàvinirmitaà cätma-samaà vicakñmahe ||

çrédharaù : etat prapaïcayati—näham iti dväbhyäm | vämadevo rudraù | yasya åtäà gatià paramärtha-svarüpam | kintv idaà prapaïca-rüpaà tasya mäyayä vinirmitaà vicakñmahe vidmaù | tad apy ätma-samaà sva-jïänänurüpam eva, na tu kåtsnam | mohita-buddhaya ity ayaà tad-ajïäne prapaïca-jïäne ca hetuù ||37||

krama-sandarbhaù : tatra sa-dainyam äha—näham iti | åtäà gatià çré-vaikuëöham | na vidur na vidmaù | ästäà sä, tan-mäyayä vinirmitam idaà viçvam apy ätmocitam eva vicakñmahe | tatra hetuù—tan-mäyayaiva mohita-buddhaya iti ||37||

viçvanäthaù : atra sa-dainyam äha—näham iti dväbhyäm | vämadevo rudraù | yasya åtäà satyäà gatià tripäd-ekapäd-vibhütim | na vidur na jänémaù | tatra ca tan-mäyayä vinirmitam ekapäd-vibhüti-rüpam idam tu vicakñmahe brümahe | tad apy ätma-samaà sva-jïänänurüpam eva, na tu kåtsnam ||37||

—o)0(o—

|| 2.6.38 ||

yasyävatära-karmäëi gäyanti hy asmad-ädayaù |na yaà vidanti tattvena tasmai bhagavate namaù ||

madhvaù : svayam eva svarüpäëi matsya-kürmädikäny ajaù |svätmanevecchayä såñövä tair devädén prayäty asau ||saàyachaty asurän viñëuù kalpe kalpe jagat prabhuù |tirohitaà svarüpaà ca pürvkäry çäçvataù || iti bhägavata-tantre ||38||

çrédharaù : nanu sarve’pi taà varëayanto dåçyante taträha—yasyeti ||38||

krama-sandarbhaù : kià ca, na yam iti | tattvena çakti-svarüpäbhyäà yäthärthyena ||38||

viçvanäthaù : tat-kértanädi-bhaktis tu tat-svarüpäjïäne’pi sambhavatéti darçayann äha—yasyeti | atas tasyävatäräàs tat karmäni ca brümahe tvaà çåëv iti bhävaù ||38||

—o)0(o—

|| 2.6.39 ||

sa eña ädyaù puruñaù kalpe kalpe såjaty ajaù |ätmätmany ätmanätmänaà sa saàyacchati päti ca ||

madhvaù : åtaà tad-ätmanäjïapteù satyaà sädhutvataù param |samyak-saàstham adüñyatväc chuddhaà doñojjhitatvataù ||kevalaà tädåça-bhävät pratyag-antar-avasthiteù |etad etädåçaà tattvaà yo veda sa vimucyate || iti brahma-tarke ||39-40||

çrédharaù : avatära-karmäëi saàkñepato darçayati | sa eña ädyo bhagavän yaù puruñävatäraù san såñöy-ädi karoti | ätmätmany ätmanätmänam iti | kartä adhikaraëaà sädhanaà karma ca svayam evety arthaù | puruñävatäraù såñöy-ädéni ca karmäëéti saàkñepoktiù ||39||

krama-sandarbhaù : tatra sarva-vilakñaëäà çaktià yat kiïcil lakñayati—sa eña iti ||39||

viçvanäthaù : ädyaà puruñävatäraà tat-karmäëi ca saìkñepeëäha | puruñaù puruñävatäraù | kalpe kalpe prati mahä-kalpärambhe ätmätmany ätmanätmänam iti | kartä adhikaraëaà sädhanaà, karma ca svayam evety arthaù ||39||

—o)0(o—

|| 2.6.40 ||

viçuddhaà kevalaà jïänaà pratyak samyag avasthitam |satyaà pürëam anädy-antaà nirguëaà nityam advayam ||

çrédharaù : na yaà vidanti tattvena ity uktaà kià tat tattvam ? ity apekñäyäm äha—jïänaà kevalaà satyaà tattvam | ghaöädy-äkära-våtti-jïäna-vyavacchedärthaà1 viçeñaëäni | viçuddhaà viñayäkära-çünyam | yataù pratyak sarväntaram | ata eva samyak sandehädi-rahitam | avasthitaà sthiram | yato nirguëam | guëa-käryaà hi guëa-vyatikaräc caïcalaà bhavati | yadyapi våtti-jïänam api svarüpa-jïänam eveti na cäïcalyädi-doña-yuktaà tathäpy antaùkaraëa-våtti-doñais tathä tathä bhavatéti vyavacchidyate | ebhir eva viçeñaëaiù satyatvam api samarthitam | kià ca, yad vikäravat tad asatyaà dåñöaà, na cäsya janmädayaù ñaò-vikäräù santéty äha | anädy-antaà janma-näça-rahitam | ata eva janmänantarästitva-lakñaëo’pi vikäro nästi | våddhi-vipariëämäpakñayäç ca na santi | yataù pürëam | sarvatra 1 - | ghaöädy äkäreti yathä taòägodakaà chidrän nirgatya kulyätmanä kedärän praviçya tadvad

- - - -eva catuñkoëädy äkäraà bhavati tathä taijasam antaùkaraëam api cakñur ädi dvärä ghaöädi- - |viñaya deçaà gatvä ghaöädi viñayäkäreëa pariëamate sa eva pariëämo våttir ucyate

hetuù—nityam advayaà nityaà sarvadä dvaita-pratéti-samaye’pi paramärthato’dvayam iti ||40||

krama-sandarbhaù : punaç ca prakäräntareëa täm eva tathä lakñayituà tasyaikasyaiva yugapat-kartåtvädikaà yojayan svarüpam api tathaiva lakñayati—viçuddham iti yugmakam | tatra jïänam iti viçeñyam, tac ca sukha-svarüpam eva | vijïänam änandaà brahma [bå.ä.u. 3.9.28] iti çruteù | tasya jéva-svarüpa-vilakñaëatä-jïäpakäni viçeñaëäny äha—viçuddhaà kevalaà viçeñaëena çuddham eva, na tv avidyä-viddham ity arthaù | ayam ätmäpahata-päpmä [chä.u. 8.7.1] iti çruteù | yataù pratyak sarvato’py antaram | yaù påthivyäà tiñöhan [bå.ä.u. 3.7.3] ity ärabhya, ya ätmänam antaro yamayati iti çruteù | ataù samyag akñubhitatayaiva ä samantäd vyäpya sthitam, na tv ävåta-vikñiptam, na cäëu-parimäëam ity arthaù | eko devaù [çve.u. 6.11] ity ädi çruteù |

kià ca, satyaà sarva-sattä-prada-svarüpatvät satya-padärthänäà mukhyam, na tu tad itaram ity arthaù | satyaà cänåtaà ca satyam eväbhavat [tai.u. 2.6.2] iti çruteù | pürëaà bhagavattayä saàbhåtaà, na tu tayä hénam ity arthaù | ata evänädy-ananta-svarüpa-vaibhavam | nirgatä guëebhyaù sattvädibhyo guëä aiçvaryädayaù ñaö yasya tädåçaà ca | mukhya-pada-lopé bahu-vréhiù | na tasya käryaà karaëaà ca vidyate [çve.u. 6.8] ity ädi çruteù | anena tädåça-rüpavattvaà cäyätam | na sandåçe tiñöhati rüpam asya [kaöha.u. 2.3.9, çve.u. 4.20], yam evaiña våëute tena labhyas tasyaiña ätmä vivåëute tanuà sväm [kaöha.u. 1.2.23] iti çruteù | sarva-sattä-prada-svarüpatvän nityam evädvayam | påthag-vastu-rahitatväd bhaya-rahitaà cety arthaù | ekam evädvayaà brahma [go.tä.u. 2.55], dvitéyäd vai bhayaà bhavati [bå.ä.u. 1.4.2] iti çruteù | tad evaà sarveñäà tan-mülatve’py asti bhinnaà svarüpa-vailakñaëyam | anyathä, na yaà vidanti tattvena [bhä.pu. 2.6.38] iti viçeñoktir vyarthé syät ||40||

viçvanäthaù : nanu, na yaà vidanti tattvena [bhä.pu. 2.6.38] iti bhagavantaà yuñmad-ädayo na vidanti, kià tu tasya yan nirviçeña-svarüpaà çrüyate, tad vidanti na vä ? iti jijïäsäyäm äha—viçuddham iti | tatra jïänam iti viçeñyaà tac ca sukha-rüpam eva | vijïänam änandaà brahma [bå.ä.u. 3.9.28] iti çruteù | jïänaà ca jänäteù kartå-karma-karaëäbhävät kevalam | ata eva upädhy-abhäväd viçuddham | tata eva sarväntaratvät pratyak | tad api samantäd vyäpyaiva sthitatvät samyag-avasthitam | vyäpter api sarvatra sattä-rüpeëaiveti satyaà, täratamyäbhävät pürëam | janmädi-vikäräbhäväd anädy-antam | sattvädi-guëa-saàsargäbhävän nirguëam | sarva-kälam ekarüpatayaiva sthäyitvan nityam | dvitéyäbhäväd advayam ||40||

—o)0(o—

|| 2.6.41 ||

åñe vidanti munayaù praçäntätmendriyäçayäù |yadä tad eväsat-tarkais tirodhéyeta viplutam ||

çrédharaù : atra vidvad-anubhavaà pramäëayati | he åse närada ! praçäntätmendriyäçayäù prasanna-dehendriya-manaso yadä bhavanti tadä vidanti | anyadä tad-ajïäne käraëam äha | yadä tad eva prakäçamänam eväsatäà tarkair viplutaà1 syät tadä tirodhéyeteti ||41||

krama-sandarbhaù : anya-pakña-pätitänäm avedyatve hetum äha—praçäntä bhagavan-niñöhä ätmädayo yeñäm, ta eva tad vidanti | asat-tarkaiù, yo’nädåto naraka-bhägbhir asat-prasaìgaiù [bhä.pu. 3.9.4] iti vakñyamäëa-tåtéya-skandha—gata-mad-ukta-diçä tädåça-tad-rüpädi-kutarkais tu viplutaà sat yat tirodhéyata iti | tad evam anena padya-catuñkeëa tädåça-svarüpa eva bhagaväàs tädåça-svarüpa-çaktyä tad-rüpaù sann avatärädikaà karoti | tatra tat-tad-ajïäs tat-tad-gäyanto’pi na sukhaà präpnuvanti | yatas tat-tad-vijïäne cädhikåtya, pariniñöhito’pi nairguëye ity ädikaà bahutaraà géyata iti vyaïjitam ||41||

viçvanäthaù : åñe ! he närada ! munayo manana-çéläù | yadä praçäntätmendriyäçayä bhavanti, tadä tad vidanti | anyathä asat-tarkair viplutam | tad eva vastu tirodhéyate | etena tasya nirviçeñaà svarüpaà tad brahma | tat kathaïcid api jïätuà çakyam, na tu sa-viçeña-svarüpam ity uktam | evam eva viboddhum arhaty amaläntarätmabhiù [bhä.pu. 10.14.6] ity ädinä daçama-skandhe’pi vakñyate ||41||

—o)0(o—

|| 2.6.42 ||

ädyo’vatäraù puruñaù parasyakälaù svabhävaù sad-asan-manaç ca |

dravyaà vikäro guëa indriyäëiviräö svaräö sthäsnu cariñëu bhümnaù ||

çrédharaù : avatärän vistareëäha2—ädya ity ädi yävad adhyäya-samäpti | parasya bhümnaù puruñaù prakåti-pravartakaù | yasya sahasra-çérñä ity ukto lélä-vigrahaù sa ädyo’vatäraù | vakñyati hi—

bhütair yadä païcabhir ätma-såñöaiù puraà viräjaà viracayya tasmin |sväàçena viñöaù puruñäbhidhänam aväpa näräyaëa ädi-devaù || [bhä.pu. 11.4.3]

1 | viplutaà vyäptam ity arthaù2‘ , ’ kalpe kalpe ätmänaà såjatéty uktaà tatra ke såjyamänä avatäräs tän avatärän vistareëäha

- |ity avataraëaà präcéna pustake labhyate

yathoktam—viñëos1 tu tréëi rüpäëi puruñäkhyänyato viduù |prathamaà mahataù srañöå dvitéyaà tv aëòa-saàsthitam |tåtéyaà sarva-bhüta-sthaà täni jïätvä vimucyate ||iti |

yadyapi sarveñäm aviçeñeëävatäratvam ucyate, tathäpi kälaç ca svabhävaç ca sad-asad iti kärya-käraëätmikä prakåtiç ca etäù çaktayaù, mana-ädéni käryäëi, brahmädayo guëävatäräh, dakñädayo vibhütaya iti vivektavyam | mano mahattattvam | dravyaà mahä-bhütäni | kramo’tra na vivakñitaù | vikäro’haàkäraù | guëaù sattvädiù | viräö samañöi-çaréram | svaräö vairäjaù | sthäsnu sthävaram | cariñëu jaìgamaà ca vyañöi-çaréram ||42||

krama-sandarbhaù : pürvärtham eva spañöayati—ädyo’vatära ity ädinä | parasya bhümnaù svarüpeëa çaktyä ca sarvätiçäyino’vatäraù präkåta-vaibhave svecchayävirbhävaù ||42||

viçvanäthaù : sa eña ädyaù puruñaù [bhä.pu. 2.6.38] ity ekena çlokenoktaà puruñävatäraà tat karma ca vivåëoti särdhaiç caturbhiù | parasya para-vyomädhinäthasya bhagavataù | ädyaù prathamo’vatäraù | puruñaù prakåtékñaëa-kartä kärärëava-çäyé | jagåhe pauruñaà rüpaà bhagavän [bhä.pu. 1.3.1] iti prathamokteù | käla-svabhävädayaç ca tasya karmocyate | kalpe kalpe såjaty ajaù | ätmätmany ätmanätmänam ity ukteù | sa eko’pi mäyä-çaktyä nänä bhaved ity arthaù | sad-asat kärya-käraëätmakaà sarvaà viçvam eva | tad eva vivåëoti—mana ity ädi | kramo’tra na vivakñitaù | dravyaà mahä-bhütäni | vikäro’haìkäraù | guëaù sattvädiù | viräö samañöi-çaréram pätälädi | svaräö samañöi-jévo hiraëyagarbhaù | sthäsnu sthävaram | cariñëu jaìgamaà vyañöi-çaréram | bhümnaù parameçvarasya sambandhi ||42||

—o)0(o—

|| 2.6.43 ||

ahaà bhavo yajïa ime prajeçädakñädayo ye bhavad-ädayaç ca |svarloka-päläù khaga-loka-pälä2

nåloka-päläs talaloka-päläù ||

çrédharaù : ahaà brahmä | bhavo rudraù | yajïo viñëuù | dakñädayo ya ime prajeçäù | talaloka-päläù pätälädhipatayaù ||43||

1 - - - - - viñëor iti tåtéya skandhéya païcamädhyäyasya sapta viàça çloka vyäkhyäyäm älocanéyam|2 - - |khaga loka pälä garuòädyäù

krama-sandarbhaù : kälädayaç ca param eva tattvam iti särdhaiç caturbhir anvayaù | yajïasya viñëoù säkñäd avatäratvena brahma-bhavayor äveçävatäratvenänyeñäà çakti-tat-kärya-rüpatvena tad-ananyatvam ity arthaù ||43||

viçvanäthaù : tathähaà brahmä | tad-ädayas trayo guëävatäräù | khaà bhuvar-lokas tad-gata-loka-päläù | tala-loka-päläù pätälädhipatayaù ||43||

—o)0(o—

|| 2.6.44 ||

gandharva-vidyädhara-cäraëeçäye yakña-rakñoraga-näga-näthäù |

ye vä åñéëäm åñabhäù pitèëäàdaityendra1-siddheçvara-dänavendräù |

anye ca ye preta-piçäca2-bhüta-küñmäëòa-yädo-måga-pakñy-adhéçäù ||

çrédharaù : gandharvädénäm éçäù | yakñädénäà näthäù | rakñorageti sandhir ärñaù | åñéëäà pitèëäà ca çreñöhäù | pretädénäm adhéçäù ||44||


viçvanäthaù : rakñorageti sandhir ärñaù ||44||

—o)0(o—

|| 2.6.45 ||

yat kià ca loke bhagavan mahasvadojaù-sahasvad balavat kñamävat |

çré-hré-vibhüty-ätmavad adbhutärëaàtattvaà paraà rüpavad asva-rüpam ||

madhvaù : yaù çete pralaye viñëuù çünya-nämä mahäkåtiù |sa tu näräyaëo näma naräëäm ayanatvataù ||rüpaà dvitéyaà bhavati dépäd dépäntaraà yathä |sisåkños tasya puruña ity ähus tad-vido janäù ||

1 daityendreti | danunänni dakña-kanyäyäà kaçyapäj jätä eka-ñañöi-saàkhyäkä asuräs teñu pradhänä dvi-mürdhädayo’ñöädaça |2 - - - | , preta piçäcädayo bhüta jäti bhedäù tatra piçäcä ghaëöäkarëädayaù bhüteçä

, , - - bhairavädayaù küñmäëòeçä bhåìgyädayaù yädäàsi jala jantavas tad adhéçäs |timiàgilädayaù

saramäyä dvitéye tu rüpe prakåti-saàjïite |véryam ädhatta puruño mahäàs tasmäd ajäyata ||yo’sau hiraëyagarbhäkhyaù puruñaù so’pi bhaëyate |çraddhety uktä tu tat-patné säpi prakåtir ucyate ||pralaye tv açarérau tau vibhäsena vyavasthitau |çaréraà präpya puruñät saàyogaà tau pracakratuù ||tataù punar mahat-tattvaà prajätaà jagad-aìkuram |svasyaiva putratäà yätam ahaìkäras tato’jani || iti vyoma-saàhitäyäm |

puruñas tasyaivädyävatäraù kälädayo rüpavat |asvarüpam api priyatvät puruñädyä hare rüpaà brahmädyäs tat-priyäù småtäù | svarüpa-bhütä naivaite tat-sannidhi-yutä api || iti pädme |

kälo vastu svabhävaç ca prakåtiù präëa eva ca |manaç ca païca-bhütäni vikäras triguëä api |na svarüpaà harer etat tathäpy eñu hariù sthitaù || iti brähme |

sat-präëaù sad iti präëa iti çruteù |

dravyas tu païca-bhütäni vikäro’m udähåtam |viräjaà garuòaà prähuù svaräò indra udähåtaù || iti ñäòguëye |

sarvaà tu rüpavad viñëor viçeñeëa vibhütimat |atipriyatän naivaitat svarüpam api bhaëyate || iti skände |

svato mahattvaà tu maho viçeña-präpti-çaktitä |vibhütir lakñaëonnäho lakñmé-çabdena bhaëyate || iti brahma-tarke |

pradhänatvena sarvasmän matsya-kürmädayo hareù |avatäräù çrutau khyätäù sa evaite tataù småtäù ||na svarüpaà tu brahmädyäù småtä mäyä-vibhütayaù |svecchayaiñäà viçiñöatvaà kurute tat tathä småtaù || iti vyoma-saàhitäyäm |

yajïa-çabdoditau dvau tu devau loka-puraskåtau |eko näräyaëas tatra rudra-cchinnas tathäparaù ||sa tu yajïäbhimäné syät tat-patiù keçavaù småtaù || iti pädme ||41-45||

çrédharaù : kià bahunä, yat kiàcid bhagavad-ädi tat sarvaà param eva tattvam ity anvayaù | bhagavad aiçvarya-yuktam, mahasvat tejo-yuktam | ojaù-sahasé indriya-manaù-çakté tad-yuktam | balaà däkñyam | çréù çobhä, hrér akarma-jugupsä, vibhütiù saàpattiù, ätmä buddhis tad-yuktam | arëo

varëaù | adbhutärëam äçcarya-varëam ity arthaù | rüpam eva svarüpam, rüpavad asvarüpaà ca yat tat sarvaà paraà tattvaà tad-vibhütir ity arthaù ||45||

krama-sandarbhaù : yajïasya viñëoù säkñäd avatäratvena brahma-bhavayor äveçävatäratvenänyeñäà çakti-tat-kärya-rüpatvena tad-ananyatvam ity arthaù ||45||

viçvanäthaù : kià bahunä, yat kiàcid bhagavad-ädi | bhagaà çré-käma-mähätmya-vérya-yatnärka-kértiñu ity amaraù | mahasvat tejo-yuktam | ojaù-saho-baläni indriya-manaù-çaréra-päöaväni | hrér akarma-jugupsä | ätmä buddhiù | adbhutärëam äçcarya-varëam | tat sarvaà tattvam | rüpavat säkäram asmad-ädikam | param arüpavad niräkäram | käladikaà ceti dvividhaà—bhagavad-rüpam apy asvarüpaà na bhütaù svarüpaà tasya svarüpa-çakti-viläsatväbhäväd ity arthaù | evaà ca kälädénäà puruñävatärasya karma-rüpatve’pi te çaktayo brahmädayo guëävatäräù, prajäpaty-ädayo vibhütayaù, anye kecij jïänino yoginaù karmiëo müòhäç ca sthävara-jaìgamäç ca sarve puruñävatärasya såñöy-ädi-lélä-parikarä jïeyäù ||45||

—o)0(o—

|| 2.6.46 ||

prädhänyato yän åña ämanantilélävatärän puruñasya bhümnaù |

äpéyatäà karëa-kañäya-çoñänanukramiñye ta imän supeçän1 ||

çrédharaù : çuddha-sattvävatärän vaktum äha—prädhänyata iti | asat-kathä-çravaëair ye karëayoù kañäyä maläs tän çoñayantéti tathä tän | supeçän sundarän | sa-käralopaç cärñaù2 | he åse, te tubhyam anukramiñye, tad anukrameëävåtaà tvayä péyatäm ity arthaù | yad vä péyatäm3 iti çatrantam | äpibatäà karëa-kañäya-çoñän ity arthaù ||45||

krama-sandarbhaù : kià bahunä ? etad-artham eväsya mahä-puräëasyävirbhäva iti bhavatänudita-präyaà yaço bhagavato’malam ity ädau, samädhinä’nusmara tadviceñöitam ity ädau ca varëitam | sä ca bhagavato lélä dvividhä | såñöy-ädi-rüpä lélävatära-vinoda-rüpä ca | tayor uttarä tu praçastatarety äçayenäha—prädhänyato yän åña iti | yadyapi pürvam ädyo’vatäraù puruñaù parasyety ädi granthena puruñaà kälädi-tac-chaktià mana-ädi tat-käryaà brahmädi tam | guëävatärän dakñädi-tad-1 “supeçalän” | ’ |iti vijayadhvajaù tatra madhurebhyo py atimadhurän ity arthaù2 - - , supeças çabda gata ity arthaù “ - -la kära lopaù” |ity api kvacit3 “ péì päne” - |iti dhätor daivädikäc chatå pratyaya ärñatväc cintyaù

vibhütéç coktavän asmi tena ca såñöy-ädi-léläù tathäpi yän he åñe puruñasya bhümno lélävatärän prädhänyenämananti tän eva imän mama hådayädhirüòhän | karëa-kañäya-çoñän tad-itara-çravaëa-räga-hartèn | kià ca, supeñän parama-manoharän anukramiñye tad-anukramaëaà samyak péyatäm ||46||

viçvanäthaù : evaà mäyä-çakti-prädhänyena puruñävatäram uktvä, cic-chakti-mayän lélävatärän varäha-yajïädén vaktum äha | prädhänyata ämanantéty upäsyatvenäàçeneti vyaïjayati | karëayoù kañäyän värtäntara-çravaëa-väsanäù çoñayantéti tän | he åñe ! te tubhyam anukramiñye krameëa kathayiñye | tat kathämåtaà tvayä péyatäm ||

—o)0(o—

iti särärtha-darçinyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm |ñañöho’dhyäyo dvitéye’smin saìgataù saìgataù satäm ||

—o)0(o—


brahma-närada-saàvädepuruña-vibhüti-varëanaà näma

ñañöho’dhyäyaù||2.6||

(2.7)

saptamo’dhyäyaù

brahma-närada-saàvädaù

|| 2.7.1 ||

brahmoväca—yatrodyataù kñiti-taloddharaëäya bibhrat

krauòéà tanuà sakala-yajïa-mayém anantaù |antar-mahärëava upägatam ädi-daityaà

taà daàñörayädrim iva vajra-dharo dadära ||

çrédharaù :saptame bhagaval-lélävatärä brahmaëoditäù |

näradäya tu tat-karma prayojana-gunaiù saha ||

yatra yadä kñiti-taloddharaëärthaà värähéà tanuà bibhrat sannudyato’nantas1 tadä taà suprasiddhaà hiraëyäkñaà daàñörayä dadära ||1 ||

krama-sandarbhaù : kareëa karëa-müle’han [bhä.pu. 3.19.25] iti vakñyamäëät prathamaà kareëähan, paçcäd daàñörayä ca dadäreti jïeyam ||1 ||

viçvanäthaù : avatäräù saptame’smin kroòädyäù saha karmabhiù |vibhütayaç ca bhaktäç ca nirüpyante samäsataù ||o||

varähävatäram äha | yatra kñiti-talasya bhütalasya uddharaëäya udyataù gatvä udyamaà cakre | tatraiväntar-mahärëave | upägataà hiraëyäkñaà daàñörayä kareëa karëa-müle’han iti vakñyamäëät prathamaà kareëa tato daàñörayä ca dadäreti jïeyam ||1||

—o)0(o—

|| 2.7.2 ||

jäto rucer ajanayat suyamän suyajïaäküti-sünur amarän atha dakñiëäyäm |

loka-trayasya mahatém aharad yad ärtià1 | - udyata iti samudre nimajjya rasätala gatä mahém uddhåtya daàñörägre nidhäya ürdhva

|gata ity arthaù

sväyambhuvena manunä harir ity anüktaù ||

madhvaù : kriyäbhimäëädy-ajïo’säv indra-sünuù prakértitaù |yajïe sattvät svayaà viñëur yajïo ruci-sutaù småtaù || iti pädme |

harir iti jïätveçäväsäm ity ädinänüktaù |trayé çrutir nitya-väk ca vedo’nuvacanaà tathä || iti hy abhidhänam ||2||

çrédharaù : yajïävatäram äha | ruceù prajäpateù sakäçät tad-bhäryäyä äküteù sünuù sutaù suyajïo näma jätaù | sa ca sva-bhäryäyäà dakñiëäyäà suyamän devän ajanayat | sa evendraù san yadä ärtim aharat tadä pürvaà suyajïa ity ukto’py anu paçcän manunä mätämahena harir ity uktaù | anena devotpädanaà loka-trayärtiharaëam ca tasya karma darçitam | evaà sarvaträvatäras tat-karma ca jïeyam ||2||


viçvanäthaù : yajïävatäram äha—ruceù prajäpateù sakäçäj jätaù san suyamän devän ajanayat | nämnä suyajïaù | äküteù sväyambhuva-putryäù sünuù | dakñiëäyäà sva-bhäryäyäm | sa evendraù san, yadä ärtià péòäm aharat, tadä pürvaà suyajïa ity ukto’pi anu paçcät mätämahena manunä harir ity uktaù | evam agre’pi sarvatra janma karma pitroù svasya ca näma yathä-yogyaà jïeyam ||2||

—o)0(o—

|| 2.7.3 ||

jajïe ca kardama-gåhe dvija devahütyäàstrébhiù samaà navabhir ätma-gatià sva-mätre |

üce yayätma-çamalaà guëa-saìga-paìkamasmin vidhüya kapilasya gatià prapede ||

çrédharaù : kapilävatäram äha | kardamasya prajäpater gåhe ca tad-bhäryäyäà devahütyäà jajïe | navabhiù strébhir bhaginébhiù saha | sa ca sva-mätre ätma-gatià brahma-vidyäm uktavän | yayä ätma-gatyä sä ätmanaù çamalaà maliné-karaëaà guëa-saìga-rüpaà paìkam asminn eva janmani vidhüya kapilasya gatià muktià präptavaté ||3||

krama-sandarbhaù : jajïe ceti | ätmano bhagavad-rüpasya gatià jïänam uktavän | kapilasya gatià tadéya-nityäväsaà vaikuëöhäàça-viçeñam ||3||

viçvanäthaù : kapilävatäram äha—jajïe jätaù | dvija he närada ! navabhiù strébhir bhaginébhiù | samaà saha | yayä ätma-gatyä | ätmanaù çamalaà

mäliné-karaëaà guëa-saìga-rüpaà paìkaà vidhüya | asmin jagati vartamäno janaù kapilasya gatià tripäd-vibhütisthaà kapila-vaikuëöhaà prapede präptavän ||3||

—o)0(o—

|| 2.7.4 ||

atrer1 apatyam abhikäìkñata äha tuñöodatto mayäham iti yad bhagavän sa dattaù |

yat-päda-paìkaja-paräga-pavitra-dehäyogarddhim2 äpur ubhayéà yadu-haihayädyäù ||

madhvaù : amayéà3 viñëu-pradhänäm ||4||

çrédharaù : dattätreyävatäram äha | mayäham eva4 tubhyaà datta iti yady ata äha tataù sa nämnä datto jätaù | sva-bhaktebhyo yogaiçvarya-dänaà tac-caritaà ca darçayati | yasya päda-paìkajayoù parägas tena paviträ dehä yeñäà te | ubhayém aihikémäm uñmikéà ca bhukti-mukti-rüpäà5 vä ||4||


viçvanäthaù : dattätreyävatäram äha—atrer iti | caturthy-arthe ñañöhé | mayä aham eva tubhyaà dattaù iti yad äha, tataù sa nämnä datto jätaù | yogardhià yoga-sampattim ubhayém aihikém ämuñmikéà ca bhukti-mukti-rüpäà vä | teñäà ca madhye haihayaà tu präpta-yogardhikam api mahad-aparädhata eva hetoù kupyan çré-paraçurämo jaghäneti jïeyam ||4||

—o)0(o—

|| 2.7.5 ||

taptaà tapo vividha-loka-sisåkñayä me6

ädau sanät sva-tapasaù sa catuù-sano’bhüt |präk-kalpa-samplava-vinañöam ihätma-tattvaàsamyag jagäda munayo yad acakñatätman ||

1 - | - |atrer iti caturthy arthe ñañöhé apagatià tyäjayatéty apatyaà durgati nivärakaà2 - - - |yoga rddhià dhyäna siddhià yoga sampattià vä3 ubhayéà-zba-sthäne madhvasyätra pätho bhidyate |4 - - - | mayäham eva datta ity atra ekasya karma kartå bhävo na bhagavad vyatiriktasya bhavati

- —dharma çästre - - | -dharma däso jyeñöha putro bhäryä svätmä tathaiva ca sarvasvaà guru ||varyaç ca naiva deyam iti sthitiù | — |iti adeyatvena pratipädanät ata äha bhagavän iti

5 - - |bhuktir aëimädy aiçvarya bhogaù6‘ ’ |me ädau atra saàhitäyä avivakñitatvaà bodhyam

madhvaù : me taptaù sataù | saù naù arthe | sanät pürvam |

brahmaëas tapataù pürvaà viñëur jäta urukramaù |sarva-loka-hitärthäya yena rüpaà prakäçitam ||yaç ca päti sadä lokän ajito jayatäà varaù |tasmät rudraù samutpannaù sarva-saàhära-kåd vibhuù ||ete tripuruñäù proktäù såñöi-sthity-anta-käriëaù |nimitta-mätraà tau devau viñëuù sarvasya käraëam || iti skände ||5||

: çrédharaù | kumärävatäram äha me mayä ädau yat tapas taptaà tasmät- - ’ | sva tapaso mat tapaso hetoù sa hariç catuùsano bhüt sanatkumäraù

| sanakaù sanandanaù sanätana iti catväraù sanaçabdä nämni yasya saù - | kathambhütät sva tapasaù sanäd akhaëòität1 | -yad vä sva tapasaù2 sanäd

| | - dänät samarpaëäd ity arthaù ñaëu däne sa ca pürva kalpasya samplave - - pralaye vinañöam ucchinna sampradäyam ätma tattvam ihäsmin kalpe | | - samyag jagädoktavän samyaktvaà darçayati yad gadita mätram eva ||5||munaya ätmanätmani manasy acakñata säkñäd apaçyan

krama-sandarbhaù : sadäd iti tan-nämnä bhagavän ity arthaù | sanät sanätanatamaù iti sahasra-näma-stoträt ||5||

viçvanäthaù : kumärävatäram äha | me mayä ädau yat tapas taptaà tasmät svatapaso hetoù sa hariù catuùsano’bhüt | sanaka-sanandana-sanätana-sanatkumärä iti catväraù sana-çabdä nämni yasya saù | ata eva sanäd iti ca näma | sanaà sana-çabdam atati vyäpnotéti saù | sanät sanätana-tamaù iti sahasra-näma-stoträt | iha asmin kalpe | ätma-tattvaà samyag jagäda, yad gadita-mätram eva munayaù ätman sva-manasi acakñata säkñäd apaçyan ||5||

—o)0(o—

|| 2.7.6 ||

dharmasya dakña-duhitary ajaniñöa mürtyäànäräyaëo nara iti sva-tapaù-prabhävaù |dåñövätmano bhagavato niyamävalopaà

devyas tv anaìga-påtanä ghaöituà na çekuù ||

madhvaù : naro näräyaëaç caiva hariù kåñëas tathaiva ca |catväro dharma-tanayä harir eva trayo mataù |

1 | | - | ’ atra sanäd ity avyayam dérgha ärñaù sanan nämaka ity arthaù yad vä sanät’ - - - |sanätanatamaù iti sahasra näma stoträt sanän nämä ity arthaù

2 - |asmin pakñe tapasa iti ñäñöhy antam

ananto nara-nämätra tasmiàs tu nara-nämavän |viçeñeëa svayaà viñëur nivasaty ambujekñaëaù |tasmäc caturdhä dharmasya jäto viñëur itéritaù || iti ñäòguëye ||6||

: çrédharaù - | -nara näräyaëävatäram äha dharmasya patnyäà dakña duhitari - - | mürti saàjïäyäà näräyaëo nara iti mürti dvayena jätaù kathambhütaù ?

’ - svo sädhäraëas tapaù prabhävo yasya | | tad eväha anaìgasya påtanäù’ devyo psaraso bhagavataù sakäçäd ätmanaù1 - - sva pratirüpä urvaçy ädyäù

- strér dåñövä tasya niyamävalopaà vrata bhaìgaà ghaöituà sädhayituà na | - - çekuù yad vä ätmanaù svasya yo niyamas tapo näçana rüpas tasyävalopaà

| tatra dåñövä bhagavatas taà ghaöayituà na çekur iti etac cäkhyänam ||6||ekädaçe bhaviñyati


viçvanäthaù : - | nara näräyaëävatäram äha dharmasya patnyäà mürtyäà näräyaëo nara iti svarüpa- | ’ - dvayena jätaù svo sädhäraëas tapaù prabhävo

yasya saù | ’anaìgasya påtanä devyo psarasas tapo-bhaìgärtham ägatäù | ätmanaù iti jätyaikatvaà | ätmabhyo hetubhyo niyamävalopaà tapo-bhaìgäbhäv aà dåñövä ghaöituà ceñöituà | na çekuù çäpa-bhaya-stabdhä babhüvur ity arthaù | bhäguri-mate avety asyäkära-lope naïä avalopa iti siddham |

yad vä, bhagavataù sakäçät ätmanaù sva-pratirüpä ürvaçy-ädyäù çréù niyamävalopaà vrata-bhaìgäbhävaà ca dåñövä ghaöituà na çekuù—vismayena stabdhä babhüvur ity arthaù ||6||

—o)0(o—

|| 2.7.7 ||

kämaà dahanti kåtino nanu roña-dåñöyäroñaà dahantam uta te na dahanty asahyam |

so’yaà yad antaram alaà praviçan bibhetikämaù kathaà nu punar asya manaù çrayeta ||

çrédharaù : yatra käma-vijayé krodho’pi bibheti yatra kämo na prabhavatéti kià vaktavyam ity äha—kämam iti | kåtinaù çré-rudra-pramukhä roña-yuktayä dåñöyä kämaà dahanti | roñaà tv ätmänaà dahantam api2 te na dahanti | krodhenäbhibhüyanta ity arthaù | nu aho so’yaà roño yad-antaraà 1 - - |ätmana iti dvitéyäntaà darçana kriyä karmeti jïeyam2 - - |dahantam apéti müla sthaù uta çabda apy arthaù

yan-madhyaà praviçann alaà bibheti | yad vä yasyäntar-manaù | kathaàbhütam ? amalaà nirmalaà praviçann iti ||7||


viçvanäthaù : bhagavataù käma-vijayo’yaà nädbhutaù, yatas tatra krodham akurväëaù krodha-jayam apy anyair duñkaraà kåtavän ity äha—kämam iti | kåtinaù çré-rudra-pramukhä roña-yuktayä dåñöyä kämaà dahanti | roñaà tv ätmänaà dahantam api na dahanti | roñeëäbhibhüyanta ity arthaù | nu aho | so’yaà roño yad-antaraà yan-madhyaà praviçann alaà bibheti | yad vä, yasyäntar manaù | kathaàbhütam ? amalam ||7||

—o)0(o—

|| 2.7.8 ||

viddhaù sapatny-udita-patribhir anti räjïobälo’pi sann upagatas tapase vanäni |

tasmä adäd dhruva-gatià gåëate prasannodivyäù stuvanti munayo yad upary-adhastät ||

madhvaù : avatäro mahä-viñëor väsudeva itéritaù |yo dhruväya nijaà prädät sthänam anyän adhiñöhitam || iti prakäça-saàhitäyäm ||8||

çrédharaù : caritreëaiva kam apy avatäraà1 sücayati | mätuù sapatnyäù uditäny uktäni väkyäny eva patriëo bäëäs tair viddho dhruvo räjïa uttänapado’nti samépe tapaso tapas taptum | dhruva-gatià dhruva-padam | yat yäm upari sthitäm adhastät sthitä divi bhavä divyäù saptarñayaù stuvanti | yad vä upari bhågv-ädayaù adhastät saptarñaya iti ||8||

krama-sandarbhaù : viddha iti | çré-väsudeva eväyaà dhruvärtham avatérëaù | yaù khalu dhruva-lokädhiñöhäteti gamyate | tasya dvädaçäkñara-vidyopäsakatvät tal-loka-präpteç ca ||8||

viçvanäthaù : påçnigarbhävatäram äha—viddha iti | mätuù sapatnyäù—suruceù uditäni väkyäny eva patriëo bäëäs tair viddho dhruvaù | räjïaù uttänapado’sti samépe | tapase tapas taptum | gåëate stuvate | dhruva-padaà nitya-sthala-viçeñam ity arthaù | yat yäm | upari-sthitäù, adhastät sthitäù, divi bhavä divyäù saptarñayaù stuvanti | yad vä, upari-sthitä bhågv-ädayaù adhastät saptarñayaù | väsudevävatäro’yaà påçnigarbho jïeyaù |

tvam eva pürva-sarge’bhüù påçniù sväyambhuve sati |tadäyaà sutapä näma prajäpatir akalmañaù || [bhä.pu. 10.3.32]

1 | - |kam apéti yo dhruväya prasannaù san dhruva padam adät tam avatäram ity arthaù

ahaà suto väm abhavaà påçnigarbha iti çrutaù | [bhä.pu. 10.3.41]

iti daçame karmäçravaëät | atra tu janmäçravaëät janma-karmaëoù paraspara-säpekñatväd ekatra saìgator aucityät | yad uktaà bhägavatämåte—

asyätra caritänuktyä nämänuktyä ca tatra vai |parasparam apekñitväd yuktä caikatra saìgatiù || [la.bhä. 1.3.56] iti |

na cätra dhruvärthaà vaikuëöhän näräyaëa evägataù | tena påthag eväyaà dhruva-priyo’vatära iti väcyam | yad uktaà tatraiva—

aträgamana-mätreëa yadi syäd avatäratä |anyaträpi prasajyeta yatheñöaà tat-prakalpanä || [la.bhä. 1.3.58] iti ||8||

—o)0(o—

|| 2.7.9 ||

yad venam utpatha-gataà dvija-väkya-vajra-niñpluñöa-pauruña-bhagaà niraye patantam |

trätvärthito jagati putra-padaà ca lebhedugdhä vasüni vasudhä sakaläni yena ||

madhvaù : påthur näma mahäräjas tatra viñëuù svayaà prabhuù |påthu-nämä caturbähuù praviñöas tena cärthitaù || iti mahä-saàhitäyäm ||9||

çrédharaù : påthv-avatäram äha | yad yadä åsibhir arthitas1 tadä venaà trätvä anvarthaà2 tat putra iti padaà näma lebhe |

puà-nämno narakädy asmät pitaraà träyate sutaù |tasmät putra iti proktaù svayam eva svayaàbhuvä ||

iti hi putra-pada-vyutpattiù | kathambhütam ? dvijänäà çäpa-väkyam eva vajraà tena vipluñöaà dagdhaà pauruñaà bhagam aiçvaryaà ca yasya tam | cariträntaram äha | yena ca jagati jagad-arthe vasüny annädi-dravyäëi dugdhä ||9||

1 - |arthita iti avatarituà prärthitas tadä vena dehäd avatérëaù sann ity arthaù2 | - anvartham anugatävayavärthaà yaugikärtham iti yävat trätveti ktvä pratyayas tu

- |träëävaçyakatä vivakñayä bhävini bhütavan nirdeçät

krama-sandarbhaù : niraye patantam iti punaù punaù patanäya sajjamänaà trätvä putra-padaà ca lebha iti | na kevalaà trätavän, api tu putra-padaà ca putratvam api lebha ity artha-vyaktyä tatrodyateñu muniñu käruëya-viçeña-vyaktiù | ktvä-pratyayas tu träëasyävaçyakatä-vivakñayä bhävini bhütavan nirdeçät | kintu saptama-skandhe—bhagavan nindayä veëo dvijais tamasi pätitaù [bhä.pu. 7.1.16] ity anusäreëaikadä çré-påthu-räjena çré-näradät sva-pitur naraka-bhogänantaraà kuñöhi-mleccha-präptià çrutvä tam änéya påthüdakäkhya-kurukñetra-térthe snapanädinä krameëa tad-aparicchedya-yätanä-bhogäd uddadhäreti vämana-puräëäd viçeño jïeyaù ||9||

viçvanäthaù : påthv-avatäram äha | yat yadä åsibhir arthitas tadä veëaà trätvä anvarthaà tat putra iti padaà näma lebhe |

puà-nämno narakädy asmät pitaraà träyate sutaù |tasmät putra iti proktaù svayam eva svayaàbhuvä ||

iti putra-pada-vyutpattiù | kathambhütam ? dvijänäà çäpa-väkyam eva vajraà tena niñpluñöaà dagdhaà pauruñaà bhagam aiçvaryaà ca yasya tam | çré-påthu-räjena näradät sva-pitur naraka-bhogänantaraà kuñöhi-mlecchatva-präptià çrutvä tam änéya påthüdakäkhye kurukñetra-térthe snapanädinä tad-aparicchedya-yätanäbhogäd uddadhäreti vämana-puräëa-kathä jïeyä | cariträntaram äha—yena ca vasuni annädi-dravyäëi | vasudhä påthvé dugdhä ||9||

—o)0(o—

|| 2.7.10 ||

näbher asäv åñabha äsa sudevi-sünuryo vai cacära sama-dåg jaòa-yoga-caryäm |

yat päramahaàsyam åñayaù padam ämanantisvasthaù praçänta-karaëaù parimukta-saìgaù ||

madhvaù : yad-rüpaà paramahaàsa-präpyaà padam ämananti ||10||

çrédharaù : åsabhävatäram äha | asau harir näbher ägnédhra-puträt sudevyäù sünur äsa | näbher bhäryäyä merudevyä1 eva sudevéty api saàjïä | jaòavad yogena nitya-samädhinä caryäm | yad iti yäm2 | tatra hetuù—sama-dåk | taträpi hetuù—sva-sthaù sva-svarüpe sthitaù | yataù praçäntendriyaù | tat kutaù ? yataù parito mukta-saìgaù ||10||1 | - —merudevyä iti prathama skandhe añöame merudevyäà tu näbher jäta urukramaù[ . . 1.3.13] |bhä pu iti kathitäyäù2 - - | , - yäà jaòa yoga caryäm ity arthaù athavä yäà samädhi caryäà päramahaàsyaà padaà

- |paramahaàsa präpyam ämanantéty arthaù


viçvanäthaù : åsabhävatäram äha | näbheù sakäçät äsa abhüt sudevyäù sünuù | jaòavad yoga-caryäm | yasya päramahaàsyaà padaà cihnam åñaya ämananti abhyasyanti | åñabhaù kédåçaù ? svasminn eva tiñöhatét svastha ity ädi | atra samäpta-punar-ättatä doñaç ced evaà vyäkhyayam | yasya päramahaàsyam åñayaù ämananti, teñu åñiñu parimukta-saìgaù | ime mat-päramahaàsyaà na jänantv iti teñu préti-rahitaù | ata eva te bhrañöä babhüvur iti tatra kathä drañöavyäù ||10||

—o)0(o—

|| 2.7.11 ||

satre mamäsa bhagavän haya-çérañäthosäkñät sa yajïa-puruñas tapanéya-varëaù |chandomayo makhamayo’khila-devatätmä

väco babhüvur uçatéù çvasato’sya nastaù ||

madhvaù : chandäàsi ca makhyäç caiva devä lokäç ca sarvaçaù |sarve viñëau sthitä yasmäd ataù sarva-mayo hy asau || iti mahä-saàhitäyäm |

çrédharaù : hayagrévävatäram äha—satre iti | atho ity arthäntare | sa eva säkñäd bhagavän mama brahmaëaù satre yajïe hayaçérñä äsa | tapanéyaà suvarëaà tadvad varëo yasya | chando-mayo vedamayaù tad-vidheyä ye makhäs tan-mayaù | amåtamaya iti vä päöhaù | makhair yajanéyä akhilä devatäs tad-ätmä ca | asya çvasataù çväsaà muïcato nasto näsä-puöäd uçatér uçatyaù kamanéyä veda-lakñaëä väco babhüvuù ||11||


viçvanäthaù : hayagrévävatäram äha | satre yajïe | äsa ävirbabhüva | asya hayaçérñëaù | çvasato niùçvasataù | nasto näsä-puöät | uçatyaù kamanéyä veda-lakñaëä väco babhüvur udapadyaà tu | atra chandeti viçeñaëa-trayeëa karma-käëòä-jïäna-käëòa-devatä-käëòa-sambandhinyaù çrutaya iti gamyate | amåtamaya ity atra makhamaya ity api päöhaù kvacit ||11||

—o)0(o—

|| 2.7.12 ||

matsyo yugänta-samaye manunopalabdhaù

kñoëé-mayo nikhila-jéva-nikäya-ketaù |visraàsitän uru-bhaye salile mukhän meädäya tatra vijahära ha veda-märgän ||

madhvaù : kñauëémayaù naukäçrayatvät kñoëé-mayaù ||12||

çrédharaù : matsyävatäram äha | matsyo bhävinä vaivasvatena manunä1 dåñöaù | kñoëémayaù påthvé-pradhänaù2, tad-äçraya ity arthaù | ata eva nikhila-jéva-nikäyänäm äçrayaù | me mukhäd visraàsitän galitän vedasya märgän vedän ädäya tatra yugänta-salile vijahära | ha harñeëa ||12||

krama-sandarbhaù : matsya iti | manunä vaivasvata-manutayä bhävinä satyavratenety arthaù | atra çaìkhäsura-vadhas tv atiprasiddhatvän noktaù ||12||

viçvanäthaù : matsyävatäram äha | matsyo bhävinä vaivasvatena manunä

dåñöaù | kñauëé-mayaù påthvé-pradhänaù, tad-äçraya ity arthaù | nikhilänäà caturvidhänäm eva jéva-saìghänäà keta äçrayaù | uru-bhaye pralaya-salile me mukhäd visraàsitän vigalitän veda-märgän ädäya vijahära ||12||

—o)0(o—

|| 2.7.13 ||

kñérodadhäv amara-dänava-yüthapänämunmathnatäm amåta-labdhaya ädi-devaù |

påñöhena kacchapa-vapur vidadhära gotraànidräkñaëo’dri-parivarta-kañäëa-kaëòüù ||

çrédharaù : kürmävatäram äha | kñérodadhau kacchapa-vapuù san gotraà manthanärthaà mandara-girià påñöhena dhåtavän | kadä ? amåta-labdhaye kñiräbdhim unmathnatäà satäm | nidräyäù kñaëo’vasara utsavo vä yasya saù | nidrävasaraù kutaù ? taträha | adreù parivartaù paribhrama eva kañäëaù kañaëaà gharñaëa-sukha-prado yasyäà sä kaëòür yasya saù | yad vä, adri-parivarta eva kañaù kañaëaà tena aëiti apayätéti kañäëä kaëòür yasya ||13||

krama-sandarbhaù : adreù parivartaù paribhramaù | sa eva kañäëaù kañaëo hiàsako yasyäà sä kaëòür yasya saù ||13||

1 |bhävinä satyavratenety arthaù2 äçritänäà madhye påthivé pradhänaà yatra sa ity arthaù, våkña- |mayo gräma itivat

viçvanäthaù : kürmävatäram äha—kñérodadhäv iti | amåta-labdhaye kñiräbdhim unmathnatäà yä amåta-labdhis tasyai | gotraà mandara-girià dadhära | nidräyäà kñaëo’vasara utsavo vä yasya saù | tatra hetuù—adreù parivartena paribhramaëena kañäëä kañyamäëä dürékriymäëä kaëòür yasya saù | kañ hiàsäyäà yag-bhäva ärñaù ||13||

—o)0(o—

|| 2.7.14 ||

traipiñöaporu-bhaya-hä sa nåsiàha-rüpaàkåtvä bhramad-bhrukuöi-daàñöra-karäla-vaktram |

daityendram äçu gadayäbhipatantam ärädürau nipätya vidadära nakhaiù sphurantam ||

çrédharaù : çré-nåsiàhävatäram äha | traipiñöapä deväs teñäm uru-bhayaà hantéti tathä sa bhagavän | yad vä, traipiñöapänäà devänäm apy uru-bhayaà yasmät tädåço häso yasya tan nåsiàha-rüpam | atha vä hiraëyakaçipo räjya-käle traipiñöapänäà daityänäm uru-bhayaà yasmät tädåço häso yasya tan nåsiàha-rüpam | kathambhütam ? bhramantyau bhrukuöyau daàñöräç ca yasmiàs tat-karälaà vaktraà yasmiàs tat | daityendraà sphurantam ärät samépa eva gadayopalakñitam abhipatantaà nakhair vidadära ||14||


viçvanäthaù : çré-nåsiàhävatäram äha | traipiñöapänäà devänäm uru-bhayaà hantéti tathä sa prasiddho bhagavän | bhramantyau bhrukuöyau daàñöräç ca yatra tathä-bhütaà karälaà bhéñaëaà vaktraà yatra tat | daityendraà hiraëyakaçipum | ärät samépata eva gadayä saha abhipatantam ||14||

—o)0(o—

|| 2.7.15 ||

antaù-sarasy uru-balena pade gåhétogräheëa yütha-patir ambuja-hasta ärtaù |

ähedam ädi-puruñäkhila-loka-näthatértha-çravaù çravaëa-maìgala-nämadheya ||

çrédharaù : hari-saàjïakävatäram äha—antar iti yugalena | gaja-yüthasya patiù | tértha-rüpaà çravo yaço yasya sa tértha-çraväù he tértha-çravaù | çravaëenaiva maìgalaà nämadheyaà yasya saù ||15||

krama-sandarbhaù : ähedam iti | asya väkyasya näräyaëäkhila-guro bhagavan namas te [bhä.pu. 8.3.32] ity añöama-skandha-väkyena samäptir jïeyä ||15||

viçvanäthaù : hari-saàjïakävatäram äha—antar iti dväbhyäm | idaà näma-catuñöayam äha | tatra ädi-puruñeti tvam ädita eva puruñäkära eva, ahaà tu jévatvät puruño’pi samprati päpät gajäkära eveti bhävaù | akhila-lokänäà nätheti mamäpi näthas tvaà bhavitum arhasy eveti bhävaù | çravaëa-maìgaleti çré-guru-mukhät tan-näma yayä çrutam eva, tad apy etad amaìgalaà katham iti bhävaù ||15||

—o)0(o—

|| 2.7.16 ||

çrutvä haris tam araëärthinam aprameyaçcakräyudhaù patagaräja-bhujädhirüòhaù |cakreëa nakra-vadanaà vinipäöya tasmäd

dhaste pragåhya bhagavän kåpayojjahära ||

madhvaù : haris täpasa-nämäsau jätas tapasi vai manuù |gajendraà mocayämäsa sasarja ca jagad-vibhuù || iti mätsye ||16||

çrédharaù : tad-vacanaà çrutvä çaraëärthinaà taà haste çuëòäyäà pragåhya | kià kåtvä | nakrasya grähasya vadanaà vinipäöya vidärya | tasmät tad-vadanät ||16||

krama-sandarbhaù : bhujä bhujayor madhya-bhägaù påñöham ity arthaù ||16||

viçvanäthaù : araëärthinaà çaraëärthinam ||16||

—o)0(o—

|| 2.7.17 ||

jyäyän guëair avarajo’py aditeù sutänäàlokän vicakrama imän yad athädhiyajïaù |kñmäà vämanena jagåhe tripada-cchalena

yäcïäm åte pathi caran prabhubhir na cälyaù ||

çrédharaù : vämanävatäram äha | aditeù sutänäà dvädaçädityänäà madhye adhiyajïo yajïädhiñöhätä viñëuù | avarajaù kanéyän api guëair jyäyäï jyeñöhaù | guëän eväha | yady ata imäàl lokän vicakrame päda-nyäsaiù kräntavän | atha pratiçrutänantaram eva | tatra hetuù—baleù kñmäà vämana-rüpeëa jagåhe | nanv éçvaraù svayam kim iti durbalavat tathä cakre ? taträha—yäcïäà vinä dharma-märge vartamäno na cälyaù, aiçvaryän na bhraàçanéya iti ||17||

krama-sandarbhaù : lokän vicakrame iti | guëa-jyäyastve hetuù sarvätikrami-guëo hi sarvam äkramituà çaknoti | kñamäm iti tad upalakñitaà trailokyam ity arthaù ||17||

viçvanäthaù : vämanävatäram äha | aditeù sutänäà dvädaçädityänäm avarajo’pi guëair jyäyän | adhiyajïaù yajïädhiñöhätä viñëuù | vämanena vämana-rüpeëa | nanv éçvaraù kim iti tathä-cchalena yayäce ? taträha—yäcïäà vinä dharma-märge vartamänaù prakäräntareëa na cälayitum arhaù ||17||

—o)0(o—

|| 2.7.18 ||

närtho baler ayam urukrama-päda-çaucamäpaù çikhä1-dhåtavato vibudhädhipatyam |yo vai pratiçrutam åte na cikérñad anyadätmänam aìga manasä haraye’bhimene ||

madhvaù : aindraà padaà näntaréyaà phalaà tu hari-toñaëam |jagad-dätur baler yasmäd änandodriktatä || iti brahma-tarke |

