BIOTEHCNOLOGY IN ANIMAL HUSBANDRYistocar.bg.ac.rs/wp-content/uploads/2019/04/Bnt-5-6-.pdfudc 636...

UDC 636 ISSN 1450-9156

BIOTEHCNOLOGY

IN ANIMAL

HUSBANDRY

16th SYMPOSIUM ON INNOVATION

IN ANIMAL SCIENCE AND PRODUCTION

FACULTY OF AGRICULTURE, UNIVERSITY OF BELGRADE

INSTITUTE OF ANIMAL SCIENCES

Belgrade, November 17-18, 2004

VOL 20, 5-6

FOUNDER & PUBLISHER

INSTITUTE FOR

ANIMAL HUSBANDRY

11081 Belgrade-Zemun

BELGRADE 2004.

KORICE PRVA I ZADNJA

Journal for the improvement of Animal Husbandry

Časopis za unapredenje stočarstva

BIOTEHNOLOGIJA U STOČARSTVU UDC 636 ISSN 1450-9156

BIOTECHNOLOGY IN ANIMAL

HUSBANDRY

16th SYMPOSIUM ON INNOVATION

IN ANIMAL SCIENCE AND PRODUCTION

BIOTEHNOLOGIJA U

STOČARSTVU

XVI INOVACIJE U STOČARSTVU

17-18. 11. 2004.

Beograd - Zemun

2004.

Biotechnology in Animal Husbandry 20 (5-6), 2004 ISSN 1450-91 56

Publisher: Institute for Animal Husbandry Beograde – Zemun UDC: 636

Izdavački savet - Editorial Council

Prof. dr Milica Petrović, Predsednik

Dr Ratimir Cmiljanić, naučni savetnik, zamenik predsednika

Rajko Latinović, dipl. inž. Prof. dr Slobodan Jovanović, redovni profesor

Dr Stevica Aleksić, naučni savetnik

Dr Anna Nikolić, naučni savetnik

Dr Stevan Perković, naučni savetnik

Prof. dr Viliman Koljajić, redovni profesor

Borislav Radomir, dipl, inž. Dragan Miladinović, dipl. inž.

Mr Nebojša Nikitović

Uredništvo - Editor's Office

Academician Jan Plesnik, Slovak Republic

Academician S. Hinkovski, Bulgaria Prof. dr Jean Boyazoglu, ltaly

Dr Branislav Živković, Yugoslavia

Dr Michel Villemagne, France Dr Marin Todorov, Bulgaria

Dr Milan M. Petrović, Yugoslavia

Prof. dr František Urban, Czech Republic

Prof. dr Gunnar Klemetsdal, Norway

Prof. dr Martin Wahner, Germany Prof. dr Stanimir Kovčin, Yugoslavia

Dr Ljiljana Sretenović, Yugoslavia

Dr Laszlo Fesiis, Hungary Dr Wladyslaw Migdal, Poland

Dr. W. Branscheid, Germany

Za izdavača – On behalf of the publisher

Dr Milan M. Petrović, naučni savetnik, direktor Instituta za stočarstvo

Glavni i odgovorni urednik - Editor in Chief

Dr Zlatica Pavlovski, naučni savetnik

Urednici - Editors

Dr Milan P. Petorvić, naučni savetnik

Dr Branislav Miščević, naučni savetnik

Lektor i predvod na engleski - Language editor

Olga Božić i Mirjana Miljuš

Adresa uredništva - Address of the editor's office

Institut za stočarstvo, Beograd-Zemun, 1 1080 Zemun, SCG Institute for Animal Husbandry, Belgrade-Zemun, 1 1080 Zemun, Serbia & Montenegro

Tel. / Phone 381 11 691 611 e-mail [email protected]

381 11 670 121 w.w.w.istocar.bg.ac.yu

381 1 1 670 541

Fax 381 11 670 164

Biotechnology in Animal Husbandry is covered by Agricultural Information Services (AGR1S) - Bibliographic coverage of abstracts; Electronic lournal Access Project by Colorado Alliance Research

Libraries - Colorado, Denver, USA; Matica Srpska Library - Referal Center; National Library of Serbia;

University Library "Svetozar Marković", Belgrade.

Godišnja pretplata - Annual subscription: za pojedince - 500 din., za organizacije 1200 din. - foreign

subscriptions 20 EUR. Žiro račun 40805-603-7-20-19072 kod ZOP Zemun.

Časopis se objavljuje u tri dvobroja godišnje. Tiraž 200 primeraka-Jouranl is published in three double issues. Cirrculation 200 copies.

U troškovima objavljivanja časopisa učestvuje Ministarstvo za nauku i tehnologiju Republike Srbije - The

publication of this journal is sponsored by the Minisiry of Science and Technology of the Republic of Serbia. Štampa: "Mladost birošped", Novi Beograd, Bulevar AVNOJ-a 12

P R E D G O V O R

Institut za stočarstvo Poljoprivrednog fakulteta u Beogradu-Zemunu

organizuje po šesnaesti put, tradicionalni naučno-stručni simpozijum

»Inovacije u stočarstvu«, o dostignućima i problematici savremene

stočarske proizvodnje. Na ovom međunarodnom skupu pored naučnih

radnika prisustvuju i aktivno učestvuju stručnjaci iz primarne stočarske

proizvodnje kao i stručnjaci koji rade na poslovima u savetodavnim i

obrazovnim ustanovama u oblasti poljoprivrede i poslovima

poljoprivredne insepekcije. Osnovni cilj Inovacija je da se što veći broj

stručnjaka, kao farmera (robnih proizvođača) upozna sa novijim

zootehničkim dostignućima i njihovom primenom u praksi unaprede

stočarsku proizvodnju.

Organizacija Inovacija se odvija kroz rad određenih sekcija, i to:

selekcija i oplemenjivanje, odgajivanje i reprodukcija, ishrana domaćih

životinja i lovna privreda, pčelarstvo i nekonvencionalna stočarska

proizvodnja.

Želja nam je da prikažemo i zajednički prodiskutujemo savremene

aspekte iz navedenih oblasti, zbog čega smo zamolili eminentne naučne i

stručne radnike, da iz navedenih oblasti napišu pregledne (revijalne) i

naučne radove koji su u celosti štampani u časopisu »Biotehnologija u

stočarstvu«.

Nadamo se da će prezentirana saznanja, kao i diskusije učesnika

seminara po određenim temama značajno doprineti daljem unapređenju

proizvodnje u stočarstvu, a najrealniju ocenu vrednosti skupa svakako će

dati korisnici u praksi, čije primedbe očekujemo sa uvažavanjem.

Prof. dr Gligorije Trifunović

Predsednik Organizacionog odbora

7


Institut za stočarstvo, Poljoprivredni fakultet, Beograd-Zemun

17-18. novembar 2004.

ORGANIZACIONI ODBOR

Prof. dr Gligorije Trifunović, predsednik

Doc. dr Nenad Đorđević, potpredsednik

Mr Predrag Perišić, sekretar

Prof. dr Zlatko Skalicki, član

Prof. dr Milica Petrović, član

Prof. dr Goran Grubić, član

Prof. dr Cvijan Mekić, član

Dr Milan M. Petrović, član

Prof. dr Mihailo Ostojić, član

Dr Ljiljana Sretenović, član

Dipl. inž. Bojan Stojanović, član

Dipl. inž. Ognjen Adamović, član

PROGRAMSKI ODBOR

Prof. dr Milica Petrović, predsednik

Prof. dr Zlatko Skalicki, potpredsednik

Mr Predrag Perišić, sekretar

Prof. dr Dušan Latinović, član

Prof. dr Sreten Mitrović, član

Prof. dr Cvijan Mekić, član

Prof. dr Mihailo Ostojić, član

Prof. dr Vesna Poleksić, član

Prof. dr Slavča Hristov, član

Prof. dr Gligorije Trifunović, član

Dr Milan M. Petrović, član

Dr Milan P. Petrović, član

Prof. dr Živan Jokić, član

Dr Miroslav Žujović, član

Mr Borislav Radomir, član

I

S A D R Ž A J

Lj. Lazarević, G. Trifunović, M.M. Petrović,D. Latinović, Z. Skalicki

STANJE, PROBLEMI I MOGUĆNOSTI RAZVOJA GOVEDARSTVA U

SRBIJI ………………………………………………………………………………

1

C. Mekić, M. P. Petrović

STANJE, PERSPEKTIVA I POTREBA UNAPREĐENJA OVČARSKE

PROIZVODNJE U NAŠOJ ZEMLJI ………………………………………………

15

Zlatica Pavlovski, S. Mitrović

STANJE I STRATEGIJA RAZVOJA ŽIVINARSKE PROIZVODNJE

U NAŠOJ ZEMLJI .....................................................................................................

29

G. Trifunović, D. Latinović, C. Mekić, Radica Đedović, P. Perišić,

G. Bunevski,R. Nikolić

UTICAJ NIVOA PRINOSA MLEKA NA OSOBINE PLODNOSTI GOVEDA…..

35

Radica Đedović, D. Latinović, V. Bogdanović, G. Trifunović,

Radmila Beskorovajni

NASLEDNOST OSOBINA PLODNOSTI U PROGENOM TESTU BIKOVA

HOLŠTAJN-FRIZIJSKE RASE ……………………………………………………

41

Gj. Bunevski, T. Trajkovski, G. Trifunović, M. Adamov

ODGAJIVAČKI PROGRAM GOVEDA U R. MAKEDONIJI ……………………

47

P. Perišić, Z. Skalicki, S. Stojanović, G. Trifunović, V. Bogdanović,

D. Karović

MORFOMETRIJSKE KARAKTERISTIKE KONTROLISANE POPULACIJE

PODOLSKE RASE …………………………………………………………………

55

V. Bogdanović, Radica Đedović, P. Perišić, M. M. Petrović

PRINCIPI DEFINISANJA ODGAJIVAČKIH CILJEVA U STOČARSTVU..........

61

D. Radojković, Milica Petrović, M. Mijatović

PROCENA EFEKATA SELEKCIJE NA PLODNOST SVINJA PRI PRIMENI

RAZLIČITIH METODA I INTENZITETA SELEKCIJE ………………………….

69

V.Vuković, S. Andonov, Milica Petrović, D. Vasilev, S. Beličovski

HERITABILITET OSOBINA VELIČINE LEGLA SVINJA OCENJEN

REPEATABILITY ANIMAL MODELOM SA JEDNOM ILI SA

DVE OSOBINE …………………………………………………………………….

79

M. P. Petrović, Dragana Ružić, M. Žujović, Z. Skalicki

PERSPEKTIVE SELEKCIJE U OVČARSTVU SRBIJE ………………………….

87

M. D.Petrović, Z.Skalicki, V.Bogdanović, Snežana Bogosavljević-Bošković

UTICAJ PARAGENETSKIH FAKTORA NA OSOBINE ŽIVOTNE

PROIZVODNJE KOD KRAVA SIMENTALSKE RASE ........................................

95

M. Ostojić, D. Cvijanović

ORGANSKA PROIZVODNJA MLEKA ..................................................................

101

II

Hristov S., Stanković B., Relić Renata, Ranđelović Slađana

HIPOHLORITI U DEZINFEKCIJI VIMENA KRAVA POSLE MUŽE .................

107

B. Stančić, I. Radović

TRAJANJE POSTLAKTACIJSKOG ESTRUSA I OPTIMALNO VREME VO

KRMAČA ..................................................................................................................

117

C. Mekić, R. Vujić, S. Hristov, G. Trifunović, P. Perišić

POJAVA ESTRUSA I POLNA AKTIVNOST OVACA TRETIRANIH

FLUOROGESTONACETATOM (FGA) PLUS PMSG TOKOM

ANESTRUSNOG PERIODA ………………………………………………………

123

M. Žujović, S. Josipović, Zorica Tomić, Zlatica Pavlovski, R.Cmiljanić,

Zorica Nešić

UPOREDNO ISPITIVANJE PRINOSA MESA JEDINACA I BLIZANACA U

ZAPATU F2 GENERACIJE MELEZA DOMAĆE PRAMENKE SA

MERINOLANDSCHAF (VIRTEMBERG) NA PODRUČJU STARE PLANINE ……

131

N. Pacinovski, Elena Eftimova

PROIZVODNE OSOBINE AVASI OVACA U REPUBLICI MAKEDONIJI ........

139

Natalija Dozet, O. Maćej, Snežana Jovanović

KOZIJE MLIJEKO I KOZIJI SIREVI – OSNOVA ZA PROIZVODNJU

KVALITETNE HRANE ............................................................................................

147

Snežana Jovanović, M. Barać, O. Maćej

KARAKTERISTIKE AUTOHTONE PROIZVODNJE HOMOLJSKOG BELOG

SIRA U SALAMURI .................................................................................................

157

Nedeljka Nikolova, D. Kocevski

UTICAJ SEZONE NA FIZIČKE I HEMIJSKE OSOBINE LJUSKE KOKOŠJIIH

JAJA ………………………………………………………………………………...

165

Snežana Bogosavljević-Bošković, S. Mitrović, Vera Radović, V. Dosković

UTICAJ RAZLIČITIH NEINDUSTRIJSKIH SISTEMA GAJENJA

NA KONFORMACIJU TRUPA BROJLERSKIH PILIĆA ......................................

175

Snežana Bogosavljević-Bošković, R. Đoković, M. Petrović, V.Radović

ODABRANI PARAMETRI KVALITETA OBRAĐENIH TRUPOVA

BROJLERSKIH PILIĆA ...........................................................................................

181

N. Đorđević, M. Adamović, G. Grubić, Aleksandra Bočarov-Stančić

UTICAJ ORGANOZEOLITA I UREE NA HEMIJSKI SASTAV I KVALITET

SILAŽE CELE BILJKE KUKURUZA .....................................................................

187

M. Adamović, J. Lemić, Magdalena Tomašević-Čanović, M. Jovičin, Mira

Kovačević

UTICAJ PUFERA NA PRODUKCIJU I SASTAV MLEKA I METABOLIČKI

PROFIL KRAVA ...........................................................................................

195

Ž. Novaković, M. Adamović, G. Grubić, O. Adamović, B. Stojanović, M.

Radivojević

EFIKASNOST KORIŠĆENJA ZAMENE ZA MLEKO U USLOVIMA

JEDNOKRATNOG NAPAJANJA TELADI .............................................................

203

III

B. Stojanović, G. Grubić, O. Adamović

KORIŠĆENJE TERMIČKI OBRAĐENIH ŽITARICA I SOJE U ISHRANI

TELADI …………………………………………………………………………….

213

O. Adamović, B. Stojanović, G. Grubić, M. Radivojević

ALTERNATIVNI IZVORI PROTEINA U ZAMENAMA ZA

MLEKO ......................................................................................................................

221

Mirjana Joksimović Todorović, Ž. Jokić, Vesna Davidović

ZNAČAJ SELENA I VITAMINA E U ISHRANI SVINJA .....................................

233

G. Cilev, J. Šokarovski, N. Marcekić, S. Stefanovski, B. Palaševski, Nataša

Gjorgovska

EFEKTI KORIŠĆENJA NEKONVENCIONALNIH HRANIVA IZ

AGROKOMPLEKSA U SMEŠAMA ZA ISHRANU PRASADI U B-FAZI …….

239

N. Memiši, Frida Bauman, C. Mekić, V, Bogdanović

ZNAČAJ MINERALNE ISHRANE ZA PROIZVODNJU I ZDRAVSTVENO

STANJE KOZA .........................................................................................................

249

Vera Radović, I.Rajić, Snežana Bogosavljević-Bošković

MINAZEL PLUS U ISHRANI ĆURAKA U TOVU, UTICAJ NA PROIZVODNE

OSOBINE …………………………………………………………………………..

259


UTICAJ RAZLIČITIH IZVORA FOSFORA NA MASU KOSTIJU PILIĆA U

TOVU .........................................................................................................................

265

Ž. Dolijanović, Snežana Oljača, D. Kovačević

ZDRUŽENI USEV KUKURUZA I SOJE - EFIKASNIJE ISKORIŠĆAVANJE

KABASTE HRANE U ISHRANI PREŽIVARA ......................................................

273

Vesna Krnjaja, Jelena Lević, Zorica Tomić

KONTAMINACIJA HRANE ZA ŽIVOTINJE TOKSIGENIM VRSTAMA

RODA FUSARIUM I MIKOTOKSINIMA U SRBIJI ……………………………..

281

R. Tomić, D. Živković

PROMENE U POLJOPRIVREDNOM SAVETODAVSTVU SRBIJE ……………

293

S. Jelić, Tatjana Jovanović, Marija Nikolić

ULOGA STOČARSKE PROIZVODNJE U RURALNOM RAZVOJU SRBIJE .....

301

D. Gačić, Z. Popović, N. Novaković

ANALIZA NASELJAVANJA I TROFEJNIH KARAKTERISTIKA JELENA

(Cervus elaphus L.) NA PODRUČJU VELIKOG JASTREPCA ..............................

309

V. Maletić

REALNI PRIRAST DIVLJIH SVINJA U POLUINTENZIVNOM GAJENJU

U OGRADAMA .......................................................................................................

317

N. Novaković, D. Gačić

ODNOS BRUTO I NETO TELESNIH MASA DIVLJIH SVINJA (Sus Scrofa L.)

U OGRAĐENOM LOVIŠTU “CRNI LUG” ……………………………………….

321

V. Maletić

GUBICI KOD FAZANSKIH PILIĆA U PERIODU ADAPTACIJE …………...

327

IV

Vesna Poleksić, B. Stojnić, G. Topisirović

GAJENJE PUŽEVA U SRBIJI – KONCEPTI I PRVA ISKUSTVA .......................

333

V. Zarić, Mirjana Miščević, Vesna Poleksić, B. Stojnić

MOGUĆNOSTI POBOLJŠANJA IZVOZNE STRUKTURE JESTIVIH

PUŽEVA IZ SRBIJE .................................................................................................

341

M. Mladenović, N. Nedić, N. Stefanović

UTICAJ VARIJANTI DULITLOVOG METODA NA KVALITET

MATIČNJAKA I MASU MATICA ………………………………………………..

351

M. Mladenović, N. Nedić, G. Čakardić, G. Jevtić

KORELACIONA ZAVISNOST BROJA POLENARICA I POVRŠINE LEGLA

U PROLEĆNOM RAZVOJU PČELA ......................................................................

357

G. Jevtić, M. Mladenović, N. Nedić, B.Dinić

UTICAJ KOLIČINE ČVRSTE HRANE NA ZIMOVANJE PČELINJIH DRUŠTAVA.......

363

V

C O N T E N T

Lj. Lazarević, G. Trifunović, M.M. Petrović, D. Latinović, Z. Skalicki

STATE, PROBLEMS AND POSIBILITIES OF DEVELOPMENT OF

CATTLE PRODUCTION IN SERBIA .....................................................................

1

Mekić C., M. P. Petrović

STATE, PERSPECTIVE AND NEED ADVANCEMENT SHEEPS

PRODUCTIONS IN OUR COUNTRY……………………………………………..

15

Zlatica Pavlovski, S. Mitrović CURRENT SITUATION AND DEVELOPMENT STRATEGY OF

POULTRY PRODUCTION IN OUR COUNTRY …………………………………

29

G. Trifunović, D. Latinović, C. Mekić, Radica Đedović, P. PerišIć,

G. Bunevski, R. Nikolić

THE INFLUENCE OF MILK LEVEL ON THEFERTILITY TRAITS OF

CATTLE …………………………………………………………………………….

35

Radica Đedović, D. Latinović, V. Bogdanović, G. Trifunović, Radmila

Beskorovajni

HEREDITY OF FERTILITY TRAITS IN PROGENY TEST OF HOLSTEIN-

FRIESIAN BULLS …………………………………………………………………

41

Gj. Bunevski, T. Trajkovski, G. Trifunovic, M.Adamov

CATTLE BREEDING PROGRAMME IN R. OF MACEDONIA ………………...

47

P. Perišić, Z. Skalicki, S. Stojanović, G. Trifunović, V. Bogdanović, D. Karović

MORPHOMETRICAL CHARACTERISTICS OF CHECKED

PODOLIAN POPULATION ……………………………………………………….

55


PRINCIPLES OF DEFINING BREEDING GOALS IN ANIMAL

PRODUCTION ……………………………………………………………………..

61


ESTIMATION OF EFFECTS OF SELECTION OF FERTILITY TRAITS BY

USING OF DIFFERENT METHODS AND INTENSITY OF SELECTION ……..

69


HERITABILITY OF LITTER SIZE TRAITS OF SWINE ESTIMATED BY

REPEATABILITY ANIMAL MODEL WITH ONE AND TWO TRAIT ………...

79

M.P. Petrović, Dragana Ružić, M. Žujović,Z. Skalicki

PROSPECT OF SHEEP SELECTION IN SERBIA .................................................

87

M. D. Petrović, Z. Skalicki, V. Bogdanović, Snežana Bogosavljević-Bosković

THE EFFECT OF PARAGENETIC FACTORS ON LIFETIME PRODUCTION

TRAITS IN SIMMENTAL COWS ………………………………………………...

95


ORGANIC MILK PRODUCTION ............................................................................

101

VI


HYPOCHLORITES IN COW TEAT DIPPING DESINFECTION AFTER

MILKING ...................................................................................................................

107


POSTLACTATIONAL ESTRUS DURATION AND OPTIMAL AI-TIMING

FOR SOWS ................................................................................................................

117


APPEARANCE OF ESTRUS AND SEX ACTIVITY OF SHEEPS TREATED

FLUOROGESTONACETAT (FGA) PLUS PMSG FLAN ANESTRUS PERIOD……

123

M. Žujović, S. Josipović, Zorica Tomić, Zlatica Pavlovski,

R.Cmiljanić, Zorica Nešić

COMPARATIVE RESEARCH OF THE MEAT YIELD FROM SINGLE AND

TWIN LAMBS IN HERD OF F2 GENERATION CROSSBREDS OF

DOMESTIC PRAMENKA AND MERINOLANDSCHAF (WÜRTTENBERG)

IN THE REGION OF STARA PLANINA MOUNTAIN .........................................

131

N. Pacinovski , Elena Eftimova

PRODUCTION TRAITS OF AWASSI SHEEP IN REPUBLIC OF

MACEDONIA ……………………………………………………………………...

139


GOAT MILK AND GOAT CHEESES – BASIS FOR QUALITY FOOD

PRODUCTION ……………………………………………………………………..

147


CHARACTERISTICS OF AUTOHTHONOUS PRODUCTION HOMOLJE

WHITE CHEESE IN BRINE .....................................................................................

157


EFFECT OF SEASON ON PHYSICAL AND CHEMICAL HARACTERISTICS

OF HEN’S EGGSHELL ............................................................................................

165

Snežana Bogosavljević-Bošković, S. Mitrović, Vera Radović, V.Dosković

THE INFLUENCE OF DIFFERENT NON-INDUSTRIAL REARING SYSTEMS

ON THE DRESSING PERCENTAGE AND PROCESSED BROILER CARCASS

CONFORMATION …………………………………………………………………

175

Snežana Bogosavljević-Bošković, R. Đoković, M. Petrović, V. Radović

ANALYSIS OF THE PROPORTION OF BASIC CARCASS PARTS OF

DIFFERENT STRAINS OF BROILER CHICKENS ……………………………...

181

N. Đorđević, G. Grubić, M. Adamović, Aleksandra Bočarov-Stančić

THE INFLUENCE OF ADDITION OF UREA AND ORGANOZEOLITE ON

CHEMICAL COMPOSITION AND QUALITY OF MAIZE PLANT SILAGES..

187

M. Adamović, J. Lemić, Magdalena Tomašević-Čanović, M. Jovičin, Mira

Kovačević

THE INFLUENCE OF BUFFER ON MILK PRODUCTION AND

COMPOSITION, DIGESTION DIET IN RUMEN METABOLIC PROFILE IN

COWS ………………………………………………………………………………

195

VII

Ž. Novaković, M. Adamović, G. Grubić, O. Adamović, B. Stojanović,

M. Radivojević EFFICIENCY OF MILK REPLACERS USAGE IN CONDITIONS

OF CALVES FEEDING ONCE PER DAY ………………………………………..

203


USING OF HEAT TREATED CEREAL GRAINS AND WHOLE

SOYBEANS IN THE NUTRITION OF CALVES ………………………………...

213


PROTEIN ALTERNATIVES IN MILK REPLACERS …………………………...

221

Mirjana Joksimović Todorović, Ž. Jokić,Vesna Davidović

THE INFLUENCE OF SELENIUM AND VITAMIN E IN PIGS NUTRITION ....

233

G. Cilev, J. Šokarovski, N. Marcekić, S. Stefanovski, B. Palaševski, Nataša

Gjorgovska

EFFECT OF USING OF UNCONVENCIONAL FEEDSTUFFS FROM

AGRICULTURE IN MIXTURES FOR NUTRITION OF PIGLETS IN B-FASE...

239

N. Memiši, Frida Bauman, C. Mekić, V. Bogdanović

SIGNIFICANCE OF MINERAL INTAKE FOR PRODUCTION AND HEALTH

OF GOATS …………………………………………………………………………

249


MIN-A-ZEL PLUS IN DIET FOR THE FATTENING TURKEIS, INFLUENCE

ON THE PRODUCTION TRAITS …………………………………………………

259


THE INFLUENCE OF DIFFERENT SOURCES OF PHOSPHORUS TO THE

BONE’S WEIGHT OF FATTENING CHICKENS ………………………………..

265


THE INTERCROPPING OF MAIZE AND SOYBEAN - EFFICIENCY USING

OF VOLUMINOUS FOOD IN RUMINANTS DIET ……………………………...

273


CONTAMINATION OF ANIMAL FEEDS BY TOXIGENIC SPECIES OF

GENUS FUSARIUM AND MYCOTOXINS IN SERBIA …………………………

281


CHANGES IN THE AGRICULTURAL EXTENSION OF SERBIA ……………..

293


THE ROLE OF CATTLE BREEDING IN RURAL DEVELOPMENT OF

SERBIA ......................................................................................................................

301


ANALYSIS OF COLONISATION AND TROPHY CHARACTERISTICS OF

RED DEER (Cervus elaphus L.) IN THE AREA OF VELIKI JASTREBAC ……..

309

V. Maletić

REAL INCREASE OF WILD BOAR IN SEMI-INTENSIVE NURTURING IN

FENCED AREA ……………………………………………………………………

317

VIII


DRESSED VERSUS UNDRESSED WEIGHT RELATIONSHIP IN WILD

BOARS (Sus Scrofa L.) IN THE ENCLOSED HUNTING GROUND “CRNI

LUG” ………………………………………………………………………………..

321

V. Maletić

LOSSES IN PHEASANT CHICKEN IN THE ADAPTATION PERIOD ………...

327


FARMING SNAILS IN SERBIA - CONCEPTS AND INITIAL EXPERIENCES..

333


POSSIBILITIES OF IMPROVMENT OF EDIBLE SNAIL EXPORT

STRUCTURE FROM SERBIA .................................................................................

341


THE INFLUENCE OF LARVAE NOURISHMENT ON QUALITY OF QUEEN

CELLS AND WEIGHT OF HONEY QUEENS …………………………………...

351

M. Mladenović, N. Nedić, G. Čakardić

CORRELATION BETWEEN NUMBER OF POLLEN BEES AND BROOD

SURFACE ON SPRING DEVELOPMENT OF BEE COLONY .............................

357

Jevtić G., Mladenović M., Nedić N. and Dinić B.

EFFECT OF SOLID FOOD AMOUNT ON HONEYBEE COLONIES

WINTERING ……………………………………………………………………….

363

Biotechnology in Animal Husbandry 20 (5-6), p. 1 – 14 , 2004 ISSN 1450-91 56

Publisher: Institute for Animal Husbandry Beograde – Zemun UDC: 636.2.053

STANJE, PROBLEMI I MOGUĆNOSTI RAZVOJA GOVEDARSTVA

U SRBIJI1

Lj. Lazarević, G. Trifunović, M.M. Petrović,

D. Latinović, Z. Skalicki2

Sadržaj: U radu je analizirano stanje, problemi i mogućnosti razvoja govedarstva u

Srbiji. Govedarstvo u Srbiji karakteriše nepovoljno stanje i brojni problemi. Smanjuje se

broj goveda i proizvodnja mleka i mesa. Preovlađuju sitni odgajivači sa malim posedom

zemljišta i malim brojem goveda, koji su sve stariji. Robni proizvođači mleka i mesa se

sporo razvijaju. Mere unapređenja govedarstva su dale male efekte. Razvojne

mogućnosti govedarstva u Srbiji su vrlo značajne, a sadržane su u raspoloživom

zemljištu, fondu goveda, radnoj snazi, stručnom i naučnom potencijalu i objektima za

preradu mleka i mesa. Budućnost govedarstva mora se zasnivati na izvozu mesa i

mesnih prerađevina, sirevima, priplodnim grlima i savremenim tehnologijama.

Ključne reči: Stanje i problemi govedarstva, smerovi proizvodnje, oplemenjivanje.

Uvod

Stanje i prblemi govedarstva, koje predstavlja osnovnu granu stočarstva i

poljoprivrede, rezultat je delovanja brojnih uslova i faktora, od kojih je većina

dugoročnog karaktera. Opšte stanje govedarstva u Srbiji je nepovoljno i to kako u

pogledu broja goveda, tako i u pogledu strukture, proizvodnje i ekonomike. U pogledu

broja i proizvodnje mleka i mesa govedarstvo zadovoljava smanjene potrebe domaćeg

tržišta, dok izvoza praktično nema. To je u suprotnosti sa raspoloživim prirodnim

resursima, radnom snagom, stručnim i naučnim potencijalima, preradnim kapacitetima i

mogućnostima izvoza. Zabrinjavaju negativni trendovi u smanjenju broja goveda,

usitnjenoj i nedovoljno kvalitetnoj proizvodnji, slaboj opremljenosti, organizovanosti i

motivisanosti proizvođača, odsustvu dugoročne strategije razvoja, nepovoljnih kredita i

nedovoljne angažovanosti državnih organa u stvaranju povoljnijeg miljea za razvoj ove

osnovne grane stočarstva.

U ovom radu analizirani su brojno stanje goveda, rasni sastav, proizvodnja mleka i

mesa, struktura govedarstva po popisu 2002 godine, mere unapređenja i potrebe

mogućnosti budućeg razvoja.

1 Plenarni referat po pozivu – Reviw Paper 2 Dr Ljubomir Lazarević, redovni profesor u penziji, dr Gligorije Trifunović, vanredni profesor, dr Dušan

Latinović, redovni profesor, dr Zlatko Skalicki, redovni profesor, Poljoprivredni fakultet, Zemun,

dr Milan M.Petrović, naučni savetnik, direktor Instituta za stočarstvo, Zemun

Lj. Lazarević, G. Trifunović, M.M. Petrović, D. Latinović, Z. Skalicki 2

Stanje i problemi govedarstva u Srbiji

Brojno stanje goveda prikazano je u tabeli 1 za period od skoro četrdeset godina.

Pored ukupnog broja sadržani su i podaci o broju krava i steonih junica, teladi i junadi i

ostalih odraslih goveda (priplodni bikovi i volovi).

Tabela 1. Brojno stanje goveda u Srbiji, 000 grla

Table 1. The number of catlle in Serbia, 000 heads

Godina

Year

Goveda

ukupno

Cattle total

Krave i st.junice

Cows and preg.

heifers

Telad i junad

Calves and

followers

Ostala odrasla

goveda

Other grown cattle

1965 2142 986 942 212

1970 2147 1126 813 208

1975 2649 1370 115 164

1980 2367 1284 984 99

1985 2250 1242 928 80

1990 1978 1145 777 56

1991 1908 1135 718 55

1992 1788 1057 676 55

1993 1814 1068 696 50

1994 1639 983 612 44

1995 1777 1082 644 51

1996 1745 1065 638 42

1997 1720 1052 628 40

1998 1717 1062 617 38

1999 1653 1046 565 42

20001 1272 843 395 34

20011 1187 812 346 29

20021 1177 802 338 37

20031 1162 790 344 28

Polj.preduz.i

zem.zadruge

2003

75

31

1 Bez Kosova i Metohije

Without Kosovo and Metohija

Na početku posmatranog perioda ostvaren je porast ukupnog broja goveda, krava i

steonih junica i teladi i junadi do 1975. godine. Posle 1999. godine nedostaju podaci za

Kosovo i Metohiju. Na kraju posmatranog perioda, 2003. godine, goveda je ukupno bilo

43,9%, krava i steonih junica 57,7%, teladi i junadi 30,9%, a ostalih goveda 17,1% u

odnosu na 1975. godinu. Broj krava i steonih junica je najmanje smanjen, a teladi i

junadi, ako se zanemare ostala goveda, najviše, što je nepovoljan pokazatelj iza koga

može da bude smanjena plodnost, veći gubici kod podmlatka i veće otuđenje (prodaja,

Stanje, problemi i mogućnosti razvoja govedarstva u srbiji 3

klanje) podmlatka u manjem uzrastu. U tabelama 2 i 3 prikazano je brojno stanje

goveda po administrativnim delovima Srbije za Centralnu Srbiju i za Vojvodinu. Može

se zapaziti sličnost u tendencijama smanjenja. Prema poljoprivrednom zemljištu, koga u

Srbiji, bez Kosova i Metohije ima oko 5,1 milion hektara na 100 ha dolazi 22,8 goveda,

odnosno 15,5 krava. Upoređeno sa drugim zemljama pomenuta zastupljenost goveda

ukupno i krava iznosi: u Bugarskoj 13,6 i 8,8, u Mađarskoj 16,3 i 7,2, u Nemačkoj

118,4 i 37,1, u Danskoj 83,6 i 27,2, u Holandiji 176,8 i 64,9 grla. Iz poređenja

proizilazi da smo nešto bolji od Bugarske i Mađarske u pogledu broja goveda i broja

krava i visoko steonih junica, ali da višestruko zaostajemo od Nemačke i Danske i

posebno Holandije. Imajući u vidu da su naša obradiva zemljišta plodnija, a livade i

pašnjaci slabiji, uz manje padavine i njihovo neravnomerno ispoljavanje, proizilazi da

postoje veliki neiskorišćeni prirodni potencijali za razvoj govedarstva i šire stočarstva u

Srbiji i to sa ciljevima i programima samo da se približimo pomenutim zemljama

zapadne Evrope.

Tabela 2. Brojno stanje goveda u Centralnoj Srbiji, 000 grla

Table 2. The number of cattlen Central Serbia, 000 heads

Godina

Year

Goveda ukupno

Cattle total

Krave i steone junice

Cows and preg. heifers

Telad i junad

Calves and

followers

Ostala odrasla

goveda

Other grown cattle

1965 1437 686 600 151

1970 1446 828 472 16

1975 1815 1010 689 116

1980 1658 960 624 74

1985 1549 909 586 54

1990 1323 822 464 37

1991 1262 804 426 32

1992 1146 729 384 33

1993 1183 741 410 32

1994 1026 660 342 24

1995 1133 734 365 34

1996 1110 723 356 31

1997 1086 718 338 30

1998 1064 724 311 29

1999 1067 738 295 34

20001 1048 738 276 34

20011 974 708 235 31

20021 962 698 228 37

20031 946 686 232 28 1 Bez Kosova i Metohije



Tabela 3. Brojno stanje goveda u Vojvodini, 000 grla

Table 3. The number of cattle in Vojvodina, 000 heads

Godina

Year

Goveda ukupno

Cattle total

Krave i steone junice

Cows and preg. heifers

Telad i junad

Calves and

followers

Ostala odrasla

goveda

Olher grown cattle

1965 424 179 240 5

1970 377 150 220 7

1975 447 173 269 5

1980 338 130 207 1

1985 297 120 174 4

1990 237 101 135 1

1991 221 102 118 0

1992 221 101 120 0

1993 227 104 123 0

1994 202 100 102 0

1995 220 104 116 0

1996 223 104 119 0

1997 231 105 126 0

1998 231 104 127 0

1999 232 105 127 0

20001 222 105 117 0

20011 215 104 111 0

20021 215 104 111 0

20031 215 104 111 0



Rasni sastav goveda. Rasni sastav goveda u Srbiji je izmenjen i unapređen u drugoj

polovini dvadesetog veka, Lazarević i sar. (1995 i 1999), Romčević (1999). To je

postignuto uvođenjem veštačkog osemenjavanja goveda, uvozom goveda i primenom

selekcije, Mitić i sar. (1987), a u manjem obimu i ukrštanjem. Tome je takođe doprinelo

domaće tržište mleka, izgradnja savremenih mlekara i klanica i izvoz kvalitetnog

junećeg mesa, Petrović M.M. i Lazarević (2003). Unapređena je i proizvodnja stočne

hrane, pre svega primenom siliranja, Latinović i sar. (1997. Danas u Srbiji preovlađuje

domaće šareno goveče u tipu simentalca, zatim domaće šareno koje je dosta genetski

heterogeno, jer delom sadrži i naslednu osnovu buše i drugih autohtonih rasa. Crno bela

goveda potiču iz uvoza i u ukupnom broju zastupljena su sa oko 5%. Proizvodni

kapaciteti goveda u Srbiji se nedovoljno iskorišćavaju. Tome doprinosi preovlađivanje

sitnih odgajivača koji uglavnom nisu robni proizvođači mleka, dok je izvoz kvalitetnog

junećeg mesa bio obustavljen iz političkih razloga, pa se posle toga vrlo sporo

oporavlja. Domaće tržište mleka i goveđeg mesa je smanjeno i teritorijalno i manjom

potrošnjom mesa po stanovniku zbog slabe kupovne moći potrošača.

Struktura gazdinstva i govedarstva je vrlo nepovoljna. To je potvrđeno popisom

stanovništva i poljoprivrede 2002. godine, tabela 4.


Tabela 4. Broj gazdinstva i goveda u Srbiji, popis 2002. Godine

Table 4. Number of agricurtural units and cattle in Serbia 2002. Year

Veličina

gazdinstva

Size of unit,

ha

Broj

gazdinstva

Number of

units

Proc, %

Percn.%

Broj goveda

Number of

cattle

Proc.%

Perc.%

Br.krava i steo.

junica

Number of cows

and preg. heif.

Proc. %

Perc. %

0.0-2.00 360,317 46.2 95,052 12,7 70,512 14.3

2.01-6.00 286,408 36.8 310,769 41,5 218,914 44.5

6.00 i više

6.00and more 132,166 17.0 342,543 45,8 201,879 41.2

Iz tabele 4 se može utvrditi da je ukupan broj poljoprivrednih gazdinstava u Srbiji bio 778,891, od kojih je 646.725 ili 83,0% imalo posed zemljišta do 6,0 ha, a 17,0% veći ukupan posed. Na gazdinstvima sa posedom do 6 ha bilo je 54,2 % od ukupnog broja popisanih goveda, a 45,8% goveda na većim posedima. Ukupan broj goveda i steonih junica je pri popisima manji nego što iskazuje statistika na osnovu ankete koja se obavlja početkom svake godine na uzorku od oko 4% od ukupnog broja gazdinstava. Iz toga se može zaključiti da preovlađuju sitna gazdinstva, od kojih većina ne drži goveda, a vlasnici goveda najčešće imaju 1 ili 2 krave. Većih gazdinstava sa više goveda i krava ima malo i njihov broj se sporo povećava. Manji posedi su rascepkani u veći broj sitnih parcela koje su međusobno razbacane. Do parcela se dolazi uskim poljskim putevima, a navodnjavaju se uglavnom površine pod povrćem. Može se zaključiti da postoje velike poteškoće u razvijanju većih farmi goveda za robnu proizvodnju mleka i mesa, jer su za to potrebne brojne mere dugoročnog trajanja, kapital i tržište. Postoji društveni (državni) sektor u poljoprivredi sa značajnim površinama obradivog zemljišta i malim brojem goveda vrlo dobrih proizvodnih osobina, Lazarević i sar. (2000). Međutim, vlasnički status tog sektora još nije određen i on je u transformaciji koja se sporo odvija. Radna snaga i kadrovi u poljoprivredi Srbije. Prema popisu iz 2002. godine u poljoprivredi i šumarstvu bilo je 580.339 radno aktivnih stanovnika. U odnosu na popis iz 1991. godine smanjenje aktivnih stanovnika u poljoprivredi i šumarstvu iznosi 35,8%. I pored značajnog smanjenja, aktivno stanovništvo u poljoprivredi predstavlja vrlo značajan resurs za unapređenje poljoprivrede i govedarstva, koji je do sada nedovoljno iskorišćen. Uzroka tome ima više kao staračka domaćinstva, kojih je oko 51% od ukupnog broja gazdinstava i koja poseduju znatne poljoprivredne površine, stoku i druga sredstva koja se slabo koriste. Deo aktivne radne snage je u mešovitim domaćinstvima koja su, manje zainteresovana da razvijaju robnu proizvodnju u poljoprivredi i stočarstvu. Tako aktivni poljoprivredni proizvođači predstavljaju manjinu u ukupnom poljoprivrednom stanovništvu sa nedovoljno uređenog zemljišta i drugih savremenih sredstava za proizvodnju. Srbija ima 4 poljoprivredna i 1 veterinarski fakultet i mrežu viših i srednjih škola za školovanje poljoprivrednih, veterinarskih i tehnoloških tehničkih i agroekonomskih kadrova. Međutim, ti stručnjaci su slabo iskorišćeni, jer se većina ne bavi savremenom poljoprivrednom proizvodnjom i problemima koji su u vezi sa poljoprivredom. Za savremenu proizvodnju mleka i mesa u govedarstvu potrebni su mladi školovani proizvođači, jer su te proizvodnje biološki i tehnološki najsloženije. Ti proizvođači treba da budu organizovani i snažno podržani od poljoprivredne službe, instituta i fakulteta. Potrebno je formirati i razvijati centre za


savremeno govedarstvo u kojima bi se proveravala nova saznanja i tehnologije, demonstrirali rezultati i školovali proizvođači. To treba ostvariti na nacionalnom nivou, uz snažnu podršku Ministarstva za poljoprivredu i asocijacija proizvođača. Proizvodnja mleka u Srbiji ukupno i po muznoj kravi prikazana je u tabelama 5 i 6.

Tabela 5. – Ukupna proizvodnja kravljeg mleka u Srbiji, mil.l

Table 5. – Total production of cows milk in Serbia, mil. L

Godina Year

Ukupno Srbija Serbia total

Centralna Srbija Central Srbija

Vojvodina Vojvodina

1965 959 450 335

1970 921 475 266

1975 1576 585 364

1980 1716 1187 324

1985 1847 1266 328

1990 1759 1194 304

1991 1636 1071 298

1992 1672 1086 300

1993 1593 1001 288

1994 1714 1104 288

1995 1758 1145 292

1996 1796 1663 306

1997 1867 1237 287

1998 1967 1300 314

19991 1644 1333 311

20001 1566 1265 302

20011 1576 1282 294

20022 1580 1288 292



Iz tabele 5 se može zapaziti brže povećanje ukupne proizvodnje mleka od 1970. do

1985. godine, zatim, smanjenje do 1993., potom porast do 1998. pa pad do 2001.

godine. U Centralnoj Srbiji tendencija povećanja i smanjenja proizvodnje mleka je

skoro ista kao i za celu Srbiju, što je i očekivano, s obzirom da se u ovom delu Srbije

proizvodi oko 80% od ukupne količine mleka , dok Vojvodina učestvuje sa oko 20%.

Kako nisu obuhvaćeni podaci o Kosovu i Metohiji, počev od 1999. godine to smanjenje

proizvodnje mleka u Srbiji je bilo manje. U Vojvodini se proizvodnja mleka kretala oko

300 miliona litara u dužem periodu. Proizvodnja mleka po muznoj kravi u laktaciji

prikazana je u tabeli 6. Sa manjim kolebanjima mlečnost krava je sporo povećavana u

posmatranom periodu, tako da je u Srbiji iznosila 2131 l u 2001., u Centralnoj Srbiji

2139 u 1999., a u Vojvodini 3492 l u 1998. godini. Na društvenim (državnim) farmama

na kojima se gaji oko 30.000 krava, proizvodnja mleka po kravi je značajno veća i kreće

do 4.500 l za simentalsku rasu a za crno bela goveda uključujući i holštajna od 5.500 do

7.500 l, Trifunović i sar. (1998). Nizak nacionalni prosek mlečnosti krava u Srbiji, koji

je među najnižim u Evropi, posledica je nepovoljne strukture govedarstva u kome

preovlađuju sitni proizvođači sa 1 ili 2 krave. Poređenja radi sa nekim evropskim


zemljama i SAD, prikazujemo broj muznih krava i prosečnu njihovu mlečnost u 2002.

godini u tabeli 7.

Tabela 6. - Proizvodnja mleka u Srbiji po kravi, l

Table 6. – Milk production in Serbia per cow, l

Godina

Year

Srbija

Srbia

Centralna Srbija

Central Srbia

Vojvodina

Vojvodina

1965 956 1228 -

1970 926 1179 -

1975 1516 1315 2388

1980 1716 1566 2814

1985 1847 1729 3109

1990 1759 1755 3450

1991 1636 1764 3394

1992 1672 1780 3395

1993 1593 1817 3326

1994 1714 1780 3134

1995 1758 1849 3226

1996 1796 1890 3310

1997 1867 1935 3183

1998 1967 2065 3492

1999 1644 2139 3455

2000 2070 1904 3268

2001 2131 1971 3299

2002 2096 2038 3337

Tabela 7. – Broj muznih krava i njihova mlečnost u 2002. godini Table 7. – Number of milking cows and average milk yield in 2002. year

Zemlja Country

Br.muznih krava, 000 grla Number of milk cows, thousands

Prosečna mlečnost po kravi, kg Average milk yield, kg/cow

Bugarska Bulgaria

410 3.171

Mađarska Hungary

345 6.522

Danska Denmark

625 7.744

Holandija Netherlands

1486 7.296

Nemačka Germany

4460 6.281

Francuska France

4156 6.060

SAD USA

9135 8.431


U tabeli se zapaža da sve navedene zemlje, osim Bugarske, imaju prosečnu mlečnost po kravi od 6,5 do 8,5 hiljada kilograma mleka. Visoka mlečnost po muznoj kravi je svojstvena svim razvijenim zemljama sa savremenom i efikasnom proizvodnjom mleka. U gajenju dominiraju holštajn-frizijska i evropska crno-bela sa visokim procentom nasledne osnove holštajna. U zapadnoj Evropi Nemačka ima brojne populacije simentalske rase i donekle Francuska sa montbelijarskom i normadijskom rasom goveda. Treba istaći da Srbija uprkos vrlo niskom nacionalnom proseku mlečnosti, nije tako loša sa simentalskim a naročito crno-belim govedima. Samo broj tih goveda treba povećati i programirati dugoročne mere unapređenja goveda za visoku i kvalitetnu proizvodnju mleka. O tome postoje iskustva razvijenih zemalja u Evropi i Severnoj Americi. Ona obuhvataju oplemenjivanje, unapređenje proizvodnje stočne hrane i ishrane, zdravlja i klvalitetne muže. U muži se sve više koristi automatska muža sa robotima. Sve mere unapređenja proizvodnje mleka zasnivaju se ili su podržane sa novim naučnim saznanjima. Tržišnost mleka u Srbiji je niska, jer se manje od polovine od proizvedenih količina isporučuje mlekarama, a veći deo troši u domaćinstvima proizvođača ili prerađuje u sir i kajmak, koji se prodaju na pijacama. Kvalitet mleka kod proizvođača sa nekoliko krava je slab do osrednji i to je pored malih količina glavna prepreka za izlazak na tržište. Proizvodnja goveđeg mesa u Srbiji je prikazana u tabeli 8.

Tabela 8. – Proizvodnja mesa u Srbiji, ukupno i goveđeg, 000 t Table 8. – Meat production in Serbia, total and from cattle, 000 t

God. Year

Srbija Serbia

Centralna Srbija Central Serbia

Vojvodina Vojvodina

Ukupno Total

Goveđe From cattle

% gov. Perc. From cattle

Ukupno total

Goveđe From cattle


Ukupno Total

Goveđe From cattle


1965 383 72 22,3 189 44 23,3 184 24 13,0 1970 405 111 27,4 214 65 30,4 176 41 23,4 1975 497 155 31,2 252 91 36,1 224 55 24,6 1980 564 141 25,0 312 107 34,3 224 40 17,9 1985 615 147 23,9 352 115 32,7 234 27 11,5 1990 616 155 25,2 354 113 31,9 227 26 11,5 1991 544 129 23,7 305 88 28,9 202 24 11,9 1992 493 111 22,5 293 79 27,0 169 18 10,6 1993 521 139 26,7 290 97 33,4 176 24 13,6 1994 525 124 23,6 321 81 25,2 169 24 14,2 1995 529 123 23,3 319 84 26,3 176 20 11,4 1996 565 122 21,6 338 83 24,6 191 20 10,5 1997 553 109 19,7 316 71 22,5 204 21 10,3 1998 554 121 21,8 325 75 23,1 188 22 11,7 19991 520 97 18,7 333 74 22,2 187 23 12,3 20001 518 103 19,9 343 81 23,6 175 23 13,1 20011 455 93 20,4 296 72 24,3 158 21 13,3 20021 481 97 20,9 317 75 23,7 163 22 13,5

1 Bez Kosova i Metohije 1 Without Kosovo and Metohija


Goveđe meso (teleće, juneće, odrasla grla) je u Srbiji po obimu na drugom mestu,

iza svinjskog mesa. U ukupnim količinama mesa goveđe bilo je zastupljeno od 18,7%

do 31,2%. Po količini goveđe meso je proizvedeno od 93 do 155 hiljada tona. Juneće

meso mlade junadi, tzv. »bebi bif¨« izvoženo je dvadeset i više godina u velikim

količinama u više evropskih zemalja. Danas proizvodnja goveđeg mesa zadovoljava

potrebe domaćeg tržišta pri smanjenoj potrošnji po stanovniku. U našoj zemlji postoji

klanje teladi, ili se ona ilegalno izvoze pri živoj masi 120-160 kg i lakše junadi. Sa

većom masom kolju se škartirane krave i manji procenat utovljene junadi. Klanjem

teladi i lakše junadi mnogo se smanjuje proizvodnja kvalitetnog junećeg mesa, Petrović

M.M. i sar. (1995). Domaće šareno goverče u tipu simentalca ima odlične potencijale za

meso. Njihova junad se mogu toviti do telesne mase 400-600 kg, sa randmanom oko

55% i odličnim kvalitetom mesa.

Programi i mere unapređenja govedarstva

Nepovoljno stanje govedarstva u Srbiji koje je do sada razmatrano i koje se

ispoljava kroz smanjenje broja goveda i niske proizvodnje mleka i mesa po grlu i

ukupno posledica je više slabosti i problema koji su naročito došli do izražaja krajem

prošlog veka, ali su i danas prisutni kao nepovoljna struktura govedarstva, starenje

proizvođača i napuštanje gajenja goveda, politička i ekonomska kriza, nedostatak

investicija, neekonomske cene mleka i mesa, gubljenje inostranog tržišta, odsustvo

usklađene i dugoročne državne politike i podsticaja govedarstvu i efikasnih mera

unapređenja govedarstva oplemenjivanjem, boljom reprodukcijom, unapređenjem

ishrane i tehnologije gajenja goveda. Sada se postavlja pitanje možemo li mi u Srbiji da

zaustavimo nepovoljne trendove u govedarstvu i da krenemo putem razvoja i

unapređenja ove strategijski najznačajnije grane stočarstva korišćenjem prirodnih i

drugih resursa koji postoje, ali je neophodno njihovo unapređenje, jer su u lošem stanju.

Ako se opredelimo za razvoj i unapređenje onda su neophodni programi koji će

obuhvatiti uređenje poljoprivrednog zemljišta i njegovo bolje iskorišćavanje, razvijanje

navodnjavanja, povećavanje količina i kvaliteta stočne hrane, oplemenjivanje,

reprodukciju, tehnologiju po smerovima proizvodnje, stručnu službu, povoljne kredite,

obrazovanje proizvođača, državne mere podsticanja i zaštite, razvoj i primenu naučnih

rezultata, razvoj prerade mleka i mesa, povećanje efikasnosti i razvijanjem domaćeg i

nastup na inostranom tržištu. Programi unapređenja govedarstva su po sadržaju vrlo

složeni a po vremenu dugoročni. U daljem izlaganju u ovom radu bi se zadržali na

programu oplemenjivanja ili genetskog unapređenja goveda.

Genetsko unapređenje i smerovi gajenja goveda

U zemljama sa naprednim govedarstvom velika pažnja se obraća unapređenju

genetskih kapaciteta za visoku, kvalitetnu i ekonomski efikasniju proizvodnju mleka i

mesa Pollak (1998), Barent sc.(1998), Flak (2003), Smidth and Niemann (1998). Sa

genetskim unapređenjem smanjuju se troškovi proizvodnje po jedinici proizvoda i

povećava konkurentnost na tržištu i efikasnost.

U Srbiji su utvrđeni programi oplemenjivanja domaćeg šarenog govečeta u tipu

simentalca i crno-belih goveda početkom osamdesetih godina prošlog veka. Po tim


programima predviđeno je formiranje aktivnih populacija sa matičnom evidencijom i

kontrolom proizvodnosti, odgajivanje bikova od najboljih krava koje se oplođavaju sa

uvezenim semenom najboljih bikova uz korišćenje i najboljih naših bikova. Svi mladi

bikovi proveravani su u preformans i progenom testu. Kod njih je kontrolisan prirast,

telesna razvijenost i kvalitet semena, a na kćerima osobine mlečnosti, muznosti i telesne

razvijenosti. U praksi su se javljali problemi zbog male aktivne populacije, što je

posebno bio slučaj sa domaćim šarenim govečetom, propusta i izostajanja evidencije o

poreklu i kontroli osobina kod krava, smanjenje broja bikova u ispitivanju i broja kćeri

po biku, pojednostavljeni metodi ocene priplodne vrednosti bikova i nedovoljna

selekcija unutar progenotestiranih bikova. Razrađen je i primenjivan uprošćen model

BLUP-a kod crno-belih goveda, uz pokušaje da se on primeni i za bikove domaće

šarene rase u tipu simentalca. Međutim, genetska baza nije određena sa kojom bi se svi

bikovi upoređivali. Priplodna vrednost krava uključujući i bikovske majke nije

utvrđivana ni pojedinačno ni zbirno po osobinama. Uzimale su se osobine pojedinačno

u apsolutnim vrednostima ina osnovu toga vršena je ocena i selekcija krava i najčešće

bikova domaće šarene rase u tipu simentalca. Usled nedovoljnog broja i neproverenog

kvaliteta domaćih bikova uvoženi su bikovi iz inostranstva koji su bili u postupku

ocenjivanja, tzv.«čekajući bikovi« što je posebno obimno rađeno sa bikovima

simentalske rase iz Nemačke i u manjem obimu i iz Švajcarske. Vršen je i uvoz

holštajn-frizijskih bikova iz Kanade za crno-bela goveda. Pomenute slabosti u

odgajivanju kvalitetnih bikova povećale su se za vreme krize devedesetih godina

prošlog veka. Genetski napredak je ipak ostvaren preko očeva bikova od kojih je

uvežena sperma i preko »čekajućih bikova« a u vrlo maloj meri i sopstvenim radom u

odgajivanju i selekciji bikova. Taj napredak je ostvaren uz primenu veštačkog

osemenjavanja. On je znatno veći na društvenim farmama kod crno-belih goveda a vrlo

je mali kod odgajivača goveda koji su koristili reprodukciju pripustom bikova.

U zemljama sa razvijenim govedarstvom intezivan rad u oplemenjivanju goveda se

odvija:

- Usavršavanjem i primenom klasičnih postupaka u selekciji i ukrštanju goveda,

- Novim biotehnološkim metodama sa gametama, embrionima i genima.

Klasični postupci se zasnivaju na velikim aktivnim populacijama koje čine milioni

krava sa poreklom i kontrolom osobina koje obuhvataju mlečnost, muznost telesni tip,

zdravlje, naročito vimena, dugovečnost i temperament odnosno pogodnost za

iskorišćavanje. Ovo su osobine od značaja za proizvodnju mleka. Kod kombinovane

proizvodnje mleko-meso i meso-mleko uzimaju se prirast, randman, sadržaj i kvalitet

mesa. Kod tovnih rasa primenjuje se selekcija i ukrštanja sa ciljem da se dobije zdrava,

izdrživa i dugovečna krava od koje se dobija ukrštanjem što teže tele pri zalučenju sa 6

meseci, koje dobro prirasta, iskorišćava hranu i sa uzrastom od 18 i više meseci daje

odličan randman i visok prinos kvalitetnog mesa. Za razliku od proizvodnje mleka, koja

je vrlo intezivna u proizvodnji mesa postoje ekstenzivne i intenzivne faze odgajivanja.

Ocena priplodne vrednosti krava i bikova predstavljaju najvažniju meru u genetskom

unapređenju. Metodi ocene priplodne vrednosti stalno se usavršavaju, što uz strogu

selekciju bikova omogućava veći genetski napredak. U oceni priplodne vrednosti se

koriste linearni, BLUP isve više metod individue, Animal model i nelinearni modeli za

osobine sa sa diskontinuelnim variranjem. Zahvaljjući sve tačnijim metodama analize

varijabilnosti utvrđene su veće vrednosti heritabiliteta za osobine prinosa mleka,

mlečne masti i proteina, iznad 0,3, kao i za neke osobine zdravlja, što je prividno u


suprotnosti sa teorijom po kojoj se sa selekcijom smanjuju genetske razlike između

individua u populaciji. Međutim, te suprotnosti nema, jer se radi o preciznijim

postupcima za determinisanje aditivne genetske varijabilnosti i heritabiliteta. Sa

preciznijim metodama i intezivnijom selekcijom bikovskih majki i bikova povećava se

genetski napredak po generaciji i godini.

Na osnovu stanja oplemenjivanja goveda kod nas i u svetu nameće se potreba za

donošenjem novih programa oplemenjivanja goveda u Srbiji po smerovima

proizvodnje, odnosno po rasama. S obzirom na nepovoljnu strukturu govedarstva i mali

broj robnih proizvođača sa standardnim tehnologijama treba formirati nukleuse,

odnosno posebne centre i zapate za potrebe oplemenjivanja i ostale mere unapređenja.

Oni bi bili u vlasništvu države i udruženja odgajivača sa uslovima za savremenu

proizvodnju i primenu novih naučnih saznanja u oblastima koje dorpinose unapređenju i

većoj efikasnosti. Koristilo bi se državno zemljište i druga raspoloživa sredstva, uz

potrebna ulaganja iz agrearnog budžeta i kredita.

Nove biotehnološke metode u govedarstvu se brzo razvijaju. Neke od njih kao

dobijanje emriona in vivo i in vitro, transplatacija kao i indentifikacija porekla grla

imaju primenu u praksi, što je delom slučaj i sa genima markerima za kvantitativne

osobine i utvrđivanje pola, dok su druge kao mapiranje gena, izolacija i prenošenje gena

i dobijanje transgenih goveda, kloniranje i dr. uglavnom u fazi istraživanja.

Smerovi proizvodnje u govedarstvu u Srbiji, odnosno odgajivački ciljevi treba da

su usaglašeni sa mogućnostima i nastojannjima da unapređujemo proizvodnnju mleka,

mesa, priplodnih grla i savremenih tehnologija za zadovoljenje kako domaćeg tako i

inostranog tržišta. Za govedarstvo Srbije strategijski je značajno i bitno inostrano tržište.

Tu je govedarstvo u prednosti u odnosu na druge grane poljoprivrede i privrede jer je

uvozno vrlo malo zavisno.

Imajući u vidu napred izloženo o stanju i potrebama razvoja i unapređenja,

govedarstvo u budućnosti treba da bude zastupljeno sa sledećim smerovima:

- smer gajenja goveda za proizvodnju mleka,

- smer gajenje goveda za kombinovanu proizvodnju meso-mleko i mleko meso,

- smer gajenja goveda za proizvodnju mesa

Smer gajenja goveda za proizvodnju mleka bio bi zastupljen sa crno-belim

govedima. Sa njima bi se zadovoljavale tržne potrebe u kvalitetnom mleku za potrošnju

u svežem stanju i preradu u mlečno-kiselinske proizvode i sireve. Sirevi bi delom bili za

izvoz. Broj crno-belih goveda i proizvodnja po kravi povećavaće se u skladu sa

potrebama domaćeg i inostranog tržišta i raspoloživim sredstvima za ulaganje u grla,

objekte, opremu i mere unapređenja gajenja. Crno-bela goveda bi bila evropska sa

visokim udelom nasledne osnove holštajn rase i holštajn goveda. Cilj je da se

oplemenjivanjem, ishranom i uslovima gajenja što pre ostvari proizvodnja mleka iznad

7.000 kg sa dobrim sadržajem proteina i mlečne masti.

Smer gajenja goveda za kombinovanu proizvodnju meso-mleko i mleko-meso bio

bi zastupljen sa domaćim šarenim govečetom u tipu simentalaca. U ekstenzivnim i

poluintenzivnim uslovima razvijao bi se smer proizvodnje meso-mleko, a u intenzivnim

mleko-meso. Domaće šareno goveče bi se oplemenjivalo selekcijom i ukrštanjem. U

smeru meso-mleko krave bi se industrijski ukrštale sa tovnim rasama, a u smeru mleko-

meso može se primenjivati ukrštanje sa mlečnim rasama (crveni holštajn i dr.) u

ograničenom obimu. Odgajivači domaćeg šarenog govečeta sa smerom meso-mleko bili

bi proizvođači kvalitetne teladi za prodaju drugima za tov junadi do veće završne mase.


To bi bili proizvođači sa malim brojem krava koji bi mleko trošili za svoje potrebe i

prerađivali u sir i kajmak za prodaju na pijacama. Odgajivači simentalskog govečeta u

smeru mleko-meso bili bi robni proizvođači mleka, teladi i junadi. Gajili bi veći broj

krava sa mlečnošću iznad 5.500 kg.

Gajenje goveda sa smerom proizvodnje mesa razvijalo bi se u brdsko-planinskim

krajevima i u Vojvodini. Krave bi se gajile u ekstenzivnim uslovima, sa pašom u

brdsko-planinskim, a kabastom hranom slabog kvaliteta (kukuruzovina, slame, glave i

lišće i rezanci šećerne repe, zelena masa i ograničene količine silaže, u Vojvodini. U

zimskom periodu u brdsko-pllaninskim područjima paša bi se produžavala na zrelim

biljkama na stabljici (sirak, sudanska trava, kukuruz i dr.) proizvedenim na oranicama

sve do dubokog snega kada bi se koristila suva spremljena hrana (seno) i silaža. Telad bi

sisala majčino mleko 6 meseci a zatim ektenzivno hranila u toku zime sa pašom u

drugoj godini i na kraju intenzivno tovila 90-120 dana. Klala bi se u uzrastu od 18 do

24 meseca i sa živom masom iznad 500 kg. U slučaju nedovoljne proizvodnje hrane

zalučena telad bi se prodavala i intenzivno tovila u ravničarskim krajevima kvalitetnim

kabastim hranivima i koncentratima. Gajenje goveda za proizvodnju mesa u

ravničarskim krajevima se može vrlo uspešno obavljati kod proizvođača sa većim

površinama oranica koje imaju obilje kabaste hrane slabijeg kvaliteta koju sada spaljuju

na njivi ili zaoravaju. Ova proizvodnja bi se organizovala sa ograničenim ulaganjima.

Kao poseban vid smera proizvodnje mesa bio bi prvotelka-tele u kome bi se otkupljena

ženska telad gajila do junica, koje bi se oplođavale i telile, zatim dojile tele 6 meseci a

potom klale u uzrastu od oko 30 meseci. U genetskom pogledu u smeru proizvodnje

kvalitetnog mesa poseban zadatak je stvaranje genotipa krave čvrste konstitucije, ne

prevelikog telesnog okvira, dobre plodnosti, dobro prilagođene skromnijim uslovima

gajenja i dobrog randnmana i kvaliteta mesa posle klanja. Ta krava može biti F1

generacija domaće šareno x tovna rasa, ili bi se stvarala ukrštanjem i selekcijom sa

odabranim tovnim rasama.

Ovaj smer proizvodnje u govedarstvu zahtevaće duži period, podršku države,

asoscijaciju proizvođača, angažovanje struke i nauke, formiranje centra odgajivanja i dr.

Mere koje treba odmah podržati je premiranje teladi koja se prodaju uz obavezu kupca

da ih tovi i premiranje utovljene junadi veće telesne mase.

Izvoz priplodnih grla goveda i savremenih tehnologija ostvario bi se u drugoj fazi,

posle stvaranja sopstvenog savremenog govedarstva, a bio bi usmeren na zemlje u

našem susetstvu i druge zemlje izvan Evropske unije.

Zaključak

U radu su izloženi i analizirani stanje, problemi i mogućnosti razvoja govedarstva

u Srbiji. Na osnovu izloženog može se doneti sledeći zaključak:

-Govedarstvo u Srbiji karakteriše se nepovoljnim stanjem sa smanjenjem broja

goveda i proizvodnje mleka i mesa sa kojom se zadovoljavaju smanjene domaće

potrebe, dok izvoza praktično nema. Srbija, bez Kosova i Metohije, sada ima oko 1,2

miliona goveda od kojih je oko 800.000 krava i steonih junica.

- Mogućnosti razvoja govedarstva su vrlo značajne i sadržane su u raspoloživom

poljoprivrednom zemljištu, fondu goveda, radnoj snazi, stručnjacima i naučnim

rezultatima i kapacitetima za preradu mleka i mesa. Neophodno je sitne i ostarele

proizvođače zameniti sa robnim, koji će gajiti povećan broj goveda sa visokom i


kvalitetnom proizvodnjom mleka, mesa i priplodnih grla. Govedarstvo treba razvijati za

izvoz svežeg junećeg mesa, prerađenog mesa, sireva, priplodnih grla i savremenih

tehnologija.

-Razvoj i unapređenje govedarstva zavisiće od savremenih robnih proizvođača sa

potrebnim znanjima i sredstvima, uz angažovanje i razvijanje stručnjaka i istraživača i

korišćenje znanja i prakse zemalja sa najboljim gajenjem goveda.

-U smerovima gajenja goveda dati veći naglasak na specijalizaciju i razvijati smer za

visoku i kvalitetnu proizvodnju mleka, smer dvojne proizvodnje meso-mleko i mleko-meso i

smer proizvodnje mesa. Ovi smerovi proizvodnje zahtevaju primenu više mera, od kojih

smo naglasak dali na oplemenjivanje, odnosno genetsko unapređenje goveda.

STATE, PROBLEMS AND POSIBILITIES OF DEVELOPMENT OF

CATTLE PRODUCTION IN SERBIA

Lj. Lazarević, G. Trifunović, M.M. Petrović, D. Latinović, Z. Skalicki

Summary

In the paper are presented and analysed stage, problems and posibilities of

development of cattle production in Serbia. Based on the presented the following

conclusion can be drown:

- Cattle production in Serbia is characterised by unfavourable stage with the

decrease of the number of cattle and the production of milk and meat, which is

sufficient to meet the reduced needs for home market, while export almost not exists.

Serbia, without Kosovo and Metohija, has 1,2 milion of cattle, from which is 800,000

cows and pregnant heifers.

- Possibilities for development of cattle production are very significant and they exist in

agricultural land, the existing number of cattle, work power, experts and scientific results,

and processing plants for milk and meat. It is necessary to replace the small and old

producers by market ones, which will have larger number of cattle with high and quality

production of milk, meat and breeding animals. Cattle production should be developed for

export of beef, processed meat, cheese, breeding heifers and up to date technologies.

- Development and improvement of cattle production will depend on up to date

producers with necessary knowledge and means, with help of experts and rescarch

workers and by use of scienific and practical results from the countries with the best

cattle production.

In the cattle production attention should be given to specialization and development of

cattle breeding for high and quality production of milk; cattle breeding for dual purpose

production for meat-milk and milk-meat and cattle production for meat. The development of

sch different cattle breeding demands a number of measures to be taken, from which we put

the attention to breeding or to genetic improvement of cattle.

Key words: Stage and problems in cattle production, purpeces of production,

breeding.


Literatura

1. BARENDSE W. (1998): Recent progress in bovine gene mapping. Proceeings of

8th World Conference on Animal Production. Simposium series 1, p.193.

2. FAO Xearbook, Vol.56, 2002.

3. FLAK, P. (2003): Linear models and genetic experimental designs for marker

assisted selection. Biotehnology in Animal Husbandry 5-6, p.25.

4. LATINOVIĆ, D., GRUBIĆ, G., TRIFUNOVIĆ, G., LAZAREVĆ, LJ.,

KOLJAJIĆ, V. (1997): Selekcija, ishrana i muznost goveda. Monografija,

Beograd,

5. LAZAREVIĆ LJ., LAZAREVIĆ R., KOLJAJIĆ, V., ADŽIĆ, N. (1995): Stanje i

problemi stočarstva. IV Kongres o hrani, knjiga I, str. 27.

6. LAZAREVIĆ, LJ., LATINOVIĆ, D., LAZAREVIĆ, R., TRIFUNOVIĆ, G.

VASIĆ, S. (1994): Alternativni metodi genetskog unapređenja govedarstva.

Biotehnologija u stočarstvu 1-2, str. 84.

7. LAZAREVIĆ, LJ., ROMČEVIĆ, LJ., SMILJANIĆ K. (1980): Odgajivačko

odgajivački rad u govedarstvu Srbije. Poljoprivreda 29.

8. LAZAREVIĆ, LJ., TRIFUNOVIĆ, G., LATINOVIĆ, D., GRUBIĆ, G. (2000):

Oplemenjivanje, proizvodnost i ishrana crno-belih goveda. Monografija, Beograd,

9. MITIĆ, N., FERČEJ, J., ZEREMSKI, D., LAZAREVIĆ, LJ.(1987): Govedarstvo,

Beograd .

10. PETROVIĆ, M.M., LAZAREVIĆ, LJ.(2003): The present situacion in the

livestock production in the Republik Serbia and measures for its improvement.

Biotehnoloigy in Animal Husbandry 5-6, p-13,

11. PETROVIĆ, M.M., LAZAREVIĆ, R., LAZAREVIĆ, LJ., RADOSAVLJEVIĆ,

D., ALEKSIĆ, S., MIŠČEVIĆ, M. (1995): Stanje, mogućnosti I način poboljšanja

genetske osnove goveda u brdsko planinskom području. Savetovanje, Žabljak,

12. POLJOPRIVREDA SRBIJE 1947-1996. (1998). Republički zavod za statistiku,

Beograd.

13. POLLAK E.J. (1998): Mixed model Methodology in Genetic. Evaluation of Beef

Cattle. 8th World Conference on Animal Production, Symposium series 1, p.197.

14. POPIS STANOVNIŠTVA, DOMAĆINSTAVA I STANOVA 2002. godine.

Republički statistički zavod Srbije. Poljoprivreda, sv. 1., (2003)

15. ROMČEVIĆ,LJ(1999).: Simentalska goveda u Srbiji. Monografija, Beograd.

16. SMIDT D., NIEMANN H.(1998): Biotechnology and reproduction. 8th World

Conference on Animal Production, Special Symposium and Plenary Sessions, p

297.

17. STATISTIČKI GODIŠNJAK SRBIJE, Beograd, (2003).

18. TRIFUNOVIĆ, G., LAZAREVIĆ, LJ., LATINOVIĆ, D., STOJIĆ, P.,

STEVANOVIĆ, LJ.(1998): Analiza mlečnosti i plodnosti crno-belih goveda tokom

prve tri laktacije. Savremena poljoprivreda 1-2, str.98.

Biotechnology in Animal Husbandy 20 (5-6), p. 15 – 27 , 2004 ISSN 1450-91 56

Publisher: Institute for Animal Husbandry Beograde – Zemun UDC: 636.32/38

STANJE, PERSPEKTIVA I POTREBA UNAPREĐENJA OVČARSKE

PROIZVODNJE U NAŠOJ ZEMLJI1

C. Mekić, M. P. Petrović2

Sadržaj: U referatu je izneto kretanje ovčarske proizvodnje u periodu 1965-2003.

godine. Ovčarstvo u našoj zemlji u pogledu produktivnosti zauzima donji deo Evropske

lestvice i pored toga što naša zemlja raspolaže velikim prirodnim resursima za razvoj

ovčarske proizvodnje. U radu su obrađena sledeća poglavlja: Stanje ovčarske

proizvodnje, Proizvodnja mesa, mleka i vune, Koncepcija savremene ovčarske

proizvodnje, Genetičko poboljšanje i projekcija oplemenjivanja. Osnovni uslovi za

realizaciju razvoja ovčarstva.

Ključne reči: ovčarstvo, proizvodnja mesa, mleka, vune.

Uvod

Jedna od karakteristika poljoprivrede naše zemlje, a u okviru toga i Republike

Srbije je njena nepovoljna proizvodna struktura. U toj strukturi još uvek dominantno

mesto ima biljna, uglavnom ratarska proizvodnja. Nastojanje društva u izmeni

proizvodne strukture poljoprivrede u smislu bržeg razvoja stočarske proizvodnje odvija

se veoma sporo. Pored zaostajanja stočarstva za opštim razvojem poljoprivrede,

nepovoljna je okolnost što je u okviru stočarske proizvodnje zapostavljen jedan njen

deo – ovčarska proizvodnja. Ne umanjujući značaj govedarske i svinjarske proizvodnje,

ovčarstvo je nekad u nekim delovima Srbije imalo značajno mesto u stočarstvu.

Ovčarstvo i danas za neka područja, pre svega brdsko-planinska predstavlja izvor

prihoda za deo domaćinstava i stanovništva.

Srbija raspolaže sa oko 5.111.152 hektara poljoprivredne površine (0,64 ha po

stanovniku), 4.255.203 ha obradive površine (0,54 ha po stanovniku) što je iznad

standarda zemalja Evrope. U nekim zemljama Evrope obradive površine po stanovniku

iznose: Holandija 0,06 ha, Nemačka 0,19 ha, Mađarska 0,51 ha, Italija 0,20 ha,

Francuska 0,33 ha, Danska 0,50 ha. Odnos šumske i poljoprivredne površine (39:61) je

takođe povoljan i iznad je odnosa u Evropi, što je takođe, velika prednost za uspešan

razvoj poljoprivredne proizvodnje.

Od ukupnog obradivog zemljišta 85% je u vlasništvu privatnih posednika, a 15% u

vlasništvu poljoprivrednih preduzeća i zemljoradničkih zadruga.

1 Predavanja o perspektivi ovčarske proizvodnje - Lecture about perspektives in sheep breeding 2 dr Cvijan Mekić, vanredni profesor, Poljoprivredni fakultet, Zemun;

dr Milan P. Petrović, naučni savetnik, Isntitut za stočarstvo, Zemun Polje.

C. Mekić, M. P. Petrović 16

Od 1.327.000 hektara pašnjaka u našoj zemlji oko 88% pripada brdsko planinskom

području. Stočarstvom se bavi preko 700.000 domaćinstava ili oko 58% od ukupnog

broja i ono predstavlja značajnu privrednu granu iz koje potiče preko 40% bruto

proizvoda ukupne poljoprivrede.

Pored svih povoljnih uslova, za razvoj poljoprivrede, a u okviru stočarstva postoje

idealni uslovi za razvoj ovčarstva, ono je u stalnom opadanju. Od 7.918 sela u našoj

zemlji kod najvećeg broja se beleži demografsko pražnjenje. Dok je krajem četrdesetih

godina XX veka na selu bilo oko 80% stanovništva, danas gradska populacija čini 51%,

stanovništva. Udeo poljoprivrednog stanovništva u ukupnom, prema podacima FAO, u

nekim zemljama Zapada i Dalekog Istoka iznosi: SAD 2,3%, Velikoj Britaniji 1,8%,

Francuskoj 4,2%, Nemačkoj 3,6% Grčkoj 19%, Mađarskoj 10,3%, Kini 65,2% a u

Zajednici Srbije i Crne Gore 17,3%.

Prema Novkoviću i sar. (1997), poljoprivreda u razvijenim zemljama, postaje sve

manje značajna u ukupnoj ekonomiji, a obzirom na inače dostignuti visok životni

standard i materijalnu sigurnost, prelazak na održivi razvoj poljoprivrede u ovim

zemljama verovatno je moguć u relativno bliskoj budućnosti.

Karakteristika razvijenih zemalja je da:

Prvo - imaju organizovano društvo koje funkcioniše i obezbeđuje

zadovoljenje potreba,

Drugo- imaju finansijsku mogućnost za razvoj tehnologije,

Treće - imaju postignutu samodovoljnost u hrani ili čak viškove,

Četvrto - zahvaljujući ekonomskoj moći mogu subvencionisati strukturalne

promene u poljoprivredi i

Peto - mogu napuštati ili konzervirati marginalne površine.

Zemlje istočne Evrope nalaze se u sasvim različitoj poziciji:

Prvo - raspolažu značajnim prirodnim potencijalima,

Drugo - imaju društvo u tranziciji, koje podrazumeva ne samo prelazak na

tržišnu ekonomiju, već potrebu reorganizacije celokupnog društva,

Treće - nemaju finansijskih mogućnosti za razvoj poljoprivrede,

Četvrto - u manjem stepenu imaju obezbeđenu samodovoljnost u hrani,

Peto - imaju rastuće potrebe za tražnjom poljoprivredno-prehrambenih

proizvoda, i

Šesto - zbog nižeg opšteg nivoa ekonomske razvijenosti nisu u mogućnosti

subvencionirati struktrne promene u poljoprivredi.

U zemljama u tranziciji značaj poljoprivrede u ukupnoj ekonomiji je još uvek

visok. Poljoprivreda naših brdsko-planinskih regiona je stagnirala i zaostajala.

Republika Srbija, iako ima povoljne uslove za razvoj ovčarstva, deficitarna je u vuni,

mesu, ovčijem mleku i proizvodima od mleka. Proizvodi ovčarstva su sve traženiji na

domaćem i svetskom tržištu, što predstavlja povoljnu šansu koju Srbija može i treba da

iskoristi u izvoznoj orijentaciji svoje poljoprivrede.

Brojno stanje ovaca

Ovčarstvo u Srbiji i Crnoj Gori se odlikuje stalnim brojnim opadanjem (tab.1),

slabim rasnim sastavom, niskom proizvodnjom, nezadovoljavajućim kvalitetom

Stanje, perspektiva i potreba unapređenja ovčarske proizvodnje u našoj zemlji 17

proizvoda i primitivnim načinom odgajivanja. Izuzetak čine samo neki regioni zemlje,

gde se tradicionalno obraća veća pažnja ovoj grani.

Iz podataka izloženih u tabeli 1. možemo videti da je prvo veliko smanjenje broja

ovaca za 20% zabeleženo u periodu od 1965. do 1975. godine. Negativni trend u

pogledu brojnog stanja ovaca nastavljen je i u narednoj dekadi (1975.-1985. godine) za

novih 12% ili za 32% u odnosu na 1965. godinu. Od 1985. do 1991. godine do raspada

SFRJ broj ovaca bio je u stabilnom broju oko 3 miliona grla. Tokom ratnih zbivanja na

prostorima bivše Jugoslavije ovčarstvo trpi ponovo smanjenje za oko 8% u periodu

1991. do 1995. godine. Tada se mislilo, da će negativni trend biti zaustavljen i da će se

ovčarska proizvodnja stabilizovati. Međutim, u novoj dekadi od 1995. do 2003. godine

ovčarstvo se brojno smanjuje za novih 21% zbog čega je ovčarska proizvodnja

desetkovana.

Tabela 1. Brojno stanje ovaca (u 000 grla)

Table 1. Number of sheeps (in 000 heads)

Godina

Year

Ovaca ukupno

Total of sheeps

Indeks

Index

Ovce za priplod

Breeding heeps

Indeks

Index

1965 4562 100 3296 100

1975 3641 80 2645 80

1985 3113 68 2333 71

1986 3113 68 2359 73

1987 3188 69 2384 72

1988 3142 69 2387 72

1989 3064 67 2347 71

1990 3007 66 2279 69

1991 3044 67 2288 69

1992 2715 59 2095 64

1993 2752 60 2089 63

1994 2635 58 1998 61

1995 2671 59 2025 61

1996 2656 58 2015 61

1997 2566 56 1945 59

1998 2402 53 1853 56

1999 2195 48 1709 52

2000* 1917 42 1491 45

2001* 1783 39 1416 43

2002* 1691 37 1325 40

2003* 1756 38 1325 40

*Nedostaju podaci za Kosovo i Metohiju u tabelama 1, 2, 3 i 4.

Izvor: Statistički godišnjak SCG i obračun autora.

Kada je reč o brojnom stanju ovaca treba naglasiti da se oko 98% ovčarskog fonda

naše zemlje nalazi na farmama privatnih odgajivača. U brdsko planinskom području,

gaji se 70-80% ukupnog fonda ovaca.

Na ovakvo nepovoljno brojno stanje ovčarstva, uticali su brojni faktori, a u prvom

redu:


1. Niske cene, usko, neorganizovano i nestabilno tržište ovčijih proizvoda (mesa,

mleka i vune);

2. Nesiguran plasman i nepostojanje dugoročne politike unapređenja ovčarske

proizvodnje, koja bi garantovala sigurnost odgajivačima ovaca koji

profesionalno vezuju svoju egzistenciju za ovu proizvodnju. Cene žive stoke,

među kojima i ovaca bile su skoro uvek u režimu zaštitnih cena, ali su iste bile

niske i nestimulativne za proizvođače;

3. Slaba kreditna sposobnost odgajivača ovaca, neznatna ulaganja banaka i drugih

subjekata u ovčarsku proizvodnju;

4. Slab rasni sastav ovaca;

5. Spor proces udruživanja individualnih poljoprivrednih proizvođača;

6. Slaba povezanost sa organizacijama za preradu i promet ovčijih proizvoda,

tako da danas klanice koriste svoje kapacitete sa oko 30%, a industrija stočne

hrane oko 34%;

7. Povećanje broja staračkih domaćinstava;

8. Odsustvo jasnog koncepta razvoja ovčarske proizvodnej od strane društva,

bitno su uticali na smanjenje broja ovaca i karakter ovčarske proizvodnje u

našoj zemlji.

Proizvodnja ovčijeg mesa – Naša ovčarska proizvodnja posmatrana u celini

odlikuje se u većem procentu ekstenzivnim obeležjima i dominantnom naturalnom

proizvodnjom. Prosečna neto masa zaklane jagnjadi je dosta mala i iznosi 12-13 kg a

kod ovaca 21-22 kg, što utiče negativno na ukupnu količinu ove vrste mesa i na

negativan ekonomski položaj ovčarske proizvodnje. Na proizvodnju jagnjećeg i ovčijeg

mesa utiče nedovoljna plodnost naših ovaca. Količine proizvedenog ovčijeg mesa

tokom proteklih četrdeset godina prikazane su u tabeli 2.

Tabela 2. Proizvodnja ovčijeg mesa

Table 2. Production of sheep meat

Godina

Year

Ovaca ukupno

Total of sheeps

Ukupno (u 000 t)

Total (in 000 t)

Indeks

Index

Proizv. po ovci (kg)

Prod. per sheep, (kg)

Indeks

Index

1965 4562 19 100 4,2 100

1975 3641 25 132 6,9 164

1985 3113 32 168 10,3 245

1991 3044 29 153 9,5 226

1992 2715 26 137 9,6 228

1993 2752 29 153 10,5 250

1994 2635 30 158 11,4 271

1995 2671 28 147 10,5 250

1996 2656 30 158 11,3 269

1997 2566 30 158 11,7 278

1998 2402 29 153 12,1 288

1999* 2195 22 116 10,0 238

2000* 1917 23 121 12,0 286

2001* 1783 22 116 12,3 293

2002* 1691 19 100 11,2 267


Iz podataka izloženih u tabeli 2 možemo konstatovati sledeće: u periodu 1965. do

1975. godine došlo je do povećanja ukupne proizvodnje ovčijeg mesa za 32%, a po ovci

čak za 64%. Međutim, ovo povećanje nije bilo na bazi povećane produktivnosti po

jednoj plotkinji, kao što je slučaj u razvijenim ovčarskim zemljama nego što je u tom

periodu došlo do zanačajnog brojnog smanjenja priplodnih ovaca, koje su umesto da idu

u reprodukciju završile na liniji klanja.

U sledećoj deceniji, tj. period 1975. do 1985. godine kako se smanjivao i dalje broj

ovaca, tako da je rasla ukupna proizvodnja mesa. U tom periodu indeks povećanja

proizvodnje mea u 1985. godini bio je za 36% veći u odnosu na 1975. godinu. To

povećanje je iznosilo dakle za novih 36%, a čak po jednoj ovci za 81%. Smanjenje

ukupne proizvedene količine mesa za 15% u 1991. godini u odnosu na 1985. godinu je

bio zbog poznatih prilika koje su vladale u zemlji. U periodu od 1995. do 1998. godine,

ponovo dolazi do blagog povećanja proizvodnje mesa, tako da je to iznosilo oko 11% za

ukupnu proizvodnju a 38% po jednoj ovci.

Iz izloženih podataka (u tab. 2) takođe se može konstatovati opadanje proizvodnje

ovčijeg mesa za 58% u periodu 1997. do 2002. godine (kada je proizvodnja mesa

iznosila 19.000 tona.

U savremenoj ekonomici ovčarske proizvodnje, procenjuje se, da meso i mleko

(upotrebljeno za tov jagnjadi) obezbeđuje 85-95% dohotka, te je u narednom periodu

neophodno značajno unapređenje proizvodnje jagnjećeg mesa u našoj zemlji.

Proizvodnja ovčijeg mleka. Količina proizvedenog ovčijeg mleka u našoj zemlji u

2002. godini iznosila je 27 miliona litara, a po ovci 46 l (tab. 3). Ovčije mleko je veoma

značajan proizvod iz nekoliko razloga: specifičnog je ukusa i mirisa, a razlikuje se po

hemijskom sastavu od drugih vrsta mleka. Od njega se izrađuju vrlo kvalitetni ovčiji

sirevi (pirotski kačkavalj, sjenički sir, homoljski, durmitorski ovčiji beli sir itd.).

Tabela 3. Proizvodnja ovčijeg mleka

Table 3. Production of sheep milk

Godina

Year

Ukupno (u milionima, l)

Total (in million,l)

Indeks

Index

Proizvodnja po ovci, (kg)

Production per sheep, (kg)

Indeks

Index

1965 95 100 29 100

1975 74 78 38 131

1985 64 67 43 148

1991 52 55 43 148

1992 49 51 41 141

1993 47 49 41 141

1994 50 53 42 145

1995 49 51 43 148

1996 47 49 41 141

1997 45 47 42 145

1998 45 47 47 162

1999* 34 36 48 165

2000* 33 35 50 172

2001* 30 31 50 172

2002* 27 28 46 159


Iz podataka izloženih u tabeli 3 možemo zapaziti da se ukupna proizvodnja mleka

smanjivala kako je opadao broj ovaca. To smanjeje proizvodnje ovčijeg mleka, u

periodu 1965-1975. bilo je za 22%, a za narednu deceniju za novih 9-10%. U periodu od

1985 do 1991. godine bila je relativno približno ista proizvodnja ovčijeg mleka, da bi

1991. godine ta proizvodnja opala za 12% u odnosu na 1985. godinu. Od 1991. do

1995. godine oseća se ponovo ustaljenje proizvodnje ovčijeg mleka, da bi od tada pa do

2002. godine stalno imala trend opadanja. Smanjenje u 2002. godini u odnosu na 1995.

godinu bilo je za 23%.

Ovako osetno smanjenje ukupne količine namuženog ovčijeg mleka, došlo je usled

osetnog smanjenja broja ovaca. Otuda je ovčije mleko značajna proizvodna orijentacija

u našem ovčarstvu, bez obzira da li će se ono koristiti za ishranu jagnjadi i mužu ili

samo za jedno ili drugo.

Proizvodnja mleka po jednoj ovci imala je pozitivan trend u proteklom

analiziranom periodu i ona iznosi u proseku oko 50 kg plus mleko koje posiše

podmladak.

Proizvodnja vune – Zbog svojih izvanrednih osobina (toplotne sprovodljivosti,

elastičnosti, mogućnosti prerade, bojenja itd.) vuna uprkos postignutom ogromnom

uspehu u proizvodnji veštačkih vlakana, ostaje i dalje nezamenljiva sirovina u tekstilnoj

industriji i domaćoj radinosti za izradu različitih proizvoda.

Proizvodnja vune prema statističkim pokazateljima u poslednjih četrdeset godina

pokazuje stalni pad. U periodu od 1965. do 1995. godine smanjenje ukupne proizvodnje

vune bilo je za 43%, tab. 4.

Tabela 4.: Proizvodnja vune

Table 4.: Wool production

Godina

Year

Ukupno (t)

Total (t)

Indeks

Index

Proizvodnja po ovci, (kg)

Production per sheep, (kg)

Indeks

Index

1965 6991 100 1,5 100

1975 6096 87 1,8 120

1985 4530 65 1,6 107

1995 3989 57 1,7 113

1996 3881 55 1,6 107

1997 3627 52 1,7 113

1998 3422 49 1,7 113

1999* 2966 42 1,8 120

2000* 2842 41 1,8 120

2001* 2608 37 1,7 113

2002* 2486 35 1,6 107

Negativan trend, je nastavljen i od 1995. do 2002. godine jer smanjenje

proizvodnje vune u navedenom periodu je bilo za 38%. Prema podacima za 2002.

godinu, ukupna proizvodnja vune u Srbiji i Crnoj Gori iznosila je 2486 tona, odnosno

po jednoj ovci 1,6 kg (tab.4), što je manje za oko 75% u odnosu na 1965. godinu, za

ukupnu proizvodnju, dok se produktivnost po jednom grlu nije značajno menjala.