çérñäkhyamänam ||18||

çrédharaù : nanu tarhi yäcïayäpi cälanam anucitam evety äçaìkya, tato’dhikaà sva-sälokyädi däsyäméty äçayena håtavän ity äha—närtha iti | yad vibudhädhipatyam idänéà balät präptam agre déyamänaà cäyaà baleù puruñärtho na bhavati | kuta ity ata äha | ä apa iti cchedaù | urukramasya päda-çaucaà caraëa-kñälana-rüpä apaù ä sarvato dhåtavataù | kva ? çikhä çikhäyäm | mürdhnéty arthaù | kià ca çukreëa väritaù çapto’py aìga he närada, yaù pratiçrutaà vinänyan na cikérñat kartuà naicchat | yaç ca tåtéya-päda-püraëärthaà haraye ätmänaà deham apy abhimene’ìgékåtavän | evaà sa-dehaà trailokyaà çraddhayä dattavato vibudhädhipatyam artho na bhavatéty arthaù ||18||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam |1 |çikhä ity atra ärñäù saptamyä luk

viçvanäthaù : nanu tarhi yäcïayäpi cälanam anucitam evety äçaìkya, tato’dhikaà sva-sälokyädi däsyäméty äçayena håtavän ity äha—närtha iti | yad vibudhädhipatyam idänéà balät präptam agre däsyamänaà ca, ayaà baleù puruñärtho na bhavati | kutaù ? ity ata äha | ä apa iti cchedaù | urukramasya päda-çaucaà caraëa-kñälana-rüpä apaù ä samyak-prakäreëa dhåtavataù | kva ? çikhäsu mürdhanéty arthaù | kià ca, çukreëa väritaù çapto’pi, aìga he närada ! pratiçrutaà vinä anyan na cikérñat kartuà naicchat | aò-ägamäbhäva ärñaù | yat tåtéya-caraëa-püraëärthaà haraye ätmänam ahantäspadaà deham apy abhimene abhimatékåtya dadäv ity arthaù ||18||

—o)0(o—

|| 2.7.19 ||

tubhyaà ca närada bhåçaà bhagavän vivåddha-bhävena sädhu parituñöa uväca yogam |

jïänaà ca bhägavatam ätma-satattva-dépaàyad väsudeva-çaraëä vidur aïjasaiva ||

madhvaù : aitareyo hariù präha näradäya svakäà tanum |yat präpur vaiñëavä nänye yad-åte na sukhaà param || iti brähme ||19||

çrédharaù : haàsävatäram äha—tubhyam iti | bhåçaà vivåddhena bhävenätyudriktayä bhaktyä parituñöaù san bhakti-yogaà sädhu yathä tathä uväca | jïänaà ceti jïäna-sädhanam | kià tat ? bhägavataà näma | kathambhütam ? tattvam eva sa-tattvam | ätma-tattva-dépakam | vivåddha-bhäveneti viçeñaëasya phalam äha—yad iti ||19||

krama-sandarbhaù : tubhyaà ceti | viñëu-dharmottare haàsa-rüpeëa tasmai tat-kathanät ||19||

viçvanäthaù : haàsävatäram äha—tubhyam iti | vivåddha-bhävena premëä | yogaà bhakti-yogaà jïänaà ca | tac ca jïänaà bhakti-viñayasya bhakty-äçrayasyeti dvividhaà viçeñaëa-dvayenäha | bhägavataà—bhagavat-saundarya-saurabhya-sausvarya-saukumärya-mädhurya-sädguëyädy-anubhava-rüpaà prema-gamyam ity arthaù | tathä ätmano bhakty-äçrayasya jévasya yat sa-tattvaà tattvam eva jïänänandädikaà, tasya dépam avidyävaraëa-nivartakatvät pradépaà prakäçakam ity arthaù | yad idaà dvividhaà jïänam | väsudeva-çaraëäù aikäntika-bhaktäù, aïjasä sukhenaiva viduù | sarvatraiva çästreñu jïänädi-çabdä viçeñaëa-viçeñya-bhäva-vinäbhütatvena prayuktä brahma-jïänädiñv eva rüòhäù, yathä païkajädi-çabdäù padmädiñu | anyathä tu yathä-yogam eva vartanta iti yaugikä eva | yathä—jïänaà paraà man-mahimävabhäsaà yac-chürayo bhägavataà vadanti

[bhä.pu. 3.4.13] iti | jïänaà ca yad ahaitukam [bhä.pu. 1.2.7] iti, yan-mitraà paramänandaà pürëaà brahma sanätanam [bhä.pu. 10.14.33] iti | yathä ca, paìkajaà vartma durgamam iti | maëòapaà bhojayej janam ity ädi |

atra viñëu-dharmottare näradäya haàsa-rüpeëa bhakti-yoga eva uktaù | yat tu—

yadä tvaà sanakädibhyo yena rüpeëa keçava |yogam ädiñöavän etad rüpam icchämi veditum ||

iti sanakädibhyo jïänopadeñöä haàso vakñyati, sa tv anyo haàso jïeyaù | atra tubhyaà ceti ca-käreëa tubhyam avatäräyäpi bhakti-yogam uväcety ukti-bhaìgyaiva näradävatäro’py uktaù ||19||

—o)0(o—

|| 2.7.20 ||

cakraà ca dikñv avihataà daçasu sva-tejomanvantareñu manu-vaàça-dharo bibharti |duñöeñu räjasu damaà vyadadhät sva-kértià

satye tri-påñöha uçatéà prathayaàç caritraiù ||

madhvaù : manvantareñu bhagavän cakravartiñu saàsthitaù |caturbhujo jugopaitad duñöa-räjanya-näçakaù ||räja-räjeçvarety ähur munayaç cakravartinam |véryadaà paramätmänaà çaìkha-cakra-gadädharam | iti satya-saàhitäyäm |20||

çrédharaù : tat tan manvantarävatäram äha—cakram iti | sva-tejo nijaà prabhävam eva cakraà sudarçanaà bibharti | cakravad apratihataà prabhävaà bibhartéty arthaù | tad eväha | manu-vaàça-pälakaù san trayäëäà lokänäà påñöhe upari sthite satyaloke’pi kamanéyäà sva-kértià vistärayan räjasu daëòaà vidhatte ||20||


viçvanäthaù : tat tan manvantarävatäram äha | daçasu dikñu avihataà tejo bibharti | cakraà ca sudarçanaà cakram ivety arthaù | manu-vaàça-dharo manu-vaàça-pälakaù | ata eva dåñöeñu damaà daëòam | kédåçaù ? trayäëäà lokänäà påñöhe upari-sthite satya-loke’pi | uçatéà kamanéyäà kértià vistärayan ||20||

—o)0(o—

|| 2.7.21 ||

dhanvantariç ca bhagavän svayam eva kértirnämnä nåëäà puru-rujäà ruja äçu hanti |yajïe ca bhägam amåtäyur avävarundha1

äyuñya-vedam anuçästy avatérya loke ||

çrédharaù : dhanvantary-avatäram äha | loke’vatérya dhanvantariù san puru-rujäà mahä-rogiëäà sva-nämnaiva rujo rogän hanti | svayam eva kértir iti kérty-atiçayoktiù | amåtaà maraëa-çünyam äyur yasmät saù | ava avasannaà pürvaà daityaiù pratibaddhaà yajïe bhägam avarundhe labhate | aväpa ruddham iti päöhe’py ayam evärthaù | äyur viñayaà vedaà cänuçästi pravartayati ||21||


viçvanäthaù : dhanvantary-avatäram äha—kértiù kérti-svarüpa eva säkñäd iti kérty-atiçaya uktaù | nämnaiva dhanvantarir iti çabdenaiva | bhägaà pürvaà daitya-ruddham aväpa | amåtam iväyur loke präkaöyaà yasya sa, sarva-loka-nairujya-dänäd iti bhävaù | avävaruddhe iti päöhe—ava avasannaà bhägam avarundhe labhate sma | äyur viñayaà vedam anuçästi pravartayati ||21||

—o)0(o—

|| 2.7.22 ||

kñatraà kñayäya vidhinopabhåtaà mahätmäbrahma-dhrug ujjhita-pathaà narakärti-lipsu |uddhanty asäv avani-kaëöakam ugra-véryas2

triù-sapta-kåtva urudhära-paraçvadhena ||22||

çrédharaù : paraçurämävatäram äha | jagataù kñayäya vidhinä daivenopabhåtaà saàvardhitaà, måtyave samarpitam iti vä | brähmaëebhyo druhyatéti tathä ata ujjhitaù panthä veda-märgo yena | ata eva narakärtià lipsatéva | evambhütam avaneù kaëöaka-tulyaà kñatram asau mahätmä harir uddhanty utpäöayati, dérgha-tékñëa-dhäreëa paraçunä ||22||


1 " aväpa ruddham” iti cakravartinä svékåta- |päöhaù “aväpa duùkham äyuç ca” iti go-saàskaraëe dhåta-päöhäntaro’nätyädaraëéyaù |2 - ugra véryam iti päöhaù.

viçvanäthaù : paraçurämävatäram äha | kñatriyaà hanti | kédåçam ? kñayäya näçärthaà, vidhinaiva upabhåtam upaòhaukitam | raudra-rasa-mayäya asmai upäyanatvena samarpitam ity arthaù | kñatraà kédåçam ? brahma-dhrug ity ädi | tac ca hanane hetur uktaù ||22||

—o)0(o—

|| 2.7.23 ||

asmat-prasäda-sumukhaù kalayä kaleçaikñväku-vaàça avatérya guror nideçe |tiñöhan vanaà sa-dayitänuja äviveça

yasmin virudhya daça-kandhara ärtim ärcchat ||

madhvaù : präëädika-leçaù ||23||

çrédharaù : rämävatäram äha tribhiù—asmad iti | asmäkaà brahmädénäà prasäde sumukhaù, kalayä bharatädi-rüpayä saha, kalä mäyä tasyä éço guror daçarathasyäjïäyäà tiñöhan sétä-lakñaëäbhyäà sahito vanam aviveça | yasmin virodhaà kåtvä rävaëo näçaà präptaù ||23||


viçvanäthaù : rämävatäram äha tribhiù | asmäsu brahmädi-stamba-paryanteñu yaù prasädas tena sumukha ity avatärasyäsya kåpätiçayo dyotitaù | kalayä lakñmaëädi-rüpayä saha | svayaà tu kalänäm éçaù pürëa ity arthaù | cinmaye’smin mahä-viñëau jäte däçarathe harau iti çruteù | nåñiàha-räma-kåñëeñu ñäòguëyaà paripüritam iti småteç ca | ärtim ärcchat näçaà präptaù||23||

—o)0(o—

|| 2.7.24 ||

yasmä adäd udadhir üòha-bhayäìga-vepomärgaà sapady ari-puraà haravad didhakñoù |

düre suhån-mathita-roña-suçoëa-dåñöyätätapyamäna-makaroraga-nakra-cakraù ||

çrédharaù : yasmai rämäyodadhir märgaà dadau | sapadi çéghraà haro yathä tripuraà didhakñus tadvad aripuraà laìkäà dagdhum icchatoù | ñañöhé caturthy-arthe | yad vä païcaméyam | didhakñoù rämäd yad bhayaà präptaà tenäìge kampo yasyeti | kathambhüta udadhiù ? üdhaà präptaà yad bhayaà

tenäìgeñu vepaù kampo yasya | atra hetuù—düre vartamänä suhåt sétä tayä nimitta-bhütayä mathitaù kñubhito roñas tena suçoëätyaruëä dåñöis tayä’tyantaà tapyamänaà makaräëäm uragäëäà nakräëäà ca cakraà yasmin ||24||


viçvanäthaù : üdho bhayenäìga-vepaù kampo yena saù | udadhir yasmai märgaà dadau | tripuraà didhakñor harasy eva, ari-puraà laìkäà didhakñoù | caturthy-arthe ñañöhé | kédåçaù ? düre vartamänä suhåt sétä tayä nimitta-bhütayä, mathitaù kñubhitaù, roñas tena suçoëä atyaruëä dåñöis tayä atyantaà tapyamänaà makaräëäm uragäëäà nakräëäà ca cakraà yasmin ||24||

—o)0(o—

|| 2.7.25 ||

vakñaù-sthala-sparça-rugna-mahendra-väha-dantair viòambita-kakubjuña üòha-häsam |sadyo’subhiù saha vineñyati dära-hartur

visphürjitair dhanuña uccarato’dhisainye ||

madhvaù : vineñyati vinäsam eñyati | dära-hartuù bhagavataù |

dhanur-visphürjitair nañöä rävaëaù pürvam eva tu |punaù çarai räma-muktaiù sänubandho vinaçyati || iti skände ||25||

çrédharaù : kià ca, yuddhe rävaëasya vakñaù-sthala-sparçena rugëä bhagnä ye mahendra-vähasyairävatasya dantäs tair viòambitäù svadhavalimnä dhavalékåtäù | tat-tad-dikñu patitaiù prakäçitä ity arthaù | yä evambhütäù kakubho diças tä juñate sevate pälayatéti vä tathä tasya dära-hartü rävaëasya aho mat-samaù ko’nyo’stéti mahä-garveëoòhaà präptaà häsam asubhiù präëaiù saha sadyaù çéghraà vineñyaty apaneñyati | kaiù ? dhanuño visphürjitaiù öaìkära-ghoñair eva | kathambhütasya ? adhisainye sva-para-sainya-madhye uccarata utkarñeëa vicarataù | kakub-jaya-rüòha-häsam iti päöhe dantair ujjvalitänäà kakubhäà jayena yo rüòha-häsaù saïjäto garvas tam apaneñyatéty arthaù ||25||


viçvanäthaù : kià ca, yuddhe rävaëasya vakñaù-sthala-sparçena, rugëä bhagnä, ye mahendra-vähasya airävatasya dantäù, tair viòambitäù sva-dhavalimnä dhavalékåtäù | tat-tad-dikñu patitais taiù prakäçitä ity arthaù |

yä evambhütäù kakubho diças tä juñate sevate pälayatéti vä tathä tasya | dära-hartü rävaëasya üòhaà präptaà häsam | “aho mat-samaù ko’nyo nästi” iti garvam asubhiù präëaiù saha sadyo vineñyaty apaneñyati | kaiù ? dhanuño visphürjitaiù öaìkära-ghoñair eva | kathambhütasya ? tasya adhisainye sva-para-sainya-madhye utkarñeëa carataù | kakub-jaya-rüòha-häsam iti päöhe tathä-bhütänäà kakubhäà jayena rüòhaà garvam ||25||

—o)0(o—

|| 2.7.26 ||

bhümeù suretara-varütha-vimarditäyäùkleça-vyayäya kalayä sita-kåñëa-keçaù |jätaù kariñyati janänupalakñya-märgaù

karmäëi cätma-mahimopanibandhanäni ||

madhvaù : räma eko hy anantäàças tatra rämäbhidho hariù |çukla-keçätmakas tiñöhan ramayämäsa vai jagat || iti brähme |viñëor nänyena karmäëi pareñäà tan-nibandhanam || iti mätsye ||26||

çrédharaù : çré-kåñëävatäram äha—bhümer iti daçabhiù | suretarä asuräàça-bhütä räjänas teñäà varüthaiù sainyair vimarditäyä bhäreëa péòätäyäù | kalayä rämeëa saha jätaù san | ko’sau jätaù ? sita-kåñëau keçau yasya bhagavataù sa eva säkñät | sita-kåñëa-keçatvaà çobhaiva na tu vayaù-pariëäma-kåtam, avikäritvät | yat tüktaà viñëu-puräëe—ujjahärätmanaù keçau sita-kåñëau mahämune [vi.pu. 5.1.59] iti | yac ca bhärate—

sa cäpi keçau harir udbabarha çuklam ekam aparaà cäpi kåñëam |tau cäpi keçäväviçetäà yadünäà kule striyau rohiëéà devakéà ca ||

tayor eko balabhadro babhüva yo’sau çvetas tasya devasya keçaù | kåñëo dvitéyaù keçavaù sambabhüva keço yo’sau varëataù kåñëa uktaù || [ma.bhä. 1.189.31-32] iti |

tat tu na keça-mäträv avatäräbhipräyaà, kintu bhü-bhärävataraëa-rüpaà käryaà kiyad etat ? mat-keçäv evaitat kartuà çaktäv iti dyotanärtham | räma-kåñëayor varëa-sücanärthaà ca keçoddharaëam iti gamyate | anyathä tatraiva pürva-para-virodhäpatteù, kåñëas tu bhagavän svayam iti etad-virodhäc ca | kathambhütaù ? parameçvaratayä janair anupalakñyo märgo

yasya | tarhéçvaratve kià pramäëam, atimänuña-karmäny athänupapattir evety äha | ätmano mahinä upanibadhyate’bhivyajyate yeñu täni ||26||

krama-sandarbhaù : bhümer iti daçabhiù | suretarä asura-bhäva-mayä ye räjänaù, teñäà varüthaiù sainyair vimarditäyä1 bhuvaù kleçam apahartuà paramätmano’pi paratvät janair asmad-ädibhir2 anupalakñya-märgo’pi prädurbhütaù san karmäëi ca kariñyati | ko’sau ? kalayä aàçena sita-kåñëa-keço yaù, yatra sita-kåñëa-keçau devair dåñöäv iti çästräntara-prasiddheù | so’pi yasyäàçena sa eva bhagavän svayam ity arthaù | tad-avinäbhavitvät çré-baladevasyäpi grahaëaà dyotitam |

nanu puruñäd api paro’sau bhagavän kathaà bhü-bhärävatäraëa-mäträrthaà svayam avatariñyatéty äçaìkyäha—ätmano mahimänaù parama-mädhuré-sampadaù upanibadhyante nija-bhaktair adhikaà varëyante yeñu, täni karmäëi ca kariñyati | yadyapi nijäàçenaiva vä nijecchäbhäsenaiva vä bhü-bhära-haraëam éñat-karaà, tathäpi nija-caraëäravinda-jévätu-våndam änandayann eva lélä-kädambinéà nija-mädhuré-varñaëäya vitariñyamäëo’vatariñyatéty arthaù | viñëu-puräëädi-vacanaà tu tatra pürvam eva vyakhyätam asti |3

sita-kåñëa-keça ity atra tätparyaà çré-svämibhir eva vivåtam | idam apy atra tätparyaà sambhavati—nanu deväù ! kim-arthaà mäm evätärayituà bhavadbhir ägåhyate ? aniruddhäkhya-puruña-prakäça-viçeñasya kñéroda-çvetadvépa-dhämno mama yau keçäv iva sva-çiro-dhärya-bhütau täv eva çré-väsudeva-saìkarñaëau svayam evävatariñyataù | tataç ca bhü-bhära-haraëaà täbhyäm éñat-karam eveti |

atha ujjahärätmanaù keçau [vi.pu. 5.1.59] ity asyaiva çabdo’rtho’pi muktäphala-öékäyäà—keçau sukha-sväminau sito rämaù | ätmanaù sakäçäd ujjahära uddhåtavän ity ädi | 4 yair yathä-çrutam evedaà vyäkhyätaà, te tu na samyak parämåñöavantaù, yataù sura-mätrasyäpi nirjaratvaà prasiddham | akäla-kalite bhagavati jaränudayena keça-çauklyänupapattiù | na cäsya keçasya naisargika-sita-kåñëateti pramäëam asti | ata eva nåsiàha-puräëe kåñëävatära-prasaìge çakti-çabda eva prayujyate, na tu keça-çabdaù | tathä hi—

vasudeväc ca devakyäm avatérya yadoù kule |

1 nipéòitäyä iti ìa-granthasya päöhäntaraà. 2 asmäbhiù (ka, kha)3 “viñëu....asti” iti väkyaà sarvatra na dåçyate. 4 “harivaàçe hi kasyäàcid giri-guhäyäà bhagavän sva-mürtià nikñipya garuòaà ca taträvasthäpya svayam aträgata ity uktam | tad uktam sa devän abhyanujïäya [ha.vaà. 1.55.50] ity ädi” iti väkyaà atra sthäne kåñëa-sandarbhe dåçyate, na tu krama-sandarbhasya kasyäàçcil lipyäm |

sita-kåñëe ca mac-chakté kaàsädyän ghätayiñyataù || [nå.pu. 53.30-31] ity ädinä |

astu tarhi aàçopalakñaëaù keça-çabdaù ? na, avilupta-sarva-çaktitvena säkñäd-ädi-puruñatvasyaaiva niçcetuà çakyatvät | kåñëa-viñëv-ädi-çabdänäm aviçeñataù paryäyatva-pratéteù | naivam avatäräntarasya kasya vänyasya janma-dinaà jayanty-äkhyayätiprasiddham | ata evoktaà mahäbhärate (1.1.193-194)—

bhagavän väsudevaç ca kértyate’tra sanätanaù |çäçvataà brahma paramaà yogi-dhyeyaà niraïjanam || iti |

iti tasyäkäla-kalitatvaà yo’yaà kälas tasya te’vyakta-bandho ceñöäm ähuù [bhä.pu. 10.3.26] ity ädau çré-devaké-devé-väkye, natäù sma te nätha [bhä.pu. 1.11.6] ity ädau çré-dvärakä-väsi-väkye ca prasiddham |

ato yat prabhäsa-khaëòe keçasya bälatvam eva ca, tat sitimnaù käla-kåta-palita-lakñaëatvam eva ca darçitam, tasya çarériëäà çuñka-vairägya-pratipädana-prakaraëa-patitatvena sura-mätra-nirjaratä-prasiddhatvena cämukhyärthatvän na svärthe prämäëyam | brahmä yena ity ärabhya,

viñëur yena daçävatära-grahaëe kñipto mahä-saìkaöe |rudro yena kapäla-päëir abhito bhikñäöanaà käritam || [ga.pu. 1.113.15]

ity ädau tasmai namaù karmaëe iti gäruòa-vacanät | kià ca, tat-pratipädanäya matsyädy-avatäräëäà matsyädi-çabda-sämyena chaloktir eveyam | yathä—

aho kanaka-daurätmyaà nirvaktuà kena yujyate |näma-sämyäd asau yasya dhüsturo’pi mada-pradaù || iti |

çiva-çästréyatväc ca nätra vaiñëava-siddhänta-viruddhasya tasyopayogaù | yata uktaà skända eva ñaëmukhaà prati çré-çivena—çiva-çästre’pi tad grähyaà bhagavac-chästra-yogi yat iti | anya-tätparyakatvena svatas taträprämäëyäd yuktaà caitat, yathä paìkena paìkämbhaù [bhä.pu. 1.8.52] ity ädivat | pädmottara-khaëòe ca çiva-pratipädakänäà puräëänäm api tämasatvam eva darçitam | mätsye’pi tämasa-kalpa-kathä-mayatvam iti | yuktaà ca tasya våddha-sütasya çré-bhägavatam apaöhitavataù çré-baladevävajïätuù çré-bhagavat-tattväsamyag-jïäna-jaà vacanaà—evaà vadanti räjarñe åñayaù kecanänvitäù [bhä.pu. 10.77.30] itivat | etädåça-çré-bhägavata-väkyena sva-viruddha-puräëäntara-vacana-bädhanaà ca | yatheha karma-jito lokaù kñéyate [chä.u. 8.1.6] ity-ädi-väkyena upäma somam amåtä abhüma [åk 8.48.3] ity-ädi-vacana-bädhanavaj jïeyam | aträpi yat sva-vaco viruddheta nünaà te na smaranty amum [bhä.pu. 10.77.30] iti yukti-sad-bhävo dåçyate | atraivätmanaù sandigdhatvam eva tena sütena

vyaïjitam—acintyä khalu ye bhävä na täàs tarkeëa yojayed [ma.bhä. 6.6.11] ity ädinä |

kià ca, tatraivottara-granthe kalaìkäpatti-käraëa-kathane çré-kåñëävatära-prasaìge svayaà viñëur evety uktatvät svenaiva virodhaç ca |1 tasmän na keçävatäratve’pi tätparyaà keça-çabdasya bälatva-väcanaà ca | chalato bhagavat-tattväjïänato veti sthitam | ato vaiñëavädi-padyänäà çabdottham artham evaà paçyämaù—

aàçavo ye prakäçante mama te keça-saàjïitäù | sarvajïäù keçavaà tasmän mäm ähur muni-sattama || [ma.bhä. 12.328.43]

iti sahasra-näma-bhäñyotthäpita-bhärata-vacanät keça-çabdenäàçur ucyate | tatra ca sarvatra keçetara-çabdäprayogät nänävarëäàçünäà çré-närada-dåñöatayä mokña-dharma-prasiddheç ca | tathä cäàçutve labdhe tau cäàçü väsudeva-saìkarñaëäv avatära-sücakatayä nirdiñöäv iti tayor eva syätäm iti gamyate | tadéyayor api tayor aniruddhe’bhivyaktiç ca yujyata eva | avatäri-tejo’ntarbhütatväd avatärasya |2

tataç ca ujjahära [vi.pu. 5.1.59] ity asyäyam arthaù—ätmanaù sakäçät çré-väsudeva-saìkarñaëäàça-bhütau keçäv aàçü ujjahära uddhåtavän, prakaöékåtya darçitavän ity arthaù | atra “ayaà sumeruù” ity eka-deça-darçanenaiväkhaëòa-sumeru-nirdeçavat tad-darçanenäpi pürëasyaivävirbhäva-nirdeço jïeyaù |

atha sa cäpi keçau [ma.bhä. 1.189.31] ity ädika-vyäkhyä | udbabarhe yoga-balenätmanaù sakäçäd vicchidya darçayämäsa | sa cäpéti ca-çabdaù pürvam uktaà deva-kartåkaà nivedana-rüpam arthaà samuccinoti | api-çabdas tad-udbarhaëe çré-bhagavat-saìkarñaëayor api hetu-kartåtvaà sücayati | tau cäpéti ca-çabdo’nukta-samuccayärthatvena bhagavat-saìkarñaëau svayam eva viviçatuù3 | paçcät tau ca tat-tädätmyenäpi viviçatur4 iti bodhayati | api-çabdo yatränusyütau cämü so’pi tad-aàçä apéti gamayati | tayor eko balabhadro babhüva [ma.bhä. 1.189.32] ity-ädikaà tu naro näräyaëo bhavet | harir eva bhaven nara ity ädivat tad-aikyäväpty-apekñayä |

keçavaù çré-mathuräyäà keçava-sthänäkhya-mahäyoga-péöhädhipatvena prasiddhaù | sa eva kåñëa iti | çré-nåsiàha-puräëe sitäsite ca mac-chakté iti 1 “The section beginning - ” -ato yat prabhäsa khaëòe and ending here is not found in all Krama

. - , 29.sandarbha manuscripts It is found in the Kåñëa sandarbha section2 “evam eva sattvaà rajas tama [bhä.pu. 1.2.23] ity ädi-prathama-skandha-padya-präptam aniruddhäkhya-puruñävatäratvaà bhaväné-näthair [bhä.pu. 5.17.16] ity-ädi-païcama-skandha-gadya-präptaà saìkarñaëävatäratvaà ca bhavasya saàgacchate |” ity aträ dhikaù

- päöhaù kåñëa sandarbhe dåçyate.3 svayam äviviçatuù (ga)4 -enäviviçatuù (ga)

tat-tad-varëa-nirdeçenäàçu-väcaka eva çakti-çabda iti ||27|| [çré-kåñëa-sandarbha 29]

viçvanäthaù : çré-kåñëävatäram äha—bhümer iti daçabhiù | suretarä asura-svarüpä ye räjänaù, teñäà varüthaiù sainyair vimarditäyä bhuvaù påthivyäù kleça-vyayäya bhäräpanodanäya, bhü-tala-sthänäà saàsära-duùkha-kñayäya ca, tatraiva keñäàcit sotkaëöha-bhaktänäà sväyoga-duùkhopaçamäya ca jätaù karmäëi kariñyati |

nanu ko’sau jätaù ? taträha—janair asmad-ädibhiù apy anupalakñya upalakñayitum açakyaù märgo vartmäpi yasya saù |

nanv avidita-tattvo’pi padärtho loke sva-buddhänusäreëa näma-rüpe kalpayitvä ayam ayam iti niçcéyate | yathä kaustubho’pi padma-räga eväyam iti, padma-rägo’pi praväla-maëir eväyam iti, tathäyam avatäro’vijïäta-svarüpo’pi puräëädiñu kédåçatayä paöhyate ? ity ata äha—kalayeti | sita-kåñëau keçau yasya sa evätipurätanaù puruñaù kalayä jäta iti | yat tu viñëu-puräëe—ujjahärätmanaù keçau sita-kåñëau mahämune [vi.pu. 5.1.59] iti | yac ca bhärate—

sa cäpi keçau harir udbabarha çuklam ekam aparaà cäpi kåñëam |tau cäpi keçäväviçetäà yadünäà kule striyau rohiëéà devakéà ca ||

tayor eko balabhadro babhüva yo’sau çvetas tasya devasya keçaù | kåñëo dvitéyaù keçavaù sambabhüva keço yo’sau varëataù kåñëa uktaù || [ma.bhä. 1.189.31-32] iti |

tatra tatra prakaöe’rthe vicäryamäëe bädhaiva labheta, na tu käpi saìgatiù | tathä hi triguëätétasyävikäriëaù cid-änanda-ghana-vapuño näräyaëasyäpi vayaù-pariëäma-kåtaà çukla-kåñëa-keçatvaà, atha ca santaà vayasi kaiçore iti nitya-kiçoratvaà ca, tathä kåñëas tu bhagavän svayam iti kåñëävatärasya svayäà bhagavattvaà cety atas tatra vidväàso vyäcakñyate, yathä—sita-kåñëa-keçatvaà çobhaiva, na tu vayaù-pariëäma-kåtam | bhärävataraëa-rüpaà käryaà kiyad etat ? mat-keçäv eva kartuà samarthäv iti dyotanärthaà räma-kåñëayor varëa-sücanärthaà ca keçoddharaëam iti gamyate | anyathä tatraiva virodhäpatteù, kåñëas tu bhagavän svayam iti etad-virodhäc ca | kalayä rämeëa saha svayaà sita-kåñëa-keço bhagavän eva jätaù iti svämi-caraëäù | kalayä çilpa-naipuëya-viçeña-vidhinä, sitä baddhäù, kåñëä atiçyämäù, keçä yeneti vigrahaù | sa evaitasya vaidagdhé-viçeñäd éritaù | kià vä yaù kalayäàçena syät sita-çyäma-keçakaù iti laghu-bhägavatämåte çré-rüpa-gosvämi-caraëäù | aàçavo ye prakäçante mama te keça-saàjïitäù iti småter mac-chiro-dhäryau sita-kåñëa-kiraëau dvau prabhü avatariñyata iti sücanärthaà keça-dvayoddharaëam iti sandarbha çré-jéva-gosvämi-caraëäù |

kià ca, atra viñëu-puräëe bhärate ca sarvatra keça-çabdasyaiva prayogät cikura-kuntalädy-aprayogät— parokña-vädä åñayaù parokñaà mama ca priyam [bhä.pu. 11.21.35] iti bhagavat-sammatau täpin çästra-käraëäm åñéëäà säkütam eva tat-tad-vacanam iti gamyate | tatra ujjahäreti ätmanaù sväntaù-karaëät sakäçät, keçau sukha-rüpäv éçvarau sita-kåñëau ujjahära bahu-stutibhiù prasädya bahir api udgamayämäsa | he mahä-mune ! mananenaiväsyärtho’vagamyatäm iti bhävaù | sukha-çérña-jaleñu kam iti nänärtha-vargät |

evam eva bhäratéyaà padya-dvayam api vyäkhyeyam | tathaiva kalayä ekäàçena bhuvaù kleça-vyayäya sitena saha kåñëaù keçaù sukha-rüpaù éçaù mädhuryaiçvarya-mayaù baladevena saha kåñëo jäta ity arthaù | çleñeëa sito rudraù | kåñëo viñëuù | ko brahmä | teñäm apéçvaraù | sa yävad urvyä bharam éçvareçvaraù [bhä.pu. 10.1.22] ity agrimokteù |

karmäëi kédåçäni ? ätmano mahimä mahaiçvaryam, tasyäpi upa ädhikyena nibandhanam ävåtékaraëaà yeñu täni | yat karmasu mädhuryeëävåtam eva mahaiçvaryaà tiñthatéty arthaù | yad vä, ätmanaù svasya mahimni upa ädhikyena nitaräà bandhanaà yebhyas täni | yat karmäëi sva-mädhuryeëa sarva-loka-manäàsi badhnantéty arthaù | tatra janänupalakñya-märga iti padena rahasyä rägänugä-bhaktir api dyotitä ||26||

—o)0(o—

|| 2.7.27 ||

tokena jéva-haraëaà yad ulüki-käyästrai-mäsikasya ca padä çakaöo’pavåttaù |

yad riìgatäntara-gatena divi-spåçor väunmülanaà tv itarathärjunayor na bhävyam ||

çrédharaù : etad eva prapaïcayati—tokenety ädinä | bälena pütanäyä jéva-haraëam | yad riìgatä jänubhyäà gacchatä antaraà gatena madhyaà präptena | divi-spåçor atyuccayoù | itarathä’néçvaratve tan na bhavitavyam ||27||

krama-sandarbhaù : etad eva vyaktékåtaà—tokena jéva-haraëam ity ädau | itarathä sva-mädhuré-sampat-prakäçanecchäm antareëa madhurataraà tokädi-bhävaà dadhatä tena pütanädénäà jéva-haraëädikaà karma na bhävyaà na sambhävanéyam | tad-aàça-tad-icchäbhäsädi-mätreëaiva tat-siddher iti väkyärthaù | tathä ca tathäyaà cävatäraste bhüvo bhära [bhä.pu. 1.7.25] ity ädau tair eva vyäkhyätam—kià bhü-bhära-haraëaà mad-icchä-mätreëa na bhavati ? taträha—svänäm iti iti | jayati jananiväsa [bhä.pu. 10.90.48] ity atra ca—icchä-mätreëa nirasana-samartho’pi kréòärthaà

dorbhir evädharmam asyann iti | tad evam-ädibhiù çré-kåñëasyaiva sarvädbhutatä-varëanäbhiniveça-prapaïco brahmaëi spañöa eva | astu tävat tad bhüri-bhägyam iha janma kim apy aöavyäm [bhä.pu. 10.14.34] ity ädi ||27|| [çré-kåñëa-sandarbha 63]

viçvanäthaù : etad eva prapaïcayati—ulükikäyäù pütanäyäù yaj jéva-haraëam | tokenaiva bälakenaiva rüpeëa, na tv ativikaöäkäräyä ativiståta-çaréräyä atibaliñöhäyäs tasyä vadhopayoginé tädåçaiçvarya-mayé vämanävatärasya trivikrama-mürtir iva käcin mürtir äviñkåteti bhävaù | traimäsikasyaiva padä atisukomalenaivety arthaù | yat apavåttaù viparyastatayä pätitaù, na tu hiraëyakaçipu-vidäraëärthä nåsiàha-mürtir iva padasya vikaöa-kaöhoratä käpy äviñkåteti bhävaù | riìgatä jänubhyäà gacchataiva, antaraà gatena tayor madhya-gatenaiva ulükhala-nibaddhenaiva, arjunayor dvayor yad unmülanaà, na tu påthivy-uddharaëopayoginä varäha-rüpeëaiva ko’pi prayatnaù kåta iti bhävaù | tat sarvam ätma-mahimopanibandhanam eva nija-bälya-mahä-mädhuryeëa sva-mahaiçvaryasya ävåté-karaëam eveti pürveëänuñaìgaù | itarathä anyathä na bhävyam | etat trikeëa édåçena na bhavitavyaà näbhaviñyatety arthaù ||27||

—o)0(o—

|| 2.7.28 ||

yad1 vai vraje vraja-paçün viña-toya-pétän2

päläàs tv ajévayad anugraha-dåñöi-våñöyä |tac-chuddhaye’ti-viña-vérya-vilola-jihvamuccäöayiñyad uragaà viharan hradinyäm ||

çrédharaù : viña-toya-péthän viñamaya-toyasya péthaà pänaà yeñäà tän pälän gopäàç ca kåpä-dåñöi-sudhä-våñöyä jévayiñyatéti | yamunäyäà kréòann uragaà käliyam uccäöayiñyati | tac-chuddhaye tasya hradinyä nirviñatväya | ati-viña-véryeëa vilolä’ticaïcalä jihvä yasya ||28||


viçvanäthaù : viña-toya-pétaà pänaà yeñäà tän pälän gopäàç ca kåpä-dåñöi-sudhä-våñöyä jévayiñyatéti yat tad api ätma-mahimopanibandhanam eveti pürveëänuñaìgaù | hradinyäà yamunäyäà, nivahan vihartuà, tac-chuddhaye tasyä nirviñatväya | uragaà käliyam uccäöayiñyati ||28||

—o)0(o—

1 -yaj jévayiñyati yac coccäöayiñyati tad itarathänéçvaratve na bhävyam iti pürvaçlokenänvayaù.2 péthän both in text and commentary in some editions.

|| 2.7.29 ||

tat karma divyam iva1 yan niçi niùçayänaàdävägninä çuci-vane paridahyamäne |unneñyati vrajam ato’vasitänta-kälaà

netre pidhäpya sa-balo’nadhigamya-véryaù ||

madhvaù : divyam iva stutyam iva | tad-apekñayä anyeñäà stutyam eva yat tasya tac ca divyam iva ||29||

çrédharaù : divyam alaukikam iveti lokoktiù | unneñyaty uddhariñyati | çucir gréñmas tat-sambandhini vane | çuñka ity arthaù | ato dävägner hetor avasito niçcito’nta-kälo yasya tam | sa-balaù sa-rämaù | anadhigamyaà durjïeyaà véryaà yasya | tatra niçi niùçayänam iti käliya-damane rätryäà yamunä-tére | netre pidhäyya pihite käriyatveti muïjäöavyäm2 iti jïeyam ||29||


viçvanäthaù : divyam iveti lokokti-rétyaivoktiù | vastutas tu sarvaà karma tasyäpräkåtam eva, janma karma ca me divyam [gétä 4.9] iti bhagavad-ukteù | niçi käliya-damana-rätrau | çucir gréñmas tat-sambandhini vane | unneñyati uddhariñyati | avasito niçcito’nta-kälo yena tam | tathä muïjäöavyäà netre pidhäpya pihite käriyatvä ||29||

—o)0(o—

|| 2.7.30 ||

gåhëéta yad yad upabandham amuñya mätäçulbaà sutasya na tu tat tad amuñya mäti |yaj jåmbhato’sya vadane bhuvanäni gopé

saàvékñya çaìkita-manäù pratibodhitäsét ||

çrédharaù : upabadhyate’nenety upabandhaà tat-sädhanaà çulbaà däma amuñya mätä yaçodä’grahét | amuñyodare na mäti bandhana-saàmitaà na bhavati, na püryata ity arthaù | gopé yaçodä saàvékñya dåñövä pratibodhitä nijaiçvaryaà jïäpitä äséd iti yat, tac ca karma divyam iveti sarvatra pürveëänvayaù ||30||


1 - |iveti päda püraëärthakam avyayan2 - muïjeti daçama skandhéyonaviàçädhyäyoktäyäm (10.19.5ff) |iñékäöavyäm iti yävat

viçvanäthaù : upanibadhyate’nenety upanibandhanaà çulbaà däma | amuñya mätä çré-yaçodä, yad yad gåhëéta gåhëäti | tad amuñya na mäti bandhane saàmitaà na bhavati, na püryata ity arthaù | gopé yaçodä | ädau kià svapna etad uta deva-mäyä [bhä.pu. 10.8.40] ity ädinä vismita-manäs tato bodhitä | adho’muñyaiva mamärbhakasya, yaù kaçcanautpattika ätma-yogaù [bhä.pu. 10.8.40] iti nijaiçvaryaà jïäpitä, amunä kåñëenaivety arthaù | tad-anantaraà pratibodhitä aiçvarya-jïäna-pratirüpaà putra-sneha-mädhuryam eva bodhitä, praëatäsmi tat-padam [bhä.pu. 10.8.41] sa eva näräyaëo mat-putrasyäviñöaà näçayatu iti tatra dyotanät ||30||

—o)0(o—

|| 2.7.31 ||

nandaà ca mokñyati bhayäd varuëasya päçädgopän bileñu pihitän maya-sünunä ca |ahny äpåtaà niçi çayänam atiçrameëa

lokaà1 vikuëöham upaneñyati gokulaà sma ||

madhvaù : anyathä jïäna-hetur yä väk sä jalpiù prakértitä iti tantra-mäläyäm | yat tu sarvätma3 jïänaà niçä sä parikértitä iti kaurme ||31||

çrédharaù : varuëasya päçäd yad bhayaà tasmän mocayiñyati | maya-sünunä vyoma-nämnä | ahni äpåtaà vyäpära-yuktaà niçi çayänam iti ca vaikuëöha-präpti-sädhanänuñöhänäbhävo darçitaù | upaneñyati präpayiñyati gokula-väsinaà janam | smety äçcarye ||31||

krama-sandarbhaù : varuëasya päçäd yad bhayaà tasmäd iti säkñät päça-saàbandho na vivakñitaù | ahny äpåtaà niçi çayänam iti te tu brahma-hradaà nétä [bhä.pu. 10.28.17] ity aträkrüra-térthatva-pakñe nityam eva çré-kåñëa-premätmaka-ceñöatvaà tad-artha-nänä-prayäsänantaraà tad-eka-samädhikatvaà ca jïeyam | yad-dhämärtha-suhåt-priyätma-tanaya-präëäçayäs tvat-kåte [bhä.pu. 10.14.35] iti çré-brahma-väkyät |

iti nandädayo gopäù kåñëa-räma-kathäà mudä |kurvanto ramamäëäç ca nävindan bhava-vedanäm || [bhä.pu. 10.11.58] iti çré-çuka-väkyäc ca |

öékäyä eva matäntareëa brahma-samädhi-pakñe çréman-nandänveñäëärtha eva tad-dine vyäpäras tac-chrameëa niçi nidrä nidräyäm eva tad-darçanam iti viçeño jïeyaù | evaà bhaktecchä-däyitvaà darçitam | atra sarvänte yat goloka-präpaëaà tad apy anenaiva sücitaà dävägni-päna-lélävat ||31||

1 “loke ” vikuëöham upaneñyati iti päëòeya-svékåta- |päöhaù

viçvanäthaù : varuëasya päçäd bhayaà niñiddha-samaya-snäyinaà mäà varuëaù päçair baddhvä sva-loka eva sthäpayiñyatéti nanda-kartåkaà yad bhayaà tasmät | vastutas tu nandas tena na baddhaù, kåñëa-darçanärthinä kñaëa-mätram eva sva-loka eva sthäpita ity evaà tattvam | maya-sünunä vyomena | ahni äpåtaà tad-dine çréman-nanda-kåñëayor viccheda-duùkhena tad-anveñaëärthaà nänä-vyäpäreëa ca yuktam | niçi taträdau tat-tac-chrameëa çayänam | vikuëöhaà vaikuëöham ||31||

—o)0(o—

|| 2.7.32 ||

gopair makhe pratihate vraja-viplaväyadeve’bhivarñati paçün kåpayä rirakñuù |

dhartocchiléndhram iva sapta-dinäni sapta-varño mahédhram anaghaika-kare salélam ||

çrédharaù : deve indre | paçün rirakñuù | rirakñiñur ity arthaù | anaghe çrama-rahite ekasminn eva kare salélaà yathä tathä mahédhraà govardhanaà dhartä dhärayiñyati | ucchiléndhram udgataà chaträkam iva | sapta-varñäëi vayo yasya saù ||32||


viçvanäthaù : deve indre | rirakñuù rirakñiñuù | dhartä dhärayiñyati | ucchiléndhram udgata-chaträkam iva | anaghe çrama-rahite ekasmin kare ||32||

—o)0(o—

|| 2.7.33 ||

kréòan vane niçi niçäkara-raçmi-gauryäàräsonmukhaù1 kala-padäyata-mürcchitena |uddépita-smara-rujäà vraja-bhåd-vadhünäà

hartur hariñyati çiro dhanadänugasya ||

madhvaù : kala-padaà ca | äyataà ca | sapta-svara-samähäro mürcchaneti prakértitaù iti gändharve ||33||

çrédharaù : niçi rätrau | niçäkara-raçmibhir gauryäà dhavaläyäm | vane kréòan kaläni maïjuläni padäni yasmiàs tac ca tad äyataà dérghaà

1 - - - 10.33.2- räso näma bahu nartaké yukto nåtya viçeñäù iti padye vyäkhyäyäm

mürcchitam äläpa-viçeña-yuktaà gatià tenoddépitaù smara eva ruk yäsäà täsäà gopénäà hartuù çaìkhacüòasya çiro hariñyati ||33||

krama-sandarbhaù : pürvavad atra räsa-lélayä saha horikä-léläm ekékåtya varëanam ||33||

viçvanäthaù : niçi katham-bhütäyäm ? niçäkara-raçmibhir gauryäà dhavaläyäm | räsonmukhaù kréòan | bhaviñyati dinäntara-bhavaà çaìkha-cüòa-vadham api räsa-sännidhyät tat-sähityenaiväha—kaleti | kala-padasya madhuräsphuöa-gétasya äyataà mürcchitaà mürcchanä tena | vraja-bhüto gopäs teñäà vadhünäà hartuù çaìkhacüòasya çiro hariñyati | yad vä, tasyäm eva rätrau çaìkhacüòa-vadhänantaram ardha-rätre räsaà ca kariñyati, räsonmukha ity ukteù ||33||

—o)0(o—

|| 2.7.34 ||

ye ca pralamba-khara-dardura-keçy-ariñöa-mallebha-kaàsa-yavanäù kapi-pauëòrakädyäù |

anye ca çälva-kuja-balvala-dantavakra-saptokña-çambara-vidüratha-rukmi-mukhyäù ||

ye vä mådhe samiti-çälina ätta-cäpäùkämboja-matsya-kuru-såïjaya-kaikayädyäù |

yäsyanty adarçanam alaà1 bala-pärtha-bhéma-vyäjähvayena hariëä nilayaà tadéyam ||

madhvaù : vidveñiëo’py udäsénä bhaktä api na saàçayaù |harer hi sadanaà yänti vyaktaà bhaktais tu gamyate ||ärabhyatama ämukteù kåñëasya sadanaà yataù |avyakta-hari-lokatväd anyeñäm anya-lokatä || iti båhat-saàhitäyäm |

räma-bhémärjunädéni viñëor nämäni sarvaçaù |ramaëäbhaya-varëädyäù çabda-våtter hi hetavaù |harir hi tatra tatrastho ramaëädén karoty ajaù ||atas tasyaiva nämäni vyäjäd anya-gatäni |vyavahära-pravåtty-arthaà duñöänäà mohanäya ca || iti skände ||34-35||

çrédharaù : ye ca pralambädayas te sarve hariëä hetu-bhütena tadéyaà nilayam adarçanaà darçanäyogyaà vaikuëöham alaà yäsyantéty 1 - alam iti bhagavad guëänäà säkalyena varëanäsam bhaväd iti bhävaù.

uttareëänvayaù | kharo dhenukaù, dardura iva darduro bakaù, ibhaù kuvalayäpéòaù, kujo narakaù, kapir dvividaù ||34||

ye ca mådhe ätta-cäpäù, samitau saàgräme çälante çläghante te samiti-çälinaù | nanu pralamba-khara-kapi-balvala-rukmi-pramukhä valabhadreëa nihatäù, kämbojädayaç ca bhémärjunädibhiù, çambaraù pradyumnena, yavano mucukundena, na tu hariëä taträha | balo bhémaù pärtha ity ädayo vyäjähvayäù kapaöa-nämäni yasya tena | saptokñäëas tu tena damitäù käläntare1 yäsyantéti bhävaù | etac ca sarvam api karma divyam iva, tac cänyathä na bhävyam iti pürveëaiva sambandhaù ||35||

krama-sandarbhaù : ye ceti yugmakam | bala-pärtheti daitya-mokña-däyitva-lakñaëayä sarväsädhäraëa-çaktyä teñv äveçät | idaà tu yatra dvividädi-vadhe tasyäsäkñättvaà tatraiva jïeyam | säkñäd-bhäve tu tan-nirékñaëam eva mukhyaà käraëam | yathoktaà çré-bhéñmeëa yam iha nirékñya hatä gatäù svarüpam [bhä.pu. 1.9.39] iti | kecid alam adarçanaà brahma-layaà, kecit tu tadéyaà nilayam iti vibhedyam ||34-35||

viçvanäthaù : evam atimädhuryädhikäd våndävanéya-léläù kiïcid vyäsena procya, anyä asura-vadha-léläù samäsenaivoddiçati dväbhyäm | ye ca pralambädayas te sarve hariëä hetu-bhütena, kecid alam atyartham adarçanaà säyujyam, kecic ca tadéyaà nilayaà vaikuëöhaà yäsyantéty uttareëänvayaù | kharo dhenukaù | darduro dardura-saàjïako bakaù | ibhaù kuvalayäpéòaù | kujo narakaù | kapir dvividaù |

samitau saìgräme çälante çläghante te samiti-çälinaù | nanu pralamba-khara-kapi-balvala-rukmi-pramukhä balabhadreëa nihatäù, kämbojädayaç ca bhémärjunädibhiù, çambaraù pradyumnena, yavano mucukundena, na tu hariëä, taträha | bala-pärtha-bhémä ity ädayo vyäjenaivähvayä nämäni yasya tena | saptokñäëas tu tena damitäù käläntare yäsyantéti bhävaù | atra pralamba-kharädayaù säyujyaà, pauëòraka-dantavakrädayo vaikuëöhaà yäsyantéti vivecanéyam agre vyäkhyäsyamäna-yukteù ||34-35||

—o)0(o—

|| 2.7.36 ||

kälena mélita-dhiyäm avamåçya nèëäàstokäyuñäà sva-nigamo bata düra-päraù |ävirhitas tv anuyugaà sa hi satyavatyäà

veda-drumaà viöa-paço vibhajiñyati sma ||

madhvaù : tåtéye saptame caiva ñoòaço païcaviàçake |añöäviàçe yuge kåñëaù satyavatyäm ajäyata ||

1 maraëänantaram ity arthaù.

vyäsäcäryas tu pürveñu carame svayam eva tu |vivyäsa vedäïcakre ca bhärataà veda-sammitam || iti ca ||36||

çrédharaù : vyäsävatäram äha | anuyugaà mélitä saàkucitä dhér yeñäm | stokam alpam äyur yeñäà teñäà sva-nigamaù sva-kåto veda-räçir batäho düre päraà yasyeti durgam ity avamåçya satyavatyäm ävirbhütaù san sa eva hariù | viöapaçaù çäkhä-bhedena ||36||


viçvanäthaù : vyäsävatäram äha | kälena mélitä saìkucitä dhér yeñäm | taträpi stokäyuñäm alpäyuñäm | sva-nigamaù sva-kåto veda-samudraù | düre päraà yasya sa ity avamåçya | anuyugaà kalpe kalpe yuga-çabdo’yaà kalpa-väcé jïeyaù | satyavatyäm ävirbhütaù san sa eva harir viöapaçaù çäkhä-bhedena ||36||

—o)0(o—

|| 2.7.37 ||

deva-dviñäà nigama-vartmani niñöhitänäàpürbhir mayena vihitäbhir adåçya-türbhiù |lokän ghnatäà mati-vimoham atipralobhaà

veñaà vidhäya bahu bhäñyata aupadharmyam ||

madhvaù : mohanärthaà dänavänaà bäla-rüpé pathisthitaù |putraà taà kalpayämäsa müòha-buddhir jinaù svayam ||tataù saàmohayämäsa jinädyän asuräàçakän |bhagavän vägbhir ugräbhir ahiàsä väcibhir hariù || iti brahmäëòe ||37||

çrédharaù : buddhävatäram äha | deva-dviñäà nigama-vartmani veda-märge niñöhitänäà nitaräà sthitänäm | tad-balena ca pürbhiù purébhiù1 | adåçya-türbhir alakñya-vegäbhiù | mater vimoho yogyatä-tyägo yasmät, mateù pralobhaç cäyukta-svékäro yasmät taà päñaëòa-veñaà vidhäya tenaupadharmyaà päñaëòa-dharmam | svärthe ñyaï | bahu bhäñiñyata ity arthaù ||37||

krama-ñandarbhaù : kali-viçeñe avatäraà çré-buddham äha—deva-dviñäm iti | asmin kalau deva-dviñäà tädåçatväçravaëät ||37||

viçvanäthaù : buddhävatäram äha | deva-dviñäà daityänäm | niñöhitänäà nitaräà sthitänäm | pürbhiù purébhiù | adåçya-türbhiù sapatnair alakñya-vegäbhiù | lokän ghnatäà teñäà mater vimoho mateù pralobhaç ca yasmät 1 - - -tripüräsureëäyo rajata tämri nirmitäbhiù.

taà päñaëòa-veçaà vidhäya, tenaupadharmyaà päñaëòa-dharmam | svärthe ñyaï | bahu bhäñiñyata ity arthaù ||37||

—o)0(o—

|| 2.7.38 ||

yarhy älayeñv api satäà na hareù kathäù syuùpäñaëòino dvija-janä våñalä1 nå-deväù |svähä svadhä vañaò iti sma giro na yatra

çästä bhaviñyati kaler bhagavän yugänte ||

çrédharaù : kalky-avatäram äha | yarhi yadä satäm apy älayeñu gåheñu hareù kathä na syuù, traivarëikäù päñaëòinaù2 syuù, çüdräç ca räjänaù syus tadä kalki-rüpeëa kaleù çästä bhaviñyati | atra ca brahma-närada-saàvädät prägbhävino varähädayaù, manvantarävatäräs tu bhütä bhävinaç ca, dhanvantari-paraçurämau tadä vartete, çré-rämädayas tu bhävinaù, tatra tu kvacid bhütädi-nirdeçaç chändasa iti drañöavyam ||38||

krama-sandarbhaù : satäà cäturvarëyäcäravatäm älayeñu äçrameñu yadi hari-kathäù na syuù, ata eva teñu traivarëikäù päñaëòinaù syuù | çüdräç ca mleccha-paryantä räjänaù syur ity arthaù ||38||

viçvanäthaù : kalky-avatäram äha | våñaläù çüdräù nå-deväù räjänaù | kaler yugasyänte | eka-deçänvayaù soòhavyaù | atra brahma-närada-saàvädät präg-bhävino varähädayaù, manvantarävatäräç ca bhütä bhävinaç ca, dhanvantari-paraçurämau tadä vartete | çré-rämädayas tu bhävinaù | tatra bhütädi-nirdeçaç chändasa iti drañöavyam ||38||

—o)0(o—

|| 2.7.39 ||

sarge tapo’ham åñayo nava ye prajeçäùsthäne’tha dharma-makha-manv-amarävanéçäù |

ante tv adharma-hara-manyu-vaçäsurädyä3

mäyä-vibhütaya imäù puru-çakti-bhäjaù ||

çrédharaù : såñöy-ädi-kärya-bhedena mäyä-guëävatära-vibhütér äha—sarga iti | sthäne sthitau | makho viñëuù | dharmaç ca makhaç ca manavaç 1 våñaà läntéti våñalä mlecchäù.2 —te ca - - | veda märga virodhena yeñäà karaëam aëv api te hi päkhaëòino jïeyä vedärthasya

|| vinindakäù iti3 - - - - asurädyä iti ädya padena bhüta preta piçäcädayaù krüra svabhäväç ca.

ca amaräç ca avanéçäç ca | ante saàhäre | haro rudraù | manyu-vaçäù sarpäù | bahu-çakti-dhäriëo bhagavata imä mäyä-vibhütayaù ||39||

krama-sandarbhaù : sarga iti | viñëor apy atra päöhaù upädhi-mätra-dåñöyä | såjämi tan-niyukto’ham [bhä.pu. 2.6.32] ity ädeù ||39||

viçvanäthaù : såñöy-ädi-kärya-bhedena mäyä-guëävatära-vibhütér äha—sarga iti | sthäne sthitau | dharmaç ca makhaç ca manavaç ca amaräç ca avanéçäç ca | ante saàhäre | manyu-vaçäù sarpädyäù ||39||

—o)0(o—

|| 2.7.40 ||

viñëor nu vérya-gaëanäà katamo’rhatéhayaù pärthiväny api kavir vimame rajäàsi |

caskambha yaù sva-raàhasäskhalatä1 tri-påñöhaàyasmät tri-sämya-sadanäd uru-kampayänam ||

çrédharaù : idaà mayä saàkñepeëoktaà vistareëa vaktuà na ko’pi samartha ity äha | påthivyäù paramäëün api yo vimame gaëitaväàs tädåço’pi ko nu viñëor vérya-gaëanäà kartum arhati | kathambhütasya ? yo viñëus tri-påñöhaà satyalokaà caskambha dhåtavän | kim iti caskambha | yasmän traivikrame’skhalatä pratighäta-çünyena svaraàhasä sva-päda-vegena tri-sämya-rüpaà2 sadanam adhiñöhänaà pradhänaà tasmäd ärabhyoruadhikaà kampayänaà kampamänam, kampena yänaà yasyeti vä | ataù käraëäc caskambha | ä tri-påñöham iti vä cchedaù, satyalokam abhivyäpya yaù sarvaà dhåtavän ity arthaù | tathä ca mantraù viñëor nu kam [åk.saà. 1.154.1]3 iti | asyärthaù—viñëor nu véryäëi kaà pravocam, kaù prävocad ity arthaù | yaù pärthiväni rajäàsy api vimame so’pi | yo viñëus tredhä vicakramäëas trivikramaà kurvann uttaraà lokam askabhäyad avañöabdhavän | kathambhütam ? sadhastham | sahasya sadhädeçaù | tiñöhantéti sthäù, tatra-sthair devaiù saha vartamänam ity arthaù ||40||

krama-sandarbhaù : atha pürva-padye viñëor api mäyä-vibhütitvenänyaiù sämyam äçaìkya tan nirasyäha—viñëor nv iti | prakåti-paryanta-kalpanät tasya tu tad-atiriktänanta-paramaiçvaryam asty eveti bhävaù ||40||

viçvanäthaù : harer avatära-léläù sämastyena vaktuà na ko’pi samartha ity äha—viñëor iti | gaëanäà kartum iti çeñaù | yo viñëuù sva-raàhasä traivikrame sva-caraëa-vegena askhalatä tri-påñöham trayäëäà lokänäà 1 sva-raàhasety atra chando-bhaìga ärñaù | “sva-rahasä” iti päöho’yukta eva | rahaù-çabdasya vega-väcitve pramäëäbhävät | 2 - - - - - - .tri sämya rüpam iti tri guëa sämya lakñaëam adhiñöhäna svarüpaà prakåtir ity arthaù3 viñëu-süktasya prathama-åk cakravarti-öékäyäm pürëatayoddhåtä.

påñöham aëòa-kaöähaà, caskambha rurodha | ruddhvä sthirécakärety arthaù | tri-påñöhaà kédåçam ? yasmäd eva sva-raàhaso hetoù tri-sämya-sadanät prakåty-ävaraëam ärabhya, uru-kampayänam atikampamänam | tathä ca mantraù—

viñëor nu kaà véryäëi pravocaà yaù pärthiväni vimame rajäàsi | yo askabhäyad uttaraà sadhasthaà vicakramäëas tredhorugäyaù || [åk.saà. 1.154.1] iti |

asyärthaù—viñëor nu véryäëi kaà pravocam, kaù prävocad ity arthaù | yaù pärthiväny api rajäàsi vimame, so’pi yo viñëus tredhä vicakramäëas trivikramaà kurvan, uttaraà lokam askambhäyad avañöabdhavän | kathambhütam ? sadhastham tiñöhantéti sthä deväs taiù saha vartamänam | sahasya sadhädeçaù ||40||

—o)0(o—

|| 2.7.41 ||

näntaà vidämy aham amé munayo’gra-jäs temäyä-balasya puruñasya kuto’varä ye |gäyan guëän daça-çatänana ädi-devaù

çeño’dhunäpi samavasyati näsya päram ||

çrédharaù : etat prapaïcayati—näntam iti | puruñäsya yan mäyä-balaà1 tasyäntaà na vidämi na vedmi | daça-çatäny änanäni yasya sa çeño’py asya guëän gäyan päraà na samavasyati na präpnoti ||41||

krama-sandarbhaù : tatra mäyikämäyikatvenobhaya-vidhänäm api véryäëäm änantyam äha—näntam ity ardhäbhyäm ||41||

viçvanäthaù : etat prapaïcayati—näntam iti | puruñäsya yan mäyä-çakter balaà tasyäpy antaà na vedmi kim uta cic-chakter iti bhävaù | asya puruñasya guëän präkåtän apräkåtäàç ca gäyan na samavasyati na präpnoti ||41||

—o)0(o—

|| 2.7.42 ||

yeñäà sa eña bhagavän dayayed anantaùsarvätmanäçrita-pado yadi nirvyalékam |

1 - - mäyä balaà mäyä mahattvam ity arthaù.

te dustaräm atitaranti ca deva-mäyäànaiñäà mamäham iti dhéù çva-çågäla-bhakñye ||

madhvaù : deva-mäyäà vidanti saàsäram atitaranti ca ||42||

çrédharaù : yadi na ke’pi vidanti tarhi kathaà mucyeran tat kåpayaivety äha—yeñäm iti | dayayed dayäà kuryät | te ca yadi niñkapaöam äçrita-caraëaù bhavanti | te dustaräà deva-mäyäm atitaranti | ca-kärän mäyä-vaibhavaà vidanti ca | atheti vä päöhaù1 | pratyakñam eva teñäà mäyä-taraëam ity äha—naiñäm iti | çva-çrìälänäà bhakñye dehe ||42||

krama-sandarbhaù : tarhi tartavyänäà mäyika-véryäëäà taraëa-sädhanänäà cämäyika-véryäëäm ätyantika-jïänäbhäve kathaà lokä nistareyur ity äçaìkyäha—yeñäm iti | yad vä, tasmät taj-jïänenägrahaà parityajya çuddha-bhävena bhajed evety äha—yeñäm iti | ca-käräd anantatvenaiva jänanti ca ||42||

viçvanäthaù : nanu yadi yuñmad-ädayo’pi taà na vidanti, tarhi tad-anubhavo niräçraya eväbhüd iti cet taträha | yeñäà sa dayayet dayeta adhgarhyety ädinä ñañöhé | mäm ete jänantv iti sakaruëam aìgékuryäd ity arthaù |

näyam ätmä pravacanena labhyona medhayä na bahunä çrutena |yam evaiña våëute tena labhyastasyaiña ätmä vivåëute tanüà sväm || [ka.u. 1.2.23] iti çruteù |

kena lakñaëena tasya dayä jïätavyä ? ity ata äha | sarvätmanä jïäna-karmädi-nirapekñatayä | nirvyalékaà niñkapaöam | niñkämam iti yävat | äçrita-padaù äçrita-bhagavac-caraëä yadi bhavanti | tasya dayä-çakter eva mukhyä våttiù çuddha-bhaktiù | sä ca tad-bhakta-dväraiva janeñu pravartate iti bhävaù | ca-kärät taà vidanti ca | kena lakñaëena mäyä-taraëa-tad-vedane jïätavye ity ata äha | çva-çågäla-bhakñye puträdi-dehe sva-dehe ca eñäà mamäham iti dhér na syät ||42||

—o)0(o—

|| 2.7.43-45 ||

vedäham aìga paramasya hi yoga-mäyäàyüyaà bhavaç ca bhagavän atha daitya-varyaù |

patné manoù sa ca manuç ca tad-ätmajäç capräcénabarhir åbhur aìga uta dhruvaç ca ||

1 “ atitaranti ca” i ty atra “ taranty atha” iti.

ikñväkur aila-mucukunda-videha-gädhi-raghv-ambaréña-sagarä gaya-nähuñädyäù |mändhätr-alarka-çatadhanv-anu-rantidevä

devavrato balir amürttarayo dilépaù ||

saubhary-utaìka1-çibi-devala-pippaläda-särasvatoddhava2-paräçara-bhüriñeëäù |

ye’nye vibhéñaëa-hanümad-upendradatta-pärthärñöiñeëa-vidura-çrutadeva-varyäù ||

çrédharaù : antar-jïänäbhäve’pi mäyeyam iti jïänaà tat-kåpayä bahünäm astéty äha—vedäham iti tribhiù | yüyam iti sanakädén antarbhävya bahutvam | daitya-varyaù prahlädaù | manuù sväyambhuvas tasya patné çatarüpä ca | tad-ätmajäù priya-vratottänapädau putrau kanyäç ca3 | präcénabarhiño visarga-lopaç chändasaù | aìgo vena-pitä ||43||

çatadhanuù anuç ca | sandhir ärñaù | rantidevä iti päöhaù sugamaù | eka-padye4 etaiù sahito devavrata ity arthaù ||44||

upendradattaù çukaù | vibhéñaëädayo varyä mukhyä yeñäà te ||45||

krama-sandarbhaù : nanu mäyika-véryäëäm apy anantatvät taraëaà kathaà sambhavet ? ucyate—tat-kåpayaiva taträvastutva jïänenädhyäsa-parityägäd iti siddhäntayaàs taträdhikäriëa udäharati—vedäham ity ädi trikeëa | vedeti | yogamäyäm aiçvaryaà tad-dayävatäratamyena svädhikäränurüpam aham anye’pi vidma ity arthaù ||43-45||

viçvanäthaù : nanu ta eva nirahaà-mamatväç ca ke ? yeñu bhagavato dayä-lakñaëaà dåñöaà drañöavyaà ceti tän gamayati—vedäham aìgeti | mayi bhagavato dayästéti jänäméti tad-abhijïa-bhakta-jana-sammatayaiva vacmi | svänubhavas tu näntaà vidämi iti mayä pürvam eva prakäçitam iti bhävaù | daitya-varyaù prahlädaù | patné çatarüpä | manuù sväyambhuvaù | tad-ätmajäù priyavratottänapäda-devahüty-ädayaù | präcénabarhiño visarga-lopaç chändasaù | çatadhanvä ca anuç ceti ä-kära-lopa ärñaù | mändhäträdibhiù sahitaù devahüty-ädayaù vrato bhéñmaù | rantidevä iti ca päöhaù | upendradattaù çukaù ||43-45||

—o)0(o—

1 uttaìka iti vaktavye utaìka ity ärñaà chandonurodhena.2 särasvato dadhéciù |3 äkütir devakütiù prasütir iti tisraù.4 “ - ” - rantideva devavratä ity evaà rüpe ity arthaù.

|| 2.7.46 ||

te vai vidanty atitaranti ca deva-mäyäàstré-çüdra-hüëa-çabarä api päpa-jéväù |

yady adbhuta-krama-paräyaëa-çéla-çikñästiryag-janä api kim u çruta-dhäraëä ye ||

madhvaù : tat-paräyaëäs tac-chéläs tac-chikñäç ca ||46||

çrédharaù : kià bahunä sat-saìgena sarve’pi vidantéty äha—te vä iti | adbhutäù kramäù pädanyäsä yasya hares tat-paräyaëäs tad-bhaktäs teñäà çéle çikñä yeñäà te tathä yadi bhavanti tarhi te’pi vidantéty arthaù | çruta-dhäraëä1 brähmaëäs te deva-mäyäà vidantéti kim u vaktavyam | çubheti päöhe çubhe bhagavato rüpe dhäraëä mano-niyamanaà yeñäà te vidantéti kim u vaktavyam ||46||

krama-sandarbhaù : adbhuta-krama äçcarya-carito’tra bhagavän ||46||

viçvanäthaù : na kevalam ete mahänta eva api tu déna-hénä apéty äha—te vä iti | adbhuta uttamädhama-vivecana-çünyaù kramaù päda-nyäsaù yasya tasya bhagavataù paräyaëä ye bhaktäs teñäà çéla-çikñä yeñäà te tathä yadi bhavanti tarhi te’pi vidantéty arthaù | çruta-dhäraëä brähmaëäs te deva-mäyäà vidantéti kim u vaktavyam | çubheti päöhe çubhe bhagavato rüpe dhäraëä mano-niyamanaà yeñäà te vidantéti kim u vaktavyam ||46||

—o)0(o—

|| 2.7.47-48 ||

çaçvat praçäntam abhayaà pratibodha-mätraàçuddhaà samaà sad-asataù paramätma-tattvam |

çabdo na yatra puru-kärakavän kriyärthomäyä paraity abhimukhe ca vilajjamänä ||

tad vai padaà bhagavataù paramasya puàsobrahmeti yad vidur ajasra-sukhaà viçokam |sadhryaì niyamya yatayo yama-karta-hetià

jahyuù svaräò iva nipäna-khanitram indraù ||

madhvaù : avyaktädy-anahaà-mänädy-ätma-tattvaà hariù småtaù |açabdaç cäprasiddhatväc chäntaù pürëa-sukhatvataù || iti brahma-tarke ||47||

1 “ - ” - çubha dhäraëä iti päöhe chando bhaìga ärñaù.

çrédharaù : kià tad-bhagavataù svarüpaà yasmin manodhäraëäà vidhäya mäyäà tarantéty apekñäyäm äha—çaçvad iti dväbhyäm | yad brahmeti vidur munayas tad vai bhagavataù padaà svarüpam | kià tad brahma tad äha | ajasraà nityam ca tat sukhaà ca viçokaà ceti | ajasra-sukhatve hetuù —çaçvat sadä praçäntam | ato nitya-sukha-rüpam | viçokatve hetuù—abhayam | tat kutaù ? yataù samaà bheda-çünyam | ato’bhayam dvitéyäd vai bhayaà bhavati iti çruteù | tat kutaù ? yataù pratibodha-mätraà jïänaikarasam | nanu jïänasyäpi néla-pétädy-äkäreëa cakñur-ädi-karaëa-bhedena ca bhedo dåçyate, na | çuddhaà nirmalam | nanu darçito viñaya-karaëoparäga-rüpo1 mala ity ata äha | sad-asataù paraà viñaya-karaëa-saìga-çünyam | våtter eva2 tad-uparägo na jïänasyeti bhävaù | nanu tathäpi jïäträ saha bhedaù syät | na, ätma-tattvam ätmano jïätuù svarüpam eva, tan na, tato bhinnam | nanu taà tv aupaniñadaà puruñaà påcchämi iti çabda-bodhatva-pratéteù kuto bodha-rüpatvaà taträha—çabdo na yatreti | äropita-nivåttäv eva çabdasya vyäpäro na tad-bodha ity arthaù | nanu ca bhavatu näma nirasta-bheda-jïäna-rüpatväd viçokatvaà, sukhasya tu nänä-käraka-sädhya-kriyä-phalatvät katham ajasra-sukhatvaà tasyety ata äha | yatra bahu-käraka-sädhyaù kriyärthaù utpädyäpy avikärya-saàskärya-rüpaà caturvidhaà3 kriyä-phalaà ca nästi | indriyair jïänäàçäbhivyaktir iva kriyäbhir änandäàçäbhivyakti-mätraà kriyate notpattyädikam iti bhävaù | nanu utpattyädy-abhäve’pi4 mäyä-maläpäkaraëena vikäryatvam eva syäd vréhéëäm iva tuñäpäkaraëenety äçaìkyäha | mäyä’bhimukhe sthätuà vilajjamäneva yasmät paraiti dürato’pasarati ||47||

tasmäd evambhüte bhagavati niyamita-manasäà kåtärthänäà na kim api kåtyam astéty äha | sahäïcatéti sadhryaì sahacaraà sano yaà prati niyamya yasmin sthirékåtya yatayo yatna-çéläù karto bhedas tan-niräso’kartas tatra hetià sädhanaà jahyus tyajeyuù | anupayogät tan nädriyanta ity arthaù | upayogäbhävena sädhanänädare dåñöäntaù—nipéyate’sminn iti nipänaà küpas tasya khanitraà khanana-sädhanaà yathä svaräö svayam eva parjanya-rüpeëa viräjamäna indro nädatte tadvad iti | yad vä svenaiva räjata iti svaräö daridraù sa yathä indraù samåddhaù san karma-käradaçäyäà gåhétaà nipäna-khanitraà jahäti tadvad ity arthaù ||48||

1 - | | - | viñaya karaëoparägeti viñayo rüpädir grähyaù karaëaà sädhanaà cakñur ädi uparägo | — | -grähyatvena svékäraù tad uktam dåçyänuraïjitaà drañöå dåçyaà drañör anuraïjitaà ahaà

- ’ || |våttyobhayaà raktaà tan näço dvaita ätmanaù iti2 - | - - - -våtter eva tad uparäga iti våtteç cakñur ädi våtter darçana çravaëäder vyävahärika

jïänasya uparäga äraktatvam3 - | - | cätur vidham iti nätra ghaöaà karoti kuläla ity atra utpädyaà kriyä phalaà cakñuñä rüpaà

| | , paçyatéty atra äpyaà somaà suneti somapä ity atra vikäryaà saàskäraç ca trividhaù tatra- - - | - | präktana puëyätiçaya janyaù sukha viçeña ädyaù dvitéyo maläpäkaraëa rüpaù tåtéyo

- | | guëädhäna rüpaù räjyaà präpnoti dharmiñöha ity ädyaà saàskäryaà rajako vastraà | kñälayatéti dvitéyaà vastraà raïjayatéti tåtéyam |

4 - - - utpatty ädéti ädinä präpti vikåti saàskäryäëäà grahaëam.

krama-sandarbhaù : atha çré-bhagavat-svarüpaà viçiñyäkäreëoddiçati—çaçvad iti särdhena | ayam arthaù—sarvato båhattamatväd brahmeti yad vidus tat khalu param asya puàso bhagavataù padam eva | nirvikalpatayä säkñät-kåteù präthamikatvät brahmaëaç ca bhagavata eva nirvikalpa-sattä-rüpatvät | vicitra-rüpädi-vikalpa-viçeña-viçiñöasya bhagavatas tu säkñät-kåtes tad-anantarajatvät | tadéya-svarüpa-bhütaà tad brahma tat säkñätkäräspadaà bhavatéty arthaù | nirvikalpa-brahmaëas tasya svarüpa-lakñaëam äha pratibodha-mätram iti | ajasra-sukham iti ca | jaòasya duùkhasya ca pratiyogitayä pratéyate yad vastu yac ca nityaà tad eka-rüpaà tad-rüpam ity arthaù | yat ätma-tattvaà sarveñäm ätmatnäà mülam | ätmä hi sva-prakäça-rüpatayä nirupädhi-parama-premäspadatayä ca tat-tad-rüpeëa pratéyata ity arthaù |

atha tasya sukha-rüpasya ajasratve hetum äha çäçvat praçäntaà nityam eva kñobha-rahitaà tadvad abhayaà bhaya-çünyaà viçokaà çoka-rahitaà ceti | na ca sukha-rüpatve tasya puëya-janyatvaà syäd ity äha çabdo na yatreti | yatra kriyärtho yajïädy-arthaù puru-kärakavän çabdo na pravartate ity arthaù | tvaà tv aupaniñadaà puruñam [bå.ä.u. 3.9.26] ity-ädi-rétyä kevalam upaniñad eva prakäçikä bhavatéty arthaù | punaù sukha-svarüpatve cendriya-janyatvaà vyävartayati çuddham ity ädinä | tatra çuddhaà doña-rahitam | samam uccävacatä-çünyam | sadasataù paraà käraëa-kärya-vargäd upari-sthitam | kià bahunety äha mäyä ca yasyäbhimukhe yad-unmukhatayä sthite jévan-mukta-gaëe vilajjamänaiva paraiti paläyate tato düraà gacchatéty arthaù | [bhagavat-sandarbha 51]

atra viçokam ity ädinä yathä vailakñaëyaà darçitam | tathaiva jïeyam | jéva-svarüpasya hy avidyä-sparçät kñobha-bhaya-çokä bhavanti, sukha-cid-rüpatvaà cäcchädyate | tataù çuddhatvaà sämyaà ca gacchatéty arthaù | karma-käëòa-viñayatvaà jäyate | yat punar båhattväd båàhaëatväc ca brahmatvaà sarvataù paratvaà paramärthatvaà ca | tat tasya svata eva nästi, tädåça-çakty-abhävän mäyäbhibhävakatvaà nästy eva | pratyuta tad-abhibhävyatvam eva syäd iti ||47||

tad evaà kevala-viçeñyäkäraà durgamatvenoddhiçya tad-ädi-sarva-sugamatäkara-kåpä-mätreëa svarüpa-çakti-viçiñöäkäreëa sugamatvena tad uddiçati—sadhryag ity ekena | yat prati yasmin sadhyraì-mano niyamya sthirékåtya yatayaù pürvaà sannyäsa-märge kåta-tädåça-jïäna-yatnä api akartahetim abheda-jïäna-rüpaà mokña-sädhanaà jahati | tat-kåpä-präpta-tädåça-jïänädy-ananta-guëäçraya-tad-bhakti-sampatteù | ätmärämäç ca munayaù [bhä.pu. 1.7.10] ity äder mahä-pürëatväd iti bhävaù | tad eva dåñöäntena darçayati svaräò iti ||48||

1 - - aträvadhi bhagavata sandarbhasya païcama paricchede präpyate.

viçvanäthaù :1 nanu brahmeti paramätmeti bhagavän iti çabdyate ity adhikäri-viçeñeñu parameçvaras trirüpatayä bhätéti | tatra äpéyatäà karëa-kañäya-çoñän [bhä.pu. 2.6.45] ity ädinä, çästä bhaviñyati kaler bhagavän yugänte [bhä.pu. 2.7.38] ity anena bhagavän açeña-viçeñtayä uktaù | tad-upäsakaç ca yeñäà sa eña bhagavän dayayed anantaù [bhä.pu. 2.7.42] ity ädinä, kim u çruta-dhäraëä ye [bhä.pu. 2.7.46] ity antenoktäù | samprati paramätma brahma cocyatäm ? ity äkäìkñäyäm äha—çaçvad iti |

sad-asataù uttamädhamasya brahmäd-stamba-paryantasya jéva-våndasya | paramätmä-tattvaà samam eka-rasam eva | tathä çaçvat sadä prakarñeëa çäntam, tasya guëa-vaçät çänta-ghora-müòhasyäpéty arthaù | çaçavat-pra-çabdäbhyäà sattva-guëa-käryaù çamo vyävåttaù | tathä abhayaà tasya sa-bhayasyäpi | pratibodha-mätraà tasya jïänavato’pi prati-mätra-çabdäbhyäà sattva-guëa-käryo bodho vyävåttaù | çuddhaà tasyäçuddhasyäpi |

evaà paramätmanam uktvä brahmäha—yatra nänä-kärakavän api, tathä kriyayä saha arthä väcya-lakñya-vyaìgyä yatra tädåço’pi çabdo na prabhavati tad brahma | nanu brahma-çabdenaivaitad brüñe, atha ca çabdo na yatreti niñidhyasi ca ? taträha—mäyeti | yasyäbhimukhe mäyä vilajjamänä saté paraiti påñöha-deçam upaiti | tasya bhagavataù padam apräkåta-vicitra-rüpa-guëädi-vividha-viçeñavato’pi tasya präthamika-säkñätkära-viñayo nirviçeñaà svarüpaà, madéyaà mahimänaà ca paraà brahmeti çabditam [bhä.pu. 8.24.38] iti bhagavad-uktes tadéyaà vyäpakatva-lakñaëaà båhattvam eva niçcitaà brahma |

ayaà bhävaù—çabdasyäkäça-guëatvena mäyika-rüpaguëädimantaà bhagavantam api çabdo’bhidhätuà yadyapi na prabhavati, tad api megha-çyämaù kanaka-paridhiù [bhä.pu. 8.7.18], paìkajäkño’yam ätmä ity ädayaù çabdäù megha-kanakädi-präkåta-vastu-sädåçyäropeëaiva loka-cittaà yathä-kathaïcit tatra praveçayanti | lokaç ca cittaikägryeëäpi vastuto’påñöa-tad-rüpäbhäso’pi bhagavantaà prabhum ahaà dhyäyämi ity abhimanyamänä håñyati bhagavän apy apära-kåpä-taraìga-vaçäd evänena bhaktenähaà dhyäta evety abhimanyate | abhimatya ca taà bhaktaà sva-caraëäntikaà sevärtham änayatéti bhagavat-svarüpasya çabda-gamyatvaà tat-kåpayaiva siddham, brahma-svarüpasya tu präkåtäpräkåta-viçeña-rähityät kathaà çabda-gamyatvam astu ? iti çabdo na yatrety uktam | pravåtti-nimittasya vastu-dharmasya jätyäder abhävät yatra kriyä-kärakavän çabdo na prabhavati, tad brahmeti brahma-çabdasya påthak saìketa eväyaà kåtaù | ataù çabda-gamyatväbhäve’pi çabda-gamyasya bhagavato nirviçeñaà svarüpaà tad brahmeti bhagavat-sambandhitvenaivokte sati tatra loka-citta-praveço nänyatheti bhaìgyä brahmaëo’pi çabda-gamyatvam uktam | ittham eva çruty-adhyäyädau vyäkhyäsyate iti | tathä ajasram eva sukhaà yasmät | vigato bhavati çoko yasmät tad iti tasya sukha-rüpatve viçokatve ca kaimutyam änétam ||47||

1 Visvanatha gives six lines to verse 47, two to 48..

paramätmäno brahmaëaç ca upäsakän sämänyäkäreëäha | saha aïcatéti sadhryak sahacaraà manaù | yaà paramätmanaà, yat brahma ca pratiniyamya yasmin sthirékåtya | yam iti puàstvam ärñam | yatayo yatna-çélä yoginaù sannyäsinaç ca | karto bhedas tad-abhävo’kartaù, tatra hetià sädhanam | jahyus tyajeyuù | anupayogän nädriyanta ity arthaù | upayogäbhävena sädhanänädare dåñöäntaù—nipéyate’sminn iti nipänaà küpas tasya khanitraà khanana-sädhanam | yathä svaräö svayam eva parjanya-rüpeëa viräjamäna indro nädatte tadvat | yad vä, svenaiva räjata iti svaräö | daridro yathä indraù samåddhaù san karma-kära-daçäyäà gåhétaà nipäna-khanitraà jahäti tadvad ity arthaù | bhagavad-bhaktäs tu sädhya-präptau sädhane dviguëitädaro bhavantéti te’tra vyäkhyäyäà na praveçanéyäù ||48||

—o)0(o—

|| 2.7.49 ||

sa çreyasäm api vibhur bhagavän yato’syabhäva-svabhäva-vihitasya sataù prasiddhiù |

dehe sva-dhätu-vigame’nu viçéryamäëevyomeva tatra puruño na viçéryate’jaù ||

madhvaù : bhäva-svabhävo bhakti-svabhävaù | tena nirmitasya sat-puruñasya prasiddhaù | bhävo bhaktiù praëämaç ca prävaëyam api cädara ity abhidhänät ||49||

çrédharaù : evaà tävad ajasra-sukhaà viçokaà brahmaiva bhagavataù svarüpaà tat-präptänäà ca na präpyaà kåtyaà vä kiàcid astéty uktam | idänéà tataù präk sa eva sarva-phala-dätä sarva-karma-pravartakaç cety äha | sa eva çreyasäà phalänäà vibhur dätäpi | tatra hetuù—bhävänäà brähmaëädénäà svabhävaiù çama-damädibhir viçeñaëair vihitasyäsya sataù çubhasya karmaëo yataù pravartakät prasiddhiù | yad vä bhävänäà mahad-ädénäà svabhävena pariëämena vihitasya sataù käryasya prasiddhiù | sa eva svargädénäà dätety arthaù | nanu karma-kartur måtasya kathaà svargädi-phalaà syät taträùa | svärambhaka-dhätünäà1 bhütänäà vigame viyoge sati anv anu viçéryamäëe’pi dehe tatra-sthaà vyomeva yas tena saha na viçéryate | yato’jas tena saha na jätaù tasya puruñasya çreyasäà prabhur ity arthaù ||49||

krama-sandarbhaù : sa eva hi bhagavän çreyasäà païca-vidha-mukténäm anyeñäà ca puruñärthänäà vibhuù pradätä | yato bhagavataù sakäçäd asya bhakta-jévasya bhakti-svabhäva-yogyo yo’rthas tasya satas tat-svarüpa-vaibhave vidyamänasyaiva prasiddhis taà prati präkaöyaà bhavatéty arthaù | 1 - - - svärambhakäëäà påthivy ädi mahä bhütänäm ity arthaù.

nanu tasya jévasya mäyä-vaibhavopädhis tadä kià naçyet ? näçe’pi vä jévatvaà kià tiñöhet ? taträha—deha ity ardhakena | dehaù sthüla-sükñmätmakaù | dhriyanta iti dhätavas tattväni | tasmin deha-dvaye sveñäà käraëa-rüpa-tattvänäà vigamo näço yasya tathäbhüte saty api puruño jévo na viçéryate—na naçyati | anäçe hetuù—aja iti | athavä, çaçvat praçäntam [bhä.pu. 2.7.47] ity ädikaà vaikuëöha-vaibhavasyaiva pratipädakam | bhagavataù paraà padam ity atraiva mukhyärthatväd bhagavat-sandarbhe tasya tädåçatvena darçitatväc ca—tasmai sva-lokam [bhä.pu. 2.9.9] ity ädau darçayiñyamäëatväc ca ||49||

viçvanäthaù : kià ca, paramätmopäsakänäà brahmopäsakänäm anyeñäà ca bhagavantaà vinä na phala-siddhir ity äha—sa bhagavän eva çreyasäà mokña-svargädénäà vibhur dätä ca, ato yogi-jïäni-karmibhiù pratisva-phala-siddhy-arthaà bhagavad-bhaktiù kartavyä |

kià ca, tasya bhakta-jévasya bhävä däsya-sakhyädayaù, tat-svabhävena vihitasya sataù uttama-sädhanasya samucita-çravaëa-kértanädeù, yato bhagavata eva sakäçät, na tu paramätmataù, näpi brahmataù, prakåñöä siddhir iti | bhagavad-bhaktais tu sva-prema-phala-siddhy-arthaà yoga-jïänädikaà na kartavyam iti bhävaù |

nanu bhakti-yoga-jïänädikaà sädhanaà prati sva-sädhya-vasütpädane yävad-asamarthaà, tan-madhya eva deha-bhaìge sati kédåçaà syät ? taträha—sva-dhätu-vigame svärambhaka-dhätünäà bhütänäà vigame viyoge sati | anu anantaram | viçéryamäëe’pi dehe | puruño jévaù | vyomeva deha-sthäkäçam iva na viçéryate | yato’jas tena dehena saha vastuto na jäta ity arthaù | tena ca bhakti-jïänädi-väsanäyäù samucita-sthäne punar api samucitaà dehaà dhåtvä kåtaiù sädhanaiù sidhyati | yad uktaà—yatate ca tato bhüyaù saàsiddhau kurunandana [gétä 6.38] ity ädeù ||49||

—o)0(o—

|| 2.7.50 ||

so’yaà te’bhihitas täta bhagavän viçva-bhävanaù |samäsena harer nänyad anyasmät sad-asac ca yat ||

madhvaù : sattvädir yat svato viñëos tasmäd anyaù sa sarvataù |yat sattädirato’nyasya nänyatvaà bhedino’pi tu || iti brahmäëòe ||50||

çrédharaù : adhyäya-trayasyärtham upasaàharati | so’yaà te samäsena saàkñepeëäbhihitaù | tam eväha | sad-asat-käryaà käraëaà ca harer anyan na bhavati | nanu hares tad-avyatireke tad-gatavikära-prasaìgaù syät, na | anyasmät käraëabhüto hariù käryäd vyatirikta ity arthaù ||50||

krama-sandarbhaù : so’yam iti | so’yaà samäsena saìkñepeëäbhihitaù | katham ? taöastha-lakñaëenaivety äha—sat käryaà sthülam açuddha-jéva-jagad-äkhyaà cetanäcetanaà vastu | asat käraëaà sükñmaà çuddha-jéva-pradhänäkhyaà cid-acid-vastu ca yat, tat sarvaà harer anyan na bhavati—sükñmasya tac-chakti-rüpatvät, sthülasya tat-kärya-rüpatväd iti bhävaù | jagatas tad-ananyatve’pi çuddhasya tasya tad-doña-säìkaryaà nästéty äha—anyasmäd iti ||50||

viçvanäthaù : adhyäya-trayasyärtham upasaàharati—so’yam iti | saàkñepeëa bhagavän evoktaù | kena prakäreëa ? ity ata äha—sat-käryaà samañöi-vyañöy-ätmakaà jagat | asat-käraëaà—jévo mäyä ca | tat sarvaà harer anyan na bhavati | jéva-mäyayoù çaktitväc chakti-çaktimator abhedät çakti-käryasya çakty-ananyatväd iti bhävaù | hareù kathaà-bhütät sad-asadbhyäm anyasmät | tayoù çaktyos taöasthatva-bahiraìgatväbhyäm anäsaktes tad-doña-sambandhäbhäva iti bhävaù | bhägavate idam evädvaitam iti sarvaträgre’pi drañöavyam ||50||

—o)0(o—

|| 2.7.51 ||

idaà bhägavataà näma yan me bhagavatoditam |saìgraho’yaà vibhüténäà tvam etad vipulé kuru ||

çrédharaù : ayaà ca vibhüténäà saàgraha uditaù ||51||

krama-sandarbhaù : idaà catuù-çloké-rüpam ity arthaù | anena tad apy upadiñöam iti gamyate ||51||

viçvanäthaù : nanv idam açruta-caram adbhutaà mataà brüñe ? satyam idaà na kevalam ahaà bruve, kintu mahyaà bhagavatä uditaà bhägavataà näma puräëam | na kevalam idaà çästratvenaiva mantavyam, kintu vibhüténäà saìgrahaù | çré-bhagavad-gétädiñu vibhüti-çabdenäàça-kalävatäräëäm apy ukteù | säkñäd-bhagavän eväyaà çästra-svarüpeëa viräjatéty arthaù | atas tvam etad vipulékuru sarvatra vistäraya | tad eväsya seveti bhävaù ||51||

—o)0(o—

|| 2.7.52 ||

yathä harau bhagavati nåëäà bhaktir bhaviñyati |sarvätmany akhilädhäre iti saìkalpya varëaya ||

çrédharaù : yathä varëitena nåëäà bhaktir bhaviñyatéty evaà saàkalpya saàcintya tathä hari-lélä-prädhänyena çrémad-bhägavataà varëaya | na tu bhakti-rasa-vighätena kevalaà tattvam ity arthaù ||52||

krama-sandarbhaù : tad-bhakty-arthaà ca svarüpa-çakti-maya-lélä-varëanaà çreñöhaà—ajita-rucira-léläkåñöa-säraù [bhä.pu. 12.12.69] ity ädeù ||52||

viçvanäthaù : kintv aträntare guror mamägre tvam ekaà niyamaà gåhäëety äha—yatheti | nåëäà kali-käle janiñyamäëänäm ity arthaù | bhaved ity anuktvä bhaviñyatéti nirdeçät | kalau nañöa-dåçäm eña puräëärko’dhunoditaù [bhä.pu. 1.3.44] ity ukteç ca | harau premëä mano harati saàsäraà ca haratéti prayojana-dvayam uktam | bhagavatéti sukhärädhyatvam | sarvätmani sarva-svarüpe iti tad bhaktyaiva sarvärcana-siddhiù | akhilädhära iti tad bhaktyaiva sakämänäm api sarva-käma-präptiù | saìkalpyeti—“prathamam adyärabhya bhagavad-bhaktim eva varëayiñye” iti saìkalpa-väkyam uccäryatäm ity arthaù ||52||

—o)0(o—

|| 2.7.53 ||

mäyäà1 varëayato’muñya éçvarasyänumodataùçåëvataù çraddhayä nityaà mäyayätmä na muhyati

çrédharaù : nanu lélä mäyäçrayä kià tad-varëanenety ata äha—mäyäm iti ||53||

krama-sandarbhaù : tadéya-ruci-bhägyäbhäve citta-çodhanärthaà mäyä-maya-tad-vaibhavaà viräò-rüpam api varëayety äha—mäyäm iti | çuddha-bhakti-rucy-abhäve karmärpaëavad iti ||53||

1 atra çloka-dvayam adhikaà kvacid asti tac ca—nå-janmani na tuñyeta kåtena bhagavän yadi | dharmärtha-kämaiù kià tarhi käryaà sidhyati naçvaraiù ||53|| kåñëe na cottama-çloke ced bhaktir anapäyiné | kià syäd varëäçramäcära-däna-homädibhiù kåtaiù ||54|| iti |

etad-upari véraräghava-öékä | nanu trivargo yathä bhavet tathä varëayati kià nocyata ity äçaìkyäha—nå-janmanéti | manuñya-janmani kåtena sädhanakaläpena bhagavän na tuñyeta tarhi naçvarair dharmädibhiù kià käryaà kià prayojanaà sidhyati na kim apéty arthaù ||53|| dharmasya hy äpavargyasyeti pürvokta-rétyä paramparayä bhagavad-bhaktäv upayujyamänänäm eva säphalyaà tad-upayoga-rahitänäà tu vaiphalyam eveti anvaya-vyatirekeëäha—kåñëa iti | uttama-çloke avidyänivartaka-yaçasi çré-kåñëe ced yadi ca kåtaiù svanuñöhitair varëäçramäcärädibhir anapäyiné | avyabhicäriëé bhaktir na syät tarhi taiù kim anyat phalaà syät, na kim api | anya-phalasya naçvaratvät taj jätam apy ajäta-präyam iti bhävaù ||54|| iti |

viçvanäthaù : nanu bhaktiç ca çravaëa-kértanädi-lakñaëä, sä ca bhagavan-näma-lélädi-viñayiëé lélä ca lélävatäräëäà kåñëa-rämädénäà govardhanoddharaëädyä cid-änanda-mayy eva, mäyä-çakti-pradhänasya puruñävatärasya puruña-vékñitäyäù prakåter mahän, mahato’haìkäraù, ity evaà såñöy-ädi-lélä mäyä-sambandhiné iti mäyä-varëanéyä na vä ? ity äkäìkñäyäm äha—mäyäm iti | tatra varëayata iti, anumodayata iti, çåëvata iti | kértana-smaraëa-çravaëa-bhakty-upakaraëatvena mäyä-varëanam api bhaktir eva | ataù çraddhayeti säpi bhagavato mäyä-çaktiù parama-bhaktyaiva tat-santatayo mahat-tattvädayo’pi bhaktä eva, iti tåtéye teñäà stutau vyaktébhaviñyatéti | çuddha-bhaktair api tathä buddhyä mäyä mahat-tattvädayaç ca çrotavyä eveti tat-phalam äha | mäyayä ätmä jévo na muhyati | iti mäyä-sambandhiny api lélä naiva mäyiké, kintu man-niketas tu nirguëam ity ädi bhagavad-ukteù ||53||

iti särärtha-darçinyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm |ñañöho’dhyäyo dvitéye’smin saìgataù saìgataù satäm ||

—o)0(o—


brahma-närada-saàvädo nämasaptamo’dhyäyaù

||2.7||

(2.8)

añöamo’dhyäyaù

parékñit-praçnaù

|| 2.8.1-2 ||

räjoväca—brahmaëä codito brahman guëäkhyäne’guëasya ca |yasmai yasmai yathä präha närado deva-darçanaù ||

etad veditum icchämi tattvaà tattva-vidäà vara |harer adbhuta-véryasya kathä loka-sumaìgaläù ||

çrédharaù :añöame deha-saàbandham äkñipann éça-jévayoù |

bahün parékñid äpåcchat puräëärthän bubhutsitän ||1||

tvam etad vipulé kurv ity uktaà tad eva vipulékaraëaà påcchati—brahmaëeti tribhiù | aguëasya guëätétasyäpi | devavad darçanaà yasya saù ||1-2||

krama-sandarbhaù : brahmaëeti särdhakam | aguëasya guëäkhyäna iti tadguëänäà präkåtavilakñaëatvaà darçitam | yasmai yasmai yathä präha ityasyottaräëyagrataù skandheñu çrénäradavaaktåprakaraëe jïeyäni | hareriti särdhakam | hareù kathäyäm api viçeñaà väïchati yathäham iti ||1-2||

viçvanäthaù : räjä kåñëa-kathotsukyam äviñkåtyäñöame sphuöam |

apåcchad vividhän arthän çré-çukaà saàçayaç chidam ||o||

aguëasya mäyika-guëa-rahitasya | devasya kåñëasyeva darçanaà yasya saù ||1-2 ||

—o)0(o—

|| 2.8.3 ||

kathayasva mahäbhäga yathäham akhilätmani |kåñëe niveçya niùsaìgaà manas tyakñye kalevaram ||

çrédharaù : niùsaìgaà manaù çré-kåñëe niveçyeti sva-prayatno darçitaù ||3||


viçvanäthaù : kåñëa iti mamatäspadäni räjyädéni tyaktäny eva | yad avaçiñöam ahantäspadaà kalevaram asti, taträpi niùsaìgaà manaù kåñëe niveçyati kåñëa-smaraëe sva-prayatno darçitaù ||3||

—o)0(o—

|| 2.8.4 ||

çåëvataù çraddhayä nityaà gåëataç ca sva-ceñöitam |kälena nätidérgheëa bhagavän viçate hådi ||

çrédharaù : so’pi çraddhayä çåëvato nävaçyaka ity äha—çåëvata iti | sva-prayatnaà vinäpi bhagavän svayam eva hådi viçati ||4||

krama-sandarbhaù : çravaëasya prabhävam äha—çåëvata iti | tat-prabhäväd eva gåëataç ca |

viçvanäthaù : so’pi smaraëa-prayatnaù çravana-kértanavato bhaktasya nävaçyaka ity äha—çåëvata iti | sva-prayatnaà vinäpi bhagavän svayam eva hådayaà praviçatéti çravaëa-kértanädhénam eva smaraëam iti jïäpitam ||4||

—o)0(o—

|| 2.8.5 ||

praviñöaù karëa-randhreëa svänäà bhäva-saroruham |dhunoti çamalaà kåñëaù salilasya yathä çarat ||

çrédharaù : bhäva-saroruhaà hådaya-kamalaà praviñöaç ca tad-gataà sarvaà1 malaà dhunoti | salilasyeti | dravyäntara-vyämiçraëädinä kumbha-sthe jale çodhite tad eva kevalaà çudhyati na tu nadé-taòägädi-gatam, sa ca malaù kumbhasyäntas tiñöhaty eva na tu sarvathä viléyate | ata eva kiàcic calanena punaù kñubhyati ca | evaà tapodänädi präyaçcittaà na sarvathä sarveñäà sarvaà päpaà dhunoti, kintu sävaçeñam, tac ca kasyacid eva, kiàcid eva, hådi praviñöa-mätras tu çré-kåñëaù sarveñäà2 sarvaà päpaà niùçeñaà haratéty anena dåñöäntenoktaà—salilasya malaà yathä çarad iti ||5||

krama-sandarbhaù : praveçe sati tu mad-bhakti-yukto bhuvanaà punäti [bhä.pu. 11.14.24] iti nyäyena tat-sambandha-paramparayä jagad api punäti 1 - - |sarvaà malam iti müla stha çamalam ity asyärthaù2 | -sarveñäm ity ädi atra sarveñäm eva sarvam eva niùçeñam eva haraty eva ity avadhäraëa

|catuñöayaà jïeyam

sa bhagavän ity äha—praviñöa iti | svänäà praveçena svékåtänäm | ata eva bhäva-viçeña-dhäriëo hådayasya tat sukhadopädeya-sthänatvät bhava-saroruham ity uktam | salila-çarad-dåñöäntas tu sarva-pävana-mäträàçe ||5||

viçvanäthaù : praviñöa iti | kathä-rüpeëa bhagavän eva praviñöaù san bhäva-saroruhaà hådaya-kamalam iti taträntaryämé sadä sthito’py udäséna eva karëa-praviñöaù kåñëa eva jévaà svasminn äsaïjayatéti dhvanitam | bhävo däsya-sakhyädiù | tad-rüpam eva kamalam iti vä | çamalaà käma-krodhädi dhunoti |

nanu, nätyadbhutam idaà yato jïäna-yogädayo’py etaà kartuà prabhavanti ? ity ata äha—salilasyeti | dravyäntara-vyämiçraëädinä kumbhasthe jale çodhite tad eva kevalaà çuddhyati, na tu sarvathä viléyate | ata eva kiïcic calane punaù kñubhyati ca | evam eva jïäna-yoga-tapa-ädayo na sarveñäm, kintu kasyacid eva | tasyäpi na sarvathä kintu kiïcid eva na tu sa-viçeñam | kathaïcid eva hådaya-mälinyaà dhunvanti | yad uktam—

yamädibhir yoga-pathaiù käma-lobha-hato muhuù |mukunda-sevayä yadvat tathätmäddhä na çämyati || [bhä.pu. 1.6.36] iti |

hådi praviñöa-mätras tu kåñëaù sarveñäm api sarvam api niùçeñam eveti çarad dåñöäntaù ||5||

—o)0(o—

|| 2.8.6 ||

dhautätmä puruñaù kåñëa-päda-mülaà na muïcati |mukta-sarva-parikleçaù pänthaù sva-çaraëaà yathä ||

çrédharaù : tataç ca kåtärtho bhavatéty äha | dhautätmä niñpäpaù | muktäù sarve räga-dveñädayaù parikleçä yena | pänthaù praväsäd ägataù svasya çaraëaà1 gåhaà yathä na muïcati tadvat ||6||

krama-sandarbhaù : dhautätmeti | tat-sambandhena çuddhäntaù-karaëo’nyo’péty arthaù | evaà na karma-jïänädivat sva-kärya-siddhau tat-tyägaù, kintu svataù parama-sukhadatvam api tasyety uktam ||6||

viçvanäthaù : dhautätmä çuddha-cittaù | dhautätmatve liìgam äha—kåñëeti | ata eva tac cäpi citta-baòiçaà çanakair viyuìkte [bhä.pu. 3.28.34] iti kapila-devokteù kåñëa-päda-müla-tyägé yogé dhautätma-mäny eva, na tu dhautätmeti jïeyam | pänthaù praväsäd ägatya sva-çaraëaà sva-gåhaà yathä na muïcati | nanu, tasyäpi kiyad-divasänantaraà dhanädy-upärjanärthaà sva-1‘ - ’ |çaraëaà gåha rakñitroù iti koçaù

gåhät praväsa-gamanaà dåçyate ? ity ato viçinañöi—muktas tyaktaù sarva-dhanädy-upärjana-lakñaëaù kleço yena saù ||6||

—o)0(o—

|| 2.8.7 ||

yad adhätu-mato brahman dehärambho’sya dhätubhiù |yadåcchayä hetunä vä bhavanto jänate yathä ||

çrédharaù : tad evaà çravaëautsukyam äviñkåtya sandigdhän arthän påcchati | adhätu-mataù dhätavo mahäbhütäni tat-saàbandha-çünyasyäsya laukikasyätmano jévasya dhätubhir dehärambha iti yat | etat kim ? yadåcchayä nirnimittaà hetunä vä karmädinä bhavanto yathävaj jänate | ataù kathayantv iti çeñaù ||7||

krama-sandarbhaù : tad evaà tat-kathä-çravaëautsukyaà sva-niñöhäà cäviñkåtya anyän apy arthän anena bhagavat-pradhänatayä procyamänän anyeñäà tad-upayogitayä tad-bodha-saukaryäya syäd iti påcchati—yad ity ädibhiù | atra çré-bhagavad-vigraha-dhämnor nityatvädi-jïäpanäya praçnärthaà dåñöäntayan jéva-vigraham api påcchati—yad iti ||7||

viçvanäthaù : evaà sväbhimatäyäù çuddhäyä bhakteù prathamäìga-bhüte kåñëa-kathä-çravaëe autsukyam äviñkåtya, nirguëäyäù saguëäyäç ca bhakter yävat svärtheñu vyäptiù sambhavati, tävato’py arthän påcchati | yad adhätu-mata ity ädinä yävad-adhyäya-samäptiù | evaà ca—yatra yatra bhakter gandho’pi sambhavati, tatra tatra niraparädhatayaiva sthätavyam, anyathä çrématyä bhakti-devyä aprasäda iti sva-sädhya-bhakter abhyudayärthaà çuddha-bhaktair api sväbhimata-madhura-çravaëa-kértanädiñu labdha-niñöhair api täni täni bhakter udäharaëäni pratyudäharëäni ca jijïäsanéyänéty abhivyaïjayati ca | adhätu-mato dhätavo bhütäni tat-saàbandha-çünyasyäsya jévasya dhätubhir dehärambha iti yat | etad yadåcchayä nirnimittam eva, kenäpi hetunä vä, bhavanto yathä jänate, tathä kathayanta iti tvatto’nye etan na jänantéti te kathaà mayä prañöavyäù iti bhävaù ||7||

—o)0(o—

|| 2.8.8 ||

äséd yad-udarät padmaà loka-saàsthäna-lakñaëam |yävän ayaà vai puruña iyattävayavaiù påthak |tävän asäv iti proktaù saàsthävayavavän iva ||

çrédharaù : yaç cäsäv éçvaraù so’py etat-tulya-dehavän proktaù, atas tasya ko viçeñaù ? ity äçayena påcchati—äséd iti särdhena | lokänäà saàsthänaà racanä tad eva lakñaëaà svarüpaà yasya tat trailokyätmakaà padmaà yasyodaräd äsét | asäv éçvara iyattä-yuktaiù sva-parimitair avayavair ayaà laukikaù puruño yävän yat-saìkhyäkävayava-yuktas tävän proktaù saàsthävän avayavavän iva ca proktaù | ataù ko viçeñas tasya ? iti ||8||

krama-sandarbhaù : äséd iti särdhakam | atreça-jéva-dehayoù käraëa-käryätmatvaà darçitam eva tasmät tad-aàçe tu na praçnaù kintu svarüpäàça eveti vivecanéyam ||8||

viçvanäthaù : kià ca, yaç cäsäv éçvaraù, so’py etat-tulya-dehavän proktaù, atas tasya ko viçeñaù ? ity äçayena påcchati—äséd iti särdhena | lokänäà saàsthänaà racanä, tad eva lakñaëaà svarüpaà yasya, tat padmaà yasyodaräd äsét | iyattä-yuktaiù sva-parimitair avayavair ayaà laukikaù puruño yävän yädåçävayava-yuktas tataù påthag api asäv éçvaraù tävän eva proktaù, saàsthä yathocita-sthaulya-kärçya-dairghyädi-vinyäsa-viçeñaù, avayavavän tadvantaù kara-caraëädayas tadvän iveti | yadyapéçvarasya kara-caraëädayo jévasyeva svato bhinnä na bhavanti, tad api tadvän iva coktaù | ataù ko’pi viçeñas tasyeti bhävaù ||8||

—o)0(o—

|| 2.8.9 ||

ajaù såjati bhütäni bhütätmä yad-anugrahät |dadåçe yena tad-rüpaà näbhi-padma-samudbhavaù ||

çrédharaù : avaçyaà ca viçeño väcya ity äha | ajo brahmä bhütänäà vyañöy-upädhénäm ätmä niyantä, samañöy-upädhitvät | yena cänugåhëatä tasya rüpaà dadåçe dåñöavän | etac ca

tasyäpi drañöur éçasya küöasthasyäkhilätmanaù |såjyaà såjämi såñöo’ham ékñayaiväbhicoditaù || [bhä.pu. 2.5.17]

ity ädinoktam anüdyate | agre tu spañöaà bhaviñyati ||9||

krama-sandarbhaù : yenänugåhëatä hetunä dadåçe dadarça | atas tad-darçane yad-anugraha-mätrasya hetutväd vailakñaëyam asty eveti bhävaù ||9||

viçvanäthaù : avaçyaà ca viçeño väcya ity äha | ajo brahmä bhütänäà vyañöy-upädhénäm ätmä niyantä, samañöy-upädhitvät | so’pi näbhi-padma-samudbhavaù san yad-anugrahät bhütäni såjatéty anvayaù | na ca sa

niräkära eva väcyo yataù ajena tad-rüpaà dadåçe, sa ca ajo’pi yan-näbhi-padmodbhavaù | ataù sa brahmaëo’péçvaro mäyika-puruña-tulyäkäraù kià mäyikäkäro na vety etad api väcyam iti bhävaù ||9||

—o)0(o—

|| 2.8.10 ||

sa cäpi yatra puruño viçva-sthity-udbhaväpyayaù |muktvätma-mäyäà mäyeçaù çete sarva-guhäçayaù ||

çrédharaù : praçnäntaram äha—sa cäpéti | yatra çete yena rüpeëävatiñöhate | viçvasya sthity-ädayo yasmät | evam-ädi-praçnänäà tattvato’rhasy udähartum [bhä.pu. 2.8.24] iti sarvänte kriyayä sambandhaù ||10||

krama-sandarbhaù : tad-vigrahasya kaimutyäyä sa cäpéti | yatra sthäne | muktvätma-mäyäm iti | tasya sthänasyämäyikatvam abhipretam | çete prakåtià pratidåñöià nimélya tiñöhati | sarveñäm api guhäyäà durjïeya-sthäne çete vasatéti saù ||10||

viçvanäthaù : praçnäntaram äha—sa cäpi puruñaù prakåtékñaëa-kartä, yatra çete, tat-sthänaà kathayety arthaù | mäyeço’pi mäyä-bhartäpi mäyäà tyaktvä tasya bahiraìga-çaktitvät täm aspåñövety arthaù ||10||

—o)0(o—

|| 2.8.11 ||

puruñävayavair lokäù sapäläù pürva-kalpitäù |lokair amuñyävayaväù sa-pälair iti çuçruma ||

madhvaù : nijävayavebhyaù såñöäù | bähyävayavä lokaiù kalpänte ||11||

çrédharaù : praçnäntaram äha | puruñasyävayavaiù pürvaà kalpitäù yasyehävayavair lokän kalpayanti [bhä.pu. 2.5.36] ity ädau | lokaiç cämuñyävayavä iti pätälam etasya hi päda-mülam [bhä.pu. 2.1.26] ity ädau ca tvan-mukhäc chrutavanto vayam ||11||

krama-sandarbhaù : sandehe tu béjam äha puruñeti ||11||

viçvanäthaù : praçnäntaram äha | puruñasyävayavaiù pürva-kalpitäù | yasyehävayavair lokän kalpayanti [bhä.pu. 2.5.36] ity ädau | tathä lokair amuñyävayaväù kalpitäù, pätälam etasya hi päda-mülam [bhä.pu. 2.1.26] ity ädau ca tvan-mukhät çrutavanto vayam | atränyo viçeñaç ced asti ? tam api

kathayeti bhävaù | atra yad adhätu-mataù [bhä.pu. 2.8.7] itéçitavyaà jévaà påcchämi | äséd yad-udarät [bhä.pu. 2.8.7] ity ädinä éçvaraà dvitéyam aëòa-saàsthitaà puruñaà påcchämi | sa cäpi yatra puruñaù [bhä.pu. 2.8.10] iti prathamaà mahat-srañöäraà puruñaà påcchämi | çete sarva-guhäçayaù [bhä.pu. 2.8.10] iti tåtéyaà sarva-bhüta-sthaà ca puruñaà påcchämi |

viñëos tu tréëi rüpäëi puruñäkhyäny atho viduù |ekaà tu mahataù srañöå dvitéyaà tantu-saàsthitam |tåtéyaà sarva-bhütasthaà täni jïätvä vimucyate || iti småteù |

puruñävayavair iti samañöi-jévaà ca påcchäméti praçna-païcakaà çänta-préti-bhaktau paryäpnoti | jéväd viçeñaà bhagavad-rüpaà brahmaëo dåñöaà kathayeti vyajyamänaù praçno’pi préti-bhaktau paryäpnoti ||11||