Indeksi opadanja ukupne proizvodnje vune bliski su indeksima smanjivanja broja ovaca,

što je uslovljeno činjenicom, da se prinos vune po ovci u poslednjih 40-set godina nije


bitnije promenio. Proizvodnja vune po ovci od 1,6 kg u 2002. godini nije logična, s

obzirom da je u poslednjim godinama došlo do značajnog poboljšanja rasnog sastava

ovaca na našim prostorima.

U ovom pogledu se zapaža veoma interesantan fenomen. Naime, u mnogim

zemljama Evrope, kada je usled industrijskog razvoja i deagrarizacije smanjivan broj

ovaca, rasla je proizvodnja po jednom grlu, što nije slučaj sa ovčarstvom u našoj zemlji.

Obzirom da u rasnom pogledu dominira pramenka (80%), čiji je kvalitet vune iznad 32

mikrometra, tako da u pogledu popravke asortimana predstoji ozbiljan rad. Ovo je

naročito radi toga, što je nužno da naša tekstilna industrija stvori svoje sirovinsko

područje u zemlji i da se oslobodi značajnog uvoza tzv. ukrštane vune (kvaliteta 26-30

mikrometara) koja se inače koristi sa 60% u tekstilnoj industriji. Na taj način, bi se,

samo uvozila vrlo fina vuna dijametra 20-22 mikrometra. Da bi se ovaj program mogao

ostvariti, neophodna je dugoročna politika u unapređenju ovčarske proizvodnje, koja

mora takođe biti podržana i od strane tekstilne industrije koja je korisnik navedene

sirovine.

Koncepcija savremene ovčarske proizvodnje

Glavna orijentacija u intenzivnom ovčarstvu danas u svetu jeste proizvodnja većih

količina kvalitetnog jagnjećeg mesa po ovci u toku jedne godine i perioda

iskorišćavanja, obezbeđenje većih količina mleka, a na trećem mestu dolazi poboljšanje

prinosa i kvaliteta vune.

U programu razvoja poljoprivredne proizvodnje u narednom periodu, 15-20 godina

(dugoročna politika razvoja), ovčarstvo treba podići na nivo industrijski organizovane

proizvodnje shodno našim društveno-ekonomskim uslovima.

U budućem periodu neophodno je preduzeti određene ciljeve radi unapređenja

ovčarske proizvodnje:

1. Projekcija povećanja broja ovaca.

2. Genetsko popravljanje proizvodnih osobina ovaca: a) stvaranju koncepicije o

pravcu razvoja ovčarstva, b) odabiranje rasa i selekcija roditeljskih parova, v)

metod oplemenjivanja i sistemi parenja, g) primena savremenih metoda testa,

d) što pravilnija ocena priplodne vrednosti roditeljskih parova.

3. Povećanje plodnosti: a) poboljšanje ishrane, b) genetičko poboljšanje

primenom selekcije i hibridizacije i v) izazivanje superovulacije upotrebom

hormona.

4. Redukcija intervala jagnjenja: a) genetičko poboljšanje primenom selekcije i

hibridizacije, b) razvoj stimulativne tehnike za indukcije i hibridizacije, v)

sinhronizacija estrusa uvođenjem hormonalne metode.

5. Povećanje proizvodnje jagnjadi: a) uvođenje tehnike veštačkog osemenjavanja,

b) razvoj intenzivnog tova obrocima koncentrata i v) kontrola spoljnih faktora

ambijenta.

6. Obezbeđenje kvalitetne hrane i ishrana ovaca sa posebnom težnjom na: a)

poboljšanje i čuvanje pašnjaka, b) poboljšanje tehnike napasanja i

iskorišćavanja pašnjaka, v) preventiva i kontrola pašnjaka u pogledu bolesti i

g) zimsko držanje ovaca, spremanje i korišćenje sena, silaže.


Organizacija i projekcija povećanja broja ovaca

Intenzivnu ovčarsku proizvodnju u narednom srednjoročnom razvoju poljoprivrede

treba zasnivati na genetičkom potencijalu i životnom ciklusu grla i to u prvom redu na

povećanju bioloških osnova procesa razmnožavanja ovaca. Proizvodnju treba

organizovati na industrijski način kako bi se organizovala robna proizvodnja mesa, a u

izvesnim područjima proizvodnja mleka u toku cele goidne. Treba stvoriti savremeni

tehnološki koncept proizvodnje, obezbeđivati ambijentne uslove i potrebnu hranu za

pojedine faze proizvodnje za vreme čitave kalendarske godine.

Da bi se povećalo brojno stanje ovaca i povećala proizvodnja mesa, mleka i vune,

kao i kvalitet vlakna neophodno je povećati aktivni deo populacije ovaca u kome će se

sprovoditi savremene selekcijske mere. Naime, treba stvarati nove matične zapate

ovaca, ovnova i podmlatka za priplod, kod kojih će se kontrolisati morfološke i

proizvodne osobine, otkrivati anatomski i fiziološki defekti, voditi potpuna matična

evidencija i ocenjivati priplodna vrednost.

Obzirom da se ovčarska proizvodnja nalazi kod induvidualnih poljoprivrednih

proizvođača, to treba stvarati uslove u izrazito ovčarskim područjima za gajenje većeg

broja ovaca. Treba formirati uzorna gazdinstva sa 100-300 priplodnih ovaca, radi

proizvodnje ne samo mesa, mleka i vune, već i priplodnog materijala za potrebe bliže

okoline. Stručne službe bi poklanjale ovim gazdinstvima posebnu pažnju.

Genetičko poboljšanje i program oplemenjivanja

Osnovni akcenat u pogledu intenziviranja ovčarske proizvodnje treba staviti na

brdsko-planinska područja, koja se ekonomski posmatrano, najbolje mogu iskoristiti za

odgajivanje ovaca. U ravničarksim rejonima ovčastvo treba razvijati kao prateću granu

proizvodnje, a glavnu proizvodnju posvetiti govedarstvu i svinjarstvu.

Treba stvarati novi oplemenjeni tip za proizvodnju mesa i vune, tip dvojnog smera

kod kojeg neće biti zanemarena mlečnost. U brdsko-planinskom regionu stvarao bi se

lakši, a u ravničarskim područjima teži tip ovaca.

U brdsko-planinskom regionu treba vršiti sistematsku i stalnu selekciju u okviru

sojeva pramenke. Ženska grla treba dalje ukrštati sa plemenitim rasama. Za melioratora

u prvom redu treba upotrebiti virtemberšku rasu ovaca. Primenom metoda ukrštanja u

cilju stvaranja novih rasa i tipova, kod oplemenjenih domaćih ovaca, treba povećati

telesnu masu kod odraslih ovaca na 50-55 kg, ovnova 70-90 kg; prinos neprane vune po

ovci 3-3,5 kg i ovnu 4-5 kg; finoću vlakna na 25-29 mikrometara, dužinu pramena 10-

12 cm; plodnost na oko 120%, prinos mleka u laktaciji 80-90 kg, i da grla imaju čvrstu

konstituciju i dobro zdravlje. Poboljšavanjem uslova, proizvodnja može biti i veća od

projektovane.

Što se tiče koncepta razvoja ovčarstva u ravničarskim područjima sa stanovišta

genetičkog poboljšanja rasnog sastava, mišljenja smo da treba stvoriti teži tip za

proizvodnju mesa i vune. Domaće pramenke, prethodno selekconisane u čistoj krvi,

treba ukrštati sa ovnovima težih rasa kao što je Il d,frans. Na taj način stvorila bi se

populacija koja bi imala sledeće okvire. Telesna masa priplodnih ovaca bila bi 55-60 kg,

ovnova 80-100 kg, prinos neprane vune po ovci 3-4 kg; ovnu 5-6 kg; finoće vlakna 23-


26 mikrometara, dužine pramena 8-10 cm; plodnost 125%; mlečnost u laktaciji 70-80

kg; čvrsta konstitucija i dobro zdravlje. U ovim rejonima takođe se mogu koristiti

krosbredne ovce (virtemberg x pramenka) mogu da posluže kao materinska osnova za

ukrštanje sa Il d,fransom za dobijanje jagnjadi za tov.

U rejonu intenzivne ratarske proizvodnje, Vojvodina, gde se gaji cigaja, treba

poboljšati najpre njene širine i konformaciju trupa ukrštanjem sa engleskim tovnim

rasama u prvom redu sa sufolk rasom, da bi se sačuvao izgled u pogledu tipa i boje onih

delova glave i nogu koji su obrasli crnom dlakom. Cigaju treba poboljšavati gajenjem u

čistoj krvi kao izvanrednu osnovu za industrijsko ukrštanje sa tovnim rasama. Ovo radi

toga, jer se odlikuje velikim formatom, izraženom mlečnošću i dobom plodnošću. U

cilju dobijanja jagnjadi za tov, cigaju treba ukrštati sa Il d,fransom, što je do sada davalo

dobre rezutlate.

U cilju povećanja mlečnosti naših ovaca potrebno je eksperimentima uktvrditi

pogodnost rase, koja bi se koristila za oplemenjivača u našim ekološko-ekonomskim

uslovima.

Postoji mali broj rasa ovaca sa izraženom mlečnošću: istočnofrizijska, avasi, lakon

i sardinijska rasa ovaca, koje se po svojim genetskim potencijalima u pogledu mlečnosti

izdvajaju od ostalih rasa ovaca.

Obzirom na značaj ovčijeg mleka za Mediteran i pojedine regije naše zemlje

postavlja se pitanje stvaranja mlečno-mesnatog tipa ovaca. S toga je potrebno da se

izgradi koncept genetičke konstrukcije mlečno-mesnatog tipa ovaca, imajući u vidu

naše ekološke uslove i ekonomske mogućnosti, a zatim je neophodno angažovanje svih

relevantnih subjekata.

Za uspeh u stvaranju predloženih pravaca u ovčarskoj proizvodni neophodno je

angažovanje naučno-istraživačkog kadra u našoj zemlji iz ovčarstva u narednom

periodu.

Osnovni uslovi za realizaciju predviđenog razvoja ovčarstva

Individualni sektor u Republici Srbiji ima dominantno učešće u ukupnom fizičkom

obimu stočarske proizvodnje. Sa gazdinstava zemljoradnika potiče preko 97% ovčijeg

mesa i vune 95%. Razvoj ovčarske proizvodnje mora da bude integralni deo razvoja

stočarstva, kome društvo mora u narednom periodu da pokloni odgovarajuću pažnju.

Njegov razvoj je šansa da se na najbolji način iskoriste prirodni uslovi u nekim

delovima republike, povećaju prihodi zemljoradnika i ožive mnoga seoska naselja.

Iz kompleksa mera koje bi mogle da doprinesu razvoju ovčarstva, kao

najznačajnije bi mogle da označe:

1. Stalno i organizovano ukazivanje na ekonomski značaj ove proizvodnje;

2. Veća ulaganja društva u ovu proizvodnju za kupovinu ovaca, izgradnju

objekata za držanje stoke, za melioraciju pašnjaka i livada i druge

poljoprivredne infrastrukture;

3. Mere ekonomske politike u značajnoj će meri uticati na ostvarenje

projektovanog pravca proizvodnje. Monetarno kreditna politkka u našoj zemlji

u relativno dugom vremenskom periodu, nije bila dovoljno naklonjena

poljoprivrednicima, a periodi u kojima je ona donekle bila, bili su retki i

neopravdano kratko su trajali. Banke, čak i kada su uslovi privređivanja

jednaki za sve oblasti i grane privrede u vreme privrednog prosperiteta nisu iz


poznatih razvloga spremne da ulažu svoj kapital u poljoprivredu. Naime, dug

ciklus procesa reprodukcije i spor obrt kapitala u poljoprivredi odvraćaju

kapital iz ove proizvodne delatnosti obzirom da se on snagom ekonomskih

zakonitosti kreće tamo gde može ostvariti veću stopu profita po jedinici

uloženog kapitala.

4. Mere agrarne politike, a naročito politika cena i plasman priplodnog materijala,

utovljenih grla, mesa, mleka i vune i njihovih prerađevina. Posebnu ulogu

imalo bi kreditiranje proizvođača, koje treba koncipirati tako da deluju

stimulativno na odgajivače ovaca. Sredstva »ovčarima« u vidu kredita odobriti

pod povoljnijim uslovima, putem regresa i premija.

5. Politika cena ovaca i podmlatka za pripod, a zatim mesa, mleka i vune, treba

obezbediti stabilne uslove proizvodnje i privređivanja kako bi se stvorili uslovi

da ovčarska proizvodnja bude ekonomski unosna, da preko povećanog dohotka

obezbeđuje pristojne uslove, bolji standard zemljoradnika. Naime, politika

cena u ovčarskoj proizvodnji treba da obezbedi uslove, da odgajivači ovaca

povrate uložena sredstva u toku procesa proizvodnje da obezbede lične

dohotke, koji će biti gotovo jednaki dohodcima ljudi koji rade u drugim

privrednim granama, i da obezbede potrebnu akumulaciju za reprodukciju

proizvodnje.

6. Kreditiranje ovčarske proizvodnje. Za brži razvoj ovčarstva potrebna je veća

masa kredita za otkup mesa, mleka, vune i kože, jer poljoprivreda nije u stanju

da za ovu svrhu obezbedi sredstva iz sopstvene akumulacije.

7. Investiciona politika. Neophodno je identifikovanje zemljoradnih gazdinstava

koja imaju uslove i motive da se bave ovom proizvodnjom omogućiti im da

povećaju svoja stada i druge vidove podrške. Sredstva treba koristiti

prvenstveno za rekonstrukciju objekata, a posle toga koristiti sredstva za

podizanje novih savremenih objekata. Neophodno je finasnirati nabavku

mehanizacije i opreme za potrebe poljoprivredne proizvodnje individualnih

gazdinstava, jer je poljoprivreda brdsko-planinskih krajeva nedovoljno

mehanizovana.

8. Udruživanje individualnih poljoprivrednih odgajivača. S obzirom da se 97-

98% ovaca od ukupnog fond ovaca u našoj zemlji gaji na individualnim

posedima, to organizovanje individualnih poljoprivrednih proizvođača je

značajno društveno ekonomsko pitanje, jer bi oni mnoge probleme preko

zajedništva rešavali jednostavnije i lakše. Stoga individualnom sektoru treba

posvetiti osnovnu pažnju uz primenu novih tehnologija, radi intenziviranja

proizvodnje mesa, mleka i vune na farmama individualnih proizvođača.

9. Organiziacija stručnih službi i kadrova. Za razvoj ovčarske proizvodnje

neophodno je postojanje stručne službe, bilo da su formirane u zavodima ili

poljoprivrednim stanicama sa odgovarajućim brojem diplomiranih inženjera

poljoprivrede za stočarstvo i poljoprivrednih tehničara koji bi radili na

unapređenju ovčarstva. Da bi se stvorio određeni genetski napredak u

ovčarstvu neophodno je sprovoditi programiranu selekciju u populacijama koje

se gaje.

10. Sistem proizvodnje i prometa. U dosadašnjem razvoju ovčarstva i stočarstva

kao i proizvodnje mesa, mleka glavni problemi su nastajali usled

nepovezanosti proizvodnje i prometa. Prometne organizacije su delovale


odvojeno sa ispoljenom težnjom da se stoka i stočni proizvodi otkupe po što

nižim cenama, a prodaja po što višim cenama. Ovakvi odnosi su smanjivali

dohodak proizvođača i nisu stimulisali stočarsku proizvodnju pa i ovčarsku, što

se negativno odražavalo na proizvodnju.

Zbog toga, promet stoke i stočnih proizvoda organizuje tako da predstavlja

kontinuirani proces od proizvodnje finalnih proizvoda do njihove potrošnje. Ovakvim

načinom rada bili bi regulisani odnosi svere proizvodnje i prometa, tako da bi promet

mogao stimulativno da utiče na razvoj stočarske proizvodnje, što za sada nije slučaj.

Zaključak

Na osnovu brojnog stanja, proizvodnje i programa razvoja ovčarstva u našoj zemlji

mogu se izvući sledeće konstatacije, preporuke i zaključci:

1. Ovčarstvo u našoj zemlji je u stalnom opadanju. U periodu 1965-1975. giodine

broj grla je smanjen za 921.000, tj. za 20%, a u periodu 1975-1985. za 12% ili

za 32% u odnosu na 1965. godinu. Za zadnjih 10 godina tj. od 1995. – 2003.

godine broj ovaca je smanjen za 21%. U odnosu na 1965. godinu broj ovaca je

smanjen za 2.806.000 grla. Ovo je posledica višedecenijske neadekvatne

politike unapređenja stočarstva, zbog čega individualni odgajivači gube interes

za dugoročniju orijentaciju u ovčarskoj proizvodnji. Oni se orijentišu na

kratkoročne poslove i profit, tako da napuštaju brdsko planinska područja i

imigriraju u mesta koja pružaju bolje uslove egzinstencije.

2. Kako je smanjivan broj ovaca tako je rasla proizvodnja mesa, jer je najveći

broj priplodnih ovaca završavao na liniji klanja. Još uvek je mala neto masa

zaklanih grla 12-13 kg kod jagnjadi i 21-22 kg kod ovaca, što utiče na ukupnu

proizvodnju mesa ove vrste domaćih životinja.

3. Proizvodnja ovčijeg mleka pratila je brojno stanje, jer se nije značajno

povećavala po jednom grlu. U 2002. godini u odnosu na 1965. godinu

proizvodnja je smanjena za 68% tj. za 68 miliona litara ovčijeg mleka.

4. Proizvodnja vune je takođe pratila brojno smanjenje ovaca. Za period 1965-

2002. godine smanjen je prinos vune za 4.505 tona ili za 65%.

5. Zbog iznete situacije u ovčarstvu glavna orijentacija u intenziviranju ovčarske

proizvodnje u brdsko-planinskim regionima treba biti: proizvodnja mesa (oko

60%), mleka (oko 30%) i vune (oko 10%). Ovakva proizvodnja podrazumeva

organizovan rad u pogledu genetskih kapaciteta, obezbeđenje krmne baze,

zdravstvene zaštite ovaca, siguran plasman, stimulativne cene i dugoročno

ugovaranje. Stvarati oplemenjene tipove za dvojni smer proizvodnje meso-

vuna uz zadrđžavanje najveće mlečnosti pramenke.

U cilju prevazilaženja nepovoljnog stanja u ovčarstvu Srbije, odlučujući uticaj na

budući razvoj ovčarske proizvodnje imaće ekonomske mere agrarne politike, a naročito

politika cena i plasmana priplodnog materijala, utovljenih grla, mesa, mleka, vune i

njihovih prerađevina. Posebnu ulogu imaće kreditiranje proizvodnje i stvaranje rezerve,

zatim namenski društveni fondovi, investiciona politika, spoljno trgovinska politika i

različiti oblici subvencija.

U odnosu na druge proizvodnje, rad u stočarstvu je najteži i najsloženiji, a na tržištu

najmanje vrednovan. Zapravo, u ovoj proizvodnji i ne mogu doći do izražaja pravi

tržišni kriterijumi iz dva osnovna razloga. Prvo - proizvodi stočarstva, mleko i meso, ne


mogu se duže čuvati kod proizvođača, kao što je to slučaj kod proizvoda biljne

proizvodnje (pšenica, kukuruz) već moraju ići na tržište ili dalju preradu. Drugo –

proizvodi stočarsta se moraju u određeno vreme, kada grlo dostigne određenju telesnu

masu ili mleko posle muže. Iznositi na tržište. Sve ovo ne uvažava tržište, ali to treba da

uvažava državna agrarna politika, uz povoljniji ekonomsi položaj ove proizvodnje i

određene stimulacije.

STATE, PERSPECTIVE AND NEED ADVANCEMENT SHEEPS

PRODUCTIONS IN OUR COUNTRY

Mekić C., M. P. Petrović

Summary

The sheeps in Serbia is in permanent number of falling in period 1965-1975

number of sheeps is reduse for 20%, and from 1975 to 1985 for new 12% or 32% in

relations on 1965. year.

For last ten years or from period 1995-2003. number of sheeps is reduse for new

21%. In relation on 1965 number of sheeps is reduse in 2003. year for 2806000 sheeps.

With reduse number of sheeps and productions of milk and wool, until production

of meat to expand from the reason because domestic sheep ending on line of slaughter.

In work is suggest concept expand volume sheeps productions and nesesery

condicions for his realization.

Key words: sheep breeding, production, meat, milk, wool.

Literatura

1. GALEV T. (1981): Ekonomski aspekti i mere za razvoj ovčarstva SFR Jugoslavije.

Ekonomika Poljoprivrede, 5 (28) 293-303.

2. IVANOVIĆ S., BOGAVAC VIOLETA (2000): Tržište ovčijeg mesa, mleka,

prerađevina i vune. Stanje, mogućnosti i pravci razvoja ovčarske proizvodnje u

Istočnoj Srbiji, Zbornik radova sa savetovanja, Beograd, Str. 54-64.

3. KRAJINOVI M., ĆINKULOV MIRJANA, BAUMAN FRIDA, MEKIĆ C. (2000):

Odgajivačko selekcijski program unapređenja ovčarstva u Republici Srbiji sa

posebnim osvrtom na područje Ponišavlja i Pomoravlja. Zbornik radova sa

savetovanja “Stanje, mogućnosti i pravci razvoja ovčarske proizvodnnje u Istočnoj

Srbiji”, Beograd, (str.14-20).

4. KRAJINOVIĆ M., ČOBIĆ T., ŽUJOVIĆ M., MEKIĆ C., GRUBIĆ G. (1995):

Stanje i pravci razvoja ovčarstva i kozarstva. IV Kongres o hrani., Beograd, I (18-

25).

5. KRAJINOVIIĆ M., ĆINKULOV MIRJANA, ŽUJOVIĆ M., MEKIĆ C. (1998 ):

Situation of Sheep and Goat Production in SR Yugoslavia. Sheep and Goat

Production in Central and Eastern Europian Countris, Series 50, Hungary.


6. MEKIĆ C., LATINOVIĆ D., SKALICKI, Z. (1995): Novija saznanja u genetskom

unapređenju ovaca. Savetovanje “Naučna dostignuća u stočarstvu ,95”. Zbornik

radova Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu, str. 179-185.

7. MEKIĆ C. (1995): Ovčarska proizvodnja u Jugoslaviji i mogućnosti intenziviranja

proizvodnje mleka u ovaca. Savetovanje poljoprivrednih inženjera i tehničara

Republike Srbije. Savetovanje o proizvodnji mleka i meda. Banja Koviljača 8. i 9.

juna.

8. MITIĆ N., PALIAN B., TODOROVSKI N. (1980): Stanje ovčarske proizvodnje u

Jugoslaviji i program rada za njeno unapređenje u periodu 1981-1985. godine.

Makedonski veterinarski pregled, IX (2) 9-38.

9. MITIĆ N., KOSTIĆ V., SMILJANIIĆ K., STOIČEVIĆ LJ., ĐORĐEVIĆ V.

(1982): Razvoj ovčarstva, genetičko poboljšanje i odgajivačko selekcijski rad. V

seminar Inovacije u stočarstvu, Poljoprivredni fakultet, Beograd, str. 11-25.

10. MITIĆ N., KOSTIĆ V. (1972): Proizvodnja jagnjećeg mesa u uslovima

intenzivnog ovčarstva. Naučna edicija Poljoprivrednog fakulteta sveučilišta u

Zagrebu, 29 (763-777).

11. MITIĆ N., KOSTIĆ V. (1977): Tendencija i dostignuća u ovčarstvu i njihova

primena u našoj praksi. Poljoprivreda, XXV (256) 34-43.

12. MITIĆ N. (1984): Ovčarstvo (monografija). Zavod za udžbenike i nastavna

sredstva, Beograd.

13. NOVKOVIĆ N., ŠOMAĐI Š., VESNA RODIĆ (1997): Razvoj poljoprivrede

Evrope kroz prizmu odnosa ekonomije i ekologije. Zbornik naučnih radova, 3

(173-177).

14. PETROVIĆ M., ŽUJOVIĆ M., SKALICKI Z., MEKIĆ C., STOJKOVIĆ M.

(1994): Potrebe i mogućnosti genetskog unapredenja našeg ovčarstva.

Biotehnologija u stočarstvu, 10 (5-6) 75-81.

15. RANĐELOVIĆ V., PAVLOVIĆ M. (2000): Ovčarstvo, faktor razvoja stočarstva i

sela Srbije. Zbornik radova sa savetovanja “Stanje, mogućnosti i pravci razvoja

ovčarske proizvondje u Istočnoj Srbiji”, Beograd (str. 5-13).

16. Statistički godišnjak Srbije i Crne Gore, (2003), Beograd.

17. TOMIĆ D. (1979): Dugoročni razvoj stočarstva u Jugoslaviji. Ekonomski institut,

Beograd.



Publisher: Institute for Animal Husbandry Beograde – Zemun UDC: 636.5

STANJE I STRATEGIJA RAZVOJA ŽIVINARSKE PROIZVODNJE

U NAŠOJ ZEMLJI1

Zlatica Pavlovski, S. Mitrović2

Sadržaj: Svetska proizvodnja jaja se uperiodu 1960 – 2002 godina se povećala za

268%; 898% u zemljama u razvoju i skoro 61% u razvijenim zemljama. Zemlje u

razvoju ostvaruju sada 67% svetske proizvodnje u odnosu na 25% u ranim 60-tim.

Proizvodnja živinskog mesa je u poslednjoj deceniji prošlog veka bila veoma

dinamična i sada zauzima drugo mesto u svetskoj proizvodnji, odmah iza svinjskog. U

isto vreme, marketing živinskog mesa ja veoma diverzifikovan. Tako npr. oko 50%

pilića u proseku u razvijenim zamljama se prodaje u komadima ili kao pileći proizvodi.

Stanje živinarske proizvodnje u našoj zemlji je nešto drugačije. Nastankom

jugoslovenske krize od 1990 godine, stanje se u intenzivnoj proizvodnji živinskog mesa

i jaja u SR Jugoslaviji sadašnjoj SCG naglo pogoršalo kao posledica uvedenih sankcija,

trgovinskih blokada, bombardovanja i sl. Smanjen je uvoz roditeljskih jata a potpuno

prestao uvoz dedovskih jata te su tako prestali sa radom dedovski centri. Jedan lakog

tipa u Požarevcu i drugi teškog tipa u Bačkoj Topoli. Istovremeno iskrsli su problemi

oko uvoza lekova i aditiva za stočnu hranu i ono najvažnije, prekinule su se

organizacijske niti (faze) tehnološke povezanosti.

Ključne reči: živinarska proizvodnja, stanje, strategija razvoja

Uvod

Intenzivna živinarska proizvodnja jaja za konzum i živinskog mesa na industrijski na

industrijskim principima je započeta u SAD, 1943 godine, a u Evropu je preneta posle II

svetskog rata.Od ranih 1960- tih intenzivna živinarska proizvodnja u svetu beleži intenzivan

razvoj, tako da je u periodu od 1960 do 2000-2002 godine svetska proizvodnja jaja se

povećala za 268%, odnosno 898%u zemljama u razvoju i oko 61% u razvijenim zemljama.

Učešće zemalja u razvoju u svetskoj proizvodnji jaja je 67% u odnosu na 25% iz ranih 60-

tih. Na svetskom nivou,počev od 60-tih pa sve do 1980-tih proizvodnja jaja po kokoši nosilji

skočila je za 12,5% odnosno sa 7,2kg do 8,1kg, a u periodu od 1980 do 2000-2002,za 24,75

odnosno sa 8,1 na 10,1 kg (Gillin i Sukoff, 2003).

Ovakav skok proizvodnje zabeležen je u proteklih 25 godina, pre svega zbog

razvoja moderne, specijalizovane i intenzivne živinarske proizvodnje.

U poslednjoj deceniji prošlog veka, proizvodnja živinskog mesa bila je veoma

dinamična, tako da sada zauzima drugo mesto u proizvodnji mesa, odmah iza svinjskog

1 Uvodno predavanje - Invited papers 2 Dr Zlatica Pavlovski, naučni savetnik, Institut za stočarstvo, Beograd- Zemun

Dr Sreten Mitrović, redovni profesor, Poljoprivredni fakultet, Zemun

Zlatica Pavlovski, S. Mitrović 30

(Le Bihan-Duval, 2003). Tako je stanje živinarske proizvodnje u svetu na osnovu

podataka iz 2000 godine bilo sledeće:

Ukupan broj živine (sve vrste ) iznosio je 14.447 miliona grla;

Ukupna proizvodnja jaja iznosila je 50.678 holjada tona;

Ukupna proizvodnja živinskog mesa iznosila je 66.510 hiljada tona.

U isto vreme, proizvodnja i marketing živinskog mesa je veoma diverzifikovana i

na tržištu EU 50% ukupne proizvodnje pilećeg mesa se prodaje konfekcionirano i

prerađeno, sa prognozom da će se u narednih 5 godina taj procenat povećati za 10%.

Konkurencija u proizvodnji živinskih proizvoda je velika i uspeh kompanije se

sada određuje njenim proizvodnim rezultatima, profitom i odnosom prema potrošačima

Stvaranje i očuvanje imena (brand) proizvoda i kompanije u tesnoj vezi je sa zdravljem

živine i bezbednosti proizvoda (Tice i Simmons, 2004).

U našoj zemlji, intenzivno živinarstvo počelo je da se razvija između 1962 i 1965

godine, u okviru zadruga i poljoprivrednih industrijskih kombinata, uvozom hibrida i

tehnologija bez okvirnih programa razvoja. Donošenjem Programa razvoja živinarstva u

našoj zemlji od 1975. do 1985. godine, kojim je pokušano da se otklone nedostaci i

živinarstvo uskladi sa osnovama intenzivne proizvodnje na industrijski način,

proizvodnja živinskog mesa i jaja počela je da se značajnije razvija. Rezultati realizacije

Programa ogledali su se u izgradnji reprodukcijskih farmi – centara, tzv. dedovskih

farmii i finalnih faznih pogona, tehnološkoj povezanosti i profitabilnosti.

Međutim, posmatrano u celini, može se reći da sve grane stočarstva kod nas već

čitavu deceniju beleže izvestan trend smanjenja. Stočni fond u celini posmatrano opadao

je godišnje za oko 2%. Nažalost, najveći pad proizvodnje zabeležen je u živinarstvu.

Naime, ukupna proizvodnja živinskog mesa u poslednjih deset godina opada po

prosečnoj stopi od 3,2% godišnje.Godišnja proizvodnja živinskog mesa po stanovniku,

u našoj zemlji smanjena je sa oko 12 kg u 1990-toj na 6-7 kg u prošloj godini. U istom

razdoblju proizvodnja jaja sa preko 200 jaja opala na 120 komada po stanovniku

godišnje (Škorić i sar., 2003).

Tema navedena u naslovu aktuelna je bila, jeste i biće sve dok živinarstvo

predstavlja dovoljno značajnu granu stočarstva, poljoprivrede i privrede uopšte. Tako su

se godinama mnogi naučni i stručni radnici stanjem, prognozama o nivou proizvodnje

živinskog mesa i jaja a ujedno i pravcima razvoja (Peharda i sar.,1982; Kmecl, 1985;

Mašić i Pavlovski,1987; Gančić,1986; Supić i sar.,1995; Supić i sar.,1998 i dr.) Dakle,

sve prognoze su po pravilu vrlo optimističke. Sve pomenute projekcije nastale su u

vremenu stalnog porasta živinarske proizvodnje u prethodnoj Jugoslaviji, pre nego što

je došlo do secesije pojedinih republika i nastanka građanskog rata. Raspad SFR

Jugaslavije imao je teške posledice, pored ostalog, i na živinarsku proizvodnju, koja je

pretrpela značajan pad u svim nekadašnjim republikama, pa i u današnjoj SCG

(Pavlovski i Mašić, 1995; Škorić i sar., 2003).

U radu će biti ukratko sagledani sadašnje stanje, uzroci pada proizvodnje živinskog

mesa i jaja i glavni pravci razvoja.

Sadašnje stanje živinarstva

Broj živine prema zvaničnim statističkim podacima u 1991. godini iznosio je

30.213.000 grla (tabela 1), a 1994. godine opao je na svega 22.111.000, a 2002 godine

broj grla svih vrsta živine iznosio je 19.622.000 (bez podataka sa Kosova i Metohije).

Stanje i strategija razvoja živinarske proizvodnje u našoj zemlji 31

Najveći broj živine nalazi se u privatnom vlasništvu (posedu), preko 80 procenata. Od

sve vrste živine najviše su zastupljene kokoši nosilje (više od 90% ).

Nastankom jugoslovenske krize stanje se u primarnoj intenzivnoj živinrskoj

proizvodnji u našoj zemlji naglo pogoršalo tako da se u jednom trenutku pojavio kritični

minimum. Prema preliminarnim podacima godišnja proizvodnja živinskog mesa po

stanovniku kod nas je smanjena sa oko 12kg, kopliko je iznosila na početku

devedesetih, na približno oko 7 kg u 2002. godini.

Broj stanovnika u 2002 godine u našoj zemlji iznosio je (bez Kosova i Metohije )

8.502.620, a ukupno je proizvedeno 64.000 tona živinskog mesa. Istovremeno u našoj

zemlji, sa inače relarivno niskom proizvodnjom i potrošnjom mesa, učešće živinskog

mesa je ispod 14%, odnosno nalazi se na trećem mestu, odmah iza svinjskog i goveđeg

mesa. U istom razdoblju proizvodnja, odnosno potrošnja jaja je sa preko 200 komada

opala na nešto više od 150 jaja po stanovniku.

Tabela 1. Kretanje brojnog stanja živine u našoj zemlji (000 grla )

Table 1. Average number of poultry in our country

Godina Year

Ukupno, grla Total, bird

Bazični indeks Basic index

Lančani indeks Chain index

1965 15.515 100,00 100,00

1975 24.673 159,03 159,03 1985 25.344 163,35 102,72 1990 29.907 192,76 118,00 1991 30.213 194,73 101,02 1992 26.038 167,82 86,18 1993 23.293 150,13 89,46 1994 22.111 142,51 94,97 1995 25.591 164,94 115,74 1996 26.457 170,52 103,38 1997 25.712 165,72 97,18 1998 26.188 168,79 101,85 1999 26.492 170,75 101,16 2000* 21.118 136,11 79,71 2001* 20.081 129,43 95,09 2002* 19.622 126,47 97,71 * Nedostaju podaci sa Kosova i Metohije

U 2002. godini po kokoši nosilji u proseku proizvedeno je oko 107 jaja (1985. godina – 112 jaja ). Pad savremene, industrijske živinarske proizvodnje u našoj zemlji, koja je pre dvadesetak godina ostvarivala najiintenzivniji rast u poljoprovredi, a moglo bi se reći i u ukupnoj privredi, u poslednje vreme se ogleda u zatvaranju pojedinih vrlo važnih društvenih objakata (farmi i klanica). Prestanak rada, koji mnoge radnike ostavlja bez posla, direktno je izazvan nagomilanim gubicima, a uzroci su mnogobrojni. U ovom


trenutku, na primer, od velikih industrijskih klanica u Srbiji,rade samo klanice ”Topiko” u Bačkoj Topoli i ”Agroživ”, u Žitištu. Rad su obustavile klanice živine u Valjevu, Padinskoj Skeli (PKB ), Vranjskoj Banji, Bečeju, Velikoj Plani,, Varvarinu i Plandištu. Globalno posmatrano, na osnovu podataka o brojnom stanju živine i proizvodnje živinskog mesa i jaja, jasno se uočava da je nivo proizvodnj značajno opao, a samim tim i potrošnja po stanovniku se smanjila. Na ovakvo stanje u živinarskoj proizvodnji uticalo je mnoštvo faktora od kojih su najvažniji sledeći :

Gašenje dedovskih centara (Požarevac i Bačka Topola ) i stanje živinarskih farmi u tehničko – tehnološkom smislu

Dedovski centar teškog tipa u Bačkoj Topoli i lakog tipa u Požarevcu više ne postoje, a od 1994 do1995. godine propaie su,čak i nestali veliki sistemi u živinarskoj proizvodnji. U ovom trenutku Škorić i sar. (2003 ) procenjuju da je 2/3 ukuone živinarske proizvodnje u nekom obliku privatnog vlasništva. Vlasnička transformacija velikih proizvodnih sistema loše ja izvedena, tako da danas gotovo i nemamo poznate živinarske centre koji su godinama bili nosioci proizvodnje. Proizvodnja se na mnogim farmama odvija u dotrajalim objektima sa zastarelom opremom i voznim parkom.

Zavisnost od uvoza genetskog materijala i nedostatak programiranog uvoza; Planski uvoz roditeljskih jata teškog i lakog tipa ne postoji, tako da ostaje jedina mogućnost evidentiranja brojnog stanja roditeljskog materijala. Povremeno se iz uvoza na tržištu pojavljuju za naše prilike velike količine priplodnih jaja i jednodnevnih pilića koji će po pravilu izazvati veliki poremećaj na tržištu mesa i jaja.

Zavisnost od uvoza komponenti za ishranu živine i vitaminsko mineralnih dodataka, vakcina, lekova i dr.

Nedostatak dugoročne politike razvoja živinarstva ; Suženo tržište i nemogućnost izvoza Uslovi poslovanja – izražena nestabilnost.

Pored do sada iznetih objektivnih objektivnih problema, posebno se mora naglasiti izuzetno nepovoljna opšta finansijska situacija i postojanje cikličnih, gotovo pravilnih šestomesečnih udara na tržištu sirovina za hranu za živinu koji utiču na ponudu mesa, prerađevina i jaja.

Pravci razvoja živinarstva

Pored navedenog, realizacija razvojnih ciljeva i mera agrarne politike umnogome je ograničena i uslovljena političkim i ekonomskim položajem naše zemlje poslednjih godina. Izvesno je da u ovom trenutku naše živinarstvo stagnira, pa čak i značajno zaostaje u odnosu na nivo i tempo razvoja izražen u prethodnom periodu. Uzimejući u obzir sve što je do sada izneto, može se reći da je u ovom trenutku potrebno i opravdano sledeće :

obnavljanje i modernizacija postojećih kapaciteta i to samo u slučaju tržišno-ekonomske opravdanosti. Postojeći kapaciteti, iako zapušteni dovoljni su da zadovolje domaće tržište i potrošnju. Tek sa povećanjem tražnje i osvajanjem novih tržišta, stvoriće se uslovi za nova ulaganja radi povećanja kapaciteta u svim fazama proizvodnje,

obnavljanje rada dedovskih centara u cilju smanjenja uvozne zavisnosti pri obezbeđivanju pnajboljih hibrida teškog i lakog,

Stanje i strategija razvoja živinarske proizvodnje u našoj zemlji 33

posvetiti više pažnje očuvavaju autohtonih i čistih rasa živine, oživljavanje proizvodnje ćuraka, pataka i gusaka za domaće i inostrano tržište, revitalizaciju i racionalizaciju tradicionalnog, ekstenzivnog i poluintenzivnog

sistema držanja živine u cilju proizvodnje živinskog mesa i jaja posebnog kvaliteta za potrebe domaćeg i inostranog tržišta. U ovom slučaju moguće je da se navedena proizvodnja odvija u brdsko – planinskim područjima kao i razvijanje organske živinarske proizvodnje,

nov program proizvoda od živinskog mesa i jaja, organizovanje savremene proizvodne opreme za potrebe živinarske

ptoizvodnje, stvaranje uslova i organizovanje proizvodnje koja će za par godina ispunjavati

sve uslove EU, kako bi i naši proizvodi zadovoljili stroge kriterijume probirljivog evropskog tržišta,

ispitati mogućnosti plasmana proizvoda iz konvencionalnih sistema na tržište EU. Na osnovu i svega iznetog može se konstatovati da se živinarstvo nije razvijalo onom dinamikom koju su navedeni autori predviđali. Realne pretpostavke su bile da će potrošnja pilećeg mesa sa 12,2 kg po stanovniku koliko je bila u 1987. godini vrlo brzo porasti 16 i više koligrama, a potrošnja jajasa 180 na 260 po stanovniku. Svi događaji koji su se dešavali u našoj zemlji i našem okružanju, uticali su da se prognoze ne ostvare. Ipak, smatra se da postoje realne mogućnosti da se u našoj zemlji proizvodnja živinskog mesa i konzumnih jaja poveća, a samim tim i dohodak gazdinstava koji se bave živinarskom proizvodnjom, pre svega pravilnim izborom proizvodnih pravaca i proizvodnih tehnologija. Pored toga, rešenja treba tražiti u angažovanju naučnih i stručnih kadrova sa fakulteta, instituta i republičkih, područnih stručnih poljoprivrednih i veterinarskih službi. Svakako da bi i u tehničko-poslovnom povezivanju živinarske proizvodnje sa prerađivačkom kapacitetima i trgovačkom mrežom, kao i povoljna kreditna politika značajno doprinele poboljšanju nivoa i profitabilnosti ove proizvodnje.

Zaključak Zbog poznatih zbivanja na području prethodne Jugoslavije i dugogodišnjih sankcija na našim prostorima živinarska proizvodnja našla se u velikoj krizi, posebno izraženoj u oblasti industrijskog živinarstva. Pokazatelji živinarske proizvodnje sada se nalaze na nivou od pre 20-tak godina. Rešenjem krize na području prethodne Jugoslavije naša zrmlja ima mogućnost da obnovi i unapredi živinarsku proizvodnju.

CURRENT SITUATION AND DEVELOPMENT STRATEGY OF POULTRY PRODUCTION IN OUR COUNTRY

Zlatica Pavlovski, S. Mitrović

Summary

World egg production in the period from 1960 to 2002 has increased by 268%; 898% in developing countries and almost 61% in developed countries. Developing countries realize 67% of world production compared to 25% in the beginning of 60-ties.


Production of poultry meat has been very dynamic during the last decade and now poultry meat production is on the second place, behind the production of pork. At the same time, marketing of poultry meat is very diversified. For instance, approximately 50% of chickens in average are sold in developed countries in pieces or as poultry meat products.

Current situation of poultry meat production in our country is somewhat different. Yugoslav crisis in 1990 caused significant deterioration of intensive poultry meat and egg production in FR of Yugoslavia, now Serbia and Montenegro, due to introduced sanctions, trade blockade, bombing, etc. Import of parent flocks was reduced and import of grandparent flocks stopped entirely, causing the closing of grandparent centres, one located in Požarevac for light type and the other, for heavy type chickens, in Bačka Topola. At the same time, problems regarding the import of drugs and food additives occurred and, most importantly, organizational stages of technological connection were disrupted.

Key words: poultry production, current situation, strategy of development

Literatura 1. GANČIĆ M. (1986): Projekcija proizvodnje živinslog mesa i jaja u SR Srbiji do

2000godine. Peradarstvo, 5-6, 3-6. 2. GILLIN E. D., SAKOFF N. (2003) : Egg production and trade,present and

perspectives, Xth EuropeanSymposium on the Quality of eggs and Egg Products, September 23-26, Ploufragan, Proceedings, 11-22.

3. KMECL A. (1985) : Program proizvodnje živinskog mesa. Program proizvodnje mleka i mesa u SFR Jugoslaviji od 1986 do 1990. godine, Domžale, 85-92.

4. LE BIHAN- DUVAL E. (2003) : Genetic variability of meat quality. XVI th European Symposium on the Quality of poutry meat, Septembar 23-26, Ploufragan, France, Proceedings, 622-632.

5. MAŠIĆ B., PAVLOVSKI Z. (1987): Živinarstvo, proizvodnja i prerada mesa, mleka i jaja. Hrana i razvoj. Jugoslovenski savez društavaza širenje nazčnih saznanja” Nikola Tesla ”, Beograd, 595-600.

6. PAVLOVSKI Z., MAŠIĆ B. (1995) : Živinarska proizvodnja u svetu u periodu 1990-193-93. godine sa posebnim osvrtom na zemlje zapadne i istočne Evrope. Živinarstvo, 1-2,9-12.

7. PEHARDA J., GLIŠIĆ S., GEORGIJEV A. (1982) Razvoj živinarstva Jugoslavije i njegova dalja perspektiva. Peradarstvo, 6, 9-15.

8. SUPIĆ B., PAVLOVSKI Z., MILOŠEVIĆ N., MAŠIĆ B. (1995): Stanje i pravci razvoja živinarstva. IV Kongres o hrani, Beograd, Knjiga III, 26-33.

9. SUPIĆ B., GANČIĆ M., MILOŠEVIĆ M., ŽIVANOV M., ŠKORIĆ R., ARAPOVIĆ Z. (1998): Sadašnje stsnje, potrebe i pravci razvoja živinarstva u SR Jugoslaviji. Nauka u živinarstvu,1-2,251-263.

10. TICE G. A., SIMMONSJ. (2004): Global trends in marketing poultry and poultry products.XXII World,s Poultry Congres, June 8-13, Istanbul, Book of Abstracts, 821.

11. ŠKORIĆ R., PALIĆ T., TOLIMIR N.(2003): Stanje i perspektiva živinarstva. Živinarstvo,8-9, 5-23.



UTICAJ NIVOA PRINOSA MLEKA NA OSOBINE PLODNOSTI

GOVEDA1

G. Trifunović, D. Latinović, C. Mekić, Radica Đedović,

P. Perišić, G. Bunevski, R. Nikolić2

Sadržaj: U radu je ispitivan uticaj nivoa mlečnosti na sledeće osobine plodnosti:

indeks osemenjavanja, servis period, trajanje bremenitosti, uzrast pri oplodnji,

međutelidbeni interval i masu teladi pri rođenju.Ispitivanja su se odnosila na mlečne

krave evropskog tipa crno-belih goveda koje se intenzivno oplemenjuju genima

holštajn-frizijske rase. Za analizu uticaja nivoa mlečnosti na osobine plodnosti krava

korišćen je Metod najmanjih kvadrata – LSMLMW (Harvej, 1987), fiksni model.

Prinos mleka je visoko značajno uticao na indeks osemenjavanja, servis period i

međutelidbeni period (P<0,01), a značajno na uzrast pri oplodnji (P<0,05), za razliku od

dužine trajanja bremenitosti i telesne mase teladi pri rođenju (P>0,05). Srednje

vrednosti opšteg proseka su iznosile za indeks osemenjavanja 2,44; servis period 141,35

dana i međutelidbeni interval 418,72 dana, a odstupanja od srednjih vrednosti za indeks

osemenjavanja su iznosila od –0,34 do 0,27; a za dužinu trajanja servis perioda od –

23,80 do 29,40 dana.

Ključne reči: Crno-bela goveda, nivo mlečnosti, osobine plodnosti, odstupanja od proseka.

Uvod

Plodnost goveda predstavlja vrlo značajnu oblast nauke u zootehnici, a u isto vreme

i veoma složenu fazu proizvodnje u kojoj se nalaze velike rezerve mleka, mesa i

priplodnih grla. I pored toga, njoj se relativno često pridaje drugostepeni značaj.

Osavremenjavanjem tehnoloških procesa u gajenju goveda sve češće se javljaju

određeni problemi u reproduktivnom ciklusu krava koji dovode do smanjenja plodnosti.

Ovi problemi su prisutniji na farmama sa većim aglomeracijama visokomlečnih crno-

belih krava od kojih se očekuju da pored visokog prinosa mleka u laktaciji donesu na

svet jedno zdravo i vitalno tele godišnje. Ukoliko dođe do poremećaja u

reproduktivnom ciklusu krava, pored direktnih posledica na ostvarenu proizvodnju

mleka onemogućava se i realizacija normalnog remonta stada, što govedarsku

proizvodnju čini složenijom od drugih proizvodnji u stočarstvu. Kao potvrda vrlo

1 Izvorni naučni rad - Original scientific paper 2 Dr Gligorije Trifunović, vanredni profesor, dr Dušan Latinović, redovni profesor, dr Cvijan Mekić, vanredni

profesor, mr Radica Đedović, asistent, mr Predrag Perišić, asistent, Poljoprivredni fakultet, Beograd-Zemun

Dr Gjoko Bunevski, vanredni profesor, Zemjodelski fakultet, Skopje

Mr Radiša Nikolić, istraživač, saradnik, PKB INI “Agroekonomik” Padinska Skela.

G. Trifunović, D. Latinović, C. Mekić, Radica Đedović, P. Perišić, G. Bunevski, R. Nikolić 36

komplikovanih procesa u reprodukciji goveda govori nam I podatak da samo oko 50%

krava ostaje steono od prvog osemenjavanja (Bath i sar. 1978).

S obzirom na to, da je ekonomski značaj reproduktivnih osobina mlečnih goveda

visok naophodno je poznavanje pojedinih faktora koji utiču na plodnost krava, a oni se

dele na genetske i paragenetske (faktori okoline). Uspeh u poboljšanju plodnosti

genetskim putem je dosta ograničen niskim vrednostima heritabiliteta, što ne znači da

geni ne deluju na ovu osobinu, već da je vrednost aditivne genetske varijacije mala. Na

plodnost krava znatno više utiču faktori okoline jer je većina varijacija reproduktivnih

parametara pod njihovim uticajem. Kada se analiziraju pojedini činioci, njihov uticaj na

plodnost krava je različitog stepena, a moguće je i kompleksno delovanje.

Sveobuhvatnijim poznavanjem više uticaja na određene reproduktivne osobine krava

može se poboljšati plodnost mlečnih stada.

Kako se već duže vreme često govori o problemima reprodukcije i smanjenoj

plodnosti krava to se smatra da je pored ispitivanja različitih uzroka ovog stanja, za

praksu interesantno i izučavanje uticaja nivoa prinosa mleka na plodnost, s obzirom na

to da je odnos između reprodukcije i laktacije regulisan fiziološkim mehanizmima i da

postoji uska fiziološka povezanost. Ispitivanjem uticaja nivoa prinosa mleka na plodnost

krava došlo se do različitih rezultata. Utvrđeno je da visoko mlečne krave imaju manju

plodnost od nisko produktivnih i pored toga što je ustanovljeno da je genetski odnos

između plodnosti i prinosa mleka vrlo nizak (Spalding i sar. 1975). Vrlo slabu, do slabu

fenotipsku povezanost između prinosa mleka i određenih reproduktivnih pokazatelja

ustanovili su Nenadović i sar. (1976), Trifunović (1989), Vidović (1990), Jelač i sar.

(1990), dok Laben i sar.(1982), su mišljenja da se u velikim stadima kod visoko mlečnih

krava nešto manja koncepcija može prevazići boljim otkrivanjem estrusa.

Cilj ovog rada je da se utvrdi kakav uticaj ima različit nivo prinosa mleka na

važnije osobine plodnosti, i da se pri tome da određeni teorijski i praktični značaj u radu

na povećanju mlečnosti krava.

Materijal i metod rada

Ispitivanja uticaja različitog nivoa mlečnosti kao paragenetskog faktora na osobine

plodnosti vršena su na jednoj farmi visoko mlečnih crno-belih goveda. Farma je

locirana u reonu koga karakteriše intenzivna biljna proizvodnja, sa kapacitetom od oko

500 muznih grla. Krave pripadaju evropskom tipu crno-belih goveda čiji se genotip

intenzivno oplemenjuje unošenjem gena holštajn-frizijske rase. Ispitivanjem su bila

obuhvaćena 345 grla, koja su imala 845 telenja, odnosno standardne laktacije.

Ispitivan je uticaj prinosa mleka na indeks osemenjavanja, servis period, trajanje

bremenitosti, uzrast pri oplodnji, međutelidbeni interval i masu teladi pri rođenju. Sve

laktacije su svrstane u tri nivoa, odnosno klase mlečnosti (I, II i III). Prosečan prinos

mleka za prvi (I) nivo je iznosio 5786, drugi (II) 6976 i trećI (III) 8263 kg. Analiza

uticaja prinosa mleka na ispitivane osobine plodnosti izvršena je metodom najmanjih

kvadrata (LSMLMW, Harvej 1987), odnosno korišćenjem fiksnog modela:

Yij = Ni + eij u kojem je:

Yij = opšti prosek osobine

Ni = nivo mlečnosti

eij = ostali uticaji.

Uticaj nivoa prinosa mleka na osobine plodnosti goveda 37

Rezultati istraživanja i diskusija

Rezultati o uticaju prinosa mleka posmatrano na tri nivoa mlečnosti na indeks

osemenjavanja, servis period i trajanje bremenitosti prikazani su u tabeli 1.

Tabela 1. – Uticaj nivoa mlečnosti na indeks osmenjavanja, servis period i trajanje

bremenitosti

Table 1. - The influence of the level of milk production on the insemination index,

service period and the length of pregnancy

Nivo mlečnosti

Level of milk

Production

n Indeks osemenjavanja

Insemination index

Servis period, dana

Service period,

Days

Trajanje

bremenit., dana

Length of preg.

q Sq Q Sq q Sq

Opšti prosek

General mean 845 2,44 0,09 141,35 3,98 279,25 0,26

I 237 -0,34 0,08 -23,80 4,37 -0,44 0,28

II 370 0,07 0,08 -5,60 3,70 0,16 0,25

III 238 0,27 0,09 29,40 4,41 0,28 0,29

F-test ** ** NS

NS – (P>0,05) * - (P<0,05) ** - (P<0,01)

q = Odstupanja od opšteg proseka – Deviation from the mean

Sq = Standardna greška odstupanja od opšteg proseka

Standard error of the deviation from the mean

Srednja vrednost indeksa osemenjavanja za sva grla je iznosila 2,44 0,09, sa

variranjem po klasama mlečnosti od 2,10 (I klasa) do 2,71 (III klasa). Odstupanja od

srednje vrednosti kretala su se u intervalu od –0,34 do 0,27, iz čega se može zaključiti

da je povećanjem prinosa mleka rastao i broj osemenjavanja po uspešnoj oplodnji. Nivo

mlečnosti je statistički visoko značajno uticao na indeks osemenjavanja (P<0,01). Servis

period je za sva grla prosečno iznosio 141,35 3,98 dana, sa variranjem od 117,55

(I klasa) do 170,75 (III klasa), sa rasponom konstanti odstupanja od –23,80 do 29,40

dana. Slično kao i za prethodnu osobinu ustanovljen je pravilan porast produženja servis

perioda, zavisno od povećanja prinosa mleka. Statistički posmatrano variranja za

ispitivanu osobinu su bila visoko značajna (P<0,01). Trajanje bremenitosti je biološki

konstantno uz mala variranja, tako da ni različit nivo prinosa mleka nije značajno uticao

na ovu osobinu (P>0,05).Prosečno trajanje bremenitosti je iznosilo 279,25 dana, sa

konstantama odstupanja od 0,44 (I klasa) do 0,28 (III klasa). Može se primetiti da se

povećanjem prinosa mleka ispoljio blagi trend produženja bremenitosti.

Različit nivo prinosa mleka je statistički posmatrano značajno uticao na uzrast

krava pri oplodnji (P<0,05). Kod ove osobine pored toga što nije ispoljena veća

varijabilnost, nije ustanovljena ni određena pravilnost kao kod prethodnih osobina.

Vrednosti konstanti odstupanja od opšteg proseka su iznosile za I klasu 4,81 dan, II –

19,41 i III 14,60. Moguće objašnjenje ovakvih vrednosti bi možda moglo da bude u

delovanju većeg broja nedefinisanih uticaja na ispitivanu osobinu u dužem vremenskom


periodu. Prosečna vrednost za međutelidbeni interval je iznosila 418,72 4,05 dana.

Variranja su se kretala u intervalu od 394,91 (I klasa) do 448,64 (III klasa), i odstupanjima od

srednje vrednosti od –23,81 do 29,92 dana (I i III klasa). Za ispitivanu osobinu su

ustanovljene visoko signifikantne razlike (P<0,01), posmatrano prema različitim klasama

mlečnosti. Povećanjem prinosa mleka ispoljen je trend povećanja trajanja međutelidbenog

intervala. Srednja vrednost telesne mase teladi po rođenju je iznosila 38,63 0,21

kg.Konstante odstupanja od srednje vrednosti posmatrano po redosledu klasa su iznosile: -

0,39; 0,44 i –0,05 kg. Nije ispoljena statistička značajnost prinosa mleka na masu teladi pri

rođenju (P>0,05). Odstupanja od prosečne vrednosti su dosta mala, tako da su postojeća

variranja nastala uglavnom pod uticajem drugih faktora.

Tabela 2. – Uticaj nivoa mlečnosti na uzrast pri oplodnji, međutelidbeni interval

i masu teladi pri rođenju

Table 2. - The influence of the level of milk production on the age at insemination,

interval between calvings and the birth weight of calwes

Nivo mlečnosti

Level of milk

production

n

Uzrast pri oplodnji, dana

Age at insemination

days

Međutelidbeni

interval, dana

Interval between

two calvings

Masa teladi pri

rođenju, kg

Weight of calves at

birth

q Sq q Sq q Sq

Opšti prosek

General mean

845

1153,10

7,84

418,72

4,05

38,63

0,21

I 237 4,81 8,58 -23,81 4,42 -0,39 0,25

II 370 -19,41 7,29 -6,11 3,74 0,44 0,20

III 238 14,60 8,66 29,92 4,44 -0,05 0,24

F-test * ** NS

NS – (P>0,05) * - (P<0,05) ** - (P<0,01)

q – Odstupanja od opšteg proseka

Deviation from the mean

Sq – Standardna greška odstupanja od opšteg proseka

Standard error of the deviation from the mean

Rezultati ispitivanja uticaja prinosa mleka na plodnost mlečnih krava se dosta

razlikuju. Neki pokazuju da postoji značajnija povezanost između njih, te da tako visoko

mlečne krave imaju slabiju plodnost od grla sa nižom mlečnošću (Spalding i sar. 1975;

Trifunović, 1992; Nenadović, 1975; Milojić Miroslava, 1979). Veći broj autora među

kojima su: Nenadović i sar.(1976), Woelce (1976), Vasović i sar.(1987), Trifunović

(1989), Vidović (1990)i Jelač i sar. (1990) je ispitivao uticaj prinosa mleka na trajanje

servis perioda i ustanovili su dosta slabu povezanost ispitivanih osobina. Za razliku od

prethodnih autora Palkoci (1977), Koopman i Wijbenga (1976) i Rowlands i sar. (1977)

nisu utvrdili postojanje povezanosti između ispitivanih osobina.

Jedno od važnih pitanja koje se ovde nameće jeste, da li oplemenjivanje na

mlečnost daje neželjene efekte na osobine plodnosti krava. Iako nije visok uticaj na

osobine plodnosti pri selekciji na mlečnost, ipak dobijeni trend potvrđuje pretpostavku

da promene mogu imati određene posledice, te su zbog toga potrebna dalja istraživanja.

Uticaj nivoa prinosa mleka na osobine plodnosti goveda 39

Paralelno sa tim, u cilju izbegavanja eventualno negativnog uticaja visokog prinosa

mleka na plodnost krava neophodno bi bilo da se tehnologija proizvodnje u punoj meri

prilagodi potrebama krava sa visokim prinosom mleka.

Zaključak

Na osnovu utvrđenih rezultata do kojih se došlo u ovim istraživanjima mogu se

izvesti sledeći zaključci:

- Da su pored ostalih ispitivanih osobina plodnosti, dve vrlo bitne imale dosta niske

vrednosti na nivou zapata (indeks osemenjavanja 2,44 i servis period 141,35 dana).

- Ispoljen je visoko značajan uticaj prinosa mleka na indeks osemenjavanja, servis

period i međutelidbeni interval (P<0,01), značajan na uzrast pri oplodnji (P<0,05), dok

su za trajanje bremenitosti i masu teladi pri rođenju ustanovljena dosta niska variranja u

odnosu na opšti prosek (P>0,05).

- Konstante odstupanja od srednje vrednosti za indeks osemenjavanja kretale su se

u intervalu od –0,34 do 0,27, a za servis period –23,80 do 29,40 dana. Uporedo sa

povećanjem prinosa mleka rastao je i broj osemenjavanja po prosečnoj oplodnji, kao i

dužina trajanja servis perioda.

- S obzirom da prema postojećim saznanjima nije u dovoljnoj meri definisan uticaj

prinosa mleka na plodnost, mišljenja smo da ovakva istraživanja imaju pored teoretskog

i praktični značaj u radu na povećanju mlečnosti. Usaglašavanjem povećanja

proizvodnje mleka u laktaciji i poboljšanja brojnih komponenti plodnosti povećala bi se

i ekonomičnost gajenja goveda.

THE INFLUENCE OF MILK LEVEL ON THEFERTILITY TRAITS

OF CATTLE

G. Trifunović, D. Latinović, C. Mekić, Radica Đedović, P.

PerišIć, G. Bunevski, R. Nikolić

Summary

Based on the results of these investigations the folloing conclusions can be made:

- Between oder investigated fertility traits two very important ones had low valnes

at the herd level (insemination index 2,44 and service period 141,35 days).

-Level of milk production had very significant influence (P<0.01) on the

insemination index and the interval between two calvings, and the significant (P<0.05)

on the age at insemination, while the interval between two calvings and weight of the

calves at birth had much less variation (P>0.05).

-The constants of deviation from the means for insemination index varied in the

interval from –0.34 to 0.27, and for service period from –23.8 to 29.4 days.

Comparativly with the increace of milk yield there was on increace on the number of

inseminations per pregnancy and the length of service period. Since to present

knowledge, the influence of the level of milk production, on fertility has not been well

defined, we are of the opinion that this investigations have theoretical and practical


importance in the work on increase of milk production. Accordance in work on increace

of milk yield and a number of fertility traits is important for the economy of cattle

production.

Key words: Level of milk yield, fertility traits, economy in milk productions.

Literatura

1. BATH D.L., DICKINSON F.N., TUCKER N.A., APPLEMAN R.D. (1978): Dairy

Cattle: Principles, Procedures, Problems, profits. Lea Febiger, Philadelphia.

2. JELAČ S., DELIĆ F., SIVČEVIĆ A., DJOMBA E. (1990): Relacija između

mliječnosti u ranoj laktaciji I nekih reproduktivnih osobina. Stočarstvo, 44, 3-4,

95-101.

3. KOOPMAN J.J., WIJBENGA A. (1976): Further studies on the efect of manag-

ement and milk production on Fertility in cattle. Dairy science abstracts, 38, 4, 255.

4. LABEN R.C., SHANKS P.J., BERGER P.J., FREEMAN A.E. (1982): Factors

affecting milk yield and reproductive performance. J.Dairy Sci. 65, 1004-1015.

5. MILOJIĆ MIROSLAVA (1979): Correlation between the Level of Milk

Production and Fertility as Breeding in Black and White Cattle. Commision on

Cattle Production, British Society of Animal Production, Harrogate.

6. NENADOVIĆ M. (1975): Uticaj nivoa mlečnosti krava domaće šarene rase na

dužinu servis perioda. Veterinarski glasnik, 12, 895-901, Beograd.

7. NENADOVIĆ M., GAVRILOVIĆ S., ŽIVKOVIĆ V., KARADŽIĆ V.: Ispitivanje

uticaja nivoa mlečnosti na fertilitet holštajn-frizijskih krava. Radovi

Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Sarajevu, XXIV, 27, 67-77.

8. PALKOCI L.(1977): Relation between milk yield and fertility of cattle. Dairy

Science Abstracts, 39, 10, 618.

9. ROWLANDS G.J., LITTLE W., KITCHENHAM B.A. (1977): Relationships

between blood composition and fertility in dairy cows-a field studu. Journal of

Dairy Researsh, 44, 1, 1-7.

10. SPALDING R.W., EVERETT R.W., FOOTE R.H. (1975): Fertility in New Yorc

artificially inseminated Holstein herds in Dairy Herd Improvement. J.Dairy Sci.

58: 718-723.

11. TRIFUNOVIĆ G. (1989): Ispitivanje uticaja nasleđa, uzrasta i nivoa proizvodnje

mleka na plodnost crno-belih goveda. Magistarski rad, Poljoprivredni fakultet,

Beograd.

12. TRIFUNOVIĆ G.(1992): Ispitivanje fenotipske i genetske varijabilnosti i

povezanosti osobina telesne razvijenosti, mlečnosti i plodnosti krava crno-belih

goveda. Poljoprivredni fakultet, Beograd.

13. VASOVIĆ S., LAZAREVIĆ R., NIKITOVIĆ N. (1987): Uticaj nivoa proizvodnje

mleka u prvih 100 dana laktacije na neke reproduktivne osobine krava crno-bele

rase. Stočarstvo, 41, 3-4, 89-95.

14. VIDOVIĆ V.(1990): Genetske promene u proizvodnji mleka i nekih svojstava

plodnosti holštajn goveda. Stočarstvo, 44, 5-6, 149-160.

15. WOELCKE K.H. (1976): Studies on the relationshipps Between fertility and milk

Yield in heifers and first – salvers in the Kendsburg-Ecerförde district.



NASLEDNOST OSOBINA PLODNOSTI U PROGENOM TESTU

BIKOVA HOLŠTAJN-FRIZIJSKE RASE1

Radica Đedović, D. Latinović, V. Bogdanović, G. Trifunović,

Radmila Beskorovajni2

Sadržaj: Utvrđivanje vrednosti aditivne (genetske) varijanse u odnosu na ukupnu

fenotipsku varijabilnost osobina plodnosti predstavlja jedan od prioriteta kada je u

pitanju ocena priplodne vrednosti bikova-očeva. Ispitivanje heritabiliteta obavljeno je na

uzorku od 7024 teleta crno-bele i holštajn-frizijske rase, oteljenih na 14 velikih državnih

farmi, potomaka 51-og bika-oca, testiranih u 6 uzastopnih godina.

Koeficijenti naslednosti ispitivanih osobina plodnosti, prema očekivanju bili su

relativno niski. Ocenjeni heritabiliteti i njihove greške za tip teljenja, broj mrtvorođene

teladi, telesnu masu pri rođenju i trajanje bremenitosti iznosili su: 0,225 0,046; 0,027

0,011; 0,102 0,025 i 0,214 0,044, odgovarajuće.

Ključne reči: heritabilitet, osobine plodnosti, bikovi, progeni test

Uvod

Osobine plodnosti spadaju u ekonomski veoma važne karakteristike mlečnih

goveda i ispoljavaju se nakon dostizanja polne zrelosti. Najveći broj navedenih osobina

su kvantitativne prirode i imaju svojstvo da variraju usled delovanja različitih faktora

koji utiču na njihovo ispoljavanje. Prvu grupu uticaja čini nasledna osnova-genotip.

Jedinke u jednoj populaciji ili zapatu međusobno se razlikuju u genetskoj osnovi,

odnosno genima koji potiču od njihovih roditelja. Pored nasledne osnove na

ispoljavanje ovih osobina izuzetnu važnost imaju negenetski faktori koji deluju u

okruženju gde se životinje gaje i iskorišćavaju. Usled značajnog uticaja negenetskih

faktora na varijabilnost parametara reprodukcije, koeficijenti naslednosti osobina

plodnosti su niski što otežava rad na oplemenjivanju, odnosno genetskom unapređenju

ovih osobina, a samim tim i celokupne govedarske proizvodnje.

U okviru osobina plodnosti domaćih životinja postoje i osobine koje pokazuju

alternativne varijacije, kao što je broj potomaka pri rođenju. Ženska priplodna grla kod

goveda u najvećem broju slučaja rađaju jednog potomka, a znatno ređe blizance ili

1 Izvorni naučni rad - Original scientific paper 2 Mr Radica Đedović, asistent, dr Dušan Latinović, redovni profesor, dr Vladan Bogdanović, docent, dr

Gligorije Trifunović, vanredni profesor- Poljoprivredni fakultet, Beograd-Zemun. Mr Radmila Beskorovajni, istraživač, saradnik, PKB INI “Agroekonomik” Padinska Skela.

Rad je finansiran od strane Ministarstva za nauku, tehnologije i razvoj Republike Srbije za projekat

BTN.5.1.4.7144.B

Radica Đedović, D. Latinović, V. Bogdanović, G. Trifunović, Radmila Beskorovajni 42

trojke. Variranje ove i sličnih osobina nije u potpunosti kontinuelno, jer su vrednosti

parametara isključivo celi brojevi. Njihova procena je uglavnom subjektivna (npr. tip

teljenja) ili se ocenjuju u poenima (npr. ocena kvaliteta teladi). Samim tim, ocena

njihove varijabilnosti je otežana, a vrednost aditivnih varijansi i heritabiliteta opterećena

je većim greškama (Lazarević i sar ., 1996).

Osobine plodnosti generalno imaju nisko nasledni karakter, ali i pored toga,

vrednosti heritabiliteta se mogu razlikovati u zavisnosti od primenjenih modela i metoda

za njihovu ocenu, veličine uzorka, kao i same strukture podataka korišćenih za

izračunavanje koeficijenta naslednosti. Ovu konstataciju potvrđuju i rezultati koje su

objavili Martinez i sar. (1983), Meijering (1984), Weller i sar. (1988), Manfredi i sar.

(1991), Pogačar i sar. (1996), Sofia Alday i Eva Ugarte (1997), McGuirk (1998), Luo i

sar. (1999), Sneinbock i sar. (2003 ) i ostali autori.

Cilj ovog istraživanja bio je ispitivanje genetske varijabilnosti osobina plodnosti

praćenih u progenom testu bikova holštajn-frizijske rase, kao i ocena priplodne

vrednosti bikova za navedene osobine. Rezultati dobijeni tokom ovog istraživanja mogu

da posluže za sagledavanje daljih aktivnosti u smislu određivanja pravca i daljeg

oplemenjivanja pomenute populacije goveda u našoj zemlji.


Predmet ispitivanja bili su rezultati progenog testa bikova holštajn – frizijske rase,

odnosno njihovih bioloških svojstava (biološki test). Izračunavanje koeficijenta

naslednosti osobina plodnosti obavljeno je na uzorku od 7024 teleta crno-bele i

holštajn-frizijske rase, oteljenih na 14 državnih farmi, potomaka 51-og bika-oca,

testiranih u toku 6 uzastopnih godina.

Tokom istraživanja analizirane su sledeće osobine plodnosti: tip teljenja, broj

mrtvorođene teladi, telesna masa pri rođenju i trajanje bremenitosti.

Genetska varijabilnost izračunata je pomoću matematičko statističke analize

podataka, korišćenjem mešovitog modela (LSMLMW).

Mešoviti model za izračunavanje genetske varijabilnosti osobina plodnosti imao je

sledeći izgled:

Yijklmno = μ + Oi + Fj + Sk + Pl + Vm + Rn + eijklmno

gde je:

Yijklmno – ispoljenost osobine o-te individue, i-tog oca, j-te farme, k-te sezone, l-tog

pola, m-te ocene vitalnosti, n-tog tipa rođenja,

μ – opšti prosek populacije za datu osobinu,

Oi – slučajan uticaj i-tog oca (i= 1,...,51),

Fj – fiksni uticaj j-te farme (j= 1,...14),

Sk – fiksni uticaj k-te sezone (k=1,....4)

Pl – fiksni uticaj l-tog pola (l= 1,2),

Vm – fiksni uticaj m-te ocene vitalnosti (m= 1,….5)

Rn – fiksni uticaj n-tog tipa rođenja (n= 1,..3)

eijklmno – slučajna greška sa karakteristikama N (0, 2).

Naslednost osobina plodnosti u progenom testu bikova holštajn-frizijske rase 43


Vrednosti koeficijenata heritabiliteta ispitivanih osobina plodnosti, kao i njihove

greške nalaze se u tabeli 1.

Koeficijent naslednosti tipa teljenja iznosio je 0,225 što ukazuje da na ispoljenost

ove osobine u znatno većoj meri utiču faktori okoline u odnosu na aditivan genetski

uticaj očeva.

Tabela 1. Heritabilitet (h2) i greške heritabiliteta (Sh2) ispitivanih osobina plodnosti

Table1. Heritability (h2) and heritability errors (Sh2) of fertility traits

Osobina

Trait

h2 Sh2

n = 7024

Tip teljenja

Tipe of calving 0,225 0,046

Broj mrtvorođene teladi

Number of calf mortality 0,027 0,011

Telesna masa pri rođenju

Birth weigth 0,102 0,025

Trajanje bremenitosti

Duration of pregnancy 0,214 0,044

Rezultati heritabiliteta tipa teljenja dobijeni u našem istraživanju u saglasnosti su

sa koeficijentima koje su ustanovili Sofia Alday i Eva Ugarte (1997), Vassilev (1998)

kao i Sneinbock i sar. (2003). Navedeni autori prilikom izračunavanja heritabiliteta tipa

teljenja koristili su mešoviti model koji je sadržao veći broj fiksnih faktora koji su

korišćeni i u ovoj analizi, te otuda najverovatnije proističe visoka kompatibilnost

dobijenih rezultata.

Do znatno niže vrednosti pomenutog parametra u svojim istraživanjima došli su

Martinez i sar. (1983), Meijering (1984), Thomson i Rege (1984), Dadati i sar. (1985),

Dwyer i sar. (1986), Manfredi i sar. (1991), Pogačar i sar. (1996), McGuirk (1998),

Luo i sar. (1999), i Canavesi i sar. (2003). Veće vrednosti koeficijenta naslednosti za

tip teljenja, od prikazanih dobili su Bennett i Gregory (2001).

Broj mrtvorođene teladi varirao je pod uticajem nasledne osnove u iznosu od 2,7%,

što takođe ukazuje na dominantan uticaj faktora okoline na ispoljenost navedene

osobine.

Približnu vrednosti aditivnog variranja broja mrtvorođene teladi objavili su Meyer i

sar. (2001). Manju genetsku vrednost ustanovili su Philipsson i sar. (1979), Erf i sar.

(1990) i McGuirk (1998), dok su veće vrednosti koeficijenta naslednosti broja

mrtvorođene teladi utvrdili Luo i sar. (1999) i Steinbock i sar. (2003).

Koeficijent naslednosti telesne mase pri rođenju iznosio je približno 0,1. Utvrđeni

koeficijent heritabiliteta telesne mase pri rođenju u ovom istraživanju uglavnom je niži

od rezultata istraživanja ostalih autora. Lazarević i sar. (1982), Koots i sar. (1994) i

Gregory i sar. (1995) ustanovili su veće vrednosti od navedene. Razlozi koji su uslovili

dobijanje različitih vrednosti koeficijenata heritabiliteta telesne mase pri rođenju,


između ostalog, mogu se naći u primenjenom modelu za ocenu naslednosti, kao i u

veličini posmatranog uzorka iz populacije.

Naslednost trajanja bremenitosti, iznosila je 21,4%. Navedeni procenat, razlikuje se

i niži je u odnosu na rezultate koje navode Cundiff i sar (1986b) i Azzam i Nielsen

(1987). Sa druge strane, Petrović i sar. (1998; 2001), utvrdili su niži koeficijent od

pomenutog u Tabeli 1, dok su saglasne rezultate dobili Silva i sar. (1992).

Objašnjenje dobijenih nižih vrednosti heritabiliteta u ovom istraživanju može se

naći u samom postupku genetskog unapređenja ispitivane populacije goveda, koje se

uglavnom izvodi korišćenjem pozitivno testiranih bikova sa malim genetskim razlikama

u pogledu osobina plodnosti. Prilikom odabira bikovskih roditelja, a posebno bikovskih

očeva, presudnu ulogu imaju osobine mlečnosti, dok se zahtevi prema osobinama

plodnosti često zanemaruju, što zajedno sa relativno malim brojem linija bikovskih

očeva, koje su po genetskom potencijalu vrlo bliske, utiče na manju varijabilnost

između bikova, a samim tim i na smanjenje dobijenog koeficijenta heritabiliteta.

Vrednost ocenjenih koeficijenata heritabiliteta parametara plodnosti zavisi i od

veličine populacije u kojoj se naslednost utvrđuje. Velike razlike u izračunatim

vrednostima heritabiliteta, posmatrano po autorima, mogu se tumačiti veličinom i

strukturom uzorka i primenjenim modelima, a ne stvarnom naslednošću u posmatranim

populacijama. Zato je važno da se za ispitivanje heritabiliteta koristi velik broj jedinki

koje potiču od većeg broja bikova – očeva, čime se postiže da se u ukupnoj

varijabilnosti smanji udeo varijabilnosti koja je prouzrokovana faktorima okoline, a

poveća varijabilnost izazvana genetskim efektom, što sve ukupno dovodi do tačnije

ocene heritabiliteta. Pored već pomenutih parametara od kojih zavisi tačnost izračunatih

heritabiliteta, ne treba zanemariti ni ostale faktore koji utiču na povećanje slučajne

greške, kao što su: prisutvo materinskog efekta, povećanje homozigotnosti, odnosno

procenta srodstva, efekat prethodne i sadašnje selekcije, kao i nedostatak odgovarajuće

statističke kontrole negenetskih izvora varijabilnosti.

Zaključak

Na osnovu rezultata ispitivanja genetske varijabilnosti osobina plodnosti praćenih u

progenom, odnosno biološkom testu bikova holštajn-frizijske rase može se konstatovati

da su te vrednosti vrlo niske, što istovremeno predstavlja karakteristiku navedenih

osobina. Veća odstupanja pojedinih parametara dobijenih našim istraživanjima sa

rezultatima drugih autora ukazuju na specifičnost i potrebu da se naslednost osobina

plodnosti ocenjuje pomoću modela i metoda prilagođenih za njihovo izračunavanje. Za

objektivniju ocenu genetskih parametara, takođe je neophodno uključivanje većeg broja

životinja u ispitivanje.

Ocenjene vrednosti heritabiliteta osobina plodnosti u ovom istraživanju ukazuju na

određene mogućnosti da se putem selekcije utiče na genetski potencijal bikova koji se

koriste u programima veštačkog osemenjavanja. Zato je od izuzetne važnosti da se sve

poznate informacije o naslednosti parametara plodnosti neizostavno uključe u ocenu

priplodne vrednosti bikova-očeva jer će se na taj način postići dugoročno povećanje

efekata primenjene selekcije u ispitivanoj populaciji goveda.

Naslednost osobina plodnosti u progenom testu bikova holštajn-frizijske rase 45

HEREDITY OF FERTILITY TRAITS IN PROGENY TEST OF

HOLSTEIN-FRIESIAN BULLS

Radica Đedović, D. Latinović, V. Bogdanović, G. Trifunović, Radmila

Beskorovajni

Summary

Estimation of aditive genetic value in relation on total phenotipic value of fertility

traits is very important for breeding value estimation og bull-sires. Heritabilities of traits

were calculated using the sample of 7024 calves. They were progenies of 51 bull-sires

which were raised on 14 farms during 6 years.

Heritabilities coefiiicients were 0,225 for type of calving; 0,027 for mortality of

calves; 0,102 for body weight of calves, and 0,214 for duration of pregnancy.

Key words: heritability, fertility traits, bulls, progeny test

Literatura

1. ALDAY SOFIA, UGARTE EVA (1997): Genetic evaluation of calving ease in

Spanish Holstein populacion. www-interbull.slu.se/bulletins/bulletin18/paper14.pdf

2. AZZAM, S.M., NIELSEN, M.K. (1987): Genetic parameters for gestation length,

birth date and first breeding date in beef cattle. J. of Anim. Sci., 64, 348-356.

3. BENNETT, G.L., GREGORY, K.E. (2001): Genetic (co) variances for calving

difficulty score in comosite and parenternal populations of beef cattle. Journal of

Animal Science. 79: 1, 45-51; 15 ref.

4. CANAVESI, F., BIFFANI, S., SAMORE, A.B. (2003): Revising the Genetic

Evaluation for Calving Ease in the Italian Holstein Friesian. Interbull, www-

interbull.slu.se/bulletins/bulletin30/canavesi.pdf

5. CUNDIFF, L.V., GREGORY, K.E., KOCH, R.M., DICKERSON, G.E. (1986b):

Genetic diversity among cattle breeds and use to increase beef production

efficiency in a temperature environment. In: Proceedings of the 3rd World Congress

on Genetic Applied to Livestock Production IX Lincoln, Nebraska, p.p. 271-282.

6. DADATI, E., KENNEDY, B.W., BURNSIDE, E.B. (1985): Relationships between

conformation and reproduction in Holstein cows: type and calving performance.

Journal of Dairy Science. 68: 10, 2639-2645; 15 ref.

7. DWYER, D.J.,L.,R. SHAEFFER, B.W. KENNEDY (1986): Bias due to corrective

matings in sire evaluations for calving ease. J. Dairy Sci. 69:794-799.

8. ERF, D., L.B. HANSEN, R.R. NEITZEL (1990): Inheritanceof calving mortality

for Brown Swiss cattle. J. Dairy Sci. 73:1130-1134.

9. GREGORY, K.E., CUNDIFF, L.V., KOCH, R.M. (1995): Genetic and phenotypic

(co)variances for production traits if intact male populations of purebred and

composite beef catlle. J. Anim. Sci., 73: 2227-2234.


10. KOOTS, K.R., GIBSON, J.P., SMITH, C., WILTON, J.W. (1994): Genetic,

environmental and phenotypic correlations between growth traits of Hereford and

Aberdeen Angus calves. Can. J. Anim. Sci., 62 (5), 309-338.

11. LAZAREVIĆ, LJ., LATINOVIĆ, D., LAZAREVIĆ, G., TRIFUNOVIĆ, G.,

PETROVIĆ, M., STOJIĆ, P. (1996): Sekundarne osobine u oplemenjivanju

goveda u cilju veće mlečnosti. Biotehnologija u stočarstvu. 12 (1-2); 5-10.

12. LAZAREVIĆ, R. (1982): Uticaj bikova – očeva i redosled teljenja na masu pri

rođenju i heritabilitet teladi crno-bele rase. Stočarstvo. 36: (5-6); 177-181.

13. LUO, M. F., P. J. BOETTCHER, J. C. M. DEKKERS, AND L. R. SCHAEFFER

(1999): Bayesian analysis for estimation of genetic parameters of calving ease and

stillbirths for Canadian Holsteins. J. Dairy Sci. 82:1848.

(http://www.adsa.org/manuscripts/jds8423/)

14. MANFREDI, E., V. DUCROCQ, AND J.L. FOULLEY (1991): Genetic analysis

of dystocia in daire cattle. J. Dairy Sci. 74: 1715-1723.

15. MARTINEZ, M.L., FREEMAN, A.E., BERGER, P.J. (1983): Genetic relationship

calf liveability and calving difficulty of Holsteins. J. Dairy Sci. 66: 7, 1494-1502.

16. McGUIRK, B.J., GOING, I., GILMOUR, A.R. (1998): The genetic evaluation of

beef sires used for crossing with dairy cows in the UK. 2. Genetic parameters and

sire merit predictions for calving. Animal-Science. 66: 1, 47-54; 20 ref.

17. MEYER, C. L., P. J. BERGER, K. J. KOEHLER, J. R. THOMPSON, AND C. G.

SATTLER (2001): Phenotypic trends in incidence of stillbirths for Holsteins in the

United States. J. Dairy Sci. 84:515–523.

18. PETROVIĆ, M. (1988): Uticaj očeva i starosti majki na telesnu masu pri rođenju,

zalučenju i heritabilitet teladi simentalske rase. Zbornik radova, Institut za

stočarstvo, Beograd – Zemun polje. St. 55-65.

19. PETROVIĆ, M., LAZAREVIĆ, R., ALEKSIĆ, S., MIŠČEVIĆ, B. (2001):

Heritability and reproductive traits of diferent genotypes of black and white cattle.

Biotehnologija u stočarstvu. 17 (1-2), 1-2p. 3-10.

20. PHILIPSSON, J., FOULLEY, J.L., LEDERER, J., LIBORIUSSEN, T., OSINGA,

A. (1979): Sire evaluation standards and breeding strategies for limiting dystocia

and stillbirth. Livest. Prod. Sci., 6: 111-127.

21. POGAČAR, J., STEPEC, M., RASTIJA, T. (1996): Sire breeding value evaluation

for difficult calving. Stočarstvo. 50: 4, 265-268; 2 ref.

22. SILVA, H.M., WILCOX, C.J., THATCHER, W.W., BECKER, R., MORSE, D.

(1992): Factors affecting days open, gestation length, and calving interval in

Florida dairy cattle. J. of Dairy Sci., 75, 288-293.

23. STEINBOCK, L., A. NÄSHOLM, A. B. BERGLUND, K. JOHANSSON AND J.

PHILIPSSON (2003): Genetic Effects on Stillbirth and Calving Difficulty in

Swedish Holsteins at First and Second Calving. J. Dairy Sci. 86:2228-2235.

24. THOMPSON, J.R., REGE, J.E.O. (1984): Influences of dam on calving difficulty

and early mortality. J. Dairy Sci. 67, 847-853.

25. VASSILEV, D. (1998): Factors affecting the type of calving in Bulgarian and

White daity cattle. Macedonian – Agricurtural - Review. 45: 1-2, 85-89; 16 ref.

26. WELLER, J.I, GIANOLA, D. (1988): Models for genetic analisis of distocia and

calf mortality. J. Dairy Sci. 72: 10, 2633-2643.

http://www.adsa.org/manuscripts/jds8423/

Biotechnology in Animal Husbandy 20 (5-6), p. 47 – 53, 2004 ISSN 1450-91 56


CATTLE BREEDING PROGRAMME IN R. OF MACEDONIA1

Gj. Bunevski, T. Trajkovski, G. Trifunovic, M.Adamov2

Abstract: The National breeding cattle programme in the R. of Maceodnia is edited

in 2000. In the R. of Macedonia a lot of imports of cows are done especially in the last 2

decades, but our country is still importing beef and milk. The cattle potential in

Macedonia is based on the following breed structure: 19,36% black and white, 12,88%

Simmental, 12,95% Braunvieh, 0,5 % Grey Tyrol cattle, and all the rest (54,31%) is of

the autohtone domestic low-productive breed called Busha and their crossbreeds. The

main stress is given to the milk production direction, mainly for black and white

population. Unfortunately, this programme does not start until now, because of luck of

financial goods.

Key words: cattle, dairy programme, breeding goal, breeding sheme.

Introduction

R. of Macedonia is traditionally agricultural country. The potential of cattle

husbandry in Macedonia is based on 270000 heads of cattle i.e. 175000 heads of cows

and pregnant heifers. In Macedonia the average number of cows per farm is 2,5 heads

(for 90 % of farms). A lot of imports of cows are done especially in the last 2 decades,

but our country is still importing beef and milk.

The cattle potential in Macedonia is based on the following breed structure: 19,36%

black and white, 12,88% Simmental, 12,95% Braunvieh, 0,5 % Grey Tyrol cattle, and all the

rest (54,31%) is of the autohtone domestic low-productive breed called Busha and their

crossbreeds. In 2000 the Ministry of agriculture, forestry and water utilization edited a

National breeding programme for cattle, pigs, sheep, goats and poultry.The main stress in the

cattle breeding programme is on the direction of milk production.

Black and white population The present Holstein-Friesian population in the Republic of Macedonia does

not show totally its genetic potentials because of a number of factors. The data for the

productivity of the cows from this type according to the control conveyed in the larger

farms is shown in table 1.

1 Revijalni rad – Review paper 2 Dr Gjoko Bunevski, assistant professor, dr Tanas Trajkovski, full professor, Faculty of agriculture and

food, Skopje; dr Mihail Adamov, full professor, Faculty of veterinary medicine, Skopje, R. Makedonija.

Dr Gligorije Trifunovic, asociate professor, Faculty of agriculture, Zemun-Belgrad

Gj. Bunevski, T. Trajkovski, G. Trifunovic, M.Adamov 48

Table 1. Observed productive data of the cattle from the black and white race in

Macedonia

Traits Black and white

Type of cattle Milk

Maturing Middlemature

Body weight in adult cows kg 600-700

Height of wither in cows cm 132-140

Age at the heifer fertilization – months 16-20

Age at the first calving – months 25-29

Duration of productive life – years 5

Body weight in adult bull – kg 900-1100

- milk (kg), (305 days) 5200

- milk fat (%),(305 days) 3.8

Number of calves/lactation per life 3-6

Calving intensity (days) 400

Breeding scheme The breeding scheme at black and white population includes more levels.

According to the foreseen conception, the highest level (nucleus), which should be

utilised as a starting base, should be the cows from the large farms and the bulls’

centres, while the rest of the population is comprised of the commercial farms.

Nucleus farms

In the nucleus farms of the black and white cattle as the highest level of the

breeding pyramid should enter the big farms with more than 30 cows. They are a base

for genetic improvement of the whole population and that is why it is necessary to

introduce there a complete bookkeeping and control on the productive features. At the

moment, it may be considered that at this level can be included about 5000-5500 cows

(15% from the present 30000-35000 cows) from the larger farms with a further

assumption that the number of these cows will be increasing. At the same time, with the

enlargement of the farms, i.e. enlargement of the number of cows in the small private

farms, increasing of this number is expected, with a simultaneous increasing of the

percent of comprising of cows with a control on the productive features.

The evidence in the nucleus should be done according to the prescribed

international standards by ICAR and INTERBULL.

Evaluation of the breeding value The evaluation of the breeding value is carried out with an objective to

establish what is like the real genetic potential of one cattle and what are the

expectances with its use in selective objectives. The evaluation of the breeding value at

Cattle breeding programme in R. of Macedonia 49

this level will be carried out both at the cows (dams) and the bulls (sires). At milk cows

and heifers, it will be realised on the basis of:

The evaluation of the breeding value by using more sources of information, should

be combined in a common selective index, during which, every information is a product

from the weight of the information and the performance of the respective ancestor. But,

in the nucleus is foreseen the use of BLUP method, during what, with the application of

the so called animal model with more features (multi trait animal model) at the same

time will be evaluated the breeding values for more features at all the cattle from the

population, from the both sexes.