—o)0(o—

|| 2.8.12 ||

yävän1 kalpo vikalpo vä yathä kälo’numéyate |bhüta-bhavya-bhavac-chabda äyur-mänaà ca yat sataù ||

çrédharaù : evaà sandeha-viparyayäbhyäà påñöam, idäném ajïätän bahün arthän påcchati—yävän ity ädinä | kalpo mahän | vikalpo’väntaraù | bhütädiù çabdo yasmät, yasya väcaka iti vä | sataù sthüla-dehäbhimänino manuñya-pitå-deväder äyuñaù pramäëam ||12||

krama-sandarbhaù : pralayasya vakñyamäëatvät kalpa-çabde såñöi-pralaya-madhya-käla eva väcyaù | bhütädi-çabdo yasmät kälät pravartata iti çeñaù ||12||

viçvanäthaù : kalpo mahän | vikalpo’väntaraù | bhüto’tétaù, bhavyo bhävé, bhavan vartamäna iti çabdo yasmät sa kälaù | sataù sthüla-dehäbhimänino manuñya-pitå-devatäder äyuño yat-pramäëam tat kathaya ||12||

—o)0(o—

|| 2.8.13 ||

kälasyänugatir yä tu lakñyate’ëvé båhaty api |yävatyaù karma-gatayo yädåçér dvija-sattama ||

1 | - - - - -yävän iti atra kalpa vikalpa padäbhyäm utpatti pralayayor madhya kälasyaiva öékokta- - ’ - ’ - mahad aväntara bhedena grähyatvaà saàplavaù sarva bhütänäm ity agrimaikaviàça çloke

- - . |såñöi sthiti pralayänäm uktatväd iti dépi

çrédharaù : anumäna-prakäraù påñöo viçeñaà påcchati—kälasyeti | anugatiù pravåttiù | karma-gatayaù karma-präpyäëi sthänäni | yädåçéù yädåçyaù ||13||


viçvanäthaù : anugatir anupravåttiù | aëvé paramäëv-ädi-rüpä | båhaté varñädi-rüpä | karma-gatayo bhadräbhadra-karma-präpyäëi sthänäni | yädåçér yädåçyaù | iti karma-präpyäëi sthänäni sarväëy eva kälaiù sükñma-sthüla-vikalpa-kalpair avaçyam eva grasyanta iti karma-nirvedärthaà praçna-dvayaà çuddha-bhaktäv api paryäpnoti | yad uktaà çré-bhagavatä—jäta-çraddho mat-kathäsu nirviëëaù sarva-karmasu [bhä.pu. 11.2.27] iti ||13||

—o)0(o—

|| 2.8.14 ||

yasmin karma-samäväyo yathä yenopagåhyate |guëänäà guëinäà caiva pariëämam abhépsatäm ||

madhvaù : jéve karma-samäväpaù | parameçvareëa gåhyate | guëinäà mahad-ädi jévänäà sämarthye parimäëam | deväsurebhyo maghavän ity ädi ||14||

çrédharaù : guëänäà sattvädénäà pariëämaà devädi-rüpam icchatäà guëinäà jévänäà madhye yasmin pariëäme karmaëäà puëya-päpänäà samäväyaù samudäyaù | kena karma-samudäyena kathaà kåtena ko’dhikäré devädi-bhävaà präpnotéty arthaù ||14||

krama-sandarbhaù : guëänäà pariëämam abhépsatäà supta-tat-tad-väsanänäà guëinäà jévänäà madhye yena jévena yasmin pariëäma-nimitte yathä yena prakäreëa yaù karma-samaväyo gåhyata ity anvayaù | sa kathyatäm iti çeñaù ||14||

viçvanäthaù : guëänäà sattvädénäà pariëämaà devädi-rüpam abhépsitäm | guëinäà jévänäm | yasmin pariëäme | karmaëäà sukåta-duñkåta-yoga-jïäna-bhakténäà samäväyaù samudäyaù sambhavati | taà kathaya | sa ca pariëämo mänuñya-deha eva jïeyaù | tasminn api pariëäme, yena jévena, yathä yat karma upagåhyate, tat kathaya | mänuñye ca karma-jïänädiñu kaù ko’dhikäré kathaà kià kià kåtvä kià kià sädhyaà präpnotéty arthaù | praçno’yaà karma-miçra-jïäna-miçra-yoga-miçra-çuddha-bhaktiñu paryäpnotéti ||14||

—o)0(o—

|| 2.8.15 ||

bhü-pätäla-kakub-vyoma-graha-nakñatra-bhübhåtäm |sarit-samudra-dvépänäà sambhavaç caitad-okasäm ||

çrédharaù : bhü-pätälädénäà sambhavaù | etäny okäàsi yeñäà präëinäà, teñäà ca sambhavaù | yatheti sarvatränuñaìgaù ||15||


viçvanäthaù : bhür-ädénäà sambhavaù | etäny okäàsi yeñäà, teñäà ca sambhavaù | yatheti sarvatränuñaìgaù | bhür-ädénäà bahu-vidha-bhaktäspadatvät tad-okasäà ca präyo’dhikåtädi-bhaktatvät praçno’yaà bhakteñu paryäpnoti ||15||

—o)0(o—

|| 2.8.16 ||

pramäëam aëòa-koçasya bähyäbhyantara-bhedataù |mahatäà cänucaritaà varëäçrama-viniçcayaù ||

çrédharaù : varëänäm äçramäëäà ca viniçcayas tat-tat-svabhävair nirdhäraù ||16||


viçvanäthaù : pramäëam aëòa-koñasyaityaiçvarya-pradhänäyäà bhaktau kédåçäny aëòäni bhagavat-kåñëau santi ? iti jijïäsäyäm | varëäçrameti varëäçrama-dharmä bhakti-miçratayaiva sidhyati | tad-anäthä vä ? iti jijïäsäyäà karma-jïäna-miçäyäà ca bhaktau praçno’yaà paryäpnoti ||16||

—o)0(o—

|| 2.8.17 ||

yugäni yuga-mänaà ca dharmo yaç ca yuge yuge |avatäränucaritaà yad äçcaryatamaà hareù ||

çrédharaù : yuge yuge pratiyugaà yo dharmo yac ca harer avatäränucaritam ||17||

krama-sandarbhaù : hareù çré-kåñëasyävatäräëäm anucaritam ||17||

viçvanäthaù : yugänéti | yugävatäräëäà tat-pravartita-bhakti-viçeñäëäà ca jijïäsäyäm ||17||

—o)0(o—

|| 2.8.18 ||

nåëäà sädhäraëo dharmaù saviçeñaç ca yädåçaù |çreëénäà räjarñéëäà ca dharmaù kåcchreñu jévatäm ||

madhvaù : çreëénäm aìga-rakñakäëäà yuddheñücyate ||18||

çrédharaù : sa-viçeño varëäçrama-nibandhanaù | çreëénäà tat-tad-vyavasäyopajévinäà vyavahära-niyama-lakñaëo dharmaù | räjarñéëäà prajäpälanädhikäriëäm | kåcchreñv äpatsu jévatäà sarveñäm ||18||


viçvanäthaù : nåëäm antyaja-paryantänäm api sädhäraëo dharmo bhaktir eva | viçeña-dharmas taj-jäti-dharma iti tad-dharmavattve’pi te bhaktä bhavanti, kiräta-hüëändhra-pulinda-pulkaçä [bhä.pu. 2.4.18] ity ädeù | evaà çreëénäà tat-tad-vyavasäyopajévinäà räjarñéëäà ceti teñv api bhaktimatsu niraparädhayaiva sthätavyam iti vivakñäyäm | kåcchreñv jévatäà dharma iti äpad-dharma-praçnaù sarva-vidha-bhaktau paryäpnoti ||18||

—o)0(o—

|| 2.8.19 ||

tattvänäà parisaìkhyänaà lakñaëaà hetu-lakñaëam |puruñärädhana-vidhir yogasyädhyätmikasya ca ||

madhvaù : hetu-lakñaëaà brahma-lakñaëam ||19||

çrédharaù : sarveñäà tattvänäà prakåty-ädénäà parisaìkhyänaà saìkhyä | lakñaëaà svarüpam | hetuto lakñaëam | tat-tat-kärya-hetutvena ca lakñaëam ity arthaù | puruñärädhanasya vidhir deva-püjä-prakäraù | añöäìga-yogasya ca vidhiù ||19||


viçvanäthaù : tattvänäà prakåty-ädénäà parisaìkhyänaà gaëanam | lakñaëaà svarüpam | hetu-lakñaëaà tat-tat-kärya-hetutvena lakñaëam iti puruñävatära-léläyäà yogasyeti yoga-miçräyäm ||19||

—o)0(o—

|| 2.8.20 ||

yogeçvaraiçvarya-gatir liìga-bhaìgas tu yoginäm |vedopaveda-dharmäëäm itihäsa-puräëayoù ||

madhvaù : yogato liìga-bhaìgaù pürvoktaù | pänena te devety ädi paçcät ||20||

çrédharaù : yogeçvaräëäm aiçvaryeëäëimädinä’rcirädi-gatiù | liìga-çarérasya bhaìgaù pralayaù | vedä åg-vedädayaù, upavedä äyur-vedädayaù, dharmäù dharma-çästräëi, teñäm | itihäsa-puräëayoç ca gatiù svarüpam ||20||


viçvanäthaù : yogeçvaräëäm çambhu-prabhåténäà mahänubhäva-bhaktänäm aiçvarya-rüpä yä gatiù | liìga-bhaìgaù iti çänta-bhaktau vedädénäà tätparyam iti çeñaù | tac ca bhktir eveti bhaktau ||20||

—o)0(o—

|| 2.8.21 ||

samplavaù sarva-bhütänäà vikramaù pratisaìkramaù |iñöä-pürtasya kämyänäà tri-vargasya ca yo vidhiù ||

çrédharaù : samplavo’väntara-pralayaù | yad vä samyak plavanam udbhavaù, vikramaù sthitiù, pratisaàkramo mahä-pralayaù, iñöaà vaidikaà karma, pürtaà smärtaà—

väpé-küpa-taòägädi devatä-yatanäni ca |anna-pradänam ärämaù pürtam ity abhidhéyate || iti |

tatra ca kämyänäm agni-hoträdénäà vidhiù | tri-vargasya dharmärtha-kämasya vidhir avirodha-prakäraù ||21||


viçvanäthaù : samyak plavaù saàsära-siddhänta-raëa-sädhanaà kim ? vikramaù | tatra çauryaù kim ? pratisaìkramaù | tatra näçaù kaù ? iti bhakter anuküla-pratiküla-vastu-jijïäsäyäm | yad vä, samplava-vikrama-pratisaìkramaù såñöi-sthiti-saàhäräù | iñöaà vaidikaà karma, pürtaà smärtam |

väpé-küpa-taòägädi devatä-yatanäni ca |anna-pradänam ärämaù pürtam ity abhidhéyate || iti vä |

kämyänäm kämya-karmaëäm | tri-vargasya dharmärtha-kämasya | vidhir avirodha-prakäraù karma-miçräyäà bhaktau ||21||

—o)0(o—

|| 2.8.22 ||

yo vänuçäyinäà sargaù päñaëòasya ca sambhavaù |ätmano bandha-mokñau ca vyavasthänaà sva-rüpataù ||

çrédharaù : anuçäyinäà lénopädhénäà jévänäm | ätmano jévasya | vyavasthänaà bandha-mokñätirikta-svarüpeëävasthänam ||22||


viçvanäthaù : anuçäyinäà mahä-pralaye éçvare lénopädhénäà jévänäà sarga iti sädhaka-bhaktänäà ca sädhana-siddhi-jijïäsäyäm | päñaëòasyeti bhakty-asambhava-jijïäsäyäm | ätmano mäyä-spåñöa-jévasya | bandha-mokñäv iti bhakti-miçra-jïäne jïäna-miçräyäà bhaktau vä | svarüpato vyavasthänam ity ädi, ta eva sadä mäyä-sparça-çünyasya nitya-muktasya viçvaksenäder jévasya nitya-bhaktau ||22||

—o)0(o—

|| 2.8.23 ||

yathätma-tantro bhagavän vikréòaty ätma-mäyayä |visåjya vä yathä mäyäm udäste säkñivad vibhuù ||

madhvaù : dvedhä vä ätma-mäyä tad-rüpä tad-vaçä ceti | tad-vaçayä saàsärayati | svarüpayä vimocayaty udäste tad-vaçäà vimuktasya itarayaivaà ramayaty eña ätmeña änanda iti saukäräyaëa-çrutiù ||23||

çrédharaù : udäste pralaye ||23||


viçvanäthaù : vividhaà kréòati såñöy-ädi-samaye | visåjya mahä-pralaye tyaktvä | yad vä, ätma-tantro bhagavän çré-kåñëa eva, anyeñäm avatäräëäm avatäriëaç cätma-tantratve’pi vipravälaka-haraëädau kåñëaika-päratanträdarçanät | ätma-mäyayä yoga-mäyayä, pütanävadhädau kréòati |

yathä vä, visåjya viçeñeëa såñövä mauñalädau udyante säkñivan na tu säkñé ||23||

—o)0(o—

|| 2.8.24 ||

sarvam etac ca bhagavan påcchato me’nupürvaçaù |tattvato’rhasy udähartuà prapannäya mahä-mune ||

çrédharaù : ca-çabdäd apåñöam api ||24||


viçvanäthaù : ca-käräd apåñöam api ||24||

—o)0(o—

|| 2.8.25 ||

atra pramäëaà hi bhavän parameñöhé yathätma-bhüù |apare cänutiñöhanti pürveñäà pürva-jaiù kåtam ||

madhvaù : yasmäd anutiñöhanti tasmät parameñöhé pramäëam ||25 ||

çrédharaù : pramäëaà samyak jïätä | yatas tava brahma-närada-vyäsa-krameëa sampradäyo’stéti sämänya-nyäyenäha—pare ceti | yad vä tvad-anye präyaço gatänugatikä eva na tattvavida ity äha—pare ceti ||25||

krama-sandarbhaù : atreti | yata ätma-bhüù çré-näräyaëodbhütatvät tat-prakäçita-jïäna ity arthaù | nanv ahaà guru-paramparayäpi präpta-jïäna iti cet ? taträha—apare ceti | tädåçatvaà tv anyeñäm api vartata ity arthaù ||25||

viçvanäthaù : nanv anyebhya eva åñibhiù sakäçät tvaà pürvam evävagataitat-sarvärtha eva bhavasi, tad api kià mäà punaù påcchasi ? ity ata äha—atreti | atra teñäà sarveñäm api åñéëäà madhye, hi niçcitam eva bhavän pramäëam | atas tat-tad-arthäbhijïo’py ahaà bhavan-mukha-padmät kédåg uttaram ävirbhavatéty akäìkñäyäà påcchämi | yathä parameñöhé ätma-bhür bhagavat-prasädät svataù-siddha-vedärtha-jïänaù, tathä bhavän api | pare’nye tu pürveñäà pürvajair vidvadbhir eva yad yat kåtaà tat tat sarvaà dåñövä tebhyo’dhétyädhétya anutiñöhanti ||25||

—o)0(o—

|| 2.8.26 ||

na1 me’savaù paräyanti brahmann anaçanäd amé2 |pibato’cyuta-péyüñam tad-väkyäbdhi3-viniùsåtam ||

çrédharaù : nanu tavänaçana-dvija-kopäbhyäà vyäkulasya kutaù çravanam ? taträha—neti | na paräyanti näpagacchanti | na vyäkulébhavantéty arthaù | acyuta-kérti-péyüñam ||26||

krama-sandarbhaù : yad anyat påñöaà tad api hareù kathäà vinä na kathayitavyam ity abhipretyäha na me’sava iti | he brahman ! anaçanät tathä kupität dvijäd api na me’savaù paräyanti | tatra hetuù—pibato’cyuta-péyüñam iti | anyatra anyadä tu tasmät tasmäd api paräyantéty arthaù ||26||

viçvanäthaù : na cätra mat-kañöa-dåñöiù käryä ity äha—neti | na paräyanti na vyäkulébhavanti | tatra hetuù—acyuta-kathä-péyüñaà pibataù | kintu kupta-dvijät saptama-divase takñaka-rüpo dvija äyäsyati, tasmäd anyatreti tad-ägamane sati asavaù parä yäsyanty eva, tataç ca acyuta-kathä-péyüña-pänaà nähaà präpsyäméty ato bhavatä kåñëa-kathäyäà na vilambanéyam iti bhävaù ||26||

—o)0(o—

|| 2.8.27 ||

süta uväca—sa upämantrito räjïä kathäyäm iti sat-pateù |

brahmaräto4 bhåçaà préto viñëurätena saàsadi ||

madhvaù : bälye’pi sa gurutvena munibhyo brahmaëo yataù |datto’to brahma-räteti näma vaiyäsaker abhüt || iti brähme ||27 ||

1‘ - ’ | - - - | kupita dvijät iti päöhaù kupitäd dvijäd iti dvija krodha hetur maraëa kälo lakñyate - - - - - - ’ -anyatreti dvija kopa nidäna bhütaù saptama dina måtyu käläd anyatränyasmin käle cyuta ’ ’ | | péyüñaà pibato me savo naçanän na paräyanti na vyäkulébhavantéty arthaù nanu

— yathedam amåtaà kñudhäà nivärayati tathä çäpam api nivärayiñyatéty äha anyatra kupitäd | . | ’ ' - , -iti subo yad vä me savo naçanäd dvija kopäc ca na paräyanti kintu anyatra acyuta

- | - ’ péyüña pänäbhäve paräyantéty arthaù atha vä acyuta péyüñaà pibato me savaù’ ’ - - präëäù tam utkrämantaà sarve präëä utkrämanti iti çruty uktänéndriya lakñaëäni karaëäni - , - anyatra acyuta péyüñätirikte viñaye anaçanäd dhetoù bhojanädau kupita dvijäd dhetoù- - | - - maraëa pratékäre dhana kalaträdau ca na paräyanti na gacchanti acyuta kathämåta päne

| . |niçcalä bhavantéti bhävaù siddhänta2 “anäçanädibhiù” iti päöhäntaram.3 “tan-mukhäbja-“ iti päöhäntaram.4 ’ | ’ - bälo pi sa gurutvena munibhyo brahmaëä yataù datto to brahma räteti näma vaiyäsaker

’ - . |abhüt iti vacanäc chukasya brahma rätatvaà nänyasyeti vija

çrédharaù : upämantritaù påñöaù | saàç cäsau patiç ca tasya ||27||

krama-sandarbhaù : brahmaëä çré-kåñëena räta iti brahma-vaivartäd anusandheyam ||27||

viçvanäthaù : sat-pateù kåñëasya kathäyäm iti tat-tat-praçnottaräëäà kåñëa-kathätve idaà süta-väkyam eva pramäëaà jïeyam | brahma-rätaù çukaù ||27||

—o)0(o—

|| 2.8.28 ||

präha bhägavataà näma puräëaà brahma-sammitam |brahmaëe bhagavat-proktaà brahma-kalpa upägate ||

madhvaù : yatra brahmäntarotpattiù brahma-kalpaù sa éritaù iti ca ||28 ||

çrédharaù : brahma-kalpe såñöy-upakrama-kalpe | bhägavatäkhyänenaiva praçnänäm uttaraà dätum upakräntavän ity arthaù ||28||

krama-sandarbhaù : brahma-kalpe brahmaëo janmopalakñite kalpe bhagavatä saìkñepeëa proktam ||28||

viçvanäthaù : bhägavatm iti bhägavatäkhyänenaiva praçnänäm uttaraà dätum upakräntavän ity arthaù | brahma-kalpe sarvädime kalpe ||28||

—o)0(o—

|| 2.8.29 ||

yad yat parékñid åñabhaù päëòünäm anupåcchati |änupürvyeëa tat sarvam äkhyätum upacakrame ||

çrédharaù : päëòünäm åñabhaù çreñöhaù | änupürvyeëeti prastäva-kramo’tra vivakñito na praçna-kramaù ||29||

krama-sandarbhaù : änupürvyeëeti | bhagavat-kathäyä evänugatayä präptena krameëa, na tu räja-praçnavat vyutkrameëety arthaù ||29||

viçvanäthaù : änupürvyeëeti prastäva-kramo vivakñitaù, na tu praçna-kramaù ||29||

iti särärtha-darçinyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm |dvitéye’träñöamo’dhyäyaù saìgataù saìgataù satäm ||*||

—o)0(o—


parékñit-praçno näma añöamo’dhyäyaù |||8||

(2.9)

navamo’dhyäyaù

çré-bhägavata-pravåttiù

(2.9)

navamo’dhyäyaù

|| 2.9.1 ||

çré-çuka uväcaätma-mäyäm åte räjan parasyänubhavätmanaù |

na ghaöetärtha-sambandhaù svapna-drañöur iväïjasä ||

madhvaù: parasya artha-vyatiriktasya | yad adhätum ata ity asya hy uttaram |

açarérasya jévasya çarérotpatti-käraëam |éçvarecchä präthamikä täà vinä na hi kiàcana ||1||

çrédharaù :- |räja praçnottaraà vakñyan brahmaëe hariëoditam

||kathayäm äsa navame çuko bhägavataà punaù

tatra yat tävad uktam yad adhätumataù [bhä.pu. 2.8.6] ity anena jévasya - | kathaà deha sambandha iti tatrottaram äha ätmano harer mäyäm

-antareëänubhava rüpasyätmanora ’ thena dåçyena dehädinä sambandho ïjasä | — | - -tattvato na ghaöeta atra hetuù parasyeti svapna drañöur yathä svapna

- ||1||deha sambandho na ghaöate tadvat

krama-sandarbhaù : anubhava-rüpasyäpi jévasya yathä saàmohito jéva ätmänam [bhä.pu. 1.7.5] ity-ädy-anusäreëa mohädy-anupapatteù svarüpa-çaktyä anubhavitvam api sabhyata ity abhipretya siddhäntayati—ätma-mäyäm iti | kevalänubhavatve mäyä-sambandho na syät, svapna-drañöå-dåñöäntaç ca na ghaöata ity api jïeyam ||1||

: viçvanäthaù |praçnasya prathamasyoktvä dvitéyasyottaraà vadan

- ’ ||catuùçlokéà bhägavata pravåttià navame tanot

yat påñöaà yad adhätum ata [bhä.pu. 2.8.6] -ity anena jévasya deha - ? sambandho nirhetukaù sa hetuko vä tatrottaram äha ätmano harer mäyäm

- - anädy avidyä çaktim antareëa arthair dehendriyädibhiù sambandho jévasya | - - - na ghaöate yathä svapna drañöur ajïänam åte sväpnika deha sambandho | ’ - , na ghaöate yato nubhavätmano jïäna mayasya tathä dehädibhyaù parasya

- , - mäyayä tv acintya çaktyä durghaöanäpaöéyasyä deha sambandho ghaöata ||1||ity arthaù

— )0( —o o

|| 2.9.2 ||

bahu-rüpa iväbhäti mäyayä bahu-rüpayä |ramamäëo guëeñv asyä mamäham iti manyate ||

: madhvaù - |dvitéyä prakåtiù proktä tad rüpä hi guëäs trayaù ||teñäà sampätajo bhävo mamäham iti yä matiù

dehät parasya dehitvam ahaà-bhävam åte kåtaù |yathä rajas-tamo-bhävair vinä svapno na jäyate ||nidrä-kämädy-abhävena tadvad dehaù kva tän vinä |tasmät prakåtyaiva pumän mänuñädi-vikärayä |mänuñädir iväbhäti nitya-caitanya-rüpavän ||

: çrédharaù ’ | - - - -saàsäro pi mäyayaivety äha bahu rüpo bäla yuvädi rüpo deva- | ||2||narädi rüpaç cäbhäti guëeñu dehädiñu


: viçvanäthaù - - evaà yädåcchikyä avidyä çaktyaiva deha sambandhe sati ? | - - - -jévaù kédåçaù syät ity apekñäyäm äha bahu rüpaù bäla yuvädi rüpo deva- - - | -narädi rüpaç ca iveti jévasya cit kaëa rüpatvän na tattvata ity arthaù bahu - - - | —rüpayä jévasya bahu rüpatva hetutväd bahu våttikayä yad uktaà yä yä

- kñetrajïa çaktiù sä täratamyena vartate ||2 ||iti

— )0( —o o

|| 2.9.3 ||

yarhi väva mahimni sve parasmin käla-mäyayoù |rameta gata-sammohas tyaktvodäste tadobhayam ||

: madhvaù - - |yadä svarüpaà jänäti käla prakåti varjitam

- || väsudeva prasädena tadä mukto bhavaty asau iti -bhaviñya puräëe ||3 ||

: çrédharaù - - ’ —ata eva bhakti yogena tan niräse sati mokño pi ghaöata ity äha | - | | | yarhéti väva çabda evärthe sva eva mahimni yadä rameta tad eväha

- - | käla mäyayoù puruña prakåtyoù parasmin tadobhayam ahaà mameti ca - | —tyaktvä udäste pürëa rüpeëävatiñöhate tad uktam

yayä saàmohito jéva ätmänaà tri-guëätmakam |paro’pi manute’narthaà tat-kåtaà cäbhipadyate ||anarthopaçamaà säkñäd bhakti-yogam adhokñaje |lokasyäjänato vidväàç cakre sätvata-saàhitäm || iti [bhä.pu. 1.7.5-6] ||

3||

krama-sandarbhaù : sve mahimni svasya mahima-hetäv ity arthaù | käla-mäyayor api parasmin tat-tad-ädi-sarväçraya-tattve ity arthaù | mäm eva ye prapadyante mäyäm etäà taranti te [gétä 7.15] iti çré-gétätaù | prétir na yävan mayi väsudeve na mucyate deha-yogena tävat [bhä.pu. 5.5.6] iti çré-åñabhadeva-väkyäc ca | ubhayaà mäyäà dehädi-rüpam arthaà ca ||3||

: viçvanäthaù , evaà ca yädåcchikyä mäyayaiva jévasya saàsäro yathä - tathaiva yädåcchikyä bhaktyaiva jäta premnä jévasya saàsärän nistära ity

| - | | äha yarhéti väva çabda evärthe yarhy eva sve svéye mahimni rameta iti| vastutaù khalu svéye dehädike mamatäspade ramaëaà tyaktvä yathärthata

| eva svéye mamatäspade vastunéty arthaù mahimni mahimätiçayatvät | - - - - mahimarüpe evety arthaù käla mäyayoù parasmin käla kåta vikära rahite

- - - - | mäyäkåta mahad ädi tattva rahite ca svarüpe rameta äsajjeta tac ca na yatra kälaù , iti na yatra mäyä - - - ity ädi vakñyamäëa väkya dåñöyä bhagavato

- - - | - -dhäma çré vigraha pärñadädikaà jïeyam ramaëasya bhakty avinä bhävitvät | yadåcchayä präptayä bhaktyeti labhyate tadä ubhayaà kälaà tata udäste

| —anäsakto bhavati yad uktaà

yayä sammohito jéva ätmänaà tri-guëätmakam |paro’pi manute’narthaà tat-kåtaà cäbhipadyate ||anarthopaçamaà säkñäd bhakti-yogam adhokñaje | lokasyäjanato vidväàç cakre sätvata-saàhitäm || [bhä.pu. 1.7.5-6] iti ||3 ||

— )0( —o o

|| 2.9.4 ||

ätma-tattva-viçuddhy-arthaà yad äha bhagavän åtam |brahmaëe darçayan rüpam avyaléka-vratädåtaù ||

: madhvaù - -yato bhagavad uktaà pramäëam atas tad uktaà puräëaà tvat ||4||praçnänäm uttaratvena vakñye

: çrédharaù - yac coktam parameçvarasyäpi deha sambandhäviçeñät kathaà- tad bhaktyä mokñaù syäd iti - äséd yad udarät padmam1 | ity ädinä taträha

- - - | ätmano jévasya tattva viçuddhy arthaà tattva jïänärthaà tad bhavaty eva | -kià tat yat tapa ädinä2 | | bhajanaà bhagavän brahmaëe äha kià kurvan åtaà

| — satyaà viddhanaà rüpaà darçayan darçane hetuù avyalékena vratena | — - - -tapasä ädåtaù ñevitaù san ayaà bhävaù jévasyävidyayä mithyä rüpa deha

, - - - sambandhaù éçvarasya tu yogamäyayä cid dhana lélä vigrahävirbhäva iti | - ||4||mahän viçeñaù atas tad bhajanän mokñopapattir iti

krama-sandarbhaù : yadeva ca sve mahimni ramaëaà åtaà paramabrahmalakñaëarüpaà çrévigrahäkäratattvaà darçayan säkñätkärayanneva brahmaëe brahmäëaà pratyäha catuçlokyopadiñöavän çabdenänubhavena ca yat prakäçitavänity arthaù | kimartham ätmano jévasya tattvanirëayärtham | taddvärä jéväntaram api bodhayitumity arthaù | tadvä ätmanaù svasya çrébhagavato yat tattvaà yäthärthyaà | tasya tädåçaprasäde hetumäha avyaléketi etena bhagavadvigrahagataù praçnaçcottarayati |

: viçvanäthaù - ? | nanu käla mäyayoù paraà tad eva kià yatra rameta taträha- - - ätma tattvasya svéya tattvasya viçuddhir jïänaà tad arthaà daçamasya

- | viçuddhy artham itivat yad vä ätmano jévasya tattvänäà cittädénäà- | - -viçuddhy arthaà yat åtaà satyaà cid ghanaà rüpaà darçayan äha catuù

- | — çloké bhägavatam upadideça tatra hetuù avyalékena vratena niñkapaöayä | - - - - | bhaktyä ädåtaù yac chabdasyottara väkya gatatvän na tat padäpekñä

—ayaà bhävaù - - | jévasyävidayä ävidyaka deha sambandhaù éçvarasya tu- - - - yoga mäyayä cid ghana lélä vigrahävirbhäva iti mahän viçeña uktaù -iti çré

- | svämi caraëäù evaà ca - äséd yad udarät padmam - ity ädinä jéva dehäd- ’ - éçvara dehasya ko pi viçeña iti dvitéya praçnasyottaram uktam ||4||

— )0( —o o

|| 2.9.5 ||

1‘ ’ - |äsét iti pürvädhyäyasya saptama çlokaù2 - - - - |yac chabdasyottara väkya gatatvän na tat padäpekñä

sa ädi-devo jagatäà paro guruùsvadhiñëyam ästhäya sisåkñayaikñata|

täà nädhyagacchad dåçam atra sammatäàprapaïca-nirmäëa-vidhir yayä bhavet ||

: çrédharaù - - bhagavad bhajanäd eva tattva jïänam ity etat prapaïcayiñyan’ - - — brahmaëo pi tattva jïänaà tat prasädäd eveti darçayitum itihäsam äha sa ity

| - | ädinä paro gurur bhakti rahasyopadeñöä svadhiñëyaà padmam | ästhäyädhiñöhäya tasyädhiñöhänänveñaëäya pürvaà jale nimagnaù

, | parävåtya svadhiñëye sthitvety arthaù aikñata tat kathaà srañöavyam ity | - |älocitanän täà dåçaà prajïäm atra såñöi viñaye saàmatäm avyabhicäriëém

vidhiù prakäraù ||5||

krama-sandarbhaù : tad evaà vivarituà taddarçanaprakäramäha sa itthädibhiù |

: viçvanäthaù - - | -na kevalaà bhagavad rüpam eva käma mäyätétam api tu tal - - -lokaà tad bhaktäç ca käla mäyätétä iti darçayituà catuùçlokéà bhägavata

| - | kathäà prastauti sa ädéti paro gurur bhakti rahasyopadeñöä svadhiñëyaà | | padmam ästhäya adhiñöhäya tasyädhiñöhänänveñaëäya pürvaà jale

| | – nimagnaù paçcät parävåtya svadhiñëye sthitvety arthaù aikñata tat | | - | kathaà drañöavyam ity älocitavän täà dåçaà prajïäm atra såñöi viñaye

||5||vidhiù prakäraù

— )0( —o o

|| 2.9.6 ||

sa cintayan dvy-akñaram ekadämbhasyupäçåëod dvir-gaditaà vaco vibhuù |

sparçeñu yat ñoòaçam ekaviàçaàniñkiïcanänäà nåpa yad dhanaà viduù ||

: çrédharaù - ’ såñöià cintayan kadäcit dvy akñaraà vaco mbhasi upäçåëot upa | | samépe çrutavän te akñare darçayati kädayo mävasänäù sparçäù teñu yat - - ñoòaçaà ta käro yac caikaviàçaà pa käraù vacaso nirdeçärthaà tad artham

| , - , äha he nåpa niñkiàcanänäà tyakta dhanänäà dhanaà yad viduù yena , - | -tapodhanä iti prasiddhäù tac ca dvir gaditaà tapa tapeti loëmadhya

| puruñaikavacanaà tasya vépsäà - - sädara vidhi rüpäm açåëod ||6||ity arthaù

krama-sandarbhaù : sa cintayanniti ca kämaù kåñëäyetyaòinä çré-kåñëäñöädaçäkñaramupadiçya tapa tvaà tapa etena tava siddhirbhaviñyatétyanena väkyena brahmasaàhitäyämetadabhisandhiç ca darçitaù niñkiïcanänäà niñkämabhaktänäà yat tadärädhanalakñaëaà tapa eva dhanaà viduù |

: viçvanäthaù - | - såñöià vicintayan kadäcid dvy akñaraà vacaù dvir gaditaà- | | dvir uktam ambhasi upa samépe çrutavän matram iva tad dvyakñaram

| | -uddharati sparçeñu kädayo mävasänäù sparçäù teñu yat ñoòaçaà ta käraù | - | - - - |yac caikaviàçaà pa käraù tena tapeti loö madhyama puruñaika vacanam

| tac ca dviruktaà tapa tapeti dhanam iti yata eva brähmaëäs tapodhanä ||6||ucyante

— )0( —o o

|| 2.9.7 ||

niçamya tad-vaktå-didåkñayä diçovilokya tatränyad apaçyamänaù |

svadhiñëyam ästhäya vimåçya tad-dhitaàtapasy upädiñöa ivädadhe manaù ||

: çrédharaù evaà niçamya tasya vacaso vaktur didåkñayä tataù pracalitaù san diço vilokya punaù svadhiñëyam ästhäya kenacit pratyakñaà niyukta iva ||7||tac cätmano hitaà vimåçya tapasi mano dhåtavän ity arthaù

krama-sandarbhaù : niçamyeti tad-vaktra iti sambandhokti-päöhe tat vaco nirgataà yad-vakträt tasya didåkñayä iti ||7||

: viçvanäthaù kenacit tapasi pratyakñam aham ädiñöaù pratyakñam iva , ||7||niyukta iti tad eva hitaà matvä tasmiàs tapasy eva mana ädadhe

— )0( —o o

|| 2.9.8 ||

divyaà sahasräbdam amogha-darçanojitänilätmä vijitobhayendriyaù |atapyata smäkhila-loka-täpanaà

tapas tapéyäàs tapatäà samähitaù ||

: madhvaù | ’ | - -tapo brahma tapaso dhyajäyateti çruteù akhila loka | prakäçanaà yat tad älocayämäsa tapatäà tapéyän ity anenäty

| uttamottamatvam uktaà bhavati

mahän mahéyasäm ädià brüyäd atyuttamottamam |yaträdhikyaà vadet kiàcij jïeyo’rthas tatra cädhikaù || iti vyäsa-nirukteù |

- - - ||8||tapo rüpaà paraà brahma brahmärcita yad aïjasä iti ñäòguëye

: çrédharaù tataç ca sa brahmäkhilänäà lokänäà täpanaà prakäçakaà1 ’ | ’ | tapo tapyata sma kåtavän tapa tapetyetasya vacaso rthe amoghaà

| ’ | -darçanaà yasya jito nila ätmä manaç ca yena vijitäny ubhayendriyäëi jïäna - karmätmakäni yena tapatäà tapaç caratäà madhye tapéyän atiçayena

||8||tapasvé


: viçvanäthaù | akhilänäà lokänäà täpanaà prakäçakam ävirbhävakäraëam ity | ||8||arthaù tapatäà madhye tapéyän atitapasvé

— )0( —o o

|| 2.9.9 ||

- tasmai sva lokaà bhagavän sabhäjitaù2

sandarçayäm äsa paraà na yat-param |vyapeta-saìkleça-vimoha-sädhvasaà

sva-dåñöavadbhir3 vibudhair4 abhiñöutam5 ||9||

: madhvaù | - yad yataù yat tad ity ädayaù çabdäù païcamy antäù prakértitäù ||9 ||iti ca

: çrédharaù - | tasmai brahmaëe sva lokaà vaikuëöhäkhyam paraà çreñöham| - | na yat paraà yataù param utkåñöam anyan nästi tam eva lokam

| | -anuvarëayati païcabhiù vyapetäù saàkleçädayo yasmät sva dåñöavadbhiù

1 - |ävirbhäva käraëam ity arthaù2 |sabhäjitaù samyag ärädhitaù3‘ ’ | - | sandåñöavadbhiù iti päöhaù tatra samyak parokña jïänavadbhir ity arthaù4 - |viçeñeëa budhyante iti vibudhä jïänädhikä nitya muktäç ca5‘ ’ |adhiñöhitam iti päöhaù

- | | -sat puëyavadbhiù yad vä svasya dåñöaà darçanam asti yeñäm ätma ||9||vidbhir ity arthaù

krama-sandarbhaù : bhagavad-ävirbhävam äha särdhair daçabhiù | tasmai ity ädi bhagavad-äjïä-puraskäreëa çré-näräyaëahvaya-puruña-näbhi-paìkaje sthitvaiva tat-toñaëais tapobhir bhajate brahmaëe sabhäjetas tena bhajanena vaçékåtaù san sva-lokaà vaikuëöha-bhüvanottamaà bhagavän samyag darçayämäsa | yat yato vaikuëöhät param anyat vaikuëöha-paraà çreñöhaà na vidyate parama-bhagavad-vaikuëöhatvät |1 yad vä, yat yato vaikuëöhät paraà brahmäkhyaà tattvaà paraà bhinnaà na bhavati | svarüpa-çakti-viçeñäviñkäreëa mäyänavåtaà tad eva tad-rüpam ity arthaù | agre tv idaà vyaktékariñyate | tädåçatve hetuù vyapeteti sva-dåñöeti ca | avidyäsmitä-räga-dveñäbhiniveçäù païca kleçäù vimohas tair vaicityaà sädhvasaà bhayaà vyapetäni saìkleçädéni yatra tam | svasya dåñöaà darçanaà tad vidyate yeñäà tair ätmavidbhir api abhitaù sarväàçenaiva stutaà çläghitam |

atha te munayo dåñövä nayanänanda-bhäjanam |vaikuëöhaà tad-adhiñöhänaà vikuëöhaà ca svayaà-prabham || bhagavantaà parikramya praëipatyänumänya ca |pratijagmuù pramuditäù çaàsanto vaiñëavéà çriyam || [bhä.pu. 3.16.27-8]

iti tåtéyät ||9|| (bhagavat-sandarbhaù 8)

: viçvanäthaù - - | - ’ sva lokaà mahä vaikuëöham yat paraà yato nyat paraà | | çreñöhaà nästi viçeñaëaiva apetäù saàkleçäù ’ - -avidyä smitä räga

dveñäbhiniveçäù - | païca avidyä våttayaù tathä viçiñöo moho vaicittyaà sa - - , - - - , ceha bhagavat sphürty abhäva eva sädhvasaà tat sev parädha bhayaà tad

| - - | - apy apetaà yatra tam vibudhair indrädi dik pälaiù sva dåñöavadbhir iti- - ||9||nitya yoge matupä präkåtendrädi vyävåttiù

— )0( —o o

|| 2.9.10 ||

pravartate yatra rajas tamas tayoùsattvaà ca miçraà na ca käla-vikramaù |

na yatra mäyä kim utäpare harer1 [ . . . 3.6.1] atra paraà na yat param ity atra atha hainaà gärgé väcaknavé papraccha bå ä u ity

| - - - - - ädir upaniñad udähäryä atra hy antarikña lokädi prajäpati loka paryanta praçnäëäm - - - uttaräëi gärgyai yäjïavalkyo dattvä brahma lokäkhya bhagaval lokäd apy upari påñöavatyai

- tasyai mätipräkñér ity ädinä çäpaà dätum udyataù sä ca tat çrutvä jïäna vijïeyavattväd |upararämeti

anuvratä yatra suräsurärcitäù ||

: madhvaù ||10||mäyätétatvät

: çrédharaù , tayos täbhyäà miçraà sattvaà ca na pravartate kintu çuddham | - | - eva sattvam käla vikramo näçaù apare räga lobhädayo na santéti kim u

| ||10||vaktavyam anuvratäù pärñadäù

krama-sandarbhaù : punastädåçatvam eva vyanakti pravartate iti | yatra vaikuëöhe rajastamaç ca na pravartate | tayormiçraà sahacaraà jaòaà yataù satvaà tad api na kintu anyadeva | yat suñöhu (sthäpayiñyamäëä yä mäyätaù parä bhagavatsvarüpaçaktistasya | våttitvena cidrüpaà çuddhasattväkhyaà sattvamiti tadéyaprakaraëa eva) sthäpayiñyate | tad eva ca yatra pravartata ity arthaù |

tathä ca närada-païcarätre jitante-stotre—

lokaà vaikuëöha-nämänaà divya-ñaò-guëa-saàyutam |avaiñëavänäm apräpyaà guëa-traya-vivarjitam ||

pädmottarakhaëòe tu vaikuëöha-nirüpaëe tasya sattvasyäpräkåtatvaà sphuöam eva darçitam | yata uktaà prakåti-vibhüti-varëänäntaram—

evaà präkåta-rüpäyä vibhüte rüpam uttamam |tripäd-vibhüti-rüpaà tu çåëu bhüdhara-nandini ||pradhäna-parama-vyomnor antare virajä nadé |vedäìgasvedajanita-toyaiù prasrävitä çubhä ||tasyäù päre para-vyomni tripäd-bhütaà sanätanam |amåtaà çäçvataà nityam anantaà paraà padam ||çuddha-sattva-mayaà divyam akñaraà brahmaëaù padam || ity ädi ||

präkåta-guëänäà parasparävyabhicäritvaà tüktaà sädhya1-kaumudyäm anyonya-mithuna-våttaya iti | taö-öékäyäà ca, anyonya-sahacarä avinäbhäva-våttaya iti yävat | bhavati cäträgamaù, anyonyamithunäù sarve sarve sarvatra gäminaù | rajaso mithunaà sattvamity ädyapakramya naiñämädiç ca saàyogo viyogo vopalabhyata iti iti |

tasmäd atra rajaso’sad-bhäväd asåjyatvaà tamaso’sad-bhäväd anäçyatvaà präkåta-sattväbhäväc ca saccidänanda-rüpatvaà tasya darçitam | tatra hetuù—na ca kälavikrama iti | käla-vikrameëa hi prakåti-kñobhät sattvädayaù påthak kriyante | tasmät yaträsau ñaò-bhäva-vikära-hetuù käla-vikrama eva na pravartate, tatra teñäm abhävaù sutaräm eveti bhävaù |

1 ( - )säìkhya bhagavat sandarbha reading

kià ca, teñäà mülata eva kuöhära ity äha—na yatra mäyeti | mäyätra jagat-såñöy-ädi-hetur bhagavac-chaktir na tu käpaöya-mätram, raja-ädi-niñedhenaiva tad-vyudäsät | athavä, yatra tayoù sambandhi sattvaà präkåta-sattvaà yat tad api na pravartate | miçram apåthag-bhüta-guëa-trayaà pradhänaà ca | ata eveçitavyäbhävät käla-mäye api na staù iti | agre mäyä-pradhänayor bhedo vivecanéyaù |

kaimutyenoktam evärthaà draòhayati—kim utäpare iti | tayor vimiçraà kiïcid rajas-tamo-miçraà sattvaà ca neti vyäkhyä tu piñöa-peñaëam eva | sämänyato rajas-tamo-niñedhenaiva tat-pratipatteù |

[nanu präkåta-sattva-guëenaiña bhavatu kià nijenety äha | präkåta-guëa-prakäçair bhavän kevalam anuméyate na tu säkñätkriyata ity arthaù | athavä tava vijïäna-rüpam ajïäna-bhidäyä apamärjanaà ca yan nijaà sattvaà tad yadi na bhaven nävirbhavati tadaiva präkåta-sattvädi-guëa-prakäçair bhavän anuméyate tvan-nija-sattävirbhäveëa tu säkñät-kriyata evety arthaù | tad eva spañöayituà tatränumäne dvaividhyam ähur yasya guëaù prakäçata iti | asvarüpa-bhütasyaiva sattvädi-guëasya tvad-avyabhicäri sambandhitva-mätreëa vä tvad eva prakäçyamänatä-mätreëa vä tval-liìgatvam ity arthaù | yathä aruëodayasya süryodaya-sännidhya-liìgatvaà yathä vä dhümasyägni-liìgatvam iti tata ubhayathäpi tava säkñätkäre tasya sädhakatamatväbhävo yukta iti bhävaù |

tad evam apräkåta-sattvasya tadéya-sva-prakäçatä-rüpatvaà yena svaprakäçasya tava säkñätkäro bhavatéti sthäpitam | atra ye viçuddha-sattvaà näma präkåtam eva rajas-tamaù-çünyaà matvä tat-käryaà bhagavad-vigrahädikaà manyante te tu na kenäpy anugåhétäù | rajaù-sambandhäbhävena svataù praçänta-svabhävasya sarvatrodäsénatäkåti-hetos tasya kñobhäsambhavät vidyämayatvena yathävasthita-vastu-prakäçitämätra-dharmatvät, tasya kalpanäntaräyogyatväc ca | tad uktam api agocarasya gocaratve hetuù prakåti-guëaù sattvam | gocarasya bahurüpatve rajaù | bahurüpasya tirohitatve rajaù | tathä parasparodäsénatve sattvam | upakäritve rajaù | apakäritve tamaù | gocaratvädéni sthit-såñöi-saàhäräù udäsénatvädéni ceti |

atha rajo-leçe tatra mantavye viçuddha-padavaiyarthyam ity alaà tan-mata-rajo-ghaöa-praghaööanayeti | pädmottara-khaëòe tu vaikuëöha-nirüpaëe tasya sattvasyäpräkåtatvaà sphuöam eva darçitam | yata uktaà prakåti-vibhüti-varëanänantaram |

evaà präkåta-rüpäya vibhüter rüpam uttamam |tripäd-vibhüti-rüpaà tu çåëu bhüdhara-nandini ||pradhäna-parama-vyomnor antare virajä nadé |vedäìga-sveda-janita-toyaiù prasrävitä çubhä ||tasyäù päre para-vyomni tripäd-bhütaà sanätanam |amåtaà çäçvataà nityam anantaà paraà padam ||

çuddha-sattva-mayaà divyam akñaraà brahmaëaù padam || ity-ädi |

tad etat samäptaà präsaìgikaà çuddha-sattva-vivecanam | atha “pravartate” ity-ädi prakåtam eva padyaà vyäkhyäyate | iti bhagavat-sandarbhe’dhikaù päöhaù ]

nanu guëädy-abhävän nirviçeña eväsau loka ity äçaìkya tatra viçeñas tasyäù çuddha-sattvätmikäyäù svarüpänatirikta-çakter eva viläsa-rüpa iti dyotayaàs tam eva viçeñaà darçayati—harer iti | suräù sattva-prabhaväù, asuräù rajas-tamaù-prabhaväù, tair arcitäù | tebhyo’rhattamä ity arthaù | guëätétatväd eveti bhävaù ||10|| (bhagavat-sandarbha 8)

: viçvanäthaù - | yatra vaikuëöhe rajas tamaç ca na pravartate tena rajasaù- - pravåtty abhäväd asåjyatvaà tamasaù pravåtty abhäväd anäçyatvaà ca

| , tasyoktam tathä tayor miçraà jaòaà yat sattvaà tad api na iti sattvasyäpi- , - | pravåtty abhävät naçvara svargädeù pälyatvam iva na pälyatvam kintu - - - - çuddhaà sattvaà sac cid rüpaà svarüpa çakti sambandhi tanmayam ity arthaù

| tathä ca - -närada païcarätre jitante stotre—

- - - - |lokaà vaikuëöha nämänaà divya ñaò guëa saàyutam - - || avaiñëavänäm apräpyaà guëa traya vivarjitam |iti

- pädmottara khaëòe —tutripäd-vibhüti-rüpaà tu çåëu bhüdhara-nandini ||pradhäna-parama-vyomnor antare virajä nadé |vedäìgasvedajanita-toyaiù prasrävitä çubhä ||tasyäù päre para-vyomni tripäd-bhütaà sanätanam |amåtaà çäçvataà nityam anantaà paraà padam ||çuddha-sattva-mayaà divyam akñaraà brahmaëaù padam ||

- - - |sarva vedamayaà çubhraà sarva pralaya varjitamasaìkhyam ajaraà satyaà jägrat-svapnädi-varjitam ||

|na tad bhäsayate süryo na çaçäìko na pävakaù ||yad gatvä na nivartante tad dhäma paramaà hareù

nänä-jana-padäkérëaà vaikuëöhaà tad dhareù padam || ity ädi |

ata - - - eva yatra käla vikramaù ñaòbhäva vikära hetur na pravartate tasya guëeñv eva niyatatvät | ? kim anyad väcyam yatra guëänäà mülata eva | - - - kuöhära ity ata äha na yatra mäyeti mäyäöra jagat såñöy ädi hetur

- - | - - -bhagavac chaktir na tu käpaöya mätram raja ädi niñedhenaiva tad ? - - | vyudäsät kim utäpare mäyä santatayo na mahad ädayaù santv iti

| tatratyänäà çaréräëi na tiar ärabdhänéti jïäpitam evaà vaikuëöham | anuvarëya tatratyän bhagavato bhaktän anuvarëayati anuvratä anuvåttir

eva vrataà yeñäà te pärñadä yatra nityaà bhagavantam anuvartanta ity

| - -arthaù tena parasmin käla mäyayor iti pürvam ukto bhagavän iva bhagaval - - | loko bhagavad bhaktäç ca käla mäyätétä iti pratipäditam surair asuraiç ca

||10||bhaktair arcitäù

— )0( —o o

|| 2.9.11 ||

çyämävadätäù çata-patra-locanäùpiçaìga-vasträù surucaù supeçasaù |sarve catur-bähava unmiñan-maëi-

praveka-niñkäbharaëäù suvarcasaù |praväla-vaidürya-måëäla-varcasaù

parisphurat-kuëòala-mauli-mälinaù ||

: çrédharaù , - , , çyämäç ca te avadätä ujjvaläç ca padma neträù pétämbaräù’ , ’ | suruco tikamanéyäù supeçaso tisukumäräù unmiñanta iva prabhävanto

- - maëi pravekä maëy uttamä yeñu täni niñkäëi1 padakäny äbharaëäni ca yeñäà | ’ , , te suvarcaso titejasvinaù pravälädivad varco varëo yeñäà te paritaù

||11||sphuranti kuëòaläni maulayo mäläç ca santi yeñäà te

krama-sandarbhaù : tän eva varëayati—çyämävadätä iti | çyämäç ca avadätä ujjvaläç ca te péta-vasträù supeçaso’tisukumäräù unmiñanta iva prabhävanto maëi-pravekä maëy-uttamä yeñu täni niñkäëi padakäny äbharaëäni yeñäà te | suvarccasaù tejasvinaù | praväleti | ke’pi tebhyaù çré-bhagavat-särüpayaà labdhavadbhyo’nye pravälädi-savarëäù ||11|| (bhagavat-sandarbha 8)

: viçvanäthaù - çyämäç ca ye avadätä ujjvaläç ca te tathä padma neträù | pétämbaräù surucaù atikamanéyäù supeçasaù atisukumäräù unmiñanta iva - - prabhävanto maëi pravekä maëy uttamä yeñu täni niñkäëi padakäny

| ’ | äbharaëäni yeñäà te suvarcaso titejasvinaù pravälädivad varco varëo | yeñäm atra ’ - ’ - -ke pi bhagavad särüpyaà labdhavadbhyo nye rakta pétädi varëäù santi iti sandarbhaù |

harer anuvratä yatra çyämäruëa-harit-sitäù |tat-tad-varëam upäsyeçaà tat-särüpyam upägatäù || iti bhägavatämåtam |

||11||parisphuranti kuëòaläni maulayo mäläç ca santi yeñäm1‘ ’ | ’ niñko stré hemri dénäre särñöe karñaçate pale vakñovibhüñaëe karñe iti koçäd

- |vakñolaàkäraväcé niñka çabdo jïeyaù

— )0( —o o

|| 2.9.12 ||

bhräjiñëubhir yaù parito viräjatelasad-vimänävalibhir mahätmanäm |vidyotamänaù pramadottamädyubhiù

savidyud abhrävalibhir yathä nabhaù ||

: çrédharaù | pärñadän anuvarëya punar api lokam anuvarëayati bhräjiñëubhir dedépyamänäbhiù pramadottamänäà divaù käntayas täbhir | vidyotamänaù saha vidyudbhir vartamänäù sa- vidyutas täbhir abhrävalibhiù

| , , tatra vidyuta iva striyaù abhrapaìktaya iva vimänäni nabha iva lokaù1 ||12||

krama-sandarbhaù : punar api lokaà varëayati | bhräjiñëubhir iti ||12||

viçvanäthaù : | pärñadän anuvarëya punar api lokaà varëayati bhräjiñëubhir | dedépyamänäbhiù pramadottamänäà divaù käntayas täbhiù vidyotamänaù

| - | - | sa vidyud iti vidyuta iva striyaù abhra paìktaya iva vimänäni nabha iva ||12||lokaù

— )0( —o o

|| 2.9.13 ||

çrér yatra rüpiëy urugäya-pädayoùkaroti mänaà bahudhä vibhütibhiù |preìkhaà çritä yä kusumäkaränugairvigéyamänä priya-karma gäyaté ||

: madhvaù ||13||preìkhaà çritä yä vibhütayaù

: çrédharaù | | | çréù sampat rüpiëé mürtimaté mänaà püjäm vibhütibhir | nänävibhavaiù preìkhamändolaà saàçritä kusumäkaro vasantas tasyänugä

| bhramaräs tair vividhaà géyamänä svayaà tu priyasya hareù karma ||13||gäyantéva bhavati

1 - - |etädåçaà sva lokaà darçayäm äseti pürveëa navama çlokenänvayaù

krama-sandarbhaù : çrér yatreti çréù svarüpa-çaktiù rüpiëé tat-preyasé-rüpä | mänaà püjäà | vibhütibhiù rüpiëé tat preyasé-rüpä mänaà püjäà vibhütibhiù sva-sakhé-rüpäbhiù | preìkham ändolanaà çritä viläsena | kusumäkäro vasantas tad-anugä bhramaräs tair vividhaà géyamänä | svayaà priyasya hareù karma gäyanté bhavati ||13|| (bhakti-sandarbhaù 8)