Selection of the cattle

The selection will be realised in two parallel levels: on dams and as the most

important on sires. With this will be realised the two most important directions for

transfer of the superior genotypes: by the sires of the sires (SS) and by the sires of the

dams (SD).

Dams will be chosen on the basis of the origin, i.e. on the base of the breeding

value of the mother and father and also on the base of the made check-up of the

constitution, morphological shortcomings and pointing for the conformation of the

body. For this aim, the constantly controlled population i.e. the nucleus should be

distributed according to the categories of cows into: firstcalvings and cows in the

second and later lactations. Such distribution is necessary because of the introduction of

an estimation of the conformation of the firstcalvings, as a direct information for them,

but also as an information which will be used in the second phase for the progeny tested

estimation of the breeding value of sires for the conformation of the body.

The improvement of the population in the greatest part depends on the genetic

potential of the sires. The selection starts with the determination of the potential bull

dams, on the basis of their estimated breeding value. In the planned controlled

population for bull dams will be determined the best 5% from the cows with finished

third and higher lactations, classified as Elite (about 250 dams). These heads will be

inseminated with sperm from progeny tested Elite bulls, at the beginning from import.

Taking into consideration the biological traits (conception from 85% and 50% male

progeny) from these ones will be produced about 100 male calves’ candidates for future

sires.

The programme does not predict separate realisation of the performance test at the

young bullets because of the reduction of the costs, and also because the main stress is

on the milk production. Because of that, the male calves obtained from the selective

Elite matings will be estimated at delivering obvious morphological defects and

excluded from the further phases if such are observed. Such information, at the same

time, will be useful information for an evaluation of the sires (fathers of the potential

sires) and mothers (bull dams). We consider that 10% from the male calves of the elite

matings will be excluded during the calving. Until 12 months the same are breeded on

farms, with special treating by the farmers, and for what there should be predicted a rule

for subventioning such calves. At the age of 12 months, the exterior traits should be

measured and morphologically estimated by pointing. In this phase it is real to expect

that additional 30-40% from the bullets will be culled.


In the next stage, the rest of the bullets are checked of the spermatogenesis, i.e.

vitality and presence of anomaly of spermatozoids are estimated. It is usual to expect

additional 15-20% culled bullets because of the low quality and sperm quantity. At this

period, the selection of young bullets also includes data from the reproductive and

biological tests of his father (pedigree information or selection on the base of ancestor

data). The same are at the disposal at that moment, and if we obtain the information of

present degenerative anomaly or weak reproductive ability of the sire, the young bullet

also will be excluded from further use not taking into consideration its remained values

about conformation. Based on all these data, the ranking of bulls will be done and 10

sires will be selected for entrance in progeny testing for milk production.

At the age of 18 months, the bullets are brought in the Centre of Artificial

insemination (A/I) and start a collection of semen doses and semen distribution aimed

for progeny test. Semen collection will be carried out until getting 10.000-15.000 doses

per bull and after that the same one will be settled at the disposal for natural mating.

Semen distribution of young bullets will be planned to be carried out by insemination

and fertilisation of 10 first-calving heifers from the Elite matings, and at least 70 first-

calving heifers from the rest part of population. This number is necessary for obtaining

at least 20 daughters that will finish the first lactation and so the data will be collected

for evaluation of the breeding value of the sire. The first 10 first-calving heifers are

chosen not to have the same parent (father) with the sire with which they ought to be

inseminated. From these matings, if after the finishing of the progeny-test appears that

the sire is elite, we obtain a fast genetic transfer of its potentials in the population

without waiting for progenytesting information. Later, these female calves, got from

that matings, become potential bull dams.

To the end of progeny test with the semen of the young bullets in test is planing to

inseminate and fertilise also the rest 100 cows from the population of high lactation.

The mentioned number cows allowed to make i.e. realise the test of reproductive traits

of the young bullets, based on “non return” method, and calculated for finished after

getting data for 60 inseminated cows. With this method the sire fertility can be

estimated in the base of the data of cows number which are not been returned on another

one insemination in the period to 60 i.e. 90 days after the insemination, and is expressed

in %. The index of insemination is defined with the number of inseminations for

realised pregnancy in the certain termed period.

Degenerative anomalies - are specifically shown and are given in % values from

the total number of investigated calves. If in the test appear more than 5% of

degenerative anomalia, that sire will be culled from continuos mating.

Delivering process - is shown by the delivering possibilities: easy calving - without

help; normal calving - wit a help of one person; difficult calving - with a help of two or

more persons, with damaging of reproductive tract; and very difficult calving - with a

death of progeny or a dam. Results of the delivering process are given to show %-part

of difficult calvings with calf losing related to the total number of deliverings. This ratio

is given separately for the first-calving and the rest of the cows. The minimal number of

data, allowed for public editing at the biological test for the first and the second trait is

the analyse of 50 calves and deliverings, and data are collected to 150 and more.

The progeny testing for milk production traits is finished after getting data of the

finished first lactations on the least 15 daughters, and is cumulated and estimated as

valuable if the investigation is made on 20 daughters.


Combined cattle breeds

The numerous representations of the Simmental, Montafon (Braunvieh) and

Oberintal (Grey Tyrol) race are less than the black and white. They are dual-purpose

breeds, from which the first two races belong more to the subtype milk-meat, and the

third, especially in the highest areas for meat-milk, but depending on the conditions of

the market and the need it could be redirected their stress either towards the first or the

second productive direction.

Taking into account the breed structure of the population, it is obvious that the

farms for the Simmental, Montafon and Oberintal race will be a nucleus for keeping and

reproduction of clear racial material without special passing of worked out selective

programme. The same comes out from the little number of individuals in the population

of the race, as well as the average dimension of the farms what does not enable a

complete encircling of the total selective programme with introducing of progeny

testing for milk and fattening traits, and artificial insemination as a measure for

speeding up the genetic transfer of the acquisitions from the selection.

At these races will be passed a control on the productive traits as well as at the

nucleus farms from the black and white cattle because of the realisation of the selective

programme which will be based on information from the ancestors. The farms where

will be breeded these races will be a source for young, male progenies that will be

further used for crossing the domestic low productive types of cattle in the hill mountain

areas as a model for production of meat from young cattle fattened on pastures.

According to the statistical data, the number of heads from the race Busha and the

crossbreeds from the Busha which have accepted its productive type is about 54,31%

from the total number of cows and pregnant heifers in the Republic of Macedonia. They

are mainly located in the extensive and the hill-mountain areas of our country. At the

areas where the connection with the urban places is very weak, the Busha is kept almost

in clear blood, while at the nearer communicative areas, crossbreeds from Busha are

met. The Busha according to its own traits is a feature of the conditions in which it is

breeded. It is primarily due to not paying attention to the improvement of the

paragenetics factors parallely with the improvement. If it is taken into account that the

average production of the pastures and the meadows in the Republic of Macedonia is

450 kg/ha hay (of the pastures) i.e. 1800 kg/ha hay (of the meadows), we consider that

in these conditions, the best race - improver is the Oberintal race of cattle. The longevity

and the long exploitation period with a relatively good reproduction (7-8 calves) and

production (7-8 lactations with about 1700-2500 kg milk with 3,7% fats), are an

essential indicator for these two races from the same craniological type (brachicern

cattle). According to this, the programme predicts: remelting of the busha to 75% blood

(genes) from the Oberintal race, production at the remelted crossbreeds from about 2500

kg milk with 3,8% milk fat, daily gain of about 700-800 g, conversion of food of about

8,0 food units, middlemature i.e. arriving of heifers for the first time at the age of about

20 months; time of exploitation of about 6-8 lactations, randman of body about 52-54%,

body mass at cows about 400 kg, height of wither about 115-120 cm, getting a 6-8

calves, and regular reproduction.

As far as the programme for selection of the beef cattle breeds in the Republic of

Macedonia is concerned, because their number is relatively small and unimportant, for


them it is not needed to elaborate a programme, but their affirmation will be separately

worked out through projects for their breeding into a pure breed or for industrial or

another type of crossing.

According to the plan for activities in the nucleus farms, the first progeny tested

bulls will be able for producing for a period of 8 years, what practically means that even

then it can be realised the planned selective scheme.

In the following period the breeding programme should be directed toward

increasing the number of heads of cattle in the farms under control.

At the same time, with the development of the manufacturing industry, subject of a

selection would be the other components of the milk, such as the protein and somatic

cell content in the milk, improvement of the reproductive traits, reduction of the calving

period etc.

Conclusion

The National breeding cattle programme in the R. of Maceodnia is edited in 2000.

In the R. of Macedonia a lot of imports of cows are done especially in the last 2

decades, but our country is still importing beef and milk. The cattle potential in

Macedonia is based on the following breed structure: 19,36% black and white, 12,88%

Simmental, 12,95% Braunvieh, 0,5 % Grey Tyrol cattle, and all the rest (54,31%) is of

the autohtone domestic low-productive breed called Busha and their crossbreeds. The

main stress is given to the milk production direction, mainly for black and white

population. Unfortunately, this programme does not start until now, because of luck of

financial goods.

ODGAJIVAČKI PROGRAM GOVEDA U R. MAKEDONIJI

Gj. Bunevski, T. Trajkovski, G. Trifunović, M. Adamov

Abstrakt

Nacionalni odgajivački program za govedarstvo u R. Makedoniji je napravjlen

2000 godine. U R. Makedoniji postoji veliki uvoz krava naročito u zadnje 2 dekade, ali

naša zemlja još uvek zavisi od uvoza mleka i mesa. Potencijal govedarstva

R. Makedonije zasniva se na sledećoj rasnoj strukturi: 19,36% crvo-bele, 12,88%

simentalske, 12,95% montafonske, 0,5% sive tirolske (oberintalske) i ostale 54,31% na

buše i njene meleze u tipu buše. U Odgajivačkom programu glavni akcent je dat na

proizvodnju mleka, uglavno na crno-belu populaciju goveda. Nažalost, ovaj program još

uvek nije razrađen, zbog nedostatka finansjiskih sredstva.

Ključne reči: goveda, program za mlečna goveda, odgajivački cilj, odgajivačka

šema.


Literature

1. INTERBULL (1988): Sire evaluation procedures for dairy production traits

practised in various countries. Bulletin No.3, UPPSALA, Sweden.

2. INTERBULL (1999): Evaluation summaries, May.

3. MIDDLETON B.K., GIBB J.B. (1998): An overview of cattle improvement

programs in the United states. Kansas City, USA.

4. Ministry of agriculture, forestry and water utilization of the R. of Macedonia.

National breeding programme of cattle in the R. of Macedonia. 2000. Skopje.

5. PEČAR S. (1998): Uzgoj goveda, primenjena populaciona genetika, selekcisko

indeksne metode. Beograd.

6. PETERSON K.J., RENAUD J. (1997): Task forse on livestock production in

Eastern Europe.(FAO) Breeding strategies for cattle, sheep and pigs in Eastern

Europe, Rome.

7. PHILIPSSON, J. (1989): An international Review of Recording an Evaluation of

secondary traits in Bull Selection. UO. EAAP, Dublin.

8. POGAČAR J. (1992): Rezultati selekcije goveda za leto 1991 in opis metod

ocenjevanja plemenskih vrednosti. Domžale.

9. POGAČAR, J. (1990): Ocenjevanje bikov v Sloveniji, 1. Metode in modeli

ocenjevanja plemenskih vrednosti. Stočarstvo, 44, 11-12, s.387-399.

10. POGAČAR, J. (1991): Ocenjevanje bikov v Sloveniji, 2. Sekundarne lastnosti

ocenjene na prvesnicah. Stočarstvo, 45, 1-2, s.3-13.

11. POGAČAR, J., SKOF, M., ŠTEPEC, M., (1986): Ocenjivanje priplodne vrednosti

bikova metodom BLUP u Sloveniji. Stočarstvo, 40, 1-2, s.33-40.

12. POGAČAR, J. (1991): Ocenjevanje bikov v Sloveniji, 3. Skupni selekciski indeks

in interpretacija rezultatov. Stočarstvo, 45, 3-4, s.77-85.

13. SKOF, M., POGAČAR J. (1985): Teoretske osnove metoda BLUP. Arhiv za

poljoprivredne nauke, 46 (161), s.65-75.

14. VIDOVIĆ V. (1993): Principi i metodi oplemenjivanja životinja. Novi Sad.

15. WIGGANS G.R. (1998): National genetic improvement programs for dairy cattle

in the United States. Beltsville, USA.




MORFOMETRIJSKE KARAKTERISTIKE KONTROLISANE

POPULACIJE PODOLSKE RASE1


D. Karović2

Sadržaj: Ispitivane su morfometrijske osobine grla podolske rase, koja pripadaju

populaciji koja se nalazi pod kontrolom i zaštitom države kao animalni genetski resurs.

Podolska rasa danas ima značaj kao resurs gena za otpornost, čvrstinu konstitucije i

druge važne osobine kojima se ne odlikuju plemenite rase. Iz tih razloga podolska rasa

je obuhvaćena programom zaštite i očuvanja animalnih genetskih resursa, gde se

sprovodi in-situ konzervacija, a populacioni trend ove rase je u porastu.

Na bazi utvrđenih rezultata za većinu linearnih mera, može se zaključiti da ne

postoje bitne razlike u odnosu na ranija istraživanja, od pre 50-60 godina kada je

podolac imao daleko veći značaj kao radna, a potom i proizvodna rasa. Izuzetak su

utvrđene nešto niže prosečne vrednosti za visinu grebena i krsta kod krava i bikova, što

se u najvećoj meri može objasniti negativnim uticajem ekstenzivnog gajenja tokom više

decenija i nesprovođenja selekcije.

Ključne reči: genetski resurs, linearne mere, podolska rasa

Uvod

U razvijenim zemljama sveta u poslednje dve do tri decenije, govedarsku

proizvodnju karakteriše specijalizacija i intenziviranje, kako u pogledu proizvodnje

mleka, tako i mesa.To je dovelo do porasta proizvodnje po grlu i smanjenja broja

goveda. Masovno je primenjivano ukrštanje goveda dvojnih proizvodnih svojstava sa

mlečnim odnosno tovnim rasama. Osim industrijskog ukrštanja u cilju dobijanja meleza

F1 generacije, često se išlo i dalje u oplemenjivanju, tj. sprovođeno je pretapajuće

ukrštanje. Tako je ''holštajnizacija'' zahvatila skoro celokupnu populaciju crno-belih i

crveno-belih evropskih goveda, a u nekim zemljama i simentalsku rasu. Definisani su i

redefinisani odgajivački ciljevi u proizvodnji mleka i mesa za novostvorene populacije

goveda, koji su dostigli gornje granice genetskog potencijala za određenu proizvodnju.

Takva strategija uz primenu intenzivne selekcije i masovne reprodukcije odabranih

individua, vodila je ka pojavi maksimalnog udela »poželjnih gena« za proizvodnju

1 Originalni naučni rad – Original Scientific Paper 2 Mr Predrag Perišić, asistent, dr Zlatko Skalicki, redovni profesor, dr Gligorije Trifunović, vanredni

profesor, dr Vladan Bogdanović, docent, Poljoprivredni fakultet Zemun. DVM Srđan Stojanović,

Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Republike Srbije, dipl.ing. Dejan Karivić OPTO

International AB, Topola

P. Perišić, Z. Skalicki, S. Stojanović, G. Trifunović, V. Bogdanović, D. Karović 56

mleka, prirast i iskorišćavanje hrane, randman i kvalitet trupa i druge osobine. Kao

posledica povećane učestalosti gena za navedene osobine, svakako je moralo doći do

smanjenja frekvencije ili gubljenja gena za neke druge osobine.To je dovelo do

smanjenja genetske različitosti (diverziteta) unutar novostvorenih visoko-produktivnih

rasa.

Na drugoj strani nisko-produktivne, uglavnom primitivne rase nisu se uklapale u

strategiju intenziviranja govedarske proizvodnje većine razvijenih zemalja. Smanjenje

brojnog stanja primitivnih rasa dešavalo se iz razloga zamene ovih rasa plemenitim,

visoko-produktivnim rasama ili pretapanja u iste. Na taj način mnoge primitivne rase su

potpuno iščezle, dok se neke od njih i ako su opstale, prema veličini populacije smatraju

kritičnim, odnosno ugroženim. Sličan proces smanjenja genetskog diverziteta zahvatio

je populacije goveda koje se gaje kod nas, posmatrano kako sa aspekta goveda kao

vrste, tako i po rasama pojedinačno.

U toku stvaranja populacije goveda, koja se danas gaji u Srbiji, značajnu ulogu

imale su tri rase: podolska, kolubarska i buša. One su poslužile kao materinska osnova u

toku stvaranja pre svega domaćeg simentalca, a podolska rasa je delom učestvovala u

stvaranju crno-bele populacije goveda u Vojvodini. Od navedene tri rase, kolubarska

rasa se može smatrati istorijskom jer je potpuno nestala. Populacije buše i podolca

nalaze se na granici opstanka.

Podolska rasa bila je dominantna rasa do polovine 20-og veka u Podoliji, Voliniji

i Galiciji (Ukrajina), Mađarskoj, Rumuniji, ravničarskom području bivše Jugoslavije

(Vojvodina, Slavonija). Preko Istre podolska rasa naseljena je u Italiju, gde je gajena u

čistoj rasi, a veći značaj imala je indirektno, u procesu stvaranja italijanskih tovnih rasa

(romanjola, kianina, markigijana). Na području bivše Jugoslavije, podolac je učestvovao

u stvaranju nekoliko autohtonih rasa (kolubarska, posavska gulja, istarsko goveče), koje

su danas istorijske rase. Takođe, i neke rase goveda balkanskog poluostrva, nastale su

pod uticajem podolske rase (iskarska rasa u Bugarskoj i druge).

Zajednička karakteristika celokupne populacije sivih, dugorogih goveda, koja su

gajena pod različitim nazivima od Podolije, preko Ukrajine, Panonske nizije do Italije,

jeste da su to bila najbolja radna goveda, velikog formata i dobre otpornosti i

izdržljivosti. Pri dobroj ishrani razvijala su veliku radnu sposobnost i služila za najteže

poljoprivredne radove u surovim uslovima.

Međutim, podolskoj rasi i govedima sličnim podolcu odavno je smanjena brojnost i

areal gajenja. Podolac je prvo zamenjen konjskom radnom snagom, zatim

mehanizacijom, a umesto njega gaji se simentalac, a kasnije i mlečne rase (crno-bela i

crveno-bela evropska goveda). Da bi se sačuvali geni podolca, u nekim zemljama

(Mađarska), formirani su posebni rezervati za ovu rasu. U istom cilju i kod nas su

preduzete slične aktivnosti (Stojanović, 2002., Stojanović i Pavlovvić Olivera, 2003.,

Stojanović i Đorđević-Milošević, 2003.), i trenutna veličina populacije podolske rase

pod kontrolom iznosi 150 grla, sa populacionim trendom u porastu.

Proučavanje podolske rase, koja se danas nalazi u stanju ugroženosti, vršeno je u

vreme kada je ova rasa bila dominantna kao glavni radni i proizvodni tip u populaciji

goveda Srbije, a posebno Vojvodine. Rezultate o morfološkim osobinama podolske rase

saopštio je Belić (1949) citirajući rezultate stranih autora, prema kojima postoji velika

varijabilnost u pogledu eksterijera i telesne mase ispitivanih grla. Tako je utvrđena

visina grebena krava u intervalu od 112,6 do 137,07 cm, a bikova 132,8 do 151,3cm.

Morfometrijske karakteristike kontrolisane populacije podolske rase 57

Telesne mase krava bile su od 414,7 do 562 kg, a bikova 651 do 906 kg. Mitić (1987),

takođe navodi rezultate stranih autora iz ranijih istraživanja, koji su slični prethodnim.

Rezultati telesnih mera za sivu ukrajinsku rasu, prema Mesjacu (1989) govore da je

ta populacija goveda, nešto manjeg formata i telesne mase od podolca, koji se gaji u

Mađarskoj i nekim drugim zemljama i iznosi za krave 450-550 kg, i bikove 800-850

kg.

Bodo (1986) navodi prosečne vrednosti za neke eksterijerne mere podolske rase u

Mađarskoj (tabela 1.), a koji se odnose na grla obuhvaćena programom zaštite

animalnih genetičkih resursa.

Tabela 1. Telesne mere mađarskog podolca

Table1. Body measures of hungarian grey cattle (Bodo, 1986)

Osobine

Traits

Muška grla

Males

Ženska grla

Females

Visina grebena, cm

Withers height, cm 145-155 135-140

Obim grudi, cm

Brast circumference, cm 220-230 195-210

Obim cevanice, cm

Circumference of cannon, cm 22-23 18-20

Dužina trupa, cm

Body length, cm 175-185 150-170

Telesna masa, kg

Body weight, kg 800-950 500-600

Telesna masa teladi pri odbijanju, kg

Body weight of calves at weaning, kg 195,4 188,8


Isptitivanjem su obuhvaćena grla koja pripadaju populaciji goveda podolske rase, a

koja su pod kontrolom i zaštitom države kao animalni genetski resurs. Krave su bile sa

završenim porastom, a bikovi uzrasta 3 godine, korišćeni za parenja. Grla su držana

krajnje ekstenzivno, gde je ukupan period ispaše tokom godine trajao blizu 300 dana

(samo u toku veće prekrivenosti snegom kukuruzišta i ritova grla tokom zime nisu išla

na ispašu). Sistem držanja je slobodni, sličan sistemu krava-tele (sve kategorije grla drže

se zajedno). Zalučenje teladi bilo je sa navršenih 7 meseci uzrasta, do kada je većina

krava uglavnom spontano zasušivala..

Ukupno 11 linearnih mera (visina grebena, visina krsta, dužina trupa, širina grudi,

dubina grudi, obim grudi, obim cevanice, širina karlice u predelu sednjačnih kvrga,

širina karlice u predelu bedrenih kvrga, rastojanje između očnih lukova, širina ličnog

dela) izmereno je kod 31 krave i 3 bika podolske rase. Na bazi prikupljenih podataka

utvrđeni su osnovni parametri deskriptivne statistike za navedene morfometrijske

karakteristike.



Na osnovu izvršenih merenja grla podolske rase došlo se do sledećih prosečnih

vrednosti:

Tabela 2. Telesne mere krava i bikova podolske rase

Table 2. Body measures of cows and bulls of Podolian

Eksterijerne mere

Exterier measures

N

Total

Prosek

Average Min. Max. SD

♀ ♂ ♀ ♂ ♀ ♂ ♀ ♂ ♀ ♂

Visina grebena, cm

Withers height, cm 31 3 124,8 123,7 116 122 133 125 5,36 1,53

Visina krsta, cm

Loin height, cm 31 3 127,5 127,3 114 127 133 128 6,49 0,58

Dužina trupa, cm

Body length, cm 31 3 54,1 154,7 138 127 168 128 9,95 0,58

Širina grudi, cm

Brast width, cm 31 3 36,9 43,7 29 36 42 48 4,17 6,66

Dubina grudi, cm

Brast deepnees, cm 31 3 64,4 65,3 59 61 68 68 2,59 3,79

Obim grudi, cm

Brast circumference, cm 31 3 184,60 189,7 170 174 192 200 6,93 13,8

Obim cevanica, cm

Circumference of

cannon, cm

31 3 17,74 20,7 16 18 19 22 0,82 2,31

Rastojanje sednih

kvrga, cm

Tuber ischi distance, cm

31 3 10,71 10,7 9 10 14 11 1,47 0,58

Rastojanje bedrenih

kvrga, cm

Coxaes distance,cm

31 3 44,3 43,3 39 41 47 45 2,33 2,08

Rastojanje očnih

lukova, cm

Eyes orbite distance, cm

31 3 20,35 25,3 18 25 22 26 1,20 0,58

Širina ličnog dela, cm

Face widht,cm 31 3 9 10,3 8 10 10 11 0,63 0,58

Starost krava i bikova,

godina

Age of cows and bulls,

years

31 3 6,9 3,0 4 3 9 3 2,34 0,00

Utvrđeni rezultati u poređenju sa rezultatima autora koje citiraju Belić (1949) i

Mitić (1987), kao i rezultatima koje su utvrdili Bodo (1986) i Mesjac (1989)

Morfometrijske karakteristike kontrolisane populacije podolske rase 59

uglavnom su u saglasnosti, osim za visine grebena i krsta, kako ženskih grla koja su

završila porast, tako i muških grla, čiji je prosečan uzrast pri izvršenim merenjima bio

3 godine. Nešto niže visine grebena i krsta ispitivanih grla, jedino se mogu objasniti

uticajem loših uslova gajenja i apsolutnog nesprovođenja selekcije.

Ekstenzivan odgoj podolske rase prisutan je tokom više decenija, posebno u

poslednje dve, kada je podolac naglo izgubio na značaju kao radna i proizvodna rasa. Iz

razloga ekonomske neisplativosti poboljšanja odgajivačkih uslova za podolca, pristupilo

se krajnje ekstenzivnom odgoju u cilju održanja minimalno neophodne brojnosti-

veličine populacije sa što manjim ulaganjima i troškovima. To je sve za posledicu imalo

adekvatan odgovor-adaptaciju podolca na loše uslove, a koji se pre svega ogleda u nešto

nižim visinama odraslih grla i manjom telesnom masom.

Zaključak

Ispitivane su morfometrijske osobine u delu populacije goveda podolske rase, čija

je ukupna brojnost ispod 200 grla i zbog čega je ova rasa pod kontrolom i zaštitom

države kao animalni genetski resurs. Na bazi dobijenih rezultata za većinu linearnih

mera, može se zaključiiti da ne postoje bitne razlike u odnosu na rezultate koji su

utvrđeni pre 50-60 godina za grla podolske rase. Jedino su utvrđene nešto niže prosečne

vrednosti za visinu grebena i krsta u odnosu na ranija istraživanja, koje su kod krava sa

završenim porastom iznosile 124,8 cm za visinu grebena i 127, 5 cm za visinu krsta. Iste

dimenzije za bikove uzrasta od 3 godine iznosile su 123,7 i 127,3 cm.

Nekadašnji veliki značaj podolske rase zbog izrazitih radnih sposobnosti i sporedne

proizvodnje mleka i mesa, koja je podmirvala potrebe tadašnjeg stanovništva, slobodno

se može reći da danas ne postoji. Ono, zbog čega podolsku rasu treba očuvati u

dovoljnoj brojnosti radi reprodukovanja u čistoj rasi bez parenja u srodstvu, jeste

značaj ove rase kao resursa gena za otpornost, čvrstinu konstitucije i druge važne

osobine kojima se ne odlikuju plemenite rase. Iz tih razloga, nad podolskom rasom

sprovodi se in-situ konzervacija. Populacioni trend ove rase je u porastu, ali joj i dalje

kod nas preti opasnost po opstanak.

MORPHOMETRICAL CHARACTERISTICS OF CHECKED

PODOLIAN POPULATION


D. Karović

Summary

The aim of this study was to examine morphometrical characteristics of part of

Podolska breed population. This breed is under protectio of Serbian Ministry of

Agriculture. It was examined that all linear measurements in podolska breed population

before 50 – 60 years and now are very similar. Withers height is approximately 124,8

cm for adult females to 123,7 cm for three years old males.


Podolian characterized by very high resistance to low temperatures, diseases,

parasites and possesing resistingly genes. This breed nowdays among endangered to

sustainble populations. With the aim to preserve Podolian population, In-situ

programme of preservation has been initiated.

Key words: gene recourses, linear measures, Podolian

Literatura

1. BELIĆ, M. (1949): Prilog poznavanju kolubarskog govečeta, Ministarstvo

poljoprivrede Srbije. Beograd.

2. BODO, I. (1986): The Hungarian Grey Cattle Podolian breed. I Conoegno su

L'alleva mento del bovino Podolico nel Mezzogiorno d'Italia, Acerno.

3. MESJAC V.K. (1989): Krupnij rogatij skot. Seljsko-hozjajstvenij slovar.

Sovjetskaja enciklopedija. Moskva.

4. MITIĆ, N. (1987): Govedarstvo. Monografija. Zavod za udžbenike i nastavna

sredstva Beograd.

5. STOJANOVIĆ, S. (2002): First Report on the State of AnGR in FRY. Contemp.

Farmer No 10.

6. STOJANOVIĆ, S., ĐORĐEVIĆ-MILOŠEVIĆ SUZANA (2003): Autohtone rase

domaćih životinja u Srbiji i Crnoj Gori, monografija. Savezni sekretarijat za rad,

zdravstvo i socijalno staranje, sektor za životnu sredinu. Beograd.

7. STOJANOVIĆ, S., PAVLOVIĆ OLIVERA (2003): Management of Animal

Genetic Resourses in Republic of Serbia. Simposium with international

participation '' Scientific ashievements in animal production and competitivenes og

agriculture''. Herceg Novi.



PRINCIPI DEFINISANJA ODGAJIVAČKIH CILJEVA U

STOČARSTVU1

V. Bogdanović, Radica Đedović, P. Perišić, M. M. Petrović2

Sadržaj: Da bi jedna stočarska proizvodnja bila uspešna mora se jasno definisati

odgajivački cilj koji se želi postići, kao i način kako će se on realizovati. Pravilno

definisan odgajivački cilj je od primarnog značaja, jer od njega direktno zavisi u kom će

se pravcu realizovati odgajivački program. U radu su prikazani osnovni principi

definisanja odgajivačkih ciljeva u stočarstvu koji, pored jasnog cilja, obuhvataju

određivanje odgajivačkog programa i selekcijskih kriterijuma, kreiranje odgajivačke

šeme i strukture, izbor roditeljskih parova i utvrđivanje plana parenja, kontrolu

proizvodnih sposobnosti i ekonomsku analizu realizovanih aktivnosti. Na primeru

govedarske proizvodnje navedeni su mogući pravci za buduće odgajivačke ciljeve u

ovoj grani stočarstva u Srbiji.

Ključne reči: Odgajivački cilj, odgajivački program, ekonomska vrednost osobina,

goveda.

Uvod

Opšti cilj bilo koje proizvodnje u stočarstvu jeste konstantno poboljšanje

efikasnosti što u krajnjem ishodu treba da rezultira stalnim povećanjem ostvarenog

profita. Kao i u svakoj drugoj proizvodnji, profit se i u stočarstvu ostvaruje na bazi

uloženih i zarađenih sredstava. Ono što u mnogome izdvaja poljoprivrednu, a naročito

stočarsku proizvodnju, od drugih grana privređivanja jeste činjenica da se za

ostvarivanje sveukupne profitabilnosti moraju uvažavati brojne biološke pretpostavke i

zakonitosti i međusobno ih usklađivati sa principima ekonomskog poslovanja.

Da bi jedna stočarska proizvodnja bila uspešna mora se jasno definisati odgajivački

cilj koji se želi postići, kao i način kako će se on realizovati. Pravilno definisan

odgajivački cilj je od primarnog značaja, jer od njega direktno zavisi u kom će se pravcu

realizovati odgajivački program koji, pak, sa svoje strane utiče na dostizanje

postavljenog cilja. Unapređenje osobina koje nisu od značaja za realizaciju postavljenog

cilja potencijalno može imati veći negativni efekat, nego da se cilj uopšte i ne postavi.

1 Pregledni rad – Review paper

Rad je finansiran iz sredstava Projekta BTN.5.1.0.7141.B u okviru Nacionalnog programa “Biotehnologija i agroindustrija”

2 Dr Vladan Bogdanović, docent; mr Radica Đedović, asistent; mr Predrag Perišić, asistent. Institut za

stočarstvo, Poljoprivredni fakultet, Beograd – Zemun.

Dr Milan M. Petrović, naučni savetnik, Institut za stočarstvo, Zemun Polje.

V. Bogdanović, Radica Đedović, P. Perišić, M. M. Petrović 62

Svaki odgajivački cilj može da se razmatra sa različitih aspekata, kao i da se

definiše na različitim nivoima. Ako za to postoji zootehničko ili ekonomsko opravdanje,

odgajivački cilj može da se definiše na nivou individualne farme kada svaki odgajivač

definiše svoj sopstveni cilj gajenja. Na ovom nivou definisanja javljaju se razlike u

zavisnosti od toga da li se odgajivač bavi gajenjem priplodnih ili komercijalnih

životinja.Cilj, takođe, može da se definiše i na nivou asocijacije odgajivača jedne rase ili

vrste domaćih životinja. Konačno, odgajivački cilj i program gajenja može da se

definiše i na nivou nacionalnog stada jedne rase ili vrste životinja.

Bez obzira o kom nivou definisanja ili organizacije se radi mora se jasno znati šta

se želi postići u konkretnim zootehničko-ekonomskim uslovima, kao i način na koji će

se to realizovati. Drugim rečima treba odgovoriti na dva jednostavna pitanja: (1) “Gde

idemo?” i (2) “Kako tamo da stignemo?”.

Cilj ovog rada je da se prikažu osnovni principi definisanja odgajivačkih ciljeva u

stočarstvu, kao i da se na primeru govedarstva analiziraju mogući odgajivački ciljevi i

programi u toj grani stočarske proizvodnje u Srbiji.

Principi definisanja odgajivačkih ciljeva i programa u stočarstvu

Prvi korak prilikom određivanja odgajivačkog programa za jednu rasu ili vrstu

domaćih životinja jeste prethodno definisanje odgovarajućeg odgajivačkog cilja koji će

u konkretnim zootehničkim i ekonomskim uslovima omogućiti ostvarivanje

zadovoljavajućeg profita. U tom kontekstu odgajivački cilj se najčešće definiše

profitnom funkcijom koja pokazuje u kom pravcu promena određene osobine utiče na

ostvarivanje profita. Profitna funkcija se bazira na bioekonomskom modelu koji u sebe

uključuje kako biološke osobenosti osobina značajnih za ostvarivanje odgajivačkog

cilja, tako i veličinu uloženih i zarađenih sredstava. Uopšteno govoreći, profitna

funkcija može da se prikaže kao linearna funkcija sledećeg oblika (Goddard i Wiggans,

1999):

Profit = ∑ ai OVi

gde je: ai = ekonomska vrednost osobine i, OVi = odgajivačka ili priplodna vrednost

osobine i.

Ovo je vrlo jednostavna funkcija koja pokazuje kako promena u “ai” utiče na profit

prilikom povećanja osobine i za jedinicu mere u uslovima kada se sve ostale osobine

(ako ih ima) zadržavaju na konstantnom nivou. Još je Hazel (1943) definisao

ekonomsku vrednost osobine, ai, kao “relativnu vrednost koja zavisi od veličine profita

koji se može očekivati za svaku jedinicu unapređenja osobine”. Često se, međutim, u

odgajivački cilj uključuje više od jedne osobine, tako da ekonomska vrednost određene

osobine zavisi i od drugih osobina koje su uključene u profitnu funkciju. U tom slučaju,

ekonomska vrednost predstavalja parcijalni regresijski koeficijenat ostvarenog profita

na priplodnu vrednost svake od uključenih osobina.

Osnovna ekonomska vrednost uključena u profitnu funkciju u sebi mora da sadrži

(1) troškove ishrane životinja, (2) troškove rada i opreme po jedinici vremena, (3)

vrednost proizvoda po jedinici mere i (4) vrednost životinja (Harris i Newman, 1994).

Iako na prvi pogled ne izgleda mnogo komplikovano, definisanje odgajivačkog

cilja i odgajivačkog programa uključuje u sebe niz postupaka i prethodnih analiza. Pre

svega mora se tačno odrediti šta se želi postići određenim odgajivačkim ciljem. Sledeći

Principi definisanja odgajivačkih ciljeva u stočarstvu 63

korak je da se definišu osobine koje će da se unapređuju, kao i da se utvrdi međusoban

odnos između pojedinih osobina. S tim u skladu je i izbor životinja koje će se

neposredno obuhvatiti merenjima na osnovu kojih će se dobiti neophodni parametri za

dalju obradu. Konačno, mora se odrediti koliko i kakvih životinja treba odabrati kao

roditeljske parove za narednu generaciju potomaka (Werf, 2002).

Kada se svi prethodno pomenuti postupci međusobno razvrstaju, aktivnosti

prilikom definisanja jednog odgajivačkog cilja i programa za njegovu realizaciju treba

da obuhvataju:

1. Definisanje odgajivačkog cilja (“šta se želi postići”),

2. Određivanje odgajivačkog programa (“šta se menja”),

3. Određivanje selekcijskog kriterijuma (“šta se meri”),

4. Kreiranje odgajivačke šeme (“koje životinje se mere”),

5. Formiranje odgajivačke strukture (“kako poboljšane osobine raširiti kroz

populaciju”),

6. Utvrđivanje plana parenja (“izbor roditeljskih parova”),

7. Kontrola potomstva (“da li smo na dobrom putu”),

8. Ekonomska analiza (“koliko košta promena i da li se ona isplati”).

Neophodni parametri za definisanje i relizaciju odgajivačkih ciljeva

Jasno određivanje cilja gajenja, odnosno onoga šta se želi postići, jeste prva faza u

određivanju odgajivačkog programa. Iako se odgajivački ciljevi defnišu i realizuju u

veoma različitim zootehničkim, ekonomskim i tržišnim uslovima, sa aspekta odgajivača

svaki cilj mora da ispuni dva osnovna uslova, a to su maksimalno uvećanje zarade u

konkretnim proizvodnim uslovima sa rizikom realizacije koji se nalazi u prihvatljivim

granicama poslovanja. Ono što se, takođe, sve više nameće kao jedan od važnih uslova

koji mora da se ispuni prilikom definisanja odgajivačkog cilja jeste održivost stočarske

proizvodnje kako sa aspekta očuvanja ekološke ravnoteže životne sredine (okoline) i

prisutnog biodiverziteta, tako i sa aspekta neremećenja etoloških karakteristika životinja

i njenog zdravstvenog statusa (Olesen i sar. 1999, 2000).

U odnosu na odgajivački cilj definiše se odgajivački program koji će na optimalan

način doprineti realizaciji postavljenih ciljeva. Definisanje odgajivačkog programa je

vrlo osetljiva faza čitavog procesa, jer se u njemu određuju osobine koje direktno i

indirektno utiču na realizaciju postavljenog cilja, kao i relativni značaj svake od osobina

uključene u odgajivački program. Prilikom određivanja osobina koje će biti uključene u

odgajivački program mora se napraviti jasna razlika između onih osobina koje direktno

doprinose realizaciji odgajivačkog cilja i onih osobina koje indirektno utiču na njegov

pravac i tok realizacije (Groen i sar., 1997, Dekkers i Gibson, 1998).

Početni korak prilikom definisanja odgajivačkog programa jeste utvrđivanje

agregatnog genotipa za sve osobine koje su uključene u program (Groen i sar., 1997).

Agregatni genotip u ovom slučaju predstavlja genetski doprinos ili vrednost svake

životinje u realizaciji cilja. Da bi se utvrdio agregatni genotip za jednu osobinu

neophodno je da postoje određeni parametri (genetske i fenotipske varijanse i

kovarijanse) koji se izračunavaju na bazi registrovanih podataka prethodno merenih i/ili

kontrolisanih osobina.


Za precizno utvrđivanje agregatnog genotipa neophodno je da se pravilno

formuliše matematičko-statistički model koji će sadržavati najvažnije izvore negenetske

varijabilnosti kako bi se što preciznije procenila genetska komponenta osobina koje su

direktno ili indirektno uključene u odgajivački program (Bogdanović i sar., 1997,

Bogdanović, 1999). Ovo je izuzetno važno jer svaka promena u modelu, bilo kroz

uključivanje ili isključivanje pojedinih faktora, neposredno utiče na rang priplodnjaka.

Za uključivanje u model treba odabrati one izvore varijabilnosti koji će najviše doprineti

determinisanosti modela, pri čemu se mora voditi računa i o tome da svaki od tih faktora

pojedinačno posmatrano ima odgovarajuću statističku značajnost u kontekstu bioloških

karakteristika osobina.

Sa poznavanjem vrednosti agregatnog genotipa za osobine koje su od značaja za

realizaciju postavljenog odgajivačkog cilja lakše se kreira odgajivačka šema i struktura,

odnosno moguće je preciznije odrediti koji se procenat životinja kontroliše, kako se

biraju roditeljski parovi i na koji način će se poboljšane osobine raširiti kroz populaciju.

Ovo je važna karika u realizaciji odgajivačkog cilja, jer je uobičajeno da se genetski

napredak ostvaruje u relativno malim, ali elitnim ili nukleus zapatima, a da se onda na

određeni način njihova nasledna osnova raširi i na komercijalne farme. Razlog za ovo je

što u proizvodnju može da bude uključeno i više stotina hiljada životinja koje, usled

velikih troškova kontrole i registrovanja podataka, ne mogu (a i ne moraju) sve da budu

obuhvaćene niti kontrolom proizvodnih sposobnosti, niti selekcijom.

Jedan od načina da se efikasno postigne određeni genetski napredak i da se on

pravilno raširi kroz populaciju jeste formiranje odgajivačkih piramida. Ovaj način

formiranja odgajivačke strukture je vremenom pretrpeo određene izmene, ali je i dalje

prisutan u mnogim zemljama sa razvijenim stočarstvom. U zavisnosti od vrste, veličine

populacije, kao i od ostvarenog selekcijskog napretka, odgajivačke piramide mogu da se

sastoje od dva (nukelus i komercijalni zapati) ili tri dela (nukleus, umnožavajući i

komercijalni zapati), kao i da budu otvorene ili zatvorene strukture (Kinghorn, 2002). U

zatvorenim piramidama migracija gena je moguća samo u jednom pravcu i to od vrha ka

baznim delovima piramide. Bez obzira da li se i u nižim odgajivačkim delovima mogu

naći životinje koje po svojim karakteristikama odgovaraju kriterijumima elitnih ili

nukleus zapata, one nemaju mogućnost da promene svoju namenu određenu pozicijom

zapata u piramidi. Međutim, u slučajevima kada se radi o velikim populacijama, o

izraženoj genetskoj i fenotipskoj varijabilnosti osobina ili o osobinama sa niskim

koeficijentima heritabiliteta, moguća je i migracija gena iz nižih delova piramide u više

(Garick, 2003). To su tzv. otvorene odgajivačke piramide i u njima se genetski napredak

ostvaruje u proseku za 10-15% brže nego u zatvorenim piramidama (Kinghorn, 2002).

Ono što značajno razlikuje program realizacije određenog odgajivačkog cilja u

poređenju sa opštim selekcijskim radom u cilju ostvarivanja genetskog napretka za

jednu osobinu ili grupu osobina, jeste nezaobilazna ekonomska analiza ostvarenih

aktivnosti. Razvoj odgajivačkih ciljeva i programa, kao i utvrđivanje potrebnih

ekonomskih vrednosti mora da sadrži i procenu budućih tržišnih uslova, usled

značajnog hronološkog neslaganja između vremena kada se realizuje određena

selekcijska aktivnost i vremena kada se registruje ekspresija selekcionisanih genotipova.

Zbog toga su za realizaciju odgajivačkih ciljeva neophodne kako apsolutne, tako i

relativne ekonomske vrednosti osobina koje su predmet selekcijskog rada. Ekonomsku

vrednost osobina u kontekstu odgajivačkih ciljeva treba posmatrati kao merilo do kog


će se nivoa efikasnost proizvodnje unaprediti u momentu ekspresije jedne jedinice

genetske superiornosti za datu osobinu (Groen i sar. 1997).

Sumirajući sve prethodno izneto može se zaključiti da ako se želi efikasno

realizovati određeni odgajivački cilj neophodno je:

1. raspolagati sa kompjuterizovanim statističkim procedurama kojima će se obrađivati

podaci iz kontrola, testova i merenja i koji će se zajedno sa podacima iz pedigrea

koristiti za procenu priplodne vrednosti životinja,

2. vršiti sistematska testiranja i stalnu ocenu selekcijske šeme u cilju optimizacije

selekcijskog intenziteta i generacijskog intervala, kao i registrovanje svih

relevantnih (direktnih i/ili indirektnih) osobina koje su od ekonomskog značaja za

realizaciju cilja,

3. kreirati adekvatnu odgajivačku strukturu pomoću koje će se na optimalan način

iskoristiti postignut genetski napredak u elitnim zapatima,

4. definisati profitnu funkciju odgajivačkog cilja koja će odražavati uticaj na

ekonomičnost proizvodnje određenog stočarskog proizvoda.

Odgajivački ciljevi u govedarstu Srbije

Govedarstvo, ne samo u Srbiji već i u drugim zemljama, predstavlja jednu od

najvažnijih grana stočarske proizvodnje. Dva osnovna pravca proizvodnje u

govedarstvu Srbije su proizvodnja mleka i mesa koje se organizuju gajenjem

kombinovanih i specijalizovanih rasa goveda.

Uopšteno govoreći, govedarstvo Srbije odlikuje se dominantnim gajenjem dve rase

u dva proizvodna sistema. Od rasa dvojnog pravca proizvodnje najzastupljenija je

simentalska rasa‚ zajedno sa domaćim šarenim govečetom u tipu simentalca, dok je od

specijalizovanih rasa najzastupljenija holštajn-frizijska. Ostale specijalizovane rase, bez

obzira da li se radi o proizvodnji mesa ili mleka, zanemarljive su brojnosti. Od

proizvodnih sistema u Srbiji su najzastupljeniji intenzivni i poluintenzivni sistem

držanja goveda.

S obzirom na značaj i zastupljenost rase najvažniji su odgajivački ciljevi za

simentalca i holštajn-frizijsku rasu. Osim za ove dve rase, potrebno je definisati i

odgajivačke ciljeve za male i relativno zatvorene populacije autohtonih rasa goveda, kao

i za specifična geografska područja koja se odlikuju proizvodnjom autohtonih govedjih

proizvoda koji ispunjavaju uslove za zaštitu geografske oznake porekla (Bogdanović i

sar. 2004).

Kao što je već napomenuto, dva dominantna proizvodna sistema u govedarstvu

Srbije su intenzivni i poluintenzivni sistem držanja goveda. Oni umnogome određuju i

rasu koja se gaji u okviru određenog sistema. U ravničarskim delovima Srbije koji

omogućavaju intenzivnu proizvodnju preovlađuje proizvodnja mleka gajenjem holštajn-

frizijske rase ili kvalitetnih grla simentalske rase koji su selekcionisani na mlečnost. U

brdsko-planinskim predelima preovlađuje poluintenzivni sistem držanja goveda sa

dominantnim učešćem simentalske rase ili različitih meleza. Kao i u drugim evropskim

zemljama, i u Srbiji se proizvodnja mleka organizuje gajenjem mlečnih ili

kombinovanih rasa sa unapređenim osobinama mlečnosti, dok se proizvodnja mesa

organizuje gajenjem kombinovanih rasa ili meleza, bez obzira da li se radi o muškim

teladima ili ženskim koja ne ispunjava uslove za zamenu u mlečnom stadu, o izlučenim

kravama itd. Bilo je pokušaja da se proizvodnja mesa organizuje i ukrštanjem sa


specijalizovanim tovnim rasama, pre svega francuskim, ali su, usled brojnih stručnih

propusta koji su napravljeni, ti pokušaji ostali sporadičnog karaktera.

Kakva je trenutno situacija sa odgajivačkim ciljevima u govedarstvu Srbije? Do

sada su se ciljevi u govedarstvu, uglavnom, izjednačavali sa željom da se unapredi

određena kvantitativna osobina. Unapređenje osobina jeste stalni zadatak svih onih koji

se bave oplemenjivanjem osobina u govedarstvu, ali to ne treba da bude samo sebi cilj.

Unapređenje osobina treba da bude sredstvo za realizaciju postavljenog odgajivačkog

cilja. Za početak je potrebno definisati šta se želi postići gajenjem simentalca ili

holštajna uzimajući u obzir sve njihove rasne razlike i karakteristike, ali isto tako i

sadašnje i buduće odgajivačke i tržišne uslove u kojima će se proizvodnja organizovati.

Ništa manje značajni jesu i sociološki aspekti, jer proizvodnja pre svega mora

finansijski da zadovolji odgajivača.

Ciljevi u proizvodnji mleka mogu da budu usmereni ka dostizanju dovoljnih

količina mleka kvaliteta u skladu sa standardima Evropske unije, dok u proizvodnji

mesa cilj može da bude dostizanje zadovoljavajućih prirasta, telesnih okvira, konverzije

hrane i evropskog kvaliteta polutke u poluintenzivnim uslovima proizvodnje. Ciljevi

mogu da se definišu i mnogo specifičnije u zavisnosti od tržišnih uslova. U svakom

slučaju, na definisanje budućih odgajivačkih ciljeva u govedarstvu, i u stočarstvu

uopšte, veliki uticaj može da ima najavljeno donošenje Strategije razvoja poljoprivrede

u Republici Srbiji. Isto tako, značajan uticaj na odgajivačke ciljeve treba da imaju

asocijacije odgajivača pojedinih rasa goveda (pre svega asocijacije odgajivača

simentalca), ali i velike mlekare i klanice. Mlekare, naročito velike, potencijalno mogu

da imaju veliki uticaj na odgajivačke ciljeve tako što bi svoje proizvođače usmeravali u

određenom pravcu imajući u vidu inicijativu resornog ministarstva koja ima za cilj

unapređenje kvaliteta mleka i dostizanje evropskih standarda u toj oblasti najkasnije do

2010. godine.

Za proizvodnju mleka ekonomski relevantne osobine uvek će da budu količina i

sastav mleka (prosečna mlečnost, procenat mlečne masti i proteina). Osim ovih osobina,

ukupan broj somatskih ćelija i ukupan broj bakterija, takođe, će se uključiti u sistem

plaćanja, odnosno premija i penala. Od preostalih osobina, koje će se ili kao ekonomski

relevantne osobine direktno uključivati u odgajivački cilj ili će predstavljati indikator

osobine koje su povezane sa ekonomski relevantnim osobinama, ali su za selekciju

podesnije od njih, ističu se osobine tipa ili konformacije, reproduktivne osobine,

osobine muznosti i temperamenta, osobine dugovečnosti i osobine zdravlja itd. Za

današnje trendove u savremenoj proizvodnji mleka potpuno je neprihvatljiva

jednostrana selekcija samo na ekonomski relevantne proizvodne osobine, jer to

umnogome može doprineti brojnim metaboličkim poremećajima i skraćivanju

produktivnog života (Groen i sar., 1997). Savremeni odgajivački ciljevi i programi u

proizvodnji mleka usmereni su na postizanje i održavanje optimalnog balansa između

proizvodnih i funkcionalnih osobina bez narušavanja zdravlja i etoloških karakteristika

životinja.

Za razliku od proizvodnje mleka koja je bila dominantna u selekcijskim poslovima,

proizvodnja telećeg i junećeg mesa u Srbiji nije imala takav status, već se ona više

razvijala kao sekundarna proizvodnja bez jasnog odgajivačkog pravca. Ipak, ne može se

reći da se proizvodnja mesa razvijala apsolutno bez ikakvog selekcijskog rada. Na to

najbolje ukazuje činjenica da se mladi bikovi u performans testu prvo testiraju na

osobine porasta i telesne razvijenosti, a da se onda u progenom testu testiraju na osobine


mlečnosti i mesnatosti. Međutim, za plansko unapređenje proizvodnje mesa neophodno

je mnogo jasnije definisanje odgajivačkih ciljeva uz precizno određivanje svih

ekonomski relevantnih i indikator osobina. Pored osobina porasta i telesne razvijenosti

koje su do sada uglavnom i bile predmet selekcijskog rada, za proizvodnju mesa

značajne su i materinske osobine, konverzija hrane, kao i kvantitativne i kvalitativne

osobine trupova i mesa. S obzirom da će se i u budućnosti proizvodnja telećeg i junećeg

mesa u Srbiji pretežno organizovati gajenjem rasa dvojnog pravca proizvodnje,

selekcija na osobine mesnatosti ne bi trebala da izazove narušavanje već postignutog

nivoa fenotipske ispoljenosti osobina mlečnosti, jer u našim proizvodnim uslovima

goveda dvojnog pravca proizvodnje, a pre svega simentalska rasa koja je i najbrojnija,

treba da obezbede kako proizvodnju mleka, tako i proizvodnju mesa.

PRINCIPLES OF DEFINING BREEDING GOALS IN ANIMAL

PRODUCTION


S u m m a r y

The aim of this paper is to present principles of defining breeding goals in animal

production. Logical framework for defining breeding goals consists of breeding

objective (what to change), selection criteria (what to measure), breeding scheme design

(who to measure), dissemination system (what to do with good ones), mating plan, and

economic analysis (what is net worth of change). Paper also discusses possible breeding

goals for cattle breeding in Serbia.

Key words: breeding goals, breeding program, economic value of traits, cattle.

Literatura

1. BOGDANOVIĆ V., CONTIERO BARBARA, MANTOVANI R., BITTANTE G.

(1997): Uticaj modela na rangiranje priplodnjaka. Biotehnologija u stočarstvu, 13

(5-6), 267-272.

2. BOGDANOVIĆ V. (1999): Izvori varijabilnosti za proizvodne osobine bikova

tovnih rasa. Arhiv za poljoprivredne nauke, 60: 210 (1-2), 101-118.

3. BOGDANOVIĆ V., PETROVIĆ M. M., DUŠICA OSTOJIĆ (2004): Zootehnički

uslovi proizvodnje od značaja za geografsku oznaku porekla autohtonog sjeničkog

sira. Biotehnologija u stočarstvu, 20 (1-2), 23-27.

4. DEKKERS J.C.M., GIBSON J.P. (1998): Applying breeding objectives to dairy

cattle improvement. Journal of Dairy Science, 81 (2), 19-35.

5. GARICK D. (2003): Personal communication.


6. GODDARD M.E., WIGGANS G.R. (1999): Genetic improvement of dairy cattle.

In “The Genetics of Cattle”, eds. R. Fries and A. Ruvinsky, 511-537, CAB

International.

7. GROEN A.F., STEINE T., COLLEAU J.J., PEDERSEN J., PRIBYL J.,

REINSCH N. (1997): Economic values in dairy cattle breeding, with special

references to functional traits. Report of an EAAP-working group. Livestock

Production Science, 49, 1-21.

8. HARRIS D.L., NEWMAN S. (1994): Breeding for profit: synergism between

genetic improvement and livestock production (A review). Journal of Animal

Science, 72: 2178-2200.

9. HAZEL L.N. (1943): The genetic basis for constructing selection indexes.

Genetics, 28: 476.

10. KINGHORN B. (2002): Nucleus breeding schemes. In “Animal Breeding: Use of

New Technologies”, 152-158, Purdue University Press.

11. OLESEN I., GJERDE B., GROEN Ab F. (1999): Methodology for deriving non-

market trait values in animal breeding goals for sustainable production systems.

Proceedings “Genetic Improvement of Functional Traits in Cattle: Breeding Goals

and Selectioin Schemes”, GIFT Workshop, 31-40, Wageningen.

12. OLESEN I., GJERDE B., GROEN Ab F. (2000): Definition of animal breeding

goals for sustainable production systems. Journal of Animal Science, 78: 570-582.

13. WERF van der J. (2002): An overview of animal breeding programs. In “Animal

Breeding: Use of New Technologies”, 2-9, Purdue University Press.



PROCENA EFEKATA SELEKCIJE NA PLODNOST SVINJA PRI

PRIMENI RAZLIČITIH METODA I INTENZITETA SELEKCIJE1

D. Radojković, Milica Petrović, M. Mijatović2

Sadržaj: Cilj ovog rada bio je da se procene efekati direktne i indirektne selekcije

na osobine plodnosti svinja primenom dva metoda selekcije.Prvi metod predstavlja

direktna ili fenotipska selekcija, a drugi metod selekcijskih indeksa. Za procenu efekata

selekcije korišćeni su različiti intenziteti selekcije.

Procenjeni efekti selekcije kada se ona sprovodi kao fenotipska su najveći pri

najvećem intenzitetu selekcije (i3 = 1.9110). Efekti direktne selekcije na svaku od

odabranih osobina su veći od efekata indirektne selekcije (osim kod BOP). Teoretski

efekti direktne selekcije na svaku od odabranih osobina pri najvećem selekcijskom

intenzitetu iznosili bi za BOP povećanje od 0.334 prasadi, za BŽP povećanje od 0.610

prasadi, za BUP povećanje od 0.650 prasadi i za MLO povećanje od 3.150 kg.

Primena selekcijskog indeksa u pogledu procenjenih teoretskih efekata selekcije bi

dovela kod nekih osobina do većeg efekta selekcije (za BOP GI = 0.362 a za BUP GI

= 0.740) u odnosu na direktnu selekciju. Kod nekih osobina ovo povećanje bi bilo

manje (BŽP GI = 0.386 a za MLO GI = 1.301) u poređenju sa efektima direktne

selekcije. Primena metoda selekcijskog indeksa dovela bi do većeg ukupnog

selekcijskog efekta kod svih osobina, nego direktna ili fenotipska selekcija na bilo koju

od analiziranih osobina.

Ključne reči: svinje, osobine plodnosti, efekat selekcije

Uvod

Unapređenje plodnosti svinja selekcijom praćeno je brojnim ograničenjima.

Osobine plodnosti su niske naslednosti i ponovljivosti, moguće ih je meriti samo kod

plotkinja i to pri uzrastu od oko jedne godine a mogu biti i pod značajnim uticajem

veličine legla u kome su plotkinje rođene ili odgajene. One se često tretiraju kao

isključivo svojstvo majke, obzirom da istraživanja pokazuju da je doprinos očeva

variranju veličine legla mali i da zavisi od toga da li se koriste za prirodno parenje ili

veštačko osemenjavanje, što može uticati i na efekte selekcije (Knap, 1986).

1 Izvorni naučni rad - Original scientific paper. 2 Mr Dragan Radojković, asistent, dr Milica Petrović, redovni profesor, dipl. inž. Milan Mijatović, stručni

saradnik, Poljoprivredni fakultet Beograd

Istraživanje je finansirano od strane Ministarstva nauke i zaštite životne sredine R. Srbije, Projekat

5.2.0.7103.B

D. Radojković, Milica Petrović, M. Mijatović 70

Efekat selekcije zavisi od intenziteta selekcije, tačnosti primenjenog metoda za

ocenu priplodne vrednosti kao i od genetske varijabilnosti osobine na koju se selekcija

sprovodi, a kada se izražava kao godišnji napredak onda je obrnuto proporcionalan

trajanju generacijskog intervala. Koeficijenti naslednosti osobina plodnosti uglavnom su

niski pa su i očekivane vrednosti efekata selekcije na ove osobine uglavnom male.

Radivojević i sar. (1977) su utvrdili očekivano povećanje legla pri direktnoj

selekciji (kada se odabira 90, 70, 50 i 30% životinja) na broj ukupno oprašene prasadi

od 0.01 do 0.08 prasadi, dok se kod broja odgajene prasadi efekat kretao od 0.11 do

0.64 prasadi posle jednog ciklusa sprovedene selekcije.

Johansson (1983) predviđa godišnji genetski progres u veličini legla od 0.009

prasadi, što praktično znači da je potrebno oko 100 godina fenotipske selekcije da bi se

veličina legla povećala za jedno prase. Za razliku od ovog navoda Alves i sar. (1988) su

izračunali da bi bilo potrebno da prođe 20 generacija da bi se veličina legla pri rođenju

povećala za jedno prase, ukoliko bi se selekcija bazirala samo na veličini legla pri

rođenju.

Dufek i Buchta (1987) navode da bi se posle sprovedenog jednog selekcijskog

ciklusa primenom utvrđenog selekcijskog indeksa za krmače majčinskih linija broj

živorođene prasadi povećao od 0.024 do 0.095 prasadi, što bi zavisilo od intenziteta

selekcije.

Genetski napredak od 0.012 živorođenih prasadi po godini i povećanje mase

zalučenog legla od 0.25 kg za isti period utvrdili su Ferraz i Johnson (1993). Nešto veći

godišnji odgovor na selekciju pri primeni istog selekcijskog metoda navode Frey i sar.

(1995).

Wang i sar. (1994) su utvrdili razliku u broju ukupno rođene prasadi između

selekcionisane i kontrolne populacije od 1.37 prasadi posle pet ciklusa selekcije. U

prilog ovoj konstataciji ide i istraživanje Noguera i sar. (1998) koji su utvrdili razliku

od 0.81 živorođene prasadi između veličine drugog legla selekcionisane i kontrolne

populacije krmača rase landras.

Cilj ovog rada bio je da se izvrši procena efekata direktne i indirektne selekcije na

osobine plodnosti svinja kada se ona sprovodi samo na osnovu fenotipske vrednosti

osobina (direktna ili fenotipska selekcija) ili primenom metoda selekcijskih indeksa, pri

različitim intenzitetima selekcije.


Za procenu efekata selekcije na plodnost svinja korišćeni su parametri utvrđeni pri

analizi genetske varijabilnosti osobina plodnosti svinja rase švedski landras na jednoj

farmi svinja u Srbiji, kao i parametri koji su bili neophodni za konstrukciju selekcijskog

indeksa za ocenu priplodne vrednosti svinja na osnovu ostvarene plodnosti (Radojković,

2001). Agregatni genotip predloženog indeksa za ocenu priplodne vrednosti plotkinja na

osnovu ostvarene plodnosti u prva dva prašenja obuhvatio je broj odgajene i živorođene

prasadi kao i masu legla pri odbiću.

Procena efekata selekcije na odabranu osobinu, kada se ona sprovodi kao

fenotipska (direktna) selekcija, utvrđena je primenom sledećeg obrasaca:

G = i hx Gx (1)

gde je:

Procena efekata selekcije na plodnost svinja pri primeni različitih metoda i intenziteta selekcije 71

G - efekat direktne selekcije na odabranu osobinu (x),

i - intenzitet selekcije izražen kao standardizovani selekcijski diferencijal,

hx - kvadratni koren heritabiliteta osobine na koju se sprovodi direktna selekcija i

Gx - genetska standardna devijacija osobine na koju se sprovodi direktna selekcija.

Za procenu efekata indirektne selekcije na jednu osobinu kada se ona sprovodi kao

fenotipska (direktna) selekcija na drugu korišćen je sledeći obrazac:

Gk = i hx rGxy Gy (2)

gde je:

Gk - efekat indirektne selekcije na odabranu osobinu (y) pri direktnoj selekciji na

drugu (x),


hx - kvadratni koren heritabiliteta osobine na koju se sprovodi direktna selekcija (x),

rGxy - genetska korelacija između osobina x i y i

Gy - genetska standardna devijacija osobine za koju se utvrđuje efekat indirektne

selekcije.

Kada se selekcija sprovodi primenom metoda selekcijskog indeksa tada se procena

efekta selekcije, posle jednog ciklusa selekcije, bilo koje osobine (uključene u

selekcijski indeks ili ne) procenjuje preko narednog obrasca:

GI =

(3)

gde je:

GI - efekat selekcije na odabranu osobinu (x) posle jednog kruga selekcije primenom

selekcijskog indeksa,


Gx - genetska standardna devijacija osobine za koju se utvrđuje efekat selekcije

primenom selekcijskog indeksa,

by - parcijalni regresijski koeficijenti ostalih osobina uključenih u selekcijski indeks,

Gy - genetska standardna devijacija ostalih osobina uključenih u selekcijski indeks,

rGxy - genetske korelacije između osobine za koju se utvrđuje efekat selekcije i ostalih

osobina uključenih u selekcijski indeks i

I - standardna devijacija indeksa.

Za procenu genetskog doprinosa u agregatnom genotipu nakon sprovedenog jednog

ciklusa selekcije primenom selekcijskog indeksa koristi se prikazani obrazac:

H = i

Pbb'

Gvb'

(4)

gde je:

H - predviđeni odgovor agregatnog genotipa na selekciju primenom selekcijskog

indeksa,


b' - transponovan vektor rešenja parcijalnih regresijskih koeficijenata za osobine

uključene u agregatni genotip,

G - genotipska matrica formirana od genetskih varijansi i kovarijansi osobina uključenih

u agregatni genotip,


v - vektor ekonomskih vrednosti osobina uključenih u agregatni genotip,

P - fenotipska matrica formirana od fenotipskih varijansi i kovarijansi osobina

uključenih u agregatni genotip i

b - vektor rešenja parcijalnih regresijskih koeficijenata osobina uključenih u agregatni

genotip.

Za procenu efekata selekcije korišćene su tri vrednosti standardizovanog

selekcijskog intenziteta i to:

i1 - kada bi se za dalju reprodukciju odnosno proizvodnju priplodnog podmlatka

odabiralo 50% plotkinja i 10% priplodnjaka,

i2 - kada bi se odabiralo 25% plotkinja i 10% priplodnjaka i

i3 - kada bi se odabiralo 10% plotkinja i 5% priplodnjaka.

Ukupna vrednost korišćenih standardizovanih selekcijskih intenziteta pri proceni

efekata selekcije predstavlja aritmetičku sredinu zbira tabličnih vrednosti selekcijskih

intenziteta (Latinović, 1996) majki i očeva za zadate procente (proporcije) odabranih

životinja i iznosila je i1=1.2784, i2=1.5169 i i3=1.911.


U tabeli 1 su prikazane vrednosti procenjenih efekata direktne i indirektne selekcije

na odabrane osobine plodnosti kada se ona sprovodi kao fenotipska. U kolonama su

prikazani efekti direktne selekcije na neku osobinu (podebljane vrednosti) i efekti

indirektne selekcije (isti intenzitet selekcije) na ostale, dok su u redovima prikazani

efekti direktne selekcije na neku osobinu (podebljane vrednosti) i indirektne selekcije na

istu pri direktnoj selekciji na druge (različiti intenziteti selekcije).

Iz rezultata prikazanih u tabeli 1 se vidi da je procenjena vrednost efekata direktne

selekcije na broj odgajene prasadi najveća pri korišćenju trećeg intenziteta selekcije i

iznosila bi 0.334 odgajene prasadi po generaciji. Interesantno je primetiti da bi efekat

indirektne selekcije na posmatranu osobinu bio veći pri direktnoj selekciji na BŽP i

iznosio bi 0.353 prasadi dok bi pri direktnoj selekciji na ostale dve osobine efekat bio

znatno manji (0.256 i 0.225 prasadi) pri najstrožoj selekciji (i3 = 1.911).

Tabela 1. Procenjeni efekti direktne (G) i indirektne (Gk) selekcije na osobine

plodnosti kada se ona sprovodi kao direktna (fenotipska) selekcija pri različitom

intenzitetu selekcije (i)

Table 1. Estimated effects of direct (G) and indirect (Gk) selection of fertility traits

when it was realized as phenotypic selection by different selection intensity (i)

Osobine

(Traits) BOP* BŽP BUP MLO

i1** i2 i3 i1 i2 i3 i1 i2 i3 i1 i2 i3

BOP 0.223 0.265 0.334 0.236 0.281 0.353 0.171 0.203 0.256 0.151 0.179 0.225

BŽP 0.308 0.365 0.460 0.406 0.482 0.610 0.400 0.475 0.598 0.194 0.230 0.290

BUP 0.229 0.271 0.342 0.412 0.488 0.615 0.435 0.517 0.650 0.167 0.199 0.250

MLO 0.715 0.848 1.068 0.707 0.839 1.057 0.592 0.702 0.885 2.109 2.503 3.150

* - BOP: Broj odgajene prasadi (Number of weaned piglets); BŽP: Broj živorođene

prasadi (Number of born alive piglets); BUP: Broj ukupnorođene prasadi (Number of

total born piglets); MLO: Masa legla pri odbiću (Litter weight at weaning).

** - i1 = 1.2784; i2 = 1.5169; i3 = 1.9110


Procenjeni efekat selekcije na broj živorođene prasadi bio bi najveći pri najstrožoj

selekciji (i3) i iznosio bi 0.610 prasadi. Efekti indirektne selekcije na ovu osobinu pri

direktnoj na ostale su bili manji pri svim selekcijskim intenzitetima.

Do istih zaključaka dolazimo i kada je u pitanju procenjeni efekat selekcije na broj

ukupnorođene prasadi. Bio je najveći pri najstrožijoj selekciji kada bi povećanje ukupne

veličine legla u narednoj generaciji iznosilo 0.650 prasadi. Efekti indirektne selekcije

bili bi manji od direktne pri svim selekcijskim intenzitetima. Rezultati pokazuju da bi se

pri direktnoj selekciji na BUP odnosno BŽP, ona druga osobina (BŽP odnosno BUP)

indirektno povećala za veći broj prasadi (0.598 žive odnosno 0.615 ukupno rođene

prasadi), nego pri direktnoj selekciji na ostale dve osobine (BOP i MLO).

Slični zaključci važe i kada je reč o proceni efekata selekcije za masu legla pri

oplodnji. Efekat direktne selekcije pri najvećoj strogosti selekcije bio bi 3.150 kg. Efekti

indirektne selekcije pri direktnoj na ostale bili bi znatno manji.

U tabeli 2 prikazani su procenjeni teoretski efekti selekcije kada bi ona bila

sprovođena preko predloženog selekcijskog indeksa (Radojković, 2001).

Tabela 2. Procenjeni efekti selekcije (GI) na osobine plodnosti kada se ona sprovodi

po metodi selekcijskog indeksa pri različitom intenzitetu selekcije (i)

Table 2. Estimated effects of selection of fertility traits whith selection indices method

according to different selection intensity (i)

Osobine

(Traits)

Intenzitet selekcije (Selection intensity)

i1* i2 i3

BOP** 0.242 0.289 0.362

BŽP 0.258 0.307 0.386

BUP (indirektno) 0.493 0.585 0.740

MLO 0.870 1.033 1.301

* - i1 = 1.2784; i2 = 1.5169; i3 = 1.9110

** - BOP: Broj odgajene prasadi (Number of weaned piglets); BŽP: Broj

živorođene prasadi (Number of born alive piglets); BUP: Broj ukupnorođene prasadi

(Number of total born piglets); MLO: Masa legla pri odbiću (Litter weight at weaning).

Procenjeni efekti selekcije na osobine plodnosti posle jednog kruga selekcije

primenom metoda selekcijskog indeksa bili bi najveći pri najstrožem selekcijskom

kriterijumu. Efekat selekcije pri primeni selekcijskog indeksa bio bi veći kod veličine

legla pri zalučenju nego kada bi se sprovodila fenotipska selekcija na nju. Procenjeno

teoretsko povećanje BOP pri korišćenju selekcijskog indeksa bilo bi 0.362 prasadi u

poređenju sa 0.334 pri direktnoj (fenotipskoj) selekciji.

Za razliku od prethodne osobine primena selekcijskog indeksa dovela bi do manjeg

povećanja broja živorođene prasadi u leglu nego kada bi se sprovodila direktna

selekcija. Teoretsko povećanje pri najstrožoj selekciji BŽP primenom selekcijskog

indeksa iznosilo bi 0.386 što je manje povećanje od 0.610 koliki je bio procenjeni efekat

direktne selekcije pri istom intenzitetu selekcije.

Procenjeno povećanje ukupne veličine legla pri rođenju primenom selekcijskog

indeksa iznosilo bi 0.740 prasadi posle jednog ciklusa sprovedene selekcije što je veći

iznos od 0.650 prasadi koliko bi ovo povećanje iznosilo kada bi se sprovodila direktna

selekcija na ovu osobinu pri istom selekcijskom intenzitetu.


Do suprotnih rezultata se došlo kada je reč o masi legla pri zalučenju. Primena

selekcijskog indeksa dovela bi do manjeg poboljšanja ove osobine nego kada bi se ona

sprovodila kao direktna na šta nam ukazuju prikazane teoretske vrednosti (G = 3.150

prema GI = 1.301).

Na osnovu iznetih rezultata možemo da kažemo da bi primena selekcijskog indeksa

u pogledu procenjenih teoretskih efekata selekcije dovela kod nekih osobina do većeg

povećanja (BOP i BUP), dok je kod nekih ovo povećanje manje (BŽP i MLO) pri istom

selekcijskom intenzitetu. Ali kada se uporede teoretska povećanja kod svih osobina pri

primeni selekcijskog indeksa sa efektima direktne i indirektne selekcije kod bilo koje

osobine pri fenotipskoj selekciji (prikazani efekti po kolonama u Tabeli 1) pri jednakim

selekcijskim intenzitetima vidi se da bi ukupan procenjeni efekat selekcije pri primeni

selekcijskog indeksa uvek bio veći. U ovoj činjenici se ogleda prednost selekcijskog

indeksa kao metoda selekcije u odnosu na direktnu (fenotipsku) selekciju, a to je

istovremena selekcija na više osobina i mogućnost kompenzacije lošije ispoljene

osobine prednostima u drugim.

U tabeli 3 je prikazan genetski doprinos u agregatnom genotipu nakon sprovedenog

jednog ciklusa selekcije primenom selekcijskog indeksa.

Tabela 3. Genetski doprinos u agregatnom genotipu (H)

Table 3. Genetic contribution in agregate genotype (H)

Intenzitet selekcije (Selection intensity)

i1 i2 i3

H 0.745 0.884 1.114

Na osnovu prikazanih vrednosti vidi se da se pri pretpostavljenoj strogosti selekcije

primenom selekcijskog indeksa mogu očekivati vrlo dinamične promene u agregatnom

genotipu obzirom da se pri najvećoj strogosti selekcije može očekivati teoretsko

poboljšanje agregatnog genotipa od 1.114 standardnih devijacija posle jednog ciklusa

sprovedene selekcije.

Efekti selekcije bili su istraživani od strane drugih autora koji su došli do različitih

rezultata u ovom pogledu.

Na osnovu utvrđenog prosečnog koeficijenta heritabiliteta i različitih intenziteta

selekcije (i = 1.400 do i = 2.056) kod krmača različite starosti (u zavisnosti od broja

prašenja na osnovu kojih su računati heritabiliteti) Vidović i sar. (1977) su utvrdili

genetski napredak broja živorođene prasadi posle jednog ciklusa selekcije u intervalu od

0.234 (kada su genetski parametri računati samo na osnovu rezultata prvog prašenja) do

0.625 prasadi (prvih pet prašenja zajedno). Međutim sa povećanjem starosti plotkinja

pri izračunavanju heritabiliteta na osnovu rezultata kasnijih prašenja, povećavao se i

generacijski interval, tako da je godišnji genetski napredak kod svih kombinacija

iznosio 0.12 živorođenih prasadi ili oko 1,2% što autori smatraju da nije za

zanemarivanje.

Efekat indirektne selekcije može da bude veći od direktnog što zavisi od jačine

genetske povezanosti između osobina. Pri različitim intenzitetima selekcije od i =

0.4249, 0.7978 i 1.2748, u istraživanju Gajić-a i Radivojević-a (1980) očekivane

genetske promene broja ukupno rođene prasadi kao efekat indirektne selekcije iznosile

su 0.085, 0.159 i 0.254 prasadi pri direktnoj selekciji na broj odgajene prasadi. Kada bi


selekcija bila vršena na veličinu legla pri rođenju efekat direktne selekcije na pomenutu

osobinu bi bio 0.02, 0.05 i 0.08 ukupno rođene prasadi. Međutim, efekti direktne

selekcije na broj odgajene prasadi su bili veći (0.230, 0.440 i 0.700 prasadi), nego

indirektne selekcije (0.025, 0.048 i 0.076 prasadi) pri direktnoj na broj ukupno rođene

prasadi.

Dufek i Buchta (1987) navode da bi se posle sprovedenog jednog selekcijskog

ciklusa primenom utvrđenog selekcijskog indeksa za krmače majčinskih linija pri

različitom intenzitetu selekcije od i = 0.20, 0.40, 0.60, i 0.80, broj živorođene prasadi

povećao za 0.024, 0.047, 0.071 i 0.095 prasadi prema navedenom redosledu

selekcijskog intenziteta. Istovremeno i pri istim selekcijskim kriterijumima masa

odbijenog legla bi se povećala od 0.505 do 2.02 kilograma.

Avalos i Smith (1987) su prikazali da se efekat selekcije menja i u zavisnosti od

broja informacija koje se koriste pri oceni priplodne vrednosti grla. Kroz simulaciju

primene šest različitih selekcijskih indeksa konstruisanih na bazi parametara računatih

samo na osnovu proizvodnih rezultata kandidata za selekciju i/ili informacija direktnih

ili polusrodnika, godišnji efekat selekcije se kretao od 0.27 do 0.51 živorođenih prasadi

pri primeni pomenutih indeksa.

Efekat selekcije kod landrasa ukoliko bi se odabiralo 50% plotkinja iznosio je

0.020 ili 0.050 žive prasadi po leglu po generaciji selekcije u zavisnosti da li je selekcija

podrazumevala izbor majki budućih plotkinja ili priplodnjaka (Ritter i Krause, 1988).

Ukoliko bi se selekcija na osobine plodnosti sprovodila preko oba roditelja apsolutni

odgovor na selekciju iznosio bi od 0.07 do 0.10 živorođene prasadi po generaciji.

Wang i sar. (1994) su utvrdili razliku u broju ukupno rođene prasadi između

selekcionisane i kontrolne populacije od 1.37 prasadi posle pet ciklusa selekcije.

Regresija odgajivačke vrednosti u selekcionisanoj liniji po generaciji iznosila je 0.25

prasadi. Autori navode da je selekcija na veličinu legla moguća ali da je prava vrednost

genetskog napretka verovatno manja od vrednosti koja je utvrđena sprovedenim

istraživanjem.

U prilog ovoj konstataciji ide i istraživanje Noguera i sar. (1998) koji su utvrdili

razliku od 0.81 živorođene prasadi između veličine drugog legla selekcionisane i

kontrolne populacije krmača rase landras. Selekcija je sprovedena na osnovu priplodne

vrednosti ocenjene AM - metodom (Animal model).

Efekte selekcije na osobine plodnosti, kako teoretske tako i realizovane u

selekcijskim eksperimentima, je dosta nezahvalno i teško porediti i komentarisati zato

što su utvrđeni u različitim populacijama svinja, u različitim vremenskim periodima, pri

utvrđenim različitim vrednostima genetskih parametara, pri različitoj strogosti selekcije

(često je selekcija sprovođena samo kod ženskih grla) koja je sprovođena preko

različitih metoda a razlika je bila i u tome da li su utvrđivani i prikazani na godišnjem ili

generacijskom nivou.

Uvažavajući prethodne navode možemo, u pogledu procenjenih efekata selekcije

na osobine plodnosti, utvrđene u našem istraživanju, reći da su oni dosta visoki što je

pre svega posledica korišćenja visokih selekcijskih intenziteta (usled predloga da se

preko predloženog selekcijskog indeksa ocenjuju i nerastovi na osnovu plodnosti

njihovih kćeri), da su prikazani na generacijskom nivou (nije uvažavan generacijski

interval) te da nisu uvažavani negativni materinski efekti koji svakako dovode do

smanjenja efekata selekcije (potvrđeno u selekcijskim eksperimentima). I pored toga

utvrđeni rezultati ukazuju da se selekcijom može postići poboljšanje osobina plodnosti,


da je ono veće ukoliko se priplodna vrednost oceni što tačnije i primeni veća strogost

selekcije te da u tom pravcu selekciju na plodnost treba vršiti preko oba roditelja.

Zaključak

Procenjeni efekti selekcije na osobine plodnosti kada se ona sprovodi kao

fenotipska su najveći pri najvećem intenzitetu selekcije (i3 = 1.9110). Efekti direktne

selekcije na svaku od odabranih osobina su veći od efekata indirektne selekcije na tu

osobinu pri sprovođenju direktne selekcije na ostale osobine plodnosti (sa izuzetkom

kod BOP). Teoretski efekti direktne selekcije na svaku od odabranih osobina pri

najvećem korišćenom selekcijskom intenzitetu iznosili bi za BOP povećanje od 0.334

prasadi, za BŽP povećanje od 0.610 prasadi, za BUP povećanje od 0.650 prasadi i za

MLO povećanje od 3.150 kg.

Primena selekcijskog indeksa u pogledu procenjenih teoretskih efekata selekcije bi

dovela kod nekih osobina do većih selekcijskih efekata (za BOP GI = 0.362 a za BUP

GI = 0.740), dok bi kod nekih oni bili manji (BŽP GI = 0.386 a za MLO GI = 1.301)

u poređenju sa efektima direktne selekcije pri istom selekcijskom intenzitetu. Ali kada

se uporede procenjena povećanja kod svih osobina pri primeni selekcijskog indeksa sa

efektima direktne i indirektne selekcije kod bilo koje osobine pri fenotipskoj selekciji,

pri jednakim selekcijskim intenzitetima, vidi se da bi ukupan efekat primene

selekcijskog indeksa uvek bio veći.

Utvrđeni rezultati ukazuju da se selekcijom može postići poboljšanje osobina

plodnosti, da je ono veće ukoliko se priplodna vrednost oceni što tačnije i primeni veća

strogost selekcije te da u tom pravcu selekciju na plodnost treba vršiti preko oba

roditelja.

ESTIMATION OF EFFECTS OF SELECTION OF FERTILITY

TRAITS BY USING OF DIFFERENT METHODS AND INTENSITY

OF SELECTION


Summary

The aim of this paper was estimation of the effects of direct and indirect selection

of fertility traits in pigs using two methods of selection. First method was direct

(phenotypic) selection. The second one was method of selection indices. Different

intensities of selection were used for estimation of selection effects.

Estimated effects of selection were the greatest when the greatest selection

intensity was used (i3=1.911). Effects of direct selection of all adopted traits were

greater then effects of indirect selection, except for number of weaned piglets. Theoretic

effects of direct selection under greatest selection intensity was 0.334 for number of

weaned piglets, 0.610 for number of born alive piglets, 0.650 for number of total born

piglets and 3.150 kg for litter weight at weaning.


Application of selection indices method would result in greater effects of selection

for particular traits (GI = 0.362 for number of weaned piglets and GI = 0.740 for

number of total born piglets) then application of direct selection. On the other hand,

selection indices methodology would lead to less improvement of other analyzed traits

(GI = 0.386 for number of born alive piglets and GI = 1.301 kg for litter weight at

weaning) in relation to application of direct selection. It should be pointed out that

application of selection indices would result in higher overall selection effects for all

adopted traits than phenotypic selection on each trait.

Key words: pigs, fertility traits, effects of selection

Literatura

1. ALVES R.G. DE O., SILVA M. DE A.E., PEREIRA J.A.A., BARBAROSA A.S.

(1988): Indices de selecao para caracteristicas reproductivas em suinos. Revista da

Sociedade Brasileira de Zootehnica, 17, 1, 43-48. (abstrakt)

2. AVALOS E., SMITH C. (1987): Genetic improvment of litter size in pigs. Animal

Production, 44, 1, 153-163.

3. DUFEK J., BUCHTA S. (1987): Biometrics analysis of the production and

reproduction characterictics of pigs kept in the elite herds in the Czech Socialist

Republic and the determination of selection indices. Scientia Agriculturae

Bohemoslovaca, 19, 3, 179-190.

4. FERRAZ J.B.S., JOHNSON R.K. (1993): Animal model estimation of genetic

parameters and response to selection for litter size and weight, growth, and backfat

in closed seedstock populations of Large White and Landrace swine. Journal of

Animal Science, 71, 4, 850-858.

5. FREY M., HOFER A., WICK B. (1995): Zuchtwertschatzung fur wurfgrose.

Kleinviehzuchter, 43, 9, 459-463. (abstrakt)

6. GAJIĆ I., RADIVOJEVIĆ R. (1980): Značaj i veličina genetskih promena iz

direktne i indirektne selekcije svinja. Savremena poljoprivreda, 28, 3-4, 111-121.

7. JOHANSSON K. (1983): Avel for fruktsamhet ett olonsamt arbete. Svinskotsel,

73, 3, 23.

8. KNAP, P.W. (1986): Selection for sow fertility in Dutch Pig Herdbook breeding:

Agregate genotipe, selection index, and the use of information from relatives. 37th

Annual Meeting of the European Association for Animal Production, Budapest,

GP3, 12, 125.

9. LATINOVIĆ D. (1996): Populaciona genetika i oplemenjivanje domaćih životinja

(praktikum), Beograd, 1-173.

10. NOGUERA J.L., ALFONSO L., BABOT D., PEREZ-ENCISO M ESTANY J.

(1998): Results of an experiment for the selection of litter size in pigs by means of

a hyperprolific breeding scheme. 6th World Congress on Genetics Applied to

Livestock Production, Armidale, Australia, 11-16 January, 1998. Vol. 23, 660-

663.


11. RADIVOJEVIĆ R., GAJIĆ I., DRAGOSLAV Đ., BACKOVIĆ V. (1977):

Prognoza selekcijskog uspeha u populaciji svinja. V skup svinjogojaca

Jugoslavije, Zbornik radova, 46-52.

12. RADOJKOVIĆ, D. (2001): Ocena priplodne vrednosti krmača i efekti direktne i

indirektne selekcije. Magistarska teza, Zemun - Beograd.

13. RITTER E., KRAUSE J. (1988): Die selektionschauen der wurfgrose beim

schwein - untersucht in einem simulierten selektions - experimenten. Archiv für

Tierzucht, 31, 3, 301-309.

14. RUTLEDGE J.J. (1994): Response to selection for litter size in Danish Landrace

pigs: a Bayesian analysis. Theoretical and Applied Genetics, 88, 2, 220-230.

15. VIDOVIĆ V., ZAGOŽEN F., ŠALEHAR A. (1977): Efikasnost nekih metoda

selekcije na poboljšanje reprodukcijskih osobina svinja gajenih u čistoj rasi. V

skup svinjogojaca Jugoslavije, Skoplje, 1977. Zbornik radova, 180-195.

16. WANG C.S., GIANOLA D., SORENSEN D.A., JENSEN J., CHRISTENSEN A.,

RUTLEDGE J.J. (1994): Response to selection for litter size in Danish Landrace

pigs: a Bayesian analysis. Theoretical and Applied Genetics, 88, 2, 220-230.



HERITABILITET OSOBINA VELIČINE LEGLA SVINJA OCENJEN

REPEATABILITY ANIMAL MODELOM SA JEDNOM ILI SA DVE

OSOBINE1

V.Vuković, S. Andonov, Milica Petrović, D. Vasilev, S. Beličovski2

Sadržaj: Ocenjene su vrednosti heritabiliteta osobina veličine legla svinja korišćenjem

repeatability animal modela sa jednom (single trait AM) i sa dve (bivariate AM) osobine na

osnovu baze podataka 5440 legala.

Nezavisno od upotrebljenog modela potvrdjena je hipoteza da osobine legla imaju

nizak heritabilitet. Ocenjeni nasledni koeficijenti su varirali u rangu od h2=0,02±0,013 za

osobinu broj odbijene prasadi do h2=0,14 ± 0,024 za osobinu broj ukupno rodjene prasadi

u leglu. Utvrdjeni koeficijenti heritabiliteta osobina veličine legala svinja mogu po prvi

put poslužiti u cilju izrade i optimalizacije tzv. ekonomskih selekcijskih indeksa

Nacionalnog odgajivačkog programa za svinje u Republici Makedoniji.

Ključne reči: svinje, reproduktivne osobine, Animal model, REML, heritabilitet, čiste rase, melezi

Uvod i pregled literature

Sa aspekta tačnosti ocenjenih genetskih parametara osobina veličine legala svinja posebno je

važan pristup, upotrebiti repitabiliti model ili tretirati svako leglo po redu kao posebnu osobinu.

Mišljenja su podeljena (Wolfová Marie i Wolf, 1997), a dokazi različiti (Irgang i sar., 1994, Roehe i

Kennedy 1995, Culbertson i sar., 1997, Tribout i sar., 1998a i 1998b, Hermesch i sar., 2000,

Noguera i sar., 2002). Verovatno je još uvek prerano za favorizovanje univerzalnog modela, pritom

neosvrćući se na prirodu svake konkretne populacije svinja, kao i specifičnost baze podataka sa

kojom se raspolaže. Veći niz godina tzv. udružena ocena genetskih parametara pomoću informacija

čistih rasa i meleza se istražuje (Southwood i Kennedy, 1990, Roehe i Kennedy, 1993, Boesh i sar.,

1998, Täubert i sar., 1998, Bijma i Arendonk, 1998) u pravcu masovnije primene u selekcijske svrhe

po principima sugerisanim devedesetih godina (Wei i van der Steen 1991, Wei i van der Werf, 1990,

Wei i van der Werf 1995 i Wei, 1992).

Vrednosti ocenjenih naslednih koeficijenata osobina veličine legla nezavisno od upotrebljenog

modela za njihovu ocenu u literaturi se najčešće kreću u očekivanim granicama od h2=0,039

(Robinson i Quinton, 2002) do h2=0,19 (Skorupski i sar., 1996). Veći broj istraživanja (Robinson i

Quinton, 2002, Roehe i Kennedy, 1995, Schulze i sar., 2002, Vidović i Lehocki, 1999, Roehe 1999,

Hermesch i sar., 2001), ukazuje da se ocenjeni heritabilitet za osobinu broj ukupno rodjene prasadi

1 Originalni naučni rad – Original scientific paper 2 Dr Vlado P.Vuković docent, dr Sreten Andonov vanr.prof., dr Stojan Beličovski red.prof., Fakultet za

zemjodelski nauki i hrana – Skopje, Republika Makedonija, dr Milica Petrović red.prof.,

Poljoprivredni fakultet, Beograd-Zemun, dr Dimitar Vasilev naučni savetnik, Agrobioinstitut – Sofija,

Repbulika Bugarska.