: viçvanäthaù tatra tat-preyasém anuvarëayati—çrér antaraìgä, bhagavataù svarüpa-çaktiù | rüpiëé saundaryavaté | mänaà püjäm | vibhütibhiù sva-sakhé-rüpäbhiù | preìkham ändolanam | viläsena çritä | kusumäkaro vasantas tad-anugä bhramaräs tair vividhaà géyamänä | svayaà tu priyasya hareù karma gäyanté bhavati ||13||

— )0( —o o

|| 2.9.14 ||

dadarça taträkhila-sätvatäà patiàçriyaù patià yajïa-patià jagat-patim |sunanda-nanda-prabalärhaëädibhiù

sva-pärñadägraiù parisevitaà vibhum ||

:madhvaù - sattvaà tu çobhanatvaà syät tad yuktäù sätvatä matäù ityadhyätme ||14||

: çrédharaù ||14||ya evambhüto lokas tatra tasmin

krama-sandarbhaù : dadarçeti trikam | tatra loke iti präktanänäà yac-chabdänäà viçeñyam ||14||

[akhila-sätvatäà sarveñäà sätvatänäà yädava-véräëäà patiù,

çriyaù patir yajïa-patiù prajäpatir dhiyäà patir loka-patir dharäpatiù |patir gatiç cändhaka-våñëi-sätvatäà prasédatäà me bhagavan satäà patiù || [bhä.pu. 2.4.20] ity etad väkya-saàväditvät |

çré-bhägavata-mate çré-kåñëasyaiva svayaà-bhagavattvena pratipädayiñyamänatvät | tac caitad anantaraà brahmaëe catuùçloké-rüpaà bhägavataà çré-bhagavatopadiñöam | tatra ca—

purä mayä proktam ajäya näbhyepadme niñaëëäya mamädi-sarge |jïänaà paraà man-mahimävabhäsaà

yat sürayo bhägavataà vadanti || [bhä.pu. 3.4.13]

iti tåtéye uddhavaà prati çré-kåñëa-väkyänusäreëa ||

yo brahmäëaà vidadhäti pürvaàyo vai vedäàç ca prahiëoti tasmai |taà ha devam ätma-buddhi-prakäçaàmumukñur vai çaraëam amuà vrajet || [go.tä.u. 1.22]

iti çré-gopäla-täpany-anusäreëa ca tasmai vopadeñöåtva-çruteù ||

tad u hoväca brahma-savanaà carato me dhyätaù stutaù parärdhänte so’budhyata gopa-veço me puruñaù purastäd ävirbabhüva [go.tä.u. 1.25] iti çré-gopäla-täpany-anusäreëaiva kvacit kalpe çré-gopäla-rüpeëa ca såñöy-ädäv ittham eva brahmaëe darçita-nija-rüpatäà tad-dhämno mahä-vaikuëöhatvena çré-kåñëa-sandarbhe sädhayiñyamäëatväc ca dvärakäyäà präkaöyävasare çruta-sunanda-nandädi-sähacaryeëa çré-prabalädayo’pi jïeyäù | yathoktaà prathame sunanda-nanda-çérñaëyä ye cänye sätvata-rñabhä [bhä.pu. 1.14.32] iti | iti bhagavat-sandarbhe adhikaù päöhaù |] ||14|| (bhagavat-sandarbha 8)

:viçvanäthaù tat-preyasém anuvarëya, taà prabhuà bhagavantam anuvarëayati—dadarçeti ||14||

— )0( —o o

|| 2.9.15 ||

bhåtya-prasädäbhimukhaà dåg-äsavaàprasanna-häsäruëa-locanänanam |kiréöinaà kuëòalinaà catur-bhujaàpitämbaraà1 vakñasi lakñitaà çriyä ||

: madhvaù - |muktaiù sva pärñadaiù pürvair brahmädyaiç caiva saàyutam || brahmä dadarça tapasä bhagavantaà harià prabhum iti gäruòe ||

15||

: çrédharaù ’ , bhåtyänäà prasädo bhimukham dåg eva äsava iva drañöèëäàharña- , - - , karé yasya tam prasanna häsam aruëa locanaà cänanaà yasya

vakñasi sthitayä ca çriyä lakñitam | ||15||alaàkåtam ity arthaù

1‘ ’ |pétäà çukaà iti päöhaù

krama-sandarbhaù : bhåtya-prasädeti | dåg eväsava iva drañöèëäà mada-karé yasya tam | çriyä vakño-väma-bhäge svarëa-rekhäkärayä ||15|| (bhagavat-sandarbha 8)

: viçvanäthaù dåg eva äsava iva drañö èëäà - | harña karé yasya tam - | - - pétämbaratvena çyäma varëatvaà labhyate çriyä vakño väma bhäge

- ||15||svarëa rekhäkärayä

— )0( —o o

|| 2.9.16 ||

adhyarhaëéyäsanam ästhitaà paraàvåtaà catuù-ñoòaça-païca-çaktibhiù |

yuktaà bhagaiù svair itaratra cädhruvaiùsva eva dhäman ramamäëam éçvaram ||

: çrédharaù | -adhyarhaëéyaà variñöhaà siàhäsanam catasraù prakåti- - - , - -puruña mahad ahaàkära rüpäù ñoòaça ekädaçendriya païca

- - | mahäbhütäkhyäù païca tanmätra rüpä yäù çaktayas täbhir våtam svair bhagaiù sväbhävikair aiçvaryädibhiù itaratra yogiçv adhruvair ägantukaiù1 |

| - sädhäraëair ity arthaù evaà saty api sva eva dhäman sva svarüpa eva | ||16||ramamäëam ata eveçvaram

krama-sandarbhaù : ardhyahaëéyeti | catasraù çaktayo dharmädyäù | pädmottara-khaëòe yoga-péöhe ta eva kathitäù—na bahiraìgä adharmädyä iti | tathä hi,

dharma-jïäna tathaiçvarya-vairägyaiù päda-vigrahaiù | åg-yajuù-sämätharväëa-rüpair nityaà våtaà kramäd || iti |

samastäntas tathä çabda-prayogas tv ärñaù | ñoòaça-çaktayaç caëòädyäù | tathä ca tatraiva—caëòädi-dvära-pälais tu kumudädyaiù surakñitä [pa.pu. 6.228.13] iti | nagaréti pürveëänvayaù | te ca—

caëòa-pracaëòau präg-dväre yämye bhadra-subhadrakau |väruëyäà jaya-vijayau saumye dhätå-vidhätarau ||kumudaù kumudäkñaç ca puëòaréko’tha vämanaù |çaìku-karëaù sarva-netraù sumukhaù supratiñöhitaù ||ete dikpatayaù proktäù puryäm atra suçobhane || [pa.pu. 6.228.13-15] iti |

1 | - - - ägantukair naçvaraiù tat pramädäd eva kadäcit tad äbhäsa rüpatayaiva präptair ity arthaù |

kumudädayas tu dvau dväv ägneyädi-dik-pataya iti çeñaù | païca-çaktayaù kürmädyäù | tathä ca tatraiva—

kürmaç ca nägaräjaç ca vanateyas trayéçvaraù |chandäàsi sarva-manträç ca péöha-rüpatvam ästhitä || [pa.pu. 6.228.24] iti ||

trayéçvara iti vainateya-viçeñaëam | tasya chandomayatvät | [yadyapy uttara-khaëòa-vacanaà tat parama-vyoma-paraà tathäpi tat-sädåçyägamädi-prasiddheç ca çré-kåñëa-yoga-péöham api ca tadvaj jïeyam | atra ñoòaça-çaktayaù säkñät çré-kåñëa eva çré-kåñëa-sandarbhe purastäd udähariñyamäëa-prabhäsa-khaëòa-vacanät çrutälambinyädaya eva vä jïeyä iti | iti bhagavat-sandarbhe adhikaù päöhaù |]

svaiù svarüpa-bhütair aiçvaryädibhir yuktam itaratra yogiñu adhruvaiù ägantukaiù naçvaraiù tat pramädäd eva kadäcit tad-äbhäsa-rüpatayaiva präptair ity arthaù | sva-svarüpa eva dhämani çré-vaikuëöhe ramamäëam ata eveçvaraà, katham api parädhéna-siddhitva-bhävät ||16|| (bhagavat-sandarbha 8)

:viçvanäthaù catasraù çaktayo dharmädyäù | pädme vaikuëöhéya-yoga-péöha-varëane ta evoktäù, yathä—dharma-jïäna tathaiçvarya-vairägyaiù päda-vigrahaiù | åg-yajuù-sämätharväëa-rüpair nityaà våtaà kramäd || iti |

ñoòaça-çaktayaç caëòädyäù | tathä ca tatraiva—caëòädi-dvära-pälais tu kumudädyaiù surakñitä [pa.pu. 6.228.13] iti | nagaréti pürveëänvayaù | te ca—

caëòa-pracaëòau präg-dväre yämye bhadra-subhadrakau |väruëyäà jaya-vijayau saumye dhätå-vidhätarau ||kumudaù kumudäkñaç ca puëòaréko’tha vämanaù |çaìku-karëaù sarva-netraù sumukhaù supratiñöhitaù ||ete dik-patayaù proktäù puryäm atra suçobhane || [pa.pu. 6.228.13-15] iti |

païca-çaktayaù kürmädyäù | tathä ca tatraiva—

kürmaç ca nägaräjaç ca vanateyas trayéçvaraù |chandäàsi sarva-manträç ca péöha-rüpatvam ästhitä || [pa.pu. 6.228.24] iti ||

trayéçvara iti vainateya-viçeñaëam | catasraù—prakåti-puruña-mahad-ahaìkära-rüpäù | ñoòaça—ekädaçendriya-mahä-bhütäkhyäù | païca tan-mätra-rüpäù çaktayo yäs täbhir våtam iti svämi-caraëänäà vyäkhyä ca näsaìgatä | mäyäpi tatra mahad-ädibhiù saha bhaktià kurväëä tiñöhaty eva | tripäd-vibhüteù svarüpa-çakti-mayyäs tasyäù sarva-çakty-äçrayatvät | na yatra mäyä kim utäpare hareù [bhä.pu. 2.9.10] ity atra mäyä-mahad-ädi-vikramo jéva-mohana-rüpas tatra nästéti käla-vikrama-pada-sähacaryäd

vyäkhyeyam | ata eva vakñyate maïju-mahima-darçane—caturviàçatibhis tattvaiù parétä mahad-ädibhiù iti | svair bhagaiù sväbhävikair aiçvaryädibhiù | itaratra brahmädiñu adhruvair ägantukair naçvaraiù | sva-svarüpa eva dhämäni vaikuëöhe ||16||

— )0( —o o

|| 2.9.17 ||

tad-darçanähläda-pariplutäntarohåñyat-tanuù prema-bharäçru-locanaù|

nanäma pädämbujam asya viçva-sågyat päramahaàsyena pathädhigamyate ||

: çrédharaù tasya darçanena ya ählädas tena pariplutaà vyäptam äntaram antaùkaraëaà yasya | | - håñyanté romäïcitä tanur yasya prema bhareëäçrüëi

| - | - locaneñu yasya viçva såk brahmä päramahaàsyena pathä jïäna märgeëa||17||

krama-sandarbhaù : taddarçaneti | ählädena håñyat-tanuù prema-bhareëa tv açru-locana iti vivekaù | yat-pädämbujaà päramahaàsyena pathädhigamyate iti saccidänandatvaà tasya vyanakti | päramahaàsyam atra bhägavata-päramahaàsatvaà jïeyaà, bhägavata-paramahaàsa-dayita-kathäm iti païcamokteù ||17||

:viçvanäthaù paramahaàsä bhaktäù | priyäù paramahaàsänäà ity atra tathä vyäkhyänät | bhägavata-paramahaàsa-dayita-kathäà [bhä.pu. 5.1.5] iti païcamokteç ca | teñäà bhävaù päramahaàsyaà bhakti-yogas tena pathä—bhaktyäham ekayä grähyaù [gétä 11.55] iti bhagavad-ukteù ||17||

— )0( —o o

|| 2.9.18 ||

taà préyamäëaà samupasthitaà kaviàprajä-visarge nija-çäsanärhaëam|babhäña éñat-smita-çociñä girä

priyaù priyaà préta-manäù kare spåçan ||1

1 - —‘ - - añöädaça çlokottaraà kåtäïjalià praçraya namra kandharaà vilokayan premadåçä ||’ | samedhayan idam ardham adhikaà kvacit

: çrédharaù | - -taà brahmäëaà bhagavän babhäñe prajä visarge kärye nija - | - | çäsanärhaëaà sva niyogärham prajä visarge samupasthitam iti vänvayaù

- ||18||éñat smitena çocir déptiù çobhä yasyäs tayä girä

krama-sandarbhaù : taà préyamäëam iti | taà brahmäëaà bhagavän babhäñe | prajä-visarge kärye nijasya sväàça-bhütasya puruñasya çäsane’rhaëaà yogyam | nanv asau puruña eva tam anugåhëätu bhagavatas tu parävasthatvät tena präkåta-såñöi-karträ sambandho’pi na sambandha ity äçaìkya tasya bhakta-vätsalyätiçayam ity äha, priyaà tasmin premavantam | yataù so’pi priyaù prema-vaçaù | taträpi préyamäëam iti prétamanä iti ca viçeñaëaà tadänéà premolläsätiçaya-dyotakam | tasmin sva-viñayaka-préti-cihna-darçanena tasyäpi tatra préty-atiçayaà vyaïjayati éñat smita-çociñeti | gireti kare spåçann iti ca ||18|| (bhagavat-sandarbha 8)

:viçvanäthaù prajä-sarge kärye nija-çäsanam arhatéti tam | éñat-smitena çocir déptir yasyäs tayä girä ||18||

— )0( —o o

|| 2.9.19 ||

- —çré bhagavän uväcatvayähaà toñitaù samyag1 veda-garbha sisåkñayä |

ciraà bhåtena tapasä dustoñaù küöa-yoginäm ||

: çrédharaù |sisåkñayä hetunä ciraà sambhåtena tapasähaà samyak toñitaù ||19||dustoñas toñayitum açakyaù

krama-sandarbhaù : tvayäham iti | sisåkñayopalakñitena na tu viçiñöena, mad-bhakti-prabhäveëa tad-väsanäyä guëébhütatvät | ata eva ciraà bhåteneti | yataù küöa-yoginäm iti aprojjhita-kaitavänäm ahaà dustoña iti ||19||

:viçvanäthaù veda-garbheti sambodhayan vedän saïcärayati | sisåkñayä hetunä ciraà bhåtena tapasä | dustoñas toñayitum açakyaù | sadhryuk samyak ||19||

— )0( —o o

|| 2.9.20 ||

1‘ ’ | | sadhryak iti päöhaù tatra samyag ity evärthaù

varaà varaya bhadraà te vareçaà mäbhiväïchitam |brahmaï chreyaù-pariçrämaù puàso1 mad-darçanävadhiù ||

: çrédharaù | - mä iti mäm çreyasäà phalänäà pari çrämaù pariçramaù- | ’ sädhana prayäsaù mama darçanam avadhir yasya sa tathä ato dhikaà tu

||20||punaù phalaà nästéty arthaù

krama-sandarbhaù : mad-darçanävadhir iti | mad-darçanasyäntar-bhüta-sarva-phalatväd iti bhävaù ||20||

:viçvanäthaù | mä mäm väïchitaà vastu våëu, yäcasveti yävat | çreyaù-pariçrämaù çreyasäà çravaëädi-sädhanänäà pariçrämaù phalärthakaù prayäso mad-darçanä vadhir eva—mad-darçanäd any asya phalasya mad-bhaktair agrähyatväd iti bhävaù |20||

— )0( —o o

|| 2.9.21 ||

manéñitänubhävo’yaà mama lokävalokanam |yad upaçrutya rahasi cakartha paramaà tapaù ||

madhvaù : manéñità tapaù ||21||

: çrédharaù - | etac ca mat kåpayaiva tvayä präptam ity äha manéñitam icchä ’ | ’ tubhyam idaà dätavyam iti yä mamecchä tasyänubhävo yam ko sau tam

| | - äha mama lokasyävalokanaà yat na cedaà mayaiva tapo balena präptam - - | iti svätantryaà manyasva tat pravåtter api mat kåtatväd ity äha rahasi tapa

||21||tapeti yad vaca upaçrutya paramaà tapaç cakartha kåtavän asi

krama-sandarbhaù : manéñitety ardhakam ||21||

:viçvanäthaù manéñiëo bhävaù manéñitä päëòityaà, tasyä ayam anubhävaù vyaïjakaù | mama lokävaloka eva päëòityaà vyanakti, na tu bahu-çästrädhyayanädhyäpanädir ity arthaù | ne kevalam adhunaiva tvayi mama prétir api tu tapasaù pürvam apéty äha—rahasi tapa tapeti yad vaca upaçrutya, paramaà tapaç cakartha kåtavän asi ||21||

— )0( —o o

1‘ ’ |puàsäm iti päöhaù

|| 2.9.22 ||

pratyädiñöaà mayä tatra tvayi karma-vimohite |tapo me hådayaà säkñäd ätmähaà tapaso’nagha ||

madhvaù: karma-vimohite, idaà käryaà ity ajänati | hådayaà priyam | priyaà hådayam udriktaà käntam ity abhidhéyate | ity abhidhänät |

tapaù priyaà sadä viñëos tapasaiväpyate hariù |svayaà ca tapasaivedaà bibharti jïänam eva hi ||tapaù-çabdäbhidhaà proktaà jïäna-rüpo harir yataù |jïäna-véryo jïäna-balo jïänänanda udähåtaù || iti båhat-saàhitäyäà ||22-23||

: çrédharaù | tad api tvaà prati mayaivädiñöam upadiñöam kadä ? tatra tadä- ’ | såñöy ärambhe tvayi karmaëi kärye rthe vimohite sati kià ca, tapo näma

mamaiva çaktir ity äha— , |tapo me hådayam antaraìgä çaktiù ätmä svarüpam yasya jïänamayaà tapaù ||22||iti çruteù


:viçvanäthaù tad api tväà prati mayaivädiñöam | kadä ? tatra tadä, såñöy-ärambhe | tvayi karmaëi kartavye’ | rthe vimohite sati kià ca, tapo näma

mamaiva vidyä-çakti-våtti r ity äha— tapo me hådayam iti | jévasya viñaya-bhoga-tyäga eva bhakty-anukülatvät mamepsitam ity arthaù | ata eva prasiddhaà mama vacanam—yasyäham anugåhëämi hariñye tad-dhanaà çanaiù [bhä.pu. 10.88.8] iti | tac ca tapo yadi mat-präpty-arthakaà syät tadaiva, nänyathety äha—tapaso’ham ätmeti | mäà vinä tapo nirätmakaà måtakam iva käminäà syäd iti | yadyapi sisåkños taväpi tapas tädåçaà eva, tathäpi sisåkñäyäà mayaiva pravartitatvät, tava tapasaç ca mayänumoditatvät tad idaà tapo niñkäma-kalpam eva, ity ahaà svaà sva-lokaà ca tväm adarçayam ||22||

— )0( —o o

|| 2.9.23 ||

såjämi tapasaivedaà grasämi tapasä punaù |bibharmi tapasä viçvaà véryaà me duçcaraà tapaù ||

: çrédharaù | | ||23||grasämi saàharämi bibharmi pälayämi véryaà çaktiù

krama-sandarbhaù : tapo me iti | tapas tädåça-bhaktyätmakam evätra gåhyate | tat tu hådayaà tad-äveçitvena tat-tädätmyäpannatvät tad-rüpam eva | ätmä äçrayaù tasya mamaiva çaktitvät | tapasaiveti | bhaktecchayaiva mama sarvatra pravåtteù | ato yat kiïcin mama véryaà çaktiù tapa tapa eveti ||23||

:viçvanäthaù mama tu hlädiné-çakti-pater vaiñayika-bhoga-tyägaù sväbhävika ity ahaà sadaiva tapasvéty äha—såjäméty ädi | tena tapasaù såñöy-ädi-sämarthyaà mameva kiïcid bhavatv iti dhvanitam ||23||

— )0( —o o

|| 2.9.24 ||

—brahmoväcabhagavan sarva-bhütänäm adhyakño’vasthito guhäm |

veda hy apratiruddhena1 prajïänena cikérñitam ||

: çrédharaù ’ | adhyakño dhiñöhätä guhäà guhäyäà buddhäv avasthitaù san ||24||yady api veda tathäpéty uttareëänvayaù

krama-sandarbhaù : vedeti vetthety arthaù ||24||

:viçvanäthaù guhäà guhäyäà buddhyäv ity arthaù | veda vettha ||24||

— )0( —o o

|| 2.9.25 ||

tathäpi näthamänasya2 |nätha näthaya näthitam parävare yathä rüpe jänéyäà te tv3 ||arüpiëaù

: çrédharaù | , näthamänasya yäcamänasyopatapyamänasyeti vä he nätha | | näthaya äçaàsaya prayaccha näthitaà yäcitam näthå nädhå

yaïcopatäpaiçvaryäçéùñu | näthitam eväha—paraà4 sükñmam avaraà sthülaà ||25||ca te rüpaà yathä jänéyäm

1 |apratiruddhena anargalena2 |aträtmanepadam ärñam3 - |tu çabdena tu ca rüpe satye ity avadhärayati4 | - - - | paraà avaraà iti cid änandädy ätmaka vairäjäkhyaà paraà rüpam

| . | - - - sanavävaraëäëòäkhyam avaram vija parävare viçvasya nirgama praveça sthäna bhüte . | rüpe siddhäà

krama-sandarbhaù : arüpiëaù apräkåta-rüpiëas tava paraà yad apräkåtaà rüpam avaraà ca yat präkåtaà te rüpe ||25||

:viçvanäthaù | ,näthamänasya yäcamänasyopatapyamänasyeti vä he nätha | | näthaya äçaàsaya näthitaà yäcitam näthå nädhå

yaïcopatäpaiçvaryäçéùñu | näthitam eväha—arüpiëo rüpaà präkåtaà nitya-yogitvena na yasyästi tasya, nitya-yoge iëiù | padaà yad apräkåtaà rüpaà

avaraà ca yat präkåtaà te rüpe ||25||

— )0( —o o

|| 2.9.26-27 ||

yathätma-mäyä-yogena nänä-çakty-upabåàhitam |vilumpan visåjan gåhëan bibhrad ätmänam ätmanä ||

kréòasy amogha-saìkalpa ürëanäbhir yathorëute |tathä tad-viñayäà1 dhehi manéñäà mayi mädhava ||

: çrédharaù yathä ca tvaà kréòasi, - tathä tad viñayäà manéñäà mayi dhehéty | - - uttareëänvayaù nänä çakty upabåàhitaà viçvaà vilumpan saàharan,

vividhaà såjan, bibhrat pälayan, - ätmanä svayam evätmänaà brahmädi rüpaà ||26||gåhëan kréòasi ||27||ürëute tantubhir ätmänam äcchädayati

krama-sandarbhaù : yatheti yugmakam | ürëute tantu-santänaòikaà karotéty arthaù | tad yathä yathorëanäbhir hådayäd ürëäà santatya, vaktratas tathä vihåtya bhüyas täà grasaty evaà maheçvara | iti tatra para-rüpa-jijïäsäyäm uttara-jïänam ity ädibhiù avara-rüpa-jijïäsäyäm uttaraà tatraiva åter’tham [bhä.pu. 2.9.33] ity ädinä mäyä-mäyikayor ekätmakatväd yathätma-mäyety asya samädhanaà yad-rüpa-guëa-karmaka [bhä.pu. 2.9.31] ity anena bhaviñyati ||26-27||

:viçvanäthaù ätmano mäyä ca yogä yogamäyä ca tayor dvandvaikyaà tena | tatra mäyayä bahiraìga-çaktyä nänä-çakty-upabåàhitaà dravya-jïäna-kriyä-çakti-sametaà viçvaà vilumpan visåjan vividhaà såjan bibhrat pälayan ätmanä svayam eva ätmänaà gåhëan sva-svarüpaà prakaöayan kréòasi, ürëute tantu-santänaà karoti | yoga-mäyä-pakñe mäyika-prapaïcäntarvarti-loke tatraiva nänä-çakty-upabåàhitaà hlädiny-ädi-çakti-gaëa-paripüritam ätmänaà svaà svéyaà ca västavaà vastu ananya-siddhatväd ätmanaiva gåhëan, yogamäyayä antaraìga-çaktyä, taà ca kiïcid vilumpan kam api bhaktaà prati ävåëvan kiïcid visåjan vividhaà prakäçayan kiïcid bibhrat kam

1 - - - - - - - |tad viñayäà bhagavad guëa svarüpa såñöy ädi lélä viñayäm

api kälaà puñyan kréòasi | ürëa-näbhi dåñöäntas tu sthülata ubhayaträpy ätmaika-käraëatva-mäträàçena jïeyaù | mayi dhehi ahaà mäyäà yogamäyäà ca tat-tat-prakäçitaà vastu ca jänéyäm ity arthaù ||26-27||

— )0( —o o

|| 2.9.28 ||

bhagavac-chikñitam ahaà karaväëi hy atandritaù |nehamänaù prajä-sargaà badhyeyaà yad-anugrahät ||

: çrédharaù - tat kià såñöer udvigna eva tattva jïänaà prärthayase ? nety äha— ’ | bhagavatä tvayä çikñitam anuçiñöam atandrito nalasaù san kariñyämi

- tarhi kim anena tattva jïänena ? taträha— yasmäd evam- bhütät tavänugrahät- prajä sargam éhamänaù kurvann apy ahaàkärädibhir baddho na bhaveyam iti

||28||

krama-sandarbhaù : bhagavac-chikñitam ity atropadeça etan-mataà samätiñöha [bhä.pu. 2.9.36] ity ädinä bhaviñyati ||28||

:viçvanäthaù kià ca, bhagavatä çikñitaà karaväëéti käm api sva-bhajana-çikñäà guruù çiñyäyeva mahyaà dehéti bhävaù | yatas tvad-anugrahät prajä-såñöim éhamänaù kurvann api ahaìkärädibhir na vadhyeyaà baddho na bhaveyam ||28||

— )0( —o o

|| 2.9.29 ||

yävat sakhä sakhyur iveça te kåtaùprajä-visarge vibhajämi bho janam |

aviklavas te parikarmaëi sthito mä me samunnaddha-mado’ja mäninaù ||

: çrédharaù avaçyaà ca mado bhavitä, sa tu kaàcit kälaà mä bhüd iti prärthayate—yävad iti | bho éça, te tvayä laukikasya sakhyuù sakhevähaà kåtaù kara-sparçanädinä mamatvena saàmänitaù san prajä-sarga-rüpe tava parikarmaëi seväyäà sthito ’viklavo ’vyäkula eva yävaj janaà vibhajämy uttama-madhyamädi-bhedena såjämi, tävat tvat-saàmänäd aham apy ajaù

svatantra iti mänino me samunnaddha utkaöo mado mä bhüt | yad vä, mado mä samunnaddha1 mä samunnahyatäm | udrikto na bhaved ity arthaù ||29||

krama-sandarbhaù : yävad iti srañöåtvävasthänänantaraà tu yävad-adhikärikäëäm iti nyäyena muktir eva mama bhaviñyatéti bhävaù ||29||

:viçvanäthaù mano-väïchitam abhivyaïjayan prärthayate—yävad iti | he éça ! te tvayä sakhyuù sakheva däsäbhäso’py ahaà kåtaù kara-sparçanädinä vyavahåtaù | ataù sakhya-bhaktim evähaà präpnuyäm iti | kià ca, yävad-adhikäram avasthitir ädhikärikäëäà iti nyäyena sväyuù-paryantaà yävat, prajänäà visarge vividha-såñöau | bhoù parameçvara ! janaà vibhajämi uttamädhama-madhyama-bhedena vibhaktaà karomi | kédåçaù ? te tava, parikarmaëi paricaryäyäà, aviklavo’vyäkulaù, sävadhänatayä sthitaù sann ity arthaù | tävat samunnaddhaù utkaöo mado me mama mä bhüt ||29||

— )0( —o o

|| 2.9.30 ||

- —çré bhagavän uväca - - |jïänaà parama guhyaà me yad vijïäna samanvitam

sa-rahasyaà tad-aìgaà ca gåhäëa gaditaà mayä ||

: madhvaùyena yena yathä jïätvä niyataà muktir äpyate |tad vijïänam iti proktaà jïänaà sädhäraëaà småtam || iti vämane ||30||

çrédharaù: jïänaà çästrottham | vijïänam anubhavaù | rahasyaà bhaktiù, sugopyam api vakñyäméty ädi nirdeçät | tasyäìgaà sädhanam ||30||

krama-sandarbhaù : atha tatra parama-bhägavatäya brahmaëe çrémad-bhägavatäkhyaà nijaà çästram upadeñöuà tat-pratipädyatamaà vastu-catuñöayaà pratijänéte—jïänam ity ädi ñaökam | me mama bhagavato jïänaà çabda-dvärä yäthärthya-nirdhäraëaà mayä gaditaà sat gåhäëa ity anyo na jänätéti bhävaù | yataù parama-guhyaà hy ajïänäd api rahasyatamaà muktänäm api siddhänäm [bhä.pu. 6.14.5] ity ädeù | tac ca vijïänena tad-anubhävenäpi yuktaà gåhäëa | na caitävad eva |

kià ca, sa-rahasyaà taträpi rahasyaà yat kim apy asti tenäpi sahitam | tac ca prema-bhakti-rüpam ity agre vyaïjayiñyate | tathä tad-aìgaà ca gåhäëa | tac ca sati tv aparädhäkhya-vighne na jhaöiti vijïäna-rahasye prakaöayet |

1 - - |’ ’ asmin pakñe samunnaddheti naha dhätor luìi prathama puruñaikavacanam na mäìyoge iti - |niñedhän mäìyoge aò abhävaù

tasmät tasya jïänasya sahäyaà ca gåhäëety arthaù | tac ca çravaëädi-bhakti-rüpam ity agre vyaïjayiñyate |

yad vä, sa-rahasyam iti tad-aìgasyaiva viçeñaëaà jïeyam | suhådor iva mithaù saàvardhakayor ekaträvasthänät ||30|| (bhagavat-sandarbhaù 102)

çréniväsäcärya-kåta-catuù-çloké-bhäñyam : çré-bhagavän uväceti | bhagavanto jïäna-çakti-vairägyaiçvarya-vérya-tejovantaù ñaò-guëa-yuktäù | ata eva—

aiçvaryasya samagrasya véryasya yaçasaù çriyaù |jïäna-vairägyayoç caiva ñaëëäà bhaga itéìganä || [vi.pu. 6.5.74]

bhagavantas tripäd-vibhüti-yuktäù çré-vaikuëöha-näthädayaù pürëäù | çré-kåñëas tu svayaà bhagavän cätuñpädika-vibhütimän çré-gopäla-rüpé pürëatamaù | tathä hi çré-gopäla-väkyaà brahmäëòa-puräëe—

santi bhüréëi rüpäëi mama pürëäni ñaò-guëaiù |bhaveyus täni tulyäni na mayä gopa-rüpiëä || iti |

ata eva sarvätiçäyänanta-guëavän goloka-dhämä eva vaktä |

jïänam ity-ädi—mokñe dhéù jïänam | bhaktau dhéù parama-jïänaà | prétau dhéù parama-guhya-jïänam | vijïänaà çilpa-çästrayoù çilpam atra çré-vigraha-tribhaìgi-sugaöhana-kara-caraëa-rekhä-vinyäsädi | caraëa-cihna-veña-vinyäsädi çästram atra çré-bhägavata-gétä-padma-puräëädi-sättvika-kalpädi | rahasyam atra räsa-nikuïja-mohana-mandira-çré-rädhä-sambhoga-parama-sukhaà pradhänam aìgi | aìgam atra vibhävänubhäva-sättvika-saïcäri-suhåd-rüpa-sakhyädi-vairi-rüpa-vatsalädi-vipralambha-pürva-räga-mäna-praväsädi-divyonmäda-citra-jalpädi-koöiç ca | ca-käräd anantam | mayä svayaà bhagavatä rasika-çiromaëinä nigüòha-nija-lélä-viçäradena gaditaà vyaktam uktam bharatädi-muni-mänasägocaratväd avyaktam | ata eva gåhäëa paramägraha-pürvakaà durlabhaà vastu mahä-nidhivad dhäraya iti dik ||30||

: viçvanäthaù atra parävare yathä rüpe jänéyäm [ . . 2.9.25] bhä pu ity anena tava apräkåtaà rüpaà ? präkåtaà ca rüpaà kédåçam iti | - - yathätma mäyä yogena

[ . . 2.9.26] bhä pu ity anena tava mäyä ? yogamäyä ca kédåçé iti | yathä kréòasi[ . . 2.9.27] - bhä pu iti mäyädhikåteñu yoga mäyädhikåteñu tava kena prakäreëa

? | kréòä iti - bhagavac chikñitam ahaà karaväni hy atandritaù [ . . 2.9.28] bhä pu - - - - ? ity anena mad abhéñöa siddhy arthaà tvac chikñitaà kià mama kartavyam

| - iti brahmaëä krameëa påñöasya vastu catuñöayasya catuùçlokyä |krameëaivottaraà dätuà bhagavän pratijänéte jïänam iti

- - - etad eva bhagavad dattottara catuñöayätmakam eva çré bhägavataà çästraà - - | - çré bhagavat proktatvena prasiddham ity ähuù na kevalaà mad rüpasya

jïänam eva tubhyaà dadämi, ap i tu vijïänenänubhavena samanvitaà yat, tad | api

, -kià ca parama guhyaà, - - |nirviçeña brahma jïänäd api çreñöhatväd iti bhävaù

, - | | kià ca rahasyaà prema bhaktià ca sa prasiddhas tvaà gåhäëa sugopyam api vakñyämi [ . . 11.11.49] - | bhä pu ity ädi nirdeçät tasya rahasyatvaà jïeyam

- - tasya rahasyasyäìgaà sädhana bhakti yogas taà ceti tvayä apåñöam api etat | trayaà kåpayaiva vakñyämi

, kià vä - bhagavac chikñitam ahaà karaväëi [ . . 2.9.28] bhä pu ity anenaivaitat - -trikam api tvayä påñöam eveti caturtha çloka eva rahasyatväd bahiraìga

| lokägamyatayaiva vakñyämi tatra rahasya- - -tad aìgayor etayor näma - - - grahaëaà prathamoktaà parama guhya taj jïänäd apy atigopyatvam

| utkåñöatvaà ca bodhayatéti jïeyam mayä gåhäëa ity avadadhänam api ’ ||30||brahmäëaà viçeñato vadhäpayati

— )0( —o o

|| 2.9.31 ||

yävän ahaà yathä-bhävo yad-rüpa-guëa-karmakaù |tathaiva tattva-vijïänam astu te mad-anugrahät ||

çrédharaù : nanu tvad-darçane’py asamartho’haà kathaà jïänädhikäré syäm ? taträha—yävän iti | yävän svarüpataù | yathäbhävo yädåk-sattävän | yäni1 rüpäëi guëäù karmäëi ca yasya ||31||

krama-sandarbhaù : atra sädhyayor vijïäna-rahasyayor ävirbhävärtham äçiñaà dadäti—yävän aham iti | yävän svarüpato yat-parimäëako’ham | yathä bhävaù sattä yasyeti | yal-lakñaëo’ham ity arthaù | yäni svarüpäntaraìgäni rüpäëi çyämatva-catur-bhujatvädéni, guëä bhakta-vätsalyädyäù, karmäëi tat-tal-lélä yasya, sa yad-rüpa-guëa-karmako’ham | tathaiva tena tena sarva-prakäreëaiva tattva-vijïänaà yäthärthyänubhavo mad-anugrahät te tavästu bhavatäd iti | etena catuùçloky-arthasya nirviçeñatvaà svayam eva parästam | vakñyate ca catuùçlokém evoddiçatä çré-bhagavatä svayam uddhavaà prati | purä mayä ity-ädau, jïänaà paraà man-mahimävabhäsam [bhä.pu. 3.4.13] iti | tatra vijïäna-padena rüpädénäm api svarüpa-bhütatvaà vyaktam | atrra vijïänäçéù spañöä | rahasyäçéç ca 1 | . |yäni rüpäëéty atra yädågrüpo yädågguëo yädåkkarmä cety arthaù dépi

paramänandätmaka-tat-tad-yäthärthyänubhavenävaçyaà premodayät ||31|| (bhagavat-sandarbhaù 103)

çréniväsäcärya-kåta-catuù-çloké-bhäñyam : yävän ahaà goloka-dhämä gopa-veço gopé-patiù |

kaà prati kathayitum éçe, samprati ko vä pratétim äyätu | gopati-tanayä-kuïje gopa-vadhüöé-viöaà brahma || [padyä. 98]

viöaç copapatiù småtaù | ataù patir eka-deçopacäraù |

yathä-bhävo yathojjvalädi-bhäväçrayaù | yad-rüpa-guëa-karmakaù çyämasundaraù koöi-kandarpa-lävaëya-dhämä asädhäraëa-guëa-catuñöaya-muralé mohanatvädivän | karma-lélä-vinodé | tathaiveti nigama-nigüòhatvät | nagama-kartreti brahmaëe ata eväçérvädaù | tad agocaratväd açakyatväc ca | goloka-nämni nija-dhämni [bra.saà. 5.46], goloka eva nivasati [bra.saà. 5.37] ity ädi, kåñëaà gopäla-rüpiëam [gautaméya-tantre], bhaveyus täni tulyäni na mayä gopa-rüpiëä [brahmäëòa-puräëe], gopa-veço me purastäd ävirbabhüva [go.tä.u. 1.28], gopé-jana-vallabhaù sa vo hi svämé bhavati [go.tä.u. 2], kåñëa-vadhvaù [bhä.pu. 10.33.7], vallavyo me’nuçäntaye [] ity ädi |

aviñöätåtvam, nåsiàho nanda-nandanaù [bha.ra.si. 2.5.119], çåìgära-rasa-sarvasvam [kå.ka. 1.97], janmädy w yataù [bhä.pu. 1.1.1], çåìgäraù sakhi mürtimän [gé.go. 1.11], yaà çyämasundaram acintya-guëa-svarüpam [bra.saà. 5.38], çyämam eva PA Rf [padyä. 83] ity ädi, kandarpa-koöi-lävaëyaù [stava-mälä], kandarpa-koöi-ramyäya [stava-mälä] ity ädi | veëuà kvaëantaà [bra.saà. 5.30], veëu-vädya-maholläsa [gautaméya-stava-räja 13], GVf kala-veëu-vädana-PA [padyä. 46] ity ädi |

govardhana-girau ramye Tf räsa-rasotsukam [gautaméya-stava-räja 13], nahi jäne Xe räse mano me kédåçaà bhavet [båhad-vämana, bha.ra.si. 2.1.209], abhüd äkulito räsaù pramadä-çata-koöibhiù [], räsotsavaù sampravåtto gopé-maëòala-maëòitaù [bhä.pu. 10.33.3], jayati çré-patir gopé-räsa-maëòala-maëòanaù [bhävärtha-dépikä 10.29.1] ity ädi ||31||

: viçvanäthaù - - , kià ca jïänaà çabda dvärä yäthärthya nirdhäraëaà parokñaà tac - | -ca kiàcit çuddha cittänäm ästikänäà sambhaved api vijïänatva

parokñänubhavaù—mat-svarüpasya yäthärthyena säkñät-käraù, sa ca rahasya-tad-aìga-çabdäbhyäà mat-prema-bhakti-sädhana-bhaktibhyaà vinä naiva bhavatéti bodhayaàs tad-artham äçiñaà dadäti | yävän yat-pramäëäkäraù—yädåça-sthaulya-kärçya-dairghya-tuìgatä-våttatädy-aucitya-saàniveça-viçiñöävayava ity arthaù | yathä bhävo yädåçäbhipräyaù | yäni rüpäëi çyämatva-caturbhujatva-kåñëatva-rämatva-nåsiàhatvädéni, guëä bhakta-vätsalyädyäù, karmäëi lakñmé-parigraha-govardhanoddhäraëädéni

yasya saù | tathaiveti yena yena prakäreëa mama parimäëäbhipräya-rüpa-guëa-karmäëy ävirbhavanti tenaiva prakäreëa tattva-vijïänaà teñäà yäthärthyänubhavo’stu | taträçérvädenaivänugrahe vyaïjite’pi punar mad-anugraha-padopadänaà paramäntaraìga-mat-kåpä-çakti-våtti-viçeña-sädhana-bhakti-prema-bhaktyor våddhi-täratamyenaiva tad-rüpa-guëädi-mädhuryänubhava-täratamye samutpatsyamäne’py etasmäd api yat svarüpäd adhikatama-mädhuryaà parama-durlabhaà kåñëa-svarüpaà mäà vraja-bhümau tvaà säkñäd anubhaviñyaséti sücayati | etena catuù-çlokyä nirviçeña-svarüpa-mätra-paratvenänya-vyäkhyänaà svayam eva parästam ||31||

— )0( —o o

|| 2.9.32 ||

- - |aham eväsam evägre nänyad yat sad asat parampaçcäd ahaà yad etac ca yo’vaçiñyeta so’smy aham ||

:madhvaù |paraà svatantraà na

viñëor adhénaà präk-såñöes tathaiva ca layäd anu |asya sattva-pravåtty-ädi viçeñeëädhigamyate ||svätantryaà sthiti-käle tu kathaàcid buddhi-mohataù |pratéyamänam api tu tasmän naiveti gamyate ||janiñye’haà layiñye’ham iti na hy abhisandhitaù |ato jévanam apy etad bhaved éçäbhisaàhitam ||ataù svarüpa-bhede’pi hy ätmaivedam iti çrutiù |vadaty asyeça-tantratväd yad açaktas tv asann iti ||vidyante hi tadä jéväù käla-karmädikaà tathä |kvänyathä hi punaù såñöiù pürva-karmänusäriëé || iti brahma-tarke |

çrédharaù: etad eva samyag upadiçan yävän ity asyärthaà sphuöayati—aham iti | aham evägre såñöeù pürvam äsaà sthitaù, nänyat kiïcit, yat sat sthülam asat sükñmaà paraà tayoù käraëaà pradhänam | tasyäpy antarmukhatayä tadä mayy eva lénatvät | ahaà ca tadä äsam eva kevalaà na cänyad akaravam | paçcät såñöer anantaram apy aham1 eväsmi | yad2 etad viçvaà tad apy aham asmi | pralaye yo’vaçiñyeta so’py aham eva | anena cänädyanantatväd advitéyatväc ca paripürëo’ham ity uktaà bhavati ||32||

1 | | aham eväsméti na tv aìkure jäte béjavad anupalambhaù käraëatayä påthagavasthänät |etenäpracyutasvarüpatvam uktam

2 | - - yad etad iti anena prapaïcasya väg älambana mätratvam uktaà vastutaù sarvaà brahma- |tan mätram ity arthaù

krama-sandarbhaù : tad eva upadeçya-catuñöayaà catuùçlokyä nirüpayan prathamaà jïäna-vijïänärthaà sva-lakñaëaà pratipädayati dväbhyäm | tatra jïänärtham äha—aham eväsam iti | aträhaà-çabdena tad-vaktä mürta evocyate, na tu nirviçeñaà brahma tad-aviñayatvät | ätma-jïäna-tätparyake tu tattvam asétivat tvam eväsér eva vaktum upayuktavät | tataç cäyam arthaù—samprati bhavantaà prati prädurbhavann asau parama-manohara-çré-vigraho’ham evägre mahä-paralaya-käle’py äsam eva | väsudevo vä idam agra äsén na brahmä na ca çaìkaraù | eko näräyaëa äsén na brahmä neçäna [mahä.u. 1] ity ädi çrutibhyaù | bhagavän eka äsedam agra ätmätmanäà vibhur [bhä.pu. 3.5.23] ity ädi tåtéyät | ato vaikuëöha-tat-pärñadädénäm api tad-upäìgatväd ahaà-padenaiva grahaëaà, räjäsau prayätétivat | tatas teñäà ca tadvad eva sthitir bodhyate | tathä ca räja-praçnaù—

sa cäpi yatra puruño viçva-sthity-udbhaväpyayaù |muktätma-mäyäà mäyeçaù çete sarva-guhäçayaù || [bhä.pu. 2.8.10] iti |

çré-vidura-praçnaç ca—

tattvänäà bhagavaàs teñäà katidhä prati-saìkramaù |tatremaà ka upäséran ka u svid anuçerata || iti [bhä.pu. 3.7.37] |

käçé-khaëòe’py uktaà çré-dhruva-carite—

na cyavante hi mad-bhaktä mahatyäà pralayäpadi |ato’cyuto’khile loke sa ekaù sarvago’vyayaù || iti |

aham evety eva-käreëa kartr-antarasyärüpatvädikasya ca vyävåttiù | äsam eveti taträsambhävanäyä nivåttiù | tad uktaà yad-rüpa-guëa-karmaka [bhä.pu. 2.9.32] ity ata eva |

yad vä, äsam eveti brahmädi-bahirjana-jïäna-gocara-såñöy-ädi-lakñaëa-kriyäntarasyaiva vyävåttiù | na tu sväntaraìga-léläyä api | yathädhunäsau räjä käryaà na kiïcit karotéty ukte räjya-sambandhi-käryam eva niñidhyate, na tu çayana-bhojanädikam apéti tadvat | yad vä, asa gati-dépty-ädäneñv ity asmät äsaà sämprataà bhavatä dåçyamänair viçeñair ebhir agre’pri viräjamäna evätiñöham iti niräkäratvädikasyaiva viçeñato vyävåttiù |

tad uktam anena çlokena säkära-niräkära-viñëu-lakñaëa-käriëyäm muktä-phala-öékäyäm api—näpi säkäreñv avyäptiù | teñäm äkärätirohitatväd iti | aitareyaka-çrutiç ca—ätmaivedam agra äsét puruña-vidha [bå.ä.u. 4.1.1] iti | etena prakåtékñaëato’pi präg-bhävät puruñäd apy uttamatvena bhagavaj-jïänam eva kathitam |

nanu kvacin nirviçeñam eva brahma äséd iti çrüyate ? taträha—nänyad yat sad-asat-param iti | sat käryam asat käraëaà tayoù paraà yad brahma, tan na matto’nyat | kvacid adhikäriëi çästre vä svarüpa-bhüta-viçeña-vyutpatty-asamarthe so’yam aham eva nirviçeñatayä pratibhätéty arthaù | yadä tadänéà prapaïce viçeñäbhävän nirviçeña-cin-mäträkäreëa vikuëöhe tu sa-viçeña-bhagavad-rüpeëeti çästra-dvaya-vyavasthä | etena ca brahmaëo hi pratiñöhäham [gétä 14.27] ity atroktaà bhagavaj-jïänam eva pratipäditam | ata eväsya parama-guhyatvam uktam |

nanu såñöer anantaraà nopalabhyase | taträha paçcät såñöer anantaram apy aham eväsmy eva vaikuëöheñu bhagavad-ädy-äkäreëa prapaïceñv antaryämy-äkäreëeti çeñaù | etena såñöi-sthiti-pralaya-hetur asyety ädi pratipäditaà bhagavaj-jïänam evopadiñöam |

nanu sarvatra ghaöa-paöäkärä ye dåçyante te tu tad-rüpäëi na bhavantéti taväpürëatva-prasaktiù syäd ity äçaìkyäha | yad etad viçvaà tad apy aham eva mad-ananyatvän mad-ätmakam evety arthaù | anena so’yaà te’bhihitas täta bhagavän viçva-bhävanaù | samäsena harer nänyad anyasmät sad-asac ca yad ity ädy uktaà bhagavaj-jïänam evopadiñöam | tathä pralaye yo’vaçiñyate so’ham eväsmy eva | etena bhavän ekaù çiñyate çeña-saàjïa ity uktaà bhagavaj-jïänam evopadiñöam | tathä pürvaà svänugraha-prakäçyatvena pratijïätaà yävat tvaà sarva-käla-deçäparikcchedyatva-jïäpanäyopadiñöam | evaà nänyad yat sad-asat-param ity anena brahmaëo hi pratiñöhäham iti jïäpanayä yathä-bhävatvam | sarväkärävayava-bhagavad-äkära-nirdeçena vilakñaëänanta-rüpatva-jïäpanayä yad-rüpatvam | sarväçrayäti-nirdeçena vilakñaëänanta-guëatva-jïäpanayä yad-guëatvam | såñöi-sthiti-pralayopalakñita-vividha-kriyäçrayatva-kathanena laukikänanta-karmatva-jïäpanayä yat-karmatvaà ca ||32|| (bhagavat-sandarbha 104)

çréniväsäcärya-kåta-catuù-çloké-bhäñyam : aham eva pürvokta-mahänubhävo gopäla-rüpé | agre sarva-loka-mukuöa-maëi-çré-golokäkhye äsam eva çré-räsa-lélayä viräjamäna evävatiñöham, asudéptau atra nänyad ity ädi sat sad-rakñärtham asura-vadhädi | asat präkåta-darçanädi | paraà nija-gåhiëéñu gopéñu parakéyä-bhävam | tad evaà mad-vinä yat etac ca jagad-ädi sarvaà ke kurvanti ? taträha paçcäd ahaà sarva-loka-madhye mülädhäre saìkarñaëa-kamaöhädi-rüpeëa , yo’vaçiñyeta sarva-loka-madhye viläsa-puruña-guëävatära-lélävatäräveça-prabhäva-vaibhava-padmanäbha-kñérodaçäyi-prabhåtayo’àça-kalä mama sarvaà vidhäsyanti, kärya-käraëayor abhedät, paraà ca svayam ahaà gokule sarvaà kariñyäméti bhävaù ||32||

: viçvanäthaù , - evaà çlokäbhyäà deyatvena jïänädikaà pratiçruty tat präptäv äçiñyaiva yogyatäm äpadya ca prathamaà jïänam upadiçann eva parävare

- yathä rüpe jänéyäm [ . . 2.9.25] bhä pu iti praçnasyottaram äha aham evägre - | - - -såñöeù pürvam äsam iti tarjanyä sva vakñaù spåçati eva käreëänya yoga

- vyavacchedakena mad vijätéyaà präkåtaà vastu kim api näséd iti labhyate

| -ayam arthaù samprati bhavantaà prati prädurbhavann asau parama - - - - -manoharäkäro rüpa guëa mädhuré mahodadhir aham evägre mahä pralaya

’ | käle py äsam eva väsudevo vä idam agra äsén na brahmä na ca çaìkaraù iti| puruño ha vai näräyaëaù | iti eko ha vai näräyaëa äsét | iti puruño ha vai

’ | ’ , | näräyaëo kämayata atha näräyaëäd ajo jäyata yataù sarväëi bhütäni , | näräyaëaù paraà brahma tattvaà näräyaëaù param åtaà satyaà paraà

- brahma puruñaà kåñëa piìgalam | iti eko näräyaëa äsén na brahmä neçänaù - | ity ädi çrutibhyaù bhavän eka äsedam [ . . 3.5.23] - |bhä pu ity ädi småteç ca

- - - - atra vaikuëöha tat pärñadädénäm api tad upäìgatväd aham padenaiva | | grahaëaà räjäsau prayätétivat atas teñäà ca tadvad eva sthitir bodhyate

- —tathä ca räja praçnaù

- - |sa cäpi yatra puruño viçva sthity udbhaväpyayaù- - || muktvätma mäyäà mäyeçaù çete sarva guhäçayaù [ . . 2.8.10] bhä pu iti

|

çré-vidura-praçnaç ca –tattvänäà bhagavaàs teñäà katidhä pratisaìkramaù |tatremaà ka upäséran ka u svid anuçerate || [bhä.pu. 3.7.37] iti |

- - —çré svämi caraëänäà vyäkhyä ca tatra pralaye imaà parameçvaraà çayänaà - räjänam iva cämara grähiëaù ke upäséran ke vä tad anuçerate çayänam

anusvapanti | ity eñä

- ’ —käçé khaëòe py uktaà - |na cyavante hi mad bhaktä mahatyäà pralayäpadi’ ’ ’ || ato cyuto khile loke sa ekaù sarvago vyayaù |iti

- | -äsam evety ayogya vyavacchedaù asteù sattärthakatvät tadänéà mad - | vidyamänatäyä abhävaù sarvathä mäbhüd ity evärtha pratéteù aham

- eväsam eva na kim apy akaravam itit kriyäntara vyävåttis tu vastuto na | - - | ghaöate asteù sarva dhätv artheñv evänusyütatvät pürvasmin varñe tatra

- - gräme caitra äséd evety ukte caitrasya çayanäsana bhojanädi kriyä naiva, , - | vyävartante kintv abhäva eveti kintükti paripäöyä ghaöate ca yathä

sandarbhe— - - - - - - -äsam eveti brahmädi bahirjana jïäna gocara såñöy ädi lakñaëa | - | kriyäntarasyaiva vyävåttiù na tu sväntaraìga léläyä api yathädhunäsau

- - räjä käryaà na kiïcit karotéty ukte räjya sambandhi käryam eva niñidhyate na - tu çayana bhojanädikam apéti tadvad [b - 104] |hagavat sandarbha iti dåñöam

| nanu kvacin nirviçeñam eva brahma äséd iti çrüyate taträha sat käryam asat ’ | käraëaà täbhyäà paraà yad brahma tan na matto nyat kvacid adhikäriëi

- - - - - - ’ çästre vä mat svarüpa bhüta nänä viçeña vyutpatty asamarthe so yam aham - | - - -eva nirviçeña brahmatayä pratibhäméty arthaù tvaà tu pürva çlokokta mad

- - | äçérvädänugrahäbhyäà rüpa guëädi viçiñöam eva mäà jänéhéti bhävaù

, | nanu såñöer anantaraà jagad eva na tu tvam upalabhyase taträha paçcät -såñöer anantaram apy aham eväsmy eveti vaikuëöheñu bhagavad

- - - -ädyäkäreëa prapaïceñv antaryämi rüpeëa yathä samayaà matsyädy avatära | rüpeëa ca

- - nanu tarhi påthivyädikaà deva tiryag ädikaà ca tvaà na bhavaséti-taväpürëatva prasaktiù ? - - - taträha yad etac ca vyañöi samañöi viräë mayaà

| - - | viçvaà tad apy aham eva mac chakti janyatvän mamaiva präkåtaà rüpam parävare yathä rüpe jänéyäm iti tvayä yad avaraà rüpaà påñöaà tad evedaà

| tvaà jänéhéty arthaù tathä ’ - yo vaçiñyate bhavän ekaù çiñyate çeña saàjïaù - ’ | - ity ädy uktaù parameçvaraù so ham asmi tatra aham ity asya trir ävåttyä

- - - - -nirdhäraëasya sücitatvät etad rüpa guëädi viçiñöasya mama traikälika nitya - - -sthityä para rüpatvaà såñöi saàhärayor madhya eva dåçyam idaà mäyika

- - prapaïca jätam avaraà rüpam iti parävara rüpayor jïänam uktaà vijïänaà tu- | - -para rüpasya prathamasaiva tac ca tadaiva syäd yadä çravaëa kértanädi- - - - - janya prema bhaktyä tad rüpa guëädi mädhuryäm äsvädyamänaà syäd iti