V.Vuković, S. Andonov, Milica Petrović, D. Vasilev, S. Beličovski 80

kreće od h2=0,06 (Hermesch i sar., 2001) do h2=0,15 (Roehe i Kennedy, 1995). Verovatno

najmasovnije genetski ocenjivana reproduktivna osobina je osobina broj živorodjene prasadi u leglu

(Bergsma i Knol, 2002, Skorupski i sar., 1996, Hermesch i sar., 2000, Tholen i sar., 1996a,

Bereskin, 1984, Täubert i sar., 1998, Schulze i sar., 2002, See i sar., 1993, Roehe i Kennedy, 1995,

Southwood i Kennedy, 1990, Boesh i sar., 1998, Christian i Baas, 1995, Ferraz i Johnson, 1993,

Sangsuriya i sar., 2002 ). Nihove analize ukazuju da se ocenjeni heritabilitet za ovu osobinu kreće od

h2=0,05 (Bereskin, 1984) do h2=0,19 (Skorupski i sar., 1996). Relativno manji broj autora je ocenjivao

broj mrtvorodjene (Robinson i Quinton, 2002, Hermesch i sar., 2001, Bergsma i Knol, 2002) i broj

odbijene prasadi u leglu (Bergsma i Knol, 2002, Bereskin, 1984, Roehe i Kennedy, 1995 i Southwood i

Kennedy 1990). Saopštene vrednosti heritabiliteta za inu broj mrtvorodjene prasadi u leglu se kreće od

h2=0,039 (Robinson i Quinton, 2002) do h2=0,070 (Bergsma i Knol, 2002) a za broj odbijene prasadi se

od h2=0,06 (Roehe i Kennedy, 1995) do h2=0,13 (Southwood i Kennedy, 1990).


Na osnovu petogodišnjih istraživanja značajnijih reproduktivnih osobina svinja na

farmi industrijskog tipa u Republici Makedoniji, formirana je baza podataka sa ukupno

5440 ostvarenih legala rasa jorkšir, landras i njihovih recipročnih meleza. Statistička

analiza je obavljena na osnovu podataka ukupne baze, koju su sačinjavale informacije

legala čistih rasa (n=1005) i informacije legala meleza (n=4435).

Istraživanjima su bile obuhvaćene sledeće reproduktivne osobine: NTB - broj

ukupno rodjene prasadi, NBA - broj živorodjene prasadi, NSB - broj mrtvorodjene prasadi

NW - broj odbijene prasadi u leglu.

U cilju tačnije ocene, u modelima za ocenu heritabiliteta pojedinih osobina

korišćene su sledeće reproduktivne osobine kao koeficijenti regresije: AGE1 - uzrast pri

prvom i narednim prašenjima (dana), LP – trajanje laktacije (dana) i W-C - trajanje perioda od

odbijanja do oplodnje (dana). Osnovni statistički pokazatelji reproduktivnih osobina koje su

sačinjavale bazu podataka su prikazani u Tabeli 1.

Tabela 1. Osnovni statistički pokazatelji reproduktivnih osobina (n = 5440)

Table 1 General statistical,s parameters of reproductive traits

Šifra Osobina – Trait Min Max x SD CV

NTB Broj ukupno rodjene prasadi

Number of total born piglets 1 20 9,85 3,02 30,66

NSB Broj mrtvorodjene prasadi

Number of still born piglets 0 6 0,31 0,66 216,10

NBA Broj živorodjene prasadi

Number of live born piglets 1 19 9,54 2,98 31,25

NW Broj odbijene prasadi

Number of weaning piglets 1 13 8,51 1,64 19,27

LP Period laktacije (dana)

Lactation period (days) 1 37 24,68 1,92 7,78

AGE 1 Uzrast pri prašenju po redu

Age at farrowing 257 1668 627,06 282,77 45,09

W-C Period zalučenje-oplodnja (dani)

Weaning – conception period (days) 1 108 13,95 17,67 126,65

Heritabilitet osobina veličine legla svinja ocenjen repeatability animal

modelom sa jednom ili sa dve osobine 81

Ocena komponenata fenotipskih (ko)varijansi za svaku osobinu i njihovi uzajamni

odnosi napravljena je uz pomoć statističkog programskog paketa MTDFREML

(Boldman i sar., 1993). Za ocenu vrednosti heritabiliteta su korišćeni repeatability animal modeli

sa jednom (single trait AM) i sa dve (multy trait AM) osobine. Posebna pažnja je posvećena

izradi Pedigre baze čija tačnost i upotrebljivost je testirana programom PEDIGREE

VIEWER (Kinghorn, 1994). Utvrdjeno je 3149 individua, 1262 majki i 87 očeva u pedigre bazi. U

toku analize pedigre baze MDFREML-om pedigre baza je preradjena u novu potrebnu za

kalkulaciju inverzne matrice srodstva A-1. Prosečni koeficijent inbridinga od 0,09809028 utvrdjen je

u ukupnoj populaciji 3149 individue korišćene pedigre baze.

Ocena genetskih parametara reproduktivnih osobina svinja izvršena je pomoću modela koji su

krenuli od sledećeg opštog Animal modela:

U kojem su:

Yijklmn - opservirana reproduktivna osobina

fiksni efekti:

Gi - genotip individue, i = 1,2,3,4,5;

Pj - leglo po redu, j = 1,2,3,4,...10;

YSk - godina-sezona uspešnog pripusta, k = 1,2,3..16;

GLSl - genotip oca legla, l = 1,2,3,4,5;

regresijski koeficijenti (b):

a - uzrast krmače pri aktuelnom prašenju

slučajni efekti:

aijklm - genetski aditivni uticaj individue

peijklm - permanentni spoljni uticaj

eijklmn - rezidualni ostatak

Pri analizi sa jednom osobinom u animal modelu (single trait analise) dopunski u tzv.

“incidence matrices”, pored vektora slučajnih aditivnih efekata (a) uključen je i vektor

slučajnog genetskog uticaja majke (m).


Na osnovu dobijenih rezultata generalno može se zaključiti da su osobine veličine

legla u ispitivanoj populaciji niskonasledne (Tabela 2).

Yijklmn = µ + Gi + Pj + YSk + GLSl + ba + aijklm + peijklm + eijklmn


Tabela 2. Ocenjeni koeficijenti osobina veličine legla svinja u zavisnosti od

upotrebljenog modela i njihove kombinacije u Animal modelu

Table 2 The estimated heritability coefficients of litter size traits of swine relationships

of used model and their combination in Animal Model

Osobina

Trait

Single trait

analysis

Multiple trait analysis

osobine u kombinaciji sa osobinom-traits in

combinate with trait

NTB NBA NSB NW

NTB 0,14±0,024 / 0,11±0,021 0,14±0,021 0,14±0,024

NBA 0,13±0,024 0,12±0,021 / 0,13±0,023 0,14±0,022

NSB 0,03±0,016 0,06±0,016 0,06±0,018 / 0,03±0,014

NW 0,02±0,013 0,02±0,011 0,04±0,014 0,03±0,015 /

Dobijene vrednosti koeficijenta heritabiliteta pomoću “two-trait animal model”

(bivariate analise) pokazale su da su bliske po svojojoj vrednosti onima utvrdjenim uz

upotrebu “single trait animal modela”. Navedeni pristup pri oceni mogao bi omogućiti

istraživačima više informacija o prirodi variranja selekcionisanih osobina u zavisnosti

od njihove kombinacije u modelu.

Rezultati naših istraživanja su u saglasnosti sa većim brojem istraživanja koja su

pokazala da su osobine veličine legla niskonasledne (Bergsma i Knol, 2002, Skorupski i

sar., 1996, Hermesch i sar., 2000, Tholen i sar., 1996, Bereskin, 1984, Täubert i sar.,

1998, Schulze i sar., 2002, See i sar., 1993).

Rezultati upotrebljenog modela u kojem je uključen vektor slučajnog genetskog

uticaja majke za ocenu osobina veličine legla u “singl trait” analizi pokazao je mali ili

nikakav (sasvim blizak nuli) uticaj ovog dela genetske varijanse u ispitivanoj populaciji,

što je u saglasnosti sa odredjenim brojem istraživanja (See i sar., 1993 i Southwood i

Kennedy, 1990). Zbog navedene činjenice u toku daljeg istraživanja pomoću “multy

trait” animal modela vektor slučajnog genetskog uticaja majke nije bio korišćen.

Udružena analiza genetskih parametara svinja na osnovu informacija legala

različitih genotipova (čiste rase i melezi) u našem istraživanju se pokazala kao

opravdana. Imajući u vidu otežavajuće okolnosti u smislu što tačnije ocene genetskih

parametara u našim uslovima (relativno male baze podataka po svom obimu) smatramo

da je navedeni pristup jedan od mogućih načina njihovog prevazilaženja.

Niski koeficijenti naslednosti reproduktivnih osobina dopunski otežavaju njihovu

ocenu, što se može prevazići upotrebom “repeatability animal modelom” (Tribout i sar.,

1998a i 1998b), a mogu potvrditi i naša iskustva u toku obrade podataka.

Zaključak

Potvrdjena je pretpostavka da osobine veličine legla imaju nizak heritabilitet.

Ocenjeni koeficijenti varirali su u granicama od h2=0,02±0,013 za osobinu broj odbijene

prasad do h2=0,14±0,024 za broj ukupno rodjene prasadi u leglu.



Utvrdjeni koeficijenti heritabiliteta osobina veličine legala svinja mogu po prvi put

poslužiti u cilju izrade i optimalizacije ekonomskih selekcijskih indeksa Nacionalnog

odgajivačkog programa za svinje u Republici Makedoniji.

HERITABILITY OF LITTER SIZE TRAITS OF SWINE ESTIMATED

BY REPEATABILITY ANIMAL MODEL WITH ONE AND TWO

TRAIT


Summary

Five years records of 5440 litters for reproductive performance in industrial type swine farm in

Republic of Macedonia were analyzed. By genotype, the groups of individuals become from two pure

breeds – Yorkshire and Landrace and their reciprocal crossbreeds. During statistical analyzes they were

treated like one total base constructed with two sub-bases according their genotype (pure and

crossbreeds). Estimated components of phenotypic (co) variances for all traits and their relationships are

complete with statistical software package MTDFREML (Boldman at all., 1993). Single trait animal

models were used for estimation of heritabilities (h2) for all investigated traits, repeatability model is

used for reproduction traits and estimation of maternal genetic (co) variances.

The estimated heritabilities were low for all reproductive traits. Estimated heritabilities ranged

from h2=0,02±0,013 for number of weaned to h2=0,14±0,024 for number of total born piglets in litter.

Estimated heritabilites for litter size traits could be used for construction and optimization of selection

indexes proposed by Macedonian national swine breeding program.

Key words:: pigs, reproduction traits, Animal model, REML, heritability, purebreds,

crossbreeds

Literatura

1. BERESKIN, B. (1984): A genetic analysis of sow productivity traits. J Anim Sci.

Nov; 59 (5):1149-63.

2. BERGSMA, R., KNOL, E.F. (2002): Genetic parameters for pig traits estimated

under different helth conditions. CDROM for the 7th World Congress on Genetics

Applied to Livestock Production. Montpellier, France 19-23 August.

3. BIJMA, P., ARENDONK, J.A.M. (1998): Maximaizing genetic gain using

purebred crossbred selection. CDROM for the 6th World Congress on Genetics

Applied to Livestock Production. Armidale, Australia 11-16 January.

4. BOESH, M., ROEHE, R., LOOFT, H., KALM, E. (1998): Estemation of genetic

association between purebred and crossbred performance for litter size in pigs.

CDROM for the 6th World Congress on Genetics Applied to Livestock Production.

Armidale, Australia 11-16 January.


5. BOLDMAN,K.G., KRIESE,L.A.,VLECK,VAN L.D., KACHMAN,S.D. (1993): A

manual for use of MTDFREML. A set of programs to obtain estimates variances

and covariances (DRAFT). U.S. Department of Agriculture, Agricultural Service.

6. CRISTIAN,L., BAAS, T. (1995): Using results to guide breeding programs.

(Prioritizing traits, breeding systems for commercial operations). National hog

farmer, June 1.

7. CULBERTSON, M.S, MABRY, J.W, BERTRAND, J.K, NELSON, A.H. (1997):

Breed-specific adjustment factors for reproductive traits in Duroc, Hampshire,

Landrace, and Yorkshire swine. J Anim Sci., Sep; 75 (9): 2362-2367.

8. FERRAZ, J.B, JOHNSON,R.K. (1993): Animal model estimation of genetic

parameters and response to selection for litter size and weight, growth, and backfat

in closed seedstock populations of large white and Landrace swine. J Anim Sci.,

Apr; 71(4): 850-8.

9. HERMESCH, S.,UXFORD,B.G., GRASER, H.-U. (2000): Genetic parameters for

lean meat yield, meat quality, reproduction and feed efficiency traits for Australian

pigs 3.Genetic parameters for reproduction traits and genetic correlation with

production, carcase and meat quality traits. Livestock Production Science, 65, 261-

270.

10. HERMESCH, S., LUXFORD, B.G., GRASER H.-U. (2001): Genetic parameters

for piglet mortality, within litter variation of birth weight, litter size and birth

weight. Proc. Assoc. Advmt/Anim. Breed.Genet. Vol 14, 211-214.

11. IRGANG, R., FAVERO ,J.A, KENNEDY, B.W. (1994): Genetic parameters for

litter size of different parities in Duroc, Landrace, and large white sows. J Anim

Sci., Sep; 72 (9): 2237-46.

12. KINGHORN, B.P. (1994): 1974 Pedigree viewer – A graphical utility for browsing

pedigreed data sets. Proceedings of the 5th World Congress on Genetic Applied to

Livestock Production, Vol. 22, August 7-12, 1994, University of Guelph, Ontario,

Canada.

13. NOGUERA, J.L., VARONA, L., BABOT, D., ESTANY, J. (2002): Multivariate

analysis of litter size for multiple parities with production traits in pigs: Bayesian

variance component estimation. J.Anim Sci, Oct; 80 (10), 2540-47.

14. ROBINSON, J.A.B., QUINTON, V.M. (2002): Genetic parameters of early neo-

natal piglets survival and number of piglets born. CDROM for the 7th World

Congress on Genetics Applied to Livestock Production. Montpellier, France 19-23

August.

15. ROEHE, R., KENNEDY, B.W. (1995): Estimation of genetic parameters for litter

size in Canadian Yorkshire and Landrace swine with each parity of farrowing

treated as a different trait. J Anim Sci., Oct; 73 (10): 2959-70.

16. ROEHE, R., KENNEDY, B.W. (1993): The influence of maternal effects on

accuracy of evaluation of litter size in swine. J Anim Sci. Sep; 71 (9): 2353-64.

17. ROEHE, R. (1999): Genetic determination of individual birth weight and its

association with sow productivity traits using Bayesian analyses. J Anim Sci., Feb;

77(2):330-43.

18. SANGSURIYA, P., REODECHA, C., CHAVANANIKUL, V. (2002): Selection

index for reproductive traits in purebred swine. CDROM for the 7th World



Congress on Genetics Applied to Livestock Production. Montpellier, France 19-23

August.

19. SCHULZE, V., ROEHE, R., LOOFT, H., KALM, E. (2002): Genetic association

between litter size of primiparous sows and feed intake behaviour of related boars

tested in station. CDROM for the 7th World Congress on Genetics Applied to

Livestock Production. Montpellier, France 19-23 August.

20. SEE, M.T, MABRY, J.W, BERTRAND, J.K. (1993): Restricted maximum

likelihood estimation of variance components from field data for number of pigs

born alive. J Anim Sci., Nov; 71 (11): 2905-9.

21. SKORUPSKI, M.T., GARRICK, D.J., BLAIR, H.T. (1996): Estimates of genetic

parameters for production and reproduction traits in tree breeds of pigs. New

Zeleand Journal of Agriculture Resrch, Vol. 39: 387-395.

22. SOUTHWOOD, O.I, KENNEDY, B.W. (1990): Estimation of direct and maternal

genetic variance for litter size in Canadian Yorkshire and Landrace swine using an

animal model. J Anim Sci., Jul; 68 (7): 1841-7.

23. TÄUBERT, H., BRANDT, H., GLODEK, P. (1998): Estemation of genetic

parameters for farrowing traits in purebred and and crossbred sows and estemation

of their genetic relationships. CDROM for the 6th World Congress on Genetics

Applied to Livestock Production. Armidale, Australia 11-16 January.

24. THOLEN, E., BUNTER, K.L., HERMESCH, S., GRASER, H.U. (1996): The

genetic fondation of fitness and reproduction traits in Australian pig population. 2.

Relationship between weaning to conception interval, farrowing interval,

stayability and other common reproduction and production traits. Australian

Journal of Agricultural Reserch 47 (8): 1275-1290.

25. TRIBOUT, T., BIDANEL, J.P., DUCOS, A., GARREAU, H. (1998a): Continuous

genetic evaluation of farm and station tested pigs for production and reproduction

traits in France. CDROM for the 6th World Congress on Genetics Applied to

Livestock Production. Armidale, Australia 11-16 January.

26. TRIBOUT, T., MAIGNEL, L., BIDANEL, J-P. (1998b): Status report: National

Genetic Evaluations of Pigs in France. International workshop: Introduction of

animal model BLUP in pigs, Research Institute of Animal Production, Praha-

Uhrineves, Czech Republic, 3-5 Sep.

27. VIDOVIĆ, S.V., LEHOCKI, N., TRIFUNOVIĆ, SNEŽANA (1999): Animal

model sa i bez ponovljenih merenja na osobini u agregatnom genotipu. Savremena

poljoprivreda, Vol. 48, 1-2, 69-71, Novi Sad.

28. WEI, M. (1992): Combined crossbred and purebred selection in animal breeding,

Ph.D. Thesis, 159 p.

29. WEI, M., VAN DER STEEN (1991): Comparation of reciprocal reccurent

selection with pure-line selection systems in animal breeding. Animal Breeding

Abstracts, Vol. 59, April, No. 4, 282-298.

30. WEI, M., VAN DER WERF, J.H.J. (1990): Fundamental aspects of recurrent

selection in animal breeding. Lecture note for PHLD Course, December,

Wageningen, The Netherlands, 1-9.


31. WEI, M., VAN DER WERF, J.H. (1995): Genetic correlation and heritabilities for

purebred and crossbred performance in poultry egg production traits. J.Anim.Sci.,

Aug: 73 (8): 2220-6.

32. WOLFOVÁ MARIE, WOLF, J. (1997): Current problems in breeding value

estimation for reproduction traits in pigs. Živočisna Vyroba, 42, (12): 553-561.


Publisher: Institute for Animal Husbandry Beograde – Zemun UDC: 636.32/38.23

PERSPEKTIVE SELEKCIJE U OVČARSTVU SRBIJE1

M. P. Petrović, Dragana Ružić, M. Žujović, Z. Skalicki2

Sadržaj: Ovčarska proizvodnja u Srbiji pokazuje tendenciju stagnacije a naročito u

poslednjih desetak godina. Uzroci su različite prirode a kao najčešći se navodi pad broja

ovaca.Prema našim istraživanjima problem ovčarstva ne leži samo u kvantitetu već pre

svega u kvalitetu populacija koje se gaje kao i samom sistemu gajenja. U radu se iznose

podaci o kontroli produktivnosti ovaca u Srbiji koji ukazuju na odsustvo pravog

selekcijskog rada. Da bi se stanje popravilo neophodan je ozbiljniji pristup ovom poslu

uz primenu kriterijuma baziranih na saznanjima genetike i oplemenjivanja i u skladu sa

međunarodnim propisima koji su u zemljama evropske unije odavno na snazi.

Ključne reči: ovca, selekcija, proizvodnja, mleko, meso, vuna

Uvod

Ovčarstvo je značajna grana stočarske proizvodnje, posebno u brdsko-planinskom

području, koje raspolaže značajnim prirodnim potencijalima. Od 815.379 ha pašnjaka

Srbije oko 86% pripada brdsko-planinskom području gde živi oko 50% poljoprivrednog

stanovništva. Međutim, usled intenzivnog procesa industrijalizacije, od druge polovine

dvadesetog veka pa do danas prisutan je trend depopulacije, deagrarizacije i

demografskog pražnjenja sela što ima za posledicu smanjenje broja ovaca pa su mnoge

planine i pašnjaci ostali pusti. Stara planina, Svrljiške planine, Pešterska visoravan,

Homoljske planine, Šar planina vape za ovcama. Obilje raznovrsne paše ovih planina

satrune i ne transformiše se u meso, mleko ili vunu. Deo ovčarskog fonda koji je

sačuvan prepušten je na milost i nemilost samih seljaka i karakteriše ga niska

produktivnost. proizvodnje.Većina odgajivača drži 10-50 ovaca, neki čak i manje

(Petrović i sar., 2002, 2003). Poslednjih godina se pojavljuju mladi poljoprivredni

proizvođači ili druga lica zainteresovana za gajenje ovaca. Međutim, zbog nepostojanja

državnih regulativa i stimulativnih mehanizama, dolazi do napuštanja ideje o bavljenju

ovčarstvom od strane tih ljudi.

Prevazilaženje takvog stanja je moguće primenom saznanja iz oblasti genetike i

oplemenjivanja ovaca (Petrović,200) izradom novih programa razvoja ovčarstva u Srbiji

kao i dugoročnim stimulativnim merama države. Tim pre što su agrarno-geografski

1 Izvorni rad (Original scientific paper) 2 Dr Milan P. Petrović,naučni savetnik, Mr Dragana Ružić-Muslić,istraživač saradnik, Dr Miroslav Žujović,

naučni savetnik,Institut za stočarstvo, Beograd-Zemun, Dr Zlatko Skalicki, redovni professor, Poljoprivredni

fakultet, Beograd

M. P. Petrović, Dragana Ružić, M. Žujović, Z. Skalicki 88

potencijali ovih područja izuzetno važni sa aspekta proizvodnje tzv biohrane i hrane

definisanog geografskog porekla, za potrebe domaćeg i inostranog tržišta.

Stanje ovčarstva

Brojno stanje ovaca po godinama prikazano je u tabeli 1.

Tabela 1. Brojno stanje ovaca (u 000 grla)

Table1. Nomber of sheep (in 000 head)

Godina

Year

Ukupno

Total

Indeks

Index

Ovce za

priplod

Ewes for

breeding

Jagnjad i

šilježad

Lambs

under 1

year

Ovnovi i jalove

ovce

Rams for service

wethers and

sterile

1993 2303 100 1728 431 145

1994 2204 96 1648 423 133

1995 2240 97 1676 419 145

1996 2208 96 1650 410 148

1997 2127 92 1587 387 153

1998 2010 87 1528 330 151

1999 1862 81 1426 299 137

2000 1611 70 1233 271 107

2001 1489 65 1186 214 90

2002 1448 63 1130 206 111

Iz prikazane tabele se može konstatovati da broj ovaca iz godine u godinu pokazuje

tendenciju opadanja, što je rezultat niza faktora: nestabilni privredno-ekonomski tokovi

u zemlji, nedostatak dugoročne politike unapređenja ovčarske proizvodnje, nesiguran

plasman, niska cena ovčijih proizvoda (mesa, mleka i vune). Slaba kreditna sposobnost

odgajivača ovaca, neznatna ulaganja banaka i drugih subjekata u ovčarsku proizvodnju,

slab rasni sastav ovaca, loša povezanost sa organizacijama za preradu i promet ovčijih

proizvoda, kao i povećanje broja staračkih domaćinstava bitno je uticalo na smanjenje

ovčarskog fonda i na karakter ovčarske proizvodnje.

Rasni sastav

Ovčarstvo Srbije, u pogledu produktivnosti zauzima nezavidan položaj, bez obzira

što posedujemo prirodne resurse i tradiciju. Osnovni razlog za ovakvo stanje je

nepovoljan rasni sastav ovaca. Naime, najveći deo populacije naših ovaca čini pramenka

(80%), od koje su u Srbiji najzastupljeniji sledeći sojevi: pirotski, svrljiški, sjenički, dok

preostalih 20% čine: cigaja (5%) i melezi pramenke sa inostranim rasama (15%), pre

svega sa virtemberškom.

Prema statističkim pokazateljima, a i novijim istraživanjima (Mekić i sar., 2002;

Petrović i sar., 2002; Ružić i sar., 2002; Skalicki i sar., 2003) prosečna plodnost

važnijih sojeva pramenke (pirotska, svrljiška i sjenička) iznosi 110%, prinos vune 1.8

Perspektive selekcije u ovčarstvu srbije 89

kg, mlečnost 45 kg (bez mleka koje posisa jagnje) a masa tela jagnjadi 3.9 kg pri

rođenju odnosno 20 kg pri uzrastu od 90 dana, tj. pred klanje. U populaciji cigaje i

meleza, produktivnost je nešto povećana, ali zbog malog učešća u ukupnom broju ovaca

efekti su neznatni. Ovakva proizvodnja ne može da zadovolji potrebe stanovništva u

hrani i industrije u sirovinama, pa su izvozne mogućnosti, posebno jagnjećeg mesa

male.

Produktivnost ovaca

U 2003. godini kontrolom produktivnosti je obuhvaćeno 20.197 ovaca. Oko 80%

kontrolisane populacije se nalazi na gazdinstvima individualnih odgajivača, a preostalih

20% pripada društvenom sektoru – farmama.

Najveći broj ovaca pod kontrolom produktivnosti se nalazi u Pčinjskom (7.000) i

Nišavskom (2.570), a najmanji u Mačvanskom (300) i Podunavskom okrugu (300).

Analizom kvantitativnih osobina (plodnost, masa grla, prinos vune) potvrđuje se

varijabilnost u njihovom ispoljavanju, što je posledica genetske i sredinske komponente.

Saglasno tome, najviše prosečne vrednosti za ispitivane ekonomski važne osobine su

konstatovane u okruzima (Mačvanski, Podunavski, Šumadijski) gde dominiraju

proizvodnije populacije ovaca, kao što je merinoladschaf (Virtemberg), kao i bolji

uslovi ishrane.

Tabela 2. Kontrola produktivnosti ovaca u 2003.godini

Table 2. Control of productivity of sheep in 2003.year

Gen

oti

p

Gen

oty

pe

Bro

j g

rla

Nu

mb

er

Plo

dn

ost

Fer

tili

ty

Mas

a ja

gn

jad

i p

ri

rođ

enju

, k

g

Wei

gh

t o

f b

orn

ed

lam

bs

(kg

)

Mas

a o

dra

slih

grl

a, k

g

Wei

gh

t o

f

ind

ivid

ua

ls (

kg)

Pri

no

s v

un

e, k

g

Yea

ld o

f w

oo

l (k

g)

Sjenička

pramenka i melezi 6.174 123 3.27 60.62 2.37

Pirotska

oplemenjena i

melezi

3.648 124 3.66 59.30 2.47

Svrljiška

pramenka i melezi 3.643 120 3.19 56.51 2.78

Krivovirska

pramenka 165 124 3.90 55.2 2.62

Virtemberg i

melezi 6.417 136 3.77 70.87 3.26

Ill de france i

melezi 150 150 4.32 72.00 4.00

UKUPNO -

TOTAL 20.197


Od šest genotipova ovaca koliko je obuhvaćeno kontrolom produktivnosti u 2003.

godini, najzastupljenija su populacija virtemberga sa melezima (31.77%) i sjeničke

pramenke (30.56%). Udeo svrljiške pramenke I pirotske oplemenjene ovce u

kontrolisanoj populaciji je iznosio oko 18%, dok su krivovirska pramenka i Ile de

France zastupljeni sa oko 0.8%. Iz priložene tabele se može zaključiti da su melezi sa Ile

de france I virtembergom ostvarili najbolje proizvodne performanse.Stoga je neophodno

izvršiti rasnu rejonizaciju životinja i u skladu sa tim u program oplemenjivanja domaće

populacije ovaca, pre svega pramenke, uvrstiti specijalizovane populacije ovaca koje se

odlikuju visokom proizvodnjom mesa.

Tabela 3. Rezultati kontrole mlečnosti ovaca u 2003.godini

Table 3. Result of sheep milk control in 2003. year

Red

br.

Ord

ered

nu

mb

er

Naz

iv s

ub

jek

ta

Nu

mb

er o

f su

bje

ct

Ko

ntr

oli

san

i g

eno

tip

ov

aca

Ko

ntr

ole

d

gen

oty

pe

of

sco

pe

shee

ps

Ob

im

Sco

pe

LSM vrednosti osobina

mlečnosti ovaca

Number of contred LSM valuees of

traits

Količina

mleka,kg

Milk

yeald

Sadržaj

masti,%

Fat

content

Trajanje

laktac.,dana

Duration of

laktation

1. Giljeva doo,

Sjenica SJ 50 38,01 7,60 126

2.

Zavod za

poljoprivredu,

Kraljevo

SJ 100 82,18 6,19 145

3. ZZ Pljevljanin,

Novi Pazar SJ 60 91,42 6,16 145

4. Agrorazvoj,

Niš SV 200 65,37 6,74 152

5. SVC za rep. i

VO, Niš SV 100 74,26 6,68 193

6.

OZZ

Agronom,

Aleksinac

SV 50 81,51 6,58 219

7. DP Niška

mlekara, Niš SV 100 79,21 6,32 203

8. ZZ Budućnost,

Svrljig SV 50 121,86 7,32 120

9. ZZ Lalinac,

Lalinac SV 100 120,26 7,22 197

10. Zavod za

poljopr., Pirot PO 100 59,51 7,34 149

11.

Institut za

stočar.,

Beograd

P X W 100 71.19 7.22 157


Kontrola mlečnosti kod ovaca u 2003. godini je vršena standardnom metodom

(svakih 30 dana za sve vreme trajanja laktacije) na četiri genotipa: sjenička, svrljiška

pramenka, pirotska oplemenjena ovca i melezima dobijenim ukrštanjem pirotske

pramenke i merinolanschaf (virtemberg). Dobijeni rezultati su obrađeni metodom

najmanjih kvadrata (LSM). Kao što se može videti iz tabele 3, najduža laktacija je

utvrđena kod grla svrljiške populacije (219 dana). Istovremeno, to je populacija gde je

zabeležena i najveća proizvodnja mleka (121.86 kg ). Najveći sadržaj mlečne masti

(7.60%) je ustanovljen kod ovaca sjeničke populacije.

Rezultati prosečne dnevne mlečnosti, potvrđuju da najmlečnija grla pripadaju

populaciji svrljiške pramenke (0,533 kg), dok je najniža mlečnost (0.399 kg)

konstatovana kod pirotske oplemenjene ovce.

Tabela 4. Rezultati ispitivanja uzoraka vune u 2003. godini

Table 4. Result of sheep wool control in 2003. year

Naziv subjekta

Name of subject

Genotip

Genotype

Broj uzoraka

Number of samples

Finoća vunenog

vlakna (mikrona)

Fibier diameter

(mikrometara)

Zavod za

poljoprivredu, Pirot

Pirotska

oplemenjena 450 24.78

Poljoprivredni

fakultet, Zemun

Virtemberg

Ile de France

Sjenička pramenka

Krivovirska

pramenka

378

60

240

22

24.28

24.43

29.79

36.67

UKUPNO-TOTAL 1150

Ispitivanje kvaliteta vune u 2003. godini je izvršeno na 1150 uzoraka kod sledećih

populacija ovaca: pirotska oplemenjena (450), virtemberg (378), Ile de France (60),

sjenička pramenka (240) i krivovirska pramenka (22 uzorka). Rezultati tih ispitivanja su

prikazani u tabeli 6. Najtanja vunska vlakna su ustanovljena na uzorcima koji pripadaju

genotipovima: virtemberg (24.28 mikrometara) i Ile de france (24.43 mikrometara).

Najdeblja vlakna su utvrđena na uzorcima krivovirske pramenke (36.67

mikrometara), što je i razumljivo budući da ona spada u grupu pramenki sa grubom

vunom.

Predlog mera za unapređenje selekcije u ovčarstvu

Nakon obilaska svih privrednih subjekata koji su sprovodili selekciju ovaca u

Srbiji tokom 2003. godine i na osnovu obrađenih podataka realizovanih mera možemo

dati sledeću ocenu i predlog rada za naredni period:

Većina privrednih subjekata poseduju urednu matičnu evidenciju i druge dokaze o

sprovedenim merama selekcije (tetovir broj kod kontrolisanih ovaca itd). Međutim,

pažljivom analizom podataka koji se odnose na kontrolu pojedinih osobina ovaca može

se konstatovati da je u većini slučajeva reč o sumnjivim podacima . Tako između


ostalog možemo videti da plodnost ili mlečnost pojedinih populacija ovaca nisu u

skladu ili znatno prevazilaze podatke iz naučne i stručne literature što je svakako

apsurd. Pored toga dobijeni podaci su zbog različite metodologije i različitog

interpretiranja međusobno ne uporedivi.

Da bi se ostvario genetski napredak u ovčarstvu Srbije neophodno je sprovoditi

programiranu selekciju rasa koje se gaje i definisati metodologiju izvođenja kontrola

produktivnosti. U tu svrhu treba započeti proces oplemenjivanja formiranjem nukleusa

kod najznačajnijih populacija ovaca (pirotska, svrljiška, sjenička, cigaja) na nekoliko

većih farmi. Iz nukleusa bi se uzimao remontni podmladak za sopstvene potrebe i

potrebe svih farmi ovaca određenog područja. Unutar nukleusa treba formirati elitno

stado koje će sačinjavati najbolja ženska priplodna grla i služiće za proizvodnju

priplodnih ovnova.

U cilju povećanja proizvodnje mesa i mleka, pored odgajivanja i selekcije u čistoj

rasi, programom treba predvideti i primenu metoda ukrštanja u cilju korišćenja

heterozisa ali i stvaranju novih, produktivnijih rasa ovaca. Pod tim se podrazumeva

sledeće:

- ukrštanje domaće pramenke sa ovnovima virtemberške rase

- razmnožavanje optimalnih kombinacija meleza ove dve rase između sebe

- ukrštanje dvorasnih meleza sa trećom, terminalnom rasom tovnog tipa (il d

frans) u cilju popravke tovnih osobina jagnjadi

- ukrštanje cigaje sa ovnovima tovnih rasa (sufolk, il d frans)

- stvaranje novih rasa za proizvodnju mesa

stvaranje novih rasa za proizvodnju mleka

Zaključak

Srbija je retka zemlja u svetu koja izdvaja novac za selekcijske mere u ovčarstvu

koje se ne sprovode onako kako treba. Ovo stanje je prisutno bar dvadesetak godina a

naročito je pogoršano u zadnjoj deceniji. Zbog toga je kod svih privrednih subjekata i

izgrađen pogrešan stav da je program sprovođenja mera selekcije jedan vid pomoći od

strane države za bavljenje ovčarstvom. Zaboravlja se pri tome da to nije pomoć već

nadoknada za uloženi trud na obavljanju preko potrebne selekcije.

Zbog svega iznetog, a polazeći od neophodnosti sprovođenja mera selekcije u

ovčarstvu predlažemo sledeće:

1. Reformu sistema sprovođenja mera selekcije u Srbiji.

2. Izradu Strategije sprovođenja mera selekcije polazeći od sledećih načela:

-Međunarodni propisi koji se odnose na ovu problematiku (ICAR).

-Posebni propisi Evropske unije (kojoj kao država težimo).

-Domaći zakonski propisi

-Iskustva razvijenih zemalja i država suseda.

3. Definisanje sledećih ključnih pitanja

-Mere i obim selekcije

-Potpuno definisana metodologija sprovođenja pojedinih mera prema

evropskim i svetskim standardima.

-Organizaciona struktura mreže učesnika u sprovođenju mera, od centra ka

periferiji.


PROSPECT OF SHEEP SELECTION IN SERBIA

M.P. Petrović, Dragana Ružić, M. Žujović,Z. Skalicki

Summary

Sheep production is very important for the economy of Serbia, especially in a hilly-

mountain region. In total agricultural surfaces this region makes 54% with about 50%

inhabitants who breed about 80% of total sheep.

This paper draws on some major elements of the sheep production and selection

system in the Serbia.

From the total number of sheep, 80 percent are of the lokal Pramenka breed and 20

percent are mainly the crosses with wirttemberg, and other foreign breeds. Lokal sheep

genotypes are equally used for the production of milk, meat and wool, so the effects in

milk production are rather poor. Fertility meat and milk production is small and if we

like to improve sheep production need respect of genetic and selection criteria and

proposition of European Union.

Key words: sheep, selection, production, milk, meat, wool.

Literatura

1. MEKIĆ C., PAVLIČEVIĆ A., GRUBIĆ G., KRAJINOVIĆ M., STOJKOVIĆ M.,

GAVRIĆ M. (2002): Uticaj ishrane bremenitih ovaca na važnije fizičke osobine

vunenog vlakna.Inovacije u stočarstvu, Biotechnology in Animal

Husbandry,18,185-191.

2. PETROVIĆ M.P. (2000): Genetika i oplemenjivanje ovaca. Monografija, Naučna

knjiga, Beograd.

3. PETROVIĆ M.M., BOGDANOVIĆ V., PETROVIĆ M.P., RUŽIĆ-MUSLIĆ

DRAGANA, OSTOJIĆ DUŠICA (2002): Mogućnosti unapređenja stočarstva

brdskoplaninskog područja Srbije. Biotechnology in Animal Husbandry,18,1-8.

4. PETROVIĆ M.P., SKALICKI Z., RUŽIĆ DRAGANA, ŽUJOVIĆ M. (2003):

Investigation of genetic and paragenetic parameters of milk yield of sheep on stara

planina mountain.7 th. International Symposium, Biotechnology in Animal

Husbandry,19,113-117.

5. RUŽIĆ-MUSLIĆ DRAGANA, NEGOVANOVIĆ D., PETROVIĆ M.P., GRUBIĆ

G., STRSOGLAVEC S. (2002): Effect of energy level on digestibility of diets for

fattening lambs. Biotechnology in Animal Husbandry,18,191-198.

6. SKALICKI Z., PETROVIĆ M.P., TOMIĆ R., STOJANOVIĆ S., PERIŠIĆ P.

(2003): The reproductive and productive traits of native pramenka strains. 7th.

International Symposium, Biotechnology in Animal Husbandry,19,125-130.




UTICAJ PARAGENETSKIH FAKTORA NA OSOBINE

ŽIVOTNE PROIZVODNJE KOD KRAVA SIMENTALSKE RASE1

M. D.Petrović, Z.Skalicki, V.Bogdanović,

Snežana Bogosavljević-Bošković2

Sadržaj: Na ispoljenost osobina životne proizvodnje kod krava simentalske rase

ispitivan je uticaj broja laktacija i sezone telenja. Opšti prosek (), po primenjenom

linearnom modelu, za životnu proizvodnju mleka iznosio je 27118.5 kg, životnu

proizvodnju mlečne masti 986.32 kg, sadržaj mlečne masti životne proizvodnje mleka

3.67% i proizvodnju mleka po muznom, produktivnom i životnom danu 13.34, 10.36 i

7.47 kg. Uticaj ukupnog broja laktacija na sve osobine životne proizvodnje bio je vrlo

visoko (P<0.001) i visoko značajan (P<0.01), izuzimajući proizvodnju mleka po

muznom danu na koju ukupan broj laktacija nije imao statistički značajan uticaj

(P>0.05). Sezona telenja statistički vrlo značajno uticala je na životnu proizvodnju

mleka (P<0.01), značajno na životnu proizvodnju mlečne masti, 4% masnog mleka i

proizvodnju mleka po muznom danu (P<0.05), dok na ostale osobine nije imala

značajnog uticaja (P>0.05).

Ključne reči: simentalska rasa, životna proizvodnja, paragenetski faktori.


Varijabilnost osobina životne proizvodnje krava uslovljena je, kao i ostale

kvantitativne osobine, delovanjem faktora spoljne sredine i naslednom osnovom, stim

što se većina istraživača slažu da je udeo nasledne u ukupnoj fenotipskoj varijabilnosti

ovih osobina dosta nizak. Milojić Miroslava (1988) navodi da se u različitim zemljama

sveta, pa i kod nas, krave prosečno koriste 3-4 laktacije zbog čega one ne dožive uzrast

kada bi mogle maksimalno da proizvode, što se po pravilu smatra da je 4-8 laktacija.

1 Originalan naučni rad - Original Scientific Paper 2 Mr Milun D Petrović, asistent, dr Snežana Bogosavljević-Bošković, vanredni profesor,

Agronomski fakultet, Čačak.

Dr Zlatko Skalicki, redovni profesor, dr Vladan Bogdanović, docent, Poljoprivredni fakultet, Zemun

M.D. Petrović, Z. Skalicki, V. Bogdanović, Snežana Bogosavljević-Bošković 96

Na dužinu života i ukupnu proizvodnju mleka u toku života, prema pisanju istog

autora, značajno deluje više negenetskih faktora. U mnogim zapatima osnovni uzroci

izlučivanja krava su niska proizvodnja (30-35%), narušena fiziološka funkcija

organizma (30-40%) i bolesti vimena (10-15%). Zbog niske proizvodnje najviše se

izlučuju krave posle I ili II laktacije, dok se zbog neplodnosti obično izlučuju starije

krave.

Proučavajući uticaj genetskih i nekih paragenetskih faktora na dužinu

iskorišćavanja krava i životnu proizvodnju mleka na uzorku od 445 krava domaće

šarene rase Panić (1978) navodi da je životna proizvodnja mleka 15692,7 kg

(CV=62.17%), sadržaj mlečne masti 3.76% sa varijabilnošću od 4.84%, a životna

proizvodnja mlečne masti 584,01 kg (CV=60.74%). Proizvodnja mleka po muznom,

produktivnom i životnom danu iznosila je 12.42, 10.03 i 6.40 kg sa varijabilnošću od

22.95, 23.97 i 37.57%. Životna proizvodnja 4% MKM bila je 15037,2 kg

(CV=61.29%). Ustanovljena odstupanja LSQ srednjih vrednosti osobina dugovečnosti i

životne proizvodnje mleka i mlečne masti pod uticajem broja laktacija uglavnom su

visoko signifikantna (P<0.01).

Upoređujući životnu proizvodnju krava simentalske i crno-bele rase Lazarević i

sar. (1987) navode da je kod 143 krave simentalske rase životna proizvodnja mleka

iznosila 15759 kg (62.09%), a proizvodnja mleka po životnom, produktivnom i

muznom danu 6.94, 10.82 i 14.07 kg.

Osobine životne proizvodnje kod 520 krava bugarskog simentalca proučavao je

Ivanov (1990) pri čemu je ustanovio da je životna proizvodnja mleka 24823.9 kg,

prosečan sadržaj masti životne proizvodnje mleka 4.16% dok je životna proizvodnja

mlečne masti 936.3 kg. Proizvodnja mleka po životnom i produktivnom danu 8.01 i

13.10 kg.

Ispitujući dugovečnost i životnu proizvodnju mleka krava simentalske, braon i

crno-bele rase u Sloveniji smeštenih na privatnim (porodičnim) i državnim farmama

Ostrec i sar. (1998) navode da je prosečan broj kompletnih laktacija kod simentalskih

krava na privatnim farmama, koje su imale do pet i više laktacija, 4.45, a životna

proizvodnja mleka 14686 kg, dok je kod krava koje su imale 7 i više laktacija životna

proizvodnja mleka iznosila 30860 kg. Na državnim farmama prosečan broj laktacija u

toku života kod krava, koje su imale do pet i više laktacija, je 3.15, a životna

proizvodnja mleka 12880 kg, dok je kod krava koje su imale 7 i više laktacija životna

proizvodnja mleka iznosila 42803 kg.

Cilj ovog rada je da se analizira uticaj broja laktacija i sezone telenja na ispoljenost

osobina životne proizvodnje kod krava simentalske rase.


Uticaj paragenetskih faktora na osobine životne proizvodnje ispitivan je kod 143

krave simentalske rase sa farme “Zlatiborski suvati”. Farma je sa slobodnim sistemom

držanja i boksevima za ležanje (lige boxen).

Uticaj paragenetskih faktora na osobine životne proizvodnje kod krava simentalske rase 97

Na ispoljenost osobina životne proizvodnje, kao što su životna proizvodnja mleka i

mlečne masti (ŽPM, ŽPMM), sadržaj mlečne mast i, životne proizvodnje mleka

(SMMŽPM), životna proizvodnja 4% mast korigovanog mleka (ŽP4%MKM) i

proizvodnja mleka po muznom (PMMD), produktivnom (PMPD) i životnom danu

(PMŽD) ispitivan je uticaj broja laktacija i sezone telenja.

Matematičko-statistička analiza podataka, odnosno sve potrbne veličine (sredine

najmanjih kvadrata i komponente varijansi) izračunate su po opštem linearnom modelu:

yij = + Li + Sj + eij, gde je

yij - individua i-te laktacije i j-te sezone,

- opšti prosek populacije pri jednakoj zastupljenosti svih razreda uticaja (L, S),

Li - fiksni uticaj i-te grupe laktacija (1-7),

Sj - fiksni uticaj j-te sezone (1-4),

eij - ostali nedeterminisani uticaji.

U daljoj analizi osobina životne proizvodnje prikazane su komponente varijansi po

datom modelu, značajnost faktora, sume kvadrata, % od sume totala kao i koeficijenti

determinacije za svaku posmatranu osobinu.


Uticaj ukupnog broja laktacija i sezone rođenja na osobine životne proizvodnje

krava prikazan je u tabeli 1.

Iz tabele se vidi da je ukupan broj laktacija statistički vrlo visoko značajno

(P<0.001) uticao na životnu proizvodnju mleka, mlečne masti, 4%MKM i proizvodnju

mleka po životnom danu. Životna proizvodnja mleka kod krava koje su imale samo dve

laktacije bila je manja od opšteg proseka za 16805.63 kg, mlečne masti za 601.08 kg,

4%MKM za 15736.67 kg dok je proizvodnja mleka po životnom danu bila manja za

1.49 kg. Kod krava koje su imale deset laktacija u toku života životna proizvodnja

mleka od opšteg proseka bila je veća za 16290.64 kg, mlečne masti za 539.05 kg,

4%MKM za 14592.85 kg i proizvodnja mleka po životnom danu za 0.41 kg. Vrlo

značajan uticaj (P<0.01) ukupnog broja laktacija bio je kod sadržaja mlečne masti i

proizvodnje mleka po produktivnom danu, dok na proizvodnju mleka po muznom danu

nije statistički značajno uticao (P>0.05). Slične rezultate u svojim istraživanjima navode

Panić (1978) i Ostrec i sar. (1998) dok su Lazarević i sar. (1987) ustanovili znatno

manju životnu proizvodnju mleka, a slične vrednosti za proizvodnju mleka po muznom,

produktivnom i životnom danu. Ivanov i sar. (1990) za bugarskog simentalca, navode

sličnu životnu proizvodnju mleka i mlečne masti, a znatno višu za sadržaj mlečne masti

i proizvodnju mleka po produktivnom danu.


Tabela. 1. Sredine najmanjih kvadrata za osobine životne proizvodnje

Table .1. Least- squares means for lifetime production traits

Osobine životne proizvodnje krava

Lifetime production traits Cows

ŽPM

(kg) SMMŽPM

(%) ŽPMM

(kg) ŽP4%MKM

(kg) PMMD

(kg) PMPD

(kg) PMŽD

(kg)

Opšti prosek

Mean M

27118.50 3.67 986.32 25663.70 13.34 10.36 7.47

Laktacije

Lactations L

LSM SELSM LSM SELSM LSM SELSM LSM SELSM LSM SELS

M LSM

SELS

M LSM

SELS

M

II 10312 3227.6 3.75 0.080 385.2 117.18 9927 3038.8 13.47 1.27 11.79 1.19 5.98 0.86

III 13859 1477.8 3.74 0.036 518.8 53.65 13328 1391.3 12.24 0.58 8.89 0.55 5.69 0.39

IV 16854 1147.7 3.68 0.028 621.3 41.67 16059 1080.6 12.51 0.45 9.51 0.42 6.39 0.31

V 22249 932.6 3.76 0.023 831.1 33.86 21380 878.1 13.05 0.37 10.10 0.35 7.23 0.25

VI 27165 1124.6 3.64 0.028 984.2 40.83 25646 1058.8 13.39 0.44 10.66 0.42 7.91 0.30

VII 32396 1340.6 3.69 0.033 1195.5 48.67 30912 1262.2 13.97 0.53 10.89 0.50 8.43 0.36

VIII 37940 1641.5 3.62 0.040 1368.8 59.60 35712 1545.5 14.39 0.65 11.54 0.61 9.14 0.44

IX 39881 1753.2 3.63 0.043 1446.6 63.65 37753 1650.6 13.58 0.69 10.53 0.65 8.60 0.47

X 43409 3933.5 3.54 0.097 1525.4 142.81 40257 3703.5 13.49 1.55 9.30 1.46 7.88 1.05

Fexp 42.74*** 2.82** 40.91*** 42.10*** 1.79NS 2.75** 8.78***

Sezona tel.

Calv. season

I 24674 1160.2 3.70 0.029 900.4 42.12 23379 1092.3 12.43 0.46 9.76 0.43 6.95 0.31

II 28042 1219.7 3.67 0.030 1016.7 44.28 26523 1148.4 13.53 0.48 10.49 0.45 7.59 0.33

III 27306 1086.1 3.66 0.027 991.5 39.43 25836 1022.6 13.54 0.43 10.55 0.40 7.60 0.29

IV 28453 926.3 3.66 0.023 1036.7 33.63 26916 872.2 13.87 0.37 10.63 0.34 7.75 0.25

Fexp 3.41** 0.79NS 3.32* 3.39* 3.18* 1.63NS 2.00NS

N.S. - P > 0.05; * - P < 0.05; ** - P < 0.01; *** - P < 0.001;

Sezona rođenja krava vrlo značajno (P<0.01) je uticala samo na životnu

proizvodnju mleka, dok je njen uticaj na životnu proizvodnju mlečne masti, 4%MKM i

proizvodnju mleka po muznom danu bio značajan (P<0.05). Najveća životna

proizvodnja mleka, mlečne masti, 4%MKM, i proizvodnja mleka po muznom danu

ostvarena je u zimskoj a najmanja u prolećnoj sezoni. Na sadržaj mlečne masti,

proizvodnju mleka po produktivnom i životnom danu sezona rođenja krava nije

statistički značajno uticala (P>0.05). Za razliku od ovih rezultata Panić(1978) u svojim

istraživanjima navodi da je sezona rođenja krava imala signifikantan uticaj samo na

proizvodnju mleka po produktivnom i životnom danu.

Komponente varijanse za osobine životne proizvodnje, dobijene po opštem

linearnom modelu odnosno značajnost posmatranih faktora, sume kvadrata i procenat

sume kvadrata od sume totala prikazan je u tabeli 2. Osim toga, u tabeli su prikazani i

koeficijenti determinacije (R2) koji ukazuju na prilagođenost modela analiziranim

osobinama.

Kod svih osobina životne proizvodnje primenjeni model pokazao je statističku

značajnost, što ukazuje na opravdanost njegove primene u korigovanju vrednosti

posmatranih osobina na uticaj paragenetskih faktora.

Uticaj paragenetskih faktora na osobine životne proizvodnje kod krava simentalske rase 99

Tabela 2. Komponente varijanse za osobine životne proizvodnje. Značajnost

faktora, sume kvadrata i % od sume totala

Table 2. Variance components for lifetime production traits. Significance of

factors, sums of squares and %of the sum of total

Izvor Source Laktacije Lactations

Sezona Season

Model

Model

Rezidualna varijansa Resid. variance

R2 Osobine Traits

Stepeni slobode Degrees of freedom

8 3 12 130 -

ŽPM (kg)

***

10416248792

70.56

**

311594470

2.12

***

10739527954

73.06

3959991115

26.94

0.731

SMMŽPM (%)

**

0.419

14.57

ns

0.044

1.53

*

0.466

16.21

2.409

83.79

0.162

ŽPMM (kg)

***

13139054.05

69.97

*

399783.23

2.13

***

13559515.12

75.21

521961820

27.79

0.722

ŽP4%MKM (kg)

***

9094661864

70.54

*

274495898

2.13

***

9381604550

72.77

35140400156

27.23

0.728

PMMD (kg)

ns

68.08

9.25

*

45.37

6.16

*

118.26

16.07

617.80

83.93

0.161

PMPD (kg)

**

91.75

13.89

ns

20.43

3.09

**

117.82

17.84

542.78

82.17

0.178

PMŽD (kg)

***

152.32

34.06

ns

13.00

2.91

***

162.32

36.96

281.93

63.04

0.370

N.S. - P > 0.05; * - P < 0.05; ** - P < 0.01; *** - P < 0.001;

Posmatrani paragenetski faktori najmanje su uticali na sadržaj mlečne masti životne proizvodnje mleka i proizvodnju mleka po muznom danu gde su koeficijenti determinacije (R2) iznosili 0.162 i 0.161. Primenjeni model kod ovih osobina bio je statistički značajan (P<0.05). Najveći uticaj paragenetskih faktora bio je na životnu proizvodnju mleka, mlečne masti, 4%MKM i proizvodnju mleka po životnom danu. Kod ovih osobina koeficijenti determinacije kretali su se od 0.731 do 0.370, a primenjeni model bio je statistički vrlo visoko značajan (P<0.001). Ukupan broj laktacija imao je najveći uticaj na ispoljenost posmatranih osobina, izuzimajući proizvodnju mleka po muznom danu na koju ukupan broj laktacija nije delovao.

Zaključak

Osobine životne proizvodnje imale su zadovoljavajući nivo ispoljenosti i izraženu varijabilnost tako da se daljom selekcijom uspešno mogu popraviti.

Uticaj ukupnog broja laktacija na osobine životne proizvodnje bio je vrlo visoko (P<0.001) i visoko značajan (P<0.01), izuzimajući proizvodnju mleka po muznom danu gde je uticaj bio nesignifikantan (P>0.05).


Sezona rođenja krava vrlo značajno (P<0.01) je uticala na životnu proizvodnju mleka, značajno (P<0.05) na životnu proizvodnju mlečne masti, 4%MKM i proizvodnju mleka po muznom danu, dok uticaj na ostale osobine nije bio statistički značajan (P>0.05).

THE EFFECT OF PARAGENETIC FACTORS ON LIFETIME PRODUCTION TRAITS IN SIMMENTAL COWS

M. D. Petrović, Z. Skalicki, V. Bogdanović,Snežana Bogosavljević-Bosković

Summary

The effect of paragenetic factors on lifetime production traits was investigated in Simmental cows housed at the “Zlatiborski suvati” farm.

A research was made on the effect of lactation number and calving season on the displayed lifetime production traits being lifetime milk and milk fat production, the milk fat content of the lifetime milk production, lifetime 4% fat-corrected milk production and milk production per milking, productive and lifetime day.

Mean values (), calculated according to the model applied, were 27118.5 kg for lifetime milk production, 986.32 kg for lifetime milk fat production, 3.67 % for the content of milk fat of the lifetime milk production and 13.34, 10.36 and 7.47 kg for milk production per milking, productive and lifetime day, respectively.

The effect of the total number of lactations on all the lifetime production traits was determined to be very high (P<0.001) and highly significant (P<0.01), with the exception of milk production per milking day on which the total number of lactations did not exert a statistically significant effect (P>0.05). The calving season had a statistically very significant effect on lifetime milk production (P<0.01), significant effect on lifetime milk fat production, 4% fat-corrected milk and milk production per milking day (P<0.05) and no significant effect on other traits (P>0.05).

Key words: Simmental breed, lifetime production, paragenetic factors.

Literatura 1. PANIĆ, M.(1978): Uticaj genetskih i nekih paragenetskih faktora na dužinu

iskorišćavanja krava i životnu proizvodnju mleka (disertacija). Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet.

2. MILOJIĆ MIROSLAVA (1988): Povećanje proizvodnje mleka dugovečnih krava. Poljoprivreda, br 344-345, str 64-67, Beograd.

3. LAZAREVIĆ, R., VASOVIĆ, S., PETROVIĆ, M.(1987): Comparative tests of life-span production of simmental and european black-white breed cows. 38th Annual Meeting of the European Association for Animal Production. Lisabon, Portugal, September 27th-October 1st.

4. IVANOV, M.(1990): Fenotipna karakteristika na kravi ot blgarskoto simentalsko govedo. Životnovdni nauki, god. XXVII, No 4.

5. OSTREC, J., KLOPČIĆ MARIJA (1998): Sustainable cattle production and longevity of cows in Slovenia. VIth Congress FeMeSPRum, May 14-16, Postojna, Slovenia.



ORGANSKA PROIZVODNJA MLEKA1

M. Ostojić, D. Cvijanović2

Sadržaj: Organska proizvodnja mleka predstavlja povratak starom, prirodnom

načinu dobijanja mleka, ali uz primenu savremene tehnologije.Proizvođači koji žele da

se bave ovom proizvodnjom moraju da budu verifikovani od strane ovlašćenih

ustanova.Onda oni mogu na svojim proizvodima da nose naznaku “organic”.

Proizvodnja organskog mleka ne zadovoljava potrebe tržišta i to je osnov

povećanja proizvodnje.Cena organskog mleka je i do 30% veća, jer postoje potrošači

koje više zanima kvalitet proizvoda.

Organsko mleko je posebno pogodno za decu i za kategorije potrošača koji imaju

problema sa konvencionalnim mlekom.Industrija dečije hrane sve više koristi organsko

mleko u izradi raznih infant formula.

Uprkos evidentnim prednostima proizvodnja organskog mleka ne prelazi više od

2% ukupne proizvodnje mleka.Mišljenja smo da će u narednom periodu značajno

porasti proizvodnja organskog mleka.

Ključne reči: Organsko mleko, proizvodnja, tržište, ljudsko zdravlje

Uvod

Organska proizvodnja hrane traje već hiljadama godina. Taj kontinuitet je prekinut

krajem Drugog svetskog rata, kada je počela intenzivna hemizacija poljoprivrede.

Potrebe za većom količinom hrane ratom osiromašenih zemalja, dovela je do

"industrijalizacije poljoprivrede". Tada je prevladala važnost proizvedenih količina u

odnosu na kvalitet hrane,Ostojić (1992).

Intenziviranje poljoprivredne proizvodnje uvođenjem veštačkog đubriva, pesticida,

insekticida i dr.,postala je obaveza savremene proizvodnje hrane. Direktni uticaji

hemizacije su bili u ratarskoj a indirektni u stočarskoj proizvodnji. To se neminovno

odrazilo i na mlekarstvo.

U proizvodnji mleka uvedeni su intenzivni vezani načini gajenja goveda, sa ciljem

što veće proizvodnje mleka. Sve veće korišćenje hraniva, a posebno koncentrata

1 Pregledni rad - Review paper 2 Dr Mihailo Ostojić, redovni profesor Poljoprivredni fakultet, Zemun.

Dr Drago Cvijanović, naučni saradnik, Institut za ekonomiku poljoprivrede, Beograd

Ova istraživanja je finansiralo Ministarstvo za nauku i zaštitu životne sredine republike Srbije u okviru

nacionalnog projekta ev. br. BTN.5.1.4.7144.B.

M. Ostojić, D. Cvijanović 102

stvaralo je u mleku sve više rezidua, pesticida, teških metala, antibiotika i dr. To je

dovelo do pokreta, posebno makrobiotičara, protiv korišćenja mleka u ishrani ljudi.

Krajem dvadesetog veka, paralelno sa intenzivnom proizvodnjom, počeli su da se

javljaju procesi organske proizvodnje hrane. To je u stvari bio povratak tradicionalnim

postupcima proizvodnje na savremen način.

Organskom proizvodnjom stočnih hraniva, zdravstvenom zaštitom, lečenjem bez

upotrebe antibiotika, komfornim uslovima smeštaja stvoreni su uslovi za dobrobit

životinja, odnosno mogućnost proizvodnje organskog mleka.

Proizvodnja organskog mleka

Naziv "organsko" u mlekarstvu podrazumeva specifičan način proizvodnje, brojna

pravila i regulative koje se moraju ispuniti, sa ciljem očuvanja ljudskog zdravlja,

dobrobiti životinja i zaštite čovekove sredine. U organskoj proizvodnji životinjama je

omogućen prirodan život, a to se postiže prirodnom regeneracijom zemljišta.

Farme koje se bave organskom proizvodnjom stočne hrane, naročito obraćaju

pažnju na:

- Izbegavanje korišćenja veštačkih đubriva i pesticida,

- Izbegavanje iscrpljivanja prirodnih resursa i

- "Humani" tretman životinja.

U SAD farmeri moraju nekoliko godina da se bave proizvodnjom organske hrane,

pa tek onda na osnovu određenih standarda i regulisanih pravila da dobiju sertifikat za

zvaničnu proizvodnju,Announ (2003).

U Engleskoj se sertifikat dobija prema" UK Register of organic food standards", u

Švedskoj od strane privatnih korporacija u Kanadi od strane regionalnih organizacija itd.

Iskustva evropskih zemalja ukazuju da je uz dosta truda potrebno najmanje dve

godine za prelazak sa konvencionalnog načina na organski način proizvodnje .

Akreditacijom državnih i privatnih organizacija iste su dobile pravo da sertifikuju

proizvođače organske hrane. Tek tada proizvodi mogu da nose etiketu sa oznakom

"organic".

Oni su stalno izloženi inspekcijskoj kontroli čime je potrošač siguran da kupuje

organsku hranu,Announ(2002).

Proizvodnja organskog mleka je samo prirodan nastavak organskog ratarstva.

Period 1999/2000. god., kada su došli do izražaja problemi u konvencionalnoj

proizvodnji sa bolestima BSE, zagađivačima hrane (Salmonella i Ecsherihia colli),

GMO u stočnim hranivima, reziduama antibiotika i pesticida je doprineo značajnom

razvoju organske poljoprivrede i organske proizvodnje mleka. Samo u 2001. godini

potrošnja organskog mleka je porasla za 40% u odnosu na prethodnu godinu,Burgayne i

Levalois(1992).

Standardne mlekare su se više orijentisale na količine mleka, nego na njegov kvalitet.

Zbog načina ishrane prinos mleka kod organske poljoprivrede je manji. Visoko

produktivne krave nisu u mogućnosti da se konvertuju u organski sistem zbog gubitka

sopstvene težine. One nisu u stanju da iskoriste svoje genetske potencijale posebno u

početnom stadijumu laktacije.

Standardi u SAD-u za proizvodnju organske hrane podrazumevaju 4 nivoa

organskih ingradijenata i to:

Organska proizvodnja mleka 103

- 100% organski ingradijenti,

- 95-100% organski ingradijenti,

- 70-95% organski ingradijenti i

- manje od 70% organskih ingradijenata.

Ekonomski pokazetelji proizvodnje organskog mleka

Nesumljivo je da je organska proizvodnja mleka skuplja, da zahteva više rada, više

kontrole i da se još uvek probija na tržištu. Komparativna analiza farmi za proizvodnju

organskog i konvencionalnog mleka je data u sledećoj tabeli:

Tabela 1. Karakteristike proizvodnje organskog i konvencionalnog mleka

Table 1. Characteristics of Organic DairyFarms Compared to Conventional Announ(2003)

Pokazatelj/Item

Farma/Farm

Kovnencionalna

Conventional

Organska

Organic

Broj farmi / Number of Farms

Broj krava / Number of Cows

Mleko/krava / Milk/Cow (kg)

Prinos cerealija / Cereal Yields (t/ha)

Veterinaski troškovi/krava /

Veterinary charge/cow ($)

Koncentrovana hraniva/krava

Concentrate fed/Cow (kg)

Rad/krava / Labour charge/Cow ($)

Ostalo / Rest

16

45

5936

2,4

47

1848

210

Varijabilno / Variable

116

52

7130

3,9

73

2700

135

Varijabilno / Variable

Dobit/krava / Revenue/Cow

Ukupni troškovi/krava

Total Costs/Cow ($)

Čista dobit/krava / Net return/Cow ($)

3602

2857

745

3962

3273

689

Randman proizvodnje mleka na organskoj farmi je manji, ali je cena po jedinici

proizvoda veća pa je i zarada veća.Announ(2003).

Proizvođači organskog mleka žele da potrošači konzumiraju originalan proizvod.

Za njih je takvo mleko čist i prirodan proizvod.

Organsko mleko je potencijalno profitabilna alternativa za konvencionalne

proizvođače mleka. Zavisno od cene koja se može dobiti i mogućnosti kontrolisanja

troškova realno je očekivati pristojan profit. Mnoge države na razne načine

subvencioniraju ovu proizvodnju i uglavnom su premije veće za organsko nego

konvencionalno mleko,Announ(2001).

Proizvodnja organskog mleka u Kanadi je u periodu 2000/2003. godine

utrostručena Announ(2002),u SAD-u (Maine) dostigla proizvodnju 10%

konvencionalnog mleka,Holub(2002),u Francuskoj se pored kravljeg, proizvodi i ovčije

i kozije organsko mleko. U Velikoj Britaniji se do 2010.godine očekuje 30%

proizvodnje organskog mleka od ukupne proizvodnje, Dairy Section AAFC (2003).


Za proizvodnju organskog mleka najvažnije je primeniti visoke standarde dobrobiti

životinja. To podrazumeva komforne uslove smeštaja, vrhunsku higijenu, što manje

stresova i što više instiktivnog ponašanja životinja.

U slučaju bolesti krava treba primeniti tretman homeopatije (lekovi na bazi

ekstrakta bilja). Samo izuzetno se mogu koristiti antibiotici. Tada se krava izdvaja iz

stada najmanje 7 dana posle zadnjeg veterinarskog tretmana.

Vidljive promene "slobodnog" života životinja na pašnjacima organskih farmi su kroz

biodiverzitet cveća i ptica. U Velikoj Britaniji je uočeno mnogo više različitih vrsta ptica i

cveća na organskim nego na konvencionalnim farmama. To potvrđuje važnost organskog

sistema proizvodnje hrane za čovekovu sredinu,Organic Centre Wales (2003).

Cena organskog mleka u odnosu na konvencionalno je i do 30% veća. Britanski

statističari su utvrdili da je za prosečnu porodicu to za oko 35 £ godišnje veći trošak. To

je u stvari mali trošak za zaštitu porodice,domaćih životinja i čovekove sredine,Hancock

i Haward (2003).

Potrošači su razumeli da za viši kvalitet treba da plate veću cenu. Poznato je da je

proizvodnja hraniva koja nisu genetički modifikovana skuplja. Takođe, manji broj krava

može da se ishrani po hektaru obradive površine u odnosu na intenzivnu

konvencionalnu proizvodnju.

Organsko mlečno farmerstvo ne koristi pesticide ni veštačka đubriva na livadama

gde je ispaša. Organsko hranivo ne sme da sadrži komponente GMO to znači da će

potrošač organskog mleka biti siguran da u njemu nema ni tragova hemikalija koje

mogu da mu ugroze zdravlje OMSCo(2003).

Prirodnom izmenom nitrata u obradi zemljišta izbegava se zagađenje vode. Naime,

kod veštačkog đubrenja zemljišta,oko 20% dodatih nitrata (preko kišnice) taloženjem

dospeva do pijaće vode. Kod organske proizvodnje ovaj proces ide prirodno i ne prelazi

dozvoljeni nivo nitrata u pijaćoj vodi, Bousse i sar.(1999).

Uticaj organskog mleka na zdravlje

Neosporno je da organsko mleko kod dece starije od jedne godine bolje utiče na

njihovo zdravlje. U njemu nema rezidua pesticida, koje se inače lakše talože u

organizmu deteta nego kod odraslih osoba. Deca imaju prirodno ograničenu mogućnost

detoksikacije organizma na ove supstance,Holub (2002).

Industrija dečije hrane zato sve više koristi organsko mleko za različite infant formule.

Osobe alergične na mleko lakše podnose organsku varijantu zbog odsustva rezidua

pesticida. Poznato je da rezidue pesticida utiču na disregulaciju imuniteta ljudi.

Takođe je poznato da ljudsko telo sadrži tragove oko 500 rezidua raznih hemikalija

apsorbovanih iz hrane. To su potencijalni izvori bolesti. Lindan utiče na neke vrste

kancera a DDT na umanjenje efikasnosti nervnog sistema,OMSCo(2003).

Sve vrste mleka sadrže konjugovanu linoleinsku kiselinu (CLA). Smatra se da ova

kiselina pojačava imunitet organizma i redukuje rast raznih tumora. Nivo CLA u

organskom mleku je veći zbog ishrane krava senom i silažom a ne koncentrovanim

hranivima.

Proizvodnja funkcionalne hrane na bazi organskog mleka i njegova prerada u

probiotske kiselo mlečne napitke se sve više širi. Ovi proizvodi poboljšavaju svoja

svojstva jer se smatra da mogu da formiraju veći broj živih mikroorganizama od

konvencionalnog mleka, Announ(2001).

Organska proizvodnja mleka 105

Prerada organskog mleka

Nema signifikantne razlike u ukusu i mirisu organskog i konvencionalnog mleka. U

preradi, kod nekih vrsta sireva je više izraženo kremasto testo.

Od ukupnih količina proizvedenog organskog mleka u Francuskoj najveći deo se

troši kroz konzumne proizvode, Burgoyne (1992).To se može videti iz sledeće tabele:

U EU, Nemačka je najveći proizvođač organskog mleka, zatim slede Danska,

Austrija, Francuska itd.

Značajno je napomenuti da je u tim zemljama izražena regionalizacija proizvodnje

organskog mleka,Burgoyne (1992).

Tabela 2. Prerada organskog mleka

Table 2. Transformation of organic milk (Burgoyne, 1992)

Proizvod / Product

Količina

Quantity

Ukupno učešće

Total participation

(000 l)) (%

Past. mleko / Past. Milk 29148 0,7

Jogurt / Jogurt 5450 0,3

Polutvrdi sirevi /Semi hard cheese 1711 0,2

Maslac / Buter 734 0,2

Mleko u prahu / Milk in pouder 265 -

Sirevi od ovčijeg mleka

Cheese from sheep's milk 212 0,5

Sirevi od kozijeg mleka

Cheese from gaot's milk 5 -

Termički tretmani organskog mleka (pasterizacija, UHT sterilizacija i dr.) su isti

kao i kod konvencionalnog mleka. Slično je i sa primenom homogenizacije.

Trajnost organskog i konvencionalnog mleka je ista.

Zaključak

Organska proizvodnja mleka je sve značajniji deo organske poljoprivrede. U svetu

se sve više izdvaja kategorija potrošača kojima je važniji kvalitet hrane od cene.

Potrošači koji konzumiraju organsko mleko veruju:

- da je ukus mleka bolji,

- da je to prirodan proizvod,

- da sadrži manje hemijskih rezidua i

- da je to civilizovan način proizvodnje hrane.

Organska proizvodnja mleka i prerada u mlečne proizvode je manja od potražnje, a

to je siguran pokazatelj dalje ekspanzije ove proizvodnje.


ORGANIC MILK PRODUCTION


Summary

Food that is described as "organic" simply means that the food in its purest form, grown or produced without chemical aid. To call a milk "organic" it has to have been produced in a specific way according to a number of rules and regulations which have been designed to ensure the best possible practice for human health, animal welfare and the environment. Principally these rules prohibit organic farmers from the use of artificial pesticides and fertililsers, GM cattle feed and the routine use of antibiotics. Milk and dairy products in their natural forms are exellent sources of important nutritients. Organic milk production is potentially a profitable alternative for dairy producers, depanding on the price that can be obtained and whether costs can be kept under control. Organic milk means no pesticides traces and no harmful residues. The organic route should be seen as a way for viable holdings to produce milk with significant advantages for the enviroment and not as a means of rescuing unviable holdings.

Key words: Organic milk, Production, Market, Human healt.

Literatura 1. ANNOUN (2001): Organic milk still lagging. A.G.R.A. Europe LTD. 2. ANNOUN (2002): About the organic sandards. Organic trade associjation, USA. 3. ANNOUN (2002): Ten percent of Maine Dairy Farmers Now Shipping Organic

Milk. 802 685– 3123 Organic Consumers Association, USA. 4. ANNOUN (2003): Organic farming. L.L.C. and organic food. 5. ANNOUN (2003): Organic milk. L.L.C. and organic food. 6. BOUSSE M., FUSTEC N., POUS B. (1999): Le lait biologique. Le lait et produits

laitiere en 1998. S.C.E.E.S. 7. BOURGOYNE D. (1992): Rentabilite comparative de la production laitiere

biologique au Quebec. Ecological agriculture proects, Canada. 8. BOURGOYNE D. and LEVALOIS R. (1992): Organic milk production earns

profit eage. R.E.A.P., Canada. 9. DAIRY SECTION AAFC (2003): Organic milk. Statistical data, British Columbia

Milk Market Board. 10. HANCOCK J. and HAWARDS R. (2003): Improving market intelligence for

organic dairy production in Wales. Organic centre Wales. 11. HOLUB B. (2002): Milk and dairy products as functional foods for human healt.

Department of human biology and nutritional sciences, University of Guelph. 12. OMSCo (2003): Organic milk and healt. Gouvernement pesticide residue

committee, USA. 13. ORGANIC CENTRE WALES (2003): Organic milk production – Financial

performance. Bulletin no 13, Wales. 14. OSTOJIĆ M. (1992): Uticaji organske poljoprivredne proizvodnje na razvoj

mlekarstva. Savetovanje "proizvodnja, prerada i plasman biološke hrane u Jugoslaviji", Novi Sad.



HIPOHLORITI U DEZINFEKCIJI VIMENA KRAVA POSLE

MUŽE1

Hristov S., Stanković B., Relić Renata, Ranđelović Slađana2

Sadržaj: U radu su prikazani rezultati primene uređaja “Hipogen” za dobijanje Na

hipohlorita elektrohemijskim postupkom radi dezinfekcije vimena posle muže krava. U

ogledu je ispitivan efekat dezinfekcije vrha papila vimena 0,25% i 0,45% rastvorom

natrijum hipohlorita tokom prve i druge nedelje, redom. Ispitivanja su sprovedena na 10

krava na farmi sa vezanim sistemom držanja i pri dvokratnoj muži. Otisak sa vrha i

strane zadnje desne papile vimena je uziman Urospekt slajd podlogama pre i 15 minuta

posle obavljene dezinfekcije potapanjem. Uzorci su uzimani 1., 7. i 14. dana tokom

perioda primene hipohlorita u dezinfekciji vimena, pri čemu su 7. dana uzeta i tri brisa

sa vrha i zadnje strane papile, u cilju upoređenja sa slajd metodom Urispekt tuba.

Rezultati pokazuju da je došlo do znatne redukcije ukupnog broja mikroorganizama na

vrhovima papila posle izvršene dezinfekcije, koja se kretala od 10 do 104 puta, u

zavisnosti od koncentracije dezinficijensa. Redukcija broja Gram negativnih bakterija i

enterobakterija je bila nešto umerenija, u većini slučajeva za 90%. U toku i posle ogleda

nisu uočene značajnije promene morfološkog izgleda papila, izuzev prolaznog blagog

smežuravanja. Uočeno je značajno slaganje rezultata ispitivanja dobijenih otiskom

Urispekt tubama i klasičnim brisevima uzetih sa vrhova sisa.

Ključne reči: krava, vime, efekat dezinfekcije, natrijum-hipohlorit

Uvod

Papile vimena su najčešća i najvažnija mesta za lokalizaciju izazivača mastitisa. Sa

tog mesta patogeni mikroorganizmi prodiru u sisni kanal, cisternu i dalje u parenhimske

strukture vimena, kada se za to stvore odgovarajući uslovi. Stoga je postupak

dezinfekcije sisa pre, a naročito posle muže, od velikog značaja za smanjenje pojave

mastitisa (Majić, 1995). Primena dezinfekcije sisa neposredno posle muže putem

potapanja ili prskanja predstavlja jedan od najefikasnijih načina za sprečavanje širenja

uzročnika mastitisa u zapatima mlečnih krava. Ovim postupkom se sa vrhova papila

uklanjaju ostaci mleka i uništavaju patogeni mikroorganizmi, uz ostavljanje rezidualnog

1 Izvorni naučni rad – Original scientific paper 2 Dr Slavča Hristov, varedni profesor, dvm Renata Relić, asistent pripravnik, mr Branislav Stanković,

asistent, Poljoprivredni fakultet, Zemun, nemanjina 6 Dr med. spec. Slađana Ranđelović, Gradski zavod za zaštitu zdravlja, Beograd, 29. novembra 54 a

Rad je finansiran iz sredstava projekta br. BTN.5.1.4.7144.B Ministarstva za nauku i tehnologiju Republike

Srbije

Hristov S., Stanković B., Relić Renata, Ranđelović Slađana 108

zaštitnog filma dezinficijensa na njihovoj površini. Ovakav tretman efikasno smanjuje

učestalost pojave mastitisa izazvanih Staph. aureus-om i Str. agalactia-e, koji su

uglavnom najčešći izazivači mastitisa, kako kod nas tako i u svetu (Farnswort, 1980;

Pankey, 1989; Blowey i Edmondson, 1995, 1996).

Detaljan prikaz dezinfekcije sisa pre i posle muže dat je u radovima Hristova i sar.

(1997) i Hristova i sar. (2002). Za dezinfekciju pre ili posle muže primenjuju se različita

dezinfekciona sredstva, obično iz grupe jodofora sa dodatkom glicerina ili lanolina u

cilju zaštite kože, zatim hlorheksidinski preparati, dodecil sulfonski preparati ili

preparati na bazi hipohlorita (Bodie i sar., 1994, 1998, Drechsler i sar., 1990,

Nickerson, 2001, Hristov i sar., 2002).

U ovom radu prikazana je upotreba uređaja “Hipogen” za dobijanje Na hipohlorita

radi primene u dezinfekciji vimena posle muže. HIPOGEN je uređaj za proizvodnju

rastvora natrijum hipohlorita (NaOCl, odnosno ekvivalentnog hlora) elektrolizom 3%

rastvora kuhinjske soli (NaCl).


U ogledu je ispitan efekat dezinfekcije vrhova papila vimena 0,25%, odnosno 0,45% rastvorom natrijum hipohlorita pre i 15 minuta posle dezinfekcije. Ogled je izveden na 10 krava na farmi sa vezanim sistemom držanja i pri dvokratnoj muži.

Rastvor natrijum hipohlorita je proizveden elektrolizom rastvora kuhinjske soli u

aparatu “Hipogen”, u koncentraciji od 1,5%. Pri elektrolizi razblaženog rastvora kuhinjske soli na anodi aparata se odvija reakcija izdvajanja hlora, dok se na katodi izdvaja gasoviti vodonik. Hlor, koji nastaje na anodi odmah hidrolizuje dajući uglavnom

hipohloritni anjon (ClO) i u znatno manjoj meri hipohlorastu kiselinu (HClO). Ova dva produkta su u literaturi poznati i kao aktivni hlor. Aktivni hlor se primenjivao neposredno posle proizvodnje, tako da je njegova koncentracija konstantna. Da bi mogao da se upotrebiti za dezinfekciju vimena, izvršeno je razblaživanje rastvora dodavanjem vode, čime je dobijena koncentracija radnog rastvora od 0,25%, odnosno 0,45%.

Pre svake muže vršeno je pranje vimena vodom uz dodatak Meripola prema uputstvu proizvođača, brisanje zajedničkim krpama koje se ispirane vodom pre svake muže, a zatim su postavljane sisne čašice aparata za mužu. Posle obavljene muže, sise su dezinfikovane rastvorom hipohlorita pomoću aplikatora u navedenim koncentracijama. Otisak vrha i strane zadnje desne papile je uziman Urospekt slajd podlogama pre i 15 minuta posle obavljene dezinfekcije. Uzorci su uzimani 1., 7. i 14. dana tokom perioda primene hipohlorita u dezinfekciji vimena. Posle prve nedelje, koncentracija radnog rastvora je povećana na 0,45%, pri čemu su 7. dana uzeta i tri brisa sa vrha i zadnje strane papile, u cilju upoređenja sa slajd metodom Urispekt tuba.

Ispitivanje je vršeno Urispekt testovima, pravljenjem otiska površine na gotove podloge za kultivisanje bakterija i izmuzanjem mleka direktno na podlogu. Kao podlogu testovi sadrže Cled agar za utvrđivanje ukupnog broja bakterija i MacConkey agar za rast Gram-negativnih bakterija. Podloge su očitavane nakon 48 sati držanja u termostatu na 37oC. U cilju poređenja dobijenih rezultata, uzeta su i po tri brisa pre i tri brisa posle potapanja sa vrha papila za klasični laboratorijski pregled. Brisevi su kultivisani u termostatu na 37oC u trajanju od 48 sati, posle čega je obavljena procena broja i sastava izraslih kolonija. Svaki uzorak – bris je nalivan sa 10 ml sterilnog fiziološkog rastvora,

Hipohloriti u dezinfekciji vimena krava posle muže 109

a zatim su pravljena razređenja 1:10, 1:100 i 1:1000. Od svakog napravljenog razređenja je uzet po 1 ml i direktno zasejan na na hranljivi agar i endoagar za gram negativne bakterije i potom inkubiran 24 sata na 37 oC. Nakon isteka ovog perioda, brojane su izrasle kolonije, a utvrđeni broj je množen sa 10, 100 ili 1000, u zavisnosti od razređenja. Za indirektno utvrđivanje vrste bakterija 1 ml pripremljenog razređenja iz briseva je zasejavan uzorak u dekstrozni bujon, inkubiran 24 sata na 37 oC, a zatim presejavan na krvni i endoagar, čime je konstatovano prisustvo određene vrste bakterija.

Rezultati i diskusija

Rezultati ispitivanja efekta Na-hipohlorita kao sredstva za dezinfekciju papila vimena posle muže prikazani su u tabelama 1, 2, 3 i 4.

Tabela1. Broj CFU pri primeni koncentracije 0,25% na agaru 24 h posle inkubacije

Table 1. The number of CFU in media after 24 h incubation when 0.25% concentration was used

Koncentracija/

Concentration

0,25%

Krava

Cow 1 2 3 4 5

Vreme uzorkovanja (dan)

Time of sampling (day) 1.

Posle pranja vimena

After udder washing

CLED 104 106 107 105 105

MacConkey 103 104 107 106 105

Posle dezinfekcije

After desinfection

CLED 103 105 <103 105 105

MacConkey <103 104 106 103 107

Promene na vimenu

Udder changes

Eritrem

Erythrema 0 2 0 0 0

Edem

Oedema 0 2 0 0 2

Lezije na papili

Papilla lessions 0 0 0 0 0

Lezije na vrhu papile

Top papilla lessions 0 0 0 2 0

Osetljivost na dodir

udder sensitivity 0 1 1 0 2

Iz prikazanih rezultata u tabeli 1 se može uočiti da je primena Na-hipohlorita kao

sredstva za dezinfekciju posle muže uglavnom dovela do smanjenja ukupnog broja

mikroorganizama (CFU – Colony Forming Units), kao i broja Gram-negativnih

bakterija za 1 red veličine, odnosno za 90%, kada je bio primenjen u koncentraciji od

0,25%, mada je uočeno i smanjenje ukupnog broja bakterija za 104, odnosno Gram-

negativnih mikroorganizama za 103 puta.

Pri primeni 0,25% koncentracije Na hipohlorita nisu uočene značajnije promene na

papilama vimena u smislu pojave crvenila, otoka, povreda ili povećane osetljivosti na dodir.

U tabeli 2 prikazani su podaci o broju CFU u otiscima sa kože papila vimena pri

koncentraciji upotrebljenog Na hipohlorita od 0.45%. Smanjenje broja

mikroorganizama koje je zabeleženo u prethodnoj nedelji je postalo još izraženije kada

je koncentracija radnog rastvora povećana na 0,45%. Pri primeni ove koncentracije


uočena je redukcija ukupnog broja mikroorganizama i preko 1000 puta, dok je redukcija

broja Gram-negativnih bakterija bila umerenija; u samo jednom slučaju je uočeno

smanjenje njihovog broja za 100 puta 7. dana ogleda. Ovo je i razumljivo jer prema

dostupnim podacima iz literature Na-hipojlorit bolje deluje na Gram-pozitivne

mikroorganizme.

Tabela 2. Broj CFU pri primeni koncentracije 0,45% na agaru 24 h posle inkubacije

Table 2. Number of CFU in media after 24 h incubation when 0.25% concentration was used

Koncentracija

Concentration 0,45%

Krava

Cow 1 2 3 4 5



Posle pranja vimena

After udder washing

CLED 104 105 104 106 105

MacConkey 103 104 103 103 105

Koncentracija

Concentration 0,45%

Krava

Cow 1 2 3 4 5



Posle dezinfekcije

After desinfection

CLED 106 104 103 103 103

MacConkey 107 <103 <103 <103 <103

Uočene promene na

vimenu

Udder changes

Eritrem

Erythrema 0 2-3 0 0-1 0

Edem

Oedema 0 2-3 0 0-1 2

Lezije na papili

Papilla lessions 0

nabrane

ZL i ZD 0 0 0


Top papilla lessions 0 0 0

PL

2-3 0


udder sensitivity 0 1 1 0-1 3

Koncentracija

Concentration 0,45%



Posle pranja vimena

After udder washing

CLED 106 106 105 107 106

MacConkey <103 104 103 103 104

Posle dezinfekcije

After desinfection

CLED 105 106 103 104 104

MacConkey 107 104 <103 <103 103

Promene na vimenu

Udder changes

Eritrem

Erythrema 0 2 0 1 0

Edem

Oedema 1 PL PD 1 0 2 3

Lezije na papili

Papilla lessions 0 0 0 0 0


Top papilla lessions 0 0 0 0 0


udder sensitivity 0 0 0 0 0


Iz tabele 2 se takođe uočava da nisu zabeležene promene na papilama vimena u

pogledu pojave otola, crvenila, povreda ili povećane osetljivosti na dodir, osim

prolaznog smežuravanja kože zadnjih sisa kod jedne krave.

U tabeli 3. prikazani su podaci o broju i vrstama mikroorganizama iz briseva sa

kože papila vimena pri koncentraciji upotrebljenog Na hipohlorita od 0,45%.

Tabela 3. Broj i vrsta CFU iz briseva sa kože papila vimena

Table 3. Number and species of CFU from teat skin swabs

Krava

Cow

Uzorak

Sample

Način zasejavanja

Mean of cultivation

Izbrojan ili procenjen broj i vrsta izraslih CFU

Counted or appreciated number of formed CFU

1

1a

Direktno*

Directly

300 Bacillus sp.;

saprofitne koke;

enterokoke (streptokok grupe D); 1 E. coli

Indirektno**

Indirectly

Streptokoke grupe D;

E. coli

1b

Direktno*

Directly

1 Bacillus sp.;

1 saprofitne koke

Indirektno**

Indirectly

Saprofitne koke;

streptokoke grupe D

Krava

Cow

Uzorak

Sample

Način zasejavanja

Mean of cultivation

Izbrojan ili procenjen broj i vrsta izraslih CFU

Counted or appreciated number of formed CFU

2

2a

Direktno

Directly

≈1000 Bacillus sp.;

saprofitne koke;

streptokoke grupe D;

20 E. coli

Indirektno

Indirectly

Bacillus sp.;

saprofitne koke;

streptokoke grupe D;

E. coli

2b

Direktno

Directly

30 Bacillus sp.;

saprofitne koke

Indirektno

Indirectly

Bacillus sp.;

saprofitne koke

3

3a

Direktno

Directly

100 Bacillus sp.;

saprofitne koke;

Indirektno

Indirectly Bacillus sp.

3b

Direktno

Directly

15 Bacillus sp.;

saprofitne koke

Indirektno

Indirectly Bacillus sp.

*1a, 2a, 3a-uzorci pre dezinfekcije samples taken before desinfection

**1b, 2b, 3b-uzorci posle dezinfekcije samples taken after desinfection


Iz navedenih rezultata u tabeli 3 se uočava da su se pre dezinfekcije na koži papila

vimena nalazili Bacillus sp., streptokoke grupe D, E. coli i saprofitne koke. Potapanje

sisa u 0,45% rastvor Na-hipohlorita dovelo je do smanjenja broja izraslih kolonija svih

navedenih mikroorganizama. Konstatovano je višestruko smanjenje koncentracije

mikroorganizama nakon dezinfekcije, naročito Bacillus sp., uz odsustvo E. coli i

streptokoka grupe D.

U tabeli 4 prikazani su rezultati ispitivanja broja mikroorganizama posle inkubacije

materijala iz briseva iz kojih se uočava da nije zabeleženo formiranje i rast kolonija na

hranljivom agaru iz uzoraka uzetih sa vrhova papila posle izvršene dezinfekcije, nakon

24 časa inkubacije bez obzira na razređenje.

Tabela 4. Broj CFU posle inkubacije materijala iz briseva od 24 h na hranljivoma

agaru (rezultati posle 24 h inkubacije)

Table 4. Number of CFU after 24 h incubation of swabs material (Data after 24 h

incubation)

Uzorak

Sample

Razređenje/Dilution

0,1 0,01 0,001

1a 480 1500 2000

1b - - -

2a 4500 13000 15000

2b - - -

3a 150 100 -

3b - - -

Hipohloriti, soli hipohlorne kiseline, spadaju u najšire primenjivana dezinfekciona

sredstava na svetu. Zbog niske cene, jednostavnosti primene, odsustva rezidua i širokog

spektra delovanja upotrebljava se u razne svrhe, od dezinfekcije radnih površina,

podova i zidova, prevoznih sredstava, delova opreme u stočarstvu, medicini,

prehrambenoj industriji, a naročito za sanitaciju vode za piće i otpadnih voda. Aktivnost

ovih dezinficijensa smanjuju prisustvo organske materije, alkalna sredina, svetlost i više

temperature; bolje deluju na Gram-pozitivne nego na Gram-negativne bakterije,

razarajući i njihove toksine, dok na viruse deluju slabije (Relić i sar., 2002). Prema

literaturnim i našim rezultatima istraživanja koncentracija hipohlorita u rastvoru za

dezinfekciju vimena treba da bude na početku primene manja od 0,5%, a kasnije treba

da se postepeno povećava. Treba imati u vidu da se u ova sredstva se ne dodaju

emolijenti, pa u većim koncentracijama mogu da iritiraju kožu na rukama muzača,

oštete i obezboje krpe za brisanje i isuše kožu papila. Efekat sušenja kože delom može

da izazove natrijum hidroksid koji se ponekad dodaje u koncentraciji oko 0,05% radi

stabilizacije rastvora hipohlorita. Značajno je naglasiti da snažno oksidaciono delovanje

hipohlorita doprinosi bržem zarastanju oštećenja vrhova papila i virusnih lezija.

Hipohlorni preparati ne stvaraju otrovne rezidue, bezbojni su i ne obezbojavaju, laki su

za rukovanje i ekonomični (Relić i sar., 2002). Delovanje halogenih elemenata i

njihovih jedinjenja uključujući i hipohlorite na viruse je vrlo intenzivno i brzo, ali je

dosta ograničeno, jer ova sredstva vezuju za organsku materiju (Mahnel i sar., 1980.).

Dobijeni rezultati u našim istraživanjima pokazuju da je došlo do znatne redukcije

ukupnog broja mikroorganizama, broja gram negativnih i enterobakterija na vrhovima


papila posle izvršene dezinfekcije, što govori u prilog upotrebljivosti natrijum

hipohlorita dobijenog “Hipogen” aparatom. Pored toga, nisu uočene značajnije

morfološke promene na papilama, izuzev blagog prolaznog smežuravanja, mada treba

imati u vidu da ono može poticati i od neodgovarajućeg postupka pranja i sušenja

vimena. U tom smislu, primena emolijenata posle dezinfekcije bi mogla doći u obzir.

Uzimajući u obzir činjenicu da su koncentracije upotrebljenog sredstva korišćenog

za potapanje sisa u našem istraživanju niže od one koja se inače koriste u SAD, Italiji i

drugim zemljama gde je ovaj način dezinfekcije sisa posle muže uobičajen, može se

smatrati da je postignuti dezinfikujući efekat uglavnom zadovoljavajući. Trebalo bi

imati u vidu da loši higijenski uslovi pri muži, uz propuste pri dezinfekciji naročito sisa

i ruku muzača, olakšavaju kontaminaciju pomuzenog mleka iz okoline (Hristov i sar.,

2002). Neadekvatno pranje i brisanje povećava prisustvo organskih nečistoća na vimenu

i rukama muzača što znatno smanjuje efikasnost dezinficijensa (Hristov i sar., 1997).

Pored toga poznato je da u nastanku mastitisa različite etiologije veliki značaj ima nivo

higijene u staji. Za smanjenje stope novih infekcija vimena krava, pored dezinfekcije

sisa posle svake muže, potrebno je redovno održavanje aparata za mužu, dezinfekcija

muznih čašica, pranje vimena pre muže toplom tekućom vodom i niz drugih higijensko-

sanitarnih mera (Adamović i sar., 1996, Hristov i Anojčić, 1998). U vezi sa značajem

higijensko-sanitarnih mera naglašavamo da krave više od polovine svog vremena

provedu ležeći, s ti da se to vreme skraćuje ako su ležišta nepodesna. Vezani sistem

uslovljava češće neprirodne pokrete pri ustajanju ili ležanju, naročito ako dužina ili

širina ležišta nisu adekvatni i ne dozvoljavaju dovoljno slobode, pa povećavaju

mogućnost nastanka trauma sisa i kontaminacije bakterijama istih. Odsustvo ili

siromašna prostirka, velika koncentracija životinja i nehigijenski postupak pri izvođenju

muže doprinose većem izlaganju vimena patogenim mikroorganizmima i nastanku

mastitisa (Blood i sar. 1988).

Treba imati u vidu da su molekuli natrijum hipohlorita i hipohloraste kiseline

nestabilni, lako reaguju oslobađajući atomski, nascentni kiseonik, delujući kao snažna

oksidativna sredstva, razarajući mikroorganizme i oksidujući organsku materiju.

Natrijum hipohlorit je umereno korozivan, ali u koncentracijama u kojima se koristi,

može se upotrebljavati u cilju dezinfekcije vimena. Kao i svako dezinfekciono sredstvo,

hipohlorit deluje u kontaktu sa površinom. Efekat dezinfekcije može biti umanjen usled

razarajućeg dejstva UV dela sunčevog spektra, prisustva teških metala, a naročito

organske materije u sredini u kojoj deluje, što je od posebnog značaja u dezinfekciji

vimena. Stoga je površine koje se dezinfikuju, pa tako i koža vimena potrebno

prethodno oprati toplom vodom uz primenu nekog detergentnog sredstva, što je i inače

rutinska higijenska radnja koja prethodi postupku muže.

Dobijeni rezultati ukazuju da je primena Na-hipohlorita u dezinfekciji sisa

opravdana, ali i da su daljim istraživanjima, pre svega u pogledu povećanja

koncentracije Na-hipohlorita u radnom rastvoru, njegovoj primeni u različitim

vremenskim prilikama i uslovima držanja, uzimajući u obzir korozivnu prirodu

jedinjenja i prateće efekte njegove primene, opisane u literaturi (Edmondson, 2002).

Slaganje rezultata ispitivanja dobijeni otiskom Urispekt tubama i brisevima koji su

uzeti sa vrhova sisa je očigledno, što govori u prilog primeni Urispekt kontakt slajd

testova, kao brzog i jednostavnog metoda za procenu uspeha dezinfekcije.


Zaključak

Na osnovu dobijenih rezultata primene “Hipogen” uređaja za proizvodnju Na

hipohlorita elektrohemijskim postupkom u cilju dezinfekcije vrha papila vimena posle

muže krava u koncentraciji 0,25% i 0,45% može se zaključiti sledeće:

- Ustanovljena je redukcija ukupnog broja mikroorganizama od 10 do 104, broja

Gram-negativnih bakterija i enterobakterija na vrhovima papila posle izvršene

dezinfekcije;

- Nisu uočene značajnije morfološke promene na papilama, izuzev blagog prolaznog

smežuravanja;

- Prednosti korišćenja Na-hipohlorita dobijenog elektrohemijskim putem su

višestruke: jeftina proizvodnja iz pristupačne sirovine, koja se lako nabavlja i čuva.

Rastvor se može korisititi neposredno posle proizvodnje, tako da ne opada

koncentracija aktivnog hlora, što je važno za doziranje, bilo da se ono izvodi

automatski ili ručno;

- Ustanovljeno je slaganje rezultata ispitivanja dobijenih otiskom Urispekt tubama i

klasičnim brisevima koji su uzeti sa vrhova sisa. Urispekt kontakt slajd testovi

mogu poslužiti kao brz i jednostavan metod za procenu uspeha dezinfekcije;

- Primena Na-hipohlorita u dezinfekciji sisa je opravdana, kao i Urispekt testova za

utvrđivanje efekta primenjene dezinfekcije.

HYPOCHLORITES IN COW TEAT DIPPING DESINFECTION

AFTER MILKING


Summary

In this paper the possibilities of usage of Na-hypochlorite obtained by

electrochemical procedure in “Hipogen” device, as teat dip disinfectant, 15 minutes

after twice a day milking in tied rearing stable were presented. The disinfection effect of

Na-hypochlorite solution in concentration of 0.25%, used during the first week, and

0.45% during the second week of the trial on 10 cows was evaluated. Urospect slide test

tubes pressed on top and rear side of rear right papilla before and 15 minutes after

disinfection, on 1st, 7th and 14th day of trial from every second cow were used. In

addition, classical swabs from top and rear side of papilla on 7th day of trial, as

comparisons of test tube method evaluation were taken. The obtained data demonstrate

reduction of total bacteria count; Gram negative bacteria and enterobacteria counts on

the top of papilla after performed disinfection. The total bacteria count was decreased

10 to 104 times, particularly when the disinfectant concentration was increased, while

reduction of Gram-negative and enterobacteria was moderate, 90% mostly. No

significant changes of papilla, except mild temporary wrinkling, were noticed.


Significant resemblance between data obtained by slide test method and classic swabs

method was noticed.

Key words: cow, udder, effect of desinfection, sodium-hypochlorite

Literatura

1. ADAMOVIĆ M., GALOVIĆ B., STOJANOVIĆ L., PUĐA P., NOVAKOVIĆ Ž.

(1996): Savremena tehnička i tehnološka rešenja muže u funkciji povećanja

proizvodnje mleka i očuvanja zdravlja vimena. Veterinarski glasnik, 50(5-6):299-

307,

2. BLOOD C.D., HENDERSON A.J., RADOSTITS M.O. (1988): Veterinary

Medicine. Baillere Tindall, London-Philadelphia-Sydney-Tokyo-Toronto.

3. BLOWEY R.W., EDMONDSON W.P. (1995): Teat disinfection. In Mastitis

Control in Diary Herds. Ipswich, Farming Press. pp. 92-102.

4. BLOWEY R.W., EDMONDSON W.P. (1996): Teat disinfection in Diary Herds.

In Practise, 6, 254.

5. BODIE R.L., NICKERSON S. C., KEMP G.K. (1994): Efficacy of two barrier teat

dips containing chlorous acid germicides against experimental challenge with

Staphylococcus aureus and Streptococcus agalactiae. Journal of Dairy Science.

77:3192.

6. BODDIE R.L., NICKERSON S.C., ADKINSON R.W. (1998): germicidal activity

of a chlorous acid chlorine dioxide teat dip and a sodium chlorite teat dip during

experimental challenge with Staphylococcus aureus and Streptococcus agalactiae.

Journal of Dairy Science. 81: 2293-2298.

7. DRECHSLER P.A., WILDMAN E.E., PANKEY J.W. (1990): Evaluation of a

chlorous acid-chlorine dioxide teat dip under experimental and natural exposure

conditions. J. Dairy Sci. 66: 1390.

8. EDMONDSON P.W. (2002): Teat dipping trouble. Proceedings of the British

Mastitis Conference 2002. Brockworth, p 15-19.

9. FARNSWORT R.J. (1980): Role of teat dips in mastitis control. JAVMA, 171,

1116.

10. Mahnel H., Brodorotti H., Ottis K. (1980): Empfindlichkeit von Viren gegen

Gammastrahlen. Ybl. Bakt. Hyg., 170, 57.

11. HRISTOV S., ANOJČIĆ B. (1998): Prilog poznavanju učestalosti pojavljivanja i

mere sprečavanja pojave mastitsa kod krava. Arhiv za poljoprivredne nauke 1-2:

73-83,

12. HRISTOV S., RELIĆ RENATA, STANKOVIĆ B. (2002): Najznačajniji aspekti

dezinfekcije vimena krava. Zbornik radova XIII Savetovanje DDD u zaštiti životne

sredine sa međunarodnim učešćem, Kikinda, 75-83.

13. HRISTOV S., VUČINIĆ MARIJANA, JOŽEF I. (1997): Dezinfekcija vimena

krava pre i posle muže. Zbornik VIII Savetovanja DDDDD u zaštiti životne

sredine sa međunarodnim učešćem, Subotica, 28-30. maja 1997. 15-21,


14. MAJIĆ B.(1995):Veterinarski pristup suzbijanju osobito supkliničkih mastitsa.

Praxis Veterinaria, 43(3): 199-211

15. NICKERSON S. C. (2001): Choosing the best teat dip for mastitis control and milk

quality. NMC-PDPW Milk Quality Conference Proceedings, April 2001, pg. 43.

16. PANKEY J.W. (1989):. Hygiene at milking time in the prevention of bovine

mastitis. British Veterinary Journal 145(401-409):

17. RELIĆ RENATA, HRISTOV S., STANKOVIĆ B. (2002): Dezinfekcija objekata

za svinje. Zbornik radova XIII Savetovanje DDD u zaštiti životne sredine sa

međunarodnim učešćem, Kikinda, 85-91.



TRAJANJE POSTLAKTACIJSKOG ESTRUSA

I OPTIMALNO VREME VO KRMAČA1

B. Stančić, I. Radović2

Sadržaj: Ispitivan je uticaj trajanja postlaktacijskog estrusa, u krmača sa različitim

trajanjem intervala zalučenje-estrus (IZE), na optimalno vreme veštačkog

osemenjavanja, na osnovu postignutih rezultata vrednosti (%) prašenja. Trajanje

standing estrusa je iznosilo 60h, 37h i 23h, kod krmača, čiji je IZE iznosio ≤ 4 dana, 5-6

dana ili ≥ 7 dana. Svaka IZE-grupa krmača je dvokratno veštački osemenjena i to: 0h i

12h, 12h i 24h ili 24 i 36h, posle početka refleksa stajanja. Na osnovu ustanovljenih

maksimalnih vrednosti (%) prašenja, zaključeno je da optimalno vreme VO iznosi: 24h i

36h, 12h i 24h ili 0h i 12h, za krmače čije trajanje IZE iznosi ≤ 4 dana, 5-6 dana ili ≥ 7

dana. Ovi rezultati pokazuju da krmače sa kratkim trajanjem IZE treba osemenjavati

kasnije, a one sa prolongiranim trajanjem IZE ranije posle početka manifestacije

refleksa stajanja.

Ključne reči: trajanje estrusa, interval zaključenja estrusa, optimalno vreme VO,

krmača.

Uvod

Reproduktivna efikasnost krmača se meri brojem proizvedene prasadi po plotkinji

godišnje. Trajanje intervala zalučenje-estrus (IZE) značajno određuje vrednost (%)

prašenja i veličinu legla u narednom reproduktivnom ciklusu (Tubbs, 1990). Negativnu

korelaciju između trajanja IZE i fertiliteta krmača, ustanovili su brojni autori (Borchardt

Netto, 1998; Vesseur i sar., 1994; Kemp i Soede, 1996; Leman, 1990; Stančić i

Gagrčin, 2002; Stančić, 2003).

Fenomen negativne korelacije između trajanja IZE i fertiliteta krmača, nije

potpuno razjašnjen. Međutim, prema rezultatima istraživanja nekih autora (Borchardt

Netto, 1998; Kemp i Soede, 1996; Stančić i Gagrčin, 2002; Stančić, 2003), ovaj

fenomen može biti posledica neadekvatnog vremena VO krmača sa različitim trajanjem

IZE, a ne njihovom predispozicijom za niži fertilitet.

Cilj ovog rada je bio da se ustanovi: (a) trajanje perioda standing estrusa i (b)

optimalno vreme osemenjavanja, za krmače sa različitim trajanjem intervala zalučenje-

estrus.

1 Originalni naučni rad – Original scientific paper 2 Dr Blagoje Stančić, redovni profesor, mr Ivan Radović, asistent. Poljoprivredni fakultet Novi Sad.

Ovi rezultati su deo istraživanja na projektu, koji finansira Ministarstvo za nauku i zaštitu životne sredine

Republike Srbije, broj: BTN.5.2.4.0429.

B. Stančić, I. Radović 118

Meterijal i metod

Posle 28 dana laktacije, ukupno 480 krmača je podeljeno u tri grupe (po 160 u

svakoj), prema trajanju intervala zalučenje-estrus (IZE) i to: ≤ 4 dana, 5-6 dana ili ≥ 7

dana. Otkrivanje estrusa je vršeno nerastom probačem, dva puta dnevno, u razmaku od

po 12h, počevši od sledećeg dana po zalučenju. Realno trajanje perioda refleksa stajanja

je određeno na sledeći način: ustanovljenom trajanju refleksa stajanja, dodato je po 6h

pre otkrivenog početka refleksa stajanja i posle zadnje otkrivene manifestacije refleksa

stajanja. Krmače su, u svakoj grupi, bile veštački dvokratno osemenjene, svežom

razređenom spermom (5 x 109 spermatozoida u 100ml VO doze) i to: 0h i 12h (n=20),

12h i 24h (n=20) ili 24h i 36h (n=20). Evidentirana je vrednost (%) prašenja iz ovog

osemenjavanja. Optimalno vreme osemenjavanja, za krmače sa različitim trajanjem

IZE, ustanovljeno je na osnovu postignute maksimalne vrednosti (%) prašenja, posle

određene kombinacije vremena inseminacije.


Trajanje refleksa stajanja je, prosečno, iznosilo 60h, 37h ili 23h, kada je interval

zalučenje-estrus bio ≤ 4 dana, 5-6 dana ili ≥ 7 dana (Tabela 1).

Tabela 1. Trajanje standing estrusa u krmača sa različitim trajanjem IZE

Table 1. Standing estrus duration in the swos with different weaning-to- estrus interval

Interval zalučenje-estrus (dani)

Weaning-to-Estrus Interval (days)

≤ 4 5 - 6 ≥ 7

Krmača u ogledu (n)

Sows in experiment (n) 160 160 160

Distribucija trajanja

standing estrusa

Distribution of

standing estrus

duration

12h n - - 39

% - - 24,0

24h n - 22 99

% - 14,0 62,0

36h n 9 96 22

% 5,6 60,0 14,0

48h n 32 42 -

% 20,0 26,0 -

60h n 61 - -

% 38,0 - -

72h n 58 - -

% 36,0 - -

Prosečno trajanje standing estrusa (h)

Average standing estrus duration (h) 60,5 37,5 23,0

Neki autori (Kemp i Soede, 1996) su ustanovili da standing estrus prosečno traje

61h, 53h, 49h ili 36h, a da se ovulacija događa 41h, 37h, 34h ili 27h (početak zadnje

Trajanje postlaktacijskog estrusa i optimalno vreme vo krmača 119

trećine refleksa stajanja), posle tačno ustanovljenog početka manifestacije refleksa

stajanja, kod krmača čiji IZE iznosi 3, 4, 5 ili 6 dana. Ranija istraživanja, izvedena u

domaćim zapatima svinja, pokazuju vrlo slične rezultate trajanja refleksa stajanja: 53h,

36h ili 21h, kod krmača sa IZE ≤ 4 dana, 5-6 dana ili ≥ 7 dana (Stančić i sar., 2000;

Timotijević i sar., 2000; Timotijević, 2001; Stančić, 2003; Timotijević i sar., 2003).

Ustanovljena vrednost (%) prašenja krmača sa različitim IZE, osemenjenih u

različito vreme posle početka standing estrusa, prikazana je u grafikonu 1. Na osnovu

postignutog maksimalnog procenta prašenja, vidi se da je optimalno vreme

osemenjavanja, za krmače sa IZE ≤ 4 dana, 24h i 36h, za one sa IZE 5-6 dana 12h i 24h,

a za krmače sa prolongiranim IZE (≥ 7 dana) 0h i 12h, posle početka manifestacije

refleksa stajanja.

Na osnovu dobijenih rezultata, može se pretpostaviti da je razlika u postignutoj

vrednosti prašenja krmača sa različitim trajanjem IZE, osemenjenih u isto vreme posle

početka refleksa stajanja, posledica različitog trajanja refleksa stajanja. Naime, veći broj

autora je ustanovio značajnu negativnu korelaciju između trajanja IZE i trajanja refleksa

stajanja, odnosno perioda od početka manifestacije ovog refleksa do momenta ovulacije

(Borchardt Netto, 1998; Kemp i Soede, 1996; Weitze i sar. 1994). To znači da krmače

sa kraćim trajanjem IZE, imaju duži period refleksa stajanja, odnosno duži period od

početka manifestacije ovog refleksa do ovulacije i obrnuto.

84

66

23

56

81

65

20

70

92

0

20

40

60

80

100

0 i 12 12 i 24 24 i 36

Od početak refleksa stajanja do 1. i 2. VO (h)

Vre

dn

ost

pra

šen

ja (

%)

IZE=4d i manje IZE=5-6d IZE=7d i više

Grafikon 1. Vrednost (%) prašenja krmača sa različitim trajanjem IZE, osemenjenih u

različito vreme posle početka manifestacije refleksa stajanja.

Figure 1. Farrowing rate in the sows with different weaning-to-estrus interval (WEI),

inseminated at the various time after standing estrus manifestation.

S obzirom na to da se ovulacija uvek događa na početku zadnje trećine perioda

refleksa stajanja, kao i da je period refleksa stajanja obrnuto proporcionalan trajanju


IZE, jasno je da optimalno vreme osemenjavanja, u odnosu na početak standing estrusa,

odnosno moment ovulacije, ne može biti identično za krmače sa različitim trajanjem

IZE (Wabersky i Weitze, 1996). S tim u vezi, rezultati naših, kao i istraživanja drugih

autora, pokazuju da trajanje intervala zalučenje-estrus, može biti dosta precizan

indikator za definisanje optimalnog vremena inseminacije i reinseminacije zalučenih

krmača.

Zaključak

Na osnovu dobijenih rezultata, može se zaključiti sledeće:

1. Postoji očigledna negativna korelacija između trajanja intervala zalučenje-estrus i

trajanja perioda refleksa stajanja.

2. Na osnovu ustanovljenih maksimalnih vrednosti prašenja, optimalno vreme

osemenjavanja je: 24h i 36h, 21h i 24h ili 0h i 12h, za krmače čiji IZE traje ≤ 4

dana, 5-6 dana ili ≥ 7 dana.

3. Trajanje intervala zalučenje-estrus predstavlja dobar indikator za definisanje

optimalnog vremena osemenjavanja, radi postizanja maksimalne vrednosti

prašenja.

POSTLACTATIONAL ESTRUS DURATION AND

OPTIMAL AI-TIMING FOR SOWS


Summary

Duration of standing estrus and optimal time for artificial insemination (AI) in

sows with different weaning-to-estrus interval (WEI), according to achieved farrowing

rate, was investigated. Standing estrus duration was 60h, 37h and 23h in the sows with ≤

4 days, 5-6 days or ≥ 7 days WEI, resp. Every single WEI-group of sows was duble AI

0h and 12h, 12h and 24h or 24 and 36h after standing estrus detection. According to

estimated maximal farrowing rate, we are concluded that optimal AI time is 24h and

36h, 12h and 24h or 0h and 12h, for sows with WEI ≤ 4 days, 5-6 days or ≥ 7 days,

resp. These results suggest that short WEI sows should be AI later after standing estrus

detection than long WEI sows.

Key words: estrus duration, WEI, AI-timing, sow.

Literatura

1. BORCHARDT NETTO, G. (1998): Causes of Variation of Oestrus Lenght and

Onset of Oestrus-Ovulation Interval and their Relationship with Pregnancy Rate

and Litter Size in Multiparous Sows. PhD Dissertation. Institute for Reproduction,

Hanover.

Trajanje postlaktacijskog estrusa i optimalno vreme vo krmača 121

2. KEMP, B., SOEDE, M.N. (1996): Relationship of Weaning-to-Estrus Interval to

Timing of Ovulation and Fertilization in Sows. J. Anim. Sci., 74:944-949.

3. LEMAN, A. (1990): Mate sows once 3-5 days after weaning. Int. Pig Letter,

10(8)29-31.

4. STANČIĆ, B., GAGRČIN, M. (2002): Fertility of sows with different weaning-to-

estrus interval. Luc. Sci. Zootehnie si Bioteh. (Timisoara), XXV:261-264.

5. STANČIĆ, B., RADOVIĆ, I., GAGRČIN, M. (2000): Interval zalučenje-estrus i

njegov uticaj na fertilitet krmača (pregled). Arhiv za poljop. nauke, 61(213)85-92.

6. STANČIĆ, L.B. (2003): Weaning-to-estrus interval and optimal time for artificial

insemination in sows. Biotechnology in Animal Husbandry, 19(5-6)245-249.

7. TIMOTIJEVIĆ, M., STANČIĆ, B., GAGRČIN, M. (2003): Postlaktacijsko

estrusno reagovanje i fertilitet krmača (monografija). Univerzitet u Novom Sadu,

Poljoprivredni fakultet.

8. TIMOTIJEVIĆ-KOPRIVICA, M. (2001): Reproductivna performansa krmača sa

različitim intervalom zalučenje-estrus. Doktorska disertacija, Univerzitet u Novom

Sadu, Poljoprivredni fakultet.

9. TIMOTIJEVIĆ-KOPRIVICA, M., STANČIĆ, B., GAGRČIN, M. (2000): Fertilitet

krmača sa različitim intervalom zalučenje-estrus. 3. Simpozijum “Uzgoj i zaštita

zdravlja svinja”, Vršac 21-23. jun, 2000. Zbornik radova, str. 51-53.

10. TUBBS, C.R. (1990): Factors That Influence the Weaning-to-Estrus Interval in

Sows. Comp. Cont. Educ. for the Pract. Vet., 12(1)105-112.

11. VESSEUR, P., KEMP, B., DEN HARTOG, L.A. (1994): Factors affecting the

weaning-to-oestrus interval in the sow. J. Anim. Physiol. Anim. Nutr., 72:225-233.

12. WABERSKY, D., WEITZE, K.F. (1996): Correct Timing of Artificial

Insemination in Pigs. Reprod. Dom. Anim., 31:527-530.

13. WEITZE, K.F., WAGNER-REITCSHEL, H., WABERSKY, D., RICHTER, L.,

KRIETER, J. (1994): The onset of estrus after weaning, estrus duration and

ovulation as major factors in AI timing in sows. Reprod. Dom. Anim., 29:433-439.



Publisher: Institute for Animal Husbandry Beograde – Zemun UDC: 636.32/38

POJAVA ESTRUSA I POLNA AKTIVNOST OVACA TRETIRANIH

FLUOROGESTONACETATOM (FGA) PLUS PMSG

TOKOM ANESTRUSNOG PERIODA1

C. Mekić, R. Vujić, S. Hristov, G. Trifunović, P. Perišić2

Sadržaj: U radu su prikazani rezultati, polne aktivnosti ovaca sjeničke pramenke u

anestričnom periodu, stimulisanih primenom hormonalne metode indukcije i

sinhronizacije estrusa Chrono-gest.

Sinhronizacija je izvršena krajem aprila i početkom maja meseca 2003. godine,

aplikacijom poliuretanskih sunđera natopljenih sa 30 mg fluorogestonacetatom (FGA).

Posle 12 dana, sunđeri su vađeni i svakom grlu je intramuskularno dato po 1000 i.j.

PMSG-a, komercijalng naziva »Sugonal«. Nakon dva dana izvršeno je dvokratno

parenje »pripust iz ruke«.

Od ukupnog broja tretiranih grla estrus se ispoljio kod 94,37% ovaca. Ojagnjilo se

90,84% ovaca od broja tretiranih, odnosno 96,27% od broja u estrusu. Jalovih ovaca

bilo je 3,73%.

Prosečna plodnost bila je 192%, a po tretiranoj ovci dobijeno je 1,75 jagnjadi.

Mortalitet jagnjadi prosečno je iznosio 6,85%. Istraživanja su pokazala, da su

postignuti dobri rezultati pri sinhronizaciji u anestrusnom periodu kod odraslih ovaca

sjeničke pramenke.

Ključne reči: hormon, progestagen, fluorogestonacetat, plodnost.

Uvod

Ovce poseduju određeni reproduktivni ritam. Seksualna aktivnost se pojavljuje

krajem leta i traje do kraja jeseni, što je u vezi sa skraćenjem dnevnog fotoperioda.

Produženjem noći povećava se sekrecija melatonina koji lu;i epifiza. Povećano lučenje

melatonina dovodi kod ovaca do aktiviranja hipotalamus-hipofiza-ovariji vezu i

uspostavlja i održava polnu aktivnost.

Estrus se može prirodno pojaviti i izvan normalne sezone parenja samo u malo rasa

ovaca, što znači da je intenzitet plodnosti relativno mali, a proizvodnja jagnjadi i

1 Izvorni rad - Original scientific paper 2 dr Cvijan Mekić, vanredni profesor, dr Slavča Hristov, redovni profesor,

Gligorije Trifunović, vanredni profesor, mr Predrag Perišić, asistent, Poljoprivredni fakultet, Beograd-Zemun, dr Radosav Vujić, Zavod za poljoprivredu, Valjevo.

Ova istraživanja je finansiralo Ministarstvo za nauku, tehnologiju i razvoj Republike Srbije u okviru

Nacionalnog programa BTN br. 7161 B (proizvodnja jagnjećeg mesa).

C. Mekić, R. Vujić, S. Hristov, G. Trifunović, P. Perišić 124

jagnjećeg mesa ima isključivo sezonski karakter. Ovo je, zapravo, i najznačajniji

problem danas u reprodukciji ovaca, odnosno u proizvodnji jagnjećeg mesa kao robe

kojom tržište treba snabdevati kontinuelno tokom godine. Stoga se u nauci stalno ulažu

napori da se pronađu metode i mogućnosti za skraćenje intervala između dve

bremenitosti, za povećanje broja bremenitosti u toku života i povećanje broja jagnjadi

pri svakoj bremenitosti.

Savremena naučna saznanja omogućavaju kontrolu procesa reprodukcije ovaca sa

manje ili više uspeha. Spoljnim delovanjem na tok reprodukcije može se tačno planirati

jagnjenje i laktacija. U tom smislu vrše se brojna istraživanja za što jednostavnijim,

jeftinijim i efikasnijim metodama kontrole estrusa.

Poznate metode kontrole estrusa su razni tretmani sa hormonima i feromonima. Najširu

primenu i najbolje rezultate daju tretmani sa sintetskim progestagenima i prirodnim

gonadotropinima. Kontrola estrusa i ovulacije se može obaviti tokom cele godine. Ovulacija

u anestričnih ovaca i prepubertetskih šilježica može se izazvati injekcijom ekstrakta

adenohipofize (Moor i sar. 1962; Van Rensburg, 1964), ili gonadotropinom iz PMSG

(Hunter i sar. 1955, Lawson i sar. 1972). Uneti progestagen, kod ovaca, za vreme

anestrusnog perioda indukuje ovulaciju preko hipotalamus-hipofizno-ovarijalnog puta i

izaziva normalnu luteinizaciju posle uklanjanja sunđera. Davanje prirodnih gonadotropina

na kraju progestagenskgog tretmana intenzivira estrus, povećava procenat ovulacije,

indukuje bližu sinhronizaciju svih ovulacija i vodi većem fertilitetu.

Hormonski sinhronizovane ovce daju značajno veća legla i mogu imati znatno

kraći servis period od grla iz sezonskog ciklusa. To se povoljno odražava na ukupan

broj dobijene jagnjadi na farmi tokom godine. Mnogobrojna istraživanja, su sa druge

strane pokazala značajnu redukciju fertiliteta kod sinhornizovanih ovaca u prvom

estrusu nakon sinhronizacije, bez obzira, da li je rađena u sezoni ili izvan nje. U sezoni

ovaj nedostatak je umanjen spontanom pojavom estrusa u narednim ciklusima. Izvan

sezone parenja posle sinhronizovanog estrusa mali broj ovaca u narednom periodu

dolazi u spontani estrus (Stojković i sar. 1998).

U nauci i struci je poznato da telesna kondicija ima presudan uticaj na ovulaciju i

fertilnost estrusa. Tu se misli na pitanje ishrane, nege, epizitiološke situacije,

zoohigiejnskih uslova, selekcijskog rada itd. (Grafenau i sar. 1998).

Proizvodnja jagnjećeg mesa danas u Evropi predstavlja osnovni zadatak ovčarske

proizvodnje, jer donosi najveći prihod. Da bi se dobio što veći broj jagnjadi koristi se

veliki broj metoda za kontorlu estrusa. Najširu primenu našli su tretmani sa

progestagenima plus PMSG.

Progestageni su sintetski analozi progesterona i uglavnom se unose intravaginalnim

poliuretanskim sunđerima. Za inpregniranje sunđera, najčešće se koriste sintetski

progestageni: MAP (medroksiprogesteronacetat) i FGA (fluorogestonacetat).

Cilj ovog rada, je bio, da se utvrdi efekat dejstva FGA (fluorogestonacetata) plus PMSG

na reproduktivne pokazatelje sjeničke pramenke u vansezoni pripusta (anestrični period).


Indukcija i sinhronizacija estrusa izvršena je kod 142 ovce na 9 gazdinstava

individualnih poljoprivrednih proizvođača u Valjevskom regionu (sela: Dračić, Ravnje, S.

Reka, Brezovica, Belanovica, Bogatić, Pričević, Prijezdić i Donja Bukovica), tabela 1.

Pojava estrusa i polna aktivnost ovaca tretiranih fluorogestonacetatom (fga) plus pmsg .... 125

Za ispitivanje su korišćene prethodno selekcionisane ovce sjeničkog soja

pramenke.

Unošenje intravaginalnih sunđera obavljeno je u drugoj polovini aprila i prvoj

polovini maja meseca 2003. godine. Izabranim grlima unošeni su sunđeri natopljeni sa

30 mg fluorogestonacetata (FGA). Sunđeri su posle 12 dana izvađeni i pri tome je

svakom grlu aplicirano 1000 i.j. PMSG-ea, komercijalnog naziva »Sugonal«.

Dva dana posle vađenja pesarija i aplikacije sugonala odnosno 14 dana od početka

tretmana, došlo je do pojave estrusa, i po unapred određenom planu ovce su pripuštane.

Pripust je obavljen kontrolisano »iz ruke« u pojedinačnim boksevima.

Sva grla, koja su upotrebljena za ova istraživanja, bila su u relativno dobroj

priplodnoj kondiciji.


Rezultati sinhronizacije estrusa kod ovaca po gazdinstvima izloženi su u tabeli 1. Iz

izloženih podataka u tabeli 1. možemo videti, da je ovim istraživanjima bilo

obuhvaćeno 9 individualnih poljoprivrednizh gazdinstava, koja gaje ovce sjeničke

pramenke.

Tabela 1. Rezultati sinhronizacije estrusa ovaca po gazdinstvima

Table 1. Rezults of sinhronization estrus of sheeps in farm

Red

ni

bro

j

Nu

mb

er

Od

gaj

ivač

Bre

eder

Mes

to

Pla

ce

Bro

j tr

etir

anih

ov

aca

Nu

mb

er o

f tr

eate

d s

hee

ps

Bro

j ov

aca

u e

stru

su

Oes

tru

s ew

es o

f n

um

ber

Bro

j oja

gn

jen

ih o

vac

a

Nu

mb

er o

f ew

es l

am

bed

Tip rođenja – Type of born

Sv

ega

jagn

jad

i

To

tal

nu

mb

er o

f bo

rn l

am

bs

Ug

inulo

Mo

rtali

ty

Jed

inci

Sin

gle

s

Bli

zan

ci

Tw

ins

Tro

jke

Tri

ple

s

Čet

vo

rke

Fo

urs

1 Milovanović

Ivan Dračić 11 11 11 2 4 4 1 26 1

2 Kostadinović

Obrad Ravnje 19 16 16 4 7 8 - 42 7

3 Vuković

Željko S. Reka 19 19 18 9 9 - - 27 -

4 Stojić Nikola Brezovica 11 11 11 2 8 1 - 21 1

5 Jovičić Ljuba Belanovica 22 20 20 7 10 3 - 36 4

6 Antonijević

Zoran Bogatić 24 22 21 6 11 4 - 40 3

7 Beljić Milan Pričeviić 21 20 19 4 12 3 - 37 1

8 Cvetković

Miodrag Prijezdić 7 7 6 4 2 - - 8 -

9 Nikolić

Dušan

Donja

Bukovica 8 8 7 3 4 - - 11 -

UKUPNO - TOTAL 142 134 129 41 67 23 1 248 17


Ukupno je tretirano 142 ovce sjeničkog soja pramenke. Pareno je u estrusu 134

ovce. Nije pareno 8 ovaca od ukupnog broja tretiranih.

Posle perioda bremenitosti ojagnjilo se 129 ovaca, što znači da se nije ojagnjilo 5

ovaca.

U tabeli 1. prikazan je po gazdinstvima broj ovaca koje su jagnjile jedince,

blizance, trojke i četvorke. Takođe, u istoj tabeli prikazan je broj uginule jagnjadi od

rođenja do odbijanja po gazdinstvima. Efekat dejstva progestagene supstance fluorogestonacetata (FGA) + PMSG na

reproduktivne pokazatelje ovaca u anestričnom periodu prikazan je u tabeli 2.

Tabela 2. Reproduktivne performanse ovaca tretiranih sa FGA – sunđerima + PMSG

Table 2. Reproductive performance of sheep after vaginal sponge tretman

(FGA) plus PMSG

Redni broj

Number

Pokazatelji

Parameters

Sunđeri FGA 30 mg

Sponge FGA 30 mg

1. Broj tretiranih ovaca

Number of treated sheeps 142

2. U estrusu od broja tretiranih

Oestrus ewes of number treated 94,37

3. Broj pripuštenih (osemenjenih)

Number of insemination 134

4. Broj ojagnjenih ovaca

Number of ewes lambed 129

5. Broj ojagnjenih od broja tretiranih

Number of ewes lambed 90,84

6. Broj ojagnjenih od broja osemenjenih

Number of lumbed 96,27%

7. Broj jalovih ovaca od broja pripuštenih

Number of steriles 3,73

8. Ukupno rođeno jagnjadi

Total number of born lambs 248

8.1.

Jedinci – Singles 16,53% 41

134

69

4

Blizanci – Twins 54,03%

Trojke – Triplets 27,82%

Četvorke - Fours 1,62%

9. Broj jagnjadi po tretiranoj ovci

Number of lambs per treated sheeps 1,75

10. Plodnost, % - Fertility, % 192%

11. Uginulo jagnjadi od broja rođenih

Mortality of lambs 6,85%

Iz izloženih podataka u tab. 2 možemo konstatovati da je u estrusu bilo 94,37%

ovaca od broja tretiranh. Broj ojagnjenih od broja tretiranih iznosio je 90.84%.

Međutim, broj ojagnjenih ovaca od broja osemenjenih prosečno je iznosio 96,27%, što


se može smatrati zadovoljavajućim. Od ukupno osemenjene 134 priplodne ovce, 5

ovaca je bilo jalovo, što iznosi 3,73% od broja osemenjenih.

Od 129 ojagnjenih ovaca, ukupno je dobijeno 248 jagnjadi. Posmatrano sa aspekta

tipa rođenja, rođeno je 41 jagnje jedinac, 134 jagnjeta blizanca, 69 trojki i jedna ovca je

donela na svet četvorke. Prema tome, najveći broj je bio blizanaca 54,03%, zatim trojki

27,82%, jedinaca 16,53% i četvorki 1,62%.

Prosečna plodnost ovaca je bila 192% što je dosta visoka plodnost i ona je rezultat

većeg broja ovaca koje su ojagnjile blizanace i trojke. Broj jagnjadi po tretiranoj ovci

bio je 1,75 što je sasvim zadovoljavajuće.

Mortalitet jagnjadi praćen je do zalučenja i on je prosečno iznosio 6,85%, što je

nešto iznad tehnološki normi. Ako se uzme u obzir visoka plodnost na koju je uticao

povećan broj blizanaca i trojki i upravo najveći broj uginule jagnjadi bio je na

gazdinstvu Konstadinović Obrada selo Ravnje, gde je uginulo 7 jagnjadi (tab.1).

Međutim, na ovom gazdinstvu bio je najveći broj trojki 24, te su jagnjad bila nešto

sitnija i imala su i veću smrtnost.

Gognie et al (1970) pri upotrebi 30 mg FGA kod mlečnih ovaca ojagnjilo se 56%

ovaca iz prvog ciklusa.

Primenom Chrono-gest postupka i različitih doza PMSG-a Mutavelić i sar. (1989)

su dobili procenat koncepcije između 41 i 66%. Popovski i sar. (1989) nakon Chrono-

gest postupka utvrdili su nivo oplodnje od 50 do 62,5%, a u istraživanjima Stojkovića i

sar. ( 1998) kod Il d,frans rase nivo oplodnje je iznosio 52,94% (ogledna grupa) i

36,27% kontrolna grupa.

U istraživanjima Skalickojg i Vojvodića (1989) u indukciji i sinhronizaciji estrusa

kod sjeničkog soja pramenke koristili su MGA (Medroksiprogesteron acetat) natopljen

u intravaginalne sunđere po 60 mg + PMSG. Broj parenih ovaca od broja tretiranih bio

je 97,66%, od čega se ojagnjilo 88,28%, a od broja u estrusu 87,04% (parene sa

sjeničkim ovnovima) i 96,59% (parene ovce sa virtemberškim ovnovima). Broj

živorođene jagnjadi na 100 ojagnjenih ovaca bio je 161,06. Stojković i Ćirić (1993) kod

ovaca Ile de France koristili su FGA i dobili su broj jagnjadi po ojagnjenoj dviski 1,44,

a pri korišćenju MAP (60 mg) medroksiprogesteronacetata 1,47 jagnjadi.

U istraživanju Mekića i sar. (2004), pri indukciji i sinhronizaciji estrusa kod Il

d,frans rase ovaca tretirnih sa FGA i MAP sunđerima plus PMSG dobijeni su sledeći

rezultati: broj ovaca u estrusu od broja tretiranih bio je 95,55% (FGA) i 86,67% MAP;

prosečna plodnost ovaca je bila 177,42% FGA : 154,12% MAP.

Na fertilitet kod sinhronizovanih ovaca mogu uticati različiti faktori. Kod

hormonalne metode pored nivoa oplodnje vrlo je važno kako dobiti što više blizanaca, a

izbeći rađanja tri, četiri i više jagnjadi posebno kod prvojagnjenica. Ovo iz razloga, što

se više od dvoje jagnjadi teško može odgajati.

Zaključak

Na osnovu izvedenih istraživanja indukcije i sinhronizacije estrusa u anestralnom

periodu kod sjeničke pramenke uz primenu FGA-sunđera plus PMSG i prirodnu

oplodnju mogu se doneti sledeći zaključci:


1. Od ukupnog broja tretiranih grla estrus se ispoljio kod 94,37% ovaca, koje su

parene ovnovima sjeničkog soja pramenke.

2. Ojagnjilo se 129 ovaca ili 90,84% od broja tretiranih, odnosno 96,27% od

broja ovaca koje su bile u estrusu. Broj jalovih ovaca iznosio je 3,73%.

3. Ukupno je dobijeno 248 jagnjadi od toga (16,53% jedinaca; 54,03% blizanaca,

27,82% trojki i 1,62% četvorki).

4. Prosečna plodnost ovaca je bila visoka i ona je iznosila 192%, a po tretiranoj

ovci dobijeno je 1,75 jagnjadi, što je dobar rezultat.

5. Mortalitet jagnjadi prosečno je iznosio 6,8%.

Na kraju može se doneti jedan opšti zaključak, da se polni nagon ovaca može

stimulisati u anestričnoj sezoni april-maj mesec. Primenom hormonalne metode

indukcije i sinhronizacije strusa Chrono-gest, na gazdinstvima individualnog sektora

postignuti su zadovoljavajući rezultati. Ostvareni pozitivni efekti proističu iz

racionalnijeg korišćenja kvalitetnih priplodnih ovnova značajnog skraćenja sezone

parenja i jagnjenja, smanjenog broja jalovih ovaca, povećanja prosečnog broja jagnjadi

po ovci, kao i racionalnijeg gajenja jagnjadi. Primenom navedene metode korišćenja

gonadotropina u gajenju ovaca povezana je sa tehnologijom tri jagnjenja u dve godine i

izazivanje i sinhronizaciju estrusa van sezone parenja.

U cilju povećanja rentabilnosti ovčarske proizvodnje i svođenja jalovosti na

minimum, sva grla koja nisu koncipirala tokom normalne sezone parenja, treba krajem

marta pregledati, odabrati ona koja su bar u osrednjoj priplodnoj kondiciji prethodno

prihraniti, a onda u toku aprila izazvati estrus i osemeniti.

Međutim, da bi rezultati bili zadovoljavajući uvek se mora voditi računa o ishrani,

nezi, epiziotološkoj situaciji, zoohigijenskim uslovima, selekcijskom radu. Ovo je bitno

radi toga, što nedostaci u tehnologiji odgajivanja ne mogu nadoknaditi ni najbolji

hormonski tretman.

APPEARANCE OF ESTRUS AND SEX ACTIVITY OF SHEEPS

TREATED FLUOROGESTONACETAT (FGA) PLUS PMSG FLAN

ANESTRUS PERIOD


Summary

In work are have been shawed rezults sex activity of sheeps domestic in anestus

period, stimulate application hormons metod induction and sinhronization estrus

Chrono-gest.

Sinhronization is finished end of april and begining of May month 2003.,

application halfretansk powder soak with 30 mg fluorogestanacetata (FGA). After

twelve (12) days powder are take out and every sheep is intramusculate give 1000 i.j.

PMSG. After two days carry out is mating ''Reproduction from the hand''

From total number treat sheeps, estrus is demonstate code 94,37% sheeps.


It have been brought forthakid 90,84% sheeps of number treat regart to 96,27%

from number in estrus steril of this sheeps was 3,73%. Average fertility was 192%, and

by treat sheep it was won 1,75 Lumps. Mortality lumps average is 6,89%.

Investigations showed, that realizationed in good rezults using powder soak 30 mg

fluorogestonacetat in condicions natural reproduction in sinhronization in non estral

period grown domestic sheep.

Key words: hormons, progesterone, fluorogeston acetat, fertility.

Literatura

1. BUNAREVIĆ A., MIKULEC K., SUŠIĆ V., KOPLJAR M. (1993): Upravljanje

reprodukcijom oplemenjenih ovaca mlečnog tipa neposredno prije sezone mrkanja

primjenom chrono-gest spužvica i PMSG. Stočarstvo 47 (5-6) 225-231.

2. GOGNIE Y., THIMONER C.J. (1970): Abim, Biol. Anim. Bioch. Biophys, 10.

3. GRAFENAU P., PIVKO J., STANČIĆ B., BUDIMIČEVIĆ A., ŠAHINOVIĆ R.

(1998): Stimulacija polnih funkcija kod domaćih životinja davanjem PMSG.

Savremena poljoprivreda, 48: 1-2 (121-125).

4. HUNTER G.L, ADAMS C.E., ROWSON L.E. (1955): Interbreed ovum transter in

sheep. J. Agric. Sci., Cambridge, 46: 143-149.

5. LAWSON, R.A.Š., ADAMS C.E., ROWSON L.E.A. (1972): The development of

sheep eggs in the rabbit oviduct and theiz viobility after re-transver to ewes. J.

Report. Fert., 29: 105-116.

6. MEKIĆ C., STOJKOVIĆ M., GRUBIĆ G. TRIFUNOVIĆ, G. PERIŠIĆ, P.

(2003): Sexual activitz of sheep stimulated with different Progesterone substances

in non-estral period. II szmposium of livestock production with international

particpation. Ohrid, June 18-21.

7. MITIĆ N., KOSTIĆ V., BEŠLIN R. (1970): polna aktivnost ovaca stimulisanih

preparatom cernitin i serumom ždrebnih kobila (SŽK) u anestričnom periodu.

Arhiv za poljoprivredne nauke, XXIII (83) 63-73.

8. MOORE N.W., SHELTON J.N. (1962): Oestrus an ovarian response of the ewe to

a horse anterior pituitari extract. Nature, London, 194 /1/ 283.

9. MUTAVETIĆ A., RODDŽA N., HAJDAREVIĆ F., FERIZBEGOVIIĆ J.,

ŠAHMANOVIĆ S., DIVANOVIĆ A. (1989): Indukcija estrusa ovaca brdsko-

planinskih područja izvan stalne sezone Chrono-gest postupkom. Zbornik radova

sa XIV savetovanja o unapređenju ovčarske proizvodnje, Ohrid, str. 107-110.

10. POPOVSKI K., MICKOVSKI G., GEORGIJEVSKI B., MARIĆ Z. (1989):

Rezultati istraživanja nivoa oplodnje, plodnost i distribucija plodnosti ovaca u

fiziološkom anestrusu kod kombinovanog metoda hormonalne stimulacije. Zbornik

radova sa XIV savetovanja o unapređenju ovčarske proizvodnje, Ohrid, str. 113-

117.

11. SKALICKI Z., VOJVODIĆ S. (1989): Sinhronizacija i indukcija estrusa ovaca na

individualnom sektoru. Zbornik radova sa XIV savetovanja »Nove i savremene

metode u razmnožavanju ovaca i koza. Ohrid, 123-134.


12. STANČIĆ B. (1986): Prilog poznavanju vidljivih ovarijalnih struktura u ovaca

tretiranih sa PMSG ili kombinacijom progestagena i PMSG. Stočarstvo, 40 (7-8)

225-264.

13. STOJKOVIĆ M., ČIRIĆ M., STOJIĆ P. (1993): Uticaj različitih progestagenih

supstanci na izazivanje vansezonskog estrusa u ovaca. Savremena poljoprivreda,

41: 1-2 (109-110).

14. STOJKOVIĆ M., MEKIĆ C., STANKOVIĆ M., JAKOVLJEVIĆ G. (1998):

Uticaj davanja prirodnih gonadotropina posle tretmana MAP+PMSG na plodnost

ovaca. Savremena poljoprivreda, 48: 1-2 (135-143).

15. STOJKOVIĆ M., NENADIĆ M., ŽUJOVIĆ M., PETROVIĆ P.M. (1990):

Vansezonsko izazivanje polnog nagona kod ovaca primenom hormona uz

poboljšanu ishranu. IX seminar Inovacije u stočarstvu. Poljprivredni fakultet,

Zemun, 177-181.

16. VAN RENSBURG S.J. (1964): Ovum Production: action of various

gonadotrophins in sheep and goats. Onderstepoert J.Vet. Resa., 31:97-106.



UPOREDNO ISPITIVANJE PRINOSA MESA JEDINACA I

BLIZANACA U ZAPATU F2 GENERACIJE MELEZA DOMAĆE

PRAMENKE SA MERINOLANDSCHAF (VIRTEMBERG) NA

PODRUČJU STARE PLANINE1


R.Cmiljanić, Zorica Nešić2

Sadržaj: Cilj ovih istraživanja je da se utvrdi da li postoje razlike u prinosu i

kvalitetu mesa između jedinaca i blizanaca jagnjadi F2 generacije domaće pramenke sa

merinolandschaf–om i da li je moguće ostvariti značajnije povećanje proizvodnje

jagnjećeg mesa za potrebe domaćeg i stranog tržišta. Istraživanja su izvedena na

populaciji ovaca F2 generacije domaće pramenke sa merinolandschaf–om ZZ STOČAR

iz Dimitrovgrada na Staroj planini. U istraživanjima je bilo 50 jagnjadi oba pola (dve

grupe po 25 grala), a prema planu je zaklano ukupno 24 muških jagnjdi, po 12 iz svake

grupe. Utvrđene su telesne mase jagnjadi pred klanje, mase toplih trupova i izračunati,

randmani trupova jedinaca i blizanaca, mase toplih trupova sa iznutricama, hladni

trupovi bez iznutrica i opšta prekrivenost trupa masnim tkivom izražena u poenima.

Ključne reči: domaća pramenka, merinolandschaf, jegnjad, trup, meso, randman

Uvod

Ovčarstvo u Srbiji se sve više usmerava na proizvodnju što veće količine

kvalitetnog jagnjećeg mesa. Vrše se različita istraživanja, razrađuju se sistemi ukršrtanja

i reprodukcije, poboljšava se genetski potencijal, stvaraju se i uzgajaju hibridne ovce,

značajna pažnja se poklanja i povećanju plodnosti ovaca.

Plodnost ovaca kao značajan faktor prinosa i poboljšanja kvaliteta mesa jagnjadi je

istraživan u mnogim zemljama EU-a, SAD-a i Rusije. Posebna, pažnja je poklanjana

uticaju indeksa jagnjenja, tri jagnjenja u dve godine, dva jagnjeta u godini, kao i

bližnjenja na proizvodnju jagnjadi za intenzivan tov i kvalitetno meso.

Značaj povećanja proizvodnje jagnjećeg mesa za potrebe domaćeg i EU tržišta

počeli smo još 1974. godine da istražujemo na području Stare planine, vezano za nova

1 Izvorni naučni rad ( Original scientific paper) 2 Dr Miroslav Žujović, naučni savetnik; mr Slavko Josipović, istraživač saradnik; dr Zorica Tomić, naučni

savetnik,; dr Zlatica Pavlovski, naučni savetnik; dr Ratimir Cmiljanić, naučni savetnik; Zorica Nešić, dipl.ing agr. istraživač pripravnik, Institut za stočarstvo, Beograd-Zemun.

Ova istraživanja je finansiralo Ministrastvo za nauku, tehnologiju i razvoj Republike Srbije, u okviru

nacionalnog Programa ev.br. BTN.5.3.0.7162.B.

M. Žujović, S. Josipović, Zorica Tomić, Zlatica Pavlovski, R.Cmiljanić, Zorica Nešić 132

tehnološka rešenja, izučavanja genetskih i paragenetskih faktora i njihov uticaj na

kvalitativna i kvantitativna svojstva jagnjećeg mesa. Istraživanja koja izlažemo u ovom

radu odnose se na uporedno ispitivanje prinosa i kvaliteta mesa jedinaca i blizanaca u

meleza F2 generacije domaće pramenke sa merinolandschaf–om.

U literaturi je prikazan veći broj rezultata koji pokazuju da se u dosadašnjim

istraživanjima pažnja poklanja uglavnom težinskom razvoju jaganjaca do određenog

uzrasta, Petrović i sar. (2000), Žujović i sar.(2002, 2003), Cmiljanić i sar. (2002 ,2003,

2004).

Pručavanje randmana mesa i njegovog poboljšanja postavlja se kao važan zadatak,

jer je kod nas na ovoj problematici relativno malo rađeno, Ćeranić i sar (1979),

Josipović i Žujović (1979), Žujović i sar. (1979, 1989, 1993, 2004).


Ispitivanja su izvedena u zapatu ovaca F2 generacije domaće pramenke sa

merinolandschaf–om na području Stare planine kod kooperanata i na farmi »ZZ

STOČAR« u Dimitrovgradu. Istraživanja su sprovedena na oko 200 jagnjadi, a za 50

grla su praćeni svi parametri od rođenja do klanja. Zaklano je ukupno 24 jagnjeta po 12

grla jedinaca i blizanaca. Jagnjad su klana uobičajenim postupkom, trupovi su hlađeni

24 časa. Na osnovu telesne mase trupova posle klanja i mase jagnjadi pred klanje

izračunat je randman toplih trupova (R1), a na osnovu mase ohlađenih trupova sa kojih

je odstranjena glava i iznutrice, izračunat je randman ohlađenih trupova bez iznutrica

(R2).

Na ohlađenim trupovima vršena je ocena konformacije i prekrivenost trupa masnim

tkivom, a ove ocene su izražene u poenima. Na ohlađenim trupovima uzete su linearne

mere, posle toga trupovi su rasecani u polutke, a leva polutka je rasecana na osnovne

delove.

Debljina masnog tkiva merena je na preseku između 12 i 13 rebra, na tri mesta,

iznad M.longissimus dorsi (dorsalno, medijalno i lateralno) od ovog mišića i na

trbušnom zidu, pri čemu je za vrednost A uzeta debljina trbušnog zida, a za B samo

debljina masnog tkiva.

Ispitivane grupe jagnjadi držane su u uobičajenim uslovima gajenja i kod

kooperanata i na farmi. Dobijeni rezultati obrađeni su standardnim statističkim

metodama.

Rezultati istraživanja

Randman – Prema dobijenim rezultatima (tabela 1.) jedinci i blizanci pojedinačno

imaju relatino visoke randmane toplih trupova sa iznutricama (R1) kao i ohlađeni

trupovi bez iznutrica (R2) pri čemu nisu ustanovljene statistički potvrđene razlike

(P0,05) između posmatranih grupa jagnjadi.

Uporedno ispitivanje prinosa mesa jedinaca i blizanaca u zapatu f2 generacije meleza … 133

Tabela 1. Starost (dana), masa pred klanje (kg), toplih i hladnih trupova (kg),

randman (%) toplih i hladnih trupova

Table 1. Age (days), mass prior to slaughtering (kg), weight of warm and cold

carcasses (kg), dresing percentage of warm and cold carcasses (%)

Jedinci/Single Blizanci/Twins

Ispitivane osobine/Investigated traits n = 12 n = 12 n = 12 n = 12

x Cv x

Cv

Starost (dana)/Age (days) 89 14,32 95 13,71

Telesna masa pred klanje (kg)/

Body mass prior to slaughtering (kg) 33,83 11,70 28,17 10,27

Masa toplih trupova (kg)/

Weight of warm carcasses (kg) 20,73 12,02 17,16 12,43

Randman toplih trupova(%)/

Dressing percentage of warm carcasses (%) 61,27 4,59 60,93 4,15

Masa hladnih trupova bez iznutrica(kg)/

Weight of cold carcasses without giblets (kg) 17,35 12,23 14,18 10,08

Randman hladnih trupova (%)/

Dressing percentage of cold carcasses (%) 51,30 6,43 50,33 5,90

Telesne mase pred klanje su statističko vrlo značajne (P 0,01) i veće za 5,66kg, a

mase hladnih trupova za 3,17kg kod jedinaca u odnosu na blizance. Mase toplih

trupova, pored toga što su izraženije u jedinaca za 3,57kg nisu statistički značajne

(P0,05).

Uzgredni proizvodi klanja (tabela 2.) u ukupnoj telesnoj masi ped klanje učestvuju

sa 36,62% kod jedinaca i 36,45% kod blizanaca. Obe razlike nisu statistički značajne

(P0,05). Od uzgrednih proizvoda najviše je zastupljena koža sa 17,26% kod jedinaca i

16,40% kod blizanaca.

Na osnovu utvrđenih rezultata proističe da u pogledu randmana i prinosa uzgrednih

proizvoda klanja, jedinci i blizanci postižu približmo iste rezultate. Međutim, mase pred

klanje i masa čistih trupova znatno su izraženije u jedinaca. Ovo navodi na zaključak da

su u toku porasta jedinci i blizanci imali isti intenzitet porasta i razvoja. Postignuti

prirast jagnjadi u toku prva tri meseca, uglavnom se odnosi na formiranje mišićnog

tkiva, a mnogo manje na formiranje masnog tkiva (učešće bubrežnog masnog tkiva u

masi pred klanje je neznatno, 0,71% kod jedinaca i 0,53% kod blizanaca).

Prekrivenost trupa i debljina masnog tkiva – Prekrivenost trupa masnim tkivom

(poena) kod jedinaca i blizanaca skoro je ista (tabela 3.) i iznosi 4,24 i 4,13 poena. Isto

zapažanje odnosi se i na prekrivenost bubrega masnim tkivom i iznosi 85,54% u

jedinaca i 84,71% u blizanaca. Budući da su razlike između navedenih obeležja

kvaliteta trupa neznatne, statističkom analizom nisu potvrđene (P0,05).

Debljina masnog tkiva na grudima je skoro ista i kod jedinaca i kod blizanaca,

4,69mm i 4,73mm, i statistički ne potvrđena (P0,05). Debljina masnog tkiva na kotletu

(iznad M. longissimus dorsi-a) veća je u jedinaca (prosek 6,03mm), u blizanaca

(5,16mm) i statistički nije značajna (P0,05). Debljina bočnog zida na preseku između

12 i 13 rebra je 12,56 u jedinaca i 12,47mm u blizanaca, a razlike satatistički nisu

značajne. Isto se odnosi i na debljinu masnog tkiva na istom mestu.


Tabela 2. Količina uzgrednih proizvoda klanja

Table 2. Quantity of secondary slaughtering products

Uzgredni

proizvodi klanja

Secondary products

Jedinci/Singles (n=12) Blizanci/Twins (n=12)

x kg x % Cv % x kg x % Cv %

Glava/Head 1,25 3,69 11,85 1,10 3,90 16,05

Pluća sa dušnikom

Lungs trachea 0,60 1,77 19,81 0,47 1,67 15,03

Srce/Heart 0,17 0,50 18,54 0,14 0,50 19,31

Jetra/Liver 0,62 1,83 13,22 0,57 2,02 17,55

Slezina/Spleen 0,08 0,24 18,52 0,06 0,22 19,22

Bubrezi/Kidneys 0,11 0,33 17,37 0,10 0,35 17,02

Bub.masno tkivo

Kidney fat tissue 0,24 0,71 49,36 0,15 0,53 55,15

Maramica s mezenterijumom/

Peritoneum with mesentery 0,73 2,16 25,07 0,56 1,99 28,81

Burag (pazan)

Rumen (empty) 0,86 2,54 17,73 0,82 2,91 19,20

Tanka creva (prazna)

Small intestines (empty) 0,84 2,48 10,11 0,77 2,73 11,03

Noge/Legs 1,02 3,02 1,15 0,91 3,23 1,22

Koža/Skin 5,84 17,26 11,47 4,62 16,40 11,63

Učešće u masi tela pred

klanje/Presence in body mass

prior to slaughtering

12,36 36,62 10,27 36,45

Tabela 3. Prekrivenost trupa masnim tkivom i debljina masnog tkiva između 12 i 13 rebra

Table 3. Cover of carcass with fat tissue and thickness of fat tissue between 12th adn 13th rib

Ispitivane osobine

Investigated traits

Jedinci/Singles

(n=12)

Blizanci/Twins

(n=12)

x Cv x Cv

Opšta prekrivenost masnim tkivom (poena)/

General cover of carcass with fat tissue (points) 4,24 15,03 4,13 12,62

Prekrivenost bubrega mas.tkiv %/

Cover of kidneys with fat tissue (%) 85,54 15,22 84,71 12,11

Deblj. mas.tkiva (mm) na grud. na preseku 12 i 13 rebra/

Thickness of fat tissue (mm) on breasts,

cross section between 12th and 13th rib

4,69 20,88 4,73 24,03

Debljina mas.tkiva (mm) prosek tri mere/

Thickness of fat tissue, average of three measurm. 6,03 39,47 5,16 33,02

A (ukupna debljina)/A (total thickness) 12,56 26,18 12,47 30,27

B (debljina masnog tkiva)/B (thickness of fat tissue) 5,38 21,72 5,11 10,82


Na osnovu ovih vrednosti proizilazi da u toku prva tri meseca posmatrane grupe ne

ispoljavaju u znatnoj meri nagomilavanje masnog tkiva, a energija uneta hranom

uglavnom se pretvara u mišićno tkivo. Prekrivenost trupa masnim tkivom ocenjena je

vrlo povoljnom ocenom.

Konformacija trupa – U pogledu konformacije trupa (tabela 4.) može se zaključiti

da su obe grupe jagnjadi imale veoma povoljnu konformaciju. U jedinaca konformacija

trupa je ocenjena za 1,52 poena bolje u odnosu na blizance, a razlika je statistički

značajna (P0,05).

Tabela 4. Konformacija trupa i linearne mere na polutkama

Table 4. Conformation of carcass and linear measures on carcass sides

Ispitivane osobine

Investigated traits

Jedinci/Singles

(n=12)

Blizanci/Twins

(n=12)

x Cv x Cv

Konformacija trupa (poena)/Conformation of

carcass (points) 9,71 12,13 8,19 10,03

Petna kvrga, sednjačna kost (cm)/ Calcaneum,

Ischium (cm) 28,50 4,93 28,96 5,35

Stidna kost, skočni zglob (cm)/Pubic bone,

Tarsus (cm) 38,80 6,67 37,89 6,43

Symphissis pubis i rebro (cm)/

Symphissis pubis and rib (cm) 60,18 4,84 57,60 4,71

Symphissis pubis atlas (cm) 75,85 4,65 73,77 4,72

Najveća širina oba buta (cm)/The greatest width

of legs/thighs (cm) 19,17 12,81 17,53 11,09

Obim buta (cm)/ Girth of leg/thigh (cm) 38,36 34,66 37,03 32,43

Tabela 5. Masa osnovnih delova polutki

Table 5. Weight of main carcass side parts

Osnovni delovi polutke

Main carcass side parts

Jedinci /Singles (n=12) Blizanci/Twins (n=12)

x kg x % Cv % x kg x % Cv%

Leva polutka/Left carcass side 8,50 100,00 16,71 7,00 100,00 16,17

But/Leg-Thigh 2,46 28,82 3,38 2,01 28,71 3,83

Bubrežnjak/Loin 1,28 15,00 11,09 0,92 13,18 11,29

I kategorija/I category 3,73 49,88 2,93 41,86

Leđa/Back 1,02 12,00 6,44 0,79 11,34 6,44

Plećka/Shoulder 1,53 18,04 3,74 1,37 19,54 3,17

Vrat/Neck 0,54 6,38 32,02 0,51 7,33 6,59

II kategorija/II category 3,09 36,35 2,67 38,14

Grudi s podlakticom i kolenicom/

Breast with foreshank and hindshank 1,29 15,21 6,04 1,06 15,20 6,47

Kolenica/Shank 0,39 4,59 11,05 0,34 4,86 9,22

III kategorija/III category 1,68 19,76 1,42 20,00


Masa osnovnih delova trupa – Jedinci su imali statistički vrlo značajno (P 0,01)

za 1,50kg veću masu polutke od blizanaca (leva polutka uzeta za rasecanje). Masa

osnovnih delova polutke (tabela 5.) nešto je veća u jedinaca. Međutim, relativna masa,

odnosno učešće pojedinih delova trupa u masi polutke je različita. Relativna masa

delova trupa I kategorije (but, bubrežnjak) veća je u jedinaca za 2 procentne jedinice,

ali ustanovljena razlika nije statistički značajna, dok je relativna masa delova trupa II

kategorije (leđa, plećka, vrat), za 1,79 procentnih jedinaca statistički ne značajno veća u

blizanaca (P0,05). Relativna masa delova trupa III kategorije (grudi, kolenica,

podlaktica) ne značajno je za 0,24 procentne jedinice veća u blizanaca (P0,05).

Iz navedenih podataka se vidi da u pogledu udela pojedinih kategorija mesa u trupu

jedinaca i blizanaca nema bitnih razlika i da je kod ove grupe jagnjadi u toku

intenzivnog porasta od oko 3 meseca uzrasta, dobro izražen razvoj trupa, odnosno mesa.

Zaključak

Na osnovu iznetih rezultata istraživanja prinosa mesa u jedinaca i blizanaca mogu

se izvesti sledeći zaključci:

- razlike mase tela pred klanje i mase ohlađenih trupova bez iznutrica su

statistički značajno veće u jedinaca i iznose 5,66kg odnosno 3,17kg;

- u pogledu randmana toplih i hladnih trupova nema bitnih razlika;

- u prinosu uzgrednih proizvoda klanja nema većih razlika između jedinaca i

blizanaca;

- prekrivenost trupa i prekrivenost bubrega masnim tkivom su iste u jedinaca i

blizanaca, a isto je i sa debljinom masnog tkiva na grudima i na kotletu iznad

M.longissimus dorsi, kao i sa debljinom bočnog zida na preseku između 12 i 13

rebra;

- u pogledu konformacije trupa jedinci su statistički zančajno povoljnije ocenjeni

za 1,52 poena od blizanaca;

- visina, obim i širina buta je nešto veća u jedinaca, a takođe i ispunjenost butova

mesom (indeks mesnatosti i mesnatost trupa);

- relativmo učeše mase buta, bubrežnjaka, leđa, vrata, grudi, podlaktice i

kolenice je gotovo isto kod jedinca i blizanaca, dok je masa plećke nešto veća u

blizanaca.

- Opšti zaključak je da obzirom da su vrednosti za ispitivana svojstva probližno

iste, daje se blaga prednost blizancima, jer se količina mesa po majci i godini

proizvodnje udvostručava i kvalitativno o kvantitativno u odnosu na jedince.


COMPARATIVE RESEARCH OF THE MEAT YIELD FROM

SINGLE AND TWIN LAMBS IN HERD OF F2 GENERATION

CROSSBREDS OF DOMESTIC PRAMENKA AND

MERINOLANDSCHAF (WÜRTTENBERG) IN THE REGION OF

STARA PLANINA MOUNTAIN


R.Cmiljanić, Zorica Nešić

Summary

Objective of the research was to determine (1) if there are differences in yeild and

quality of meat botained from single or twin lambs of F2 generation crossbreds between

domestic Pramenka and Merinolandschaf and (2) if it is possible to realize considerable

increase of lamb meat production for the domestic and foreign markets. Research was

carried out on sheep population of F2 generation with Merinolandschaf owned by

agricultural cooperative ZZ STOČAR from Dimitrovgrad on Stara Planina mountain.

Research included 50 lambs og both sex (two groups with 25 lambs in each group), and

according to the plan total of 24 male lambs were slaughtered, 12 lambs from each

group. Body mass of lambs prior to slaughtering were statistically considerably higher

(P 0,01) by 5,66 kg in single lambs, weight of cold carcasses without giblets were also

higher in case of single lambs by 3,17 kg comapred to twins but no statistically

significance was established (P0,05). Weights of warm carcasses were also higher in

single lambs by 3,57kg compared to twins but also without statistical significance

(P0,05).

Dressing percentage of carcasses from single and twin lambs was relatively high

(R1) warm carcass with giblets 61,27 and 60,93% and (R2) cold carcass without giblets

51,30 and 50,33%,also differences among observed groups weren't statistically

significant (P0,05). General covering of carcass with fat tissue (points) in single and

twin lambs was almost the same 4,24 and 4,13 points and without statistically

significant difference (P0,05). In regard to carcass conformation it can be concluded

that lambs from both groups had very good conformation. Single lambs had better

carcass conformation by 1,52 points compared to twins and established differences were

statistically significant (P0,05). Weight of carcass sides used for dissection (left

carcass side) was considerably higher inc ase of single lambs (P0,01) comapred to

twins by 1,50 kg. Also single lambs had by 2,02 more meat of the I category (leg/thigh

and loin) and by only 0,24% more meat of the III category (breast and foreshank),

wheras the twins had by 1,79% higher share of the meat of the II category (back,

shoulder and neck).

Key words: pramenka breed, merinolandschaf, lambs, carcass, meat, kiling

percentage


Literatura 1. CMILJANIĆ R., PETROVIĆ P. M., STRSOGLAVEC STELA, TRENKOVSKI

SNEŽANA (2002): Uticaj sistema ishrane na proizvodne rezultata jagnjadi u tovu. Biotehnologija u stočarstvu, 15 Inovacije u stočarstvu, 14-15.novembar 2002, pp. 205-212.

2. CMILJANIĆ R., SNEŽANA TRENKOVSKI, ZLATICA PAVLOVSKI (2003): Uticaj tipa ishrane na proizvodne rezultate kod jagnjadi u tovu. Biotehnologija u stočarstvu, Vol.19.br. 3-4. p.37-41.

3. CMILJANIĆ R., M. ŽUJOVIĆ, ZLATICA PAVLOVSKI, SNEŽANA TRENKOVSKI (2004): Optimizacija ishrane jagnjadi u brdsko-planinskom području Srbije. Biotehnologija u stočarstvu, Vol.20.br. 1-2. pp.89-92.

4. ĆERANIĆ VUKOSAVA, S. JOSIPOVIĆ (1979): Uporedno ispitivanje tova neodlučenih i rano odlučenih jaganjaca. V Jugoslovenska stočarska konferencija, Ohrid, 1979. Zbornik na trudovite, knjiga 2, p.97-105. Ohrid,

5. JOSIPOVIĆ S., M. ŽUJOVIĆ (1979): Izučavanje uticaja tova ranije odlučenih i neodlučenih jaganjaca na prinos i osobine mesa. V Jugoslovenska stočarska konferencija, Ohrid, 1979. Zbornik na trudovite, knjiga 2, Ohrid,

6. PETROVIĆ M. P., C. MEKIĆ, D., NEGOVANOVIĆ, DRAGANA RUŽIĆ, M. STOJKOVIĆ (2000): Potencijali proizvodnje ovčijeg mesa na Staroj Planini. Simpozijum "Proizvodnja i prerada mleka", str. 59-63, Poljoprivredni fakultet, Beograd - Zemun.

7. M. ŽUJOVIĆ, S. JOSIPOVIĆ (1979): Uticaj ranog odlučivanja jaganjaca na tovne sposobnosti i osobine mesa. Savetovanje o problemima stočarstva brdsko:planinskog područja Jugoslavije, Mostar, 1979, Zbornik radova, Mostar,

8. M. ŽUJOVIĆ, M. NENADIĆ, M. STOJKOVIĆ, S. JOSIPOVIĆ (1989): Prilog poznavanju prinosa i kvaliteta mesa jaganjaca pirotske pramenke i meleza sa virtembergom. IX Jugoslovensko savetovanje “Kvalitet i standardizacija mesa stoke za klanje, peradi, divljači i riba”, Zbornik radova, s. 353-364, Donji Milanovac,.

9. M. ŽUJOVIĆ, R. CMILJANIĆ, S. JOSIPOVIĆ, M. NENAIĆ, MIROSLAVA ŽUJOVIĆ (1993) : rinos i kvalitet mesa jagnjadi gajenih u različitim sistemima individualnih gazdinstava. IX Seminar of contemporary animal production, Review of research word. Savremena poljoprivreda, vol. 41, br. 1-2, s. 123-127, Institut za stočarstvo, Novi Sad,

10. ŽUJOVIĆ M., PETROVIĆ P. M., NEGOVANOVIĆ D., JOSIPOVIĆ S. TOMIĆ ZORICA, CMILJANIĆ R., TOMAŠEVIĆ DUŠICA (2002): Rano oslučivanje blizanaca kao moguć činilac u povećanju proizvodnje jagnjećeg mesa. Savremena poljoprivreda, No 3-4, 177-180.

11. ŽUJOVIĆ M., JOSIPOVIĆ S., TOMIĆ ZORICA., LUKIĆ M., NEŠIĆ ZORICA, MRFAT-VUKELIĆ SLAVICA. (2003): Body mass of sheep as a production performance factor of crossbreds of pramenka and wurtwenbwrg in R1 generation. II Symposium of livestock production with international participation. Book of abstracts, Ohrid, June 18-21.2003. pp. 11.

12. ŽUJOVIĆ M, JOSIPOVIĆ S., ZORICA TOMIĆ, ZLATICA PAVLOVSKI, LUKIĆ M., PAVLOVIĆ I., SNEŽANA IVANOVIĆ (2004): Randman mesa jagnjadi meleza pirotske pramenke I merino landšaf rase kao pokazatelj proizvodnje mesa. Biotehnologija u stočarstvu, Vol.20.br. 1-2. pp.75-80.



PROIZVODNE OSOBINE AVASI OVACA U REPUBLICI

MAKEDONIJI1

N. Pacinovski, Elena Eftimova2

Sadržaj: Ispitivana je proizvodnja mleka kod avasi rase ovaca u toku proizvodne 2003

godine. Kontrolisano je ukupno 40 čistorasovih ovaca ove rase u razlicitim laktacijama.

Ustanovljena ja prosečna laktacjiska mlečnost od 316 kg mleka (posisano - 105,

komercijalno – 211), sa varijacijama od 125.8 - 564.25 kg. Prosečni procenat mlečne masti u

toku cele laktacije bio je 8.32 % (min 4.12% - max 11.5%). U proseku dnevna mlečnost je

bila 1.75 kg. Najveća prosečna dnevna mlečnost od 2.4 kg konstatovana je u toku 1-ve

kontrole t.j. u Januaru, a minimalna u zadnjem mesecu laktacije t.j. u Septembru, 0.67 l.

Individualna dnevna mlečnost je u rasponu od min. 0.3 - max. 3.6 kg.

Prosečna dužina trajanja laktacije u toku 2003. godine je 204 dana sa varijacijama od

112 - 288 dana. Plodnost kontrolisanog stada u proseku je bila 100%. Prosečna telesna masa

jagnjadi pri rođenju iznosila je 3.78 kg (muških - 4.12 kg, ženskih - 3.50 kg).

Ključne reči : avasi, laktacija, mlečnost, mlečna mast, plodnost, telesna masa pri

rođenju

Uvod

Na teritoriji R. Makedonije rasa avasi postoji vise od 30 godina. Prvi uvoz ovaca

ove rase realizovan je 1969 god. iz Izraela, njene matične zemje kada je iz elitnih stada

uvezeno 500 grla, da bi se već sledeće godine uvezlo još 1500 selekcionisanih grla. Cilj

je bio da se uveze rasa koja se u naučnim krugovima nesporno smatra za jednu od

najmlečnijih rasa sveta i da se iskoristiti kao meliorator domaće populacije ovaca u

pravcu povećanja proizvodnje mleka. I pored prvih negativnih stavova vezanih za

aklimatizacionu sposobnost avasi rase na ovim prostorima, ova rasa uspešno je prošla

test praktičnog odgajivanja i danas pretstavlja cenjenu rasu prema kojoj teže sve više

odgajivači, a interes za nabavku čistorasnih grla kao i ukrštanje sa avasi ovnovima

svakodnevno raste. Tabu teme i dileme oko kvaliteta i superiornosti avasi rase u

Makedoniji u nauci i praksi više nema. Ispitivanja i ostvareni rezultati su jedini

kriterijum provere teza.

1 Originalni naučni rad – Original scientific paper 2 Mr Nikola Pacinovski, asistent, dipl. inž. Elena Eftimova, mlađi asistent, Institut za stočarstvo –

Skoplje, Republika Makedonija.

N. Pacinovski, Elena Eftimova 140

Avasi rasa je ovca Bliskog Istoka (Egipat, Sirija, Jordan, Iran, Irak, Izrael) i ona

postoji vec 5000 god. (Epstain, 1985). Prvobitni, neselekcionirani tip avasi rase imao je

svega 60-tak kg laktacijskog mleka (Epstain, 1985), što je svrstava u red naših nisko

produktivnih pramenki. Preko sistematske selekcije za povećanje mlečnosti (primarni

cilj) i povećanja okvira tela (sekundarni cilj), infuzijom krvi istočno-friziske ovce, u

uslovima intenzivne nege, formiran je visoko mlečan tip avasi rase za mleko-meso u

nauci poznat kao Izraelska unapredjena Avasi ovca (Awassi improved). Prosečna

mlečnost ove rase u najboljim stadima je 400-500 kg laktacijskog mleka, dok u ostalim

komercijalnim stadima prosek iznosi 350-400 kg (Gootwine 1992).

Avasi ovca se danas gaji u nekoliko evropskih država: Španija, Kipar, Grčka,

Bugarska, Madjarska koje imaju izrazito pozitivna odgajivačka iskustva gajenjem u

čistoj rasi i kod meleza dobijenih ukrštanjem avasi rase sa domaćim nisko produktivnim

rasama ovaca. U prilog tome govore rezultati do koji su došli: Welhem, 1975, u Španiji

koji je dobio mlečnost kod meleza 180-348 kg., u Francuskoj Flamant-Ricordeau

(cit.Todorovski i sar., 1973) su utvrdili mlečnost od 174.1-262.3 kg. mleka, u Bugarskoj

(Hinkovski, 1981) pri raznim genetskim kombinacijama konstantovana je mlečnost kod

meleza od 134-432 kg.. Epstain, 1985, navodi podatke o mlečnosti avasi rase na Kipru

139-593 kg., Iranu 134-281 kg i.t.d.. U Australiji su Rogan i sar. 2001, utvrdili

prosečnu mlečnost od 344 kg. U R. Makedoniji Todorovski i sar. 1973, su kod

cistokrvne grupe avasi ovaca u nepotpunim odgajivačkim uslovima konstatovali

prosečnu mlečnost od 235 kg. laktacijskog mleka, odnosno 150 kg. konzumnog i 85 kg.

posisanog mleka.


Materijal za naša istraživanja je bio deo stada čistorasnih avasi ovaca, vlasništvo

Awassi Mediterranean Farm (AMF) iz s. Gradishte, kod Kumanova, koja po stručnom

mišljenju Instituta za Stočarstvo iz Skoplja br. 03/102 ispunjava sve uslove da radi kao

reprocentar za avasi rasu. Ovce iz ovog stada potiču od nekoliko uvoza iz Izraela koja je

RM imala, stručno odabranih od većeg broja avasi ovaca da posluže za formiranje

nuklusa. Kasnije su životinje razmnožavane i osvežavane novom krvlju, selekcionisane

savremenim zootehničkim metodama, kontrolisane i umatičene od strane navedenog

Instituta. U našim je ispitivanjima bilo uključeno 40 čistorasnih avasi ovaca u različitim

laktacijama, izabrane metodom slučajnog uzorka, pri čemu su praćene: dužina trajanja

laktacije, proizvodnja mleka, sadržaj mlečne masti, plodnost i telesna masa jagnjadi pri

rođenju.

Dužina trajanja laktacije je odredjena kao period (u danima) počevši od samog

partusa, pa sve do onog momenta kada dnevna mlečnost opada ispod 100 ml po grlu.

Količina laktacijskog mleka je utvrdjivana pomoću A4 metode (prema ICAR-u), koja

podrazumeva merenje 24-časovnog mleka u intervalima od 28-34 dana izmedju dve

kontrole, s napomenom da smo prvu kontrolu sproveli 10 dana posle partusa. Sadržaj

mlečne masti kod svih kontrola je utvrdjivan pomoću aparata Mk III, F3140, a neke

uzorke radi dopunske kontrole, ispitivali smo pomoću standardne Gerber-metode.

Telesna masa pri rođenju utvrdjivana je 24 časa posle rodjenja jagnjadi, pomoću stočne

vage sa preciznošću od 20 gr.

Ishrana na farmi je bila uobičajena, podeljena na letnju (sredina Marta - kraj

Novembra) gde se ishrana sastoji od hrane dobivene sa ispaše, sa dodatkom 18%

Proizvodne osobine avasi ovaca u Republici Makedoniji 141

proteinskih krmnih smeša u količini od 0,5-1,2 kg po ovci dnevno u zavisnosti od faze

laktacije i raspoložive ispaše. Zimska se ishrana sastojala od balansiranog obroka

krmnih smeša i sortiranih kabastih hraniva (detelina, grahorica, esparzeta) i povremenog

napasivanja u zavisnosti od vremenskih prilika.

Smeštaj ovaca bio je u novoizgradjenom objektu sa prostranim ispustom, nega i

zdravlje ovaca su bili na zavidnom nivou tokom cele godine.


Na osnovu zaključenih laktacija kod ukupno kontrolisanih 40 grla avasi rase ovaca

konstatovana je prosečna dužina trajanja laktacije od 204 dana, sa varijacijama od 112-

288 dana. Ovakva dužina laktacije skoro da je indenticna sa onom koju navodi Finci

(cit. Todorovski i sar. 1973), a to je 201 dan. Prema Epstain-u, (1985), dužina tarajanja

laktacija kod najvećeg broja avasi ovaca u Izraelu varira od 130-220 dana, ne retko 280,

a ponekad i 360 dana. Todorovski i sar. (1973) utvrdili su dužinu laktacije kod

prvobitnog importiranog stada iz 1969 od 136 dana, sa varijacijama od 130-220 dana, sa

napomenom autora da je ovakva dužina rezultat namernog zasušenja muznih ovaca, radi

tempiranja sledećeg jagnenja sa indukcijom i sinhronizacijom estrusa. Avendano (1999),

iznosi podatke o dužini trajanja laktacije kod avasi ovaca u Chile-u, importiranih iz

Izraela od 200 dana, sa mlečnošcu od 160 kg. do 550 kg. Mleka za laktaciju.

Prema našim sadašnjim ispitivanjima prosečna laktacijska mlečnost (posisano +

izmuženo mleko) na AM farmi iznosi 316 kg. sa varijacijama od 125.8 - 564.25 kg.

Imajući u vidu da je prosečni uzrast jagnjadi pri odbijanja bio 60 dana u proseku, na

posisano mleko otpada 105 kg., tako da za komercijalnu upotrebu ostaje raspoloživo

211 kg. mleka. Ovakva prosečna mlečnost dobivena na AM Farmi je za 34.5 % veća od

one 235 kg. koji su konstatovali Todorovski i sar. (1973). U nekoliko drugih

istraživanja Todorovski sa sar. kod čistorasnih avasi ovaca konstatuju različitu

laktacijsku mlečnost i to: Todorovski i sar. (1979) - 305 kg., Todorovski i sar. (1985) -

200 kg., Todorovski i sar. (1996) - 338 kg. (posisano - 82 kg., komercijalno - 256 kg.

mleka).

3

5

9

20

3

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

Bro

j ovaca

Num

ber

of

sheep

Mleko,

Milk, l

101-200 201-300 301-400 401-500 >500

% 7,5 50 22,5 12,5 7,5

Grafikon 1. Brojčana zastupljenost ovaca prema laktaciskoj mlečnosti G r a p h 1 . N u m e r a l r e p r e s e n t a t i o n o f s h e e p t o w a r d s l a c t a t i o n m i l k y i e l d


Analizirajući laktacijsku mlečnost od ukupno 40 kontrolisanih laktacija na AM

Farmi, 3 su grla bila sa mlečnošću iznad 500 kg. mleka (7.5%), 5 grla sa mlečnosću od

401-500 kg. (12.5%), 9 grla od 301-400 kg. (22,5%), 20 grla od 201-301 kg. (50%), a

kod tri grla mlečnost je bila od 101-200 kg. (7.5%) (Grafikon 1).

Svi navedeni rezultati kako oni starijih tako i novijih datuma, ukazuju na visok

genetski potencijal za proizvodnju mleka avasi rase na teritorije R. Makedonije i

nedvosmisleno demanturaju ničim potvrdjene sumnje i predvidjanja o navodnoj

nepovoljnoj aklimatizaciji avasi rase izvan njene domaće teritorije teritorije gde je

postala i gde se gaji.

Uporedjeno sa mlečnošću domacih populacija ovaca u R. Makedoniji, prosečna

mlečnost izraelske unapredjene avasi rase konstatovane u našim istrazivanjima na deo

AM Farmi stada (316 kg.) je za 480% veća od one koju je utvrdio Tokovski i sar. 1977,

kod merinizirane ovčepoljske ovce (65.42 kg.), da bi na istoj populaciji (1988) u drugim

ispitivanjima utvrdili mlečnost od 68.31 kg. Nisku konzumnu mlečnost od 34 kg.

domaće merinizirane ovce potvrdjuje i Kozarovski i sar. (1992). Iste (1992) god.

Šokarovski i sar. izveštavaju o još nižoj komercijalnoj mlečnosti od 17.3 kg. sa

varijacijama od 13.54-21.00 kg. mleka. Todorovski i sar. (1996) kod dva soja

pramenke, ovčepoljski i šarplaninski utvrđuju laktacjisku mlečnost od 72.49 odnosno

57.2 kg.

Prosečna dnevna mlečnost po grlu u našim sadašnjim ispitivanjima na AM Farmi

iznosi 1.75 kg. mleka sa varijacima od max. 3.6 kg. mleka dnevno na početku

laktacijskog perioda i min. 0,3 kg. na kraju laktacije. Analizirajući dnevnu mlečnost po

mesecima, odnosno kontrolama, najveća prosečna dnevna mlečnost je evidentna u toku

prve kontrole 2,4 kg. mleka, a najniža u zadnjoj kontroli 0,67 kg. (Grafikon 2).

Analogno dnevnoj mlečnosti i prosečna mesečna mlečnost ide silazećom linijom od

samog početka, pa sve do kraja laktacije (72 kg, 68.7 kg, 63.3 kg, 59.7 kg, 53.7 kg, 56.7

kg, 50.1 kg, 41.4 kg, 20.1 kg)

Grafikon 2. Dinamika dnevne mlečnosti G r a p h 2 . D y n a m i c s o f d a i l y m i l k y i e l d

2,4 2,292,11 1,99

1,79 1,891,67

1,38

0,67

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

I II III IV V VI VII VIII IX

Kontrola

Control

Dn

evn

a m

lečn

ost

Da

ily m

ilk y

ield


Navedene informacije o mlečnosti domaćih nisko produktivnih pramenki ukazuju

na proizvodnu superiornost koju avasi rasa ima. Iz tih razloga, kao i od fakta da se avasi

rasa lako prilagodjava na razne klimatsko–geografske i odgajivačke prilike i sisteme od

nomadskih (Sirija, Jordan), ekstenzivnih (Turska, Iran, Irak, Quvait), pa sve do polu

intenzivnim i intenzivnim (Španija, Makedonija, Izrael) sto odredjuje avasi rasu za

glavnog melioratora u unapredjenju mlenosti.

Nacionalni program za razvoj ovčarstva u periodu 2000-2009 god. predvidja njeno

odgajivanje u čistoj krvi u nucleus stadima (sa najvećim stepenom selekcijske

aktivnosti) organizovanih kao polu otvoreni nukleusi, gde će se proizvoditi genetski

visoko vredni ovnovi namenjeni za ukrštanje sa ostalim domaćim populacijama ovaca,

radi dobijanja visoko vrednih meleza koji su se već pokazali kao odlična osnova za

proizvodnju mleka i mesa. Program bi se odvijao u reproduktivnim farmama.

Nacionalni program ne ide prema “pretapajucem” ukrštanju već prema jednokratnom

meleženju domaće populacije ovaca do F1 generacije sa avasi ovnovima, koji bi se

kasnije razmnožavali medju sobom, čime bi se na brz i jeftin način dobila visoko

mlečna populacija koja bi bila podvrgnuta selekcijskim zahvatima.