- ||32||caturtha çloke vyaktaà bhävi

—o)0(o—

|| 2.9.33 ||

åte’rthaà yat pratéyeta na pratéyeta cätmani |tad vidyäd ätmano mäyäà yathäbhäso yathä tamaù ||

madhvaù : arthavad iva pratéyate, na ca paramätmany arthavat pratéyate arthaà prayojanam åte | na hi jéva-prakäçibhyäm éçvarasyärthaù |

mukhyato viñëu-çaktir hi mäyä-çabdena bhaëyate |upacäratas tu prakåti-jévaç caiva hi bhaëyate || iti ca |

yathäbhäso jévaù |sarvaà pare sthitam api naiva tatreti bhaëyate |yato harer na jévena jévanaà na harau tataù ||jévaù prakåtir apy atra yato naiva hi bandha-kåt |karma cäphala-dätåtvät kälaç cäpariëämatvät |yathä chatradharädyäs tu rathasthä api sarvaçaù |

rathino naiva bhaëyante evaà hari-gatä api || 33||

çrédharaù: yathätma-mäyä-yogenety anena mäyäyä api påñöatväd vakñyamäëopayogitväc ca mäyäà nirüpayati | åte arthaà vinäpi västavam arthaà yad yataù kim apy aniruktam ätmany adhiñöhäne pratéyeta sad api ca na pratéyeta, tat ätmano mama mäyäà vidyät | yathä äbhäso dvi-candrädir ity arthaà vinä pratétau dåñöäntaù | yathä tama iti sato’pratétau | tamo rähur yathä graha-maëòale sthito’pi na dåçyate tathä ||33||

krama-sandarbhaù : atha tädåça-rüpädi-viçiñöasyätmano vyatireka-mukhena vijïäpanärthaà mäyä-lakñaëam äha—åte’rtham ity ädi | arthaà paramärtha-bhütaà mäà vinä yat pratéyeta, mat-pratétau tat-pratéty-abhävät | matto bahir eva yasya pratétir ity arthaù | yac cätmani na pratéyate, yasya ca mad-äçrayatvaà vinä svataù pratétir nästéty arthaù | tathä lakñaëaà vastu ätmano mama parameçvarasya mäyäà jéva-mäyä guëa-mäyeti dvy-ätmikäà mäyäkhya-çaktià vidyät | atra çuddha-jévasyäpi cid-rüpatväviçeñeëa tadéya-raçmi-sthänéyatvena ca sväntaùpäta eva vivakñitaù | taträsyä dvy-ätmikatvenäbhidhänaà dåñöänta-dvaividhyena labhyate | tatra jéva-mäyäkhyasya prathamäàçasya tädåçatvaà dåñöäntena spañöayann asambhävanäà nirasyati—yathäbhäsa iti | äbhäso jyotir-bimbasya svéya-prakäçäd vyavahita-pradeçe kathaïcid ucchalita-praticchavi-viçeñaù | sa yathä tasmäd bahir eva pratéyate, na ca taà vinä tasya pratétis tathä säpéty arthaù | anena praticchavi-paryäyäbhäsa-dharmatvena tasyäm äbhäsäkhyatvam api dhvanitam | atas tat-käryasyäbhäsäkhyatvaà kvacit äbhäsaç ca nirodhaç [bhä.pu. 2.10.7] cety ädau | atra sa yathä kvacid atyantodbhaöätmä sva-cäkcikya-cchaöäpatitaneträëäà netra-prakäçam ävåëoti | tam ävåtya ca svenätyantodbhaöa-tejastvenaiva drañöå-netraà vyäkulayan svopakaëöhe varëa-çävalyam udgirati | kadäcit tad eva påthag-bhävena nänäkäratayä pariëamayati | tatheyam api jéva-jïänam ävåëoti | sattvädi-guëa-sämya-rüpäà guëa-mäyäkhyäà jaòäà prakåtim udgirati | kadäcit påthag-bhütän sattvädi-guëän nänäkäratayä pariëamayati ceti jïeyam | tad uktam—eka-deça-sthitasyägner [vi.pu. 1.22.56] ity ädi |

tathä ca äyurveda-vidaù—

jagad-yoner anicchasya cid-änandaika-rüpiëaù |puàso’sti prakåtir nityä praticchäyeva bhäsvataù ||acetanäpi caitanya-yogena paramätmanaù |akarod viçvam akhilam anityaà näöakäkåtir || iti ||

tad evaà nimittäàço jéva-mäyä upädänäàço guëa-mäyety agre’pi vivecanéyam | athaivaà siddhaà guëa-mäyäkhyaà dvitéyam apy aàçaà dåñöäntena spañöayati, yathä tama iti | tamaù-çabdenätra pürvoktaà tamaù-präyaà varëa-çävalyam ucyate | tad yathä tan müla-jyotiñy-asad api tad-äçrayatvaà vinä na sambhavati tadvad iyam apéti | athavä mäyämätra-nirüpaëa eva påthak dåñöänta-dvayam | taträbhäsa-dåñöänto vyäkhyätaù |

tamo-dåñöäntaç ca | yathändhakäre jyotiño’nyatraiva pratéyate, jyotir vinä ca na pratéyate jyotirätmanä cakñuñaiva tat pratéter na påñöhädineti tatheyam apéty evaà jïeyam | tataç cäàça-dvayaà tu pravåtti-bhedenaivohyaà na tu dåñöänta-bhedena | präktana-dåñöänta-dvedhäbhipräyeëa tu pürvasyä äbhäsa-paryäya-cchäyä-çabdena kvacit prayogaù uttarasyäs tamaù çabdenaiva ceti | yathä sasarja chäyayävidyäà païca-parväëam agrataù [bhä.pu. 3.20.18] ity atra | yathä ca kvähaà tamo mahad aham [bhä.pu. 10.14.11] ity ädau | pürvaträvidyävidyäkhya-nimitta-çakti-våttikatväj jév-viñayakatvena jéva-mäyätvam |

tathä sasarjety ädau chäyä-çaktià mäyäm avalambya såñöyärambhe brahmä svayam avidyäm ävirbhävitavän ity arthaù |

vidyävidye mama tanü vddhy uddhava çarériëäm |bandha-mokña-karé ädye mäyayä me vinirmitte || [bhä.pu. 11.11.3] ity uktatvät |

anayor ävirbhäva-bhedaç ca çrüyate | tatra pürvasyäù pädme çré-kåñëa-satyabhämä-saàvädéya-kärttika-mähätmye deva-gaëa-kåta-mäyä-stutau—

iti stutavantas te deväs tejo-maëòala-saàsthitam |dadåçur gagane tatra tejo-vyäpta-dig-antaram ||tan-madhyäd bhäratéà sarve çuçruvur vyoma-cäriëém |aham eva tridhä bhinnä tiñöhämi trividhair guëaiù || ity ädi ||

uttarasyäù pädmottara-khaëòe asaìkhyaà prakåti-sthänaà niviòa-dhväntam avayayam iti ||33|| (bhagavat-sandarbha 16)

pürvaà vyäkhyätam eva1 | saìkñepaç cäyam arthaù | parama-puruñärtha-bhütaà mäm åte mad-darçanäd anyatraiva yat pratéyate yac cätmani na pratéyeta mäà vinä svataù pratétir api yasya nästéty arthaù tad vastu ätmano mama parameçvarasya mäyäà vidyät | atra dåñöäntaù | yathä’’bhäsaù pratibimba-raçmiù | yathä ca tamas timiram iti | taträbhäsasya tädåçatvaà spañöam eva | tamaso’pi jyotir darçanäd anyatraiva pratéter jyotir ätmakaà cakñur vinä cäpratétir iti | vidyäd iti prathama-puruña-nirdeçasyäyaà bhävaù | anyän praty eva khalv ayam upadeçaù | tvaà tu mad-datta-çaktyä säkñäd evänubhavann aséti | evaà mäyika-dåñöim atétyaiva rüpädi-viçiñöaà mäm anubhaved iti | vyatireka-mukhenänubhävanasyäyaà bhävaù | çabdena nirdhäritasyäpi sat-svarüpäder mäyä-käryäveçenaivänubhavo na bhavati | atas tad-arthaà mäyä-tyajanam eva kartavyam iti | etena tad-avinäbhävät premäpy anubhävita iti gamyate ||33|| (bhagavat-sandarbha 105)

1 16 . Section above

çréniväsäcärya-kåta-catuù-çloké-bhäñyam : nanu imam arthaà sarve kathaà nänubhavanti ? taträha—åte’rtham iti | etad eva parama-kautukaà tat täà bhrü-kñepeëa sakala-bhuvanaà nakharägre nartayantém ätmano mama mäyäà vidyät | åte satye cätmani mayi imam arthaà parama-puruñärtha-rüpaà premäëaà yat yasyäù prabhävena na karoti | naïaù prathama-padenänvayaù | ätmani ätmaupamyeñu stré-puträdiñu pratéyate karoti ca | vaiparétye dåñöäntaù—yathäbhäsaù ghaöädi-jïänaà na karoti, tamas tu karoty eva | mama mäyaiva ätmatiçayena vidyät vidyäm attéti ||33||

viçvanäthaù : kià ca, jévasya paramätma-jïäna-vijïäne prati mäyä khalv aàçenänukülä pratikülä ca bhavati | vijïäte ca paramätmani mayi yoga-mäyaivädhikaroti | sä khalv anukülaiveti te dve avaçya-nirüpaëéye iti jïäpayan | yathätma-mäyä-yogena [bhä.pu. 2.9.26] ity anena vyaïjitasya tava mäyä yoga-mäyä ca kédåçé ? iti praçnottaraà tantreëaiva krameëäha åte’rtham iti | yad yataù arthaà satyaà vastu vinä na pratéyate, kintv arthaù satyaà vastv eva pratéyeta ity arthaù | tathä, yataù arthaà vinä pratéyeta, artho na pratéyeta, kintv anarthaù pratéyetety arthaù | tat täm ätmani svasmin mukto baddhaç ca jéva ätmano mama mäyäà krameëa vidyä avidyeti våtti-dvayäà mäyäkhyäà çaktià vidyät jänéyät | vidyäyä dåñöäntaù | yathäbhäso dépädi-prakäçaù | dépädi-prakäçäd yathä gåhe vidyamäno ghaöa-paöädir artha eva pratéyate, na tu dépänayanät pürvaà sambhävito ghaöa-paöädy-abhävaù | tathä sarpa-våçcikädir ägantukaç ca bhaya-käraëam anarthaù pratéyate | evam eva vidyäyä hetor muktena jévena svasminn ity asambandhaà jïänädikam eva pratéyate, na tv avidyädaçäyäm iva tad-abhävaù | näpi svasminn asambandho deha-daihika-çoka-mohädikaç ca pratéyate |

avidyäyä dåñöäntaù | yathä tamo’ndhakäraù | andhakäräd yathä sva-gåhe vidyamäno ghaöa-paöädir artho na pratéyate, kintv avidyamäno’pi sambhävyamänaù sarpa-caurädiko bhaya-käraëam anarthaù pratéyate | evam evävidyäyä hetor eva baddhena jévena svasmin nitya-sambandhitayä vartamänam api jïänänandädikaà na pratéyate, kintu svasminn asann api sva-sambandhitvena vartamäno deha-daihikaçoka-mohädir eva pratéyate | tena kusuma-çåìgädénäà satyatve’pi äkäça-çaçädénäà tat-sambandha-bhäväd eva äkäça-kusumam alékaà çaça-çåìgam alékam iti yathocyate, tathaiva dehänäà tad-dharmäëäà çoka-moha-sukha-duùkhädénäà ca prädhänikatvät satyatve’pi jévasya tat-sambandhäbhäväd eva dehädayo mithyä-bhütä iti çästeñücyate | jévasya mithyä-bhüto’pi deha-sambandhaù khalv avidyayä kalpyate, vidyayä lupyate iti vidyävidyayor dåñöäntäväbhäsa-tämasé | ity atra chäyä-tapau yatra na gådhra-pakñau [bhä.pu. 8.5.27] ity añöama-skandha eva pramäëaà jïeyam |

kecit tu—tamo-dåñöänto’yam ävaraëäàça eva, ävaraëa-vikñepayos tu dåñöäntäù sarpa-vyäghra-bhütäveçädyä jïeyäù ity ähus te’pi tämastvät

tamaù-çabdenaiva grähyä ity apare | evaà jéve särvadik-vidyamäna-vastv-apratyäyanaà cety avidyäyä dharmävaraëa-vikñepa-çabdäbhyäm ucyate |

athärtha-çabdasya dhana-väcitvät çleñeëa bhägya-präpta-svéya-bahu-dhano vaëig iva vidyälabdha-jïänänando muktaù sampannatvena nirüpyate, tathä abhägyänadhigata-svéya-dhano vaëig ivävidyävåta-jïänänando baddha-jévo daridratveneti jïeyam | evaà vidyayä tvaà-padärthasya jévätmano’nubhavo bhavati, na tu tat-padärthasya paramätmanaù tasya nirguëatvän nirguëayä bhakyaiväparokñänubhavaù sambhavet | bhaktyäham ekayä grähyaù [bhä.pu. 11.14.21] iti bhagavad-ukteù | kià ca, kaivalyaà sättvikaà jïänam [bhä.pu. 11.25.24] iti bhagavad-ukteù | dehädi-vyatiriktätma-jïäna-rüpä yeyaà vidyä, tasyäù sattva-guëatväd anayä guëätétasya paramätmano naivänubhavaù | pratyutäsyä apy apäya eva | yad uktaà bhagavatä—

dravyaà deçaù phalaà kälo jïänaà karma ca kärakaù |çraddhävasthäkåtir niñöhä trai-guëyaù sarva eva hi ||yeneme nirjitäù saumya guëä jévena citta-jäù |bhakti-yogena man-niñöho mad-bhäväya prapadyate || [bhä.pu. 11.25.30, 32] iti |

nanu, tarhi mukta-jévena paramätmano’parokñänubhavärthaà bhaktiù kuto labhyatäm ? ucyate jïänädhikäriëaù säìkhya-yoga-tapa-ädibhir bhakti-miçrair eva janitayä vidyayä avidyänivartikayä prathamaà tvaà-padärthänubhavaù | tatas tvasyävidyäto vimuktasya nirindhanägni-nyäyena vidyäyä apy uparama-täratamyena pürva-siddha-bhakti-candra-kaläyäs tad-uparäga-vicyutäyäs tata udgama-täratamyam | tayaiva bhaktyä punäh punar abhyastayä tat-padärthasya paramätmäno’nubhava-täratamyam | yad uktaà bhagavatä gétäsu—

brahma-bhütaù prasannätmä na çocati na käìkñati |samaù sarveñu bhüteñu mad-bhaktià labhate paräm || [gétä 18.54] iti |

- - - | —paräà paurvakäléka guëé bhäva rähityät çreñöhäà kevaläà vä tataç ca bhaktyä mäm abhijänäti yävän yaç cäsmi tattvataù [ 18.55] -gétä ity ukter jäti

- pramäëäbhyäm alpéyasyä tayä bhaktyä nirviçeña brahmaëa evänubhava na - - - | - - tv ananta cid viçeña brahmaëo bhagavataù yathä alpa tejasvi cakñuñkeëa

- , -janena maëi mayé mürtiù sämänyatas tejomayy eva dåçyate na tu mukha- - - - | näsikä netra karëädi viçeña mayé

- tataç ca vidyäyäù sämastyenaivoparame saty udbhüta nairguëyasya tasya - -tayaiva bhaktyä brahmänubhavasyäpi pürëaatvam etad eva nirväëa çabda - | —väcyaà jéva brahmaikyam yad uktaà tatraiva tato mäà tattvato jïätvä

- viçate tad anantaram [ 18.55] | gétä iti

yat tu cic-chakti-våtténäà sära-bhütä kåpä-viläsa-rüpä paramottamä çuddhä bhaktir jäti-pramäëäbhyäà atyadhikä sä prabalä parama-svatanträ guëa-doñädikam apy agaëayanté baddhe’pi jéve räkñasa-pulinda-pukkaçädau duräcäre’pi yadåcchayaivodayate vipre sannyäsini mukte’pi nodayate, tayaivävidyä-paryanta-samasta-kleça-dhvaàsaù | —yad uktaà jarayaty äçu yä

koçaà nigérëam analo yathä [ . . 3.25.33]bhä pu iti | tayaivänanta-cid-viçeñasya bhagavato’py aparokñänubhavo bhavet | yathä bahutara-tejasvi-sva-cakñuñkeëa janena sämänyatas tejomayé viçeñataç ca mukha-näsikä-netra-karëädi-saundarya-mayé ca mürtir bhadreëaiva dåçyata iti |

tad evaà bhakti-dvividhä—nirguëä guëa-mayé ca | taträdyayä päka-daçäyäà prema-bhakti-saàjïayä bhagavad-vaçékäraù, sac-cid-änanda-maya-bhagavad-rüpa-guëa-lélä-mädhuryänubhavaç ca | dvitéyayä sättvikyä sattva-guëäd vicyutayaiva nirviçeña-brahma-sukhänubhava-mätraà iti | tasmäd brahma-sukhänubhava-daçätaù pürväsv eva daçäsu jéveñu mäyäyä adhikära iti siddham |

“satyam eva pratétaà syäd yato’satyaà tathä yataù tad vidyäd ätmano mäyäà yathäbhäso yathä tamaù” ity anukter ity anäsminn arthe’py äçaya ékñate | åte’rtha-çabdau parivåtty-asahäv arpitau yataù | sa cärtho yathä, brahmänubhavavatsv api janeñu nänä-vidheñu yä spañöam adhikaroti bhagavad-icchä-vaçät tvadéya-svarüpa-guëa-lélä-prakäçävaraëa-dhurandharä svarüpa-bhütä çaktis tasyä yoga-mäyäyä api lakñaëaà tantreëaiväha åte iti ätmani paramätmani mayi åte jïäte sati, arterr gaty-arthatvena jïänärthatvät säkñäd-anubhüte satéty arthaù |

yad iti in gatau çatr-antaà, tat-padenaiva yat-padasyäkñepät | yataù arthaà yat prayojanaà präpnuvad vastu apräkåtaà präkåtaà ca pratéyeta, yayä prakäçitaà sat sa-prayojanaà vastu paramätma-säkñätkäravatä janena säkñäd anubhüyety arthaù | yataù sakäçät na pratéyeta ca, yayä ävåtaà tadaiva vä samayäntare vä na pratéyetety arthaù | täà ätmano bhagavato mama mäyäà yogamäyäkhyäm antaraìgäà çaktià vidyät jänéyät | mäyayä prayojanaà vinaivävriyate, yogamäyayä tu prayojanam uddiçyaiveti vivecanéyam | yathäbhäso yathä tama iti äbhäsena dépädinä prakäçitaà ghaöa-paöädikaà yathä pratéyeta tamasä ävåtaà tan nänubhüyeta ca | tathaiva sä mad-icchä-vaçäd äbhäsa-tamo-dharmavaté yogamäyety arthaù | udäharaëaà tu yathä—aiçvarya-darçane’pi prema-saìkocäbhäva-jïäpanärthaà bhagavat-kukñau yayä prakäçitaà präkåtaà viçvam apräkåtaà gokula-yaçodä-kåñëädi-svarüpaà ca yayä mohitä çré-yaçodä säkñäd anubabhüva, kñaëäntare ca yayä ävaraëän nänubabhüva ca |

yathä caiçvaryänubhütyä prema-saìkoca-jïäpanärthaà yayä prakäçitaà viçva-rüpaà paramätma-svarüpaà cärjunaù säkñäd anubabhüva, tatraiva vartamänam api kåñëa-svarüpaà yayä ävaraëän nänubabhüva, samayäntare ca yayäcchäditaà viçva-rüpädikaà nänubabhüva, dvibhujaà çré-kåñëam

evänubabhüva | atraikadaiva ekasya svarüpasya prakäçanam anyasyävaraëam iti pürvato viçeñaù |

yathä maïju-mahima-darçanayä brahmaëa éçvaratväbhimäna-nivartanärthaà yayä ävaraëa-prakäçanäbhyäà lélä-parikara-vatsa-bälädy-adarçana-kåñëa-svarüpa-bhüta-vatsa-bälädi-darçana-tad-adarçana-caturbhujädi-darçana-tad-adarçana-çré-kåñëa-svarüpa-darçanäni präpa, yayä mohitaù parameñöhé | atraikasminn eva parameñöhini vividha-svarüpävaraëa-prakäçanayoù paunaùpunyam iti viçeñaù |

yathä ca bhagavad-vapuù svarüpata eva paricchinnam aparicchinnaà cätarkyam iti jïäpanärthaà, tathä kevala-bhajana-çramas taj-janyä bhagavat-kåpä cety ubhayäbhyäà eva bhagavad-vaçékära iti jïäpanärthaà ca däma-bandhana-léläyäà yugapad eva yaçodä-kåñëayor abhépsate bandhanäbandhane vibhutvasya yugapad evävaraëa-prakäçanäbhyäà veñöayantyä kiìkiëyä dvy-aìgula-nyüna-dämnä cäveñöayatä sücite darçayantyäpi vastutaù kåñëasyaiväbhépsitam abandhanaà sädhayantyä yayä mohitä vrajeçvaré vismaya-rasaà kñaëam anubabhüva | paçcät tasyä apy abhépsitaà kåñëa-saàmatyä sädhayituà vibhutvaà yayä khalv ävåtam evety ataù sä kåñëaà babandhaiva | tatraikadaivaikasyaiva vibhutvasyävaraëa-prakäçena iti pürva-pürvato viçeñaù |

yathä ca pratisva-nimantraëädi-siddhy-arthaà çrutadeva-bahuläçva-rukmiëé-satyabhämädi-gåha-sthitasya tasya tat-tat-svarüpasya yayaiva yugapad evävaraëa-prakäçanäbhyäà tatra tatra lélä-siddhir vyäkhyäsyate | atra çrutadeva-bahuläçvadi-vyakti-bhedam apekñaivävaraëa-prakäçanayor yaugapadyaà pürvatraikasyäà yaçodäyäm eveti viçeñaù | sä khalu yogamäyaiva, na tu mäyä | tayä mohitänäà api teñäà paramätma-säkñätkära-darçanät | sa paramätma-säkñätkäro bhakti-miçra-jïänavatäm avidyävidyayor uparäme sati tathaivävatära-samaye kåñëaà prétyä paçyatäà tat-kåpä-viñayébhütatväd apremavatäm api, anyadä tu premavatäm eva kåñëa-rämädi-säkñätkäro bhägavata-matenocyate | teñu yogamäyaivädhikaroti, na tu mäyä | kåñëaà tadécchayä paçyatäm api kaàsädénäà dveña-lakñaëäntaù-karaëa-doñäd eva na paramätma-säkñätkäro yathä, matsyaëòikäà bhuïjänänäm api pitta-düñita-rasanänäà na matsyaëòikäsvädänubhavaù | teñu mäyaivädhikaroti, na tu yogamäyä | mäyä-çaktiç ca yoga-mäyotthä tasyä vibhütir eva | yad uktaà närada-païcarätre çruti-vidyä-saàväde—

asyä ävaraëikä çaktir mahä-mäyäkhileçvaré |yayä mugdhaà jagat sarvaà sarva-dehäbhimäninaù || iti |

bhagavatä sva-svarüpatvenäbhimanyamänä yogamäyä-çaktiç cid eva | saiväàçena svecchä-vaçät sva-svarüpatvenänabhimanyamänä sva-svarüpät påthag-bhütä saté mäyä-çaktir jaòaiva | yathä sarpasya svarüpa-bhütäpi

tvak tena tyaktä cet, tataù påthag-bhütaà kaïcukaà jaòaà | syät tathoktaà—çrutibhiù -tvam uta jahäsi täm ahir iva tvacam ätta bhagaù | iti

sä ca mäyä trividhä— | pradhänam avidyä vidyä ca pradhänasya lakñaëaà — jäyanteyopäkhyäne vakñyate pradhänenopädhayaù såjyante te ca satyä

| - | -eva avidyayä jéveñu tad adhyäsaù såñöaù sa cäsatya eva vidyayä tad- | - - adhyäsa dhvaàsa iti tisåëäà çakténäà käryam tat tan mayaà jagad idam

| -aàçena satyam aàçenäsatyam tathä jévänäà nityatvät bhagavan- - niketanädi bhakty upakaraëänäà nirguëatväc cäàçena nityatvam api vädibhir

- - | yathä sva mataà nänä rüpatayä nirüpitam

|käryaà prädhänikaà satyaà käryam vidyakaà måñä - - ||nityaà tad bhakti sambandham idaà tat tritayätmakam

- |prädhänikäù syur dehäs tad dharmä ävidyakäù punaù - - ||jéveñu tat tat sambando bhaktiç cen nirguëäç ca te

- - |cij jéva mäyä nityäù syus tisraù kåñëasya çaktayaù- |tad våttayaç ca täbhiù sa bhäty ekaù parameçvaraù

- - |kärya käraëayor aikyäc chakti çaktimator api ||ekam evädvayaà brahma neha nänästi kiàcana

- |bhaktänäm eva siddhäntaç catuùçlokéya mélitä || ||33||çélitä bhavatäd bhaktais tair eva na kiläparaiù iti

—o)0(o—

|| 2.9.34 ||

yathä mahänti bhütäni bhüteñüccävaceñv anu |praviñöäny apraviñöäni tathä teñu na teñv aham ||

madhvaù : yathä mahänti bhütäni çaréreñu bahis tathä |evaà hariç ca bhüteñu bahiç ca vyäpti-hetutaù |tasmät tat-stho na tat-sthaç ca procyate harir éçvaraù || iti ||34||

çrédharaù: yathäbhäva ity etat spañöayati | yathä mahäbhütäni bhautikeñv anu såñöer anantaraà praviñöäni teñüpalabhyamänatvät | apraviñöäni ca präg eva käraëatayä teñu vidyamänatvät | tathä teñu bhütabhautikeñv ahaà na ca teñv aham | evaàbhütä mama sattety arthaù ||34||

krama-sandarbhaù : atha tasyaiva premno rahasyatvaà bodhayati—yathä mahäntéty ädi | yathä mahäbhütäni bhüteñv apraviñöäni bahiù-sthitäny api anupraviñöäny antaù-sthitäni bhänti | tathä lokätéta-vaikuëöha-sthitatvenäpraviñöo’py ahaà teñu tat-tad-guëa-vikhyäteñu na teñu praëata-janeñu praviñöo hådi sthito’haà bhämi | atra mahäbhütänäm aàça-bhedena

praveçäpraveçau tasya tu prakäça-bhedeneti bhede’pi praveçäpraveça-mätra-sämyena dåñöäntaù | tad evaà teñäà tädåg-ätma-vaçakäriëé prema-bhaktir näma rahasyam iti sücitam |

tathä ca brahma-saàhitäyäm—

änanda-cinmaya-rasa-pratibhävitäbhistäbhir ya eva nija-rüpatayä kaläbhiù |goloka eva nivasaty akhilätma-bhütogovindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || [bra.saà. 5.29]

premäïjana-cchurita-bhakti-vilocanenasantaù sadaiva hådayeñu vilokayanti |yaà çyämasundaram acintya-guëa-svarüpaàgovindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || [bra.saà. 5.30]

acintya-guëa-svarüpam api premäkhyaà yad aïjanaà tena cchuritavat uccaiù prakäçamänaà bhakti-rüpaà vilocanaà tena ity arthaù |

ye bhajanti tu mäà bhaktyä mayi te teñu cäpy aham | iti [gétä 9.29] gétopaniñadaç ca |1

yad vä teñu yathä täni bahiù-sthitäni cäntaù-sthitäni ca bhänti tadvat bhakteñu aham antar-mano-våttiñu bahir-indriya-våttiñu ca sphuräméti ca | bhakteñu sarvathä’nanya-våttitä-hetur näma kim api sva-prakäçaà premäkhyam änandätmakaà vastu mama rahasyam iti vyaïjitam | tathaiva çré-brahmaëoktam—

na bhäraté me’ìga måñopalakñyatena vai kvacin me manaso måñä gatiù |na me håñékäëi patanty asat-patheyan me hådautkaëöhyavatä dhåto hariù || [bhä.pu. 2.6.34] iti |

yadyapi vyäkhyäntaränusäreëäyam artho’palapanéyaù syät tathäpy asminn evärthe tätparyaà pratijïä-catuñöaya-sädhanäyopakräntatvät tad-anuktrama-gatatväc ca | kià tasminn arthe na teñu iti chinna-padam api vyarthaà syät, dåñöäntasyaiva kriyäbhyäm anvayopapatteù | api ca rahasyaà näma hy etad eva yat parama-durlabhaà vastu duñöodäséna-jana-dåñöi-niväraëärthaà sädhäraëa-vastv-antareëäcchädyate | yathä cintämaëiù sampuöädinä |

ata eva parokña-vädä åñayaù parokñaà ca mama priyam iti [bhä.pu. 11.21.35] çré-bhagavad-väkyaà ca | tad evaà parokñaà kriyate yad adeyaà virala-pracäraà mahad vastu bhavati | asyaivädeyatvaà virala-vicäratvaà mahattvaà ca, muktià dadäti karhicit sma na bhakti-yogam [bhä.pu. 5.6.18]

1 - , - .The Gita verse is only in Bhagavat sandarbha not Krama sandarbha

ity ädau, muktänäm api siddhänäm ity ädau, bhaktiù siddher garéyasé ity ädau ca sarvatra vyaktam |

svayaà caitad eva çré-bhagavatä parama-bhaktäbhyäm arjunoddhaväbhyäà kaëöhoktyaiva kathitam | sarva-guhyatamaà bhüyaù çåëu me paramaà vaca ity ädinä sugopyam api vakñyäméty ädinä ca | idam eva rahasyaà çré-näradäya svayaà çré-brahmaëaiva prakaöékåtam—

idaà bhägavataà näma yan me bhagavatoditam |saìgraho’yaà vibhüténäà tvam etad vipulé kuru || yathä harau bhagavati nåëäà bhaktir bhaviñyati |sarvätmany akhilädhäre iti saìkalpya varëaya || [bhä.pu. 2.7.51-52] iti |

tasmät sädhu vyäkhyätaà svämi-caraëair api rahasyaà bhaktir iti || (bhagavat-sandarbha 106)

çréniväsäcärya-kåta-catuù-çloké-bhäñyam : punar api mahäçayaù ätmano vibhutva-paricchannatve léläyäù prakaöatväprakaöatve dåñöäntena nirüpayati, yathä mahäntéti | påthvy-ap-tejo-väyv-äkäçäni vibhüni paricchinnäni ca | prakaöäny aprakaöäni ca | påthivé vyäpikä ananta-koöi-brahmäëòätmikä paricchinnä loñörädi-rüpä | jalaà vyäpi käraëärëava-rüpaà brahäëòädhäraà karakädi-rüpam | tejo vyäpi sükñmaà brahmädi-rüpaà, paricchinnaà dépa-çikhädi-rüpam | väyur vyäpé sarva-gataù paricchinno vätyädi-rüpaù | äkäçaà sarva-gataà vyäpi, paricchinnaà ghaöäkäçädi-rüpam | evam ahaà na cäntar na bahir yasya na pürvaà näpi cäparam [bhä.pu. 10.9.13] ity ädinä vibhuù | babandha präkåtaà yathä [bhä.pu. 10.9.14] ity ädinä paricchinnaù | ananta-koöi-brahmäëòäntaryämitayä vibhuù , dvibhuja-caturbhujädi-rüpatayä paricchinnaù | tathä hi, vibhur api bhuja-yugmotsaìga-paryäpta-mürtiù [bha.ra.si. 2.1.198] acintänanta-çaktitvät | paraà påthivyädy-apaïcékåtäs tan-mäträ-gandhädi-rüpäù praviñöä adåçyäù sükñma-rüpäù yogi-pratyakñäù | apraviñöäç ca sthüla-rüpä païcékåtä mürtamattväc ca | evam ahaà viräò antaryämitayä praviñöaù, dvibhujädi-rüpäpraviñöaù | tathä ca gétopaniñadi (vibhutve) viñöabhyäham idaà kåtsnam ekäàçena sthito jagat [gétä 10.42], éçvaraù sarva-bhütänäà håd-deçe’rjuna tiñöhati [gétä 18.61], ity ädi | mäm eva ye prapadyante mäyäm etäà taranti te [gétä 7.14], mäm apräpyaiva kaunteya [gétä 16.20], mäà kåñëa-rüpaà paricchinnam | paraà ca yad väg äha çarériëé | äkäça-väëyä dikam api çrüyate tad aparicchinnasya | evaà mama léläyä api aparicchinnatva-paricchinnatve, yathä sadänantaiù prakäçaiù svair léläbhiç ca sa dévyati [laghu.bhä. 1.7.15] ity atränanta-çabdenäparicchinnatvaà gokule mathuräyäà ca dväravatyäà tataù kramät çrédharaù [10 upakramaëikä 6] ity anena paaricchinnatvam | kvacit prakaöatvaà kvacid aprakaöatvaà, yathä—mathurä bhagavän yatra nityaà sannihito hariù [bhä.pu. 10.1.28] ity ädinä prakaöa-léläyäà dvärakäyäà çriyaù-patiù sva-janmanä caìkramaëena cäïcati [bhä.pu. 1.10.26] iti dvärakä-väsi-vartamäna-käla-prayogät gokule ca | aprakaöa-nitya-lélä sücyate iti dik ||34||

viçvanäthaù : evaà mäyäà yoga-mäyäà ca tantreëaiva lakñayitvä täbhyäà adhikåteñu sa-guëa-nirguëa-lokeñu brahmaëä påñöaà sva-kréòä-prakäraà tantreëaiväha—yatheti | yathä mahä-bhütäny äkäçädéni bhüteñu deva-manuñya-tiryag-ädiñu anupraviñöäni teñüpalabhyamänatvät, apraviñöäni ca påthag-vidyamänatvät, tathä teñu bhüta-bhautikeñv ahaà praviñöaù sann api, påthak-çuddha-sattvätmaka-sva-dhämani vartamänatväd apraviñöaç cäsmi, kintu mahä-bhütänäà acetanatväd eva bhüteñu praveça äsaìga-rahitaù, mama tu cetanatve’pi äkäçavad asau sva-gåheñv avalipta eva vasatétivat teñu sarveñu praveça-niyamana-pälanädény äsaìga-rahitäpéty evaà-bhütä bhüteñu mäyikeñv äsaìga-rahitaiva kréòeti bhävaù |

tathä teñu prasiddheñu nateñu praëata-bhakta-janeñu praviñöäntaùkaraëeñu darçanaà dätuà, tathä apraviñöaù bahiù-sthitaç ca teñäà nayaneñu sva-saundaryam arpayituà, näsäsu sva-saurabhyaà praveçayituà, taiù sahokti-pratyukté kurvan teñäà karëeñu sva-sausvaryämåtaà pürayituà, sparçanäliìganädi-dänais teñäà aìgeñu svéya-saukumärya-mädhuryädikaà cänubhävayitum iti teñu guëätéta-bhakteñv antar bahir yayä tyaktum açakyeñv äsaìga-sahitaiva mama kréòeti bhävaù ||34||

—o)0(o—

|| 2.9.35 ||

etävad eva jijïäsyaà tattva-jijïäsunätmanaù |anvaya-vyatirekäbhyäà yat syät sarvatra sarvadä ||

madhvaù : anya-bhäväbhäva-käla-deçe tad-vidyamänävidyamäna-çaktimäàç cety anvaya-vyatirekau ||35 ||

çrédharaù: sädhanam äha | ätmanas tattva-jijïäsunä etävattvam eva jijïäsyaà vicäryam | tad eväha | anvayaù1 käryeñu käraëatvenänuvåttiù | käraëävasthäyäà ca tebhyo vyatirekaù | tathä jägrad-ädy-avasthäsu tat-tat-säkñitayänvayaù | vyatirekaç ca samädhy-ädau | evam anvaya-vyatirekäbhyäà yat syät sarvatra sarvadä ca tad2 evätmeti ||35||

krama-sandarbhaù : atha krama-präpta-rahasya-paryanta-sädhakatvät rahasyatvenaiva tad-aìgam upadiçati—etävad eveti | ätmano mama bhagavatas tattva-jijïäsunä yäthärthyam anubhavitum icchunä etävad eva

1 , |atränvayavyatirekasädhanenätmä jijïäsya ity arthaù ity adhikaà kvacit2 | anvayaù käryeñv iti yadä käryäëi jäyante tadopädänatayeçvarasya sarvatraivänuvåttiù

kuëòalädiñu svarëavat | yadä avikåtaù käraëarüpeëa vartate tadä käryäëäm abhävät tebhyo . |vyatirekaù avikåtasuvarëavat iti dépi

jijïäsyaà çré-guru-caraëebhyaù çikñaëéyam | kià tat ? yad ekam eva vastu anvaya-vyatirekäbhyäà vidhi-niñedhäbhyäà sadä sarvatra syäd upapadyate |

tatränvayena, yathä—etävän eva loke’sminn [bhä.pu. 3.25.44] ity ädi, éçvaraù sarva-bhütänäm [gétä 18.61] ity ädi, man-manä bhava mad-bhakta [gétä 18.65] ity ädi ca | vyatirekeëa, yathä—mukha-bähüru-pädebhya [bhä.pu. 11.5.2] ity ädi, åñayo’pi deva yuñmat-prasaìga-vimukhä iha saàsaranti [bhä.pu. 3.9.10] ity ädi, na mäà duñkåtino müòhä [gétä 7.15] ity ädi, yävaj jano bhavati no bhuvi viñëu-bhakta ity ädi ca |

kutra kutropapadyate sarvatra çästra-kartå-deça-karaëa-dravya-kriyä-kärya-phaleñu samasteñv eva | tatra samasta-çästreñu, yathä skände brahma-närada-saàväde—

saàsäre’smin mahä-ghore janma-måtyu-samäkule |püjanaà väsudevasya tärakaà vädibhiù småtam || iti |

taträpy anvayena, yathä—

bhagavän brahma kärtsnyena triranvékñya manéñayä |tad adhyavasyat küöastho ratir ätman yato bhavet || [bhä.pu. 2.2.34] iti |

tathä pädme skände laiìge ca—

äloòya sarva-çästräëi vicärya ca punaù punaù |idam ekaà suniñpannaà dhyeyo näräyaëaù sadä || iti |

vyatirekodädaraëam,

päraìgato’pi vedänäà sarva-çästrärtha-vid yädi |yo na sarveçvare bhaktas taà vidyät puruñädhamam ||

ity ädikaà sarvaträvagantavyam | tac cänte darçayiñyate ekädaçe—

çabda-brahmaëi niñëäto na niñëayät pare yadi |çramas tasya çrama-phalo hy adhenum iva rakñataù || [bhä.pu. 11.11.18] iti |

sarva-kartåñu yathä,

te vai vidanty atitaranti ca deva-mäyäà stré-çüdra-hüëa-çabarä api päpa-jéväù | yady adbhuta-krama-paräyaëa-çéla-çikñäs tiryag-janä api kim u çruta-dhäraëä ye || [bhä.pu. 2.7.46] iti |

gäruòe ca—

kéöa-pakñi-mågäëäà ca harau sannyasta-cetasäm |ürdhvam eva gatià manye kià punar jïäninäà nèëäm || [ga.pu. 1.234.31]

atraiva säcäre duräcäre, jïäniny ajïänini, virakte rägiëi, mumukñau mukte, bhakty-asiddhe bhakti-siddhe, tasmin bhagavat-pärñadatäà präpte tasmin nitya-pärñade ca sämänyena darçanäd api särvatrikatä |

tatra säcäre duräcäre yathä—api cet suduräcäro bhajate mäm ananyabhäk |sädhur eva sa mantavyaù samyag vyavasito hi saù || [gétä 9.30] iti |

sad-äcäras tu kià vaktavya ity aper arthaù |

jïäniny ajïänini ca— jïätväjïätvätha ye vai mäm [bhä.pu. 11.11.33] ity ädi | harir harati päpäni duñöa-cittair api småtaù ity ädi |

virakte rägiëi ca—

bädhyamäno’pi mad-bhakto viñayair ajitendriyaù |präyaù pragalbhayä bhaktyä viñayair näbhibhüyate || [bhä.pu. 11.14.18] iti |

abädhyamänas tu sutaräà näbhibhüyata ity aper arthaù |

mumukñau mukte ca mumukñavo ghora-rüpän [bhä.pu. 1.2.26] ity ädi | ätmärämäç ca munayaù [bhä.pu. 1.7.10] ity ädi |

bhakty-asiddhe bhakti-siddhe ca—kecit kevalayä bhaktyä väsudeva-paräyaëäù |aghaà dhunvanti kärtsnyena néhäram iva bhäskaraù || [bhä.pu. 6.10.15] iti |

na calati bhagavat-padäravindällava-nimiñärdham api sa vaiñëavägryaù || [bhä.pu. 11.2.51] iti |

bhagavat-pärñadatäà präpte—mat-sevayä pratétaà te sälokyädi-catuñöayam |necchanti sevayä pürëäù kuto’nyat käla-viplutam || [bhä.pu. 9.4.67] iti |

nitya-pärñade—väpéñu vidruma-taöäsv amalämåtäpsupreñyänvitä nija-vane tulasébhir éçam |

abhyarcaté svalakam unnasam ékñya vaktramuccheñitaà bhagavatety amatäìga yac-chréù || [bhä.pu. 3.15.22]

sarveñu varñeñu bhuvaneñu brahmäëòeñu teñäà bahiç ca tais taiù çré-bhagavad-upäsanäyäù kriyamäëäyäù çré-bhägavatädiñu prasiddhiù siddhaiveti sarva-deçodäharaëaà jïeyam | sarveñu karaëeñu yathä—

mänasenopacäreëa paricarya harià mudä |pare’väì-manasägamyaà taà säkñät pratipedire || ity ädi |

evambhüta-vacane hy astu tävad-bahir-indriyeëa manasä vacasäpi tat-siddhir iti prasiddhiù | sarva-dravyeñu yathä—

patraà puñpaà phalaà toyaà yo me bhaktyä prayacchati |tad ahaà bhakty-upahåtam açnämi prayatätmanaù || [gétä 9.26, bhä.pu. 10.81.4] iti |

sarva-kriyäsu yathä—çruto’nupaöhito dhyäta ädåto vänumoditaù |sadyaù punäti sad-dharmo deva-viçva-druho’pi hi || [bhä.pu. 11.2.11]

yat karoñi yad açnäsi yaj juhoñi dadäsi yat |yat tapasyasi kaunteya tat kuruñva madarpaëam || [gétä 9.27]

evaà bhakty-äbhäseñu bhaktyäbhäsäparädheñv api ajämila-müñikädayo dåñöäntä gamyäù |

sarveñu käryeñu yathä—yasya småtyä ca nämoktyä tapo-yajïa-kriyädiñu |nünaà sampürëatäà yäti sadyo vande tam acyutam || iti |

sarva-phaleñu yathä— akämaù sarva-kämo vä mokña-käma udära-dhéù [bhä.pu. 2.3.10] ity ädi | yathä taror müla-niñecanena [bhä.pu. 4.31.12] ity ädi-väkyena hari-paricaryäyäà kriyamäëäyäà sarveñäm anyeñäm api devädénäm upäsanä svata eva sidhyatéty ato’pi särvatrikatä | yathoktaà skände brahma-närada-saàväde—

arcite deva-deveça çaìkha-cakra-gadädhare |arcitäù sarva-deväù syur yataù sarva-gato hariù ||

evaà yo bhaktià karoti yad gavädikaà bhagavate déyate yena dvära-bhütena bhaktiù kriyate, yasmai çré-bhagavat-préëanärthaà déyate, yasmäd gavädikät paya-ädikam ädäya bhagavate nivedyate, yasmin deçädau kule vä kaçcid bhaktim anutiñöhati teñäm api kåtärthatvaà puräëeñu dåçyate iti käraka-gatä | evaà särvatrikatvaà sädhitam |

sadätanatvam äha sarvadeti | tatra sargädau yathä— kälena nañöä pralaye väëéyaà veda-saàjïitä [bhä.pu. 11.14.3] iti vidura-praçne |

sarveñu yugeñu—kåte yad dhyäyato viñëuà tretäyäà yajato makhaiù |dväpare paricaryäyäà kalau tad dhari-kértanät || [bhä.pu. 12.3.52] iti |

kià bahunä—sä hänis tan mahac chidraà sa mohaù sa ca vibhramaù |yan-muhürtaà kñaëaà väpi väsudevo na cintyate || iti vaiñëave |

sarvävasthäsv api— garbhe çré-närada-kärita-çravaëe prahläde prasiddham | bälye çré-dhruvädiñu | yauvane çrémad-ambaréñädiñu | värdhakye dhåtaräñörädiñu | maraëe’jämilädiñu | svargitäyäà çré-citraketv-ädiñu | närakitäyäm api—

yathä yathä harer näma kértayanti sma närakäù |tathä tathä harau bhaktim udvahanto divaà yayuù || [nå.pu. 8.31] iti çré-nåsiàha-puräëät |

ata evoktaà durväsasä mucyeta yan-nämny udite närako’pi [bhä.pu. 9.4.45] iti | yathä—

etan nirvidyamänänäm icchatäm akuto-bhayam |yoginäà nåpa nirëétaà harer nämänukértanam || [bhä.pu. 2.1.11] ity aträpi |

tatra tatra vyatirekodäharaëäni ca kiyanti darçyante—kià vedaiù kim u çästrair vä kià vä tértha-niñevaëaiù |viñëu-bhakti-vihénänäà kià tapobhiù kim adhvaraiù || [nä.pu. 1.30.111] iti |

kià tasya bahubhiù çästraiù kià tapobhiù kim adhvaraiù |väjapeya-sahasrair vä bhaktir yasya janärdane || iti båhan-näradéya-pädma-vacanädéni |

tapasvino däna-parä yaçasvino manasvino mantra-vidaù sumaìgaläù |kñemaà na vindanti vinä yad-arpaëaà tasmai subhadra-çravase namo namaù || [bhä.pu. 2.4.17]

na yatra vaikuëöha-kathä-sudhäpagäna sädhavo bhägavatäs tadäçrayäù |na yatra yajïeça-makhä mahotsaväù

sureça-loko’pi na vai sa sevyatäm || [bhä.pu. 5.19.24]

yayäca änamya kiréöa-koöibhiùpädau spåçann acyutam artha-sädhanam |siddhärtha etena vigåhyate mahänaho suräëäà ca tamo dhig äöhyatäm || [bhä.pu. 10.59.41]

sälokya-särñöi-särüpya-sämépya [bhä.pu. 3.29.11] ity ädi, no dänaà no tapo nejyä [bhä.pu. 7.7.44] ity ädi | naiñkarmyam apy acyuta-bhäva-varjitam [bhä.pu. 1.5.12] ity ädi | nätyantikaà vigaëayanty api te [bhä.pu. 3.15.48] ity ädayaù |

atha “sarvatra sarvadä yad upapadyata” iti yojanikärtho yugapad yathä, tasmät sarvätmanä räjan hariù sarvatra sarvadä [bhä.pu. 2.2.36] ity ädi | “anvaya-vyatirekäbhyäà sarvatra sarvadä yad upapadyata” ity atra yathä, smartavyaù satataà viñëur [pa.pu. 6.71.100] ity ädi säkalye’pi yathä, na hy ato’nyaù çivaù panthä [bhä.pu. 2.2.33] ity upakramya tad-upasaàhäre

tasmät sarvätmanä räjan hariù sarvatra sarvadä |çrotavyaù kértitavyaç ca smartavyo bhagavän nèëäm || [bhä.pu. 2.2.36] iti |

nèëäà jévänäà iti någatià vivicya kavayaù [bhä.pu. 10.87.16] itivat | etad uktaà bhavati— yat karma tat sannyäsa-bhoga-çaréra-präpty-avadhi yogaù siddhy-avadhiù | säìkhyam ätma-jïänävadhi | jïänaà mokñävadhi | tathä tathä tat-tad-yogyatädikäni ca sarväëi | evaà teñu karmädiñu çästrädi-vyabhicäritä jïeyä | hari-bhaktes tu anvaya-vyaktirekäbhyäà sadä sarvatra tat-tan-mahimabhir upapannatvät tathä-bhütasya rahasyasyäìgatvaà yuiktam | yato rahasyäìgatvena ca jïäna-rüpärthäntaräcchannatayaivedam uktam iti | [bhakti-sandarbha 115]

taträpy ätma-vidyayaivänyärtha-saìgopanäd asau sädhana-bhaktir api kvacid bähyaà brahma-jïänädi-sädhane syäd iti gamyate | tatreyaà prakriyä, sädhana-bhakteù särvatrikatvät sadätanatväc ca prathamaà sä guror grähyä | tatas tad-anuñöhänäd bähya-sädhanaà vairägya-puraùsaratä çélam ätma-jïäna-vijïäne ceti änuñaìgikaà bhavati | tato bhüyaç ca tathä-bhütatväd bhaktir anuvartita eva, brahma-bhütaù prasannätmä [gétä 18.55] ity ädibhyaù, ätmärämäç ca munayaù [bhä.pu. 1.7.11] ity ädibhiç ca |

tadaiva bhagavaj-jïäna-vijïäne ceti | tasmät jïäna-vijïäna-rahasya-tad-ajïänäm upadeçena catuùçlokyä api svayaà bhagavän evopadiñöaù | atra, tasmai sva-lokaà bhagavän sabhäjita [bhä.pu. 2.9.9] iti bhagavac-chabdena, dadarça taträkhila-sätvatäà patim [bhä.pu. 29.14] ity atra, parärdhänte so’budhyata gopa-veço me purastäd ävirbabhüva iti täpané-çruty-ädy-anukülita-çré-kåñëatva-liìgena cäsya vaktuà çré-bhagavattvam eva spañöam | na jätu tad-aàça-bhüta-näräyaëäkhya-garbhodaçäyi-puruñatvam | ata

eväsya mahä-puräëasyäpi çré-bhägavatam ity eväkhyä | tathaivoktam, kasmai kena vibhäñito’yam atulo jïäna-pradépaù purä [bhä.pu. 12.13.19] ity ädau purä-çabdena bhagavad-vaktåtvam evoktam | ädyo’vatäraù puruñaù parasya [bhä.pu. 2.6.41] iti dvitéye’bhidhänät | ataù idaà bhagavatä pürvaà brahmaëe näbhi-paìkaje sthitäya bhava-bhétäya käruëyät saàprakaçitam | ity aträpi bhagavac-chabdaù prayuktaù çré-näräyaëa-näbhi-paìkaje sthitaà prati svayaà bhagavatä, tatraiva vyäpi-mahä-vaikuëöha-lokaà prakäçyedaà puräëaà prakäçitam ity arthaù | anugataà caitat dvitéya-skandhetihäsasyeti |

jéyäd asau bhagavataù pratijïä cäturarthiké |vyäkhyä ca svämi-pädänäà yä yä’bhün mama jévikä ||35||

[atra bhagavat-sandarbhasya (107) vyäkhyä kiïcid bhidyate, yathä—

atha kathaà tathäbhütaà rahasyam udayetety apekñäyäà krama-präptaà tad-aìga-bhütaà tadéya-sädhanam upadiçati—etävad eva jijïäsyam iti | ätmano mama bhagavatas tattva-jijïäsunä prema-rüpaà rahasyam anubhavitum icchunä etävad eva jijïäsyaà çré-guru-caraëebhyaù çikñaëéyam | kià tat ? sad ekam eva anvaya-vyatirekäbhyäà vidhi-niñedhäbhyäà sadä sarvatra syäd upapadyate | yathä—

na hy ato’nyaù çivaù panthä viçataù saàsåtäv iha |väsudeve bhagavati bhakti-yogo yathä bhavet || [bhä.pu. 2.2.33]

iti vyatirekeëopakramya, tad-upasaàhäre—

tasmät sarvätmanä räjan hariù sarvatra sarvadä |çrotavyaù kértitavyaç ca smartavyo bhagavän nèëäm || [bhä.pu. 2.2.36]

ity anvayena sarvadety uktam |

tasmät sva-jïäna-vijïäna-rahasya-tad-aìgänäm upadeçena catuùçlokyäm api svayaà çré-bhagavac-chabdena dadarça taträkhila-sätvatäà patim [bhä.pu. 2.9.15] ity atra täpané-çruty-anukülitaà çré-kåñëa-liìgatvena cäsya vaktuù çré-bhagavattvam eva sphuöam | na jätu tad-aàça-bhüta-näräyaëäkhya-garbhodaçäyi-puruñatvam |

ata eväsya mahä-puräëasyäpi çré-bhägavatam ity eva vyäkhyä | tathaivoktam—kasmai kena vibhäñito’yam atulo jïäna-pradépaù purä ity ädau, tac chuddhaà vimalaà viçokam amåtaà satyaà paraà dhémahi [bhä.pu. 12.13.19] ity atra para-çabdena bhagavad-vaktåtvam | ädyo’vatäraù puruñaù parasya [bhä.pu. 2.6.41] iti dvitéye bhedäbhidhänät | ata idaà bhagavatä pürvaà brahmaëe näbhi-paìkaje sthitäya bhava-bhétäya käruëyät samprakäçitam ity aträpi bhagavac-chabda-prayogaù | çré-näräyaëa-näbhi-

paìkaje sthitaà brahmäëaà prati svayaà çré-bhagavatä tatraiva vyäpi-mahä-vaikuëöhaà prakäçyedaà puräëaà prakäçitam ity arthaù | anugataà caitad dvitéya-skandhetihäsasyeti || (bhagavat-sandarbha 107)

çréniväsäcärya-kåta-catuù-çloké-bhäñyam : tad evaà madhureëa samäpayet—etävad eveti | ätmano mama tattvaà pürvoktaà sugopyaà sarva-guhyatamaà parama-rahasyaà jijïäsunä jïätum icchunä çiñyeëa etävad eva jijïäsyaà—punaù punar jïätavyaà, kutaù param astu ? parama-sädhana-parama-puruñärtha-vicära-nipuëa-çré-bhägavata-rakta-rasikäsaìga-saìgi-prasannojjvala-citta-jévané-bhüta-govinda-päda-padma-sudhäsvädaka-çré-caitanya-candra-caraëäbja-caïcaréka-çré-rädhä-pada-nakha-candra-cakora-çré-gurutaù çikñaëéyaà, pürvoktam eva, çré-kåñëa-lélä-rahasya-svakéyä-parakéyä, gopéñu parakéyä-bhävädikaà nänyat |

kena prakäreëa ? ity äha—anvaya-vyatirekäbhyäm | anvayena anugamanena anusevayety arthaù | vyatirekeëa viçiñöena atirekeëa autkaöyena | yat çré-guror anugamanaà sarvatra sarva-bhajana-sädhane anusaraëaà sarvadä sarva-kälena jévane maraëe vipadi sampadi düre nikaöe dinädau niçädau saìkértanädau mahä-prasäde anuçélane ity ädi | ata eva tasmäd guruà prapadyeta [bhä.pu. 11.3.21] ity ädi | tatra bhägavatän dharmän çikñed gurv-ätma-daivataù [bhä.pu. 11.3.22], gurur eva ätmä daivataà ca | tasmai çré-gurave namaù | ye mayä guruëä väcä taranty aïjo bhavärëavam [bhä.pu. 10.80.33], yathähaà jïäna-do guruù [bhä.pu. 10.80.32] guror anugraheëaiva pürëaù | hari-guru-caraëäravinda-yugalänuçélanena,

balavän ädaro yasya na syäd guru-pädämbuje |çrutair apy asya sac-chästraiù kåñëe bhaktir na jäyate ||

harir eva guruù, gurur eva hariù | guru-karëa-dhäram [bhä.pu. 11.20.17] guruñu nara-matiù [pa.pu.], guror avajïä çruti-çästra-nindanam [pa.pu.], äcäryaà mäà vijänéyät [bhä.pu. 11.17.20] ity ädi | kià bahunä ? nästi tattvaà gurau param iti dik ||35||

iti çréniväsäcärya-prabhu-viracitä çré-catuù-çloké-vyäkhyä samäptä ||

viçvanäthaù : atha bhagavac-chikñitam ahaà karaväëi hy atandritaù [bhä.pu. 2.9.28] iti brahmaëä prärthitaà sva-präpti-sädhanam atirahasyatväd bahiraìga-janägamyatayaiväha—etävad eveti |

atra bahutara-çästränusandhänam api näpekñitavyam iti bhävaù | tattva-jijïäsunä ätmanaù svasya çreyaù-sädhana-tattvaà jïätum icchunä janena jijïäsyaà çré-guru-caraëebhyaù çikñaëéyam ity arthaù | tvayä tu mad-anugrahäd avagamyata eveti bhävaù | kià tat ? yat çreyaù-sädhaneñu karma-jïäna-yoga-bhakty-ädiñu madhye anvaya-vyatirekäbhyäà syät sidhyati sthirébhavatéty arthaù | atra tävat svargävargädeù karma-jïäna-yogädibhiù

kevalair asiddhais tair vinäpi siddheù karma-jïäna-yogädayo’nvaya-vyatirekäbhyäà naiva sädhanäni syuù | tathä hi—ko värtha äpto bhajatäà sva-dharmataù [bhä.pu. 1.5.17] iti, kliçyante ye kevala-bodha-labdhaye [bhä.pu. 10.14.4] iti, pureha bhüman bahavo’pi yoginaù [bhä.pu. 10.14.5] iti, yat karmabhir yat tapasä [bhä.pu. 11.20.32] ity ädau karmädibhir vinäpi,

sarvaà mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate’ïjasä | svargäpavargaà mad-dhäma kathaïcid yadi väïchati | [bhä.pu. 11.20.33] iti |

yä vai sädhana-sampattiù puruñärtha-catuñöaye |tayä vinä tad äpnoti naro näräyaëäçrayaù || iti mokña-dharméya-vacanaà ca |

| bhaktyä tu kevalayaiva sarväëi çreyäàsi sidhyanti tayä vinä tu naiva - - - sidhyantéti anvaya vyatirekäbhyäà bhaktir eva sarva çreyaù sädhanatvena

| , —sthirébhavati tathä hi anvayena yathäakämaù sarva-kämo vä mokña-käma udära-dhéù |tévreëa bhakti-yogena yajeta puruñaà param || [bhä.pu. 2.3.10] iti |

- -bhakti yogasya kevalasyaiva tévratvaà nirabhra sürya- | seveti jïeyam yathävä, yat karmabhir yat tapasä [ . . 11.20.32]bhä pu | ity ädi

, —vyatirekeëa yathä

mukha-bähüru-pädebhyaù puruñasyäçramaiù saha |catväro jajïire varëä guëair viprädayaù påthak ||ya eñäà puruñaà säkñäd ätma-prabhavam éçvaram |na bhajanty avajänanti sthänäd bhrañöäù patanty adhaù || [bhä.pu. 11.5.2-3] iti |

,yathä vätapasvino däna-parä yaçasvino manasvino mantra-vidaù sumaìgaläù |na vindanti vinä yad-arpaëaà tasmai subhadra-çravase namo namaù || [bhä.pu. 2.4.17]

tatra deça-käla-viçeñäbhävam äha—sarvatra sarva-deçeñu sarvädhikäriñu ca, sarvadä sarveñv eva käleñu yat syät | tathä hi, çucäv eva deçe çuci tat-käla-jévé karma kuryät | çuddhäntaù-karaëa eva jïänaà labheta |

çucau deçe pratiñöhäpya sukham äsanam ätmanaù |yogé yogaà yuïjéta || [gétä 6.11] iti karma-jïänädénäà na särvatrikatä |

, , - - - | - |tathä yat karma tat sannyäsa bhoga präpty avadhi yogaù siddhy avadhiù - | | säìkhyam ätma jïänävadhiù jïänaà mokñävadhéti näpi särvatrikatä

| bhaktes tu särvatrikatä särvadikte atiprasiddhe eva

na deça-niyamas tatra na käla-nirëayas tathä |nocchiñöädau niñedho’sti çré-harer nämni lubdhake || iti |

tasmät sarvätmanä räjan hariù sarvatra sarvadä |çrotavyaù kértitavyaç ca smartavyo bhagavän nåëäm || [bhä.pu. 2.2.36]

- - | iti karmi jïäni prabhåtiñu sarveñv adhikäriñu bhakter vyäptir uktaiva -kiräöa- - hünändhra pulinda pukkaçäù [ . . 2.4.18] - - -bhä pu ity ädinä jäti cäëòäla karma

|cäëòälädiñv api dåñöä

| | tathä sarvävasthäsv api garbhe prahlädädeù bälye dhruvädeù yauvane | ambaréñädeù närakitäyäm api ’ mucyeta yan nämny udite närako pi ity ukteù

|

yathä yathä harer näma kértayanti ca närakäù |tathä tathä harau bhaktim udvahanto divaà yayuù ||

iti -nåsiàha puräëo | kteç ceti bhakter eva sädhanatvaà nirdhäritam

- - | -atha prema bhakti rüpaà rahasyam api tatreëaiväha etävad iti tattva - jijïäsunä puàsä etävad eva çreyaùsu svargäpavarga premasu madhye | ? - jijïäsyam kià tat yat çreyaù ätmanaù svasyaiva anvaya vyatirekäbhyäà | -sarvatra sarvadä syät tatra na tävat svargäpavargau svänvaya

| - | vyatirekäbhyäà sidhyataù premä tu svasyänvaya vyatirekäbhyäà sidhyati’ - - - - premno pi bhakti çabda väcyatvät sädhana bhaktyaiva sädhya bhakteù

- | premnaù siddhi darçanät premnaù svenaiva siddhiù yad uktam bhaktyä saïjätayä bhaktyä bibhraty utpulakäà tanum [ . . 11.3.31] -bhä pu ity ato rahasya

- - - - - tad aìga çabdäbhyäm ucyamäne prema bhakti sädhana bhaktéti | - - , tantreëaivokte tataç ca prema bhakti sädhanatvenaiva bhaktiù kartavyä na

- | tu svargäpavargädi sädhanatvenaeti bhagavataù çikñä vyaïjitä -bhagavac chikñitam ahaà karaväëi [ . . 2.9.28] -bhä pu iti brahmaëä prärthitatvät çuddha

- - - - - - -sädhana bhakti siddhayä prema bhaktyaiva yad rüpa guëädi mädhurya - - - rasänubhavas tasya prema bhakty anubhäva rüpatväd iti vijïänaà svata eva

- - - | labdhavato rahasya tad aìga vijïänäni çlokenänenaivoktäni

, kià ca raso vai saù [ ] öaittü ity anantaraà saiñänandasya mémäàsä bhavati iti | - ’ - , - çruteù sarva çreyo vadhi rüpo rasa eva mürta eva raìga bhümau mallänäm

açaniù [ . . 10.43.17] | bhä pu ity ädyäkära eva darçitaù tasya ca vijïänam atraiva | , çloke tantreëoktam yathä jijïäsyeñu madhye etävad eva jijïäsyam

| ? anububhüñaëéyam kià tat - anvaya vyatirekäbhyäà yogäyogäbhyäà- - - -saàyoga vipralambhäbhyäà yat syät sarvatra sarva brahmäëòa vartini çré

- - - - -våndävanädau däsa sakhi guru preyaséñu sarvadä nityam eva mahä pralaya’ - - - - | samaye péti däsya sakhya vätsalya çåìgära rasänäm äsvädanaà vyaïjitam

- - - - ’ -evam atirahasya prema bhakti rasa vyaïjakaù çloko yaà jïäna - rüpärthäntareëa bhagavataiväcchäditaç cintämaëir iva kanaka saàpuöena

- | bahiraìga janäçakyodghäöanena tathä ca çrutiù—

näyam ätmä pravacanena labhyona medhayä na bahunä çrutena |yam evaiña våëute tena labhyastasyaiña ätmä vivåëute tanüà sväm || [ka.u. 1.2.23] iti |

- – - tac ca jïäna rüpam arthäntaraà yathä ätmanas tattva jijïäsunä etävad eva | ? - , jijïäsyam kià tat yad anvaya vyatirekäbhyäà sarvatra sarvadä syät tad

| evätmä tathä hy ätmanaù käraëatvena jagaty anvayaù jagatas tv ätmani | - - - ’ | vyatirekaù tathä ca jägrad ädy avasthäsu tat säkñitayä ätmano nvayaù

- - ||35||ätmani tu jägrad ädy avasthä vyaktireka iti

— )0( —o o

|| 2.9.36 ||

etan mataà samätiñöha parameëa samädhinä |bhavän kalpa-vikalpeñu na vimuhyati karhicit ||

çrédharaù: yat prärthitaà “nehamänaù prajäsargam” iti tat prasädékaroti | etan mataà samyag anutiñöha | samädhinä cittaikägryeëa | kalpeñu ye vikalpä vividhäù såñöayas teñu vimohaà kartåtväbhiniveçaà na yäsyatéti ||36||

krama-sandarbhaù : (tad evaà çré-bhägavataà saìkñepeëopadekñyantaà çré-näradaà çré-brahmä’pi tathaiva saìkalpaà käritavan, yathä harau bhagavati nåëäà bhaktir bhaviñyati [bhä.pu. 2.7.52] ity ädi çré-näradenäpi tan-mahä-puräëävirbhävärthaà tathaivopadiñöam atho mahabhäga bhavän [bhä.pu. 1.5.13] ity ädinä ||36||

viçvanäthaù : - nanv atigambhérärthaà catuùçloké bhägavatam idaà kathaà , - ? -mayä avagantuà çakyaà vaivadamänänäà mata vaividhyät ity ata äha etan

mataà madéyaà samyag anutiñöha samädhinä cittaikägryeëa vimåçety | - -arthaù kalpa vikalpeñu mahä kalpänukalpeñu |

- |iti catuùçloké bhägavata vivåtiù sampürëä

- - |iyaà viçva janénätiramyä särärtha darçiné- ||36||bhakti çästram adhéyänair janair dåçyä na cäparaiù

—o)0(o—

|| 2.9.37 ||

çré-çuka uväcasampradiçyaivam ajano janänäà parameñöhinam |

paçyatas tasya tad rüpam ätmano nyaruëad dhariù ||

: çrédharaù evaà sampradiçyopadiçya | janänäà parameñöhinaà parame ädhipatye sthitaà brahmäëam | ätmanas tad-rüpaà nyaruëad antarhitavän ||37||

krama-sandarbhaù : ätmano rüpaà nyaruëad ity anena vaikuëöhädikam api svarüpatvena eväìgékåtam | evam eva hi vyäkhyätam | aham eväsam evägra ity aträpi ata åte’rtham ity aträpi artha-çabdasyäpy arthaù sa antaraìga-vaibhava eva bhagavän gamyate ||37||

: viçvanäthaù parameñöhinaà srañöäram ätmano rüpam iti vaikuëöhädikam api tasyaiva rüpam iti jïäpitam | nyaruëad antardhäpayämäsa ||37||

— )0( —o o

|| 2.9.38 ||

antarhitendriyärthäya haraye vihitäïjaliù |sarva-bhütamayo1 viçvaà sasarjedaà2 sa pürvavat ||38||

madhvaù : sarvasyäpi pradhänatvät sa sarva-maya éryate iti ca ||38||

: çrédharaù antarhita indriyärthaù pratyakña-rüpaà yena tasmai baddhäïjaliù san ||38||

1 - - |samañöy ätmakatvena sarva bhütamayaù2 - |idaà vyañöy ätmakam

krama-sandarbhaù : antarhite iti | antarhita indriyäëäà cakñur-ädénäà arthaù parama-puruñärtha-svarüpaù svasya prakäço yena tasmai iti vyäkhyeyam ||38||

: viçvanäthaù antarhita indriyäëäà | sva-bhakta-cakñur-ädénäà arthaù parama-puruñärtha-sva-saundarya-saurabhyädiko yena tasmai | pürvavat pürva-pürvasmin vyatéte kalpe ity arthaù | tena brahmaëaù sva-kanyäbhigama-rüpo mohaù pürva-kalpe tatraiväbhüt, na tu catuùçloké-bhägavatopadeçäntaram api, bhavän kalpa-vikalpeñu na vimuhyati iti bhagavad-ukteù | yat tu kåñëävatäre brahma-mohanaà tat tu bhagavat-kåpä-vilasitaà eva jïeyam ||38||

— )0( —o o

|| 2.9.39 ||

prajäpatir dharma-patir ekadä niyamän yamän |bhadraà prajänäm anvicchann ätiñöhat svärtha-kämyayä ||

: çrédharaù tad-anantaraà pürvokto brahma-närada-saàvädaù pravåtta ity äha—prajäpatir iti païcabhiù | prajänäà bhadram anvicchan vimåçan | saiva svärthe kämyä sva-prayojanecchä1 tayä yama-niyamän anvatiñöhat ||39||

krama-sandarbhaù : prajäpatir iti | svärthasya sva-srañöåtvasya väïchayä niyamän yamän ätiñöhat | tatra ca kià kurvan ? prajänäà bhadraà, mäträrthaà ca bhavärthaà ca ätmane’kalpanäya cety ukta-lakñaëam iti ||39||

: viçvanäthaù tad-anantaraà pürvokta-brahma-närada-saàvädaù pravåtta ity äha païcabhiù | prajänäà bhadram anvicchan yama-niyamän ätiñöhat sväcaraëe çikñayan mat-prajä yama-niyamän ätiñöhantv ity eva svärtha-kämyä tayä ||39||

— )0( —o o

|| 2.9.40 ||

taà näradaù priyatamo rikthädänäm anuvrataù |çuçrüñamäëaù çélena praçrayeëa damena ca ||

çrédharaù : rikthädänäà2 puträëäà madhye priyatamas taà pitaraà sevamänaù çélädinä paritoñayämäsety uttareëänvayaù ||40||

1 - - - |atha vä mat prajä yama niyamän ätiñöhantv ity evaà svärtha kämyä tayä2 - |rikthaà dhanaà paitåkaà däya präptatvenädadate iti rikthädäù puträù

krama-sandarbhaù : tam iti yugmakam ||40||

viçvanäthaù : rikthaà dhanaà paitåkaà däyaà präptatvenädadate iti rikthädäù puträù, teñäà madhye priyatama iti karma-yoga-jïäna-yoga-bhakti-yogänäà paitåka-dhanänäà madhye dakñädayaù karma-yogaà präpuù | sanakädayo jïänaà, närado bhaktià präpeti, näradasyotkarñät | anuvrataù pitå-bhaktaù ||40||

— )0( —o o

|| 2.9.41 ||

mäyäà vividiñan viñëor mäyeçasya mahä-muniù |mahä-bhägavato räjan pitaraà paryatoñayat ||

madhvaù : mäyäà mähätmyaà vividiñuù | anyeñäà mähätmya-pateù |

mukhyato viñëu-mähätmyaà mäyä-çabdoditaà bhavet |pradhänatväc ca mätåtvän meyatvaà caiva tasya hi || iti ca ||41||

: çrédharaù kim icchan viñëor mäyäà vividiñan ||41||

krama-sandarbhaù : mäyäà kåpäà vividiñan tasyä vaicitréà jïätum icchann ity arthaù | mäyeçasya mäyayä kåpayä éñöe sarvaà vaçékarotéti tasya ||41||

: viçvanäthaù mäyäà bahiraìga-çaktià kåpäà vä, tasyä vaicitréà jüätum icchann ity arthaù | mäyeçasya mäyä-bhartuù, mäyayä kåpayä éñöe sarvaà vaçékarotéti tasyeti vä ||41||

— )0( —o o

|| 2.9.42 ||

tuñöaà niçämya pitaraà lokänäà prapitämaham |devarñiù paripapraccha bhavän yan mänupåcchati ||

: çrédharaù niçämya dåñövä jïätvety arthaù | mä mäm ||42||

krama-sandarbhaù : tuñöam iti bhavän yan mänupåcchatéty ädikaà tatra tatra tat tat sarvasya samäveçayituà çakyatvät ||42||

: viçvanäthaù niçämya dåñövä | mä mäm ||42||

— )0( —o o

|| 2.9.43 ||

tasmä idaà bhägavataà puräëaà daça-lakñaëam |proktaà bhagavatä präha prétaù puträya bhüta-kåt ||

: çrédharaù bhagavatä catuù-çlokyä saàkñepeëa proktaà vistareëa präha | daça-lakñaëäni lakñaëéyä arthä vidyante yasmiàs tat ||43||

krama-sandarbhaù : tasmä iti daça-lakñaëam iti janmädy asyetivat catuù-çlokyäm api tat tad antarbhävayituà çakyatvät, na ca pürëam upadideçeti vyäkhyeyam | tvam etad vipulékuru [bhä.pu. 2.7.51] iti brahmaëaù präg-ukti-virodhät ||43||

: viçvanäthaù bhagavatä catuùçlokyä saàkñepeëa proktaà vistareëa daça-lakñaëaà brahmä präha | catuùçlokyä saìkñepeëa procya daça-lakñaëaà dvädaça-skandhätmakaà sampürëam eva bhagavatä proktam iti ca kecid ähuù ||43||

— )0( —o o

|| 2.9.44 ||

näradaù präha munaye sarasvatyäs taöe nåpa |dhyäyate brahma paramaà vyäsäyämita-tejase ||

madhvaù : harir vyäsädi-rüpeëa sarvajïo’pi svayaà prabhuù |çåëoti näradädibhyo mohäyaiñäà prasiddhaye || iti pädme ||44||

: çrédharaù tat sampradäyato bhägavataà mayä jïätam ity äçayenäha—närada iti ||44||

krama-sandarbhaù : näradaù präpteti ca samädhinänusmara tad-viceñöitam [bhä.pu. 1.5.13] ity anenainopadideçety arthaù, tena brahma hådä [bhä.pu. 1.1.1] itivat brahma paramaà nirviçeña-rüpaà dhyäyate iti tato’py uparyetat dyotitam ||44||

: viçvanäthaù evaà näräyaëo brahmaëe präha, brahmä näradäya, närado vyäsäya, vyäso mahyam, ahaà tu tubhyam äkhyäsya iti bhägavatéyä kathä ñaö-saàvädéyä prasiddhä ||44||

— )0( —o o

|| 2.9.45 ||

yad utähaà tvayä påñöo vairäjät puruñäd idam |yathäsét tad upäkhyäste praçnän anyäàç ca kåtsnaçaù ||

madhvaù : viräò brahmä samuddiñöas tad-gataù paramo mataù |ato vairäjam ity enam ähur éçatvato viräö || iti båhat-saàhitäyäà ||45||

: çrédharaù bhägavata-vyäkhyänenaiva tvat-praçnänäm uttaraà däsyäméty äha—yad uteti | puruñävayavair lokäù sa-päläù pürva-kalpitäù [bhä.pu. 2.8.11] ity ädinä vairäjät puruñäd idaà viçvaà katham äséd iti yad ahaà tvayä påñöaù tad yathävad upäkhyäsyämi çånv iti ||45||


: viçvanäthaù çré-bhägavata-vyäkhyänenaiva tvat-praçnänäm uttaraà däsyäméty äha—yad uteti | påñöa iti—puruñävayavair lokäù sa-päläù pürva-kalpitäù… çuçruma [bhä.pu. 2.8.11] iti vadatä tvayä tad-viçeña-bubhütsayä ahaà vyaïjanayä påñöa evety arthaù | yathä yathävat ||45||

— )0( —o o

iti särärtha-darçinyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm |dvitéye navamo’dhyäyaù saìgataù saìgataù satäm ||

iti çrémad-bhägavate mahä-puräëe brahma-sütra-bhäñyepäramahaàsyäà saàhitäyäà vaiyäsikyäà

dvitéya-skandhe çré-bhägavata-pravåttir nämanavamo’dhyäyaù

|| 2.9 ||

(2.10)

atha daçamo’dhyäyaù

daça-lakñaëa-kathanaà

|| 2.10.1 ||

çré-çuka uväca—atra sargo visargaç ca sthänaà poñaëam ütayaù |manvantareçänukathä nirodho muktir äçrayaù ||

çrédharaù :tato bhägavata-vyäkhyä-dväraiva daçame sphuöam |

räja-praçnottaraà vaktum ärebhe bädaräyaëiù ||1||

daça-lakñaëaà puräëaà prähety uktam | täni daça lakñäni darçayati—atreti | manvantaräëi éçänukathäç ceti dvandvaù | sargädayo’tra daçärthä lakñyante ||1||

krama-sandarbhaù : tad eva hy äçraya-saàjïaà mahä-puräëa-lakñaëa-rüpaiù sargädibhir arthaiù samañö-nirdeça-dväräpi lakñyata ity aträha dväbhyäm—atra sargo visargaç ceti | manvantaräëi ceçänukathäç ca manvantareçänukathäù | atra sargädayo daçärthä lakñyanta ity arthaù ||1|| [tattva-sandarbhaù 56]

viçvanäthaù :atra sarga-visargädi-daçärthäù suñöhu lakñitäù |

adhyätmädi-vibhägaç ca daçame samyag éritaù ||

pürvädhyäyänte daça-lakñaëaà puräëaà prähety uktam | täni daça lakñäni darçayati—atreti | manvantaräëi éçänukathäç ceti dvandvaù ||1||

—o)0(o—

|| 2.10.2 ||

daçamasya viçuddhy-arthaà navänäm iha lakñaëam |varëayanti mahätmänaù çrutenärthena cäïjasä ||

çrédharaù : nanv evam artha-bhedäc chästra-bhedaù syät ? taträha | daçamasyäçrayasya viçuddhy-arthaà tattva-jïänärthaà navänäà lakñaëaà svarüpam | ekasyaiva1 prädhänyän näyaà doña ity arthaù | nanv atra naivaà

1 ekasyaiveti daçamasyäçrayasyaivety arthaù.

pratéyate’ta äha | çrutena çrutyaiva stuty-ädi-sthäneñv aïjasä säkñäd varëayanti | arthena tätparya-våttyä ca tat-tad-äkhyäneñu ||2||

krama-sandarbhaù : tatra ca daçamasya viçuddhy-arthaà tattva-jïänärthaà navänäà lakñaëaà svarüpaà varëayanti | nanv atra naivaà pratéyate ? ata äha çrutena çrutyä kaëöhoktyaiva stuty-ädi-sthäneñu, aïjasä säkñäd varëayanti | arthena tätparya-våttyä ca tat-tad-äkhyäneñu ||2|| [tattva-sandarbhaù 56]

viçvanäthaù : nanv evam artha-bhedäc chästra-bhedaù syät ? taträha | daçamasyäçrayasya viçuddhir vastv-antareëämiçritatvaà, tad-arthaà tattva-jïänärtham ity arthaù | vastv-antaraà cätra svargädi-narakaà parameçvara-hetukaà jéva-gatam eva, jévasyaiva såjyatva-pälyatva-saàhäryatva-darçanät | ata ekasyäçrayasyaiva çästra-viñayatvän näyaà doña ity arthaù | çrutena kvacit stuty-ädiñu tad-väcaka-çabdenaiva säkñäd varëayanti | arthena ca tätparya-våttyä ca tat-tad-äkhyäneñu | mahätmäno vidura-maitreyädayaù ||2||

—o)0(o—

|| 2.10.3 ||

bhüta-mätrendriya-dhiyäà janma sarga udähåtaù |brahmaëo guëa-vaiñamyäd visargaù pauruñaù småtaù ||

madhvaù : mahad-ädy-aëòa-paryantaù sargänte brahmaëas tu yaù |anusarga iti proktaù pauruñeyaç ceti kathyate ||païca-bhüta-samühena jätaù puruña ucyate |bahutvät tatra bhütänäà tävattvät tattvam ekajam || iti vyoma-saàhitäyäm ||3||

çrédharaù : sargädénäà pratyekaà lakñaëam äha | bhütäny äkäçädéni, mäträëi ca çabdädéni, indriyäëi ca, dhé-çabdena mahad-ahaàkärau | gunänäà vaiñamyät pariëämäd brahmaëaù1 parameçvarät kartur bhütädénäà yad viräö-rüpeëa svarüpataç ca janma sa sargaù | visargam äha | puruño vairäjas tat-kåtaù pauruñaç caräcara-sargo visarga ity arthaù ||3||

krama-sandarbhaù : tam eva daçamaà vispañöayituà teñäà daçänäà vyutpädikäà sapta-çlokém äha—-bhüta-mätreti | bhütäni khädéni | mäträëi ca çabdädéni indriyäëi ca | dhé-çabdena mahad-ahaìkärau | guëänäà vaiñamyät pariëämät | brahmaëaù parameçvarät kartå-bhütädénäà janma sargaù | puruño vairäjo brahmä, tat-kåtaù pauruñaç caräcara-sargo visarga ity arthaù ||3|| [tattva-sandarbhaù 56]1 - , - brahmaëaù parameçvaräd iti käraëa såñöiù pärameçvaré karma såñöis tu vairiïcéty arthaù|

viçvanäthaù : sargädénäà pratyekaà lakñaëam äha | brahmaëaù

parameçvarät sakäçät, guëa-vaiñamyaà tat-pariëämaù | tato hetor bhütädénäà svarüpato viräö-rüpeëa ca janma sa sargaù | dhé-çabdena mahad-ahaìkärau | puruño brahmä | tat-kåtaù caräcara-sargo visarga ity arthaù | jévänäà yathä-yogaà bhakti-mukti-bhukti-sädhana-buddhéndriyädi-präpti-rüpä såñöir uktä ||3||

—o)0(o—

|| 2.10.4 ||

sthitir vaikuëöha-vijayaù poñaëaà tad-anugrahaù |manvantaräëi sad-dharma ütayaù karma-väsanäù ||

çrédharaù : vaikuëöhasya bhagavato vijayaù såñöänäà tat-tan-maryädä-pälanenotkarñaù | sthitiù sthänam | sva-bhakteñu tasyänugrahaù poñaëam | tad-anugåhétänäà satäà manvantarädhipaténäà dharmaù sad-dharmaù1 | karmaëäà väsanäù, veï tantu-santäne | üyante karmabhiù santanyanta ity ütayaù | yad vä våddhy-arthät saàçleñärthäd vävater dhätor idaà rüpam | üyante karmabhir båàhyante saàçliñyanta iti vä ütaya ity arthaù ||4||

krama-sandarbhaù : sthitir iti | vaikuëöhasya bhagavato vijayaù såñöänäà tat-tan-maryädä-pälanenotkarñaù | sthitiù saàsthänam | utkarña-sthityor bheda upacärät | tataù sthiteñu sva-bhakteñu tasyänugraùaù poñaëam | manvantaräëi tat-tan-manvantara-sthitänäà manv-ädénäà tad-anugåhétänäà satäà caritäni | täny eva dharmas tad-upäsanäkhyaù sad-dharmaù | tatraiva sthitau nänä-karma-väsanä ütayaù ||4|| [tattva-sandarbhaù 56]

viçvanäthaù : sthänam ity asya lakñaëaà sthitiù pälanam | yato vaikuëöhasya bhagavato vijayaù såñöi-kartur brahmaëaù saàhära-kartuù çambhoç ca sakäçäd utkarñaù | sthitiù sthänam | yad vä, vaikuëöho haris tat-kartåko jéva-duùkhäbhibhavaù, jayater abhibhavärthakatvät | evaà såñöy-antaraà jévänäà sthitir uktä | sthitäv eva keñucit sädhaka-bhakteñu daiväd vikarma-pareñv api tasyänugrahaù poñaëam | satäà manvantarädhipaténäà dharmaù, tatra tatra tac-carite vyakta iti | sthitäv eva keñäàcit karmiëäà sättvika-jévänäm äcaraëéyo dharma uktaù | üyante karmabhiù santanyanta ity ütayaù, karma-väsanäù | präkåtäpräkåta-karmotthä väsanäù | çubhä açubhäç ca bhävinäà sukåta-duñkåtänäà käraëa-bhütä iti sthitäv evotkåñöäpakåñöa-jévänäà svabhäva uktaù ||4||

—o)0(o—

|| 2.10.5 ||1 - | |sad dharma iti atra manvantaräëéti prokta ity arthaù

avatäränucaritaà hareç cäsyänuvartinäm |puàsäm éça-kathäù proktä nänäkhyänopabåàhitäù ||

çrédharaù : harer avatäränucaritam asyänuvartinäà ca sat-kathä éçänukathäù proktä ity arthaù ||5||

krama-sandarbhaù : sthitäv eva harer avatäränucaritam asyänuvartinäà ca kathä éçänukathäù proktä ity arthaù ||4|| [tattva-sandarbhaù 57]

viçvanäthaù : harer avatäränucaritam tathä asyänuvartinäm avatära-parikara-rüpäëäà bhaktänäm avatäränucaritam éça-kathä iti | täsäà çravaëéya-kértanéyatvädibhyaù sthitäv eva keñäàcit sädhaka-bhaktänäà çravaëa-kértanädéni bhakty-aìgäny uktäni ||5||

—o)0(o—

|| 2.10.6 ||

nirodho’syänuçayanam ätmanaù saha çaktibhiù |muktir hitvänyathä rüpaà sva-rüpeëa vyavasthitiù ||

madhvaù : anupraviçya paramaà jévasya çayanaà tu yat |sahaiva çaktibhiù svéyair icchädyair aprakäçitaiù |sannirodha iti prokto vimuktir yatra mokñiëäm || iti näradéye ||6||

çrédharaù : nirodham äha | asyätmano jévasya harer yoga-nidräm anu paçcäc chaktibhiç copädhibhiù saha çayanaà layo nirodhaù | anyathä rüpam avidyayädhyastaà kartåtvädi hitvä svarüpeëa brahmatayä vyavasthitir muktiù ||6||

krama-sandarbhaù : nirodha iti | sthity-anantaraà cätmano jévasya çaktibhiù svopädhibhiù sahäsya harer anuçayanaà, hari-çayanänugatatvena çayanaà nirodha ity arthaù | tatra hareù çayanaà prapaïcaà prati dåñöi-nimélanam | jévänäà çayanaà tatra laya iti jïeyam | tatraiva nirodhe’nyathärüpam avidyädhyastam ajïatvädikaà hitvä svarüpeëa vyavasthitir muktir iti | [tattva-sandarbhaù 57]

svarüpeëa vyavasthitir näma svarüpa-säkñätkära ucyate | tad-avasthäna-mätrasya saàsära-daçäyäm api sthitatvät | anyathä-rüpatvasya ca tad-ajïäna-mäträrthatvena tad-dhänau tad-ajïäna1-paryavasänät | svarüpaà cätra mukhyaà paramätma-lakñaëam eva, raçmi-paramäëünäà sürya iva | sa eva

1 |yata iti hetau païcamé

hi jévänäà paramo’àçi-svarüpaù | yathoktaà brahmäëaà prati çrématä garbhodaçäyinä—

yadä rahitam ätmänaà bhütendriya-guëäçayaiù |svarüpeëa mayopetaà paçyan sväräjyam åcchati || [bhä.pu. 3.9.33] iti |

upetaà yuktam ity eväkliñöo’rtha ity arthaù | raso vai saù rasaà hy eväyaà labdhvänandé bhavati [tai.u. 2.7.1] iti çruteù ||6|| [préti-sandarbhaù 1]

viçvanäthaù : ätmano jévasya harer yoga-nidräm anu paçcät çaktibhiù svopädhibhiù saha çayanaà nirodha iti sthity-anantaraà mahä-pralaye jévänäà parameçvare laya uktaù | anyathä-rüpaà mäyikaà sthüla-sükñma-rüpa-dvayaà hitvä svarüpeëa çuddha-jéva-svarüpeëa, keñäïcid bhagavat-pärñada-rüpeëa ca, vyavasthitir muktir iti | sargädayo jéva-viñayä navärthä uktäù ||6||

—o)0(o—

|| 2.10.7 ||

äbhäsaç ca nirodhaç ca yato’sty adhyavaséyate |sa äçrayaù paraà brahma paramätmeti çabdyate ||

madhvaù : såñöi-sthity-apyayäbhäsä yad baläd yatra ca sthitäù |tad brahma jagad-ädhäraà väsudeveti tad viduù || iti bhägavata-tantre ||7||

çrédharaù : äbhäsaù såñöir nirodho layaç ca yato1 bhavaty adhyavaséyate prakäçate ca sa paraà brahmeti paramätmeti prasiddha äçrayaù kathyate ||7||

krama-sandarbhaù : äbhäsaç ceti | äbhäsaù såñöiù | nirodho layaç ca yato bhavati | adhyavaséyata prakäçate, copalabhyate jévänäà jïänendriyeñu sa brahmeti paramätmeti prasiddha äçrayaù kathyate | iti-çabdaù prakärärthaù, tena bhagavän iti ca | asya vivåtir agre vidheyä || [tattva-sandarbha 58]

tathä hi atra daçärthäù prathama-skandhänukrameëa nirüpyante yathä, sämänyato lakñitasyäpy äçrayatvaà2 çré-kåñëe eva tu vaiçiñöyaà, tad-artham eva hy akhaëòa-çré-bhägavata-prakäçaù | tatra prathama-skandhe çré-çaunaka-sütayoù praçnottare tattvenaiva pratipädite tad-anugatäv eva prathama-dvitéyädhyäyau tåtéyädhyäyas tu sphuöa eva punar-viçeñatas tat-prastäväya caturthädyadhyäyäù tatra tad-eka-parayoù çré-çuka-parékñitoù saàväda-ghaöanä | ato dvitéya-skandhaç ca sämänya-bhagavat-tattvaà 1 yata iti hetau païcamé2 äçrayatvasya (kha-pustake)

praçaàsann api tatraiva tätparyaà vahati | yatra brahmaëaç catuùçloké-vaktå-çré-bhagavataç ca tätparyaà ca tatraiva darçitam | brähma-kalpa-kathärambhaç ca tad-artha eva, tåtéye pädma-kalpa-kathä ca | gatasya pürva-parärdhasyädy-anta-varëane madhyamänäm api kalpänäà tad-anusäreëa jïäne sati daçamaikädaçayoù prastävyäyäs tat-kathäyäù samyag-avagamät | evam eva gate sväyambhuva-cäkñuña-manvantare api tåtéya-caturtha-païcama-ñañöha-saptameñu | nirüpite añöame präcéna-miçra-vaivasvatam | navamas tu tat-prädurbhäväspada-kevala-vaivasvatänvaya eva dvädaçaù khalu samädhi-mudrä-mayaù | tatra tatra tat-tad-anya-kathä tu tat-poñikaiva | viçeñatas tu tat-tad-avatära-katheti | tasmät sargädénäà madhye kvacid eka-dvärä kvacid aneka-dvärä ya äçrayo nirüpyate, sa tu daçamädäv éçänukathä-pradhäna-tat-tad-dvärä sarvata utkåñya çré-kåñëa-rüpo nirüpyate iti sthitam ||7||1

viçvanäthaù : sargädénäà navänäà lakñaëenaiva tad-viñayébhütän sarvän lakñayitvä, ekasyäçrayasya lakñaëena parameçvaraà lakñayati—äbhäsaù sargaù | ca-kärät sthiti-poñaëädayaù | nirodhaç ceti ca-çabdän muktiç ca | yata evädhyavaséyate niçcéyate sa äçrayo bhagavan-näräyaëa eva, tasmäd eva såñöy-ädi-darçanät | tasyaivopäsaka-bhedena saàjïäntaram äha—param iti ||7||

—o)0(o—

|| 2.10.8 ||

yo’dhyätmiko’yaà puruñaù so’säv evädhidaivikaù |yas tatrobhaya-vicchedaù puruño hy ädhibhautikaù ||

çrédharaù : äçraya-svarüpam aparokñänubhavena spañöaà darçayitum adhyätmädi-vibhägam äha | yo’yam ädhyätmikaù puruñaç cakñur-ädi-karaëäbhimäné drañöä jévaù sa evädhidaivikaç cakñur-ädy-adhiñöhätä süryädiù | tatraikasminn evobhayo dvi-rüpo vicchedo2 yasmät sa ädhibhautikaç cakñur-golakädy-upalakñito dåçyo dehaù puruña iti puruñasya jévasyopädhih | sa vä eña puruño’nna-rasa-mayaù [tai.u. 2.1] ity-ädi-çruteù ||8||

krama-sandarbhaù : atha svayaà bhagaval-lakñaëa-parama-rüpaà tad eväçrayaà stotuà sthitau ca taträçraya-svarüpam aparokñänubhavena vyañöi-dväräpi spañöaà darçayituà tad-aàça-bhütasya puruñasya vaibhavaà tädåçatvena darçayan adhyätmädi-vibhägam äha—yo’dhyätmiko’yam iti dvabhyäm |

1 asyädhyäyasya prathama-sapta-çlokänäm 12.7.9-19 padya-jätam anurüpärthakaà drañöavyam |2 vicchedo bhedaù vibhäga ity arthaù.

yo’yam ädhyätmikaù puruñaç cakñur-ädi-karaëäbhimäné drañöä jévaù | sa evädhidaivikaç cakñur-ädy-adhiñöhätä süryädiù | deha-såñöeù pürvaà karaëänäm adhiñöhänäbhävenäkñamatayä karaëa-prakäça-kartåtväbhimäni-tat-sahäyayor ubhayor api tayor våtti-bhedänudayena jévatva-mäträviçeñät | tataç cobhayaù karaëäbhimäni-tad-adhiñöhätå-devatä-rüpo dvirüpo vicchedo yasmät | sa ädhibhautikaç cakñur-golakädy-upalakñito dåçyo dehaù puruña iti puruñasya jévasyopädhiù | sa vä eña puruño’nna-rasa-mayaù [tai.u. 2.1.3] ity ädi çruteù ||8|| [tattva-sandarbhaù 59]

viçvanäthaù : atha viñöabhyäham idaà kåtsnam ekäàçena sthito jagat [ gétä 10.42] ity ukteù pratideham eväntaryämi-rüpeëa sthitaà tad eväçraya-rüpam adhyätmädibhyo vibhägena spañöaà darçayitum äha dväbhyäm | yo’dhyätmiko’yam iti sarvaà vinayäditvät svärthe öhak | yo’yam adhyätmikaù puruñaù, yad idam adhyätmakaà cakñur-ädi-karaëam ity arthaù | sa evädhidaivikaç cakñur-ädy-adhiñöhätä süryädir indriya-tad-adhiñöhätror ubhayor eva süryädy-aàçatvenaika-rüpäd ity arthaù | tatra tattveñu madhye ubhaya adhyätmädhidaiva-rüpo vicchedo vibhägo yasmin saù | ädhibhautikaç cakñur-golakädy-upalakñito dåçyo dehaù | yad vä, ubhayaù golaka-rüpaù çabda-sparçädi-rüpaç ca vicchedo bhedo yasya saù | puruñasya jévasyopädhitvät sarvatra puruña-pada-prayogaù | sa vä eña puruño’nna-rasa-mayaù [tai.u. 2.1] ity-ädi-çruteù ||8||

—o)0(o—

|| 2.10.9 ||

ekam ekataräbhäve yadä nopalabhämahe |tritayaà tatra yo veda sa ätmä sväçrayäçrayaù ||

madhvaù : suptäv api yaù sarvaà vetti jévänäà sa paraù | svapnena çäréram abhiprahatyä suptaù suptän abhicäkaçéti çruteù | suñöhv-äçrayäëäm apy äçrayaù ||9||

çrédharaù : ekam ekataräbhäva ity eteñäm anyonya-säpekña-siddhitvenänätmatvaà1 darçayati | tathähi | dåçyaà vinä tat-pratéty-anumeyaà2 karaëaà na sidhyati, näpi drañöä, na ca tad vinä3 karaëa-pravåtty-anumeyas tad-adhiñöhätä süryädiù, na ca tam vinä käraëaà pravartate, na ca tad vinä dåçyam ity evam ekatarasyäbhäve ekaà nopalabhämahe | tatra tadä tat tritayam4 älocanätmakena pratyayena yo veda säkñitayä paçyati sa paramätmä äçrayaù | teñäm api parasparam 1 | eñäm iti ädhyätmikädénäà trayäëäà mithaù säpekñatvena siddhes teñäm äçrayatvaà

nästéty äcañöe ity arthaù.2 - dåçya pratéty anumeyam.3 tad vinä karaëaà vinä.4 -tat tritayam ädhyätmikädi trayam.

äçrayatvam asty eveti tad-vyavacchedärthaà viçeñaëam | sväçrayo’nanyäçrayaù sa cäsävanyeñäm äçrayaç ceti | tathä ca bhagavän vakñyati—

dåg-rüpam ärkaà vapur atra randhre parasparaà sidhyati yaù svataù khe |ätmä yad eñäm aparo ya ädyaù svayänubhütyäkhila-siddha-siddhiù || [bhä.pu. 11.22.31] iti |

etenaiva vyabhicäritvät teñäà mäyämayatvam apy uktam | ata eva –

puruñävayavair lokäù sapäläù pürva-kalpitäù |lokair amuñyävayaväù sapälaiù [bhä.pu. 2.1.10]

ity anenokto virodho’pi parihåtaù ||9||

krama-sandarbhaù : ekam ekataräbhäva ity eñäm anyonya-säpekña-siddhatve nänäçrayatvaà darçayati | tathä hi dåçyaà vinä tat-pratéty-anumeyaà karaëaà na sidhyati | näpi drañöä na ca tad vinä karaëa-pravåtty-anumeyas tad-adhiñöhätä süryädiù | na ca taà vinä karaëaà pravartate | na ca tad vinä dåçyam ity ekatarasyäbhäva ekaà nopalabhämahe | tatra tadä tat tritayam älocanätmakena pratyayena | yo veda säkñitayä paçyati sa paramätmä äçrayaù | teñäm api parasparam äçrayatvam astéti tad-vyavacchedärthaà viçeñaëaà sväçrayo’nanyäçrayaù | sa cäsäv anyeñäm äçrayaç ceti | taträàçäàçinoù çuddha-jéva-paramätmanor abhedäàça-svékäreëaiväçraya uktaù | ataù paro’pi manute’nartham [bhä.pu. 1.7.5] iti |

jägrat-svapna-suñuptaà ca guëato buddhi-våttayaù |täsäà vilakñaëo jévaù säkñitvena vivakñitaù || [bhä.pu. 11.13.27] iti |

çuddho vicañöe hy aviçuddha-kartuù [bhä.pu. 5.11.12] ity ädy uktasya säkñi-saàjïinaù çuddha-jévasyäçrayatvaà näçaìkanéyam | athavä, nanv ädhyätmikädénäm anyäçrayatvam asty eva ? satyam | tathäpi parasparäçrayitvän na tatra tadäçrayatä-kaivalyam iti te tv äçraya-çabdena mukhyatayä nocyanta ity äha—ekam iti | tarhi säkñiëa evästäm äçrayatvam | taträha —tritayam iti | sa ätmä säkñé jévaù, yaù sväçrayo’nanyäçrayaù paramätmä, sa eväçrayo yasya tathäbhüta iti | vakñyate ca haàsa-guhya-stave, sarvaà pumän veda guëäàç ca taj-jïo na veda sarvajïam anantam éòe [bhä.pu. 6.4.25] iti | tasmät äbhäsaç ca [bhä.pu. 2.10.7] ity ädinoktaù paramätmaiväçraya iti ||9|| [tattva-sandarbhaù 60]

viçvanäthaù : ekam ekataräbhäva ity eteñäm anyonya-säpekña-siddhitvenänätmatvaà darçayati | tathä hi, dåçyaà vinä tat-pratéty-anumeyaà karaëaà na sidhyati, näpi drañöä, na ca tad vinä karaëa-pravåtty-anumeyas tad-adhiñöhätä süryädiù, na ca tam vinä käraëaà pravartate, na ca tad vinä dåçyam ity evam ekatarasyäbhäve yadä ekaà nopalabhämahe |

tatra tadä tat tritayaà yo veda sa tan-nirapekña-siddhiù | ätmä jévaù | yad uktaà—

deho’savo’kñä manavo bhüta-mäträmätmänam anyaà ca viduù paraà yat |sarvaà pumän veda guëäàç ca taj-jïona veda sarva-jïam anantam éòe || [bhä.pu. 6.4.25] iti |

sarvam etat tritayaà pumän jévo vedeti taträrthaù | tathaiva—

jägrat-svapna-suñuptaà ca guëato buddhi-våttayaù |täsäà vilakñaëo jévaù säkñitvena vivakñitaù || [bhä.pu. 11.13.27] iti |

sa kédåçaù ? svayam eväçrayo yasya saù | ayam arthaù—adhyätmädénäà parasparäçrayäëäà jéva äçrayaù | jévasya paramätmä äçrayaù | paramätmänaù paramätmäiväçraya ity äçraya-tattvaà paramätmäiva | tathä—viñöabhyäham idaà kåtsnam ekäàçena sthito jagat [gétä 10.42] ity ukteù svaà kåñëa eväçrayo yasya sa paramätmeti vyäkhyäne, çré-kåñëasya mukhyam äçrayatvaà tad-aàçatvät paramätmänaç ca nirviçeña-svarüpatväd brahmaëaç cety ekam äçraya-tattvam upäsaka-bhedät tridhä bhäñata iti ||9||

—o)0(o—

|| 2.10.10 ||

puruño’ëòaà vinirbhidya yadäsau sa vinirgataù |ätmano’yanam anvicchann apo’sräkñéc chuciù çucéù ||

madhvaù : vinirgataù prakäçitaù |

aëòaà praviñöo yo viñëuù so’ëòaà bhittvä prakäçitaù |so’po’såjat tato närä naro näçät paro yataù || iti näräyaëädhyätme ||10||

çrédharaù : uktam evädhyätmädi-vibhägaà prapaïcayan –

yad utähaà tvayä påñöo vairäjät puruñädidam |yathäsét tad-upäkhyäsye [bhä.pu. 2.9.45]

iti yat pratijïätaà tad utpatti-prakäram äha—puruña ity ädinä | puruño vairäjo’ëdaà vinirbhidya påthak kåtya vinirgataù, påthak sthita ity arthaù | ayanaà sthänam anvicchan vimåçan | yataù çuciù svayam | ataù çucéù çuddhä apo garbhodaka-saàjïä asräkñét sasarja ||10||

krama-sandarbhaù : atha svayaà-bhagaval-lakñaëa-parama-rüpaà tad eväçrayaà stotuà tad-aàça-bhütasya puruñasya vaibhavaà tädåçatvena darçayati—puruña iti | yadäsau vinirgataù ädyo’vatäraù parasya [bhä.pu. 2.6.42] ity-ädy-ukta-rétya çré-bhagavata ävirbhütaù | tadä tv aëòam ätmani lénaà tattva-samühaà1 vinirbhidya ätmanaù påthak kartum ärabhyety arthaù | athavä, aëòaà nijävirbhäva-sthänaà çré-bhagavantaà, vinirbhidya tataù påthag bhütvä vinirgataù san, apas tat-paryantäni tattvänéty arthaù | påthivy api tad-antar-bhütatvena jïeyä ||10||

viçvanäthaù : evaà daçabhir mahä-puräëasya lakñaëair jéveçvara-vibhägaà nirüpya, jévänäm éçvara-bhaktyaiva nistäram abhivyajya,

yad utähaà tvayä påñöo vairäjät puruñädidam |yathäsét tad-upäkhyäsye [bhä.pu. 2.9.45]

iti yat pratijïätam arthaà vaktuà kathäà prastauti—puruño’ëòam ity ädi |

nanu kathaà muhur api vairäjasyaädhyätmädi-kathaiva prapaïcyate bhagavato’timadhura-lélävatära-rüpa-guëädi-kathäù kim asvéyasyo dåñöäù ? satyam | täù kathä äsvädanéyatvena teñu khalüpadeñöavyäù ? ye tad-bhakti-siddhä nitya-siddhä vä mahänubhäväs te tat-saundaryämåta-lélämåta-sindau svata evävirämaà khelanty eva | ye punar anye viñayänanda-talpe nidränti, ye ca karma-phala-duùkha-taraìge mürcchanti, te tataù prabodhayitum eväçakyäù kathaà bhagaval-lélä upadeçyantäm ? yad-upadeçäd eva te sädhaka-bhaktä bhaveyur iti mahä-käruëikaù puräëa-cüòämaëir ayaà täàs tataù prabodhayituà bhaìgyä kim api muhur api yatate sma | tatra yathä vahninä taptam aìgaà vahninaivopaçämyati, yathä ca bhütäviñöo bhüta-mantreëaiva prabudhyate, tathaiva jévänäà mäyä-nidräveço mäyä-kathayaiväpayäti | yad uktaà—

mäyäà varëayato’muñya éçvarasyänumodataù |çåëvataù çraddhayä nityaà mäyayätmä na muhyati || [bhä.pu. 2.7.53] iti |

kià ca, yadyapi bhägavata-kåpä-labdha-bhagaval-lélämåta-våñöyaiva mäyä-sukha-nidräëo’pi karma-duùkha-mürcchito’pi jägarti, stimyati jévati nåtyaty änandena mädyati ca, tad api tädåça-mahat-kåpä yair eva labhyate, tair eva kåtärthébhüyate, na tu sarvair eva | ato’dhyätma-kathayä muhuù çrutayä labdha-saàsära-titérñäëäà guru-pädäçrayeëa prodbhüta-yatnänäà nikåñöa-jévänäm api nistäro bhavatu ity etad-artham evädhyätma-kathä-paunaùpunyam | bhagavad-bhaktänäm ästikyavatäà tu sarvam eva çré-bhägavatam amåtam iväsvädyam eva |

1 tat samühaà (gha)

api ca, çästrasyäsya na kevalaà bhagavantam evädhikåtya pravåttiù, api tu tan-nirviçeña-svarüpa-tad-aàça-bhütau brahma-paramätmanor api | yad uktaà çästrärambha eva—brahmeti paramätmeti bhagavän iti çabdyate [bhä.pu. 1.2.11] iti brahma-paramopäsakänäm adhyätmädi-kathäbhyäsa upayukta eva | kià ca, çästrasyäsya mahimnä brahma-paramätmopäsakänäm api bhakti-pravartitatvät | ataù phala-daçäyäm api, ätmärämäç ca munayaù [bhä.pu. 1.7.10] ity ädeù präyo bhaktir eva varévartéti, te tat-sädhanaà tat-phalaà ca çuddha-bhaktair api na kaöäkñaëéyam, api tv anumodanéyam eva |

tasmäd yathä brahmatva-paramätmatva-matsya-kürmädy-anekävatäratva-dharma-jïäna-balaiçvarya-rüpa-guëa-lélä-mädhurya-paripürëaù çré-kåñëaù sarva-vidha-bhaktair eva paricaryate, evam eva brahma-paramätma-matsya-kürmädy-avatärävatäri-tat-tat-sarva-müla-bhüta-çré-kåñëa-tadéya-guëa-lélä-mädhuryaiçvarya-tat-präpti-sädhana-bhakti-prema-dharma-jïäna-yoga-vairägyädy-akhila-tattva-pradarçako grantho’yam api tat-svarüpa-bhüta iti sarvaà samaïjasam |

puruñaù prakåtékñaëa-kartä aëòaà såñövä yadä vinirbhidya svarüpa-bhütäd ätmanaù sakäçät påthak-kåtya vinirgato bahiù sthitaù, tadä ätmanaù svasya ayanaà çayana-sthänaà tasminn eva brahmäëòe anvicchan tapo garbhoda-saàjïo asräkñét | çuciù svayam ataù çucéù çuddhäù, na tu kñérodädi-tulyä ity arthaù ||10||

—o)0(o—

|| 2.10.11 ||

täsv avätsét sva-såñöäsu sahasraà parivatsarän |tena näräyaëo näma yad äpaù puruñodbhaväù ||

çrédharaù : apsu väsaà näräyaëa-näma-niruktyä1 spañöayati | tena apsu väsena | yad yasmät puruño naras tasmäd udbhavo yäsäà tä närä äpo’yanam asyeti näräyaëa ity arthaù | tad uktam—

äpo närä iti proktä äpo vai nara-sünavaù |ayanaà tasya täù pürvaà tena näräyaëaù småtaù || iti ||11||

krama-sandarbhaù : tad evaà brahmäëòaà kartumärabhyäpi çayanalélärthaà kaïcit kälaà sthagitaceñöa äsédityäha täsvavätséd iti ||11||

viçvanäthaù : apsu väsaà näräyaëa-näma-niruktyä spañöayati | tena apsu väsena näräyaëa iti näma abhüt | kutaù ? yad yasmäd äpaù puruñäd udbhavantéti tä iti | naraù puruñaù, tasmäj jätä närä äpo’yanaà yasya sa näräyaëa iti näma | tad uktam—1 | niruktyä prakathanena vyutpattyeti yävat.