Naša istraživanja hemijskog sastava mleka na AM Farmi demanuju tezu da mleko

avasi ovaca sadrži manje mlečne masti od mleka domaće populacije. Rezultati do kojih

smo došli, primenom gerber metode (standardna metoda) je prosečan sadržaj mlečne

masti 8.32% (min.4.12 - max.11.5%), što je blizu onoga što je Epstain (1985) u Izraelu

utvrdio sadržaj mlečne masti od 7.54%. Skloni smo da razliku objasnimo kvalitativno i

kvantitativno boljoj paši u Makedoniju u odnosu na Izrael, što korespondira tvrdnjom da

sadržaj mlečne masti u mleku sa oko 80% zavisi od ishrane, a samo 20-tak % od

nasledja t.j. genotipa. Poznato je da koeficijent heritabiliteta sadržaja mlečne masti u

mleku nizak, svega 0.29 prema Barillet-u i sar. (cit. Petrovic M., 2000).

Uporedjeno sa prosečnim sadržajem mlečne masti od 5.41% kod ovčepoljskog soja

i 6.41% kod šarplaninskog Todorovski i sar. (1996), prosečan sadržaj mlečne masti u

mleku čistorasnih avasi ovaca ne samo što nije manji, nego je znatno veći i to za 53.8%

odnosno 29.8%.

Prateći plodnost, od ukupno 40 ojagnjenih ovaca dobili smo 40 jagnjadi, odnosno

100%, što je u okviru mogućnosti rase. Poznato je da je avasi rasa niskoplodna rasa, što

se selekcijskim merama teško i sporo popravlja Petrovic M. (2000). Gadzhiev je u Siriji

(cit. Epstain, 1985) zabeležio plodnost od 70-80 % (kod neselekcionisanog tipa avasi

ovaca), a Erokhin (cit. Epstain, 1985) u Turskoj kod lokalnog avasi tipa navodi plodnost

od 105-110%.

Prosečna telesna masa avasi jagnjadi pri zalučenju na AM Farmi iznosi 3.78 kg

(muška- 4.12, ženska –3.5 kg).

Zaključak

Na bazi ispitivanja sprovedenih 2003 god., koja je bila izuzetno sušna, vrela i

nepovoljna, razmera blizu elementarne nepogode od suše, na AM Farmi može se

zaključiti sledeće:

- prosečna dužina trajana laktacije kod ispitivane grupe od 40 čistorasnih avasi

ovaca iznosi 204 dana, sa varijacijama od 112 - 288 dana, sa napomenom da je jedna

jedina laktacija od 112 dana, prekinuta veštacki, zbog mehaničke povrede vimena (ne


genetski faktor) tako da bi rezultati bili drugačiji t.j. prosečna dužina bila bi 205 dana sa

varijacijama od 130-288 dana;

- laktacijska mlečnost u proseku iznosi 316 kg. mleka (posisano - 105,

komercijalno - 211 kg.), sa varijacijama od 125.8 - 564.25 kg. mleka. Ako gore

navedenu laktaciju koja je prekinuta ne genetskim faktorima zanemarimo, onda bi

raspon bio 195,95-564,25 kg;

- prosečna dnevna mlečnost iznosi 1,75 kg. po ovci, sa varijacijama od max.

dnevne mlečnosti od 3.6 lit. mleka u prvom mesecu laktacije, do min. dnevne mlečnosti

od 0,3 lit. mleka dnevno na kraju 9-tog meseca laktacije;

- prosečan sadržaj mlečne masti kod mleka za celu laktaciju iznosi 8.32%

(min.4.12% max.11.5%);

- plodnost u proseku iznosi 100%;

- prosečna telesna masa jagnjadi pri zalučenju iznosi 3.78 kg (muška - 4.12, ženska

- 3.5 kg).

Dobijeni proizvodni rezultati čistorasnih avasi ovaca u Makedoniju, su još jednom

potvrdili njenu izuzetno visoku proizvodnu superiornost za mleko, kao i da je u celosti

prilagodjena aklimatizovana i akomodovana u uslovima R. Makedonije, zbog čega je

odabrana za rasu kao meliorator u dugoročnom Nacionalnom programu za razvoj

ovčarstva u periodu 2000-2009 godine.

PRODUCTION TRAITS OF AWASSI SHEEP IN REPUBLIC OF

MACEDONIA

N. Pacinovski , Elena Eftimova

Summary

The milk yield of Awassi sheep in 2003 was investigated in this paper. Total of 40

purebreed sheep were controled in diferent lactation. The results of this examination

suggest that average lactation milk yield is 316 kg. (suckling - 105 kg., milking - 211

kg.) with variation between 125.8 - 564.25 kg. Average percent of milk fat during the

whole lactation period was 8.32% (min. 4.12% - max. 11.5%). The average daily milk

yield was 1.75 kg. The maximal average daily milk yield of 2.4 kg. was established

during the first control in January, the minimal average daily milk yield of 0.67 kg. was

established in September, the last month of lactation period. The average lenght of

lactation period during this year (2003) was 204 days with variation of 112-288 days.

The fertility of controled flock was 100%. The average of lamb birth weigth was 3.78

kg. (male- 4.12 kg., female - 3.50 kg.).

Key words: awassi, lactation, milk yield, milk fat, fertility, birth weights.


Literatura

1. AVENDANO JULIA (1999): Produccion de leche y queso de oveja. Perspectivas

para Chile. Informativo Agropecuario. Bioleche - Inia Quilamapu. Chile.

2. EPSTEIN H. (1985): The Awassi sheep with special reference to the improved

dairy type. FAO Animal production and health paper 57. Rome, Italy.

3. GOOTWINE E., GOOT M., LANDAU S. (1992): Genetic integration of dairy and

mutton sheep production using Finn, Romanov or Booroola crosses with the

Awassi fat-tail sheep. Animal Breeding Abstracts. 60 (7):564.

4. HINKOVSKI B. (1981): Metodi i uslovi stvaranja specijalizovanog mlecnog

ovcarstva u NR Bugarskoj preko sistema hibridizacije. Bugarska industrijska

izlozba, Beograd, YU.

5. KOZAROVSKI N., BELICOVSKI S., JORDANOVSKI N., CIZBANOVSKI T.

(1989): Proizvodni rezultati od tradicionalno i intenzivno odgleduvani ovci.

Godisen zbornik na ZF, kniga XXXV. Skopje, Makedonija.

6. Nacionalna odgleduvacka programa za stocarstvoto na R. Makedonija za periodot

od 2000 do 2009 godina. (2000): Ministerstvo za zemjodelstvo, sumarstvo i

vodostopanstvo na Republika Makedonija. Skopje, Makedonija.

7. PETROVIC M. (2000): Genetika i oplemenjivanje ovaca. Beograd. YU.

8. ROGAN I., GRANT T. (2001): Dairy Sheep - Production of Sheepmilk Powder.

RIRDC Publication, No 01/29, RIRDC Project No AWA-2A CCH-1A. Australia.

9. SOKAROVSKI J., KOZAROVSKI N., KOSTADINOVA JAGOTKA, KOCAREV

P. (1992): Proizvodni rezultati na nekoi pokrupni opstestveni ovcarski farmi vo

uslovi na R. Makedonija. Godisen zbornik na Zemjodelski Institut, kniga XII.

Skopje, Makedonija.

10. TODOROVSKI N., RISTEVSKI K., POPOVSKI K. (1973): Prilog poznavanju

mlecnosti awassi ovaca uslovljene laktaciskom krivom. 1973. Stocarstvo br. 5 - 6,

27:239 - 243. Zagreb, Hrvatska.

11. TODOROVSKI N., RISTEVSKI K., POPOVSKI K. (1979): Mlecnost i masnoca

mleka awassi ovaca na individualnom sektoru SR Makedonije. Stocarstvo, 33:267

- 275. Zagreb, Hrvatska.

12. TODOROVSKI N., PESEVA VESNA., PETEV A., DŽABIRSKI V., ABD

AHMED H. (1985): Mlečnost i masnoća mleka awassi ovaca i njihovih meleza na

novoformiranoj ovčarskoj farmi RIK "Sileks" Kratovo. Stocarstvo br. 11-12,

39:387 - 398. Zagreb, Hrvatska.

13. TODOROVSKI N., MICKOVSKI G., POPOVSKI K., KOZAROVSKI N. (1996):

Komparativni proizvodni prednosti na avasi rasata na ovci vo odnos na domasnite

pramenki. Sredba Fakultet-Stopanstvo` 1996. Skopje, Makedonija.

14. TOKOVSKI T., SOKAROVSKI J., JORDANOVSKI N. (1977): Prilog kon

poznavanjeto na mlecnosta kaj ovcite F1 generacija megu ovcepolskata ovca i

awassi ovnite. Socijalisticko zemjodelstvo, br 7-9. Skopje, Makedonija.


15. TOKOVSKI T., DZABIRSKI V., PETEV A. (1988): Prilog kon poznavanjeto na

proizvodnite osobini kaj meriniziranata ovčepolska ovca. Jubileen godisen zbornik

na ZF, kniga XXXIV. Skopje, Makedonija.

16. WELHAM M. (1975): Crossbreeding sheep for milk and meat in Mediterranean

environment. Spain.



KOZIJE MLIJEKO I KOZIJI SIREVI – OSNOVA ZA

PROIZVODNJU KVALITETNE HRANE1

Natalija Dozet, O. Maćej, Snežana Jovanović2

Sadržaj: Problemi proizvodnje i karakteristike kozijeg mlijeka i kozijih proizvoda

su obrađeni u ovom radu. U svijetu se povećava proizvodnja kozijeg mlijeka i kozijih

proizvoda, jer imaju značajnu ulogu u ljudskoj ishrani. U našoj zemlji posljednjih

nekoliko godina «vraća» se kozarstvo i prerada kozijeg mlijeka u sireve. U tabelarnim

pregledima su date karakteristike sastava kozijeg mlijeka i proizvoda od kozijeg

mlijeka. Istaknuti su najbitniji faktori koji utiču na hranidbenu vrijednost i na

tehnološka svojstva ovog mlijeka. Dat je prikaz autohtone prerade kozijeg mlijeka,

istaknuta je potreba daljeg izučavanja autohtone proizvodnje i neophodnost podizanja

ove tehnologije na viši nivo. Oživljavanjem kozijeg mljekarstva potrebno je izvršiti

tipizaciju proizvoda i uspostaviti norme kvaliteta.

Ključne riječi : kozije mlijeko, koziji sirevi, «koziji» miris i ukus, tipizacija.

Uvod

Proizvodnja kozijeg mlijeka i kozijih prerađevina je važan problem u cijelom

svijetu o kojem se diskutovalo i raspravljalo na mnogim nacionalnim i međunarodnim

sastancima. Rezultati ovih dogovora su doveli do povećanja broja mliječnih koza i

proizvoda od kozijeg mlijeka. Prema podacima FAO iz 2001. godine cit. Haenlein

(2004) proizvodnja kozijeg mlijeka u svijetu je bila (1.000 Mt) – 1980. godine – 7.720,

a 1999. godine – 12.161. Karakteristično je povećanje količine mlijeka, a time i kozijih

prerađevina. Smatra se da je proizvodnja kozijeg mlijeka mnogo veća, nego što se daje

u zvaničnim podacima. Soryal i sar. (2003) iznosi podatke da se u svijetu povećala

populacija koza za 52% za posljednih 20 godina, a povećanje kozijeg mlijeka za 69%.

Morgan i sar. (2003) iznosi podatke da se u Evropi proizvede više od 2 miliona tona,

što odgovara oko 17% svjetske proizvodnje kozijeg mlijeka. Zemlje Mediterana

proizvode oko 50% kozijeg mlijeka u Evropi.

Najveći dio kozijeg mlijeka se troši za direktnu upotrebu. U Evropi najviše se

upotrebljava za tradicionalnu preradu, naročito u zemljama Mediterana, a u sjevernoj

Evropi se povećava potražnja za ovim proizvodima. Zemlja koja je najviše učinila u

industrijskoj i farmerskoj proizvodnji kozijih proizvoda, naročito sireva, je Francuska

1 Pregledni rad –Review paper 2 Dr Natalija Dozet, redovni profesor u penziji, Poljoprivredni fakultet, Sarajevo; dr Ognjen Maćej, redovni

profesor, dr Snežana Jovanović, docent, Poljoprivredni fakultet, Zemun - Beograd

Natalija Dozet, O. Maćej, Snežana Jovanović 148

koja je razvila preradu, trgovinu, popularizaciju nauke, i kao takva služi kao primjer u

razvijanju kozarstva i kozijeg mljekarstva.

Koza je više od drugih mliječnih životinja snabdjevač mlijekom i mliječnim

proizvodima seoskog stanovništva. Potreba za ovim mlijekom se povećava u težim

uslovima života, te ostaje stara izreka «da je koza krava siromašnih ljudi».

Kozarstvo i proizvodnja kozijeg mlijeka je do 1945. godine bila u našoj zemlji

značajna grana stočarske proizvodnje. U toku rata, a posebno donošenjem zakona o

zabrani držanja neplemenitih koza iz 1947. godine, drastično se smanjio broj koza i

količina kozijeg mlijeka. Migracija stanovništva selo-grad i druge okolnosti doveli su

do velike stagnacije ove grane stočarske proizvodnje, a kozije mlijeko i proizvodi od

kozijeg mlijeka nestaju sa tržišta. Mogućnost držanja koza u štalskom uzgoju nije

obezbijedila razvijanje proizvodnje kozijeg mlijeka, i ona je svedena na minimum.

Donošenjem izmjene zakona o držanju koza, počinje da se razvija kozarstvo, a na

tržištu se skromno javljaju proizvodi od kozijeg mlijeka. U jednom periodu razvijalo se

kozarstvo na većim farmama (Dimitrovgrad, Sjenica), ali je ta proizvodnja, nažalost

ugašena. Danas se lagano vraća kozarstvo, najvećim dijelom u domaćinstvima, gdje se

kozije mlijeko jednim dijelom koristi za direktnu upotrebu ili se prerađuje u domaće i

autohtone proizvode, naročito sireve(Dozet i sar., 1987a, 1987b, 1987c, 1995, 2000,

Maćej i sar., 1992, Mehaia, 1986, 2002).

Karakteristike kozijeg mlijeka

Za kozije mlijeko je svojstvena bijela boja, ukus je malo slatkast, sa

karakterističnim mirisom. Nedostatak karotina u kozijem mlijeku utiče na izrazito bijelu

boju mlijeka i mliječnih proizvoda, naročito sireva.

Prirodna kiselost kozijeg mlijeka uzrokovana proteinima, mineralnim materijama i

organskim kiselinama je nešto niža nego kod kravljeg mlijeka. Autori Jaouen (1977),

Veinogluo i sar., cit. Juarez (1986), Anifantakis (1986), Boroš (1986), Barbosa i sar.

(1986) i Morgan i sar. (2003) ocjenjuju da se kiselost kozijeg mlijeka kretala od 6.2 –

8.8 0SH. Biološka i energetska vrijednost kozijeg mlijeka je približna vrijednostima

kravljeg mlijeka, a ima i neke prednosti. Jedna od tih vrijednosti je sitnija i bolje

raspoređena masna kuglica kozijeg mlijeka, koja se bolje i brže probavlja u organizmu.

Posmatrano kroz vrijednost u ljudskoj ishrani kozije mlijeko je potrebno sagledati

sa dva stanovišta. S jedne strane je sastav i vrijednost pojedinih komponenti kozijeg

mlijeka, a sa druge strane efikasnost sa fiziološkog stanovišta, što pruža kompletnu

sliku kvaliteta kozijeg mlijeka i mliječnih proizvoda u ishrani ljudi (Dozet, 1984,

Haenlein, 2004).

Sastav i svojstva kozijeg mlijeka

Na početku laktacije, koziji kolostrum sadrži imunoglobuline i druge supstance

koje štite mladunče od oboljenja. Napomenuli smo da kozije mlijeko nema karotina, ali

ga ima u kolostrumu, što uz ostali kvalitet doprinosi njegovoj visokoj vrijednosti za

mladunče.

Sastav kozijeg mlijeka je karakterističan, a zavisi od niza faktora (Parkash i

Janness, 1968). Osnovni faktor uz ishranu je laktacija (Medan, 1982). U toku

Kozije mlijeko i koziji sirevi – osnova za proizvodnju kvalitetne hrane 149

laktacionog perioda poslije kolostralnog perioda, povećava se količina mlijeka. Mast i

proteini prate krivulju laktacije. Kod najveće količine mlijeka, nizak je sadržaj masti, a

nešto veći sadržaj proteina. Opadanjem količine mlijeka povećava se sadržaj masti i

proteina. Ako se mlijeko odmah iza kozenja upotrebljava za proizvodnju sira, najčešće

se ne može postići sadržaj masti u suvoj materiji od 45%. Na kvalitet kozijeg mlijeka

utiču i drugi mnogobrojni faktori. Sastav i svojstva kozijeg mlijeka su izučavali brojni

autori, a rezultati pojedinih ispitivanja su dati u tabeli 1.

Tabela 1. Sastav i kozijeg mlijeka

Table 1. Composition of goat milk

Autori/

Authors

Zemlje/

Countries

Sastav u %/ Composition in %

SM/TS Mast/

Fat

Proteini/

Proteins

Kazein/

Casein Alb+gl

Laktoza/

Lactose

Pepeo/

Ash

Kiselost/

Acidity

Veisseyere

(39)

12.5-

14.5

3.5-

5.0 - 3.0-3.2

0.5-

0.7 4.0-5.0

0.7-

0.9 -

Gorbatova

(21) 13.2 4.30 3.60 3.0 - 4.5 0.85 -

Aristova i

sar. (25) 12.7 4.2 3 2.5 0.5 4.5 0.8 -

Juarez

(24)

Španija/

Spain

13.19-

14.80

4.44-

6.94 3.45-3.73 2.07-2.33 - - - -

Boroš (6) Češka/

Czech 13.1 4.30 3.74 - - 4.81 0.72 7.00SH

Barbosa i

sar. (4)

Portugal/

Portugal 12.1 3.60 3.30 2.50 - 4.60 0.80 -

Quito (35) Peru/Peru 14.1 4.60 - 3.0 - - - 170D

Mehaia i

Kladragy

(29)

Saudijska

Arabija/

Saudi Arabia

12.75 3.3 4.10 - - 4.49 0.8 -

Soryal i

sar. (37) SAD/USA 10.62 3.00 2.95 4.16 - - - -

Morgan i

sar. (33)

Grčka/

Greece

13.1-

13.6

4.42-

5.15 3.5-3.69 - - 3.74-3.85

0.72-

0.76 170D

Portugal/

Portugal 12.8 4.27 3.4 - - 4.21 0.78 160D

Francuska/

France

11.6-

11.8

3.4-

3.85 3.23-3.26 - - 4.54-4.56 0.78 14-160D

Rezultati analiza dati u tabeli 1. pokazuju vrijednosti kozijeg mlijeka ispitanog na

raznim područjima i uslovima držanja. Vrijednosti suve materije, najvećim dijelom, su

između 11-13%, sadržaj masti je varijabilan od 3-6%, a proteina od 3-3.7%. Sadržaj

laktoze i pepela je u karakterističnim granicama. Opšta je ocjena da sastav i svojstva

mlijeka, uz ostale faktore zavise i od područja i klime gdje se životinja uzgaja.

Kozije mlijeko uz dobar hemijski sastav posjeduje i druga pozitivna svojstva.

Glavna karakteristika mliječne masti je veći procenat sitnijih masnih kuglica prosječne

vrijednosti 2.4-2.67 m (Dozet i sar., 1974). One djeluju na sporije i slabije izdvajanje

pavlake na površini mlijeka, utiču na stvaranje mekšeg gruša, te time doprinose boljoj

probavljivosti i većem stepenu iskorištenja u organizmu. Kozije mlijeko sadrži više


niskomolekularnih i isparljivih masnih kiselina, koje mu daju specifičan ukus i miris. Po

svome sastavu, osobinama i biološkoj vrijednosti kozije mlijeko je punovrijedna

namirnica i predstavlja kvalitetnu hranu za ljude. Neophodno je napomenuti da je koza

sa svojim skromnim životnim potrebama nezamjenljiva u uslovima stresa i nedostatka

hrane, jer je malo životinja koje se tako brzo mogu prilagoditi, razvijati i dati mlijeko

neophodno za ishranu ljudi.

Tehnološki faktori i uticaj na kozije mlijeko

Svježe kozije mlijeko tehnološki ne zaostaje za kravljim mlijekom, osim izdvajanja

u surutku sitnih masnih kapljica i sporijeg usiravanja. Međutim ovo svojstvo doprinosi

mekoći i karakterističnim svojstvima kozijih sireva. Kazein kozijeg mlijeka sa sirišnim

enzimom daje manje čvrst gruš od kravljeg i ovčijeg mlijeka, te se bolje i lakše vari, što

doprinosi boljoj probavljivosti.

U radovima novije literature su karakteristična ispitivanja na tehnološkim

zahvatima koji mogu da očuvaju «koziji» ukus i miris mlijeka i kozijih proizvoda. To su

termički tretmani, niske i visoke temperature, metode visokog pritiska na mlijeko radi

smanjenja mikroflore, te promjene koje se javljuju poslije primjenjene homogenizacije i

ultrafiltracije u proizvodnji kozijih sireva. Morgan i Gaborit (2001) izučavajući tipičan

ukus i miris proizvoda od kozijeg mlijeka utvrdili su da pojedini tehnološki procesi

utiču na razvoj «kozijeg» ukusa. Na smanjenje ovog ukusa i mirisa najviše djeluje

obiranje masti i termički tretman mlijeka, usljed čega dolazi i do smanjenja aktivnosti

lipaze. Tehnološki procesi koji pojačavaju ukus su hlađenje i homogenizacija mlijeka.

Kod hlađenja dolazi do koncentracije masnih kiselina, javlja se i gorak ukus, naročito

kod primjene homogenizacije. Buffa i sar. (2001a) su izučavali uticaj pasterizacije i

visokog pritiska na kozije mlijeko. Obe metode su djelovale na visok stepen smanjenja

mikroorganizama u kozijem mlijeku, a termički tretman je uticao na usporavanje

djelovanja sirila. Buffa i sar. (2001b) ispitivali su termičku stabilnost kozijeg mlijeka.

Cappellas i sar. (2001) su tretirali svježe mlijeko visokim pritiskom (MATO-sistem) i

proizvodili mladi sir. Mada nisu dobili primjetne promjene na strukturi sira, smatraju da

se ova metoda treba i dalje primjenjivati i analizirati. Trujillo i sar. (2003) su ispitivali

proteolizu mladih sireva proizvedenih od svježeg, pasterizovanog i mlijeka tretiranog

visokim pritiskom. Postigli su da visoki pritisak inaktivira mikrofloru, da ne izaziva

značajne modifikacije u procesu zrenja i kod osobina gotovih kozijih proizvoda. Mehaia

i Kladragy (1998) su istraživali fizičko-hemijske i tehnološke osobine obranog kozijeg

mlijeka. Mehaia (2002) je pratio proizvodnju Domiati sira od kozijeg mlijeka,

ohlađenog, pasterizovanog, ultrafiltriranog i od retentata. Allagio i sar. (2000) izučavali

su uticaj temičkog tretmana na koagulaciju kravljeg i kozijeg mlijeka. Kod kravljeg

mlijeka se sa povećanjem temperature progresivno produžavalo vrijeme koagulacije.

Kod kozijeg mlijeka produžavalo se vrijeme koagulacije, ali se različito ponašalo kod

pojedinih rasa. Gaborit i sar. (2001) su ispitivali proces zrenja i djelovanje lipolize u

toku svih tehnoloških procesa. Tehnološki faktori značajno utiču na proces dobijanja

kozijih proizvoda, a posebno na očuvanje «kozijeg» ukusa i mirisa.


Proizvodnja kozijih sireva

Prerada kozijeg mlijeka u sireve ima veoma dugu tradiciju, a koziji sirevi su bili, a i

danas su važan elemenat u ishrani stanovništva. U pojedinim zemljama učešće kozijeg

mlijeka u proizvodnji sira je značajno. U Francuskoj koziji sirevi su zastupljeni sa preko

90 vrsta.

U našim, sadašnjim uslovima proizvodnja kozijih sireva je ograničena. Realizacija

na tržištu je skromna. Takvi uslovi proizvodnje i prodaje kozijih proizvoda nisu mogli

značajnije da utiču na razvoj kozarstva i kozijeg mljekarstva. Međutim, počinju se

javljati novi proizvođači kozijeg mlijeka i sireva od kozijeg mlijeka. Gubitkom tradicije

proizvodnje javljaju se proizvodi neodređenog kvaliteta. Oživljavanjem kozijeg

mljekarstva neophodno je izvršiti tipizaciju sireva i uspostaviti norme kvaliteta.

Koziji sirevi su poznati od najstarijih vremena i bili su važan elemenat u ishrani

stanovnika. U svijetu je raširena proizvodnja specifičnih kozijih sireva i veoma su

cijenjeni. U zemljama Balkana kao i našoj zemlji proizvode se koziji sirevi: u Grčkoj

«Feta» od kozijeg mlijeka, u Bugarskoj Bjalo sirenje, a u Turskoj uz bijele sireve i

Sunme (rastegnuti), sir Çokelet (posni) i drugi koziji proizvodi, a u Makedoniji bijeli

sirevi.

Za kozije sireve je karakteristično da se javljaju u obliku: bijelih sireva u salamuri,

polutvrdih i tvrdih sireva. Tvrdi i polutvrdi su obično malog obima, a njihova težina se

kreće od 60 g do 1.5 kg. Javljaju se u raznim oblicima (okrugli, piramida i dr.), a kora

sira može biti bojena, obložena biberom, prahom od drveta, i naročito aromatskim

materijama, sa spoljnim plijesnima i dr.

U tehnološkom procesu proizvodnje, naročito u prvim etapama procesa imaju

zajedničkih karakteristika. Razlike počinju naročito pred stavljanje sira u kalupe, kod

procesa i dužine zrenja, te se proizvode meki, bijeli, zreli, suvlji, sa čvršćom

konzistencijom. Sirevi mekog tijesta su sa blažim mirisom i ukusom; oni sa suvljim

tijestom i sa dodacima imaju izraženiji ukus, često sa pikantnim i karakterističnim

ukusom za kozije sireve. Prerada kozijeg mlijeka je najvećim dijelom sezonskog

karaktera, a glavna proizvodnja je u proljeće i ljeto. Produžetak proizvodnje negdje se

primjenjuje promjenom laktacionog perioda i tehnološkim metodama. Jedna od tih

metoda je zamrzavanje sirne grude.

Autohtoni koziji sirevi

Izučavanje autohtonih kozijih sireva je bilo najvećim dijelom na Dinarskom

sistemu i na Primorju. Danas se zadržala prerada kozijeg mlijeka na užim područjima i

u malim količinama. U stručnoj literaturi i anketirajući proizvodnju na terenu u našoj

zemlji se proizvode uglavnom dva tipa sira. tvrdi koziji sir koji se upotrebljava svjež, ili

se stavlja u ulje i čuva za dužu upotrebu i meki bijeli sirevi koji zriju u salamuri.

Karakteristika tehnologije tvrdog sira je da se vrši intenzivna obrada sirnog tijesta u

surutki, do potpunog sljepljivanja sirne grude, zatim presovanje sira i suho soljenje.

Bijeli sirevi se rade po tehnologiji za kravlje i ovčije sireve. Prema podacima

(Zdanovski, 1947) i (Dozet i sar., 1996) na području Crne Gore radi se specifični

Krajinski sir, zatim tvrdi i tvrdi sir iz ulja. Od kozijeg mlijeka se izrađuje i Njeguški sir,


sir iz mješine i skorup. Na području Hercegovine i Primorja radi se tvrdi i tvrdi sir u

ulju. Na području Srbije na Sjenici se proizvodio sir u tipu «Feta», a na području Niša i

u niškoj mljekari bijeli sir i kačkavalj od kozijeg mlijeka.

Da bi prikazali kvalitet mliječnih proizvoda od kozijeg mlijeka dajemo tabelarni

pregled kozijih prerađevina na području Balkana.

Tabela 2. Sastav kozijih proizvoda sa područja Balkana

Table 2. Composition of goat products from Balkans area

Autori/ Authors

Područje/ Area

Vrsta

proizvoda/

Product type

Vlaga/

Moistu

re

Mast/ Fat

Mast u

SM/Fat

in TS

Proteini/ Proteins

Pepeo/ Ash

NaCl

Mliječna

kiselina/ Lactic

acid

Dozet (12)

Trešnjevo Njeguški 32.50 - 48.80 28.82 4.70 2.82 0.859

Nikšić Kajmak 46.0 43.50 80.59 7.72 3.11 2.19 0.302

Brač Tvrdi 41.2 26.00 44.21 27.19 3.65 - 0.306

Pelješac Mlad 49.8 24.25 48.31 22.61 2.79 1.13 1.759

Pelješac Iz ulja 36.2 28.50 44.67 30.48 4.16 2.65 0.581

Čizbanovski

i sar. (10)

Makedonija/

Macedonia Belo sirenje

57.80-

59.61

21.27-

23.15 -

13.04-

13.2 -

3.43-

4.39

0.09-

0.108

Baltadžieva

(3)

Bugarska/

Bulgaria Bijeli sir 52-53 - 47-50 - - - -

Biçer i sar.

(5)

Turska/

Turkey Bijeli sir 42.90 28.00 - 16.80 2.30 10.30 -

Anifantakis

(2)

Grčka/

Greece Feta

52.5-

55.0 18-20 - - - - -

PIK «Pešter»

(1997) Sjenica Tip «Feta»

52.50-

55.02

22.14-

23.22

50.78-

51.68 - - - -

Dozet i sar. (18)

Crna Gora/ Montenegro

Njeguški 33.40 32.50 48.80 28.82 4.76 2.82 0.859

Krajinski 53.60 22.50 48.49 20.09 3.95 2.67 0.280

Masni iz

mješine 41.10 25.30 42.95 28.40 5.09 2.42 0.530

Skorup 18.20 71.25 87.10 7.26 2.39 2.02 0.260

Hercegovina i Primorje

Tvrdi iz ulja 36.48 29.63 46.71 29.14 3.15 3.76 1.76

Medan i sar. (28)

Hercegovina Tvrdi iz ulja 33.23 32.88 49.17 27.45 4.50 5.58 0.95

Prema prikazanim rezultatima sireve možemo grupisati u meke i tvrde, a sadržaj

masti u suvoj materiji i proteina ukazuju na kvalitetnu vrijednost ovih proizvoda.

Autohtoni koziji sirevi, naročito tvrdi su manjeg obima, a pojedini i specifičnog oblika.

Dobijeni rezultati i dosadašnja izučavanja kozijih proizvoda upućuju na dalje

snimanje autohtonih kozijih sireva i skorupa, izučavanje tehnologije na čijoj bi se

osnovi mogli raditi kvalitetni proizvodi od kozijeg mlijeka. Na toj osnovi je realno

očekivati da će se stvoriti nova prerada mlijeka na obnovljenoj tehnologiji i da će se

javiti zaboravljena imena za autohtone kozije sireve.


Zaključak

Prema karakteristikama kozijeg mlijeka i kozijih sireva dolazi se do zaključka da su

to veoma vrijedni mliječni proizvodi, koji po kvalitetu i senzornim svojstvima ne

zaostaju za proizvodima od ovčijeg i kravljeg mlijeka. Prema regionalnoj

rasprostranjenosti i potrošnji kozijeg mlijeka i proizvoda od kozijeg mlijeka se vidi da je

njihovo učešće na tržištu ograničeno, a na nekim područjima ih uopšte nema. Potreba za

stvaranjem specifičnih proizvoda od kozijeg mlijeka i proširenjem asortima postoji.

Koristeći znanje o autohtonoj preradi kozijih sireva i primjenjujući bogato iskustvo

drugih zemalja, potrebno je ostvariti preradu kozijeg mlijeka u sireve u većem obimu i

organizovano, i da oni postanu sastavni dio asortimana mliječnih proizvoda.

GOAT MILK AND GOAT CHEESES – BASIS FOR QUALITY

FOOD PRODUCTION


Summary

Production problems and characteristics of goat milk and goat products are treated

in this paper. Due to signifacant role in human nutrition, goat milk and goat products

production increases in many countries in the world. In our country, goat breeding and

milk processing into cheeses are slowly returning. Characteristics of goat milk and goat

products composition are given in tabels. The most important factors that influence

nutritional value and technological properties of goat milk are emphasized.

Autohthonous production and necessity of lifting this production on higher ground, was

underlined. By reviving goat diary, it is necessary to accomplish standardization of

these products and establish standards of quality.

Key words: goat milk, goat cheeses, «goat» aroma and taste, standardization

Literatura

1. ALLAGGIO V., CAPONIO E., PASQUALONE A., GOMES T. (2000): Effect of

heat treatment on the rennet clotting time of goat and cow milk. Food chemistrz 70

(2000) 51-55.

2. ANIFANTAKIS E. M. (1986): Manufacture of feta cheese. Bulletin of the

international Dairz Federation No202. Seminar on production and utilization of

ewe’s and goat’s milk. Athens, Greece, sept. 1985: 131-132.

3. BALTADIJEVA M. (1995): White brined cheesefrom goat’s milk, Seminar on:

Production and utilisation of Ewes and Goat’s milk, Limin-Hersonissos, Greece.


4. BARBOSA M., MIRANDA R. (1986): Physico-chemical and microbiological

characteristics of goat’s milk in Portugal. Bulletin of the international Dairz

Federation No202, 84-89.

5. BIÇER O., GÜLER M. B., KESKIN M., KAYA S. (1995): Goat production and

some tradicional goat’s milk products with special reference to Hatay region of

Tyrkey, IDF, Limin, Creete, Greek, apstract 72.

6. BOROŠ V. (1986): Influence of the lactation period on variations in the levels of

certain components of bulked goat’s milk. Bulletin of the international Dairy

Federation No202, 81-83.

7. BUFFA M. N., TRUJILLO A. J., PAVIA MARTA, GUAMIS B. (2001a):

Changes in textural, microstructural and colour characteristics during of cheeses

made from raw, pasteurized or high-pressure-treated goat’s milk. International

Dairy Journal 11 (2001) 927-934.

8. BUFFA M., GUAMIS B., MARTA PAVIA, TRUJILLO A. J. (2001b): Lipolysis

in cheese made from raw, pasteuriyed or high-pressure-treated goat’s milk.

International Dairy Journal 11 (2001) 175-179.

9. CAPELLAS M., MOR-MUR M.,SENDRA E., GUAMIS B. (2001): Effect of

high-pressure processing on physico-chemical characteristics of fresh goat’s milk

cheese (Mato). International Dairy Journal 11 (2001) 165-173.

10. ČIZBANOVSKI T. S., SRBINOVSKA S., BELIČOVSKI S. (1994): Fizičko-

hemijski promeni na kozje belo meko sirenje vo tekat na zrenato. Godišen zbornik

na zemljodelski fakultet, Skopje 39; 177-178.

11. DOZET N., STANIŠIĆ M., SUMENIĆ S., PARIJEZ S. (1974): Kvalitet ovčijeg i

kozijeg mlijeka na brdsko-planinskom području. Poljoprivredno znanstvena

smotra, Zagreb, XXXI (XLI): 65-74.

12. DOZET N. (1982): Proizvodnja kozijih sireva. Seminar iz kozarstva,

Jugoslovenski odbor za unapređenje ovčarske i kozarske proizvodnje, Institut za

stočarstvo Beograd-Zemun Polje. Dimitrovgrad, 47-51.

13. DOZET N. (1984): Kozije mlijeko u ishrani stanovništva. Zadružni savez

Jugoslavije, Savjetovanje o kozarstvu. Lištica, 1-9.

14. DOZET N., STANIŠIĆ M., BIJELJAC S., GUTIĆ M. (1987a): Kozije mlijeko i

proizvodnja sireva, Zbornik Biotehnološke fakultete, Simpozij: Sodobna

proizvodnja in predelava mleka. Portorož, suplem 11, 805-816.

15. DOZET N., ČAUŠEVIĆ Z., STANIŠIĆ M., BIJELJAC S., GUTIĆ M. (1987b):

Problemi proizvodnje ovčijeg i kozijeg mlijeka u Bosni i Hercegovini i problemi

razvoja. Vlašić, 31-34.

16. DOZET N., STANIŠIĆ M., BIJELJAC S. (1987c): Prerada ovčijeg i kozijeg

mlijeka. Savetovanje: ovčije i kozije mljekarstvo. Sarajevo-Vlašić, 99-103.

17. DOZET N., PUĐA P., MAĆEJ O., JOVANOVIĆ S., MIKULJANAC A. (1995):

Autohthonous Yugoslav ewe and goat dairy products from Dinara mountain

system. Production and utilization of ewe and goat’s milk, CIRVAV seminar.

Crete (Greece).

18. DOZET N., ADŽIĆ N., STANIŠIĆ M., ŽIVIĆ N. (1996): Autohtoni mlješni

proizvodi. Poljoprivredni institut, Podgorica, Silmir, Beograd.

19. DOZET N., MAĆEJ O., JOVANOVIĆ S. (2000): Bijeli sirevi u salamuri od

kozijeg mlijeka. Arhiv poljoprivrednih nauka 61, 211, 343-356.


20. GABORIT P., MENARD A., MORGAN F. (2001): Imact of ripening strains on

the typical flavour of goat cheeses. Elsevier, International Dairy Journal 11, 315-

325.

21. GORBATOVA K. K. (1980): Biohemija moloka i moločnjih produktov. Pišćevaja

promišlenost. Moskva.

22. HAENLEIN G. F. W. (2004): Goat milk in human nutrition. Elsevier, Small

Ruminant Research 51, 155-163.

23. LE JAOUEN J. C. (1977): Le fabrication du fromage de chèvre fermier.ITOVIC,

Paris

24. JUAREZ M. (1986): Physico-chemical characteristics of goat’s milk as distinct

from those of cow’s milk. Bulletin of the international Dairy Federation No202, 54-

67.

25. KOSTIN-redaktor, ARISTOVA I SAR., (1986): Sastav i svojstva moloka kak syrja

dlja moločnoj promišlenosti. Spravočnik, Agropromizdat, Moskva.

26. MAĆEJ O., NIKETIĆ G., MIKULJANAC A. (1992): Uticaj kvaliteta sirovine na

mogućnost dalje prerade kozijeg mleka. Savetovanje, unapređenje govedarstva,

ovčarstva i kozarstva u cilju veće proizvodnje mleka. Savez poljoprivrednih

inžinjera i tehničara Jugoslavije. Niška Banja, 179-182.

27. MEDAN N. (1982): Sastav i svojstva kozijeg mlijeka kroz laktaciju. Doktorska

disertacija, Poljoprivredni fakultet, Sarajevo.

28. MEDAN N., DOZET N., GUTIĆ M., STANIŠIĆ M., BIJELJAC S. (1987):

Proizvodnja i prerada kozijeg mlijeka. Elaborat, Fond za naučni rad, Istraživački

razvojni institut, Mostar.

29. MEHAIS M. A., EL. KLADRAGY S. M. (1998): Physicochemical characteristics

and rennet coagulation time of ultrafiltered goat milk. Elsevier science, Food

chemistry vol 62, No3,257-263.

30. METIN A. (1986): Varietes and quality of dairy products, especially cheeses in

Turkey. Mljekarstvo 37, 137-142.

31. MEHAIA M. A. (2002): Manufacture of fresh soft cheese (Domiati-type) from

ultrafiltered goat’s milk. Elsevier, Food chemistry 79, 443-452.

32. MORGAN F., GABORIT P. (2001): The typical flavour of goat milk products:

tehnological aspects. International Journal of Dairy Technology, vol 54, No1

33. MORGAN F., MASSOURS T., BARBOSA M., ROSEIRA L., RAVASCO F.,

KANDARAKIS J., BONNIN V., FISTAKORIS M., ANIFANTAKIS E.,

JAUBERT G., RAYNAL-LJUTOVAC K. (2003): Characteristics of goat milk

collected from small and medium enterprises in Greece, Portugal and France.

Elsevier, Small Ruminant Research 47, 39-49.

34. PARKASH S., JANNESS R. (1968): The composition and characteristics of goat’s

milk. A review: Dairy Sci. 30 (2) 67087.

35. QUITO M., ESPINOSE L., VOLTE E. (1986): Chemical and microbiological

evaluation of fresh cheese made at traditional and modern goat farms near Lima-

Peru. Bulletin of the international Dairy Federation, No202, 148-150.

36. SORYAL K. A., ZENG S. S., MIN B. R., HART S. P. (2003): Effect of feeding

treatments and lactation stages on composition and organoleptic quality of goat

milk Domiati cheese. Elsevier, Small Ruminant Research.


37. SORYAL K. A., ZENG S. S., MIN B. R., HART S. P., BEYENE F. A. (2003):

Effect of feeding systems on composition of goat milk and yield of Domiati

cheese. Elsevier, Small Ruminant Research.

38. TRUJILLO A. J., BUFFA M., CASALS J., FERNANDES P., GUAMIS B. (2002):

Proteolysis in goat cheese made from raw, pasteurized or pressure-treated milk.

Innovative Food Science and Emerging technologies 3, 309-319.

39. VEISSEYRE R. (1975): Technologie du lait. La maison rustique, Paris

40. ZDANOVSKI N. (1947): Ovčje mljekarstvo, Zagreb



KARAKTERISTIKE AUTOHTONE PROIZVODNJE

HOMOLJSKOG BELOG SIRA U SALAMURI1

Snežana Jovanović, M. Barać, O. Maćej2

Sadržaj: Cilj ovog rada je bio da se istaknu najvažnije karakteristike autohtone

tehnologije Homoljskog sira. Snimanje autohtone tehnologije Homoljskog sira izvršeno

je metodom anketiranja u 6 domaćinstava na planini Beljanica. Homoljski sir se

izrađuje od ovčijeg mleka i odlikuje se visokim sadržajem masti u suvoj materiji

(54.99%) i prema tom parametru kvaliteta spada u grupu punomasnih sireva. Prema

sadržaju vode u bezmasnoj materiji sira (67.53%) pripada grupi mekih sireva. Senzorne

karakteristike: ukus, miris i boja bili su tipični za sireve izrađene od ovčijeg mleka.

Visok stepen kiselosti i niska pH vrednost bili su karakteristični za grupu belih sireva u

salamuri, u koju spada i Homoljski sir.

Ključne reči: autohtona proizvodnja, beli sirevi u salamuri, ovčije mleko

Uvod

Beli sirevi u salamuri čine veliku grupu sireva koji su široko rasprostranjeni u

svetu. Karakteristika ovih sireva je zrenje i čuvanje u salamuri. Opšte karakteristike

ovih sireva su povećana kiselost, oštro-slan ukus, kao i zbijena, monolitna i lomljiva

konzistencija (Dozet, 2004, Dozet i sar., 1996a,1996b, 1998, 2000, 2002a, 2002b, 2004,

Maćej i sar., 2000, Pudja i sar., 1994).

Proizvodnja mleka na brdsko-planinskim područjima vezana je pre svega za izradu

autohtonih mlečnih proizvoda, a posebno mesto pripada belim sirevima u salamuri. Na

teritoriji Srbije, u okviru brdsko-planinskog područja, ovi sirevi se izrađuju autohtonom

tehnologijom u domaćinstvima, ili u periodu od aprila do kraja oktobra u kolibama

(bačije, katuni, stanovi). To su uglavnom geografski uokvirena područja, a ovakva vrsta

proizvodnje ima karakteristike zanatske prerade mleka.

Homoljski beli sir u salamuri se autohtono proizvodi od svežeg ovčijeg mleka, ili

od mešanog ovčijeg i kravljeg mleka u tipu Homoljskog sira. Proizvodnja je

karakteristična za područje Istočne Srbije, naročito obronke Homoljskih planina, u

vreme ispaše ovaca.

1 Izvorni naučni rad - Original scientific paper 2 Dr Snežana Jovanović, docent, dr Miroljub Barać, docent, dr Ognjen Maćej, redovni profesor,

Poljoprivredni fakultet Zemun-Beograd.

Snežana Jovanović, M. Barać, O. Maćej 158

Materijal i metode rada

Ispitivanja su obuhvatila snimanje autohtone tehnologije izrade Homoljskog sira.

Snimanje autohtone tehnologije i načina proizvodnje vršeno je anketiranjem u 6

domaćinstava, koja su odabrana metodom slučajnog uzorka na području planine

Beljanica.

Svi uzorci sireva izrađeni su od ovčijeg mleka.

Izvršene su sledeće analize sireva:

Sadržaj suve materije standardnom metodom sušenja na 102±10C (Carić i sar.,

2000);

Sadržaj mlečne masti metodom po van Gulik-u (Carić i sar., 2000);

Sadržaja ukupnog azota metodom po Kjeldahl-u (Carić i sar., 2000);

Sadržaj rastvorljivih azotnih materija metodom po van Slyke i Hart-u (Pejić i

Đorđević, 1963);

Sadržaj azota primarnih i sekundarnih produkata razgradnje proteina

modifikovanom metodom po Đorđević-u (Pejić i Đorđević, 1963);

Sadržaj NaCl u siru metodom po Mohr-u (Pejić i Đorđević, 1963);

Određivanje titracione kiselosti mleka metodom po Soxhlet-Henkel-u (Carić i

sar., 2000);

Određivanje pH vrednosti pomoću pH-metra sa kombinovanom elektrodom,

model Sentron 1001;


Osnovni principi tradicionalne proizvodnje Homoljskog sira

Na osnovu obavljene ankete osnovni principi tradicionalne proizvodnje

Homoljskog sira mogu se prikazati na sledeći način:

1. Mleko: Ovčije

2. Priprema i podsiravanje mleka:

Mleko se procedi, podsirava se sveže bez dogrevanja Temperatura podsiravanja

je prosečno 30 oC.

3. Vreme podsiravanja:

1.5-4 sata

4. Samopresovanje i presovanje:

Gruš se bez obrade ili rezanjem samo unakrst prebacuje u sirarska cedila

(grudnjače), gde se odvija formiranje grude procesom samopresovanja.

Samopresovanje traje 1,5 - 5 sati, dok ne prestane intenzivno izdvajanje

surutke.

Nakon toga gruda se stavlja na specijalni drveni sto sa ispustom sa jedne strane

i počinje presovanje. Opterećenje prilikom presovanja iznosi 0,5 - 2 kg/kg sirne

mase, a presovanje traje 2 - 4 sata.

Karakteristike autohtone proizvodnje homoljskog belog sira u salamuri 159

5. Rezanje i soljenje sira:

Gruda se obično reže na 4 velije (kriške) i soli. Završno soljenje se vrši suvom solju

pri slaganju u ambalažu (drvene čabrice ili sve češće u plastične kante) svakog sloja

sira. Sir se optereti posle svake složene partije ili kad se ambalaža napuni.

6. Zrenje:

Odvija se u salamuri, a najmanji period zrenja je 30 – 40 dana.

7. Čuvanje i negovanje sira:

Sir se čuva u salamuri duži vremenski period, redovno se neguje i čisti u

početku na svakih 3 - 4 dana, a kasnije u periodu od 7 - 10 dana.

Proizvodnja se odvija u seoskim domaćinstvima, ili na planinama u letnjim

kolibama, koje imaju različite nazive, a u Homolju je uobičajen naziv bačije.

Autohtona tehnologija Homoljskog sira, kao i za sireve koji spadaju u grupu belih

sireva u salamuri, je prilično jednostavna. Mleko se pre podsiravanja procedi kroz

višestruko cedilo i koagulacija mleka se vrši neposredno posle muže. Za koagulaciju se

uglavnom koristi industrijsko tečno sirilo. Vreme koagulacije je od domaćinstva do

domaćinstva različito i iznosi 1,5 do 4 sata. Kad gruš postigne potrebnu čvrstinu vrši se

njegovo prebacivanje u cedilo (grudnjača), vodeći pri tom računa da se u što manjoj

meri naruši njegova unutrašnja struktura. Najčešće nema obrade gruša, mada se u nekim

domaćinstvima vrši rezanje gruša unakrst, kako bi se pospešilo izdvajanje surutke.

Istovremeno, sa izdvajanjem surutke, odnosno ceđenjem, vrši se i oblikovanje grude.

Ova faza samopresovanja obavlja se u cedilima, koja su okačena na drvene nosače i

traje različito od 1.5 sat, pa čak do 5 sati. U nekim domaćinstvima se nakon prestanka

intenzivnog izdvajanja surutke vrši podvezivanje sirne grude.

Nakon samopresovanja vrši se presovanje, pri čemu gruda optereti loparom

(daskom) i postepeno se povećava pritisak tokom presovanja od 0.5 do 2 kg/kg grude.

Vreme presovanja je različito od domaćinstva do domaćinstva i iznosi 2-4 sata. Kad je

formiran odgovarajući oblik grude, vrši se rezanje. Gruda se najčešće reže na 4 velije,

odnosno kriške, čiji izgled je prikazan na slici 1.

Izrezane kriške se sole i ostavljaju da stoje, kako bi se pospešilo izdvajanje

surutke, a zatim se slažu u drvene čabrice ili sve češće u plastične kante. Čabrice se

pune partijama po redosledu pristizanja sira odmah nakon proizvodnje. Uporedo sa

slaganjem sira vrši se i dosoljavanje sira suvom solju, a potom se na površinu sira

stavlja drveni krug, koji se optereti najčešće kamenom težine 5-10 kg u zavisnosti od

veličine čabrice.

Zrenje Homoljskog sira odvija se u salamuri. Zrenje traje 3-4 nedelje i u toku ovog

perioda sir se neguje, što podrazumeva čišćenje površine sira, kontrolu i promenu

salamure ukoliko se za to ukaže potreba, zatim dolivanje salamure, kao i čišćenje

površine drvenog kruga, donjeg dela kamena i unutrašnjeg zida čabrice od plesni.

Negovanje sira se obično vrši jednom nedeljno, a promena salamure zavisi od uslova

čuvanja. U periodu sa nižom temperaturom potrebno je vršiti dosipanje salamure, koji

se pravi od surutke izdvojene u završnoj fazi presovanja sira, kojoj se dodaje dovoljna

količina soli. S obzirom da je autohtona proizvodnja Homoljskog sira isključivo vezana

za ovčije mleko, randman proizvodnje je visok. U zavisnosti od perioda laktacije, od

100 litara mleka može da se dobije 20-30 kg zrelog sira.


Slika 1. Izgled kriške Homoljskog sira

Figure 1. View of Homolje cheese slice

Hemijski sastav Homoljskog sira

Homoljski sir, kao rezultat načina izrade, po količini vode u bezmasnoj materiji

spada u grupu mekih sireva, a prema količini masti u suvoj materiji u grupu

punomasnih sireva (Codex Alimentarius, 2000). Neujednačena tehnologija i variranje

količine soli utiče na tok zrenja i ukazuje na problem standardizacije kvaliteta

Homoljskog sira.

Proteolitički procesi zrenja Homoljskog sira kod većine uzoraka bili su intenzivni,

što potvrdjuju i podaci o prosečnim vrednostima koeficijenta zrelosti, kao i rastvorljivih

primarnih i sekundarnih produkata razgradnje azotnih materija.

Analizirani uzorci sireva imali su odgovarajuće senzorne karakteristike: kriška

pravilnog oblika (Slika 1), bez deformacija i oštećenja, boja je karakteristična bela.

Kriška je bila tipična, srednje čvrstine, na preseku sa umerenim brojem šupljika. Miris

je tipičan, jasno izražen na ovčije mleko, a ukus prijatan, mlečno-kiseo, sa nešto

izraženijim stepenom slanosti.

Hemijski sastav Homoljskog sira prikazan je u tabeli 1.


Tabela 1. Hemijski sastav Homoljskog sira

Table 1. Chemical composition of Homolje cheese

Ispitivani pokazatelji/ Investigated parameters

Statistički pokazatelji/

Statistical parameters

X min X max Xsr (n=6)

SM / TS (%) 50.18 53.69 51.68

Voda / Moisture (%) 46.31 49.82 48.32

VBMS / MFFB (%) 63.85 70.10 67.53

Mast / Fat (%) 25.00 30.75 28.42

MuSM / FTS (%) 47.97 58.32 54.99

Ukupni azot / Total nitrogen (%) 2.315 2.976 2.715

Proteini / Proteins (%) 14.77 18.99 17.32

Rastvorljive azotne materije/Soluble nitrogen

matter (%) 0.261 0.728 0.479

Primarni produkti razgradnje azotnih materija/

Primary decomposition products of nitrogen matter (%) 0.188 0.484 0.308

Sekundarni produkti razgradnje azotnih materija /

Secondary decomposition products of nitrogen matter (%) 0.073 0.244 0.171

Koeficijent zrelosti/ Coefficient of ripening (%) 9.63 28.24 17.70

NaCl (%) 2.15 7.07 3.90

Kiselost / Acidity (0SH) 93.00 318.00 240.17

pH 4.57 5.80 5.00

Legenda/Legend

SM-suva materija/TS-total solids

VBMS-voda u bezmasnoj materiji sira/ MFFB-moisture on a fat-free basis

MuSM-mast u suvoj materiji/FTS-fat in total solids

Zaključak

Iz svega napred izvedenog se mogu izvesti sledeći zaključci:

1. Autohtoni Homoljski sir izrađuje se od svežeg ovčijeg mleka;

2. Karakteristične tehnološke operacije u izradi Homoljskog sira (dužina

podsiravanja, samopresovanje, presovanje, soljenje, dužina zrenja i negovanje

sira) se praktično malo razlikuju od izrade drugih autohtonih belih sireva u

salamuri, kao što su Polimsko-sjenički, Polimsko-vasojevaćki, Zlatarski sir i

drugi;

3. Različiti načini rezanja sirne grude su karakteristični za izradu Homoljskog

sira;

4. Na osnovu hemijskog sastava može se zaključiti da ovi sirevi imaju visok

sadržaj vode (48.32%) i visok sadržaj masti u suvoj materiji (54.99%), što ih

svrstava u grupu punomasnih sireva. Visoka kiselost sira (240.17ºSH) i pH

5.00 su karakteristični za grupu belih sireva u salamuri u koju spada i

Homoljski sir.


5. Homoljski beli sir u salamuri je jedini sir kod nas koji ima zaštitu geografskog

porekla. S obzirom da se radi o autohtonom proizvodu i težnji da se zaštite

originalni proizvodi od mleka, ovom siru pripada značajno mesto i neophodno

je da se detaljno prouči sa svih aspekata, kako ovaj proizvod ne bi bio

namenjen samo lokalnom tržištu.

CHARACTERISTICS OF AUTOHTHONOUS PRODUCTION

HOMOLJE WHITE CHEESE IN BRINE


Summary

Homolje cheese belongs to a group of white cheeses in brine. By its production, it

is similar to other varieties of white cheeses in brine such as Sjenica cheese, Zlatar

cheese etc. Autohthonous production of this cheese is practised in period from april to

the end of october, during sheep pasture, at the area of Homolje mountains. However,

today it is also made of mixed and cow milk.

Characteristics of Homolje cheese are: piquant taste and aroma of ewe's milk, white

colored, with few or without holes. Ripening is running in salt whey and it affects

specific taste and aroma of this cheese.

Homolje cheese made of ewe's milk has high content of milk fat in total solids,

which contributes good consistency and good sensory characteristics.

Chemical composition of examined samples of Homolje cheese was following:

total solids content was between 50.18% and 53.69%, milk fat content 25.00% to

30.75%, fat in total solids 47.97% to 58.32%, protein content from 14.77% to 18.99%,

salt content 2.15% to 7.07%, pH value 4.57 to 5.80, titric acidity 930SH to 3180SH,

soluble nitrogen 0.261% to 0.728%, ripening coefficient from 9.63% to 28.24%.

Homolje white cheese in brine is the only one with geographical origin protection

in our country. Significant place belongs to this cheese and it is necessary to study it in

all aspects. By this Homolje cheese would be oriented not only to a local, but to a wider

area as well.

Key words: autohthonous production, ewe's milk, white cheese in brine.

Literatura

1. CODEX ALIMENTARIUS (2000): Codex group standard for cheese in brine-

codex stan 208-1999), FAO/WHO of UN, Rome.

2. CARIĆ, M., MILANOVIĆ, S., VUCELJA, D. (2000): Standardne metode analize

mleka i mlečnih proizvoda. Prometej, Novi Sad.

3. DOZET, N. (2004): Travnički-vlašićki sir-sirevi u salamuri. Poljoprivredni

fakultet, Srpsko Sarajevo, Beograd.


4. DOZET, N., ADŽIĆ, N., STANIŠIĆ, M., ŽIVIĆ, N. (1996a): Autohtoni mlječni

proizvodi. Poljoprivredni institut, Podgorica, Silmir, Beograd

5. DOZET, N., MAĆEJ, O., ADŽIĆ, N., STANIŠIĆ, M., PETROVIĆ, D. (1996b):

Autohtona proizvodnja sireva. Monografija Sirarstvo. Ur.: Puđa, P., Beograd, 39-

49.

6. DOZET, N., MAĆEJ, O., JOVANOVIĆ, S. (1998): Geografska zaštita izvornih

mliječnih proizvoda. Zbornik radova III jugoslovenskog simpozijuma prehrambene

tehnologije. Beograd, 99-104.

7. DOZET, N., MAĆEJ, O., JOVANOVIĆ, S. (2000): Proizvodnje mliječnih

prerađevina u uslovima brdsko-planinskog područja. Prehrambena industrija-

Mleko i mlečni proizvodi, 11 (3-4), 41-44.

8. DOZET, N., MAĆEJ, O., JOVANOVIĆ, S. (2002a): Mogućnosti brdsko-

planinskog područja za proizvodnju mliječnih proizvoda sa posebnim osvrtom na

ovčije mljekarstvo. Biotehnologija u stočarstvu. Beograd, 127-135.

9. DOZET, N., MAĆEJ, O., JOVANOVIĆ, S. (2002b): Izvorni mliječni proizvodi

kao organski proizvedena i geografski zaštićena hrana. Mlekarstvo 1 (8), 238-241.

10. DOZET, N., MAĆEJ, O., JOVANOVIĆ, S. (2004): Autohtoni mliječni proizvodi –

osnova za razvoj specifičnih, originalnih mliječnih preradjevina u savremenim

uslovima. Biotehnologija u stočarstvu. Beograd, 31-48.

11. MAĆEJ, O., JOVANOVIĆ, S., VUKIĆEVIĆ, D. (2000): Karakteristike

Homoljskog belog sira u salamuri, Zbornik radova Simpozijum: Proizvodnja i

prerada mleka, Beograd, 165.

12. PEJIĆ, O., ĐORĐEVIĆ, J. (1963): Mlekarski praktikum. Naučna knjiga, Beograd.

13. PUĐA, P., BJELANOVIĆ, M., MAĆEJ, O., MIKULJANAC, A. (1994):

Proučavanje tehnologije autohtonog Zlatarskog sira. Zbornik X, Jubilarno

Savetovanje. Aditivi u tehnologiji mleka, Novi Sad.




UTICAJ SEZONE NA FIZIČKE I HEMIJSKE OSOBINE LJUSKE

KOKOŠJIIH JAJA1

Nedeljka Nikolova, D. Kocevski2

Sadržaj: Uticaj sezone, a posebno uticaj visokih temperatura na fizičke i hemijske

osobine ljuske ispitivan je na jajima skupljanim na farmi koja se nalazi na samom

južnom delu R. Makedonije. U ovom regionu države ima uticaj mediteranska klima tako

da su prosečne letnje temperature bile oko 24ºC, a maksimalne temperature dostizale su

od 35 - 41ºC. Ogled je trajao devet meseci i obuhvatao je tri sezone (leto, jesen i zima).

Jaja su poticala od kokošaka hibridne linije Isa Brown. Jedanput mesečno ispitivani su

uzorci od po 100 jaja pet težinskih klasa (SS, S, A, B i C). Od fizičkih osobina

ispitivane su: masa jajeta, indeks oblika, masa ljuske i debljina ljuske, a od hemijskih

sadržaj kalcium karbonata u ljusci. Dobiveni podaci statistički su obrađ|eni primenom

različitih modela metode najmanjih kvadrata (Harvey, 1990).

Na osnovu prikazanih rezultata istraživanja može se zaključiti da je uticaj sezone

na kvalitetu ljuske jaja pokazao visoko signifikantne razlike (p < .01) osobito u letnjem

periodu godine. Visoke temperature provocirale su nižu prosečnu masu jajeta (62.46g) i

indeks oblika (74.88) kao i nižu sadržinu kalcium karbonata (90.74%) u ljusci, jedan od

najvažnijih elemenata u izgradnji ljuske jajeta. Pokazalo se da istodobno visoke

temperature imaju negativni uticaj i na masu i debljinu ljuske, međutim u ovom ogledu

one nisu bile statistički značajne.

Može se doneti zaključak da uticaj letnje sezone ima vrlo negativne efekte na

kvalitet ljuske jaja, a sa tim i na ukupnu proizvodnju jaja u tom periodu godine.

Ključne reči: Kokošija jaja, ljuska jajeta, fizičke i hemijske osobine, sezone.

Uvod

Sezonske varijacije imaju direktan i indirektan uticaj na kvalitet ljuske kokošijih

jaja. Direktni uticaj, kao posledica visokih temperatura i toplotnog stresa pokazuje se

padom kvaliteta jajčane ljuske. Indirektni uticaj, visoke temperature pokazuju uglavnom

na redukciji apetita, a kao posledica toga javlja se pad nosivosti i smanjenje jajčane

mase (Sauveur i Picard, 1987). Visoke temperature osobito ukoliko su kombinirane sa

visokom vlagom, smanjuju konzumaciju hrane i reduciraju performanse nosilja (Sturkie

1946, Wilson 1948).

1 Originalan naučni rad - Original scientific paper 2 Mr Nikolova Nedeljka, Institut za stočarstvo, Skoplje, Republika Makedonija,

Mr Kocevski Dragoslav, Poljoprivredni fakultet, Institut za stočarstvo, Skoplje, Republika Makedonija.

Nedeljka Nikolova, D. Kocevski 166

Vrlo je važno da se održava optimalna mikroklima koja odgovara nosiljama da

daju maksimalnu proizvodnju. Ove temperature kreću se između 16-25ºC u kojim

granicama kokoši uspevaju da zadrže svoju telesnu temperaturu od 41ºC (Arad i sar.

1981). Na većim temperaturama ptice imaju potrebu da uključe termoregulatorni sistem,

kao što je povećanje brzine disanja (Sykes i Fataftan 1986). Na 32ºC brzina disanja

povećava se za 5-6 puta (Arieli i sar. 1980) i kao rezultat toga opada proizvodnja jaja.

Iznad 35-38ºC ptice počinju da dahću (kao psi) i razvija se respiratorna alkaloza, koja se

povećava na temperaturi od 41ºC. Povećanje okolnih temperatura redovno je povezano

povećanjem respiratornog isparavanja u cilju gubljenja viška topline i smanjivanja

telesne temperature (Meltzer 1986). Dolazi do promene pH krvi od 7.5-7.6 (El Hadi i

Sykes 1982) iz razloga sto opada parcijalni pritisak ugljen dioksida u arterijalnom

krvotoku (Staten i Harrison 1984) i sve ovo je preduslov za negativne efekte u toku

izgradnje jajčane ljuske. U takvim uslovima nosilje daju prioritet očuvanju

životosposobnosti, dok su proizvodnja jaja i kvalitet ljuske zanemarene.

Redukcijom konzumacije hrane, u vreme visokih temperatura, dolazi do manjka

primljene energije ispod potrebnog limita, čime najpre dolazi do pada telesne težine i

proizvodnje jaja, a nakon toga i do pada težine jaja i mase jajčane ljuske (Deaton i sar.

1982, Tanor i sar. 1984, Emery i sar. 1984, Peguri i Coon 1985). Isto tako dolazi i do

manjka primljenog kalciuma koji je glavni elemenat kalcium karbonata za izgradnju

jajčane ljuske. Nedostatak kalciuma u ishrani izazvaće pad težine proizvedenih jaja koje

je u stvari posledica smanjene težine jajčane ljuske (Roland i sar. 1985).


Za opit su korisćena jaja proizvedena u jednoj živinarskoj farmi na krajnjem jugu

Republike Makedonije, gde su letnje temperature daleko više od prosečnih letnjih

temperatura u državi, tako da redovno prelaze 30ºC. Istraživanje je započeto u julu

mesecu i trajalo je tri sezone: letnja (juli, avgust, septembar), jesenja (oktobar,

novembar, decembar) i zimska (januar, februar, mart), s tim sto se računalo na sličnost

jesenjih i prolećnih temperatura. Korisćena su jaja kokošaka hibridne linije Isa-Braon,

koje su u toku eksperimenta primale hranu koja je zadovoljavala kriterijume za

normalnu proizvodnju jaja. Jedanput mesečno skupljano je za analizu oko 100 svežih

jaja, pet težinskih klasa (SS, S, A, B i C), koja su istoga dana ispitivana u laboratoriji

ishrane domaćih životinja na Poljoprivrednom fakultetu – Skoplje.

Do kraja istraživanja praćene su dnevne najviše, najniže i prosečne temperature,

kao i dnevna prosečna vlaga u reonu živinarske farme.

Uticaj sezone na fizičke i hemijske osobine ljuske kokošjiih jaja 167

Tab. 1 Minimalne, maksimalne i prosečne mesečne temperature u toku eksperimenta

Tab. 1 Minimum, maximum and average monthly temperature in the course of

experiment

Jul

July

J

Aug.

Aug.

Sept.

Sept.

Okt.

Oct.

Nov.

Nov.

Dec.

Dec.

Jan.

Jan.

Feb.

Feb.

Mart

March

Min. temp., ºC

Min. temp. 16.2 12.5 8.4 -5 -6 -6 -8 -6 -8

Maks. temp., ºC

Max. temp. 41.7 35.2 35.8 30.2 21.8 17 19.5 22.2 21.5

Pros.temperat. ºC

Aver.temperature 26.7 24.7 20.9 13.6 10.3 6.3 6.5 9.5 7.9

Tab. 2 Relativna mesečna vlaga u toku eksperimenta

Tab. 2 Relative humidity monthly in the course of experiment

Jul

July

Aug.

Aug.

Sept.

Sept.

Okt.

Oct.

Nov.

Nov.

Dec.

Dec.

Jan.

Jan.

Feb.

Feb.

Mart

March

Min. vlaga, %

Min. humidity 18 22 20 20 34 30 32 20 20

Maks. vlaga, %

Max. humidity 96 100 100 100 100 100 100 100 100

Pros. vlaga, %

Aver. humidity 47.5 55.6 62.6 68.6 81.7 85.2 76.7 63.8 38.2

Od fizičkih osobina jaja ispitivane su: masa jajeta, masa ljuske, indeks oblika i

debljina ljuske, a od hemijskih procenat kalcium karbonata u ljusci jaja.

Indeks oblika ocenjivan je merenjem dužine i širine svakog jajeta šublerom

(0.1cm), a kalkulacija je napravljena korišćenjem formule prema Pandi (1996):

Indeks oblika = (širina jaja/dužina jaja)*100.

Debljina ljuske ocenjivana je merenjem ljuske na vrhu, sredini i tupom delu jajeta i

to mikrometrom sa tacnoscu od 0.01mm.

Kalcium karbonat u ljusci određivan je titrimetrijskom metodom prema Krameru, a

računanje je bilo izvršeno sledećom formulom:

CaCO3 = mCaCO3 x (2 x A)/mCa gde je:

A - potroseno KmnO4 za titraciju

MCaCO3 - molekulska tezina CaCO3

mCa - molekulska tezina Ca

Svi potrebni podaci uneseni su i formirane neophodne baze u personalnom

kompjuteru, a posle toga obrađeni su po metodu najmanjih kvadrata pomoću

statističkog programa “Mixed Model Least – squears and maximum likelihood

computer program” (Harvey, 1990).



Uticaj fiksnih faktora, težinske klase jaja i sezone pokazale su nekoliko značajnih

razlika na fizička svojstva ispitivanih jaja. Kao sto se i očekivalo, težinske klase imale

su signifikantni uticaj (P < 0.01) na masu jaja, pri čemu su najveća odstupanja od

prosečne mase jaja, koja je iznosila 64.62g, imale klase C i klase SS. Na masu jaja

značajni uticaj imao je i faktor sezona koji je pokazao najveću razliku kod jaja snesenih

u letnjem periodu. Visoke temperature koje su u proseku prelazile 25ºC, a dostizale i

35-40ºC uticale su na smanjenje mase jaja od 2.16g od prosečne težine ukupno 877

ispitanih jaja.

Tab.3 Uticaj težinskih klasa i sezone na masu jaja i indeks oblika jaja

Tab.3 Effect of egg weight classes and seasons on egg mass and egg shape index

Fiksni faktor,

Fixed factor

Fizička svojstva jaja, Physical characteristic of eggs

MJ-Masa jaja, g

Egg mass, g

IJ-Indeks oblika jaja, %

Egg shape index, %

n LSM SE LSM SE

µ 877 64.62 0.085 75.19 0.103

KLASA J

C (51-55g) 178 56.59 0.189 75.36 0.398

B (56-60g) 180 60.16 0.189 75.64 0.289

A (61-65g) 180 64.30 0.188 75.25 0.228

S (66-70g) 180 68.75 0.188 74.91 0.288

SS (70g >) 159 73.32 0.202 74.76 0.438

Fexp 1156.04** 0.814

SEZ

Leto,Summer 279 62.46 0.152 74.88 0.201

Jesen,Autumn 297 65.71 0.150 74.83 0.189

Zima,Winter 301 65.71 0.151 75.85 0.189

Fexp 156.32** 8.94**

KLASA J – Težinske klase jaja,g Egg weight classes,g SEZ – Sezone, Seasons LSM -

Prosek najmanjih kvadrata, Least Squares Means SE - Standardna greška, Standard

error (P < 0.01)**

U letnjim mesecima nosilje su gubile apetit radi visokih vrućina, konzumacija je

bila manja čime nisu mogle da unesu sve neophodne hranjlive materije u celini i taj

deficit izazvao je nošenje sitnijih jaja. Masa jaja kod nosilja zavisna je od naslednih

osobina, uzrasta ptica, godišnje sezone i ishrane (Stadelman i Pratt 1989). Deaton

(1982) je u svojim istraživanjima utvrdio smanjenje mase jaja od 1-2g u letnjoj sezoni

na konstantnim temperaturama od 15-35ºC.

Emery i sar. (1984) dobili su veće razlike u masi radi izlaganja nosilja visokim

temperaturama, ali promenljivim, od 23.9ºC,±26.7ºC do ±29.4ºC. Dobile su se

negativne razlike od 3.4-4.4g, što ukazuje na činjenicu da se živina bolje adaptira na


konstantno visoke za razliku od promenljivo visoke temperature. Autori Peguri i Coon

(1991) utvrdili su signifikantno smanjenje apetita od 11g dnevno porastom vanjskih

temperatura do 31ºC, kao i pad mase jaja u proseku za 1.82g. Balnave i Muheereza

(1996) konstatirali su signifikantne razlike mase i kvaliteta jaja na visokim

ambientalnim temperaturama, a osobito na onim od 30-35ºC, kad je prosečna masa jaja

opala za 2g. Iznad 27ºC ambientalne temperature, telesna temperatura ptica raste i

dolazi do dramatičnog smanjivanja apetita, koji se sa svoje strane prvo odražava na

smanjenju težine proizvedenih jaja i do prosečno 3g po jajetu sa povećanjem broja

sitnijih jaja. Ovo se najviše pripisuje smanjivanju apsolutnog iznosa proteina

konzumiranih u vreme visokih temperatura (Bird i sar. 2000).

Određivanje indeksa oblika jaja isto tako učestvuje u davanju krajnje ocene

kvaliteta jaja. Ono bi ukazivalo radi li se o pravilnom i normalnom obliku živinskih jaja,

koji je neophodan za uspešnu izlegljivost inkubiranih jaja kao i za lakše pakovanje i

transport jaja do potrošača. Tako, jaja namenjena za inkubaciju i prodaju trebaju imati

jajasti oblik sa malo zaoštrenim vrhom bez ikakvih deformiteta. Normalni indeks oblika

jaja kreće se od 70-77%, a rezultat određivanja indeksa u ovom istraživanju dao je

prosečnu vrednost od 75.19% što je u granicama pravilnog oblika jaja. Sitnija jaja imala

su manji indeks oblika što ukazuje na ovalnija jaja, dok su krupnija jaja imala veci

indeks sto ukazuje na jaja sa izduženijim oblikom. Radi toga za inkubaciju i pakovanje

koriste se jaja težinskih klasa B, A i S koje najviše odgovaraju pravilnom obliku jaja.

Faktor sezona imala je značajni uticaj na indeks time što su jaja snesena u letnjim i

jesenjim mesecima imala izduženiji oblik, dok su u zimskim mesecima imala okrugliji

oblik. Solomon (1991) ukazuje na autore koji smatraju da su izduženija jaja otpornija na

lomljenje od jaja koja imaju okrugliji oblik.

U tabeli 4 prikazan je uticaj fiksnih faktora na debljinu jajčane ljuske triju mernih

tačaka jaja: na vrhu, na sredini i na tupom delu jajeta. Jajčana ljuska mnogo varira u

svojoj debljini i uglavnom je u korelaciji sa veličinom jaja i veličinom ptice. Ljuska

mora biti dovoljno jaka da izdrži težinu roditelja, a u isto vreme lako da se izlomi za

vreme izležavanja pilića. Radi činjenice da se koke razlikuju po kapacitetu skladiranja i

izlučivanja ljuskinog materijala za njihovu izgradnju, ljuska nije ujednačena u debljini

od jednog do drugog kraja, tako što je najdeblja na vrhu a najtanja na tupom kraju jajeta.

Ova konstatacija pokazala se kao tačna i u ovim istraživanjima. Prosečna vrednost

debljine ljuske na vrhu bila je 0.399mm, na sredini 0.389mm, dok je na tupom kraju bila

najmanja i iznosila je 0.371mm.

Uticaj težinskih klasa na debljinu ljuske nije bio značajan, dok je faktor sezona

pokazao signifikantne razlike na vrhu ljuske u različitim sezonama koje se ne poklapaju

sa dosad dokazanim konstatacijama. Ovo se može objasniti činjenicom da u oceni

kvaliteta ljuske ne učestvuje samo debljina ljuske, već da čvrstina ljuske zavisi i od

drugih determinatora. Carnarius i sar. (1996) opisuju koje su karakteristike jake ljuske:

1) dobro zaobljena mamilarna jezgra koja su u uskoj vezi sa vlaknima organske

membrane ljuske; 2) ujednačena širina mamilarnih jezgara u bazalnim kapama i od

organskih membrana do palisadnog sloja i 3) neporozni palisadni sloj sa

zadovoljavajućom debljinom. Palisadni sloj sadrži najveći procenat kalcificiranih

komponenata u ljusci i smatra se glavnim determinatorom čvrstine ljuske.


Tab. 4 Uticaj težinskih klasa jaja i sezone na debljinu ljuske jaja

Tab.4 Effect of egg weight classes and seasones on egg shell thickness

Fiksni faktor

Fixed factor

Debljina ljuske jaja, 0,1mm Egg shell thickness, 0,1mm

LDV-Debljina

ljuske na vrhu,

Shell thickness

point end

LDS- Debljina

ljuske na sredini,

Shell thickness

median region

LDT- Debljina ljuske

na tupom kraju,

Shell thickness blunt

end

n LSM SE LSM SE LSM SE

µ 176 0.399 0.002 0.389 0.001 0.371 0.002

KLASA J

C (51-55g) 36 0.392 0.009 0.404 0.007 0.366 0.009

B (56-60g) 38 0.388 0.006 0.400 0.005 0.372 0.006

A (61-65g) 34 0.401 0.004 0.384 0.003 0.373 0.004

S (66-70g) 36 0.399 0.006 0.381 0.005 0.371 0.006

SS (70g >) 32 0.415 0.010 0.376 0.008 0.372 0.010

Fexp 2.23 2.06 0.32

SEZ

Leto,Summer 57 0.414 0.003 0.388 0.003 0.377 0.004

Jesen,Autumn 60 0.389 0.003 0.398 0.003 0.371 0.003

Zima,Winter 59 0.394 0.003 0.390 0.003 0.365 0.003

Fexp 11.45** 0.18 2.43



error (p < 0.01)**

Debljina ljuske najcešće opada pojavom ekstremno visokih temperatura, ali ne

uvek signifikantno (Deaton i sar. 1982).

Uticaj fiksnih faktora na masu ljuske i procentualnu zastupljenost kalcium

karbonata u ljusci prikazan je u tabeli 5.

I pored očekivanih rezultata merenjem mase ljuske dobile su se značajne razlike (p

< .05) samo kod faktora težinske klase. Prosečna masa ljuske 176 ispitivanih jaja bila je

8.21g, dok su odstupanja između klasa jaja bile redovna pojava. Razumljivo je da su

jaja klase C imala lakšu masu ljuske (7.63g), za razliku od klase SS čija je masa ljuske

bila veća (8.51g). Uticaj faktora sezone na masu ljuske nije pokazao značajne razlike,

iako je u letnjim mesecima masa ljuske bila nesto laksa (8.17g), dok je u zimskim bila

nesto teža (8.23g) koje razlike nisu bile signifikantne.

U uslovima relativne vlage od 40-70% i visoke temperature (25-35ºC) konstatirano

je signifikantno opadanje mase jaja, mase ljuske i debljine ljuske kao i signifikantno

povećanje loma jaja (Yahav i sar. 2000).

Prosečna procentualna zastupljenost kalcium karbonata u ljusci ispitivanih jaja bila

je 92.21%. Uticaj faktora težinske klase na zastupljenost kalcium karbonata nije

pokazala signifikantnost ali je dala razlike u njegovoj zastupljenosti u različitim

klasama jaja. Najveću zastupljenost kalcijum karbonata imala je klasa C sa 93.87% dok


su najnižu vrednost imala jaja klase SS sa 90.18%. Ovako dobiveni podaci objašnjavaju

razlog radi kojeg ima manje loma kod jaja niže klase (sitnija jaja).

Tab. 5 Uticaj težinskih klasa i sezone na masu ljuske i zastupljenost kalcium karbonata

u ljusci

Tab.5 Effect of egg weight classes and seasons on shell mass and content of shell

calcium carbonat

Fiksni faktor,

Fixed factor

LMT- Masa ljuske, g

Eggshell mass, g

LCaCO3-

Kalcium karbonat u ljusci, %

Shell calcium carbonat, %

n LSM SE LSM SE

µ 176 8.21 0.036 92.21 0.195

KLASA J

C (51-55g) 36 7.63 0.194 93.87 1.052

B (56-60g) 38 8.09 0.130 93.36 0.690

A (61-65g) 34 8.31 0.083 92.40 0.445

S (66-70g) 36 8.50 0.133 91.22 0.717

SS (70g >) 32 8.51 0.221 90.18 1.175

Fexp 4.14* 0.86

SEZ

Leto,Summer 57 8.17 0.085 90.74 0.436

Jesen,Autumn 60 8.22 0.073 92.01 0.391

Zima,Winter 59 8.23 0.071 93.86 0.357

Fexp 0.14 15.63**



error (p < 0.01)** (p < 0.05)*

Uticaj sezone na zastupljenost kalcijum karbonata u jajčanoj ljusci pokazao je

visoku signifikantnost (p < 0.01) sa iznosom od 15.63. Procenat kalcium karbonata

imao je najmanju vrednost u letnjoj sezoni (90.74%), u jesen malo višu (92.01%), a

najvišu vrednost imao je u zimskoj sezoni (93.86%). Razlika od 3.12% između letnje i

zimske sezone dokazuje da probleme koje imaju nosilje oko izgradnje kvalitetne jajčane

ljuske dešavaju se u letnjim mesecima, u uslovima visokih temperatura i toplotnog

stresa.

De Andrade i sar. (1977 ) pretpostavljali su da bi promena krvnoga toka u vreme

visokih temperatura mogla biti jedan od faktora odgovornih za slabiji kvalitet ljuske.

Ova pretpostavka bila je osporavana od strane Arada i Mardera (1983) koji su

zaključili da krvni tok ka reproduktivnim organima nosilja nije bio smanjen u vreme

izloženosti visokim temperaturama od 35-45º C u toku 1.5 časova.

Bragg i sar. (1971) smatrali su da faktori kao što su smanjena sekrecija kalciuma,

smanjeni transport kalciuma u ljuskinim žlezdama ili opadanje vrednosti bikarbonatnih

jona pod uticajem respiratorne alkaloze, mogu biti u uskoj vezi sa padom kvaliteta

jajčane ljuske u vreme visokih temperatura.


Prvi negativni efekat od toplotnog stresa predstavlja smanjena konzumacija, koja

dalje prouzrokuje smanjeni unos kalciuma u organizam. Neadekvatna količina

primljenog kalciuma deluje na pad mase jaja, pad mase ljuske kao i najvažnije pad

kvaliteta ljuske jaja (Roland i sar. 1996).

Istraživanje Samare i sar. (1995) pokazalo je smanjenu vrednost totalnog kalciuma

u krvi u vreme formiranja ljuske jedino kod nosilja izloženih visokim temperaturama.

Faktori koji deluju povoljnjo na zadržavanje kalciuma u vreme formiranja jajčane

ljuske, osobito u toku noći, su vrlo važni. Noćna ishrana može povećati kvalitet ljuske.

Upotreba većih parčića grita koji trebaju biti između 1-4mm poboljšavaju kvalitet

jajčane ljuske (Nys 2004).

Zaključak

1. Visoko signifikantni uticaj na masu jaja imala je sezona koja je u toku leta na

temperaturi od preko 30ºC pokazala manju težinu jaja od prosečne za 2.16g . Koke

u toku perioda visokih temperatura nose jaja sa manjom težinom (sitnija jaja).

2. U toku leta i jeseni koke su proizvele više jaja sa izduženijim oblikom, dok je zimi

veći broj jaja bio sa okruglijim oblikom. Smatra se da su otpornija jaja na lom ona

sa manjim indeksom t.j. jaja sa izduženijim oblikom, kakva su i poželjnija u toku

nosivosti.

3. Ispitivanje mase ljuske pokazalo je razlike samo kod faktora težinske klase.

Najmanja jaja u proseku imala su i najlakšu ljusku (7.63g), dok su najveća jaja

imala u proseku najtežu ljusku (8.51g)

4. Merenja debljine jajčane ljuske pokazala su da je najdeblja na vrhu, u proseku

0.399mm, na sredini 0.389mm, a najtanja na tupom kraju 0.371mm.

5. Uticaj sezone na zastupljenost kalcium karbonata u ljusci jaja pokazao je visoku

signifikantnost, a najveće razlike od proseka pojavile su se u letnjim mesecima

kada je procenat kalcium karbonata u ljusci bio najmanji (90.74%), dok je najveći

bio u zimskim mesecima (93.86%).

EFFECT OF SEASON ON PHYSICAL AND CHEMICAL

CHARACTERISTICS OF HEN’S EGGSHELL


Summary

Effect of season, especially the effect of high temperature on physical and chemical

characteristics of eggshell was investigated on eggs collected from poultry farm located

on the south part of the Republic of Macedonia. In this region, Mediterranean clime has

influence, so the average summer temperatures were 24ºC and maximum temperatures

have overtook from 35 to 41ºC. The experiment lasted nine months and it concluded

three seasons (summer, autumn and winter). The eggs were originated from layers of

hybrid line Isa Brown. Once monthly a sample of about 100 eggs was examined,


graduated on five weight classes (SS, S, A, B and C). Egg mass, specific weight, egg

index shape, eggshell mass and shell thickness were examined as a physical

characteristics and contents of calcium carbonate as a chemical characteristic. The

obtained data was processed statistically by applying different models of Least Squares

Method (Harvey, 1990).

Based on presented research results, it can be concluded that effect of season on

eggshell quality showed high significantly various (p<.01) especially in summer season.

High temperatures were influenced by lower average egg mass (62.46 g) and egg shape

index (74.88), also lower amount of calcium carbonate (92.74%), which is one of the

most important elements in eggshell constructing. It had showed that simultaneously

high temperatures had negative influence on the eggshell mass and shell thickness,

meanwhile in this experiment that results had not statistic significance.

It can be concluded that the influence of the summer season has negative effects on

the quality of eggshell and with that, it has negative effects on the whole egg production

in that period of the year.

Key words: Hen eggs, eggshell, physical and chemical characteristics, season.

Literatura

1. ARAD Z., MARDER J., SOLLER M. (1981): Effect of gradual acclimatization to

temperature up to 44ºC on productive performance of the Desert Beduin Fowl, the

commercial White Leghorn and the two crossbreds. Br. Poult. Sci. 22, pp. 511-520

2. ARRIELI A., MELTZER M., BERMAN A. (1980): The termoneutral temperature

zone and seasonal acclimatisation in the hen. Br. Poult. Sci. 21 pp. 471-478.

3. BALNAVE D., MUHEEREZA S.K. (1996): Improving eggshell quality at high

temperatures with dietary sodium bicarbonate. Poultry Sci. 76 pp. 588-593.

4. BIRD N.A., HUNTON P., BOARD W.D. (2000): Heat stress in caged layers.

Internet: http://www.gov.on.ca.

5. BRAGG D.B., FLOYD J., STEPHENSON E.L. (1971): Factors affecting the

transfer of calcium from the hen’s diet to the egg shell. Poultry Sci. 50 pp. 167-173.

6. CARNARIUS K.M., CONRAD K.M., MAST M.G.,MACNEIL J.H. (1996):

Relationship of eggshell ultrastructure and shell strength to the soudness of shell

eggs. Poultry Sci. 75 pp. 656-663.

7. DE ANDRADE A.N., ROGLER J.C., FEATHERSTON W.R., ALLISTON C.W.

(1977): Interrelationship between diet and elevated temperatures on egg production

and shell quality. Poultry Sci. 56 pp. 1178-1188.

8. DEATON J.W., REECE F.N., Mc.NAUGHTON J.L., LOTT B.D. (1982): Effect of

heat stress on laying hens acclimated to cyclic vs. constant temperature. Poultry

Sci. 61 pp. 875-878.

9. EL HADI H., SYKES A.H. (1982): Thermal panting and respiratory alkalosis in

the laying hen. Br. Poult. Sci. 23 pp. 49-57.

10. EMERY D.A., VOHRA P., ERNEST R.A. (1984): The effect of cyclic and constant

ambient temperatures on feed consumption, egg production, egg weight and shell

thickness of hens. Poultry Sci. 63 pp. 2027-2035.


11. HARVEY W.R. (1990): User’s guide for LSMLMWand MIXMDL, PC-2

VERSION, 1990.

12. MELTZER A. (1987): Acclimatization to ambient temperature and its nutritional

consequences. World’s Poult. Sci. J. 43 pp. 33-44.

13. NYS Y. (2004): Nutritional factors affecting eggshell quality. Internet:

htpp://www.afma.co.za.

14. PANDA P.S. (1996): Shape and Texture. In Textbook on Egg and Poultry

Technology. First Edition, New Delhi, India.

15. PEGURI A., COON C. (1985): The effect of temperature and dietary energy on

layer performance. Poultry Sci. 64 pp. 160.

16. PEGURI A., COON C. (1991): The effect of temperature and dietary energy on

layer performance. Poultry Sci. 70 pp. 126-138.

17. ROLAND D.A., BRYANT M.M., RABON H.W. (1996): Influence of calcium and

environmental temperature on performance of first cycle commercial Leghorns.

Poultry Sci. 75 pp. 62-68.

18. ROLAND D.A., FARMER M., MARPLE D. (1985): Calcium and its relationship

to excess feed consumption, body weight, egg size, fat deposition, shell quality and

fatty liver hemorrhagic syndrome. Poultry Sci. 64 pp. 2341-2350.

19. SAMARA M.H., ROBINS K.R., SMITH M.O. (1995): Environmental heat stress

does not reduce blood ionezed calcium cocentration in hens aclimated to elevated

temperatures. Poultry Sci. 75 pp. 197-200.

20. SAUVEUR B., PICARD M. (1987): Environmental effect on egg quality, in: Egg

quality-current problems and recent advances, pp. 219-234.

21. SOLOMON S.E. (1991): Egg and Eggshell Quality. London , Wolfe Publishing

Ltd.

22. STADELMAN W.J., PRATT D.E. (1989): Factors influencing composition of the

hen’s egg. World’s Poult. Sci. J. 45 pp. 247-266.

23. STATEN F.E., HARRISON P.C. (1984): Renal compensation for high temperature

induced acidobase disturbances in SCWL-hens. Poultry Sci. 63 pp. 188.

24. STURKIE P.D. (1946): The effect of hypotermia upon the reproductive tract of the

hen. Poultry Sci. 25:369.

25. SYKES A.H., FATAFTAN A.R. (1986): Effect of change in environmental

temperature on heat tolerance in laying fowl. Br. Poult. Sci. 27 pp. 307-316.

26. TANOR M.A., LEESON S., SUMMERS J.D. (1984): Effect of heat stress and diet

composition on performance of White Leghorn hens. Poultry Sci. 63 pp. 304-310.

27. WILSON W.O. (1948): Some effect of increasing environmental temperature on

pullets. Poultry Sci. 27:813.

28. YAHAV S., SHINDER D., RAZPAKOVSKI V., RUSAL M., BAR A. (2000):

Lack of response of laying hens to relative humidity of high ambient temperature.

Br. Poult. Sci. Vol. 41 Num. 5 pp. 660-663.



UTICAJ RAZLIČITIH NEINDUSTRIJSKIH SISTEMA GAJENJA

NA KONFORMACIJU TRUPA BROJLERSKIH PILIĆA1

Snežana Bogosavljević-Bošković, S. Mitrović,

Vera Radović, V. Dosković2

Sadržaj: Imajući u vidu pojedine ustanovljene propise Evropske unije za

neindustrijsku proizvodnju pilećeg mesa organizovana su odgovarajuća eksperimentalna

istraživanja sa ciljem da se ispita uticaj dva različita sistema gajenja (tov uz korišćenje

ispusta i gajenje ekstenzivno u živinarniku) na pojedine osobine kvaliteta mesa. Kao

parametri kvaliteta u ovom radu prikazani su rezultati ispitivanja konformacije

obrađenih trupova brojlerskih pilića.

Na osnovu dobijenih rezultata istraživanja može se zaključiti da su razlike između

brojlerskih pilića iz različitih sistema gajenja za većinu analiziranih mera konformacije

bile male, tj. nisu bile signifikantne. Takođe, rezultati analize uticaja pola ispitivanih

pilića na mere konformacije trupa najčešće nisu bile statistički značajne.

Ključne reči: brojlerski pilići, sistemi gajenja, konformacija trupa.

Uvod

Razvoj živinarske proizvodnje poslednjih decenija išao je u pravcu njenog

inteziviranja, tako da ona danas ima sve odlike industirjske proizvodnje. Ovakav trend u

razvoju proizvodnje u živinarstvu imao je za posledicu i često slabiji kvalitet proizvoda,

veće troškove proizvodnje, kao i neprirodan način gajenja (Pavlovski i sar.,2001,

Bogosavljević-Bošković i sar.,2003 i dr.). S toga, poslednjih godina sve izraženija je

težnja ”povratka prirodi” u gajenu živine, pre svega, radi proizvodnje biološki vrednije

hrane (Milošević i sar.,2003). U tom smislu, zemlje Evropske unije ustanovile su i

normative za neindustrijsku proizvodnju pilećeg mesa (Tolimir i Mašić 2000, Ristić,

2003).

Polazeći od navedenog, predmet ovog istraživanja bio je ispitivanje klaničnih

karakteristika mesa brojlerskih pilića odgajenih u dva različita neindustrijska sistema

držanja (gajenje uz korišćenje ispusta I ekstenzivno u živinarniku). Kao pokazatelji

1 Originalan naučni rad 2 dr Snežana Bogosavljević-Bošković, vanredni profesor, dr Vera Radović, docent,

dipl. ing. Vladimir Dosković, Agronomski fakultet, Čačak,

dr Sreten Mitrović, redovni profesor, Poljoprivredni fakultet, Beograd

Snežana Bogosavljević-Bošković, S. Mitrović, Vera Radović, V. Dosković 176

kvaliteta utvrđivani su randmani klanja, udeli važnijih pratećih proizvoda klanja u živoj

masi pilića pred klanje, kao i učešća osnovnih delova u masi obrađenih i ohlađenih

trupova. Cilj je bio komparativna analiza pomenutih pokazatelja kvaliteta mesa

brojlerskih pilića sa stanovišta uticaja primenjenih neindustrijskih sistema držanja.


Kao početni ogledni materijal poslužilo je 200 jednodnevnih pilića linijskog hibrida

Hybro G. Tov brojlerskih pilića trajao je 56 dana. Odgajivanje pilića prve 4 nedelje

obavljeno je u okviru istog živinarnika na podu sa dubokom prostirkom. Potom, tj. 28

dana ogledni pilići su podeljeni u dve grupe. Jedna grupa je gajena u žvinarniku pri

gustini naseljenosti od 12 grla po m2 poda (ekstenzivno u živinarniku)-prema

normativima Evropske unije za neindustrijsku proizvodnju pilećeg mesa. Za piliće

druge grupe bila je obezbeđena ista korisna podna površina u živinarniku, ali uz nju ovi

pilići su na raspolaganju imali su i ograđeni ispust. Veličina ispusta bila je takva da je

svakom piletu bilo obezbeđeno po 1m2 površine ispusta. Za ishranu oglednih pilića

korišćene su dve kompletne krmne smeše - početna do 28. dana i završna od 28. do 49.

dana tova). U poslednjoj nedelji tovnog perioda u ishrani je korišćena smeša u kojoj je

prekrupa kukuruza bila zastupljena sa oko 70%.

Po završetku tova na liniji klanja ispitivane su kvantitativne karakteristike mesa

odgajenih brojlerskih pilića. Metodom slučajnog uzorka odabrano je po 12 pilića iz obe

ogledne grupe (polovina je bila ženskog, a polovina muškog pola). Ovi pilići su ručno

zaklani i očerupani. Pri tom registrovani su sledeći podaci: masa pilića pred klanje,

masa obrađenog toplog trupa i masa ohlađenog trupa.

Obavljena su i merenja važnijih pratećih proizvoda klanja, kao i abdominalne

masti. Obrađeni i ohlađeni trupovi, potom su rasecani na osnovne delove(grudi, batake,

karabatake, krila, karlicu i leđa). Masa navedenih osnovnih delova utvrđivana je

pojedinačnim merenjima.

Na bazi podataka ustanovljenih ovim merenjima izračunavani su klanični

randmani, udeli pratećih proizvoda klanja i abdominalne masti u masi pilića pred klanje,

kao i udeli osnovnih delova u masi obrađenih i ohlađenih trupova.

Analiza dobijenih podataka ovim istraživanjem izvedena je primenom uobičajenih

metoda varijacione statistike. Testiranje značajnosti ispoljenih razlika izvedeno je

primenom sledećeg modela analize varijanse :

Yijk = μ + Pi + (SG)ij + eijk

tj. modela koji je odgovarao planu dvofaktorijalnog ogleda 2x2 (2 pola –P i 2 sistema

gajenja-SG).

Uticaj različitih neindustrijskih sistema gajenja na konformaciju trupa brojlerskih pilića 177


U tabeli 1. prikazani su podaci o klaničnim randmanima petlića i kokica iz dva

različita sistema držanja (I grupa-uz korišćenje ispusta i II – ekstenzivno u živinarniku).

Iz podataka tabele 1 može se uočiti da su kokice u odnosu na petliće iz obe ogledne

grupe imale nešto veći udeo klasično obrađenih trupova. Međutim, ispoljene razlike u

tom smislu nisu bile signifikantne kako između polova, tako i između ispitivanih

sistema gajenja. Za kokice ustanovljene su i veće vrednosti randmana ”spremno za

pečenje”. Razlika između polova ispoljena u pogledu randmana ”spremno za pečenje”

bila je i statistički značajna (P<0,05). Međutim, sa stanovišta randmana ”spremno za

roštilj” utvrđene razlike kako između ispitivanih načina gajenja, tako i između polova

pilića bile su male, tj. nisu bile statistički značajne.

Poredeći navedene rezultate istraživanja sa podacima iz nama dostupne literature

može se konstatovati da su ovim istraživanjem ustanovljene nešto veće vrednosti

klaničnih randmana u odnosu na rezultate do kojih su došli u sličnim uslovima gajenja

autori poput Bogosavljević-Bošković i sar. (1998) i Miloševića i sar.(2003).

Tabela 1. Klanični randmani

Table 1. Dressing percentage

Ogledna

grupa

Experim-

ental

group

Pol

Sex

Živa

masa, g

Live

weight,g

Masa trupa u odnosu na živu masu

Carcass mass in % of live weight

Klasična

obrada

Standard

processing

Spremno za

pečenje

Ready to

roast

Spremno

za roštilj

Ready to

grill

I

Muški

Male

x 3890 82,49 76,85 70,25

Sd 169,96 1,43 2,05 4,14

CV 4,37 1,73 2,67 5,89

Ženski

Female

x 3181 84,81 79,40 72,14

Sd 151,18 1,68 1,57 1,97

CV 4,75 1,98 1,98 2,73

II

Muški

Male

x 3581 83,78 77,49 70,31

Sd 406,94 1,62 1,75 1,74

CV 11,36 1,93 2,26 2,47

Ženski

Female

x 3208 84,25 79,10 71,03

Sd 72,77 1,39 1,50 1,57

CV 2,27 1,93 1,89 2,21

Fexp

F1 0,2849 77,49 0,2117

F2 4,145 7,219* 1,2816

F12 1,8238 0,3667 0,2588

Mere konformacije na trupovima pilića ispitivanih grupa prikazane su u tabeli 2.


Tabela 2. Mere konformacije trupova

Tab. 2. Carcass conformation parameters

Pol

Sex

Masa trupa

MT,gr

Carcass

weight,

SP,g

Dužina

kobilice

DK,mm

Keel lenght

KL,mm

MT/DK

g/mm

SP/KL

g/mm

Dub. grudi,

DG,mm

Breast

depht,

BD,mm

MT/DG

g/mm

SP/BD

g/mm

Grudni

ugao 0

Breast

angle0

Obim

bataka,

OB,mm

Girth of

drumstick

GD,mm

MT/OB

g/mm

SP/GD

g/mm

I

M

M

x 3210 125,6 25,56 110,2 29,2 127,6 149,6 21,45

Sd 174,9 2,70 1,28 5,31 2,46 2,70 6,50 0,40

CV 5,45 2,15 5,00 4,82 8,42 2,11 4,34 1,86

Ž

F

x 2698 123,4 21,86 97,8 27,59 124,2 144,4 18,69

Sd 139,5 3,13 0,34 4,92 0,66 3,19 4,28 0,96

CV 5,17 2,53 1,56 5,03 2,39 2,57 2,96 5,13

II

M

M

x 3004 124,4 24,11 107,8 27,8 126,8 145,6 20,59

Sd 384,9 3,85 2,62 4,49 2,55 5,36 4,56 2,05

CV 12,8 3,09 10,86 4,16 9,17 4,23 3,13 9,95

Ž

F

x 2703 122,4 22,08 99,2 27,31 123,8 143,0 18,91

Sd 79,2 2,70 0,29 6,83 1,18 4,55 3,74 0,58

CV 2,93 2,20 1,31 6,88 4,32 3,67 2,61 3,07

Fexp

F1 0,81 0,98 0,11 0,37

F2 17,92** 1,54 3,06 17,52**

F12 1,52 0,43 0,01 1,03

Podaci tabele 2 upućuju na zaključak da su razlike u pogledu ustanovljenih

relativnih vrednosti (g/mm) mera konformacije između pilića iz dva različita

neindustrijska sistema držanja (prva grupa gajena ekstenuzivno u živinarniku i druga

grupa pilići odgajeni uz koiršćenje ispusta) bile uglavnom male, tj. Nisu bile statistički

značajne. Nešto veće razlike, od kojih su neke bile i signifikantne ustanovljene su

između polova ispitivanih pilića. Tako, petlići u poređenju sa kokicama imali su

statistički značajno veću relativnu vrednost dužine kobilice i obima bataka. U celini

posmatrano može se zaključiti da su petlići gajeni ekstenzivno u živinarniku imali

najveću prosečnu masu trupa (klasična obrada), te kao rezultat toga i najveće vrednosti

većine apsolutnih i relativnih mera konformacije.

Rezultati ovog istraživanja u saglasnosti su sa podacima koje navode Hopić i sar.

(2000) i Milošević i sar. (2003).

Zaključak

Na osnovu dobijenih rezultata, može se zaključiti sledeće:

Klanični randmani nisu bili pod značajnim uticajem ispitivanih sistema držanja

brojlerskih pilića. Sa stanovišta uticaja pola ustanovljeno je da su samo kokice

Uticaj različitih neindustrijskih sistema gajenja na konformaciju trupa brojlerskih pilića 179

u poređenju sa petlićima imale značajno veće (P< 0,05) randman «spremno za

pečenje».

Petlići prve ogledne grupe (gajeni ekstenzivno u živinarniku) imali su najveću

prosečnu masu obrađenog trupa i za njih su ustanovljene najveće vrednosti za

većinu apsolutnih i relativnih mera konformacije.

Između ispitivanih sistema gajenja nije bilo statistički značajnih razlika u

pogledu utvrđenih mera konformacije.

Signifikantne razlike ustanovljene su između polova pilića ispitivanih grupa za

relativne vrednosti dužine kobilice i obima bataka.

THE INFLUENCE OF DIFFERENT NON-INDUSTRIAL REARING

SYSTEMS ON THE DRESSING PERCENTAGE AND PROCESSED

BROILER CARCASS CONFORMATION

Snežana Bogosavljević-Bošković, S. Mitrović, Vera Radović, V.Dosković

Summary

Bearing in mind certain established European Union regulations on the non-

industrial poultry meat production, experimental research was conducted with the aim

of examining the effect of two different rearing systems (outlet fattening and extensive

rearing in the poultry pen) on certain meat quality characteristics. Dressing percentage

and processed broiler carcass conformation examination results were shown as quality

parameters in this paper.

Based upon the research results, we may reach the following conclusions: the

differences between broilers reared in two different systems were small (that is not

significant) for most of the conformation characteristics analysed; most of the sex

influence analysis results on carcass conformation characteristics in trial broilers were

not statistically significant, either.

Key words: broilers, rearing system, carcass conformation.

Literatura

1. BOGOSAVLJEVIĆ-BOŠKOVIĆ SNEŽANA, MITROVIĆ S., GAJIĆ I. (1998):

Analiza kvantitativnih karakteristika obrađenih trupova brojlerskih pilića odgajenih

na različite načine. Nauka u živinarstvu, 3(1998), 1-2, 177-181.

2. BOGOSAVLJEVIĆ-BOŠKOVIĆ SNEŽANA, GAJIĆ I., MITROVIĆ S.,

ĐOKOVIĆ R. (2003): Meat quality parameters selected in yield of carcass and

parts of broilers from two non-industrial rearing systems. 49th International

Congress of Meat Science and Tehnology. Proceedings, 41-43, Brazil.


3. HOPIĆ S., VIDOVIĆ V., MILOŠEVIĆ N., PAVLOVSKI ZLATICA (2000):

Uticaj genotipa i godine na klanične osobine tovnih pilića. Biotehnologija u

stočarstvu, 17 (5-6), str.47-53.

4. MILOŠEVIĆ N., PERIĆ LIDIJA, SUPIĆ B. (2003): Raising chickens on a free

range system 1.Evaluation of carcass quality. Biotechnology in Animal Hysbandry

19(5-6), p.335-343.

5. PAVLOVSKI ZLATICA, MAŠIĆ B. (1983): Konformacija trupova pilića.

Kvalitet mesa i standardizacija, Zbornik radova, Bled, 115-126.

6. PAVLOVSKI ZLATICA, HOPIĆ S., SUPIĆ B., MILOŠEVIĆ N. (2001): Sistemi

držanja brojlera sa aspekta proizvodnje prirodne i zdrave hrane. Savremena

poljoprivreda, 50, 3-4, 195-198.

7. RISTIĆ M. (2003): Fleishqualität von broilers aus der ökologischer produktion.

Biotechnology in animal Husbandry 19(5-6), p.335-343.

8. TOLIMIR NATAŠA, MAŠIĆ B. (2000): Normativi Evropske unije za

neindustrijsku proizvodnju pilećeg mesa. Živinarstvo, 6-7, 113-115.



ODABRANI PARAMETRI KVALITETA OBRAĐENIH TRUPOVA

BROJLERSKIH PILIĆA1

Snežana Bogosavljević-Bošković, R. Đoković, M. Petrović, V.Radović2

Sadržaj: Cilj ovog rada bio je da se izvrši uporedno ispitivanje udela pojedinih

osnovnih delova, kao i udela abdominalne masti u trupovima brojlerskih pilića muškog i

ženskog pola provenijenci Ross 308 i Hybro G.

Primenjena je za intezivnu proizvodnju uobičajena tehnologija gajenja, s tim što je

ishrana bila bazirana na korišćenju koncentrata bez ribljeg brašna, uz dodatak fitogenih

digestiva.

Nakon 42 dana tova, a u cilju ispitivanja određenih klaničnih karakteristika,

zaklano je po 12 pilića oba hibrida (polovina je bila muškog, a poloviina ženskog pola).

Analizom podataka ustanovljenih za vrednosti randmana (“klasična obrada”,

“spremno za pečenje” i “spremno za roštilj”) zaključeno je da su u tom smislu pilići

ispitivanih provenijenci pokazali slične rezultate, tj. da ispoljene razlike nisu bile

signifikantne niti sa stanovišta uticaja pola, niti u smislu uticaja ispitivanih hibrida.

Komparativnom analizom udela pojedinih osnovnih delova i abdominalne masti u

obrađenim trupovima oglednih grla može se zaključiti da su razlike ispoljene i sa

stanovišta uticaja genotipa i u smislu uticaja pola bile male i najčešće nisu bile

statistički značajne. Izuzetak čine rezultati ustanovljeni za udeo bataka i udeo karlice.

Naime, najveći udeo bataka (11,08%) imala su muška grla provenijence Ross 308.

Razlike u navedenom parametru, u poređenju sa ženskim grlima istog hibrida, kao i sa

muškim i ženskim grlima provenijence Hybro G statistički su bile vrlo značajne.

Takođe, značajno veći udeo bataka imala su muška grla u poređenju sa ženskim

grlima hibrida Hybro G.

Analizom je ustanovljen značajno veći udeo karlice kod ženskih grla hibrida Ross

308 u odnosu na muških grla provenijence Hybro G.

Ključne reči: brojlerski pilići, Ross 308, Hybro G, osnovni delovi trupa,

abdominalna mast.

Uvod

Kvalitet obrađenih trupova brojlerskih pilića može se procenjivati sa više aspekata.

Tako, udeli pojedinih osnovnih delova, kao i prisustvo abdominalne masti su veoma

bitni elementi koji određuju kvalitet obrađenih trupova brojlerskih pilića. Na ove, kao i

1 Originalni naučni rad - Original scientific paper 2 dr Snežana Bogosavljević-Bošković, vanredni profesor, dr Radojica Đoković, docent,

mr Milun Petrović, asistent, dr Vera Radović, docent, Agronomski fakultet, Čačak.

Snežana Bogosavljević-Bošković, R. Đoković, M. Petrović, V.Radović 182

na druge elemente kvaliteta mesa brojlerskih pilića utiče veći broj faktora. Od bioloških

faktora na kvalitet trupa, svakako, najveći uticaj imaju genotip i pol.

Imajući sve ovo u vidu predmet ovog rada bio je ispitivanje udela osnovnih delova

i abdominalne masti u obrađenim trupovima kokica i petlića provenijenci Ross 308 i

Hybro G. Cilj rada bio je da se na osnovu analize značajnosti ispoljenih razlika ustanovi

uticaj genotipa i pola na pomenute parametre kvaliteta trupova brojlerskih pilića.


Za ispitivanje klaničnih randmana i udela osnovnih delova i abdominalne masti u

trupovima brojlerskih pilića provenijenci Ross 308 i Hybro G poslužio je slučajno

odabran uzorak pilića od ukupno 24 grla (polovina je bila muškog, a polovina ženskog

pola) uzrasta od 42. dana. Naime, istraživanjima u okviru ove teme prethodio je tov

većeg broja brojlerskih pilića, pri čemu je primenjena tehnologija uobičajena za

intenzivan sistem gajenja. Pilići odabrani za ispitivanje pojedinih pokazatelja kvaliteta

obrađenih trupova posle 12 časova gladovanja ručno su zaklani i obrađeni.

Svi ogledni pilići pre klanja su izmereni. Posle klanja i adekvatne obrade izvršena

su merenja obrađenih i ohlađenih trupova. Nakon toga, obrađeni i ohlađeni trupovi su

rasecani na osnovne delove: grudi, batake, karabatake, krila, karlicu i leđa, shodno

Pravilniku o kvalitetu živinskog mesa (1981). Za svaki od navedenih osnovnih delova

utvrđivana je masa pojedinačnim merenjem. Osim toga, za ispitivanja udela

abdominalne masti izdvajano je i mereno masno tkivo iz trbušne duplje koje nije

povezano sa trupom.

Na bazi ustanovljenih podataka navedenim merenjima, izračunavan je udeo

osnovnih delova trupa i abdominalne masti u telesnoj masi grla pred klanje.

Analiza podataka dobijenih ovim istraživanjem izvedena je primenom uobičajenih

metoda varijacione statistike. Značajnost razlika u prosečnim vrednostima ispoljenosti

pojedinih osobina ispitivana je primenom sledećeg modela analize varijanse:

Yijk = μ + Gi + Pj + eijk

tj. modela koji je odgovarao planu dvofaktorijalnog ogleda (dva genotipa-G, dva pola-

P).


U tabeli 1 prikazani su podaci za klanične randmane (“klasična obrada”, “spremno

za pečenje” i “spremno za roštilj”) brojlerskih pilića ispitivanih hibrida.

Na osnovu podataka tabele 1 može se konstatovati da su za piliće provenijence

Hybro G u poređenju sa brojlerskim pilićima Ross 308 ustanovljene nešto veće

vrednosti sva tri ispitivana randmana. Međutim, analizom značajnosti ispoljenih razlika

sa stanovišta uticaja genotipa nisu ustanovljene statistički značajne razlike. Ako se

ustanovljene vrednosti randmana posmatraju u smislu uticaja pola, takođe, mogu se

konstatovati izvesne razlike.

Odabrani parametri kvaliteta obrađenih trupova brojlerskih pilića 183

Tabela 1. Klanični randmani

Table 1. Dressing percentage

Genotipovi

Genotypes

Pol

Sex

Klasična obrada

Standard

processing

Spremno za

pečenje Ready

to roast

Spremno za

roštilj Ready to

grill

Ross 308

M

M x 84,77 78,43 70,50

Cv 1,533 1,700 2,378

Ž

F x 84,28 76,67 70,09

Cv 1,649 2,074 3,733

Hybro G

M

M x 85,26 79,44 71,36

Cv 0,773 1,445 2,337

Ž

F x 85,16 79,48 70,61

Cv 1,795 1,621 1,871

Međutim, tendencija ispoljenosti pomenutih razlika u oba ispitivana hibrida bila je

ista. Tako, petlići i provenijence Hybro G i Ross 308 u poređenju sa kokicama istog

hibrida imali su veći randman “klasična obrada”. Nešto bolje randmane “spremno za

pečenje” imala su ženska grla, dok povoljniji randmani “spremno za roštilj”

ustanovljeni su za muška grla i u jednog i u drugog ispitivanog hibrida. Sve navedene

ispoljene razlike u smislu uticaja pola na klanične randmane, međutim, nisu bile i

statistički opravdane.

Vrednosti klaničnih randmana ustanovljene ovim istraživanjima nešto su veće od

podataka koje navode pojedini autori, poput Pavlovski i sar. (1987), Hopića i sar.

(1995), Petrovića i sar. (2002), a približni su rezultatima do kojih su došli Vračar i sar.

(1997) i Tolimir i sar. (2002).

Udeli važnijih osnovnih delova trupa i abdominalne masti u muških i ženskih grla

ispitivanih genotipova prikazani su u tabeli 2.

Tab. 2. Udeli osnovnih delova i abdominalne masti (%)

Table 2. Shares slaughter by-products and abdominal fat (%)

Genotipovi

Genotypes

Pol

Sex

Grudi,

Breast,g

Bataci

Drumsticks

Karabataci

Thighs

Krila

Leafs

Karlica

Pelvis

Leđa

Shoulder

Abdom mast

Abdom. fat

Ross 308

M

M x 22,94 11,08 11,83 8,48 7,28 7,57 1,23

Cv 5,744 4,847 2,608 5,896 5,765 8,823 37,857

Ž

F x 24,01 9,90 11,19 7,99 7,62 7,66 1,70

Cv 6,093 2,369 4,556 5,402 4,636 6,008 28,379

Hybro G

M

M x 24,15 10,98 11,60 8,44 7,10 7,99 1,22

Cv 5,855 2,824 5,307 7,459 7,332 6,386 17,168

Ž

F x 24,24 9,84 11,19 8,24 7,61 7,94 1,58

Cv 6,984 4,872 7,645 4,921 5,205 6,224 43,218

a1-Ross 308; a2-Hybro G; b1-muški pol; M, b2-ženski pol, Female


Udeo bataka: Karlica:

a1b1 – a1b2 = 1,18** a1b2 - a2b1 = 0,52*

a1b1 - a2b2 = 1,24**

a2b1 – a1b2 = 1,08**

a2b1 – a2b2 = 1,14**

Najveći udeo grudi u trupovima imale su kokice Hybro G (24,24), a najmanji

petlići Ross 308 (22,94). Razlike u tom smislu kako između polova, tako i između

ispitivanih genotipova bile su male i nisu bile statistički značajne.

Analizom podataka za udeo bataka ustanovljene su signifikantne razlike sa

stanovišta uticaja pola ispitivanih pilića. Tako, muška grla i Ross 308 i Hybro G u

poređenju sa ženskim grlima i jednog i drugog ispitivnog hibrida imali su statistički

značajno (P≤0,01) veći udeo bataka. Udeo karabataka kretao se od 11,19% koliko su

imale kokice Ross 308 i Hybro G do 11,83% koliki je ustanovljen u petlića Ross 308.

Najveći udeo krila imala su muška grla Ross 308 (8,48%), a najmanji ženska grla

(7,99%) iste provenijence. Udeo karlice kretao se od 7,10 (muška grla - Hybro G) do

7,62% (ženska grla - Ross 308). Razlika ispoljena sa stanovišta udela karlice između

petlića Hybro G i kokica Ross 308 bila je i statistički značajna (P≤0,05). Ženska i

muška grla ispitivanih hibrida imale su sličan udeo leđa, jer se isti kretao od 7,57%

(petlići Hybro G) do 7,99% (petlići Ross 308).

Najmanje abdominalne masti u trupu imala su muška grla Hybro G (1,22%), a

najviše ženska grla Ross 308 (1,70%). Razlike između oglednih grla različitih

provenijenci sa stanovišta udela abdominalne masti bile su male, a nešto veće

ustanovljene su između polova.

Na bazi navedenih rezultata ispitivanja može se zaključiti da udeli abdominalne

masti i osnovnih delova trupa uglavnom nisu bili pod značajnim uticajem genotipa i

pola, što je u skladu sa rezultatima Hopića i sar. (2000) i Petrovića i sar. (2002).

Određena odstupanja u dobijenim rezultatima u odnosu na literaturne izvore bila su

rezultat ispitivanih genotipova, razlika u telesnoj masi pre klanja, načina rasecanja

trupa, statističke obrade podataka i veličine ispitivanog uzorka u različitim

ispitivanjima.

Zaključak

Na bazi rezultata ispitivanja uticaja genotipa i pola brojlerskih pilića na klanične

randmane, udele osnovnih delova trupa, kao i na udeo abdominalne masti može se

zaključiti sledeće:

na trupovima pilića provenijenci Hybro G i Ross 308 izmereni su slični

klanični randmani pri čemu neznatno bolje rezultate postigla su grla genotipa

Hybro G.

udeli grudi, karabataka, krila, leđa i abdominalne masti nisu bili pod značajnim

uticajem ispitivanih genotipova i polova brojlerskih pilića.

razlika između polova ispoljena je sa stanovišta udela bataka, jer su muška grla

imala značajno veći (P≤0,01) udeo bataka u poređenju sa ženskim grlima.

signifikantna je bila i razlika u pogledu udela karlice između petlića Hybro G i

kokica Ross 308.

Odabrani parametri kvaliteta obrađenih trupova brojlerskih pilića 185

ANALYSIS OF THE PROPORTION OF BASIC CARCASS PARTS

OF DIFFERENT STRAINS OF BROILER CHICKENS

Snežana Bogosavljević-Bošković, R. Đoković, M. Petrović, V. Radović

Summary

The aim of this paper was to conduct a comparative investigation of the proportion

of certain basic parts and abdominal fat in the male and female Ross 308 and Hybro G

broiler carcasses.

The usual breeding technology was used for the intensive broiler production, but

broiler nutrition was based on the use of concentrates without fish meal supplemented

njith phytogenic digestives.

Following the fattening period of 42 days, in order to examine certain slaughter

traits, 12 chickens of each strain (half of them being male and half female broilers) were

selected and slaughtered.

By the analysis of data established for the slaughter yield value (“traditionally

dressed carcass” and”ready to cook” and “oven ready carcass”), it was concluded that

the investigated chickens showed similar results, i. e. that the emerged differences were

not significant either from the point of view of the sex influence, or as regards the

investigated hybrids influence.

By comparative analysis of the proportion of certain basic parts and abdominal fat

in the processed carcasses of the investigated chickens, it was concluded that the

differences emerging due to the influence of genotype and sex were small and generally

not statistically significant.

The results regarding the thigh and pelvis proportions are exceptions. Namely, the

highest thigh proportion (11.08) was established in the male chickens Ross 308 strain.

The related differences, compared to the female chickens of the same strain, as well as

to the Hybro G males and females were statistically very significant. Additionally, a

significantly higher thigh proportion was registered with the male broilers than with the

females of the Hybro G hybrid.

A significantly higher proportion of pelvis was recorded in the Ross 308 hybrid

females compared to the male Hybro G broilers.

Key words: broilers, Ross 308, Hybro G, basic parts

Literatura

1. ĐURĐEVIĆ ZORKA (1995): Proizvodne i klanične karakteristike različitih

genotipova brojlerskih pilića. Biotehnologija u stočarstvu, 11 (1-2), str. 27-34.

2. HOPIĆ S., VIDOVIĆ V., MILOŠEVIĆ N., SUPIĆ B., PAVLOVSKI ZLATICA

(2000): Uticaj genotipa i godine na klanične osobine tovnih pilića. Biotehnologija

u stočarstvu, 17 (5-6), str. 47-53.


3. PAVLOVSKI ZLATICA, MAŠIĆ B. (1983): Konformacija trupova pilića.

Kvalitet mesa i standardizacija, Zbornik radova, Bled, 115-126.

4. PAVLOVSKI ZLATICA, MAŠIĆ B., MILOŠEVIĆ N., VRAČAR SVETLANA

(1987): Uporedna ispitivanja proizvodnih osobina domaćeg i inostranog porekla.

Peradarstvo, 5, 129-132.

5. PETROVIĆ D., PETROVIĆ MILKA, TOLIMIR NATAŠA, BOGOSAVLJEVIĆ-

BOŠKOVIĆ SNEŽANA, PETROVIĆ M., BRKIĆ N. (2002): Uporedna analiza

proizvodnih i klaničnih karakteristika dve provenijence brojlerskih pilića.

Biotehnology in Animal Hysbandry, Vol. 18 (5-6), p. 115-119.

6. TOLIMIR NATAŠA, PETROVIĆ D., PETROVIĆ MILKA, MAŠIĆ M.,

MALETIĆ RADOJKA, BOGOSAVLJEVIĆ-BOŠKOVIĆ SNEŽANA (2002):

Uporedno ispitivanje proizvodnih i klaničnih osobina tri provenijence brojlerskih

pilića. Savremena poljoprivreda, vol. 51, br. 3-4, str. 223-226.

7. VRAČAR SVETLANA, PAVLOVSKI ZLATICA, HOPIĆ S., LUKIĆ M.,

ŠKRBIĆ ZDENKA (1997): Uticaj genotipa na proizvodne i klanične karakteristike

brojlerskih pilića. Nauka u živinarstvu, 2 (3-4), 135-139.



UTICAJ ORGANOZEOLITA I UREE NA HEMIJSKI SASTAV I

KVALITET SILAŽE CELE BILJKE KUKURUZA1

N. Đorđević, M. Adamović, G. Grubić, Aleksandra Bočarov-Stančić2

Sadržaj: U eksperimentu je ispitivan uticaj dve doze uree, (0,5 i 1,0 %) i

organozeolita (0,2 %) na hemijski sastav i kvalitet silaža cele biljke kukuruza.

Eksperiment je postavljen po šemi slučajnog plana, u tri ponavljanja sa sledećim

tretmanima: 1. kontrola; 2.organozeolit (0,2 %); 3. urea ( 0,5 %); 4. organozeolit (0,2

% ) + urea (0,5 %); 5. urea (1,0 %); 6.organozeolit (0,2 % ) + urea (1,0 %)

Dodatak uree uticao je na značajno povećanja pH vrednosti i količine amonijačnog

azota, zbog čega su tretmani br. 3, 5 i 6 prema Zelterovoj metodi svrstani u III klasu

kvaliteta, a tretman br. 4 u II klasu kvaliteta. Silaže sa većim dozama uree su sadržale i

značajno više mlečne kiseline, kao i sirovih proteina. Dodatak organozeolita uticao je, u

svim slučajevima, na smanjenja količine amonijačnog azota. Zahvaljujući čistoći

polaznog materijala i kvalitetu siliranja količina mikotooksina (Aflatoksin B1 ), kao i

plesni (Aspergillus versicolor) bila je minimalana. Iz tog razloga uticaj organozeolita

kao dodatka za sprečavanje razvoja plesni i adsorpciju mikotoksina nije mogao da ima

vidnije efekte.

Ključne reči: kukuruz, silaža, urea, organozeolit.

Uvod

Veliki problem koji se može javiti pri korišćenju silaža jesu mikotoksikoze, koje su

posledice plesnivosti silaže. Plesni su u najvećem broju aerobni organizmi, pa se

razvijaju na mestima sa zaostalim kiseonikom ili usled naknadnog ulaska vazduha u

silažu. Dobrim sabijanjem usitnjene biljne mase i pokrivanjem (hermetizovanjem) silaže

ovaj problem se uglavom rešava. Međutim, površinski slojevi, kao i delovi silaže pored

zidova silo-objekta, u većoj meri su izloženi razvoju plesni.. Osim toga, silaža od

zrelijeg materijala (cela biljka kukuruza) ili senaža, teže se sabija zbog sopstvene

elastičnosti, pa je u ovakvom materijalu problem razvoja plesni još izraženiji. Zbog

takvih problema decenijama se vrše istraživanja u cilju pronalaženja dodatka pri

1 Izvorni naučni rad - Original scientific paper 2 Dr Nenad Đorđević, docent, dr Goran Grubić, redovni profesor, Poljoprivredni fakultet, Zemun-Beograd,

dr Milan Adamović, naučni savetnik, Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina, Franše

D Epere 86, 11000 Beograd, dr Aleksandra Bočarov-Stančić, viši naučni saradnik, Biokeološki centar,

Petra Drapšina 15, 23000 Zrenjanin.

N. Đorđević, M. Adamović, G. Grubić, Aleksandra Bočarov-Stančić 188

siliranju, koji bi ograničili ili u potpunosti sprečiti razvoj plesni i produkciju njihovih

toksičnih i kancerogenih metabolita – mikotoksina.

U novije vreme veliku pažnju privlače zeoliti - dodaci iz grupe adsorbenata

mikotoksina, jer adsorbuju mikotoksine i na taj način umanjuju njihovo toksično

dejstvo u organizmu životinja. Zbog velike adsorbcione moći zeoliti mogu da se koriste

za vezivanje amonijaka u objektima sa intenzivnom proizvodnjom u kojima je velika

koncentracija neprijatnih mirisa (tovilišta). Za istu namenu, ispitivani su i u ribljacima

za proizvodnju pastrmki, koji, takođe, mogu biti u značajnoj meri opterećeni visokom

koncentracijom amonijaka. U praksi se koriste sve češće kao dodaci pri spremanju

potpunih smeša za domaće životinje, u cilju sprečavanja mikotoksikoza. U određenom

broju istraživanja dokazan je povoljan uticaj zeolita na kvalitet silaže, time što isti

vezuju deo vlage i favorizuju aktivnost bakterija mlečnokiselog vrenja. Na osnovu

svega toga, ekipa istraživača sa Poljoprivrednog fakulteta iz Zemuna i Instituta za

tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina iz Beograda došla je na ideju da se

zeoliti koriste kao dodaci pri spremanju silaže, u cilju adsorpcije amonijaka,

sprečavanja razvoja plesni i adsorpcije mikotoksina. Do sada je izvedena serija

eksperimenata u kojima su dodaci na bazi prirodnih zeolita korišćeni pri siliranju

kukuruza (cela biljka i zrno), sirovih repinih rezanaca i lucerke (Adamović i sar., 2001;

Koljajić i sar., 2002,2003; Grubić i sar., 2003; Đorđević i sar., 2003-a,b).

Cilj ovog rada bio je da se utvrdi uticaj organozeolita i uree na produkciju

isparljivih masnih kiselina i pH silaže, količinu amonijačnog azota, mogućnost

suzbijanja razvoja plesni i adsorpciju mikotioksina. Pored organozeolita, silaži je

dodavana i urea, u cilju povećanja količine sirovih proteina. U literaturi se preporučuju

doze uree od 0,5%, jer se pri korišćenju većih količina javljaju neprijatan miris i ukus,

koji nastaju zbog hidrolize uree do amonijaka (Adamović, 2001). S obzirom da

organozeoliti adsorbuju i amonijak i time umanjuju ove probleme, u ogledu su

ispitivane dve doze uree, 0,5 i 1,0%.

Materijal i metode rada

Eksperiment je postavljen po šemi slučajnog plana, u tri ponavljanja, sa sledećim

tretmanima: 1. kontrola; 2.organozeolit (0,2 %); 3. urea ( 0,5 %); 4. organozeolit (0,2

% ) + urea (0,5 %); 5. urea (1,0 %); 6.organozeolit (0,2 % ) + urea (1,0 %)

Za spremanje silaže korišćena je cela biljka kukuruza (hibrid ZP-677), u fazi

voštane zrelosti zrna, sa oko 350 g/kg suve materije. Kukuruz je ručno ubran, a zatim je

na mestu siliranja usitnjen elektromotornom sečkom na odreske dužine 1-2 cm, i nakon

mešanja sa ispitivanim dodacima sabijen u plastične eksperimentalne sudove zapremine

60 dm3. Zapreminska masa sabijene silaže je iznosila u proseku 550 g/dm3. Površina

silaže je zatim zaštićena PVC folijom i opterećena sa oko 10 kg šljunka, a sudovi su

zatvoreni poklopcem sa navojem. Organozeolit je proizveden na bazi prirodnog zeolita

modifikovanog dugolančanim kvaternarnim aminom u Institutu za tehnologiju

nuklearnih i drugih mineralnih sirovina iz Beograda. Korišćena urea proizvedena je u

azotari Pančevo i sadržala je 46% azota. Nakon 56 dana po obavljenom siliranju

eksperimentalni sudovi su otvoreni i uzeti su reprezentativni uzorci za hemijsku i

mikotoksikološku analizu. Parametri hemijskog sastava i kvaliteta silaža (AOAC, 1984)

su određeni u Laboratoriji za ishranu domaćih životinja na Poljoprivrednom fakutetu u

Uticaj organozeolita i uree na hemijski sastav i kvalitet silaže cele biljke kukuruza 189

Zemunu, a mikotoksikološka ispitivanja u Bioekološkom centru u Zrenjaninu. Kvalitet

silaža je ocenjen prema Zelteru i Fligu. Statistička obrada podataka (analiza varijanse i

testiranje značajnosti razlika sredina tretmana) obavljeni su prema Snedecoru i

Cochranu, (1982).


Količina suve materije je signifikantno varirala u ispitivanim silažama pod uticajem

korišćenih dodataka, i bila je najmanja u kontrolnoj silaži (tabela 1). Dodavanje uree

CO(NH2)2 je doprinelo povećanju količine sirovih proteina, što je bilo rezultat unetog

azota, koji se prema Kjeldahl-ovoj metodi detektuje na isti način bez obzira na poreklo

(AOAC, 1984). Tretmani u kojima je istovremeno korišćena urea i organozeolit sadržali

su značajno više sirovih proteina u odnosu na tretmane kojima je dodata samo urea. To

se objašnjava manjim gubicima u formi isparljivog amonijaka, u toku sušenja uzoraka,

usled njegovog adsorbovanja na organozeolit. Variranje količine masti se objašnjava

ekstrakcijom dela mlečne kiseline (kao neisparljive) dietil-etrom, (Barnett, 1954), usled

čega su signifikantno najveće količine masti detektovane upravo u tretmanima sa

najvećom količinom mlečne kiseline. Nije utvrđena značajnost u pogledu

promenljivosti količine sirove celuloze, mada se može uočiti trend njenog smanjenja u

tretmanima sa dodatkom uree. Rezultati nekih ranijih ogleda govore o uticaju

amonijaka, direktno apliciranog (u svojstvu konzervansa), na razgradnju

lignoceluloznog kompleksa (Đorđević i Dinić, 2003), što se možda ispoljilo u maloj

meri i u ovom ogledu. Količina BEM-a je bila značajno manja u tretmanima sa

najvećim količinama mlečne kiseline, usled trošenja šećera za njenu produkciju, ali

takođe i za produkciju sirćetne i buterne kiseline, koje su rezultat aktivnosti

heterofermentativnih bakterija mlečne kiseline. Tretmani sa dodatkom organozeolita su

imali najveću količinu pepela (P<0,05), što je posledica dominantnog sadržaja minerala

u ovom dodatku.

Vrednosti pH su značajno porasle u tretmanima sa korišćenom ureom, što je i

očekivano s obzirom na njene bazne osobine (tabela 2). Bez obzira na to, gotovo u svim

silažama pH vrednost je bila u optimalnom intervalu, 3,8-4,2. Ukupna količina

amonijačnog azota u silažama je bila dvojakog porekla: iz degradiranih proteina

siliranog materijala, ali i iz hidrolizovane uree CO(NH2)2 + H2O = CO2 + 2(NH3).

Upravo iz tog razloga najveće količine amonijaka su detektovane u silažama kojima je

dodavana urea. Međutim, pri istovremenom korišćenju organozeolita, poznatog i po

adsorbciji gasova u tovilištima i ribnjacima, došlo je do signifikantnog smanjenja

količine amonijaka. Najveće količine mlečne kiseline utvrđene su u silažama sa 1,0%

uree (57,86 %), i 1% uree + 0,2% organozeolita (59,49 %). Eksperimentalno je

dokazano (Simkins i sar., 1965), da mineralni dodaci silaži baznog karaktera vezuju deo

nastalih organskih kiselina i time podstiču fermentaciju i trošenje preostalih količina

šećera, što smanjuje opasnost od naknadne fermentacije. Ova mogućnost je bitna za

silaže cele biljke kukuruza, koje su upravo zbog rezidua šećera jako podložne

sekundarnoj fermentaciji. Maksimalna količina slobodne sirćetne kiseline je

ustanovljena u kontrolnoj silaži, dok su najveće količine ukupne sirćetne kiseline

utvrđene u silaži sa dodatkom organozeolita i 1,0% uree. Količina buterne kiseline bila

je minimalana, (ispod 1%), a u tretmanima 1, 2 i 3 uopšte nije utvrđena.


Tabela 1. Hemijski sastav silaža, g/kg SM

Table 1. Chemical composition of silages, g/kg DM

Parametri

Parameters

Tretmani-Treatments

Kontrola

Control

Sa 0,2%

org.zeolita

With 0.2%

org.zeolit

Sa 0,5%

uree

With 0.5%

urea

Sa 0,2%

org.zeolita +

0,5% uree

With 0.2% org.

zeolit + 0.5%

urea

Sa 1,0% uree

With 1.0%

urea

Sa 0,2%

org.zeolita +

1,0% uree

With 0.2%

org.zeolit +

1.0% urea

Suva materija

Dry matter, g/kg 350,44 a 390,82 c 388,54 c 390,78 c 367,04 b 370,42 b

Sirovi proteini

Crude proteins 64,91 a 63,87 a 68,69 a 112,05 b 125,92 b 147,01 c

Sirove masti

Crude lipids 55,62 a 57,33 a 52,31 a 66,34 b 67,50 b 61,15 ab

Sirova vlakna

Crude fibers 201,50 212,03 199,08 192,06 194,80 199,31

BME

NFE 638,56 c 626,75 c 641,72 c 586,16 b 575,50 b 551,29 a

Pepeo

Ash 39,41 b 40,02 b 38,20 ab 43,39 c 36,28 a 41,24 bc

a,b,c Vrednosti u istom redu sa različitim slovima su statistički različpite (P<0,05) a,b,c Values in the same row with different letters are significantly different (P<0.05)

Tabela 2. Biohemijske promene u silažama, g/kg SM

Table 2. Biochemical changes in silages, g/kg DM

Parametri

Parameters

Tretmani-Treatments

Kontrola

Control

Sa 0,2%

org.zeolita

With 0.2%

org.zeolit

Sa 0,5%

uree

With

0.5% urea

Sa 0,2%

org.zeolit

+ 0,5% uree

With 0.2%

org.zeolit +

0.5% urea

Sa 1,0%

uree

With 1.0%

urea

Sa 0,2%

org.zeolita + 1,0%

uree

With 0.2%

org.zeolit + 1.0%

urea

pH 3,77 a 3,80 a 4,03 b 4,02 b 4,27 d 4,14 c

NH3-N,

g/kg N 109,56 b 66,27 a 330,57 d 174,23 c 380,70 f 241,01 e

Mlečna kiselina

Lactic acid 43,66 b 47,67 b 29,66 a 46,36 b 57,86 c 59,49 c

Sirćetna kiselina - Acetic acid:

Slobodna-free 19,86 c 13,26 a 12,96 a 13,31 a 14,06 a 17,03 b

Vezana-bonded 9,03 ab 6,96 a 7,16 a 5,21 a 10,91 b 14,85 c

Ukupna-Total 28,89 b 20,22 a 20,12 a 18,52 a 24,97 ab 31,88 c

Buterna kiselina - Butyric acid:

Slobodna-free - 0,14 - - - -

Vezana-bonded - - - 0,38 a - 0,70 b

Ukupna-Total - 0,14 a - 0,38 b - 0,70 c a,b,c,d,e,f Vrednosti u istom redu sa različitim slovima su statistički različite (P<0,05) a,b,c,d,e,f Values in the same row with different letters are significantly different (P<0.05)


Pri utvrđivanju prisustva mikotoksina (tabela 3), detektovan je jedino Aflatoksin

B1, u količini koja je značajno manja od propisane Pravilnikom o maksimalnim

količinama štetnih materija u stočnoj hrani (Službeni list SFRJ, 1990). Statističkom

analizom podataka po modelu faktorijalnog ogleda 2k (bez ponavljanja) nije utvrđena

signifikantnost razlika. Prisustvo drugih mikotoksina (Ohratoksin A, Trihoteceni (DAS

i T-2 toksin) i Zearalenon) nije utvrđeno. To ukazuje da je korišćen kvalitetan polazni

materijal, i da su uslovi siliranja bili optimalni, što potvrđuju osnovni pokazatelji

kvaliteta fermentacije (pH vrednost i količina mlečne, sirćetne i buterne kiseline).

Nasuprot tome, Adamović i sar. (2001) su dokazali pozitivan uticaj organozeolita

(0,2%) na smanjenje količine mikotoksina u silaži, pri čemu su efekti korišćenog

adsorbenta bili veći u nepovoljnim uslovima siliranja (manja sabijenost i slabija zaštita

silaža od kontakta sa vazduhom).

Tabela 3. Količina mikotoksina u silažama, mg/kg SM

Table 3. Mycotoxin content in silages, mg/kg DM

Parametri

Parameters

Kontrola

Control

Sa 0,2%

org.zeolita

With

org.zeolit

0.2%

Sa 0,5%

uree

With 0.5%

urea

Sa 0,2%

org.zeolita+

0,5% uree

With 0.2%

org.zeolit +

0.5% urea

Signifikantnost

Significance

Aflatoksin

B1 0,0046 0,0082 0,0041 0,0123 NS

Ohratoksin

A - - - - -

Trihoteceni

(DAS) - - - - -

Trihoteceni

(T-2) - - - - -

Zearalenon - - - - -

Dodatni

parametri -

Aspergillus

versicolor -

Aspergillus

versicolor -

Za ocenu kvaliteta silaža korišćene su Zelterova i Fligova metoda. Prva se bazira na

količini amonijačnog azota, sirćetne i buterne kiseline, a druga samo na relativnom

odnosu mlečne, sirćetne i buterne kiseline. Po Fligovoj metodi sve silaže su ocenjene I

klasom. Međutim, po Zelterovoj metodi, upravo zbog poentiranja količine amonijaka,

silaže sa dodatkom uree su ocenjene III i II klasom. Pri tome, dodatak organozeolita

tretmanu sa manjom dozom uree doprineo je poboljšanju kvaliteta za jednu klasu.

Međutim, za tretman sa većom dozom uree dodatak mineralnog adsorbenta i vezivanje

određene količine amonijaka nisu bili dovoljni za popravljanje kvaliteta silaža (tabela

4).


Tabela 4. Kvalitet silaža

Table 4. Silage quality

Parametri

Parameters

Tretmani-Treatments

Kontrola

Control

Sa 0,2%

org.zeolita

With 0.2%

Minazel

Sa

0,5%

uree

With

0.5%

urea

Sa 0,2%

org.zeolita +

0,5% uree

With 0.2%

org.zeolit +

0.5% urea

Sa 1,0%

uree

With

1.0%

urea

Sa 0,2%

org.zeolita +

1,0% uree

With 0.2%

org.zeolit +

1.0% urea

Kvalitet po

Zelteru

Quality by

Zelter

I I III II III III

Kvalitet po

Fligu

Quality by

Flieg

I I I I I I

Zaključak

Dodatak organozeolita silaži uticao je na smanjenje količine amonijačnog azota.

To je bilo posebno važno za silaže kojima je pored organozeolita dodata i urea u

svojstvu oplemenjivača silaža sirovim proteinima. Tretmani sa dodatkom uree su

sadržali statistički značajno veće količine sirovih proteina, amonijačnog azota i mlečne

kiseline i imali signifikantno veće pH vrednosti.

THE INFLUENCE OF ADDITION OF UREA AND

ORGANOZEOLITE ON CHEMICAL COMPOSITION AND

QUALITY OF MAIZE PLANT SILAGES

N. Đorđević, G. Grubić, M. Adamović, Aleksandra Bočarov-Stančić

Summary

In this experiment the influence of addition of urea in two doses (0.5 i 1.0 %) and

organozeolite, mineral mycotoxin adsorbent (0.2%) on chemical composition and

quality of maize plant silages was investigated. The experiment was organized as a

randomized plan with three replications of every treatment. The treatments were

following: 1. control, 2. organozeolite (0.2%); 3. urea (0.5%); 4. organozeolite (0.2%)

and 0.5% urea, 5. urea (1.0%), and 6. organozeolite (0.2%) and urea.1.(0%).

Results of chemical analyses showed that with the addition of urea there was

significant increase in pH value and amount of ammonia nitrogen, which is why


treatments 3, 5 and 6 were ranked as III quality class according to Zelter method, while

treatment 4 was ranked as II quality class. Silage with increased doses of urea had

significantly more acetic acid and crude protein. With the addition of organozeolite in

all cases there was significant decrease in the amount of ammonia nitrogen. Analyses of

mycotoxins showed only minimal amounts of Aflatoxine B1, and Aspergillus versicolor

moulds. In optimal ensiling conditions the used adsorbent of mycotoxins had no

significant influence on mycotoxin amounts in silages.

Key words: maize silage, urea, organozeolite

Literatura

1. ADAMOVIĆ, M. (2001): Proizvodnja silaže i senaže. Portal, Beograd-Borča

2. ADAMOVIĆ, M., NEŠIĆ, S, STOIĆEVIĆ, LJ., TOMAŠEVIĆ-ČANOVIĆ, M.

(2001): Uticaj organski modifikovanog mineralnog adsorbenta mikotoksina

“Minazel Plus” na kvalitet silaže biljke kukuruza. Arhiv za poljoprivredne nauke,

62, 220: 317-324.

3. AOAC (1984): OFFICIAL METHODS OF ANALYSIS. 14TH ED.

ASSOCIATION OF OFFICIAL ANALYTICAL CHEMISTS, WASHINGTON,

DC.

4. ĐORĐEVIĆ, N., DINIĆ, B. (2003): Siliranje leguminoza-monografija. Institut za

istraživanja u poljoprivredni SRBIJA. Vizartis-Beograd.

5. ĐORĐEVIĆ, N., GRUBIĆ, G., ADAMOVIĆ, M., KOLJAJIĆ, V. (2003-A):

INTENSITY OF BIOCHEMICAL CHANGES IN LUCERNE SILAGES WITH

ADDITION OF ZEOLITE AND FORMIC ACID. 11TH INTERNATIONAL

SYMPOSIUM “FORAGE CONSERVATION. 9TH-11TH SEPTEMBER 2003,

NITRA, SLOVAK REPUBLIC. 130-132.

6. ĐORĐEVIĆ, N., ADAMOVIĆ, M., GRUBIĆ, G., KOLAJIĆ, V., BOČAROV-

STANČIĆ, A. (2003B): THE INFLUENCE OF MIN-A-ZEL PLUS ON

BIOCHEMICAL, MICROBIOLOGICAL AND MYCOTOXICOLOGICAL

PARAMETERS OF LUCERNE SILAGES. J. OF AGRICULTURAL SCIENCES

48, 2.: 171-178.

7. GRUBIĆ, G., ĐORĐEVIĆ, N., ADAMOVIĆ, M., KOLJAJIĆ, V. (2003): THE

INFLUENCE OF ZEOLITE ADDITION ON LUCERNE SILAGE QUALITY.

SYMPOSIUM OF LIVESTOCK PRODUCTION WITH INTERNATIONAL

PARTICIPATION. OHRID, 2003. MACEDONIA. BOOK OF APSTRACTS, 31.

8. KOLJAJIĆ, V., ĐORĐEVIĆ, N., GRUBIĆ, G., ADAMOVIĆ, M. (2002): Kvalitet

silaža sirovih repinih rezanaca sa dodatkom zeolita. Mlekarstvo, 11: 325-330.

9. KOLJAJIĆ, V., ĐORĐEVIĆ, N., GRUBIĆ, G., ADAMOVIĆ, M. (2003): THE

INFLUENCE OF ZEOLITE ON THE QUALITY OF FRESH BEET PULP

SILAGE. J. OF AGRIC. SCIENCES 48, 1: 77-84.

10. PRAVILNIK O MAKSIMALNIM KOLIČINAMA ŠTETNIH MATERIJA I

SASTOJAKA U STOČNOJ HRANI (1990). SLUŽBENI LIST SFRJ, BR. 2,

BEOGRAD.


11. SIMKINS, K.L., BAUMGARDT, B.R., NIEDERMEIER, R.P. (1965): FEEDING

VALUE OF CALCIUM CARBONATE-TREATED CORN SILAGE FOR DAIRY

COWS. J. OF DAIRY SCIENCE. 48, 10: 1315-1318.

12. SNEDECOR, G.W., COCHRAN, W.G. (1982): Statistical methods. Iowa State

University Press.


Publisher: Institute for Animal Husbandry Beograde – Zemun UDC: 636.083.

UTICAJ PUFERA NA PRODUKCIJU I SASTAV MLEKA

I METABOLIČKI PROFIL KRAVA 1

M. Adamović, J. Lemić, Magdalena Tomašević-Čanović, M. Jovičin, Mira Kovačević2

Sadržaj: U radu se razmatraju uzroci poremećaja kiselosti tečnog sadržaja buraga

visokomlečnih krava, među kojima su kao važniji istaknuti: konzumiranje vlažnih i

kiselih hraniva, nedovoljno vlakana u obroku, veća količina sitno mlevenih

ugljenohidratnih hraniva, manji broj hranjenja, stres, pokvarena hrana i drugi. Ukazano

je da odstupanje kiselosti sadržaja buraga od optimalne vrednosti (6,2-7), ima

nepovoljan uticaj na razvoj mikroorgnizama i procese varenja hrane u buragu, što se

negativno odražava na proizvodnju i sastav mleka i zdravlje krava. Istaknuto je da se

problem povećane kiselosti sadržaja buraga krava može uspešno sanirati dodatkom u

obrok pufera (magnezijum oksida, natrijum bikarbonata, bentonita, zeolita i drugih).

Ključne reči: puferi, krave, mleko, krv

Uvod

U buragu preživara se, pod uticajem mikroorganizama (bakterije, protozoe i

gljivice), obavlja razlaganje hrane, sinteza proteina, vitamina B kompleksa i vitamina C

i K. Bakterije svojim enzimima razlažu ugljene hidrate (celuloza, hemiceluloza, pektini,

skrob, i dr.). Krajnji proizvodi razlaganja su monosaharidi (glukoza, pentoze).

Njihovom fermentacijom nastaju isparljive masne kiseline (sirćetna, propionska,

buterna, valerijanska i mlečna), - od čijeg odnosa i količine zavisi kiselost tečnog

sadržaja buraga. Odstupanje pH sadržaja buraga od optimalnih vrednosti (6,2-7), ima

nepovoljan uticaj na razvoj mikroorgnizama i procese u buragu, što se negativno

odražava na proizvodnju i sastav mleka, a u slučaju dužeg trajanja i na zdravlje i

plodnost krava. Ovi problemi su posebno izraženi u letnjim mesecima, u vezanom

sistemu držanja, kada je, zbog visokih temperatura (> 27 0C ), problem konzumiranja

hrane veoma izražen. Tada je hrana podložna kvarenju, silaža refermentiše, stvaraju se

plesni koje produkuju mikotoksine i t.d. Za održavanje stabilnosti pH buraga koriste se

dodaci koji imaju sposobnost neutralizacije povećane kiselosti. To su najčešće:

1 Pregledni rad - Review papers 2 Dr Milan Adamović, naučni savetnik, mr Jovan Lemić, istraživač saradnik, dr Magdalena Tomašević-

Čanović, naučni savetnik, Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina, Beograd

Dr Milovan Jovičin, viši naučni saradnik, dr Mira Kovačević, naučni saradnik, Naučni institut za

veterinarstvo, “Novi Sad”, Novi Sad.

M. Adamović, J. Lemić, Magdalena Tomašević-Čanović, M. Jovičin, Mira Kovačević 196

magnezijum oksid, natrijum bikarbonat, bentonit, zeolit, i drugi. Magnezijum oksid

povećava pH proporcionalno dodatoj količini (alkalizer). Magnezijum, pored toga,

doprinosi resorpciji sirćetne kiseline, (prekursor za sintezu mlečne masti), i preveniranju

hipomagnezijemije, koja nastaje, u slučaju kada se preživari hrane obrocima siromašnim

u ovom elementu i/ili drže na paši u vreme kada je mlada trava.

Natrijum bikarbonat, bentonit i zeolit imaju svojstvo pufera jer omogućuju

održavanje pH u određenom okviru. Natrijum bikarbonat održava stabilan pH u buragu

tokom prvih 6 časova nakon konzumiranja, utiče na povećanje konzumiranja suve

materije obroka što doprinosi povećanju količine mleka i mlečne masti. Jovanović i sar.

(2002) iznose tvrdnje određenih autora, da natrijum bikarbonat podstiče životinje na

veće pijenje vode, što doprinosi razređenju sadržaja buraga i povećanju količine skroba

koja ne podleže fermentaciji u buragu. To za rezultat ima manju i usporeniju produkciju

propionske i buterne kiseline koje imaju presudnu ulogu u stvaranju kiselih indigestija

kod visokomlečnih krava. Bentonit i zeolit u kiseloj sredini katjonskom izmenom vežu

H+ jon, a oslobađaju katjon koji se prirodno nalazi u izmenljivom položaju, što za

rezultat ima povećanje pH sredine. Ove promene se dešavaju samo dok se ne postigne

neutralna sredina (pH=7). Pri povećanju pH i prelaskom u alkalnu sredinu, prisustvo

ovih minerala dovodi do smanjenja pH na neutralnu vrednost, što ukazuje na njihov

amfoterni karakter. Bentoniti i zeoliti imaju i druge (dodatne) korisne efekte. Oni, u

digestivnom traktu, uspešno adsorbuju mikotoksine, toksične metale, radionuklide,

vezuju višak amonijaka, ugljen dioksid i metan. Imaju i sposobnost vezivanja vode,

bubre i povećavaju volumena sadržaja digesta što doprinosi njegovom ravnomernijem

pasiranju kroz trakt i boljem varenju i korišćenju hrane (Grubić i Adamović, 2003;

Jovanović i sar., 2002; Adamović i sar., 2003; Tomašević-Čanović, i sar., 2000; Garcia

Lopez i sar., 1992, Eng i sar., 2002 i drugi).

Efikasnost sredstava za regulisanje kiselosti tečnog sadržaja

buraga preživara

Najčešće korišćena sredstva za korekciju povećane kiselosti u buragu preživara

su natrijum bikarbonat i magnezijum oksid. Koriste se pojedinačno ili u kombinaciji.

Ako se koriste zajedno kao optimalan odnos smatra se 2-3:1 u korist natrijum

bikarbonata. Rezultati korišćenja natrijum bikarbonata i magnezijum oksida do kojih su

došli West i sar. (1988) prikazani su u Tabeli 1.

Erdman i sar. (1982), utvrdili su najmanje variranje pH buraga u prvih 10 časova

posle hranjenja (6,2-6,5) kod krava koje su dobijale smešu sa dodatkom natrijum

bikarbonata (1%) i magnezijum oksida (0,8%). Isti autori su utvrdili da je u krava

kontrolne grupe variranje pH buraga bilo veoma veliko i kretalo se od 5,6 do 6,5. Ovi

rezultati ukazuju da pH buraga može imati veoma varijabilne vrednosti, zavisno od

vrste i kvaliteta hraniva, njihove prethodne obrade, frekvencije i načina hranjenja,

fiziološkog stanja životinja, ambijenta i niza drugih faktora.

Uticaj pufera na produkciju i sastav mleka i metabolički profil krava 197

Tabela1. Količina mleka i sadržaj masti i efikasnost iskorišćavanja suve materije

obroka (West i sar., 1988)

Table 1. Amount and content fat of milk and efficiency of utilization of dry matter (West

et al., 1988)

Pokazatelj

Parameter Bez

pufera-

Withaut

buffer

Dodatak pufera u smešu-Added buffer

in the mixture,%

NaHCO3

(1,5)

MgO

(0,8)

Na HCO3 + MgO

(1,5 + 0,8)

Mleko korigovano na 4%

masti, kg/kravi /dan-4%FCM

per cow kg/day

32,46 35,04 32,28 38,04

Mlečna mast,%- Milk fat, % 3,80 3,96 3,62 4,05

Suva materija obroka /kg

mleka korigovanog na 4%

masti- Diet dry matter per kg

4%FCM

0,569 0.589 0,593 0,541

Nikkhah i sar. (2001), utvrdili su da je dodatak zeolita, odnosno, zeolita u

kombinaciji sa natrijum bikarbonatom, u obroke (66,7% suve materije iz koncentrata),

uticalo na povećanje količine namuženog mleka za 0,7 -2 kg, a masti i proteina u mleku

za 0,12-0,26, odnosno, 0,04-0,06 procenat poena. Količina mleka korigovanog na 4%

masti bila je u oglednim tretmanima veća za 1,75-2,25 kg (p<0,05), (Tabela 2.)

Isti autori su, u oglednim tretmanima, utvrdili povećanje vrednosti pH u tečnom

sadržaju buraga i u urinu za 0,3-0,4 pH jedinica. Bergero i sar., (1995), utvrdili su da

dodatak zeolita obrocima krava (47% suve materije iz senaže italijanskog ljulja) u

količini od 250 g/grlo/dan uticala na povećanje količine mleka za 1,87 kg/dan ili

12,47%. Pri tome dodata količina zeolita (64% klinoptilolita) nije imala veći uticaj na

pH sadržaja buraga, količinu amonijaka, i sadržaj isparljivih masnih kiselina u buragu

(0,5 odnosno 5 časova posle hranjenja). Približno jednake rezultate za povećanja

količine mleka i masti u mleku, koristeći slične pufere, utvrdili su i Thivierge i sar.

(1998) i Nikhah i sar. (2000).


Tabela 2. Količina mleka, pH buraga, fecesa, urina i biohemijski parametri krvne

plazme (Nikkhah i sar., 2001)

Tabela 2. Amount of milk pH rumen, feces, urine and biochemical parameters in blood

plasma (Nikkhah et al., 2001)

Pokazatelj

Parameter

Bez dodatka

pufera

Without

added buffer

Dodatak pufera u smešu-Added

buffer in the mixture,%

Na HCO3

(1)

Zeolit +

Na HCO3

(3+0,5)

Zeolit

(6)

Količina i sastav mleka

Mleko korigovano na 4% masti,

kg/kravi /dan-4%FCM per cow

kg/day 21,49 23,24 23,4 23,74

Mast,%- Milk fat, % 3,18 3,39 3,30 3,44

Protein,%- Protein,% 3,25 3,29 3,31 3,31

Suva materija , %- Dry matter,% 11,76 11,99 11,80 11,95

Suva materija obroka /kg mleka

korigovanog na 4% masti- Diet dry

matter per kg 4%FCM 0,82 0,87 0,9 0,88

pH

Sadržaj buraga-Rumen fluid 6,16 6,50 6,46 6,53

Feces- Feces 6,41 6,38 6,35 6,54

Urin- Urine 7,76 8,14 8.03 7,92

Krvna plazma-Blood plasma

Ca, mg/dl-Ca, mg/dl 9,1 9,02 9,27 9,57

P, mg/dl- P, mg/dl 5,22 5,22 5,5 5,87

Mg, mg/dl- Mg, mg/dl 2,6 2,60 2,65 2,67

Cl, mg/dl- Cl, mg/dl 103 103 105,5 105,7

Na, mg/dl- Na, mg/dl 160,7 164,37 158,22 161,32

K, mg/dl- K, mg/dl 6,07 5,27 5,17 5,52

Trigliceridi, mg/dl-Triglycerides,

mg/dl 36,75 38,75 71,25 51,50

Glukoza, mg/dl-Glukose, mg/dl 65,25 66,75 72,25 69,65

Ukupan protein, mg/dl-Total protein,

mg/dl 6,3 6,37 6,47 6,72

N uree, mg/dl - N uree, mg/dl 17,25 16,0 15,25 15,50

Prema rezultatima Adamovića i sar. (2003) dodatak mineralne smeše na bazi

magnezijum oksida, natrijum bikarbonata, bentonita i organozeolita u prvih 100 dana

laktacije krava imao je pozitivan uticaj na količinu mleka korigovanog 4% mlečne

masti, kao i sadržaj masti a delom i proteina i suve materije u mleku (Tabela 3.).

Povećanje količine mleka u oglednoj grupi u odnosu na kontrolnu grupu iznosilo je 0,43

kg/dan ili 1,59 % .


Tabela 3. Pokazatelji o količini i sastavu mleka, varenju hrane i metaboličkom profilu

(Adamović i sar., 2003)

Table 3. Parameters of amount and composition of milk, digestion of diet and metabolic

profile (Adamović et al., 2003)

Pokazatelj

Parameter

Bez dodatka

pufera-

Without added

buffer

Dodatak pufera u

smešu-Added

buffer in the

mixture,1

Količina i sastav mleka - Amount and composition of milk

Mleko korigovano na 4% masti, kg/kravi /dan-

4%FCM per cow kg/day

26,97 27,40

Mlečna mast, %- Milk fat 3,29 3,58

Protein, %-Protein,% 2,90 3,03

Suva materija, %-Dry matter,% 11,62 11,99

Suva materija obroka /kg mleka korigovanog na 4%

masti- Diet dry matter per kg 4%FCM

0,81 0,78

Tečni sadržaj buraga- Rumen fluid

pH- pH 6,64 6,50

Sirćetna kiselina, % - Acetic acid,% 62,31 61,88

Sirćetna kiselina /ostale kiseline -Acetic acid/ Other

acids 1,65 1,62

Metabolički profil krava- metabolic profile cows

Glukoza, mmol/L-Glucose, mmol/L 3,28 0,35 2,59 0,27

Ukupni proteini, g/L-Total protein, g/L 63,79 3,29 62,12 3,13

Urea mmol/L- Urea mmol/L 3,59 0,24 3,55 0,91

Triglceridi, mmol/L- Triglycerides, mmol/L 0,40 0,06 0,29 0,01

Ca, mmol/L- Ca, mmol/L 2,75 0,16 2,69 0,11

P, mmol/L- P, mmol/L 1,47 0,06 1,67 0,13

Ca/P- Ca/P 1,57 0,11 1,58 0,15

pH krvi- Blood pH 7,380,04 7,600,00

pH urina- Urine pH 7,420,44 7,770,14

pH fecesa- Feces pH 6,740,44 6,880,26 1 Smeša na bazi magnezijum oksida, natrijum bikarbonata, organozeolita i

bentonita

Prosečan sadržaj mlečne masti u mleku iznosio je 3,29:3,58 % i bio je veći u

oglednoj grupi za 0,29 procenat poena,- što je doprinelo većoj dnevnoj proizvodnji

masti u ovoj grupi za 54 g ili 5,44%. U oglednoj grupi utvrđeno je, takođe, i izvesno

povećanje sadržaja proteina i suve materije mleka. Utvrđene razlike nisu bile statistički

značajne (p >0,05).

Biohemijski parametri krvi i pH krvi, urina i fecesa, u istom istraživanju, bili su

okvirima fizioloških vrednosti (p>0,05). Veće vrednosti za pH krvi, urina i fecesa, u

krava ogledne grupe u skladu su sa rezultatima koje su utvrdili Nikkhah i sar. (2001).

Ovi autori su, međutim, kod krava koje su dobijale dodatak zeolita i natrijum

bikarbonata, utvdili povećanje glukoze u krvnoj plazmi i zaključili da su ispitivani


dodaci uticali na povećanje svarljivosti skroba. Novija istraživanja ukazuju da je

korelacija između pufera i metaboličkog profila mala (Jovanović i sar. 2002).

Količina i sastav hraniva imaju veliki značaj u kompleksu faktora koji utiču na

uspeh prilagođavanja organizma nastalim promenama. Sposobnost fiziološke adaptacije

formira se još u filogenezi, a neurohormonski sistem doprinosi održavajnju

homeostaze, odnosno pomaže da promene u organima i tkivima ostanu neznatne

(Slonim, 1968 ).

Zaključak

Dodaci za neutralizaciju povećane kiselosti u buragu preživara (magnezijum oksid,

natrijum bikarbonat, bentonit, zeolit i drugi slični) imaju pozitivan uticaj na proizvodnju

i sastav mleka, u prvom redu količinu masti a manjima delom i na sadržaj proteina i

suve materije u mleku. Ne prouzrokuju znatnija odstupanja parametara metaboličkog

profila što njihovo korišćenje, iz ekonomskih razloga, čini interesantnim.

THE INFLUENCE OF BUFFER ON MILK PRODUCTION AND

COMPOSITION, DIGESTION DIET IN RUMEN METABOLIC

PROFILE IN COWS

M. Adamović, J. Lemić, Magdalena Tomašević-Čanović, M. Jovičin, Mira Kovačević

Summary

The change in pH values of the rumen fluid from optimal values (6.2 to 7) has

negative influence on the development of microflora and rumen processes, which has

harmful effects on production and composition of milk and in case of longer occurrence

may affect health and fertility in cows. The reasons for disorders in rumen acidity are

mostly in the intake of too moist and acid feeds, inadequate level of fiber in the diet,

high amount of finely ground carbohydrate feeds, too few feedings in a day, which is

followed by the lower salivation and as a result the acidity of rumen fluid is increased.

In order to maintain the pH value in the rumen the additives are used which have ability

to neutralize the increased acidity. Usually these are magnesium oxide, sodium

bicarbonate, bentonite, zeolite and others. Magnesium oxide is an alkalizer that

increases pH value in proportion of the added amount. Magnesium enhances the

adsorption of acetic acid and prevents magnesium deficiency. Sodium bicarbonate

induces the increase in feed dry matter intake, keeps the pH stabile in the rumen during

the first six hours after intake, which is enabling higher production of milk and milk fat.

Sodium bicarbonate stimulates animals to drink more water, which is diluting the rumen

fluid and enables more starch to escape rumen fermentation. As a result the propionic

and butyric acid production is slower, and they are usually the reason for acid

indigestions in cows. Bentonites and zeolites have other (additional) beneficial effects.

In the rumen they successfully adsorb mycotoxins, toxic metals, radionuclides,


ammonia, carbon dioxide and methane. They have ability to bind water and to swell,

which is increasing the volume of ingesta and helping in its more even passage through

digestive tract, better digestion and nutrient utilization. The mineral mixture with

buffering activity, based on magnesium oxide, sodium bicarbonate, bentonite and

zeolite (added as 1% in concentrate mixture) had a positive influence on 4%FCM

production (26.97:27.40 kg/day), milk fat content (3.29:3.58%), protein 2.90:3.03%)

and dry solids in milk (11.62:11.99%). The differences were not statistically significant

(P>0.05). The investigated mixture had no influence on the metabolic profile in cows

and on rumen fermentation. Values for pH in blood, urine and feces were increased in

cows on the experimental treatment (p>0.05). The addition of the investigated mixture

to the concentrate mixture had no bigger effect on acetic acid content and pH in rumen

fluid, also on metabolic profile and pH values in blood, urine and feces (P>0.05).

Literatura

1. ADAMOVIĆ M., LEMIĆ, J., JOVIČIN, M., GRUBIĆ, G., ADAMOVIĆ O.,

STOJANOVIĆ B., RADIVOJEVIĆ, M. (2004): The influence of mineral mixture

with buffering activity on milk production, metabolic profile and rumen fluid

parameters in cows. 55 th EAAAP, Abstract 406. Bled, Slovenia.

2. BERGERO, D., RUMMELO, G., SARRA, C., ANGELO, D. (1995): Efect of

Natural Clinoptilolite or Phillipsite in the Feeding of Lactating Dairy Cows.

Natural Zeolites, 67-72. Meeting, Sofija..

3. ENG, K.S., BECHTEL, R.R., HUTCHESON, D (2002): Ading a potasium

clinoptilolite zeolite to feedlot rations to reduce manure nitrogen losses and its

impact on rumen Ph, E-coli and performance. Pres. Eng. Inc. San Antonio Texas

15-25.

4. GARICIA LOPEZ, R., ELIAS, A., MENCHACA, M.A. (1992): The utilization of

zeolite by dairy cows. II. Effect on milk composition. Cuban. J. Agric. Sci. 26:131.

5. GRUBIĆ, G., ADAMOVIĆ, M. (2003): Ishrana visokoproizvodnih krava,

Beograd.

6. JOVANOVIĆ, R., RALEVIĆ, V., GLAMOČIĆ, D. (2002): Ishrana preživara.

Novi Sad

7. NIKKHAH, A., GOODARZI, N., MIRAIE ASHTIANI (2000) : The use of Zeolite

in the ration of lactating Holstein dairy cow andd its effect on milk yield and

composition. Iranian journal of agricultural sciences Vol. 31. Teheran.

8. NIKKHAH, A., SAFAMEHR, R., MORADI, M (2001): Effect of natural

clinoptilolite–rich tuf and sodium bicarbonate on milkyield, milk composition and

blood profile in Holstein cows. Vol. 135. Elsevir edition. 13th Intern. Zeolite Conf.,

Montpellier, France

9. RODRIGEZ, L.A., STALLINGS, C.C., HERBEIN, J. H., MC GILLIARD, M.L.

(1997): Effect of degrability of dietary protein and fat on ruminal, blood, and milk

components of jersey and holstein cows, J. Dairy Sci., 80, 353-363, USA.


10. SLONIM, A. D. (1968): Adaptacija fiziologičeskaja. In: Veterinarnaja

Enciklopedija, T.1., Skrjabin K. I. Ed., 60-62, Sovetskaja Enciklopedija, Moskva.

11. THIVIERGE, M.C., CHOUINARD, P. Y., LEVESQUE, GIRAD, V., SEOANE,

J.R., BRISSON, G.I. (1998): Effect of buffers on milk fatty acids and mammary

artero veneosus differences in dairy cows fed Ca salts of milk fatty acids. J. Dairy

Sci. 81: 2000-2010.

12. TOMAŠEVIĆ-ČANOVIĆ MAGDALENA, DUMIĆ, M., VUKIĆEVIĆ

OLIVERA, DAKOVIĆ ALEKSANDRA, MILOŠEVIĆ, S., AVAKUMOVIĆ, Đ.,

RAJIĆ, I. (2000): Organski modifikovani klinoptilolitsko hejlanditski tuf,

organomineralni adsorbent mikotoksina – postupak za proizvodnju i primenu,

Patent P-838/00.

13. WEST, J.W. (1988): Feed additives for dairy cattle, The University of

Georgia,Colleg of Agricultural. Bulletin 988



EFIKASNOST KORIŠĆENJA ZAMENE ZA MLEKO

U USLOVIMA JEDNOKRATNOG NAPAJANJA TELADI1

Ž. Novaković, M. Adamović, G. Grubić, O. Adamović,

B. Stojanović, M. Radivojević2

Sadržaj: Ispitivanje efikasnosti korišćenja zamene za mleko, u uslovima primene

jednokratnog napajanja teladi, obavljeno je na dve grupe po 12 grla. Kontrolna grupa

napajana je kravljim mlekom, a ogledna zamenom za mleko na bazi proteina mleka iz

domaće mlekarske industrije. Obe grupe dobijale su ograničene količine mleka i zamene

za mleko, a po volji kabasta i koncentrovana hraniva. Bolje dnevne priraste imala su

telad kontrolne grupe koja su napajana punomasnim kravljim mlekom (p<0,01). Prirast

ogledne grupe, koja su napajana zamenom za mleko, bio je na nivou prirasta koji

omogućava ostvarenje odgajivačkog cilja (iznad 400 g) u odgoju priplodnog podmlatka

crno bele rase goveda. Analogno prirastu i efikasnost iskorišćavanja hranljivih materija

bila je bolja u kontrolnoj grupi teladi.

Ključne reči: telad, zamena za mleko, jednokratno napajanje

Uvod

Tehnologija ishrane teladi, zbog složenih zahteva i potreba, treba da odgovori na

važna pitanja koja su vezana za porast i razvoj, rano uspostavljanje funkcije buraga,

smanjivanje poremećaja u varenju hrane, ublažavanje stresa pri odlučivanju,

zdravstveno stanje teladi, dužinu boravka teladi u profilaktorijumu, trajanje perioda

ishrane mlekom, povećanje produktivnosti i ekonomičnosti odgajivanja i druga pitanja.

Ekonomski faktori imaju centralno mesto u tehnologiji ishrane teladi. Zbog toga je

korišćenje punomasnog kravljeg mleka za napajanje teladi, sa ekonomske tačke

gledišta, često neracionalno i skupo. Supstitucija mleka jeftinijim zamenama za mleko

na bazi sporednih proizvoda mlekarske industrije (Capper i sar.,1992; Lammers i sar.,

1998; Radivojević i sar., 2003), proizvoda na bazi soje (Adamović, 1989; Lalles i sar.,

1995) i drugih alternativnih izvora hranljivih materija kao što su grašak, krompir, pšenica,

1 Originalan naučni rad ( Original scientific paper) 2 Mr Željko Novaković, istraživač saradnik, Institut ”Tamiš" Pančevo; dr Milan Adamović, naučni savetnik,

Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina-Beograd; dr Goran Grubić, redovni profesor,

dipl.ing. Ognjen Adamović, asistent, dipl.ing. Bojan Stojanović asistent, Poljoprivredni fakultet, Beograd

Zemun; dipl.ing. Mihajlo Radivojević istraživač saradnik, Institut PKB Agroekonomik, Padinska Skela-Beograd.

Istraživanja su realizovana u okviru projekta BTR. 5.07.0501 koje sufinansira Ministarstvo nauke i zaštite

životne sredine

Ž. Novaković, M. Adamović, G. Grubić, O. Adamović, B. Stojanović, M. Radivojević 204

kvasac, riba, krvna plazma, krvne ćelije, jaja i dr. (Adamović i sar., 2004) je u funkciji

smanjenja troškova ishrane teladi i povećanja tržišnosti mleka. Upotreba sporednih

proizvoda industrije mleka u proizvodnji zamena za mleko ima i određen ekološki

značaj.

Produktivnost rada, potpunija kontrola tehnološkog postupka, kraći period ishrane

tečnom hranom, brže postizanje veće konzumacije jeftinijih koncentrovanih i kabastih

hraniva, ključna su pitanja odgajivanja teladi. Jedna od mogućnosti za poboljšanje

prethodno navedenih zahteva je u primeni tehnologije jednokratnog napajanja teladi

tečnom hranom. Efekti primene ovog postupka su u efikasnijem privikavanju teladi na

kabasta i koncentrovana, odnosno, ranije uspostavljanje funkcije buraga. Dosadašnja

iskustva i postignuti rezultati ukazuju da telad koja su jednokratno napajana

punomasnim kravljim mlekom postižu dobru dinamiku porasta i razvoja. Korišćenje

zamene za mleko u ishrani teladi primenom dvokratnog napajanja, u većini ranijih

istraživanja, pokazala je da su telad ostvarivala nešto niže, ali sasvim solidne dnevne

priraste (Stanley i sar., 2002).

Cilj ovog istraživanja bio je da utvrdi efikasnost korišćenja zamene za mleko,

proizvedene na bazi proteina mleka iz domaće industrije mleka, u uslovima primene

tehnologije jednokratnog napajanja teladi.


Istraživanje je izvedeno na govedarskoj farmi DPP"Vojvodina" iz Starčeva sa

teladima holštajn-frizijske rase. Formirane su dve grupe (kontrolna i ogledna) teladi sa

po 12 grla ujednačenih po poreklu i telesnoj masi. Odnos ženskih i muških teladi u

grupama bio je (7:5). Telad u kontrolnoj grupi napajana su punomasnim kravljim

mlekom do 60 dana starosti. U periodu od 1 do 4 dana starosti telad su dobijala

kolostrum majke, a od 5 do 60 dana zbirno mleko svih krava sa farme. Ogledna grupa je

takođe napajana mlekom majke (kolostrumom) od 1 do 4 dana, potom zbirnim mlekom

od 5 do 11 dana, a mešavinom zbirnog mleka i zamene za mleko od 12 do 14 dana.

Zamenom za mleko telad su napajana u periodu od 15 do 60 dana starosti. Suva zamena

za mleko rastvarana je u toploj vodi na 42ºC u odnosu 1:8. Korišćena zamena za mleko

sastojala se od proteinsko-energetskog koncentrata (95%) i vitaminsko-mineralne

predsmeše (5%). Proizvodnja zamene za mleko (mešanje proteinsko-energetskog

koncentrata i vitaminsko-mineralne predsmeše) obavljeno je u horizontalnoj

protivstrujnoj mešalici kapaciteta 500 kg, u trajanju od 10 minuta u mešaoni stočne

hrane Zavoda za stočarstvo, Poljoprivredna Korporacija Beograd.

Proteinsko-energetski koncentrat proizveden je na bazi svežeg obranog mleka i

suncokretovog ulja sa dodatkom emulgatora (Grindsted citrem lr 10 extra, firme

Danisco Danska). Sušenje homogenizovane mase obavljeno je putem sprej postupka u

pogonu za dehidraciju mleka u mlekari Pančevo.

Vitaminsko-mineralna predsmeša (nosač fino mlevena pšenica) sadržavala je,

pored neorganskih, organski vezane mikroelemente Cu, Mn, Se i Zn (Altech USA),

kompleks enzima i aromu za telad (Kemyn), preparat za adsorpciju mikotoksina i

povećanje imunoloških sposobnosti teladi Min-a-Zel Plus (ITNMS, Beograd).

Efikasnost korišćenja zamene za mleko u uslovima jednokratnog napajanja teladi 205

Tabela 1. Hemijski sastav i sadržaj makro i mikro elemenata

Teble 1. Chemical composition and contents of macro and microelements

Paremetar

Parameter

Protein.-energetski

koncentrat

Protein-energetic

concentrate

Vitam.-mineralna predsmeša

Vitamin-mineral premix

Zamena za

mleko

Milk replacer

Suva materija, %

Dry matter, % 96,07 97,23 96,21

Sirovi protein, %

Crude protein, % 23,88 3,51 22,86

Sirova mast, %

Crude fat, % 14,11 0,49 13,62

Pepeo, %

Ash, % 7,29 45,12 9,16

Ca, % 1,00 4,00 1,25

P, % 0,62 1,05 0,79

K, % 1,58 0,51 1,44

Na, % 0,41 0,83 0,45

Mg, % 0,12 0,27 0,13

S, % 0,11 0,20 0,14

Fe, ppm 300 1530 450

Cu, ppm 152 185 162

Mn, ppm 37 330 120

Zn, ppm 202 501 286

Co, ppm 45 40 40

Hemijski sastav zamene za mleko i komponenti od kojih je bila sačinjena (tabela 1)

utvrđen je standardnom hemijskom analizom u labaratoriji PDS Institut "Tamiš

"Pančevo. Utvrđivanje sadržaja makro i mikroelemenata urađeno je u Institutu za

tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina, Beograd.

Tehnologija napajanja teladi bila je istovetna onoj koja se primenjuje na farmi na

kojoj je izveden ogled. Prema toj tehnologiji telad se vrlo kratko zadržavaju sa majkom

u porodilištu (2-3 sata), tek toliko da se osuše. Nakon toga prebacuju se u

profilaktorijum za telad u individualne boksove. Obe grupe u ogledu dvokratno su

napajane mlekom do 11 dana starosti. Nakon toga telad kontrolne grupe bila su

smeštena u boksove za grupno držanje u telićarniku. Telad ogledne grupe nakon 11

dana napajanja kravljim mlekom zadržana su u profilaktorijumu još 3 dana radi

postepenog privikavanja na ishranu sa zamenom za mleko. U periodu grupnog držanja u

telićarniku obe grupe teladi napajane su jednom dnevno (jutarnje napajanje). Šema

napajanja i ishrane teladi kabastim i koncentrovanim hranivima primenjena kod

kontrolne i ogledne grupe prikazana je u tabelama 2-5.


Tabela 2. Šema napajanja teladi kontrolne grupe u periodu od 1 do 11 dana

starosti

Table 2. Calves feeding scheme in control group between 1 and 11 days of age

Starost, dana

Age, days

Mleko, L

Milk, L

Broj napajanja

Feeding frekvency

1 2 2

2-3 3 2

4 4 2

5-6 5 2

7-10 6 2

11 6 1

Ukupno/Total 52 11

Tabela 3. Šema ishrane teladi kontrolne grupe u periodu od 12 - 105 dana starosti

Table 3. Calves feeding scheme in control group between 12 and 105 days of age

Starost, dana

Age, days

Mleko, L

Milk, L

Broj napajanja

Feeding frequency

Koncentrat

Concentrate

Seno

Hay

12-45 6 1 Po volji/ad lib. Po volji/ad lib.

46-60 3 1 Po volji/ad lib. Po volji/ ad lib.

61-85 - - Po volji/ ad lib. Po volji/ ad lib.

86-105 - - 3 Po volji/ ad lib.

Tabela 4. Šema napajanja teladi ogledne grupe u periodu od 1 - 14 dana starosti

Table 4. Calves feeding scheme in experimental group between 1 and 14 days

of age

Starost, dana

Age, days

Mleko, L

Milk, L

Zamena za mleko, L

Milk replacer, L

Broj napajanja

Feeding frequency

1 2 - 2

2-3 3 - 2

4 4 - 2

5-6 5 - 2

7-10 6 - 2

11 6 - 1

12 4 2 1

13 3 3 1

14 2 4 1

Ukupno/Total 61 9 14


Tabela 5. Šema ishrane teladi ogledne grupe u periodu od 15 - 105 dana starosti

Table 5. Calves feeding scheme in experimental group between 15 and 105 days

of age

Starost,

dana

Age, days

Mleko, L

Milk, L

Zamena za mleko, L

Milk replacer, L

Broj napajanja

Feeding

frequency

Koncentrat

Concentrate

Seno

Hay

15-30 1 5 1 Po volji/ad lib. Po volji/ad lib.

31-45 - 6 1 Po volji/ad lib. Po volji/ad lib.

46-60 - 3 1 Po volji/ad lib. Po volji/ad lib.

61-85 - - - Po volji/ad lib. Po volji/ad lib.

86-105 - - - 3 Po volji/ad lib.

Od 12 dana starosti u dnevni obrok teladi, obe grupe, pored tečne hrane, uključeni su

lucerkino seno i smeša koncentrata (starter). Seno i koncentrat (brašnast) davani su teladima

po volji. Napajanje vodom bilo je iz poluautomatskih pojilica. Kozumiranje mleka

(kontrolna grupa) i zamene za mleko (ogledna grupa) bilo je ograničeno na 6 litara u periodu

od 12 do 45 dana starosti. Od 45 do 60 dana uzrasta količina mleka, odnosno, zamene za

mleko smanjena je na 3 litra. Od 61 dana starosti mleko je isključeno iz dnevnog obroka i

telad su po volji dobijala samo suva hraniva (seno i koncentrat).


Telesna masa i prirasti

Prosečna telesna masa teladi 15-tog dana, u obe grupe teladi, bila je ujednačena i

iznosila u kontrolnoj grupi 49,67, kg a oglednoj 51,50 kg. Na kraju perioda napajanja

60-tog dana, prosečna telesna masa, prema redosledu grupa (K:O), iznosila je

77,33:73,46 kg, a 105-tog dana 117,00:101,75 kg.

Prosečan dnevni prirast od 15 do 60 dana starosti teladi iznosio je 604:480 grama.

U periodu ishrane suvom hranom, od 60-105 dana starosti, prirast je iznosio 868:627

grama, a tokom celokupnog ogleda (15-105 dana uzrasta teladi) iznosio je 728 : 553 g.