äpo närä iti proktä äpo vai nara-sünavaù |ayanaà tasya täù pürvaà tena näräyaëaù småtaù || iti ||11||

—o)0(o—

|| 2.10.12 ||

dravyaà karma ca kälaç ca svabhävo jéva eva ca |yad-anugrahataù santi na santi yad-upekñayä ||

çrédharaù : tasya prabhävam äha | dravyam upädänam | karmädéni nimittäni | jévo bhoktä | yasyänugrahät santi, kärya-kñamä bhavantéty arthaù ||12||

krama-sandarbhaù : tataç ca sarvaà tad vyartham evaséd ity äha—dravyam iti ||12||

viçvanäthaù : tasya samañöi-viräò-antaryämiëaù prabhävam äha—dravyam upädänaà påthivy-ädikam | karmädéni nimittäni | jévo hiraëyagarbho bhoktä | yasyänugrahät yad-anvayät | na hi paramätmanä vinä jévo deho vä tiñöhet, sva-kärya-kñamo vä bhavet ||12||

—o)0(o—

|| 2.10.13 ||

eko nänätvam anvicchan yoga-talpät samutthitaù |véryaà hiraëmayaà devo mäyayä vyasåjat tridhä ||

madhvaù : tat-tan-niyämakatvena bahutvaà präptum éçvaraù |aëòaà sva-véryaà tat-sthaù san kämäd antas tridhä vyadhät || iti ca ||13||

çrédharaù : yoga eva talpaà çayyä tasmät | véryaà garbha-rüpaà1 deham | hiraëmayam iva prakäça-bahulam ||13||

krama-sandarbhaù : eka iti särdham | tatra mahä-samañöi-vyañöi-jévänäà trayäëäà tad-upädhénäà ca såñöi-prakriyäm abheda-präyatayä vivarétum äha—eka iti | ekaù pralaye sväàçän jévän ätmani viläpyaikatvena sthitaù, saàprati tu tat-tat-sväàçän ävirbhävya nänätvam anvicchan yoga-nidrä-sthänät samutthitaù | tataç ca véryaà brahmäëòa-samühotpädanärtham 1 - | - - - —garbha rüpam iti catur daça bhuvanätmakaà samañöi deham

| apa eva samaryädau täsu béjam aväsåjat -tad aëòam abhavad dhaimaà sahasrärka samadyuti || - |iti manu vacanät

aàçato vibhaktékåtaà tattva-samudäya-rüpaà brahmäëòa-samüha-béjam ||13||

viçvanäthaù : samañöi-viräò eva katham abhüt ? ity äkäìkñäyäm äha—ekaù pralaye sväàçän jévän ätmani viläpya ekatvena sthitaù | anu anantaraà, såñöi-käle | nänätvam icchan, tän eva jévän ätmanaù sakäçäd vibhaktän kurvan | yoga eva talpaà çayyä tasmäd iti mahä-pralaye rätri-sthänéye çayitvä, såñöi-käle prätar utthitaù san, devo divyän puruñaù | mäyayä sva-çaktyä | mahat-tattvädéni käraëäni såñövä, taiù kärya-bhütaà véryaà hiraëmayaà kanaka-varëaà, prakäça-bahulaà brahmäëòaà sävaraëam asåjad iti mahä-samañöi-såñöiù | tataç ca teñäm eva mahat-tattvädénäà kiïcit-kiïcid-aàçair bhagavac-chaktyaiva paraspara-militaiù samañöi-viräö païcäçat-koöi-yojana-parimitäëòa-kaöäha-madhya-gataù såñöo’bhüt | tadaivädi-puruñas tad eväëòa-kaöähaà praviçya, tad-ardhaà sva-såñöa-jalenäpürya, tatrasthaà samañöi-viräjaà sva-jaöhara-madhya-gataà kåtvä sahasra-varñäëi tasmin garbhoda eva suñväpa | tad-ante yoga-talpät samutthitaù hiraëmayaà véryaà samañöi-viräjaà tridhä vyasåjat | tridhaiva kim ? taträha—adhidaivam ity ädi | eña eva samañöis tasya näbhi-dvärät karmala-nälätmako bhaviñyati | sa eva punaç caturdaça-lokätmako viräja-saàjïaù sthülo bhävé | sükñmas tu hiraëyagarbhaù samañöi-jévaù, vairäja eva visargädy-arthaà caturmukho bhävéti brahmaëas traividhyam | atha prakåtam anusarämaù ||13||

—o)0(o—

|| 2.10.14 ||

adhidaivam athädhyätmam adhibhütam iti prabhuù |athaikaà pauruñaà véryaà tridhäbhidyata tac chåëu ||

çrédharaù : tasyaiva prapaïcaù athety ädinä ||14||

krama-sandarbhaù : athety ardhakam ||14||

viçvanäthaù : atheti adhidaiväikäd uktä trividhäd anyad idaà trividham ity arthaù ||14||

—o)0(o—

|| 2.10.15 ||

antaù çaréra äkäçät puruñasya viceñöataù |ojaù saho balaà jajïe tataù präëo mahän asuù ||

çrédharaù : antaù çarére ya äkäças tasmät kriyä-çaktyä tatra vividhaà ceñöamänasya sataù | oja indriya-çaktiù | saho manaù-çaktiù | balaà deha-çaktiù | tataù çakty-ätmakät sükñmäd rüpät präëaù süträkhyaù | mahän mukhyaù | asuù präëaù sarveñäm ||15||

krama-sandarbhaù : atha tridhätvaà vivarétuà prathamaà präëaà vivåëoti—antar iti dväbhyäm | antaù çarére tasyaiva garbhé-bhütasya mahä-samañöi-rüpasya puruñasyäbhyantare ya äkäças tasmät präëo jajïe spañöé-babhüva | tato viceñöamänasya sataù ojaù saho balaà ca jajïe ity anvayäh ||15||

viçvanäthaù : antaù çarére ya äkäças tasmät kriyä-çaktyä tatra vividhaà ceñöamänasya puruñasya samañöi-viräjaù | oja indriya-çaktiù | saho manaù-çaktiù | balaà deha-çaktiù | tatas trividha-çakty-ätmakät sükñmäd rüpät | präëaù süträkhyaù | mahän çreñöhaù | anujévana-vyaïjakaù ||15||

—o)0(o—

|| 2.10.16 ||

anupräëanti yaà präëäù präëantaà sarva-jantuñu |apänantam apänanti nara-devam ivänugäù ||

çrédharaù : mahattvaà darçayati | präëä indriyäëi yaà präëantaà ceñöäà kurvantam anu paçcät präëanti ceñöäà kurvanti | apänantaà ceñöäà tyajantam anu apänanti ceñöäà tyajanti | räjänam anu bhåtyä iva ||16||

krama-sandarbhaù : anv iti | präëä vyañöi-gatä väyavaù | mukhya-präëa-çaktyeva vyañöi-präëa-çaktir ity evätra vivakñitam | avivakñita-väcyärtha-dhvanitvät ||16||

viçvanäthaù : jévana-vyaïjakatvena mahattvaà darçayati—anv iti | präëä indriyäëi | yaà präëantaà ceñöäà kurvantaà tam anu paçcät präëanti ceñöäà kurvanti | apänantaà ceñöäà tyajantam anu apänanti | räjänam anu bhåtyä iva ||16||

—o)0(o—

|| 2.10.17 ||

präëenäkñipatä kñut tåò antarä jäyate vibhoù1 |pipäsato jakñataç ca präì mukhaà nirabhidyata ||

1 - |prabhor antarä vairäjasyodara madhye

çrédharaù : kñipatä cälayatä1 nimittena kñut-tåòädikam | prabhor iti viräò-jéväbhedena upäsanärtham uktam | äjäyate sma | tato jakñataù, bhakñayitum icchata ity arthaù | präk prathamam | nirabhidyata vibhaktam abhüt ||17||

krama-sandarbhaù : pipäsato yakñataç cety anena supta-tat-tad-väsanä-mätram ucyate, yad eva svabhäva-rüpaà sat tat-tat-käryaà sampädayatéti | evam uttaraträpi jïeyam | mukham iti vyañöi-mukham eva tan-mukhatvenopadiçyate tat samudäya-käraëa-mätra-rüpatvät tan-mukhasya | evam uttaraträpi | ekatvam atra samühäpekñayä ekopalakñaëatvena vä jïeyam ||17||

viçvanäthaù : kñipatä cälayatä nimittena kñut-tåòädikaà jäyate sma | prabhor ity upäsanärtham | tatra samañöau parameçvaratväropaù | tato jakñataù, bhakñayitum icchata ity arthaù | präk prathamam | nirabhidyata vibhaktam abhüt ||17||

—o)0(o—

|| 2.10.18 ||

mukhatas tälu nirbhinnaà jihvä tatropajäyate |tato nänä-raso jajïe jihvayä yo’dhigamyate ||

çrédharaù : tälv adhiñöhänam, jihvendriyam, nänä-raso viñayaù, varuëaç ca devatä jïätavyä | evaà sarvaträdhiñöhänam indriyaà devatä viñaya ity etac catuñöayam anuktam apy ühyam ||18||

krama-sandarbhaù : tridhätvaà vivåëvaàs tad upalakñya caturdhätvam api darçayati—mukhata iti | tato nänä-raso jajïe iti tu samañöer eva dharmaù ||18||

viçvanäthaù : pürvam upakräntam adhidaivädi-traividhyaà vivåëoti—mukhataù mukhotpatty-anantaram ity arthaù | tälv adhiñöhänam | jihvä indriyam | nänä-raso viñayaù | varuëaç ca devatä jïätavyä | taträdhiñöhäna-viñayävadhi-bhütaà, indriyam adhyätmam | devatä adhidaivam iti sarvatra cäturvidhye’pi traividhyam eva drañöavyam ||18||

—o)0(o—

|| 2.10.19-20 ||

1 svavyäpäraà kurvatety arthaù.

vivakñor mukhato bhümno vahnir väg vyähåtaà tayoù1 |jale vai tasya2 suciraà nirodhaù3 samajäyata ||19||

näsike nirabhidyetäà dodhüyati nabhasvati |tatra väyur gandha-vaho ghräëo nasi jighåkñataù ||

çrédharaù : vivakñor vaktum icchoù mukhata eva | vahnir devatä, väg indriyam, vyähåtaà bhäñaëam | tayor iténdriya-devatädhénatvaà karmaëo4 darçayati ||19||

nabhasvati präëa-väyau dodhüyati dodhüyamäne’tyantaà pracalati sati | tatra näsikäyäà väyur devatä gandhaà vahatéti tathä | anena gandho viñayo darçitaù | ghräëa indriyam | jighåkñato gandhaà grahétum icchataù ||20||

krama-sandarbhaù : vivakñor ity ardhakam | jale vä iti särdhakam ||19-20||

viçvanäthaù : mukhato mukhe’dhiñöhäne | vahnir devatä, väg indriyam, vyähåtaà bhäñaëaà viñayaù | tayor indriya-devatayor ädhénam ity arthaù ||19||

yadä jale viräjo virodho’jäyata, tadä çväsa-calanaà vinä na nirväha iti çväsa-märga-bhüte näsike adhiñöhänam | tatra nabhasvati präëa-väyau | dodhüyamäne’tyantaà calati sati | väyur devatä, gandhaà vahatéti tathä | anena gandho viñayo darçitaù | ghräëa indriyam | jighåkñato gandhaà grahétum icchataù ||20||

—o)0(o—

|| 2.10.21 ||

yadätmani nirälokam ätmänaà ca didåkñataù |nirbhinne hy akñiëé tasya jyotiç cakñur guëa-grahaù ||

çrédharaù : nirälokaà prakäça-çünyam5 äséd iti çeñaù | nirmakñikam itivad avyayébhävaù | tadä ätmänaà dehaà ca-käräd anyac ca vastu didåkñataù | akñiëé sthänam, jyotir ädityo devatä, cakñur indriyam, tato guëasya rüpasya graho grahaëam | anena rüpaà viñayo darçitaù ||21||


1 - - - |tayor vahni väcoù sambandhi tad adhénaà vyähåtaà vag vyäpära ity arthaù2 |tasya viräjaù3 - - |nirodhaù präëa väyu nirodhaù4 karmaëo vyähåtasya.5 prakäçäbhäva ity arthaù.

viçvanäthaù : yadä ätmä svasmin nirälokaà nirmakñikam itivad avyayé-bhävaù, älokya-bhäva äséd ity arthaù | ätmänaà svam anyac ca vastu didåkñataù, akñiëé adhiñöhänaà, jyotir ädityo devatä, cakñur indriyaà, tato guëasya rüpasya grahaëam | anena rüpaà viñayo darçitaù ||21||

—o)0(o—

|| 2.10.22 ||

bodhyamänasya åñibhir ätmanas taj jighåkñataù |karëau ca nirabhidyetäà diçaù çrotraà guëa-grahaù ||

çrédharaù : åsibhir vedair1 bodhyamänasya | tad ätmanaù prabodhanaà grahétum icchataù | tato guëa-grahaù çabdasya grahaëam ||22||

krama-sandarbhaù : bodhyeti svasya bodhyamänatä-jïänam antaù samänvayäkäreëa sphuraëaà ca parä-paçyanté-madhyamäkhya-veda-dvärä paramätmanaiveti jïeyam ||22||

viçvanäthaù : åsibhir vedair bodhyamänasya ätmanaù tat prabodhanaà grahétum icchataù | tato guëa-grahaù çabda-grahaëam ||22||

—o)0(o—

|| 2.10.23 ||

vastuno mådu-käöhinya- laghu-gurv-oñëa-çétatäm |jighåkñatas tvaì nirbhinnä tasyäà roma-mahé-ruhäù |tatra cäntar bahir vätas tvacä labdha-guëo våtaù ||

çrédharaù : mådutvaà ca käöhinyaà ca laghutvaà ca gurutvaà ca ä uñëatvam éñad uñëatvaà ca çétatäà cety arthaù | yadyapy atyuñëatvam apéndriya-viñaya eva tathäpi tasya jighåkñäbhäväd oñëatvam ity uktam | gurvuñëeti päöhe ñaë-ädeçaç chändasaù | vastuna etän dharmän jighåkñatas tvaì nirbhinnä | tvag-indriyädhiñöhänaà carma jätam ity arthaù | tasyäà romäëéndriyaà, mahé-ruhäç ca devatä jätäù | vastuni hastenätolite laghutva-gurutvayor jïänät tayor api tvag-indriya-viñayatvam iti pauräëikäù | tatra tvacy antar bahiç ca väto våta ävåtya sthitaù | kartari niñöhä | kathambhütaù ? tvacä labdho guëaù sparço yena | ayam arthaù—tvag-indriyam eva bahiù kaëòüti-sahitaà sparçaà gåhëal loma-çabdenocyate, tatra mahé-ruhäëäà devatvam, antar bahiç ca sparçaà gåhëat tad eva tvak-çabdenocyate, tatra väto devatä | tathä ca tåtéye vakñyati—

1 - - åsibhir jïäna sädhanair vedädibhir agny ädibhir vä.

tvacam asya vinirbhinnäà viviçur dhiñëyam oñadhéù |aàçena lomabhiù kaëòüà yair asau pratipadyate ||nirbhinnäny asya carmäëi loka-pälo’nilo’viçat |präëenäàçena saàsparçaà yenäsau pratipadyate || [bhä.pu. 3.6.18-19]

iti |

tatra carmäëéti carmopalakñitä tvag ity arthaù | präëenäàçeneti, präëa-väyu-vyäptena tvag-indriyeëety arthaù | bahv-åca-çrutau1 tv eka eväàço nirdiñöaù, tvaì nirabhidyata tvaco lomäni lomabhya oñadhi-vanaspatayaù iti ||23||


viçvanäthaù : mådutvaà käöhinyaà laghutvaà gurutvam ä uñëatvam éñad uñëatvaà çétatäà grahétum icchataù | yadyapy uñëatvam apéndriya-viñaya eva, tathäpi tasya jighåkñäbhäväd oñëam ity uktam | gurv-uñëeti päöhe ñaë-ädeçaç chändasaù | vastuna etän dharmän jighåkñatas tvaco nirbhinnäù | tvag-indriyädhiñöhänaà carma jätam | vastuni hastenätolite laghutva-gurutvayor jïänät tayor api tvag-indriya-viñayatvam iti pauräëikäù | tvag adhiñöhänaà, tatra tvacy antar bahir våta ävåtya sthitaù | väto devatä | kédåçaù ? tvacä tvag-indriyeëa labdho guëaù sparço yena saù | tathä tasyäà tvaci adhiñöhäne, roma indriyaà, mahéruhä devatäù, kaëòütayo viñayäç ca jïeyäù | iti tvaci indriya-dvayaà tiñöhati | ayam arthaù—tvag-indriyam eva bahiù kaëòüti-sahitaà saàsparçaà gåhëat roma-çabdenocyate | tatra mahé-ruhäëäà devatätvaà, antar bahiç ca sparçaà gåhëat tad eva tvak-çabdenocyate, tatra väto devatä | tathä ca vakñyati tåtéye—

tvacam asya vinirbhinnäà viviçur dhiñëyam oñadhéù |aàçena lomabhiù kaëòüà yair asau pratipadyate ||nirbhinnäny asya carmäëi loka-pälo’nilo’viçat |präëenäàçena saàsparçaà yenäsau pratipadyate || [bhä.pu. 3.6.18-19]

iti | 2tatra carmäëéti carmopalakñitä tvag ity arthaù | präëenäàçeneti, präëa-väyu-vyäptena tvag-indriyeëety arthaù | bahv-åca-çrutau tv eka eväàço nirdiñöaù, tvaì nirabhidyata tvaco lomäni lomabhya oñadhi-vanaspatayaù iti ||23||

—o)0(o—

|| 2.10.24 ||

hastau ruruhatus tasya nänä-karma-cikérñayä |1 aitareyopaniñadéty arthaù.2 This section, which is exactly that found in Sridhar, does not appear to be in all MSS.

tayos tu balavän indra ädänam ubhayäçrayam ||

çrédharaù : ruruhatur nirbhinnau | balam indriyam, indro devatä, tad-ubhayäçrayam ädänaà karma ||24||

krama-sandarbhaù : ädänam ädéyamänaà vastu viñaya ity arthaù ||24||

viçvanäthaù : tayor hastayor balam indriyam, tad-yukta indro devatä, ubhayäçrayam indriya-devatädhénam ädänaà viñayaù ||24||

—o)0(o—

|| 2.10.25 ||

gatià jigéñataù pädau ruruhäte’bhikämikäm |padbhyäà yajïaù svayaà havyaà karmabhiù kriyate nåbhiù

||

çrédharaù : abhikämikäm abhéñöäà hitäm ity arthaù | padbhyäà saha yajïo viñëur eva svayaà tad-adhiñöhätå-rüpeëa sthitaù | karmabhir iti gaty-äkhyä karma-çaktir indriyam uktam | havyaà kriyata iti gati-präpyaà yajïärthaà dravyaà viñaya ity uktam | nåbhir iti vyañöi-jéveñv apéyam eva rétir iti darçayann arädhikäritvaà yajïädénäà darçayati ||25||

krama-sandarbhaù : gatim iti | jigéñato vaçékartum icchataù ataù padbhyäm iti pürvavat païcamy eva | yajïo viñëu-çakty-äviñöa-rüpä käcid devatä svayam iti tathäpi sarvataù prädhänya-vivakñayä yatra ca sati nåbhiù kartåbhiù karmabhiù kåtvä havyaà kriyate karmabhir iti bahutvaà tad-våtti-bhedäpekñayä havyam iti mukhyatvenoktaà sarvam apy ähavanéyaà tu jïeyam, tad-artham eva tatra tatra gamanät ||25||

viçvanäthaù : gatià gamanam | jigéñata iti dhätv-arthasyävivakñitatväd icchata ity arthaù | abhikämikäm abhéñöäm | yajïo viñëu-çakty-äviñöo devatä, padbhyäà padoù tad-adhiñöhätå-rüpeëa sthita ity arthaù | karmabhir iti gaty-äkhya-karma-çaktir indriyam uktam | karmabhir indriyeëa havyaà kriyata iti havanéyaà dravyaà deçäntara-sthaà gati-präpyaà kriyate iti viñaya uktaù | nåbhir iti vyañöi-jéveñv iyam eva rétiù sarvatra, tathä sarva eva viñayäù çästra-vihitä eva grähyä iti bodhitam ||25||

—o)0(o—

|| 2.10.26 ||

nirabhidyata çiçno vai prajänandämåtärthinaù |upastha äsét kämänäà priyaà tad-ubhayäçrayam ||

çrédharaù : prajä apatyam änando ratir amåtaà svargädi tad-arthinaù | çiçno’dhiñöhänam upastham indriyam prajäpatiç cäséd iti jïeyam | tad-ubhayäçrayaà kämänäà sambandhi priyaà sukham ||26||

krama-sandarbhaù : prajänandämåtäni viñayäù | tatränanda-çabdena tad-dhetavaù striya eva ucyante | tatra ca stréëäà viñayatvaà säkñättvena bhogyatvät anyayos tu tad-utpädyatayä bhoga-hetutvät | svargädikaà ca gärhasthya-dharma-maya-prajä-stré-parikaräd utpädyaà bhavati ||26||

viçvanäthaù : prajä apatyam | änando ratiù | amåtaà svargädi, tad-arthinaù | çiçno ’dhiñöhänam | upastham indriyam | prajäpatir devatä jïeyaù | kämänäà çré-sambhogänäà sambandhi, priyaà sukhaà viñayaù, tad ubhayäçrayam indriya-devatädhénam ||26||

—o)0(o—

|| 2.10.27 ||

utsisåkñor dhätu-malaà nirabhidyata vai gudam |tataù päyus tato mitra utsarga ubhayäçrayaù ||

madhvaù : malädikaà kadäcit tu brahmä lokäbhipattaye |ätmano nirmame kämät sarveñäm abhavat tataù |vaçitvät tasya divyatväd icchayä bhavati prabhoù || iti ca ||27||

çrédharaù : dhätu-malaà bhuktännädénäm asäräàçaà tyaktum icchoù | guda-päyu-mitrotsargä adhiñöhänendriya-devatä-viñayäù ||27||

krama-sandarbhaù : utsarga utsåjyamänaà malam ||27||

viçvanäthaù : dhätu-malaà bhuktännädénäm asäräàçaà tyaktum icchoù | gudam adhiñöhänam | päyur indriyam | mitro devatä | utsargo viñayaù ||27||

—o)0(o—

|| 2.10.28 ||

äsisåpsoù puraù puryä näbhi-dväram apänataù |taträpänas tato måtyuù påthaktvam ubhayäçrayam ||

çrédharaù : puryä dehät puro dehäntaräëi äsisåpsoù sarvato gantum icchoù | näbhi-dväraà nirabhidyatety anuñaìgaù | apänato’pagacchataù | påthaktvaà maraëam | näbhy-ädény adhiñöhänädéni | näbhyäà hi präëäpänayor bandha-viçleñe måtyur iti prasiddham ||28||

krama-sandarbhaù : äsisåpsor apänata iti | viçeñaëa-dvayaà kriyecchä-kriyayor bhedena | påthaktvam iti indriya-devatäçrayaà maraëam iti çeñaù ||28||

viçvanäthaù : puryä dehät puro dehäntaräëi äsisåpsoù sarvato gantum icchoù | apänato’päna-märgeëa upalakñaëam idaà präëa-märgeëa ca, präëäpänayor bandha-viçleñe måtyur iti prasiddheù | näbhi-dväram adhiñöhänaà, apäna indriyaà, måtyur devatä, påthaktvaà maraëaà viñayaù ||28||

—o)0(o—

|| 2.10.29 ||

äditsor anna-pänänäm äsan kukñy-antra-näòayaù |nadyaù samudräç ca tayos tuñöiù puñöis tad-äçraye ||

çrédharaù : anna-pänänäm äditsoù saàgrahecchoù kukñiç cänträëi ca näòyaç cäsan | tatra kukñir adhiñöhänam | anträëy anna-saàgrahe karaëam indriya-sthänéyam | näòyas tu pänaà grahe | tayor näòy-antra-vargayoù krameëa nadyaù samudräç ca devate | tuñöir udara-bharaëaà, puñöis tu rasa-pariëämataù sthaulyam | tad-äçraye1 tad-ubhaya-nimitte | tatränna-saàgrahecchoù kukñy-antra-samudra-tuñöaya iti catuñöayam | peya-saàgrahecchoù kukñi-näòé-nadé-puñöaya iti vivekaù ||29||

krama-sandarbhaù : äditsor iti | anna-pänäni viñayäù pänäni pänéyäni | tuñöi-puñöé dve dvayor api pratyekaà kriye jïeye ||29||

viçvanäthaù : anna-pänänäm äditsoù saàgrahecchoù kukñiç cänträëi ca näòyaç cäsan | tatra kukñir adhiñöhänam | anträëy anna-saàgrahe karaëam indriya-sthänéyam | näòyas tu päna-saìgrahe indriyaà, tayor näòy-antra-vargayoù krameëa nadyaù samudräç ca devate | tuñöir udara-bharaëaà, puñöis tu rasa-pariëämataù sthaulyam | krameëaitau viñayau, tad-äçraye

indriya-devatädhéne tuñöi-puñöé ||29||

—o)0(o—

|| 2.10.30 ||

nididhyäsor ätma-mäyäà hådayaà nirabhidyata |tato manaç candra iti saìkalpaù käma eva ca ||

1 - - ' - - | tad äçraye tad ubhaye ity atra samudräçrayä tuñöiù näòé nady äçrayä puñöir ity arthah.dépi

çrédharaù : nididhyäsor nitaräà cintayitum icchoù | kämo’bhiläñaù | hådaya-manaç candra-saàkalpä adhiñöhänädayaù ||30||

krama-sandarbhaù : nididhyäsor iti | mano-janmanaù pürvam apécchä manasaù käraëävasthäm avalambya jäyate | ätma-mäyäm ätma-viñayikäà sa-käryäà mäyäà viñayo’tra ätma-mäyaiva, käma-saìkalpau tv icchä-kriye ||30||

viçvanäthaù : ätmano mäyäà mäyikaà ca vastu nididhyäsoç cintayitum icchoù | hådayam adhiñöhänaà, mana indriyaà, candro devatä, saìkalpäbhiläñädyä viñayäù, atra hådaya evädhiñöhäne, cintähaìkära-buddhayaù indriyäëi, tad-devatäç ca väsudeva-rudra-brahmäëaù, devatäù tåtéya-skandhäj jïeyäù | tad evam añöädaçendriyäëi prasiddhäny ekädaçaiva jïeyäni ||30||

—o)0(o—

|| 2.10.31 ||

tvak-carma-mäàsa-rudhira- medo-majjästhi-dhätavaù |bhümy-ap-tejomayäù sapta präëo vyomämbu-väyubhiù ||

çrédharaù : tad evam adhidaivädi-bhedaà vibhajyoktvä tad-aàça-bhütänäà dhätv-ädénaà svarüpam äha—tvag iti dväbhyäm | tvak sthülam | carma tad-upari sthitaà sükñmam | tvag-ädayo’sthy-antä dvandvaikavad bhävena nirdiñöäù sapta ye dhätavas te bhümy-ap-tejo-mayäù | teñäà ca päïca-bhautikatve’pi väyv-äkäçayor ähärädi-rüpeëa saàvardhakatväbhäväd evam uktam1 ||31||


viçvanäthaù : adhidaivädi-bhedaà vibhajyoktvä tad-aàça-bhütänäà dhätv-ädénaà svarüpam äha—tvag iti dväbhyäm | tvak-carmaëoù sthaulya-saukñmyäbhyäà bhedaù kalpyaù | tvag-ädayo’sthy-antä ye sapta dhätavo bhümy-ap-tejo-mayäù, teñäà ca päïca-bhautikatve’pi väyv-äkäçayor ähärädi-rüpeëa saàvardhakatväbhäväd evam uktam | präëa iti vyomämbubhyäà puñöä väyavaù präëa ity arthaù | tåtéyä-bahu-vacanam ärñam ||31||

—o)0(o—

|| 2.10.32 ||

guëätmakänéndriyäëi bhütädi-prabhavä guëäù |manaù sarva-vikärätmä buddhir vijïäna-rüpiëé ||

1 - - - bhümy ädi tritaya käryam uktam ity arthaù

çrédharaù : guëätmakäni guëeñu çabdädiñv ätmä yeñäm, viñayäbhimukha-svabhävänéty arthaù | guëäù çabdädayaù | bhütädir ahaàkäras tataù prakarñeëa bhavantéti tathä | ahaàkära-kalpita-çobhana-svabhäväù, na tu vastutas tathety arthaù | atra hetuù—yato mana eva sarva-vikäräëäm ätmä1 svarüpam | tämaseñv eva viñayeñu saàkalpa-vikalpa-mätraà karoti, na tu heyopädeya-vivekam | buddhis tu tathäbhütärtha-vijïäna-rüpiëé natu paramärtha-grähiëéti vairägyärtham uktam | anenaiva buddhi-manasoù svarüpaà coktam ||32||

krama-sandarbhaù : prasaìgäd indriyäëäà lakñaëam äha—guëätmakänéti | guëeñu viñayeñu ätmä svabhäva autpattikaù sambandho yeñäà vikärä harña-duùkhädayaù, vijïänaà viveka-çaktiù, buddhéndriya-manaù-präëän [bhä.pu. 10.87.2] ity ädy ukteù päramärthiky api sä bhavatéti jïeyam ||32||

viçvanäthaù : guëätmakäni guëeñu çabdädiñv ätmä pravåtti-svabhävo yeñäm, täni viñayäbhimukha-svabhävänéty arthaù | guëäù çabdädayaù | bhütädir ahaàkäraù | tataù prakarñeëa bhavantéti tathä | sarva-vikäräëäm ätmä sarvän vikärän mana eva saïjévayati ity arthaù | vijïänaà viveka-çaktis tad-rüpiëé, anena buddhi-manasoù svarüpaà coktam ||32||

—o)0(o—

|| 2.10.33 ||

etad bhagavato rüpaà sthülaà te vyähåtaà mayä |mahy-ädibhiç2 cävaraëair añöabhir bahir ävåtam ||

madhvaù : sthülaà bhagavato rüpaà brahma-deha udähåtaù |tat-tantratväc ca sükñmaà ca çaìkha-cakra-gadädharam || iti ca adhyätme ||33||

çrédharaù : upasaàharati—etad iti | prakåtyä sahäñöabhiù ||33||


viçvanäthaù : sthülaà samañöi-saàjïaà, mahy-ädibhir iti mahä-samañöi-saàjïaà mahä-sthülam ||33||

—o)0(o—

|| 2.10.34 ||

1 - - - - sarveti käma krodha lobha moha çokädénäm ity arthaù. 2 - - - - - | påthivy ap tejoväyv äkäça mahad ahaàkäraiù prakåtyä cety evam añöabhiù

ataù paraà sükñmatamam avyaktaà nirviçeñaëam |anädi-madhya-nidhanaà nityaà väì-manasaù param ||

madhvaù : nirviçeñaëaà niratiçayaà, asya kävyasya kavayo na samarthä viçeñaëa itivat ||34||

çrédharaù : sthülam uktvä sükñmaà samañöi-liìga-çaréram äha | ataù paramasya käraëa-bhütaà sükñmam aténdriyam | yato’vyaktam1 | tat kutaù ? yato nirviçeñaëam2 anädi-madhya-nidhanam utpatti-sthiti-laya-çünyam | nityaà sadaika-rüpam, apakñayädi-çünyam ity arthaù | ata eva väk ca manaç ceti dvandvaikyam | tasmät param ||34||

krama-sandarbhaù : ataù param iti | nirviçeñaëaà varëäkärädi-çünyam yad eva vyañöiñu sthülena sahotpatty-ädi-yuktaà na bhavatéty äha—anädéti | atas tad-apekñayä nityam api nirviçeñaëatväd eva väì-manasaù param | ata eva sükñmatamam | ata eva cävyaktam ||34||

viçvanäthaù : sthülam uktvä sükñmam äha—ata iti | sükñmatamam ity anenaiva sükñmam atisükñmaà ceti dvitéyaà labhyate, atra liìga-çaréram atisükñmaà mäyä-rüpaà nirviçeñaëam ity ädibhiç caturbhir viçeñaëair uktam ||34||

—o)0(o—

|| 2.10.35 ||

amuné bhagavad-rüpe mayä te hy anuvarëite |ubhe api na gåhëanti mäyä-såñöe vipaçcitaù ||

madhvaù : mäyä-såñöe jagati, ye avipaçcitaù ||35||

çrédharaù : upäsanärthaà bhagavaty äropitaà rüpa-dvayam apavadati —amuné iti | na gåhëanti vastuno näìgékurvanti | yato mäyä-såñöe ||35||

krama-sandarbhaù : amuné amü ||35||

viçvanäthaù : upäsanärthaà bhagavaty äropitaà rüpa-dvayam apavadati | amunéti dvi-vacanaà sthülayoù samañöi-mahä-samañöyor aikyät sükñmayor apy aikyät | na gåhëanti präpyatvena na svékurvanti | kintu upäsanärthaà prathama-daçäyäm eva, yato mäyä-såñöe | tåtéyam atisükñmaà yat tat tu käraëaà mäyaiva | kià ca, vipaçcitaù çuddha-bhaktimantaù prathama-daçäyäm api naiva gåhëanti, kintu räma-kåñëa-näräyaëa-nåsiàhädi-rüpaà çuddha-sattvam eva sädhana-sädhya-daçayor gåhëanti ||35||1 - avyaktam iti na cakñur ädibhir vyajyata iti tathä. 2 - - -sarva vyävartaka dharma rahitam.

—o)0(o—

|| 2.10.36 ||

sa väcya-väcakatayä bhagavän brahma-rüpa-dhåk |näma-rüpa-kriyä dhatte sakarmäkarmakaù paraù ||

madhvaù : nämaiva väcakatvena näma-rüpa-kriyä api |väcyatvena harir devo niyämayati caika-räö || iti ca |kartåtvät tu sa-karmäsau niñphalatväd akarmakaù iti ca ||36||

çrédharaù : yad rüpa-guëa-karmakaù [bhä.pu. 2.9.30] iti yad uktam bhagavatä brahmäëaà prati tat prapaïcayituà brahmädi-rüpäëi tat-karmäëi cäha—sa ity ädinä itthaàbhävenety ataù präktanena granthena | sa bhagavän brahma-rüpa-dhåk san väcya-väcakatayä namäni väcyatayä rüpäëi kriyäç ca dhatte, såjatéty arthaù | mäyayä sa-karmä sa-vyäpäraù san vastutas tv akarmakaù ||36||

krama-sandarbhaù : ata etat-sambandhi sarvam api bhagavad-rüpatvenaiva kalpitam ity äha—sa väcyeti | yad-rüpa-guëa-karmaka ity atra tu apräkåtäni catuù-çlokyäà çré-bhagavatä pratijïätäni svayam eva darçitänéti vyäkhyätam eva ||36||

viçvanäthaù : atha vyañöinäà såñöi-sthiti-saàhärän äha—sa ity ädinä itthaà-bhävety antena | sa mahad-ädi-srañöä puruñaù | paraù parameçvaraù | akarmakaù präkåta-kriyä-héno’pi brahma-rüpa-dhåk san, sakarmä sa-vyäpäraù, väcya-väcakatayä väcyatayä rüpäëi kriyäç ca, väcakatayä nämäni, vakñyamäëänäà vyañöi-jévänäà dhatte såjati ||36||

—o)0(o—

|| 2.10.37-39 ||

prajä-patén manün devän åñén pitå-gaëän påthak |siddha-cäraëa-gandharvän vidyädhräsura-guhyakän ||

kinnaräpsaraso nägän sarpän kiàpuruñoragän 1 |mätå-rakñaù-piçäcäàç ca preta-bhüta-vinäyakän ||küñmäëòonmäda-vetälän yätudhänän grahän api |

khagän mågän paçün våkñän girén nåpa sarésåpän |dvi-vidhäç catur-vidhä ye’nye jala-sthala-nabhaukasaù ||

madhvaù : prajäpaty-ädén dhatte ||37-39||1 “ kiàpuruñän narän” iti päëòeya-dhåta-päöhäntar |aù

çrédharaù : etat prapaïcayati—prajäpatén1 iti särdhais tribhiù | dvitéyäntänäà dhatta ity anenänvayaù | tatra prajä-paty-ädéni nämäni tat-tad-väcyäni rüpäëi tat-tat-karmäëi ca jïeyäni påthak tat-tad-aväntara-bhedena ||37-38||

girén ity asyänantaraà nåpeti sambodhanam | dvi-vidhäù sthävara-jaìgama-rüpeëa | catur-vidhäù jaräyujäëòaja-svedajodbhijja-rüpeëa | jala-sthala-nabhäàsy okäàsi yeñäà tän api dhatta iti pürveëänvayaù ||39||

krama-sandarbhaù : prajäpatén iti särdha-trikam ||37-39||

viçvanäthaù : tän eva darçayati—prajäpatén iti | dvitéyäntänäà dhatta ity anenänvayaù | nåpeti sambodhanam | dvi-vidhäù sthävara-jaìgama-rüpeëa | catur-vidhäù jaräyujäëòaja-svedajodbhijja-rüpeëa | trividhäç ca jala-sthala-nabhauko-rüpeëa, ye’nye tän api dhatta iti pürveëänvayaù ||39||

—o)0(o—

|| 2.10.40-41 ||

kuçaläkuçalä miçräù karmaëäà gatayas tv imäù |sattvaà rajas tama iti tisraù sura-nå-närakäù ||

taträpy ekaikaço2 räjan bhidyante gatayas tridhä |yadaikaikataro’nyäbhyäà sva-bhäva upahanyate ||

madhvaù : tämasäs tämasä daityäù pradhänä deva-çatravaù |tämasä räjasäs teñäm anugäs teñu sättvikäù ||anäkhyätäsuräù proktä mänuñä duñöa-cäriëaù |räjasäs tämasäç caiva madhyä räjasa-räjasäù ||räjasäù sättvikäs tatra mänuñeñüttamä gaëäù |deväù påthag-anäkhyätäù småtäù sättvika-tämasäù ||atättvikäs tathäkhyätäù småtäù sättvika-räjasäù |sättvikäù sättvikäs tatra tättvikäù parikértitäù ||teñäà ca sättvikäù çeña-garutma-rudra-tat-striyaù |tato’pi devé brahmäëé brahmä caiva tataù svayam ||sättvikeñu triñu yadä tv ekasya pratibädhanam |rajas-tamobhyäà viñëur hi tadä prädurbhavaty ajaù |räjasäàç tämasän hatvä sättvikän vadhayiñyati || iti skände ||40-41||

1 - - prajä patén maréci pramukhän ity arthaù.2 ’ ’ tatreti yadä ekaikataraù svabhävo guëo nyäbhyäà guëäbhyäm upahanyate bhibhüyate tatra

’ | tadä ekaikaço pi gatayas tridhä bhidyanta ity anvayaù atra tridhä bhidyanta ity etad api- | - - - - - - -sthüla dåñöyaivoktam vastutas tu tat tad guëa täratamyena tat tat puëya päpa

- | . | täratamyänusäreëa nänä vidhä gatayo bhavantéty arthaù dépi

çrédharaù : yac ca räjïä påñöaà yävatyaù karma-gatayo yädåçér dvija-sattam [bhä.pu. 2.8.13] iti tasyäpi prasaìgäd anenaivottaram äha | kuçalä uttamäù, akuçalä nécäù | miçrä iti padäntaram | miçrä madhyamäù | karmaëäà puëya-päpa-miçräëäà gatayaù phaläni |

sattvädi-bhedena karma-gati-vaicitryaà prapaïcayati—sattvam iti särdhena | sattvädayas tisro gatayaù | surädi-çabdä åsy-ädénäm upalakñaëärthäù | anyäbhyäà guëäbhyäà svabhävo guëaù upahanyate’nuvidhyate1 ||40-41||


viçvanäthaù : nanu katham evaà viñayän såjati ? taträha—imäù karmaëäà gatayaù | kuçaläù puëya-phala-rüpäù, akuçaläù päpa-phala-rüpäù | miçräs tad-ubhaya-rüpäù, jéväù pratisvakarmänurüpäù gatéù präpnuvanti, srañöuù ko doña iti bhävaù | etena yävatyaù karma-gatayo yädåçér dvija-sattam [bhä.pu. 2.8.13] iti räjïaù praçnasyottaraà dattam iti jïeyam | täsäà gaténäm api guëä eva käraëam ity äha—sattvam iti | tisro gatayaù krameëa surädyäù | ekaikaço gatayas tridhä bhidyanta iti nava-saìkhyä bhavantéty arthaù | anyäbhyäà svabhäväbhyäà, ekaikäbhyäm upahanyate anuvidhyate, yathä rajaù-svabhävo’pi naraù sattva-svabhäva-miçraëädhikyät brähmaëaù, tamaù-svabhäva-miçraëädhikyät çüdra ity evam ||40-41||

—o)0(o—

|| 2.10.42 ||

sa evedaà jagad-dhätä2 bhagavän dharma-rüpa-dhåk |puñëäti sthäpayan viçvaà tiryaì-nara-surädibhiù ||

madhvaù : matsyädi-rüpé poñayati nåsiàho rudra-saàsthitaù |viläpayed viriïcasthaù såjate viñayur avyayaù || iti vämane ||42||

çrédharaù : brahma-rüpeëa srañöåtvam uktvä viñëu-rüpeëa pälakatvam äha | sa eva bhagaväàs tiryag-ädy-avatärair idaà viçvaà sthäpayan pälayan dharma-rüpeëa3 puñëäti bhogaiù saàvardhayati ||42||

krama-sandarbhaù : jagad-dhartä çré-viñëu-rüpeëa tat-pälakaù san dharma-rüpa-dhåk dharma-svarüpa-rakñako bhütvä tiryag-ädy-anukartå-rüpaiù çré-matsyädy-avatäraiç ca puñëäti ||42||

1 | - ’ anuvidhyata iti yathä manuñyänäà sva bhakto räjasatve pi guëäntaränuvedhät | sättvikatvaà tämasatvam ca pratéyate

2 “ - ’ jagad dhartä iti päëòeya-dhåta-päöhäntaraù.3 - - - | - - -dharmo viñëus tad rüpeëeti dharma rüpa dhåg ity asyärthaù dharma rüpa dhåk viñëu

- - . | rüpa dhåk viçvaà maryädäyäà sthäpayan matsyädy avatäraiù puñëäti pälayatéti bäla

viçvanäthaù : dharmo viñëuù | dharma-padena dharmato rakñä adharmato näçaù dharmädharmäbhyäà såñöir iti dyotayati, tiryag-ädénäm ätmabhiù sva-dattaiù svabhävair iti paçu-pakñiëo’pi sva-suta-mitra-kalaträdén pälayanti ||42||

—o)0(o—

|| 2.10.43 ||

tataù kälägni-rudrätmä yat såñöam idam ätmanaù |sanniyacchati kälena1 ghanänékam ivänilaù ||

çrédharaù : rudra-rüpeëa saàhartåtvam äha—tata iti | ätmanaù sakäçäd yad idaà såñöaà tat sanniyacchati saàharati ||43||


viçvanäthaù : tata iti | ätmanaù sakäçäd yad idaà såñöaà tat sanniyacchati saàharati | ghanänékaà megha-samüham ||43||

—o)0(o—

|| 2.10.44 ||

ittham-bhävena kathito bhagavän bhagavattamaù |nettham-bhävena hi paraà drañöum arhanti sürayaù ||

madhvaù : bhagavattamaù nä puruñaù ||44||

çrédharaù : kartåtvädy-apavädena daçamasya çuddhim äha | ittham-bhävena srañöåtvädi-rüpeëa tasmäd vä etasmäd ätmana äkäçaù sambhütaù [tai.u. 2.1.3], so’kämayata bahu syäà prajäyeya [tai.u. 2.6] ity-ädi-çrutyä kathitaù | sürayas tu paraà kevalam evaà-rüpeëaiva drañöuà närhanti ||44||


viçvanäthaù : ittham-bhävena srañöåtvädi-rüpeëa, tasmäd vä etasmäd ätmana äkäçaù sambhütaù [tai.u. 2.1.3], so’kämayata bahu syäà prajäyeya [tai.u. 2.6] ity-ädi-çrutyä kathitaù | sürayaù kecit çuddha-bhaktimantas tu paraà kevalaà viçva-srañöåtvädi-rüpeëa drañöuà närhanti kintu vaikuëöhädau sva-dhämani cid-vibhütau sva-preyasy-ädibhir viharamäëatvenaivety arthaù ||44||

1 “ -tat käle” iti päëòeya-dhåta-päöhäntar aù

—o)0(o—

|| 2.10.45 ||

näsya karmaëi janmädau parasyänuvidhéyate |kartåtva-pratiñedhärthaà mäyayäropitaà hi tat ||

madhvaù : janma-karmäëi vidhéyata iti kriyä-viçeñaëam |

pratiñedhäya bandhasya jévänäà parameçituù |svecchayaiva tu kartåtvaà nitya-rüòhaà cid-ätmakam || iti bhaviñya-puräëe |

rüpopari-bhäva iti ca dhätuù | subhadräà ratham äropyety ädivac ca | svabhäviké jïäna-bala-kriyä ca iti ca ||45||

çrédharaù : tat kim1 ? yataù asya viçvasya janmädau karmaëi parasyeçvarasyettham-bhävaù kartåtvaà nästi | çrutyäpi tätparyeëa na pratipädyate | kintv anuvidhéyate’nüdyate2 | kim-artham ? kartåtva3-pratiñedhärtham | hi yato mäyayäropitaà prakäçitam | tathä ca çrutiù—niñkalaà niñkriyaà çäntaà niravadyaà niraïjanam [çve.u. 6.19], indro mäyäbhiù puru-rüpa éyate ity ädyä ||45||

krama-sandarbhaù : näsyeti | tat-kartåtvaà parasya nästi | kintu tat-kartåtva-pratiñedhärtham anüdyate mätram hi | yasmän mäyayeti | yadyapi tat-prabhävata eva tat tad bhavati tathäpi ayaskäntavat tatra tasya vikäro nästéti bhävaù ||45||

viçvanäthaù : kià ca, naitad bhagavato vastutaù karmety äha—asya viçvasya janmädau janma-sthiti-saàhäre karmaëi parasya parameçvarasya ittham-bhävaù kartåtvaà na bhavati, kintv anuvidhéyate çruti-småty-ädiñu sarvatra varëyate | kim-artham ? kartåtva-pratiñedhärtham | hi yato mäyayä tad äropitaà såñöy-ädénäà guëa-käryatvät bahiraìgayä mäyayä eva kartåtvaà parama-puruñe äropitam iti mat-kåtam apédaà mat-svämitvä tena parameçvareëaiva kåtaà, na tu vastutaù parameçvaraù sva-svarüpeëa kartety arthaù | tathä ca çrutiù—niñkalaà niñkriyaà çäntaà niravadyaà niraïjanam [çve.u. 6.19] iti ||45||

—o)0(o—

1 - , | tat pürvoktaà kià kutaù ity arthaù2 | | anüdyata iti uktasyärthasya punaù kartavyatvenopädänam anuvädaù aprasaktasya ca

- | pratiñedho na sambhavatéty ataù prasakta pratiñedhärtham evätränuvädaù kriyateanuvarëyate “anuvartyate” |iti päöhau3 | - |kartåtveti adhiñöhäna jïäne hi taträropitasya pratiñedha iti bhävaù

|| 2.10.46 ||

ayaà tu brahmaëaù kalpaù savikalpa udähåtaù |vidhiù sädhäraëo yatra sargäù präkåta-vaikåtäù ||

madhvaù : anya-kalpänäà sädhäraëaù | yatraiva präkåta-vaikåtäù sarva-sargäù | anya-brahma-kalpänäà ca sädhäraëaù ||46||

çrédharaù : uktam artham upasaàharati—ayaà tv iti | brahmaëaù sambandhé kalpo mahä-kalpo vikalpo’väntaras tat-sahita udäharaëatvena saàkñepata uktaù | kathambhütaù ? yatra mahä-kalpe präkåtä mahad-ädi-sargä aväntara-kalpe ca vaikåtäù | sthävarä visargä ity ayaà vidhih prakäro’nyair mahä-kalpädibhiù sädhäraëaù ||46||

krama-sandarbhaù : ayaà tv iti | kalpo brahma-dinam | sa-vikalpaù sa-bhedaù | atha kalpa-gaëanä yathä skända-prabhäsa-khaëòe—

(1) prathamaù çveta-kalpas tu (2) dvitéyo néla-lohitaù | (3) vämadevas tåtéyas tu (4) tato gäthäntaro paraù || (5) rauravaù païcamaù proktaù (6) ñañöhaù präëa iti småtaù | (7) saptamo’tha båhat-kalpaù (8) kandarpo’ñöama ucyate || (9) satyo’tha navamaù prokta (10) éçäno daçamaù småtaù | (11) dhyäna ekädaçaù proktas (12) tathä särasvato’paraù ||(13) trayodaça udänas tu (14) gäruòo’tha caturdaçaù | (15) kaurmaù païcadaço jïeyaù (16) paurëamäsé prajäpateù ||ñoòaço närasiàhas tu (17) samädhis tu tato’paraù | (18) ägneyo (19) viñëujaù (20) sauraù (21) soma-kalpas tato’praù ||(22) dväviàço bhävanaù proktaù (23) supumän iti cäparaù | (24) vaikuëöhaç (25) cärciñas tadvat (26) vallé-kalpas tato’paraù ||(27) saptaviàço’tha vairäjo (28) gauré-kalpas tathäparaù | (29) mäheçvaras tathä proktas (30) tripuro yatra ghätitaù ||pitå-kalpas tathä cänte yaù kuhür brahmaëaù småtaù |triàçat kalpäù samäkhyätä brahmaëo divasaiù sadä ||atétäç ca bhaviñyäç ca väräho vartate’dhunä | pratipad brahmaëaù proktä dvitéyärdhasya sämpratam || iti |

atra çvetaù çveta-värähaù sa eva värähaç ca | ayam eva brahmotpatti-samaye brähma ucyate iti jïeyam | evaà pitå-kalpa eva prathama-parärdhänte padma-nirmita-lokatvät pädma ucyate iti ca | ataù çré-bhägavatasya särasvata-kalpa-kathämayatvaà tu präyikam eva ||46||

viçvanäthaù : prakaraëam upasaàharati—brahmaëaù sambandhé kalpaù saàvatsra-çatätmako brahmaëaù paramäyu-rüpaù | vikalpo’väntaro brahma-

dina-rüpaù | yatra mahä-kalpe präkåtä mahad-ädi-sargä aväntara-kalpe ca vaikåtäù sthävarädi-sargäù iti | ayaà vidhiù prakäraù anyair mahä-kalpädibhiù sädhäraëaù | evaà ca, yävän kalpo vikalpo vä [bhä.pu. 2.8.12] ity asya praçnasyottaraà saìkñepeëa dattam ||46||

—o)0(o—

|| 2.10.47 ||

parimäëaà ca kälasya kalpa-lakñaëa-vigraham |yathä purastäd vyäkhyäsye pädmaà kalpam atho çåëu ||

çrédharaù : vakñyamäëaà vistaraà pratijänéte | parimäëaà sthülaà sükñmaà ca kalpasya lakñaëam iyän evaà-rüpa iti tad-vigraham aväntara-kalpaà manvantarädi-rüpaà vibhägaà ca yathävad vistareëa purastät tåtéya-skandhe vyäkhyäsyämi | tatra pädmaà kalpam atho iti kärtsnyena vyäkhyäyamänaà çåëu ||47||


viçvanäthaù : vistäreëa tu, yathä-kälo’numéyate ity asya praçnasyottara-madhya eva tasya (kalpa-parimäëa-praçnasya) uttaraà däsyamänaà pratijänéte | parimäëaà kédåçaà kalpänäà lakñaëam eva vigraho vapur yasya tat | kalpädi-lakñaëam vinä käla-parimäëaà na sidhyatéty arthaù | yathä yathävat | purastät tåtéya-skandhe | pädma-kalpam prathama-parärdhäntarbhavaà kalpa-gaëanä tu skända-prabhäsa-khaëòäj jïeyä, yathä—

prathamaù çveta-kalpas tu dvitéyo néla-lohitaù | vämadevas tåtéyas tu tato gäthäntaro paraù || rauravaù païcamaù proktaù ñañöhaù präëa iti småtaù | saptamo’tha båhat-kalpaù kandarpo’ñöama ucyate || satyo’tha navamaù prokta éçäno daçamaù småtaù | dhyäna ekädaçaù proktas tathä särasvato’paraù ||trayodaça udänas tu gäruòo’tha caturdaçaù | kaurmaù païcadaço jïeyaù paurëamäsé prajäpateù ||ñoòaço närasiàhas tu samädhis tu tato’paraù | ägneyo viñëujaù sauraù soma-kalpas tato’praù ||dväviàço bhävanaù proktaù supumän iti cäparaù | vaikuëöhaç cärciñas tadvat vallé-kalpas tato’paraù ||saptaviàço’tha vairäjo gauré-kalpas tathäparaù | mäheçvaras tathä proktas tripuro yatra ghätitaù ||pitå-kalpas tathä cänte yaù kuhür brahmaëaù småtaù |triàçat kalpäù samäkhyätä brahmaëo divasaiù sadä ||atétäç ca bhaviñyäç ca väräho vartate’dhunä |

pratipad brahmaëaù proktä dvitéyärdhasya sämpratam || iti |

tatra çvetaù çveta-värähaù, sa eva värähaç ca | ayam eva brahmotpatti-samaye brähma ucyate | evaà pitå-kalpa eva prathama-parärdhänte padma-nirmita-lokatvät pädma ucyate iti ca ||46||

—o)0(o—

|| 2.10.48-50 ||

çaunaka uväca—yad äha no bhavän süta kñattä bhägavatottamaù |

cacära térthäni bhuvas tyaktvä bandhün sudustyajän ||kñattuù kauçäraves tasya saàvädo’dhyätma-saàçritaù |yad vä sa bhagaväàs tasmai påñöas tattvam uväca ha ||

brühi nas tad idaà saumya vidurasya viceñöitam |bandhu-tyäga-nimittaà ca tathaivägatavän1 punaù ||

çrédharaù : yad artham såñöy-ädi-nirüpaëaà tad eva säkñäc chrotu-kämaù kathäntaraà påcchati—yad äheti | kñattä viduraù | bhuvaù sambandhéni térthäni | yad vä bhuvaù kñeträëi ceti || kauñäraver maitreyasya tasya kñattuç cädhyätma-jïäna-saàçritaù saàvädaù || punar ägatavän tatra ca nimittaà brühi ||48-50||

krama-sandarbhaù : tad evaà prastutam api pädma-kalpa-kathanaà kathäntara-çravaëotkaëöhyä sthagité-kåtya påcchati—yadäheti || kutreti sthäna-praçnaù tasya paramädaraëéyatvät | yad vä, påñöaù | yad vä, tattvam uväcety ubhayatra yac-chabdänvayatvät praçnottarayoù praçnau ||48-50||

viçvanäthaù : tad evaà prastutam api pädma-kalpa-kathanaà kathäntara-çravaëotkaëöhayä sthagitékåtya påcchati—yad äheti | vidurà tértha-yäträyäà maitreyäd ätmano gatim ity ädinä, yad bhavän avocad ity arthaù | bhagavän sarvajïaù | kñattä viduraù | kaçäravaer maitreyasya ||48-50||

—o)0(o—

|| 2.10.51 ||

süta uväca—räjïä parékñitä påñöo yad avocan mahä-muniù |

tad vo’bhidhäsye çåëuta räjïaù praçnänusärataù ||

1“yathaivägatavän” |iti kvacit päöhah

çrédharaù : räjïä påñöa iti | ayam arthah—yad yüyaà påcchatha idam eva räjäpi çukaà påñöavän | çuko’pi vidura-maitreya-saàvädaà puraskåtya ye pürvaà räjïä kåtäù praçnäs tad-anusäreëa sarvaà puräëärtham avocat | tad evähaà vo’bhidhäsyämi tathaiva çåëuteti ||51||

çrémad-bhägavataà yena svabrahma-mukhato1 mitam |brahma-näradayoù proktaà taà vande gurum éçvaram ||1||

yat sütrayantritam viçvaà narénarti jagantrayam |santasyam eva påcchantu yad atra skhalitaà mama ||2||

dvitéya-skandha-saàbandhi-padabhävärtha-dépikä |uddépyatäm iyaà sadbhir yathä syät tattva-dépikä ||3||ékñantäm icchayä santaù kñamantäà mama sähasam |mayä hi svéya-bodhäya kåtam etan na sarvataù2 ||4||

krama-sandarbhaù : athätra çré-çuka-pratijïäta-pädma-kalpa-kathane bhavad-abhéñöaà ca sampatsyata ity abhipretyäha—räjïeti | tenäpi çré-vidurädi-prastäva-pürvakaà çré-çaunakavat punaù praçnaù kåto’sti | çré-çukenäpi tathottaritam astéti bodhitaà sa-väsanatvät | tathä ca tåtéye vakñyate—kutra kñattur bhagavataù [bhä.pu. 3.1.3] ity ädinä ||51||

viçvanäthaù : räjïä påñöa iti | ayam arthaù—yad yüyaà påcchatha idam eva räjäpi çukaà påñöävän, çuko’pi vidur amaitreya-saàvädaà puraskåtya ye pürvaà räjïä kåtäù praçnäs tad-anusäreëa sarvam avocat tad eva vo’bhidhäsye ||51||

iti särärtha-darçinyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm |dvitéye daçamo’dhyäyaù saìgataù saìgataù satäm ||

brahmaëaç ca tåëasyäpi ceñöä prätisviké yataù |sa eva bhagavän viçvaà dhinvan våñöyät kåpämåtam ||

—o)0(o—

iti çrémad-bhägavate mahä-puräëe’ñöädaça-sähasryäà päramahaàsyäà saàhitäyäà

dvitéya-skandhe daça-lakñaëa-kathanaà näma daçamo’dhyäyaù

||2.10||

|| dvitéya-skandhaù samäptaù ||

1 - -sva mukhato brahma mukhataç - - ca sva mukhena brahmaëe brahma mukhena näradäyety | arthaù

2 särva-vibhaktikas | | tasiù sarveñäm arthe ity arthaù “ kvacin na garvata” |iti päöhaù

Date post:	16-Apr-2020
Category:	Documents
Upload:	others
View:	1 times
Download:	0 times

Bhagavata-Purana_Canto 2 - Vedic Illuminations€¦ · Web viewThere have been some formatting...

Documents