Tabela 6. Prosečna telesna masa i prirasti

Table 6. Average body weight and daily gains

Pokazatelj/Item Grupa/Group

Kontrolna/Control Ogledna/Experimental

Telesna masa, kg/Body weight, kg

15 dana starosti/15 days of age 49,67 51,50



Dnevni prirast, g/Daily gain, g

15-60 dana starosti/15-60 days of age 604 480**



** P<0,01


U svim periodima ispitivanja (15-60, 15-105 i 60-105 dana) utvrđene su visoko

značajne razlike (P<0,01) u prosečnim dnevnim prirastima između kontrolne i ogledne

grupe (tabela 6). Telad kontrolne grupe koja su napajana kravljim mlekom jednom

dnevno ostvarila su dnevne priraste u okviru odgajivačkih zahteva. Razlozi nižeg

dnevnog prirasta teladi ogledne grupe nalaze se u ranom uvođenju zamene za mleko u

sistemu jednokratnog napajanja, kao i u brzom prevođenju teladi sa kravljeg mleka na

zamenu mleka. Pomeranjem termina uvođenja zamene za mlako na kraj treće nedelje

starosti, kao i produženjem perioda prevođenja sa punog mleka na zamenu (na period od

sedam dana) doprinelo bi efikasnijoj pripremi teladi na prelazak na nov kvalitet tečne

hrane i frekvenciju napajanja. Na taj način razlike u dnevnom prirastu bile bi smanjene.

Međutim i pored toga ogledna grupa teladi je u okviru vrlo restriktivnih uslova

(jednokratno napajanje i brzo prevođenje sa kravljeg mleka na zamenu) ostvarila prirast

koji omogućuje ostvarenje odgajivačkog cilja u odgoju priplodnog podmlatka.

Utrošak hrane i hranljivih materija

Konzumirana količina suve materije u obroku kontrolne i ogledne grupe bila je

različita. Telad ogledne grupe po kilogramu prirasta utrošila su više suve materije za

6,80%, sirovog proteina više za 4,35%, ovsenih hranljivih jedinica manje za 3,60% i MJ

NEL manje za 7,09% (tabela 7).

Tabela 7. Utrošak hrane i hranljivih materija (od 15 do 60 dana starosti)

Table 7. Feed and nutrient intake (15 – 60 days of age)

Hranivo i hranljiva materija

Feedstuffs and nutrient

Grupa/Group

Kontrolna/Control Ogledna/Experimental

Po teletu

Per calf

Po hran.

danu

Per

feeding

day

Po kg

prirasta

Per kg of

ADG*

Po

teletu

Per

calf

Po hran.

danu

Per

feeding

day

Po kg

prirasta

Per kg of

ADG*

Kravlje mleko, L

Milk, L 220,92 4,80 7,95 15,33 0,333 0,694

Zamena za mleko, prah, kg

Milk replacer powder, kg - - - 23,28 0,506 1,054

Koncentrat, kg

Concentrate, kg 28,75 0,625 1,035 24,92 0,415 0,865

Seno lucerke, kg

Alfalfa hay, kg 23,41 0,509 0,843 19,54 0,425 0,885

Suva materija, kg

Dry matter, kg 73,51 1,598 2,645 62,39 1,356 2,825

Sirovi protein, kg

Crude protein, kg 17,25 0,375 0,621 14,32 0,311 0,648

Ovsene HJ

Oat feed units 92,49 2,01 3,33 70,67 1,54 3,21

NEL, MJ 685,43 14,90 24,67 506,11 11,00 22,92

*ADG – average daily gain


Razlozi povoljnih rezultata kod kontrolne grupe u konverziji suve materije nalaze

se u boljoj konzumaciji suvih hraniva (seno, koncentrat). Veća potrošnja energije po

jedinici prirasta kod kontrolne grupe uslovila je povećanje dnevnog prirasta u periodu

od 15-60 dana starosti za 20,52%. Kod obe grupe teledi, primetan je efekat

kompenzacionog rasta u kasnijim fazama porasta i razvoja.

U većini istraživanja utvrđeni su niži dnevni prirasti kod teladi hranjenih zamenom

mleka u odnosu na puno mleko. Specifičnost ovog ogleda je u primeni tehnologije

jednokratnog napajanja teladi koja je kod ogledne grupe dala nešto niže dnevne priraste

u odnosu na istraživanja u dvokratnom sistemu napajanja zamenom mleka.

Ako se uzme u obzir kratak period napajanja, računajući na prisutne efekte

kopmenzacionog rasta u kasnijim fazama porasta, uz ranije navedene korekcije u

pogledu početka uvođenja zamene za mleko pri nešto starijem uzrastu, ovaj sistem

ishrane može biti preporučen kao racionalizacija u vrlo složenom tehnološkom postupku

ishrane teladi. Važno je napomenuti da se sistem jednokranog napajanja teladi sa

kravljim mlekom uspešno primenjuje poslednjih nekoliko godina na farmi na kojoj je

izvedeno ovo istraživanje.

Zdravstveno stanje teladi

U četiri teleta ogledne grupe evidentirane su blaže forme rinitisa i bronhitisa koje

su uspešno sanirane standardnim metodama i postupcima terapije teladi. Nije

registrovana pojava proliva i pneumonija. Prinudnih isključenja i uginuća nije bilo.

Zaključak

Na osnovu sprovedenog ispitivanjem efikasnosti korišćenja zamene za mleko u

poređenju sa kravljim mlekom u uslovima primene jednokratnog napajanja teladi mogu

se izvesti sledeći zaključci:

Prosečan dnevni prirast teladi u periodu ishrane tečnom hranom (15 do 60 dana

starosti ) bio je veći u teladi napajane kravlji mlekom (604 g) dok je u teladi ogledne

grupe, napajane zamenom za mleko bio niži (480 g), pri čemu su utvrđene razlike bile

statistiški veoma značajne (P <0,05)

Utrošak energije i proteina u obe ispitivane grupe bio je sličan, ali je efikasnost

iskorišćavanja bila veća u teladi napajane kravljim mlekom.

Primenjeni obroci i tehnologija napajanja nisu imali bitniji uticaj na poremaćaje

zdravlja teladi.

Korišćenje punomasnog kravljeg mleka, u uslovima primene jednokratnog

napajanja teladi, uz dodatak kocentrata i lucerkinog sena može da zadovolji zahteve u

odgoju teladi.

Niži dnevni prirast, pri korišćenju zamene za mleko, samo na prvi pogled se čini

inferiornim u odnosu na kravlje mleko. On se, međutim, može nadoknaditi u fazi odgoja

teladi od 4-6 meseci starosti.

Nešto kasnijim uveđenjem zamene za mleko u ishranu teladi (tri nedelje starosti) i

postepeniji prelazak na jednokratno napajanje teladi, omogućio bi postiznja većih

prirasta čime bi razlike u odnosu na kravlje mleko bile manje, a mogućnost

kompenzacije manje telesne mase i prirasta brža.


Primenjeni sistem ishrane teladi može biti preporučen kao racionalno tehnološko

rešenje čijim se korišćenjem postiže veća ekonomičnost i produktivnost rada u

odgajivanju teladi holštajn-frizijske rase.

EFFICIENCY OF MILK REPLACERS USAGE IN CONDITIONS OF CALVES FEEDING ONCE PER DAY

Ž. Novaković, M. Adamović, G. Grubić, O. Adamović, B. Stojanović, M. Radivojević

Summary

This research was conducted in order to evaluate usage of milk replacers produced by domestic milk industry, and feeding calves once per day.

Twelve calves were asigned in one of two groups. Groups were equalized by body weight and origin. Female-male ratio was 7 : 5 in each group. Control group was fed whole milk, up to age of 60 days. Experimental group was fed milk replacer from day 15. till 60. day of age.

Milk replacer was a mixture of the protein-energetic concentrate (95 %) and vitamin-mineral premix (5 %). Feeding technology of calves in the trial was the same to standard technology used at the farm where trial was conducted.

The initial average body weight in both groups was equalized. In control group 49,67 kg, and in experimental group 51,50 kg. At the end of the liquid period of nutrition (60 days of age) average body weight was in control group 77,33 kg and in experimental group 73,46 kg, and at the end of trial (105-th day of age) 117,00 kg and 101,75 kg.

The average daily gain between 15 an 60 days of age was 604 : 480 grams. During the dry nutrition period, between 61 and 105 days of age, daily gain was 868 : 627 grams, and during the full trial period it was 728 : 553 g. During all sub periods in the trial (15-60, 15-105 and 60-105 days) daily gains were statistically very significant (P<0.01).

Calculated per kilogram of body weight, calves in control group consumed 6,80 % dry matter more, 4,35 % of crude proteins more, 3,60 % of oat feed units less and 7,09 % of MJ NEL less in comparation with calves in experimental group. Higher energy intake, calculated per body weight unit, in control grupe was a reason for 20.52 % of daily gain increment during the period between 15 and 60 days of age.

Milk replacer usage, in calves feeding once per day, with usage of supplementary concentrate and alfalfa hay, is a method of managing all of demands in calf breeding. Lower daily gain, in conditions of milk replacers nutrition, is noting but illusory inferior in comparation to full fat cows milk based nutrition. However, there is possibility to positive correction of daily gain, during the period of calves breeding between 4 and 6 mounts of age.

Applied nutrition technology, can be recommended as a rational solution that leads to higher economical production and labour productivity in Holstein calves breeding.

Key words: calves, milk replacer, feeding frequency


Literatura

1. ADAMOVIĆ, M. (1989): Uticaj zastupljenosti proteina soje u zamenama za mleko

na porast, iskorišćavanje hrane, svarljivost obroka, bilans azota i razvoj

digestivnog trakta teladi, skraćena verzija doktorske disertacije, "Nauka u praksi",

19, 3, 213-304, Beograd.

2. ADAMOVIĆ, M., GRUBIĆ, G., ADAMOVIĆ, O., STOJANOVIĆ, B.,

NOVAKOVIĆ, Ž., RADIVOJEVIĆ, M. (2004): Izvori hranljivih materija u

zamenama za mleko za ishranu teladi. Mlekarstvo, br. 25, str. 857-869. Beograd.


RADIVOJEVIĆ, M., NIKOLIĆ, P., NOVAKOVIĆ, Ž (2003): Proizvodnja i

korišćenje zamena za mleko za ishranu podmlatka domaćih životinja. Projekat

BTR. 5.07.0501. MNTR Srbije.

4. CAPPER, B. S., YIMEGNUHAL, A., O'CONNOR, C. B., (1992): Use of whey

and concentrate to partially replace whole milk consumption in the rearing of

Friesian X Boran calves. Anim. Feed Sci. Technol. 36:59.

5. LALLES J.P., TOULLEC R., BRANCO PARDAL P. (1995): Hydrolyzed Soy

Protein Isolate Sustains High Nutritional Performance in Veal Calves. J. Dairy Sci,

78:194-204.

6. LAMMERS, B. P., HEINRICHS, A. J. AND AYDIN, A. (1998): The effect of

whey protein concentrate or dried skim milk in milk replacer on calf performance

and blood metabolites. Journal of Dairy Science, Vol 81, Issue 7 1940-1945.

7. RADIVOJEVIĆ, M., ADAMOVIĆ, M., GRUBIĆ, G., STOJANOVIĆ, B.,

ADAMOVIĆ, O., NOVAKOVIĆ, Ž. (2003): Rezultati korišćenja zamena za

mleko u ishrani teladi. Mlekarstvo, br 18. 235-242.

8. STANLEY, C. C., WILLIAMS, C. C., JENNY, B. F., FERNANDEZ, J. M.,

BATEMAN, H. G., NIPPER, W. A., LOVEJOY, J. C., GANTT, D. T. AND

GOODIER, G. E. (2002): Effects of Feeding Milk Replacer Once Versus Twice

Daily on Glucose Metabolism in Holstein and Jersey Calves. J. Dairy Sci.

85:2335–2343.




KORIŠĆENJE TERMIČKI OBRAĐENIH ŽITARICA I SOJE U

ISHRANI TELADI1

B. Stojanović, G. Grubić, O. Adamović2

Sadržaj: U radu je razmatran značaj uključivanja termički obrađenih žitarica i soje

u obroke za telad. Ukazano je na povoljan efekat korišćenja termički tretiranih hraniva u

ishrani teladi, u pogledu poboljšanja njihovih proizvodnih performansi. Na ovaj način se

pored optimalnog sadržaja i međusobnog odnosa energije i pojedinih hranljivih materija

obezbeđuje bolja usvojivost i iskorišćavanje pojedinih komponenata. Ovo je značajno

pogotovu za mlada grla koja intenzivno rastu, zbog ograničenog konzumiranja suve

materije i kapaciteta fermentacije, a istovremeno izraženim potrebama u energiji i

esencijalnim amino kiselinama. Obezbeđuje se efikasnije iskorišćavanje energije, a u

tankom crevu i maksimalno iskorišćavanje proteina nerazgradivog u buragu,. Sve

navedeno se ogleda kroz povećanje svarljivosti pojedinih hranljivih materija i energije

uz bolje dnevne prosečne priraste i bolju konverziju hrane.

Ključne reči: ishrana, soja, telad, termička obrada, žitarice

Uvod

Ishrana je jedno od najosetljivijih polja u celokupnoj tehnologiji odgajivanja teladi.

Savremena govedarska proizvodnja zahteva što intenzivniji razvoj, i veće telesne mere i

mase mlađih kategorija goveda, a u skladu sa genetskim potencijalom. Osnovni faktor

koji odlučujuće doprinosi ispoljavanju genetskog potencijala grla je adekvatna ishrana.

Pored optimalnog sadržaja i međusobnog odnosa energije i pojedinih hranljivih

materija u obroku, bitan je i njihov izvor, odnosno poreklo u obroku. Predhodna obrada,

a pre svega termički tretman hraniva (kako izvora energije, tako i izvora proteina),

predstavlja jedan od značajnih faktora od koga zavisi mogućnost i efikasnost njihovog

iskorišćavanja (Sretenović i sar., 1996).

Postoji značajna interakcija između sadržaja nestrukturnih ugljenih hidrata i

njihove razgradivosti u buragu, sa jedne i sadržaja i odnosa nerazgradivih i razgradivih

proteina sa druge strane u obrocima za telad. Njihov optimalan odnos utiče na efikasnije

iskorišćavanje energije, povećava intenzitet procesa fermentacije i mikrobiološke

sinteze u rumenu, dok u tankom crevu omogućava maksimalno iskorišćavanje proteina

1 Pregledni rad - Review paper 2 Dipl. ing. Bojan Stojanović, asistent pripravnik, dr Goran Grubić, redovni profesor, dipl. ing. Ognjen

Adamović, asistent pripravnik, Poljoprivredni Fakultet Zemun

Rad je realizovan u okviru projekta BTR. 5. 07. 501. B. kojeg sufinansira Ministarstvo nauke i zaštite

životne sredine Republike Srbije

B. Stojanović, G. Grubić, O. Adamović 214

nerazgradivog u buragu . Ovo je pogotovo značajno za mlada grla koja intenzivno rastu,

i imaju izražene potrebe u energiji i esencijalnim amino kiselinama.

Termički obrađene žitarice u ishrani teladi

Skrob predstavlja najznačajniju energetsku komponentu zrnevlja žitarica. Pšenica sadrži oko 77% skroba u SM, kukuruz i sirak oko 72%, ječam i ovas oko 57 i 58%, što zavisi pre svega od sorte, uslova gajenja i drugih faktora.

Većina metoda termičke obrade imaju za osnovni cilj povećanje iskoristivosti skroba iz zrna žitarica (Grubić 1995., Grubić i sar. 1990). Interakcijom toplote, vlage i pritiska pri različitim termičkim tretmanima zrna žitarica, postiže se razaranje strukture endosperma i proteinskog matriksa kojim su okružene granule skroba u endospermu zrna, kao i želatinizacija normalno semi-kristalne strukture skrobnih granula (Kotarski i sar. 1992). Na taj način se obezbeđuje veća dostupnost skroba dejstvu enzima ruminalne mikroflore i intenzivira njegovo razlaganje i iskorišćavanje u buragu preživara. Brzina i stepen razlaganja skroba u buragu su determinisani komplikovanim relacijama između nekoliko faktora, uključujući: izvor skroba u obroku, strukturu obroka, količinu konzumirane hrane u jedinici vremena, mehaničke promene (obrada zrna, žvakanje), hemijske izmene (stepen hidratacije, želatinizacija).

Sve žitarice, izuzev ovsa, pozitivno reaguju na obradu, posebno tretman koji uključuje primenu pare i mehaničkog valjanja (Huntington, 1997). Termički tretman zrna žitarica predstavlja efikasan način za poboljšanje svarljivosti i iskoristivosti skroba iz obroka preživara, jer i pored toga što je varenje skroba dejstvom enzima u tankom crevu energetski efikasnije, zbog ograničenog kapaciteta lučenja i aktivnosti amilaze iz pankreasnog soka, njegovo bolje iskorišćavanje se obezbeđuje upravo intenziviranjem mikrobiološke fermentacije u buragu (Owens i sar. 1986., Huntington , 1997). Ovo je naročito važno u ishrani mladih preživara. Preston i sar. (1993) povezuju in vitro enzimsku razgradivost skroba iz zrna sirka sa stepenom želatinizacije skroba. Oni su utvrdili da je svarljivost (dostupnost) u pozitivnoj vezi sa procentom skroba koji je bio želatiniziran. Međutim, dostupnost nije suštinski poboljšana kada je više od 60% skroba bilo želatinizirano.

Povećani dotok skroba u duodenum utiče na smanjenje njegove svarljivosti u tankom crevu i digestivnom traktu kao celini. Owens i sar. (1986) nalaze smanjenje svarljivosti skroba iz kukuruza i sirka, u tankom crevu goveda od 88%, na 45%, pri povećanom dotoku skroba u duodenum. Linearna regresija izvedena iz njihovih podataka navodi vrednost od 55% svarljivosti skroba iz kukuruza u tankom crevu.

Termičkom obradom zrna kukuruza povećava se sadržaj neto energije za održanje (NEm) i neto energije za porast (NEg), za 15% odnosno 18% (Zinn i sar. 2002). Ovo je posledica poboljšane svarljivosti, uslovljene pre svega razaranjem proteinskog matriksa koji okružuje skrobne granule u endospermu, a u manjoj meri povećanjem rastvorljivosti skroba.

Korišćenjem termički obrađenog zrna kukuruza povećava se i post-ruminalna svarljivost skroba za 15%, u odnosu na suvo valjano zrno kukuruza. Takođe se povećava svarljivost suve materije i organske materije obroka u celokupnom digestivnom traktu za 4% (Cooper i sar., 2002).

Paralelno sa povećanjem post-ruminalne svarljivosti skroba, povećava se i post-ruminalna svarljivost azota (6-13%), pri korišćenju termički tretiranog kukuruza u ishrani junadi u tovu.

Korišćenje termički obrađenih žitarica i soje u ishrani teladi 215

Efikasnom fermentacijom skroba u buragu, obezbeđuje se i povećanje intenziteta sinteze mikrobijalnog proteina, i povećava se njegov dotok u duodenum (Barajas i Zinn, 1998., Zinn i sar., 1995). Lako dostupna energija koja se dobija razgradnjom skroba pogoduje povećanju količine mikrobijalnog proteina koja otiče iz buraga u duodenum, kod goveda.

Abdelgadir i Morril (1995) navode da se korišćenjem prženog ili konglomerisanog (mlevenog, vlaženog, peletiranog i nakon toga prženog) zrna sirka u ishrani teladi (1-8 nedelja) povećava efikasnost korišćenja hrane za 5% odnosno 11%, u odnosu na korišćenje termički neobrađenog zrna, uz nepromenjene dnevne priraste, usled izvesnog smanjenja dnevnog konzumiranja startera sa tretiranim zrnom sirka. Takođe uključivanje termički tretiranog zrna sirka u startere za telad nije imalo uticaja na koncentraciju isparljivih masnih kiselina u buragu, njihov međusobni odnos, sadržaj ruminalnog NH3 i laktata, kao ni na koncentraciju glukoze i uree u krvnoj plazmi. Sinhronizovanost između obezbeđene količine dostupnog azota mikroflori buraga i lako dostupne energije, povećava efikasnost mikrobijalne sinteze proteina i dotok mikrobijalnog proteina u duodenum. Abdelgadir i sar. (1996), navode da se bolji rezultati u pogledu poboljšanja performansi teladi postižu pri uključivanju u smeše koncentrata jednovremeno sojine sačme, ili soje pržene na 138 0C i termički obrađenog kukuruza, u odnosu na kombinovanje termički tretiranog kukuruza sa prženom sojom na 146 0C (Tabela 1).

Tabela 1. Prosečan dnevni prirast, konzumiranje startera, efikasnost iskorišćavanja hrane, i

efikasnost iskorišćavanja energije kod teladi uzrasta 6-8 nedelja. (Abdelgadir i sar. 1996)

Table 1. Average daily gain, starter intake, ratio of gain to feed, and energetic

efficiency of calves from 6-8 wk of age (Abdelgadir et al. 1996)

Parametar

Item

Sojina sačma

Soybean meal

Soja, pržena 1380C

Roasted soybean 1380C

Soja, pržena 1460C

Roasted soybean 1460C

Sirovi

kukuruz /

Raw corn

Prženi

kukuruz

1350C /

Roasted

corn 1350C

Sirovi

kukuruz /

Raw corn

Prženi

kukuruz

1350C /

Roasted

corn 1350C

Sirovi

kukuruz /

Raw corn

Prženi

kukuruz

1350C /

Roasted

corn 1350C

Prosečan dnevni

prirast,kg /

Average daily gain, kg

0,82 0,95 0,87 0,88 0,96 0,78

Konzumiranje startera

kg/dan /

Starter consumption,

kg/day

2,1 2,1 1,9 2,1 2,1 1,9

Konverzija hrane

kg/kg /

Feed ratio kg/kg

0,39 0,46 0,44 0,43 0,46 0,41

Efikasnost korišćenja

energije Mcal ME /kg

prir. /

Energetic efficiency

Mcal ME/kg of gain

8,0 6,6 7,3 7,7 6,9 8,4


Sadržaj proteina nerazgradivog u rumenu iznosio je 30%, 45% i 52%, respektivno

u: sojinoj sačmi, soji prženoj na 1380C i zrnu soje prženom na 1460C.

Stepen želatinizacije kukuruza iznosio je 34,8 i 118,6 mg ekvivalenata maltoze/g

uzorka, respektivno za sirovi i termički obrađeni kukuruz.

Grubić (1988, 1987), navodi da uključivanje termički obrađenog kukuruza

(mikroniziran ili ekstrudiran) u potpune smeše za telad, utiče na bolje iskorišćavanje

hrane za 14-17%, smanjuje utrošak energije za 1kg prirasta za 10-12%, i utiče na veću

retenciju azota.

Korišćenjem termički obrađenog zrna sirka u obrocima za tovnu junad, povećava

se retencija azota za 15% (procenat od konzumiranog N), a postoji i tendencija

povećanja transporta uree putem krvi do digestivnog trakta za 40%, čime se obezbeđuje

povećana sinteza visoko kvalitetnog mikrobijalnog proteina. Takođe dolazi do znatnog

smanjenja izlučivanja N putem fecesa i uree (Theurer i sar., 2002).

Termički obrađeno zrno soje u ishrani teladi

Pored uobičajene upotrebe sojinog brašna i proizvoda od soje (koncentrat, izolat

proteina soje) u zamenama za mleko, kao izvora proteina koji predstavljaju alternativu

proteinima mleka u periodu tečne ishrane teladi (Adamović i sar., 2004.,Grubić i sar.,

2003.), termički tretirana punomasna soja se uspešno koristi u potpunim smešama za

ishranu teladi.

Uključivanje termički obrađenog zrna soje u obroke za preživare je uslovljeno

njegovom hranljivom vrednošću i povoljnim efektima na produktivnost životinja. Celo

zrno soje sadrži oko 17% masti i 38% sirovih proteina, protein je visokog kvaliteta, a i

visok sadržaj masti je pogodan jer povećava koncentraciju energije u obroku životinja

sa visokim potrebama u energiji (NRC, 1989). Termički tretirana, punomasna soja je i

vrlo ukusno hranivo koje se lako uključuje u potpune smeše.

Termičkom obradom zrna soje postiže se istovremeno više vrlo značajnih efekata.

Ovakvim tretmanom se znatno povećava svarljivost i efikasnost iskorišćavanja

hranljivih materija (pre svih proteina) i energije, usled inaktiviranja brojnih

antinutritivnih faktora prisutnih u sirovom zrnu soje: tripsin i himotripsin inhibitori,

lektini, ureaze, lipooksigenaze (Tabela 2).

Termičkim tretmanom soje značajno se smanjuje sadržaj proteina razgradivih u

buragu preživara, odnosno povećava se učešće frakcije nerazgradivih proteina, čime se

omogućuje potpunije zadovoljavanje potreba preživara u esencijalnim amino

kiselinama. Povoljan odnos frakcija nerazgradivih i razgradivih proteina u obroku je od

izuzetnog značaja za mladu telad (Reddy i sar. 1993). Sadržaj proteina razgradivih u

buragu, kod termički tretirane soje, kreće se od 41- 61%, zavisno od konkretnog

postupka i uslova termičke obrade zrna soje, u odnosu na njihov sadržaj od 10-25% u

sirovom zrnu.

Tokom termičke obrade zrna soje dolazi u izvesnoj meri do smanjenja iskoristivosti

lizina, i ovo je znatno izraženije u procesu mikronizacije i mikrotalasnog prženja, a

znatno manje pri procesu ekstruzije i autoklaviranja (Žilić i sar., 2003). Smanjenje

dostupnosti lizina je posledica, pre svega Maillardove reakcije, između reaktivnih

karbonilnih grupa šećera i slobodnih amino-grupa u proteinima, odnosno amino

kiselinama, pre svega lizina.


Tabela 2. Uticaj uslova mikronizacije na kvalitet zrna soje (Kouzeh-Kanani i sar. 1981)

Table 2. Ifluence of the conditions of the micronization process on the quality of

soybeans (Kouzeh-Kanani et al., 1981)

Vreme,

sec.

Time,

sec.

Temperatura, 0C

Temperature, 0C

Zadržavanje

nakon

tretmana,

min./

Residence,

min.

Aktivnost

Ureaze,

jedinice

povećanja

pH/

Ureasic

activity

pH increse

units

Tripsin

inhibitor,

jedinica/mg

uzorka /

Trypsin

inhibitor,

units/mg

sample

Rastvorljivost

proteina, %

Protein

solubility, %

Dostupno

lizina, %

Available

lysine, %

Sirovo

zrno /

Raw

soybean

- - 2,20 72,0 91,0 2,3

80 133 0 0,40 18,8 30,0 2,2

80 133 15 0,05 6,8 18,0 2,1

80 133 25 0,00 5,9 15,0 1,9

60 124 0 0,50 26,1 42,0 2,4

60 124 15 0,05 8,2 20,0 2,3

60 124 25 0,05 7,1 18,0 2,2

Sa povećanjem udela u obroku nerazgradivih proteina od 33-46%, povećava se

efikasnost iskorišćavanja hrane, uz manje izraženo smanjenje konzumiranja suve

materije obroka, i nepromenjene dnevne priraste kod teladi uzrasta 1-25 nedelja (Swartz

i sar., 1991).

Optimalno termički obrađena soja obezbeđuje bolje performanse teladi u odnosu

na sojinu sačmu (Abdelgadir i sar., 1984., Reddy i sar., 1993). Proteini ekstrudirane

soje se odlikuju znatno manjom razgradivošću u buragu u odnosu na proteine sojine

sačme (Sretenović i sar., 1996.,Grubić i sar., 1995). Telad kojima je davana potpuna

smeša sa prženom sojom konzumirala su 5,5% manje suve materije dnevno, i imala su

za 7% manji utrošak suve materije hrane za 1kg prirasta u odnosu na kontrolni obrok

(McEwen, 1998).

Abdelgadir i sar., (1996) navode da je koncentracija NH3, buterne, i ukupnih

isparljivih masnih kiselina u ruminalnom sadržaju, kao i koncentracija uree u krvnoj

plazmi bila veća kod teladi hranjenih smešom koncentrata sa sojinom sačmom, kao

osnovnim izvorom proteina, u odnosu na telad hranjenu smešom koncentrata sa

termički obrađenim zrnom soje, kao osnovnim proteinskim izvorom. Ovo je posledica

većeg sadržaja razgradivog proteina u sojinoj sačmi, u odnosu na termički obrađeno

zrno soje, 70% i 48% respektivno.

Cleale, (1985), navodi da se uključivanjem ekstrudirane soje umesto sojine sačme

u obroke za junad, utiče na povećanje prirasta i bolju konverziju hrane.


Zaključak

Uključivanjem termički obrađenih žitarica i soje u smeše koncentrata za telad,

obezbeđuje se pored odgovarajućeg sadržaja pojedinih hranljivih materija i energije, i

optimalna svarljivost i mogućnost iskorišćavanja pojedinih komponenata. Termičkom

obradom žitarica obezbeđuje se bolja usvojivost skroba, i veći sadržaj neto energije za

održanje i porast u hranivu, kao i viši nivo sinteze mikrobijalnog proteina u rumenu.

Termičkim tretmanom soje postiže se povećanje svarljivosti ukupnog proteina, znatno

se povećava učešće frakcije nerazgradivog proteina, a takođe njenim uključivanjem

postiže se visoka koncentracija energije u obrocima za telad. Uključivanjem termički

obrađenih žitarica i soje u potpune smeše za telad, utiče se na bolju konverziju hrane,

iskorišćavanje pojedinih hranljivih materija i energije, uz bolje prosečne dnevne

priraste.

USING OF HEAT TREATED CEREAL GRAINS AND WHOLE

SOYBEANS IN THE NUTRITION OF CALVES


Summary

The importance of including heat processed cereal grains and whole soybeans in

the rations for calves is presented in the paper. It is stressed that heat-treated feeds have

favorable effects in nutrition of calves as regarding improvement of their production

performances. The optimal content and ratio of energy and some nutrients can be

supplied this way. Also it enables enhanced uptake and utilization of some components.

This is important, especially for young animals that are intensively growing, because of

their limited capacity for dry matter intake and fermentation and in same time their

rather high needs in energy and essential amino acids. Also it enables more efficient

utilization of energy and maximal intestinal utilization of ruminally undegraded protein.

All this is achieved by the improvement of digestibility of energy and nutrients, and as a

result has increased average daily gains and enhanced feed utilization efficiency.

Key words: nutrition, soybeans, calves, heat-treating, cereals

Literatura

1. ABDELGADIR, I.E.O., MORRILL, J.L.,HIGGINS, J.J. (1996): Effect of roasted

soybeans and corn on performance and ruminal and blood metabolites of dairy

calves. J.Dairy Sci. 79: 465-474.

2. ABDELGADIR, I.E.O., MORRILL, J.L. (1995): Effect of processing sorghum

grain on dairy calf performance. J.Dairy Sci. 78: 2040-2046.


3. ABDELGADIR, I.E.O., MORRILL, J.L., STUTTS, J.A., MORRILL, M. B.,

JOHNSON, D.E., BEHUKE, K.C. (1984): Effect of processing temperature on

utilization of whole soybeans by calves. J. Dairy Sci. 76: 2554.


NOVAKOVIĆ, Ž., RADIVOJEVIĆ, M. (2004): Izvori hranljivih materija u

zamenama za mleko za ishrani teladi. Mlekarstvo, br. 25, str. 857-869. Beograd.

5. BARAJAS, R., ZINN, R.A. (1998): The feeding value of dry rolled and steam

flaked corn in finishing diets for feedlot cattle: influence of protein

supplementation. J. Anim. Sci. 76: 1774-1752.

6. CLEALE, R., KLOPFENSTEIN,T., MERILL, J., NELSON, M., STROUP, W.

(1985): Evaluation of heat treated soybean protein for growing steers. Feedstuffs,

Sept. 2, 85.

7. COOPER, R. J., MILTON, C.T., KLOPFENSTEIN, T.J., SCOTT, T.L. (2002):

Effect of corn processing on starch digestion and bacterial crude protein flow in

finishing cattle. J. Anim. Sci. 80: 797-805.

8. GRUBIĆ,G., ADAMOVIĆ,M., RADIVOJEVIĆ,M., ADAMOVIĆ,O.,

STOJANOVIĆ, B., NOVAKOVIĆ,Ž. (2003): Prikaz najnovijih normativa za

ishranu teladi. Mlekarstvo. Br. 14. Str.: 414 – 420. Beograd.

9. GRUBIĆ, G., ZEREMSKI, D., ADAMOVIĆ, M., JOVANOVIĆ, R.,

STOIĆEVIĆ, LJ., LJILJANA SRETENOVIĆ. (1995): Protein degradability of row

soybean and four soybean products. Review of Research Work at the Faculty of

Agriculture, Vol. 40. No 2, Pages 75-80.

10. GRUBIĆ,G. (1995): Neki fiziološki efekti peletiranja smeše koncentrata u ishrani

teladi. Savremna Poljoprivreda. Vol. 43. No. 3. Str.: 119 - 123. Novi Sad.

11. GRUBIĆ, G., ZEREMSKI, D., PAVLIČEVIĆ, A. (1990): Vrednost termički

obrađenih žitarica u ishrani životinja. Krmiva. Vol. 32. Br. 78. Str.: 129 - 137.

Zagreb.

12. GRUBIĆ,G. (1988): Hranidbena vrednost termički obrađenog zrna kukuruza u

ishrani teladi. Arhiv za poljoprivredne nauke. Sv. 173. Br. 1. Str.: 11 - 39. Beograd.

13. GRUBIĆ, G. (1987): Hranidbena vrednost termički obrađenog zrna kukuruza u

ishrani teladi (Magistarski rad). Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni Fakultet,

Beograd-Zemun.

14. GRUBIĆ,G. (1987): Uticaj termičke obrade žitarica na efekte iskorišćavanja

mladih goveda. Krmiva. Vol. 29. No 9 - 10. Str.: 219 - 224. Zagreb

15. HUNTINGTON, G. (1997). Starch utilisation by ruminants: from basic to the

bunk. J. Anim. Sci. 75: 852-867.

16. KOTARSKI, S.F., WANISKA, R.D., THURN, K.K. (1992): Starch hydrolysis by

the ruminal microflora. J. Nutr. 122: 178.

17. KOUZEH-KANANI, M., VAN-ZUILICHEM, D.J., ROOZEN, J.P., PILNIK, W.

(1981): A modified procedure for low temperature infrared radiation of soybeans.

Lebensmittel Wissenschaft Und Technologie 14: 242-244.

18. McEWEN, P.L. (1998): Performance of holstein bull calves fed a whole corn diet

with roasted soybeans as a protein source. Ontario beef research update.

University of Guelph.

19. NATIONAL RESEARCH COUNCIL. (1989): Nutrient Requirements of Dairy

Cattle. 6th rev. ed. Natl. Acad. Sci. Washington, DC.


20. OWENS, F.N., ZINN, R.A., KIM, Y.K. (1986): Limits to starch digestion in the

ruminant small intestine. J. Anim. Sci. 63: 1634-1648.

21. PRESTON, R.L., BRAKE, A.C., KARNEZAS, T.P., MATCHES, A.G., XIONG,

Y. (1993): Near infrared reflectance and gelatinization as meausers of starch

availability in steam-flaked sorghum grain. Texas Tech. Univ. Agric. Sci. Tech.

Rep. No. T-5-327: 189.

22. REDDY, P.V., MORRILL, J.L., BATES, L.S. (1993): Effect of roasting

temperatures on soybean utilization by young dairy calves. J. Dairy Sci. 76: 1387-

1393.

23. SRETENOVIĆ LJILJANA, JOVANOVIĆ, R., GRUBIĆ, G., ADAMOVIĆ, M.,

STOIĆEVIĆ, LJ. (1996): Termički obrađena soja i žitarice u obrocima teladi. VI.

Simpozijum: Tehnologija stočne hrane. Budva.

24. SWARTZ, L.A., HEINRICHS, A. J., VARGA, G.A., MULLER, L.D. (1991):

Effect of varying dietary undegradable protein on dry matter intake, growth, and

carcass composition of holstein calves. J. Dairy Sci. 74: 3884-3890.

25. THEURER, C.B., HUNTINGTON, G.B., HUBER, J.T., SWINGLE, R.S.,

MOORE, J.A. (2002): Net absorption and utilization of nitrogenous compounds

across ruminal intestinal, and hepatic tissues of growing beef steers fed dry-rolled

or steam-flaked sorghum grain.

26. ZINN, R.A., OWENS, K.N., WORE, R.A. (2002): Flaking corn: Processing

mechanics, quality standards, and impacts on energy availability and performance

of feedlot cattle. J. Anim. Sci. 80: 1145-1157.

27. ZINN, R.A., ADAM, C.F., TAMAYO, M.S. (1995): Interaction of feed intake

level on comparative ruminal and total tract digestion of dry-rolled and steam-

flaked corn. J. Anim. Sci. 73: 1239-1245.

28. ŽILIĆ SLAĐANA, BOŽOVIĆ IRINA, MILICA RADOSAVLJEVIĆ,

JOVANOVIĆ RADE, SAVIĆ STOJAN, BEKRIĆ VITOMIR. (2003): Efekat

termičkih tretmana i uslova čuvanja na sadržaj iskoristljivog lizina u sojinim

proizvodima. X Simpozijum tehnologije hrane za životinje, Vrnjačka Banja.



ALTERNATIVNI IZVORI PROTEINA U ZAMENAMA ZA MLEKO1

O. Adamović, B. Stojanović, G. Grubić, M. Radivojević2

Sadržaj: U radu je dat prikaz vrednosti različitih izvora proteina koji se, kao alternativa

proteinima mleka, koriste za proizvodnju zamena za mleko za ishranu teladi. Oni mogu da

budu biljnog ili animalnog porekla, kao što su: (soja, grašak, krompir, pšenica, kvasac,

sporedni proizvodi industrije mleka, riba, krvna plazma, krvne ćelije, jaja i dr.). Ukazano je da

prilikom formulisanja zamena za mleko, pored izbora izvora proteina, treba voditi računa da

oni budu visoke biološke vrednosti i da imaju visok stepen svarljivosti i iskoristivosti u

digestivnom traktu teladi. Pri tome, mora se uzeti u obzir stepen razvijenosti digestivnog trakta

i enzimatskog sistema teladi.

Ključne reči: telad, protein, zamena za mleko.

Uvod

Zamene za mleko za ishranu podmlatka goveda odavno se koriste u svetu, a poslednjih

godina sve više i na farmama u našoj zemlji. U vreme kada su zamene za mleko jeftinije nego

punomasno kravlje mleko, razumljiva je orijentacija proizvođača da ih koriste.

Za ostvarenje optimalnog telesnog porasta i razvoja teladi u prva dva meseca života, kada

su na tečnom režimu ishrane, neophodno im je obezbediti kvalitetne zamene za mleko. Njihov

kvalitet pre svega zavisi od izvora hranljivih materija, tj. njihove hranljive i biološke vrednosti.

Komponente zamena za mleko moraju fiziološki i nutritivno odgovarati teladima koja u prvim

mesecima imaju značajne promene razvoja digestivnog trakta i enzimatskog sistema. U prvim

danima života teladi (neposredno posle kolostralnog perioda ishrane) zamene za mleko treba

da sadrže veću količinu proteina mleka jer je tada sekrecija renina i njegova aktivnost najveća.

Tek posle tri do četiri nedelje starosti mogu se uvoditi u ishranu i zamene za mleko sa većim

sadržajem proteina biljnog porekla jer se povećava sekrecija i aktivnost proteolitičkih enzima

pankreasa.

Pored proteina mleka, u proizvodnji zamena za mleko koriste se biljni i animalni izovri

proteina. Kvalitet biljnih izovra proteina varira u zavisnosti od izvora i stepena tehnološke

obrade osnovnih sirovina. Što je stepen obrade veći to je i njihova biološka i hranljiva vrednost

veća. Animalni izvori proteina, kao što su proteini krvne plazme, mogu uspešno da zamene deo

proteina mleka i da utiču na smanjenje morbiditeta i mortaliteta teladi. Međutim, zbog

1 Pregledni rad - Review paper 2 Dipl.ing. Ognjen Adamović, asistent pripravnik; dipl.ing. Bojan Stojanović, asistent pripravnik; dr. Goran

Grubić, redovni profesor, Poljoprivredni fakultet, Zemun; dipl.ing. Mihajlo Radivojević, istraživač saradnik, Institut PKB Agroekonomik, Padinska Skela – Beograd.

Rad je realizovan u okviru projekta BTR.5.07.0501. kojeg sufinansira Ministarstvo nauke i zaštite životne

sredine Republike Srbije

O. Adamović, B. Stojanović, G. Grubić, M. Radivojević 222

činjenice da su potencijalni prenosioci BSE (bovine spongiform encephalopathy), dovedena je

u pitanje dalja upotreba animalnih izvora proteina u zamenama za mleko.

Mleko kao izvor proteina

U ishrani teladi mleko je nezamenljiva hrana u prvim danima života. Kazein kao glavni

protein mleka ima najveću nutritivnu i biološku vrednost. Predstavlja najbolji izvor amino

kiselina za mlade preživare čiji je digestivni trakt prilagođen za njegovo varenje. U prve tri

nedelje života preporučljivo je koristiti zamene u kojima je kompletan protein poreklom iz

mleka, a kasnije je moguće vršiti njegovu zamenu i do nivoa od 50 % ukupne proteinske

vrednosti zamena za mleko. Najčešći izvori proteina mleka u zamenama su: obrano mleko i

surutka u prahu, delaktozirana surutka, mlaćenica, koncentrat i izolat proteina surutke, kazein,

pa čak i kolostrum kao izvor IgG. Surutka može da zameni 1/3 obranog mleka u prahu.

Alternativni izvori proteina

Najčešći alternativni izvori proteina u zamenama za mleko su soja, grašak, pšenica,

krompir, kvasac, krvna plazma, krvne ćelije, jaja i dr.

Soja. Najčešća alternativa proteinima mleka su proteini soje. Zrno soje sadrži oko 40 %

sirovih proteina (SP), od toga 90 % otpada na globuline i albumine, 6 % na tripsin inhibitore,

0,5 % na lektine (Brandon i Friedman, 2002). Soja sadrži antinutritivne materije (ANM) koje

ograničavaju upotrebu u zamenama za mleko. Termolabilne ANM su: Inhibitori proteaza

(Bowman-Birkov inhibitor tripsina i himotripsina, Kunitzov inhibitor tripsina); Lektini

(hemaglutinini) - izazivaju aglutinaciju crvenih krvnih zrnaca; Goitrogeni-izazivaju uvećanje

tireoidne žlezde; Ureaza-razlaže ureu na NH3 u digestivnom traktu i povećava pH. U

termostabilne ANM spadaju: Saponini-glikozidi gorkog ukusa, mogu hemolizovati crvena

krvna zrnca; Estrogeni (izoflavonoidi)-izazivaju uvećanje reproduktivnog trakta; Cijanogeni-u

digestovnom traktu mogu se razložiti na otrovni cijanovodonik; Fitinska kiselina-smanjuje

iskorišćavanje Ca, Fe, Zn, Mn, Cu, a pogotovo P; Neskrobni oligosaharidi-smanjuju svarljivost

usled nedostatka adekvatnih enzima u mlade teladi i izazivaju grčeve, dijareju i nadun;

Antigeni glicin i -konglicinin-izazivaju imuni odgovor organizma, stvaranje antitela,

alergijske reakcije.

Proizvodi na bazi soje, neadekvatno termički tretirani, utiču na smanjenje svarljivosti

proteina, pogoršanje prozvodnih performansi i zdravstvenog stanja teladi. Upotrebom sojinih

proteina sa višim stepenom obrade povećava se njihova svarljivost i smanjuje negativan uticaj

antinutritivnih materija na prirast, konzumiranje hrane, prividnu svarljivost, retenciju hranljivih

materija i zdravstveno stanje teladi (Lalles i sar., 1995a).

Sojino brašno. Fino mleveno sojino brašno od ljuštenog, termički obrađenog zrna soje sa

50 % proteina može u zamenama za mleko da podmiri do 50 % potreba u proteinima bez većih

posledica po prirast i zdravlje. Zamene sa sojinim/biljnim izvorima proteina treba uvoditi u

ishranu teladi posle treće nedelje života. Sa povećanjem udela proteina soje u zamenama za

mleko dolazi do opadanja prosečnog dnevnog prirasta (Adamović, 1989; Compinis i sar.,

2002). Sojino brašno iz koga je ulje ekstrahovano etanolom umesto heksanom daje bolje

rezultate (Gardner i sar., 1990). Etanol denaturiše antigene proteine, ali i redukuje sadržaj

fenolnih jedinjenja u soji koja mogu smanjiti priraste, izazvati digestivne poremećaje i povećati

mortalitet i morbiditet.

Aternativni izvori proteina u zamenama za mleko 223

Koncentrat proteina soje. Dobija se od obezmašćenih flekica, posle ekstrakcije ulja,

odvajanjem rastvorljivh šećera izoelektričnim ili pranjem u razblaženom alkoholu (Nenadić i

sar.,1995). Sadrži minimum 66 % proteina u suvoj materiji (SM), prisutna je frakcija vlakana,

a ugljeni hidrati su uklonjeni. Prividna svarljivost sirovog proteina koncentrata proteina soje u

ileumu iznosi 85 %, a obranog mleka u prahu 91 % (Montagne i sar.,2001).

Izolat proteina soje. Nastaje ekstrakcijom i preciptitacijom proteina iz obezmašćenih

flekica. Sadrži minimum 90 % SP u SM rastvorljivih u vodi dok su ugljenohidratna i vlaknasta

frakcija uklonjena. Hranljiva vrednost izolata proteina soje se može poboljšati njegovom

enzimatskom hidrolizom (Lalles i sar.,1995b), a time i nivo uključivanja u zamenu povećati do

60 % SP. Zamena u kojoj je 56 % SP poreklom iz hidrolizovanog izolata proteina soje dovodi

do poboljšanja proizvodnih rezultata teladi u tovu u odnosu na telad hranjenu zamenom sa

sojinim brašnom. Telesna masa i prosečan dnevni prirast kontrolne grupe (obrano mleko) i

grupe sa izolatom proteina soje se nisu značajno razlikovali, dok su kod grupe sa sojinim

brašnom bili značajno manji (165.6, 156.9 i 135 kg; 1228, 1137 i 893 g/dan) 91. dana ogleda.

Hidrolizovani izolat proteina soje je uticao i na bolju konverziju u poređenju sa sojinim

brašnom. Prividna svarljivost hranljivih materija, između kontrolne i grupe sa izolatom

proteina soje, nije se značajno razlikovala sem u svarljivosti BEM, dok je kod sojinog brašna

bila znatno manja za sve hranljive materije. Prividna svarljivost azota (N) obroka iznosila je 94,

90 i 68 %, a N soje 90 i 59 % za izolat proteina i brašno. Retencija N bila je niža za 20-30 %, u

zavisnosti od starosti, kod teladi hranjene sojinim brašnom u poređenju sa kontrolom. Isti

autori su utvrdili da je koncentracija triglicerida u plazmi povećana nakon hranjenja kod grupa

gde su u zamenama korišćeni sojini proteinimi. To je posledica povećanog gastričnog

pražnjenja lipida usled slabije svarljivosti i bržeg prolaska digesta kroz digestivni trakt, jer se ne

formira gruš koji usporava varenje, kao kod ishrane mlekom. Proteini soje negativno utiču na

svarljivost masti (Yuangklang i sar., 2004), povećavaju fekalnu ekskreciju, a smanjuju

resorpciju žučnih kiselina, kao i P, Ca i Mg, čak i prilikom upotrebe izolata proteina soje.

Antigeno dejstvo proteina soje dovodi do značajnog povećanja titra IgG1 antitela u plazmi

a manje IgA i IgG2, dok ju u intestinalnim mukoznim sekretima značajno povećan titar IgG2 i

IgM antitela a manje IgG1 i IgA (Dreau i Lalles, 1999). Najizraženije antigeno dejstvo ima β-

konglicin jer značajno povećava titar svih navedenih antitela. Proteini soje izazivaju

hipersenzitivne reakcije intestinalnog trakta, uzrokuju atrofiju crevnih resica, negativno utiču

na aktivnost enzima u četkastom pokrovu sluzokože creva (alkalnu fosfatazu, laktazu,

aminopeptidazu N), povećavaju motilitet, smanjuju resorpciju i vreme pasaža digesta u

crevima, što utiče na slabiju svarljivost obroka i pojavu dijareje.

Grašak. Ima manji sadržaj proteina od soje, a limitirajući faktori njegove upotrebe su

slični. Limitirajuća amino kiselina graška i soje je metionin. Grašak sadrži ANM kao što su

antigeni proteini (legumin i vicilin), lektine, inhibitore enzima i dr. (Lalles, 1993), kao i visok

procenat skroba i oligosaharida koji su u prvim nedeljama života teladi slabo svarljivi. Zamena

34 % SP mleka proteinom iz brašna oljuštenog sirovog zrna graška dovodi do smanjenja

dnevnog prirasta teladi i ilealne svarljivosti hranljivih materija, povećanja volumena i protoka

digesta, pri čemu je sadržaj imunoreaktivnog legumina u digestu iznosio 0,5 do 3 % od

konzumirane količine (Bush i sar., 1992). Legumin i vicilin izazivaju imuni odgovor i

povećani titar antitela IgG, IgE i IgA klase u teladi i prasadi (Hessing i sar., 1993).

Problem lošije svarljivosti i štetnog dejstva ANM može se rešiti termičkom obradom

graška. Supstitucija 16,5 % SP mleka proteinima termički obrađenog brašna graška ne dovodi

do razlika u prirastima (1366 i 1324 g/dan). Suprotno, brašno sirovog graška bez ljuske dovodi

do značajnog smanjenja prirasta na 1145 g/dan (Drean i sar., 1995).


Smanjenjem sadržaja skroba i sirovih vlakana, alkalnom ekstrakcijom i precipitacijom

brašna graška dobijaju se proizvodi pogodniji za ishranu podmlatka. Zamenom 30 % SP mleka

koncentratom proteina graška (80 % SP) i DL-metioninom ne dolazi do značajnog smanjenja

prirasta (421 i 478 g/dan) teladi (Mbugi i sar., 1989).

Nivo uključivanja proteina graška u zamene za mleko zavisi od starosti životinja, stepena

prerade zrna graška i sadržaja ANM. Brašno graška ima nedostatak metionina i lošiju

svarljivost od koncentrata i izolata proteina. Koncentrate proteina graška treba uključivati u

količini od 30 % ukupnih proteina zamene za mleko, jer u toj količini ne smanjuju dnevne

priraste i iskorišćavanje hranljivih materija kod teladi u tečnom periodu ishrane.

Krompir. Može se koristiti u zamenama kao izvor proteina u ograničenim količinama.

Sadrži alakaloidne toksične materije i tripsin inhibitor pa ga je nepohodno termički obraditi. Po

kvalitetu proteina i sadržaju skroba je iza žitarica, a biološka vrednost proteina je oko 70.

Koefecijent svarljivosti skroba u teladi stare deset dana je 0,50, a 24 dana 0,74. Dodavanje 3-

4,5 % koncentrata proteina krompira u kombinaciji sa koncentratom proteina soje u zamene za

mleko dovodi do smanjenja prirasta i lošije konverzije kod teladi u tovu u poređenju sa

zamenom sa proteinima mleka (1043 i 1057g/dan) (Knaus i sar., 1994).

Montagne i sar. (2001) su upoređivali svarljivost hranljivih materija u teladi hranjenih

zamenama koje su sadržavale proteine biljnog porekla i proteine mleka u odnosu 1:1 sa

zamenom koja je imala samo obrano mleko. Utvrđeno je da se prividna svarljivost hranljivih

materija od duodenuma do ileuma linearno povećavala u svim tretmanima. Prividna svarljivost

organske materije u duodenumu je bila značajno viša kod zamena sa koncentratom proteina

soje (SPC) i koncentratom proteina krompira nego kod kontrolne. U jejunumu i ileumu trend je

bio sasvim suprotan, jer je prividna svarljivost proteina krompira u ileumu bila niža u odnosu

na proteine SPC i mleka (81 % : 85 % : 91 %), kao i analiziranih amino kiselina 87 % : 88 % :

95 %.

Pšenica. Brašno pšenice predstavlja loš izvor proteina u zamenama za mleko koji se

koriste zbog povoljnije cene pšenice od proteina mleka (pšenični gluten, koncentrat i hidrloizat

rastvorljivih proteina pšenice). Pšenični gluten se dobija mešanjem pšeničnog brašna i vode, pri

čemu se u procesu hidratacije stvara viskozno-elastična smeša glutenina i gliadina. Terui i sar.

(1996) su u zamenama za mleko koje sadrže 18 % (0 i 33 % SP iz glutena) i 20 % (0, 30 i 50 %

SP iz glutena) SP, supstituisali proteine mleka pšeničnim glutenom. Posle šest nedelja

ustanovili su da je dnevni prirast teladi koja su dobijala zamenu sa 18 % SP bio veći u grupi sa

dodatkom glutena nego u kontrolnoj grupi bez glutena (7,8 i 10,6 kg). U teladi koja su dobijala

zamenu sa 20 % SP najviši dnevni prirast imala je grupa u kojoj je gluten obezbeđivao 50 %

SP u zameni (10,8, 10,1 i 11,2 kg). Prirast teladi koja su dobijala zamenu sa 18 % SP i

glutenom nije se razlikovao od onih koja su dobijala zamenu sa 20 % SP. Značajna razlika

postojala je samo između teladi napajane zamenom sa 18 % SP bez glutena i one napajane

zamenom sa 20 % SP, od čega je 50 % iz glutena. Prividna fekalna svarljivost N u zamenama

sa glutenom (0,93) se nalazi između zamena sa krompirom i obranim mlekom (0,90 i 0,95).

Istovetan je trend i kod svarljivosti u ileumu (0,83, 0,87 i 0,91) (Branco-Pardal i sar., 1995).


Tabela 1. Hemijski sastav različitih izvora proteina Table 1. Chemical composition of different protein sources (USDA, 2004)

Izvor proteina Protein source

Suva materija Dry

matter,%

Protein Protein,%

Uk. lipidi Total

lipids,%

Uk. vlakna Total

fiber,%

BEM NFE,%

Pepeo Ash,%

Mleko, sveže Milk, whole

12,11 3,22 3,68 0 4,52 0,69

Punomasno mleko u prahu Milk, dry, whole

97,53 26,32 26,71 0 38,42 6,08

Obrano mleko u prahu Milk, dry, nonfat

96,84 36,16 0,77 0 51,98 7,93

Mlaćenica u prahu Buttermilk, dried

97,03 34,3 5,78 0 49,00 7,95

Surutka u prahu Whey, dried

96,49 11,73 0,54 0 73,45 10,77

Konc. proteina surutke,dehid. Whey protein concentr., dried

95,40 36,20a 2,10 0 49,30 7,80

Kazein u prahub Casein, dried

91,00 88,70a 0,80 0

Sojino brašno,tostovano,punom. Soy flour, toasted, full-fat

93,00 39,06a 19,53 3,72 25,57 5,12

Sojino brašno,obezmašćenoc Soy flour, defatted

94,00 52,50a 0,90 2,50 32,10 6,00

Koncentrat proteina soje Soy protein koncentrate

94,2 63,63a 0,46 5,50 25,41 4,70

Izolat proteina soje Soy protein isolate

95,02 88,32a 0,53 2,00 2,59 3,58

Brašno graškad

Pea flour 91,80 27,39a 3,55 11,92 45,67 3,27

Koncentrat proteina graškad Pea protein concentrate

92,73 68,19a 2,58 0,77 13,64 7,55

Koncentr. proteina krompirab Potato protein concentrate

91,00 73,80a 1,70

Pšenično brašno Wheat flour

88,08 10,33 0,98 2,70 76,31 0,47

Pšenični gluten Wheat gluten

91,80 75,16 1,85 0,60 13,79 1,00

Kvasac-torula, dehidriranb

Yeast-Torula, dried 93,00 46,40a 2,40

Kvasac-pivski, dehidriranb Brewers’ yeast, dried

93,00 45,90a 1,70

Koncentrat proteina ribee Fish protein concentrate

95,40 83,47a 0,19 0 10,97

Hidrolizat proteina ribee Spray-dried fish hydrolizate

97,70 61,94a 31,85 0 1,76

Krvne ćelije,dehidrirane,b Blood cells, dried

92,00 92,00a 1,50

Krvna plazma, dehidrirana,b Blood plasma, dried

91,0 78,00a 2,0

Jaje celo, dehidrirano Egg, whole, dried

96,90 47,35 40,95 0 4,95 3,65

Belance, dehidrirano Egg, white, dried

94,20 81,10 0 0 7,80 5,30

Žumance, dehidrirano Egg, yolk, dried

97,05 34,25 55,8 0 3,60 3,40

a Sirovi protein (N x 6,25)/ crude protein basis (N x 6.25); b NRC (1998); c Nenadić i sar./Nenadić et al. (1995); d Madrigal Ambriz et al. (1992); e http://www.fao.org/ag/aga/agap/frg/AFRIS/DATA/334.htm

http://www.fao.org/ag/aga/agap/frg/AFRIS/DATA/334.htm


Viskozitet i elasticitet, negativno utiču na rastvorljivost zamena u koje je uključen gluten i ograničavaju njegovu upotrebu. Hemijskom modifikacijom glutena ili enzimskom hidrlizom poboljšavaju se njegove fizičko-hemijske osobine i svarljivost. Koncentrat rastvorljivih proteina pšenice, koji sadrži preko 80 % SP, dobija se od pšeničnog brašna enzimskom hidrolizom. Hidrolizat proteina pšenice ima kremasto belu boju, prijatnog je ukusa i rastvara se u vodi. Ovi proteini su jeftiniji, ne sadrže antinutritivne materije, prividna ilealna svarljivost im je kao kod proteina surutke (Toullec i Formal, 1998), ali nešto veća u poređenju sa glutenom (Branco-Pardal i sar., 1995). Proteini pšenice imaju nedostatk esencijalnih amino ksielina lizina, treonina, valina, leucina i izoleucina. Dodatak ovih kiselina u zamene sa koncentratom proteina pšenice doprinosi povećanju prirasta teladi u tovu (Ortigues-Marty i sar., 2003).

Kvasac. Dehidrirani pivski kvasac sadrži između 40 i 50 % SP, ima visok sadržaj lizina, agrinina i valina, a manje metionina i cistina. Bogat je vitaminima B kompleksa. U ishrani teladi zamenama za mleko može da zameni do 30 % obranog mleka u prahu (Milošević i sar., 1983). U periodu tečne ishrane najbolje rezultate daje zamena sa 10 % kvasca. Sa 120 dana starosti ne postoje statstički značajne razlike u prirastima teladi napajane zamenama sa 0, 10, 20 i 30 % kvasca.

Koncentrat proteina ribe. Proizvodi se od ribe i otpada prerade riba. Ekstrakcijom ulja, izdvajanjem kostiju i sušenjem dobija se proizvod koji sadrži 80-90 % proteina. Čestice ovog koncentrata su manje nego kod ribljeg brašna, ujednačene su po boji i teksturi. Zbog ekstrakcije ulja ukus ribe je manje prisutan. Udeo proteina koncentrata ribe od 50 i 75 % u proteinskoj vrednosti zamena za mleko daje zadavoljavajuće priraste teladi u prvih 60 dana satrosti (Ljiljana Sretenović i sar., 1992). Koncentrat proteina ribe je odličan izvor biološki visokovrednih i svarljivih aminokiselina, a može se koristiti kao zamena ili dopuna drugim izvorima proteina.

Hidrolizat proteina ribe (60-65 % SP). Sličan je koncentratu, ali sa razlikom što ulje i voda nisu uklonjeni. Proteini ribe se enzimatski hidrolizuju kombinacijom enzima i kiselina tako da se kosti mnogo lakše uklanjaju.

Crvena krvna zrnca. Dobijaju se iz goveđe ili svinjske krvi, kao sporedni proizvod pri dobijanju krvne plazme. Imaju visok nivo proteina, preko 85 %, koji ima dobar aminokiselinski sastav. Ima isto lizina kao i proteinski koncentrat surutke, manje metionina, triptofana i treonina, a više histidina i arginina. Sadržaj masti je mali, nema ugljenih hidrata, dok je sadržaj pepela 3-5 %. Zbog visoke koncentracije Fe u zamene nije potrebno dodavati neorganske forme Fe. Zamene sa proteinima eritrocita imaju čokoladnu boju i karakterističan miris koji se lako neutrališe aromama. Učešće proteina eritrocita u zamenama za mleko treba da je između 5-15 %. Quigley i sar. (2000) su utvrdili da hidrolizovana crvena krvna zrnca mogu da zamene do 43 % sirovih proteina proteinskog koncetrata surutke bez negativnog uticaja na proizvodne performanse teladi. Postoji sumnja da povećani sadržaj Fe dovodi do proliva u teladi i rasta broja enteropatogenih bakterija.

Krvna plazma. Sadrži 70 % SP, a dobija se odstranjivanjem krvnih ćelija iz sveže krvi koja se potom dehidrira. Upotreba proteina plazme u količini od 5-25 % u zamenama za mleko nije nepovoljno uticala na usvojivost proteina plazme, dnevni prirast i konzumiranje zamene za mleko i startera (Quigley i Bernard, 1996). Quigley i Wolfe (2003) sa utvrdili manji mortalitet i morbiditet (za 30 %) u teladi koja su dobijala krvnu plazmu od goveđe i svinjske krvi, ali ona nije uticala povećanje prirasta i imuniteta.

Mogućnost upotrebe animalnih izvora preteina postaje sve manja zbog širenja BSE. U SAD je nedavno obelodanjeno da je otkriveno prvo zaraženo grlo. Američka Agencija za hranu i lekove (FDA) je u januaru 2004. objavila da će izvršiti dopunu zakona, koji zabranjuje upotrebu proteina poreklom od preživara u njihovoj ishrani, time što će se uvesti i zabrana


korišćenja krvi i derivata preživara u ishrani istih (http://www.hhs.gov/news/press/ 2004pres/20040126.html). U EU su već donešene odredbe (br.1774/2002, br.1234/2003) koje regulišu način upotrebe animalnih izvora proteina u ishrani preživara i koje dozvoljavaju samo upotrebu onih animalnih proizvoda u ishrani preživara koji su pogodni i za ishranu ljudi (http://europa.eu.int/comm/food/fs/bse/legislation_en.html#by-products).

Jaja. Zbog visoke biološke (100 %) i hranljive vrednosti proteina jaja, ona su idealan izvor esencijalnih amino kiselina u ishrani teladi. Međutim, zbog prisustva određenih ANM upotreba u formulisanju zamena za mleko ima ograničenja. U zamene se ugrađuju u vidu praha, dobijenog termičkom obradom svežih i dehidriranih jaja. Cela jaja u prahu sadrže 47,35 % proteina i 40,94 % masti. Belance sadrži 81,10 %, a žumance 34,25 % proteina (USDA, 2004). Žumance u prahu je izuzetno bogato mašću (55,8 %).

Quigley i sar. (2002) su utvrdili da dodatak 0, 10 i 20 % jaja u prahu u zamenu za mleko umesto koncenrtata proteina surutke dovodi do veoma izraženog smanjenja dnevnog prirasta teladi (486, 369 i 302 g/dan), efikasnosti iskorišćavanja hranljivih materija, konzumiranja startera i vode, i češće pojave proliva. Do sličnih rezultata došli su i Scott i sar. (1999) u ogledu gde su korišćene zamene sa 0, 25 i 50 % proteina iz dehidriranih jaja. Prirasti tokom celog ogleda bili su 0,320, 0,220 i 0,190 g/dan, dok je efikasnost iskorišćavanja hranljivih materija smanjena za 29 i 38 % u oglednim grupama. Razlozi za takve rezultate bile su razlike u tehnologiji prerade jaja. Nasuprot njima, Hill i sar. (2001) navode da uključivanje 0 i 30 % SP jaja u zamene dovodi do smanjenja dnevnog prirasta i konzumiranja hranljivih materija, ali koji su još uvek zadovoljavajući. U poređenju sa proteinima surutke, udeo od 15 % SP poreklom iz jaja nije uticao na proizvodne performanse teladi. Touchette i sar. (2003) navode da učešće jaja od 15 % u zameni za mleko dovodi do značajnijeg smanjenja prirasta. Optimalno učešće jaja u zameni za mleko iznosi 10 %, odnosno 27 % proteina jaja od proteinske vrednosti zamene. Catherman (2002) je utvrdio da je žumance bolji izvor proteina u zamenama za mleko od celih dehidriranih jaja, odnosno belanca i mešavine belanca i žumanca.

ANM prisutne u belancu ograničavaju upotrebu jaja u zamenama. Najvažnije antinutritivne materije u jajima su: ovomukoid i ovoinhibitor (inhibitori serin proteinaza-tripsina, himotripsina, svinjske elastaze i sličnih enzima), ovostatin (inhibitor tripsina, papaina, termolizina), cistatin (inhibitor cistein proteinaza, ficina, papaina, dipeptidil peptidaza, katepsina) i avidin koji ireverzibilno veže vitamin biotin (Saxena i Tayyab, 1997).

Aminokiseline. Za optimalan porast teladi neophodno je u zamene dodavati amino kiseline. Naime, neadekvatna tehnologija proizvodnje sporednih proizvoda mleka utiče na denaturaciju proteina, smanjenje njihove biološke vrednosti i svarljivosti. Već je postala uobičajena praksa da se u zamene za mleko dodaju DL-metionin i L-lizin. Dodavanje lizina i metionina (Danicke, 1992) u zamene gde je obrano mleko zamenjeno surutkom i koncentratom proteina soje uticalo je na smanjenje prirasta od 560 na 545g/dan. Medjutim, dodatkom 0,05 % treonina u zamenu sa sojinim proteinima došlo je do blagog povećanja prirasta na 576 g/dan u odnosu na kontrolu. Kanjanapruthipong (1998) je došao do sličnih rezultata pri zameni 50 % obranog mleka sojinim brašnom sa i bez dodatka amino kiselina. Prirast teladi hranjenih zamenama na bazi mlečnih, odnosno sojinih proteina, sa i bez dodatka amino kiselina, značajno se razlikovao (388, 308,5 i 244,3 g/dan). Retencija N, ilealna svarljivost SM, N i amino kiselina je bila najveća u grupi bez sojinog brašna u zameni. Značajno veći prosečni dnevni pirast i retencija azota bila je u grupi sa sojinim brašnom i dodatkom amino kiselina u zameni u odnosu na grupu bez dodatka amino kiselina. Prisustvo tripsin inhibitora i drugih antinutritivnih materija i nemogućnost da se formira gruš u sirištu dovodi do slabije svarljivosti proteina soje, povećanja brzine protoka digesta i smanjenja apsorpcije amino kiselina u ileumu. Svarljivost lizina, metionina i treonina bila je značajno

http://www.hhs.gov/news/press/2004pres/20040126.html

http://www.hhs.gov/news/press/2004pres/20040126.html


veća u grupi sa dodatkom ovih amino kiselina što ukazuje na opravdanost njihove upotrebe u zamenama za mleko koje sadrže soju kao komponentu.

Tabela 2. Profil amino kiselina za pojedine alternativne izvore proteina u zamenama za mleko

Table 2. Amino acid profile of some alternative protein sources in milk replacers (USDA, 2004)

Izvor proteina

Protein source

Amino kiseline / amino acids, %

Try Thr Ileu Leu Lys Met Cys Phe Val Arg His

Mleko sveže, 3.25% m.m.

Milk, whole, 3.25% milkfat 0,075 0,143 0,165 0,265 0,140 0,075 0,017 0,147 0,192 0,075 0,075

Punomas. mleko u prahu

Milk, dry, whole 0,371 1,188 1,592 2,578 2,087 0,660 0,243 1,271 1,762 0,953 0,714

Obrano mleko u prahu

Milk, dry, nonfat 0,510 1,632 2,188 3,542 2,868 0,907 0,334 1,746 2,420 1,309 0,981

Mlaćenica u prahu

Buttermilk, dried 0,484 1,548 2,075 3,360 2,720 0,860 0,317 1,656 2,296 1,242 0,930

Surutka u prahu

Whey, dried 0,241 0,590 0,581 1,116 1,008 0,221 0,211 0,386 0,579 0,327 0,230

Delaktoz. Surutka,dehid.a

Whey, delactosed, dried 0,310 1,170 1,160 1,610 1,510 0,390 0,460 0,630 1,150 0,530 0,330

Kazein u prahua

Casein, dried 1,140 3,980 4,660 8,790 7,350 2,700 0,410 4,790 6,100 3,260 2,820

Sojino brašno,obezmašćeno

Soy flour, defatted 0,683 2,042 2,281 3,828 3,129 0,634 0,757 2,453 2,346 3,647 1,268

Sojino brašno, tosotvano,

punomasno

Soy flour, roasted, full-fat

0,506 1,511 1,688 2,834 2,316 0,469 0,561 1,816 1,737 2,700 0,938

Koncentrat proteina soje

Soy protein concentrate 0,835 2,474 2,942 4,917 3,929 0,814 0,886 3,278 3,064 4,642 1,578

Izolat proteina soje

Soy protein isolate 1,116 3,137 4,253 6,783 5,327 1,130 1,046 4,593 4,098 6,670 2,303

Konc. proteina krompiraa

Potato protein concentrate 1,020 4,300 4,090 7,610 5,830 1,680 1,200 4,890 4,890 3,800 1,710

Pšenično brašno

Wheat flour 0,127 0,281 0,357 0,710 0,228 0,183 0,219 0,520 0,415 0,417 0.230

Kvasac-torula, dehidrir.a

Yeast-Torula, dried 0,510 2,300 2,500 3,320 3,470 0,690 0,500 2,330 2,600 2,480 1,090

Kvasac-pivski, dehidrir.a

Brewers’ yeast, dried 0,560 2,200 2,150 3,130 3,220 0,740 0,500 1,830 2,390 2,220 1,090

Riblje brašnoa 0,660 2,600 2,610 4,390 4,510 1,760 0,680 2,320 3,060 4,040 1,340

Krvne ćelije, dehidrirane,a

Blood cells, dried 1,370 3,380 0,490 12,700 8,510 0,810 0,610 6,690 8,500 3,770 6,990

Krvna plazma,dehidrir.a

Blood plasma, dried 1,360 4,720 2,710 7,610 6,840 0,750 2,630 4,420 4,940 4,550 2,550

Jaje celo,dehidrirano

Egg, whole, dried 0,576 2,273 2,583 4,046 3,402 1,477 1,099 2,515 2,886 2,841 1,121

Belance,dehidrirano

Egg, white, dried 0,999 3,685 4,581 6,838 5,515 2,790 2,102 4,736 5,164 4,412 1,830

Žumance,dehidrirano

Egg, yolk, dried 0,400 1,819 1,732 3,009 2,718 0,849 0,614 1,463 1,907 2,444 0,888

aNRC (1998)


Dodatak glutamina u zamene za mleko gde je 60 % proteina mleka zamenjeno

proteinima soje (koncentrat proteina soje) nije sprečilo značajno smanjenje prirasta (sa 344 na

282g/dan) i pogoršanje konverzije hranljivih materija u odnosu na telad hranjenu zamenom sa

100 % proteina iz mleka (Drackley i sar., 2001).

Fligger i sar. (1997) su ispitujući uticaj dodatka L-arginina u zamenu za mleko na

sekreciju hormona rasta, dnevni prirast i imunološki status teladi ustanovili pozitivan uticaj na

prirast iako nije došlo do značajnog povećanja koncentracije hormona rasta u prve tri nedelje

života.

Zaključak

U proizvodnji zamena za mleko mora se balansirati između cene koštanja prirasta,

proizvodnih rezultata, i dobrobiti i zdravstvenog stanja životinja. Zbog toga se moraju

istraživati nove mogućnosti za supstituciju proteina mleka u zamenama za mleko nekim

jeftinijim, ali pogodnim hranivima za ishranu podmlatka goveda sa visokim genetskim

potencijalom. Mogućnost ispoljavanja tog potencijala zavisi pre svega od ishrane

podmlatka.

PROTEIN ALTERNATIVES IN MILK REPLACERS


Summary

In this paper the value of different milk protein alternatives that are used in production of

milk replacers for diary calves is given. Proteins can be originally from plant or animal sources

(soy, pea, potato, wheat, yeast, milk by-products, fish, blood plasma, red blood cells, eggs,

etc.). It is pointed that, when formulating milk replacers, beside protein source, its biological

value, digestibility and utilization in digestive tract of calves must be taken into account. The

level of digestive tract and enzymatic system development in calves should be considered too.

Key words: calves, protein, milk repalcers.

Literatura

1. ADAMOVIĆ M. (1989): Uticaj zastupljenosti proteina soje u zamenama za mleko na

porast, iskorišćavanje hrane, svarljivost obroka, bilans azota i razvoj digestivnog trakta

teladi, skraćena verzija doktorske disertacije, "Nauka u praksi", 19, 3, 213-304, Beograd.

2. BRANCO-PARDAL P., LALLES J.P., FORMAL M., GUILLOTEAU P., TOULLEC

R. (1995): Digestion of wheat gluten and potato protein by the preruminant calf:

digestibility, amino acid composition and immunoractive proteins in ileal digesta.

Reproduction, Nutrition, Development. Vol. 35, Issue 6, Pages 639-654.


3. BRANDON D., FRIEDMAN M. (2002): Immunoassays of Soy Proteins. J. Agric.

Food Chem., 50, 6635-6642.

4. BUSH R.S., TOULLEC R., CAUGANT I., GUILLOTEAU P. (1992): Effects of raw

pea flour on nutrient digestibility and immune responses in the preruminant calf. Journal

of Dairy Science.75: 12, 3539-3552; 31 ref.

5. CATHERMAN D. R. (2002): Evaluation of dried whole egg and egg components in

calf milk replacers. J. Dairy Sci. 85 (Suppl. 1): 307 (Abstr.).

6. COMPINIS W., SIRINUPONGSANAN W., VERASILPA T., TER MEULEN U.,

WORACHAI L., KHANTHAPANIT C., JATURASITHA S. (2002): Effect of soybean

protein in milk replacers on veal calf performance. Conference on International

Agricultural Research for Development. Deutscher Tropentag, Witzenhausen.

7. DANICKE R. (1992): Utilization of different amino acids in calf milk replacers for

replacement cows. Lohmann Information Nov/Dec: 9-10.

8. DRACKLEY J.K., BAILEY K.L., BARTLETT K.S., BLOME R.M. (2001):

Supplemental glutamine does not overcome in thegrowth depression caused by soy

protein concentrate in calf milk replacer. J. Dairy Sci. Abstract #54 presented at the

Midwestern Section ASAS and Midwest Branch ADSA 2001 Meeting, Des Moines,

IA.

9. DREAN G., HUEROU LURON I., PHILOUZE ROME V., TOULLEC R.,

GUILLOTEAU P. (1995): Response of the calf pancreas to differently processed soya

bean and pea diets. Annals of Nutrition and Metabolism. 39: 3, 164-176; 44 ref.

10. DREAU D., LALLES J.P. (1999): Contribution to the study of gut hypersensitivity

reactions to soybean proteins in preruminant calves and early-weaned. Livestock

Production Science 60: 209–218.

11. GARDNER R.W., SHUPE M.G., BRIMHALL W., WEBER D.J. (1990): Causes of

Adverse Responses Young Calves. J. Dairy Sci, 73:1312-1317

12. HESSING M., HOEF R VAN DE, BIERT M VAN, VLOOSWIJK R.A.A., OORT

MG VAN, HAMER R., VAN DE HOEF R., VAN BIERT M., VAN OORT M.G.,

POEL A.F.B VAN DER (ED.)., HUISMAN J (ED.)., SAINI H.S. (1993): Antigenicity

and cross reactivity of legume proteins. Recent advances of research in antinutritional

factors in legume seeds. Proceedings of the Second International Workshop,

Wageningen, The Netherlands, 1-3 December 1993. 1993, 55-59; 5 ref.

13. HILL T. M., ALDRICH J. M., PROESCHEL A. J., SCHLOTTERBECK R. L. (2001):

Feeding neonatal calves milk replacers containing egg proteins. J. Dairy Sci. 84 (Suppl.

1):265. (Abstr.)

14. KANJANAPRUTHIPONG J. (1998): Supplementation of Milk Replacers Containing

Soy Protein with Threonine,Methionine, and Lysine in the Diets of Calves. J Dairy Sci

81:2912–2915.

15. FLIGGER J.M., GIBSON C.A., SORDILLO L.M., BAUMRUCKER C.R. (1997):

Arginine Supplementation Increases Weight Gain, Depresses Antibody Production, and

Alters Circulating Leukocyte Profiles in Preruminant Calves Without Affecting Plasma

Growth Hormone Concentrations. J. Anim. Sci., 75:3019–3025.

16. LALLES J.P., TOULLEC R., BRANCO PARDAL P. (1995b): Hydrolyzed Soy

Protein Isolate Sustains High Nutritional Performance in Veal Calves. J. Dairy Sci,

78:194-204.


17. LALLES J.P., TOULLEC R., BOUCHEZ P., ROGER L. (1995a): Antigenicity and

digestive utilization of four soya products by the preruminant calf. Livestock Production

Science, 41, 29-38.

18. LALLES J.P (1993): Nutritional and antinutritional aspects of soyabean and field pea

proteins used in veal calf production: a review. Livestock Production Science. 34: 3-4,

181-202; 91 ref.

19. MADRIGAL AMBRIZ L.V., MORALES MEINDERS M., BAEZ FERNANDEZ

M.F., REYES VEGA M.C., ORTEGA CERRILLA M.E. (1992): Preparation of a pea

(Pisum sativum L) protein concentrate as milk replacer for calves. Cuban Journal of

Agricultural Science. 26: 2, 189-195; 32 ref.

20. MBUGI P.K., INGALLS J.R., SHARMA H.R. (1989): Evaluation of pea protein

concentrate as a source of protein in milk replacers for Holstein calves. Animal Feed

Science and Technology. 24: 3-4, 267-274; 14 ref.

21. MILOŠEVIĆ M., SRETENOVIĆ LJ., ADAMOVIĆ M., VUČEVIĆ S., PUCAREVIĆ

M., MARKOVIĆ D. (1983): Ispitivanje uticaja dehidriranog pivarskog kvasca u

obrocima teladi. Nauka u praksi, 13 (1983) 4, 449-462.

22. MONTAGNE L., TOULLEC R., LALLES J. P. (2001): Intestinal digestion of dietary

and endogenous proteins along the small intestine of calves fed soybean or potato. J.

Anim. Sci., 79:2719–2730.

23. National Research Council (1989): Nutrient Requirements of Dairy Cattle. 6th revised

edition. National Academy Press. Washington DC.

24. National Research Council (1998): Nutrient Requirements of Swine.10th Revised

Edition. National Academy Press 2101 Constitution Avenue, NW Washington, D.C.

20418.

25. NENADIĆ N., MARIĆ M., PLAZINIĆ V., STIKIĆ R., PEKIĆ S., BOŽIĆ D.,

SIMOVA-TOŠIĆ D., TOŠIĆ M., SIMIĆ D., VRBAŠKI Ž. (1995): Soja-proizvodnja i

prerada. Poljoprivredni fakultet Beograd- Zemun, INR – Uljarice, Beograd.

26. QUIGLEY J. D., JAYNES C. A., MILLER M. L., SCHANUS E., CHESTER-JONES

H., MARX G. D., ALLEN D. M. (2000): Effects of Hydrolyzed Spray Dried Red Blood

Cells in Milk Replacer on Calf Intake, Body Weight Gain, and Efficiency. J.Dairy Sci.,

83:788–794.

27. QUIGLEY J. D. (2002): Effects of Spray-Dried Whole Egg and Biotin in Calf Milk

Replacer. J. Dairy Sci. 85:198–203.

28. QUIGLEY J. D., BERNARD J. K. (1996): Milk Replacers with or Without Animal

Plasma for Dairy Calves. J. Dairy Sci., 79:1881-1884.

29. QUIGLEY J. D., WOLFE T. M. (2003): Effects of Spray-Dried Animal Plasma in Calf

Milk Replacer on Health and Growth of Dairy Calves. J Dairy Sci., February 1, 86(2):

586 - 592.

30. SAXENA I., TAYYAB S.(1997): Protein proteinase inhibitors from avian egg whites.

CMLS, Cell. mol. life sci. 53, 13–23.

31. SCOTT T.A., TOMKINS T., VERMEIRE D., KEITH N.K. (1999): Evaluation of

alternative protein milk replacers on growth and health of Holstein heifer calves. J.

Dairy Sci. 82(Suppl. 1):46. (Abstr.)

32. LJILJANA SRETENOVIĆ, ADAMOVIĆ M., MARKOVIĆ D. (1992): Zamene za

mleko kao faktor unapređenja proizvodnje i racionalne potrošnje mleka, Savetovanje

“Unapređenje govedarstva, ovčarstva i kozarstva u cilju veće proizvodnje mleka”,

Zbornik radova, 106-111., Niška Banja.


33. TERUI H., MORRILL J. L., HIGGINS J. J. (1996): Evaluation of Wheat Gluten in

Milk Replacers and Calf Starters. Journal of Dairy Science. Vol. 79, No. 7.

34. TOUCHETTE K.J., O’BRIEN M.L., COALSON J.A. (2003): Liquid Egg as an

Alternative Protein Source in Calf Milk Replacers. J. Dairy Sci. 86:2622-2628.

35. TOULLEC R., FORMAL M. (1998): Digestion of wheat protein in the preruminant

calf: ileal digestibility and blood concentrations of nutrients. Animal Feed Science and

Technology, 73, 115-130.

36. Nutrient Data Laboratory.USDA (2004). http://www.nal.usda.gov/fnic/foodcomp.

37. YUANGKLANG C., WENSING T., VAN DEN BROEK L., JITTAKHOT S.,

BEYNEN A.C. (2004): Fat digestion in veal calves fed milk replacers low or high in

calcium and containing either casein or soy protein isolate. J. Dairy Sci., 87(4): 1051-6.



ZNAČAJ SELENA I VITAMINA E U ISHRANI SVINJA1

Mirjana Joksimović Todorović, Ž. Jokić, Vesna Davidović2

Sadržaj: Funkcija selena u metaboličkim procesima prisno je vezana za funkciju

vitamina E. Tako bolesti prouzrokovane deficitom selena, mogu se pripisati i deficitu

selena i vitamina E. Selen i vitamin E deluju sinergetski, pa većina bolesti izazvana

deficitom selena mogu se prevenirati vitaminom E. Ipak, pojedina oboljenja (bolest

belih mišića u goveda i ovaca), ne mogu se lečiti vitaminom E, kao što i neka oboljenja

izazvana deficitom vitamina E, ne reaguju na dodavanje Se. Bolesti domaćih životinja

izazvane deficitom Se i vitamina E su veoma kompleksne, jer u njihovom nastanku

učestvuju i drugi antioksidansi, aminokiseline sa sumporom i različiti minerali.

Deficit selena i vitamina E uzrokuje niz oboljenja svinja: degeneraciju jetre, srca i

skeletnih mišića, gastrični ulkus, prijemčivost na dizenteriju, poremećaje u

spermatogenezi, reprodukciji krmača i dr. Prisutni su i subklinički poremećeji, koji za

posledicu imaju smanjenje proizvodnih svojstava.

Resorpcija selena se odvija u tankim crevima. Selenometionin se prenosi aktivnim

transportom, ali ne selenit i selenocistein. Metionin onemogućava transport

selenometionina, dok sulfit i cistin ne remete transport selenita i selenocisteina. Nakon

resorpcije selen se različito deponuje u tkivima zavisno od njihovog afiniteta.

Poslednjih godina sve više je u upotrebi organski selen, a manje selen neorganskog

porekla. Prvenstveno zbog njegove bolje biološke raspoloživosti, dužeg zadržavanja u

tkivima i manje toksičnosti.

Ključne reči: svinje, selen, vitamin E

Uvod

Svoju biološku ulogu selen obavlja preko enzima glutatin peroksidaze (GSHPx),

koji u svom aktivnom mestu sadrži selen (Rotruck i sar. 1973). Zajedno sa katalazom,

superoksid dismutazom i vitaminom E, ovaj enzim brani ćelijski sistem od

peroksidativnih oštećenja. Vitamin E se nalazi u ćelijskim membranama uz fosfolipide i

nezasićene masne kiseline, tako da može da prekine lančanu reakciju peroksil radikala

masnih kiselina. Selen preko Se-GSHPx, smanjuje peroksidaciju lipida i pretvara H2O2

1 Pregledni rad - Review paper 2 Dr Mirjana Joksimović Todorović, vanredni profesor, Dr Živan Jokić, vanredni profesor, DVM Vesna

Davidović, asistent pripravnik, Poljoprivredni fakultet, Zemun.

Ovaj rad je finansiran od strane Ministarstva za nauku, tehnologiju i razvoj Republike Srbije u okviru

projekta BTN. 5.2.0.7103. B

Mirjana Joksimović Todorović, Ž. Jokić, Vesna Davidović 234

u vodu. U suprotnom, H2O2 bi reagovao sa brojnim ćelijskim sastojcima i gradio

slobodne radikale, koji mogu da se umnože lančanim reakcijama i dovedu do

strukturnih promena i unakrsnog vezivanja lipida i proteina. Sve ovo dovodi do

oštećenja membrana i nastanka lezija, karakterističnih za deficit selena (Mihailović,

1996).

Nivo glutation peroksidaze (GSHPx) u plazmi je pouzdan pokazatelj biološki

usvojivog selena. Aktivnost ovog enzima zavisi od nivoa unetog selena (Hassan, 1987).

Međutim, pri određenoj koncentraciji Se, nivo GSHPx dostiže plato, tako da dalje

povećavanje nivoa selena, ne dovodi i do povećanja aktivnosti ovog enzima (Todorović,

1990, 1997).

Resorpcija i deponovanje selena u tkivima

Selen se brzo resorbuje iz selenifernih hraniva i rastvorljivih soli, dodatih u hranu.

Stepen resorpcije selena zavisi od hemijskih oblika selena. Selenit i selenometionin se

resorbuju iz svih segmenata tankog creva, ali iz duodenuma resorpcija je najobimnija

(Whanger i sar. 1976). Kod monogastričnih životinja crevna resorpcija je veća nego kod

preživara (Cousins i sar. 1961). Verovatno se selenit u buragu pretvara u nerastvorljive

oblike selena. Bakterije buraga metabolišu neorganski selen i ugrađuju ga u bakterijske

proteine u formi selenometionina (Hidiroglou, 1968). Nakon resorpcije selena,

verovatno protein plazme (selenoprotein P) transportuje selen. Selen se veoma brzo

deponuje u jetri, jer se u njoj sintetiše selenoprotein P, koji se u kratkom periodu u

velikoj količini pojavljuje u plazmi i prenosi ga iz jetre u druga tkiva (Motsenbocker i

Tappel, 1982; Hostetler i Kincaid, 2004). Tkiva pokazuju različit afinitet za selen.

Najvišu koncentraciju selena ima kora bubrega, zatim srž bubrega, jetra, pankreas, srce i

skeletni mišići. Ovakav redosled tkiva u odnosu na koncentraciju selena, sličan je kod

svih vrsta životinja. U bubregu se nalazi velika količina, zato što je on glavni organ za

izlučivanje selena. Prolaz selena kroz placentu je dvosmeran. Ispitivanja placentarnog

prenosa selena u ovaca su pokazala da se dva procenta selena prenosi iz ovce u fetus, a

jedan procenat iz fetusa u ovcu (Shariff i sar. 1984).

Bolesti svinja uzrokovane deficitom selena i vitamina E

Deficit selena i vitamina E u svinja dovodi do pojave različitih bolesti: degeneracije

jetre, srca i skeletnih mišića, prijemčivosti na dizenteriju svinja, gastrični ulkus,

poremećaja u spermatogenezi, reprodukciji krmača i dr.

Degeneracija jetre - Kod prasadi najčešće u uzrastu 2-4 meseca javlja se iznenadno

uginuće, bez pojave bilo kakvih kliničkih simptoma (akutni tok bolesti). Može da ugine

od 5-10 procenata obolele prasadi (Lannek i Lindberg, 1975). Na obdukciji se zapaža

otok jetre i nekrotični lobulusi ispunjeni krvlju. Histopatološkim nalazom se otkriva

masovna nekroza sa hemoragijama (Van Vleet i sar. 1970).

Bolest dudolikog srca - Kod prasadi u uzrastu od 2-4 meseca javlja se jaka

kardiomiopatija. Na komorama miokarda uočljive su bele pruge, obilni eksudati u

telesnim šupljinama i edem pluća (Van Vleet, 1986). Obolele životinje imaju povišenu

aktivnost enzima ASAT i ALAT (aspartat aminotransferaze i alanin aminotransferaze).

Značaj selena i vitamina e u ishrani svinja 235

Nivo ovih enzima je visok i kod oštećenja jetre, tako da njihova dijagnostika nema

većeg značaja kod ovog oboljenja.

Prijemčivost na dizenteriju - Nizak status Se i vitamina E povećava osetljivost

svinja na spirohetu Treponema hyodysenteriae koja uzrokuje dizenteriju. Smatra se da

selen ima stimulišući efekat na specifični imunitet mukoze kolona (Teige i sar., 1984).

Nutritivna mišićna distrofija - Ovo oboljenje se najčešće javlja u prasadi telesne

mase od 30-40 kg (period brzog porasta) ali smrtnost je mnogo manja nego kod

prethodne dve bolesti. Javlja se opšta mišićna slabost, prasad su nestabilna i imaju

nekoordinisane pokrete. Pojava ovog oboljenja varira od godine do godine. Smatra se

da obilne kiše tokom poznog leta potenciraju distrofogena svojstva žitarica, pa se i

bolest uglavnom javlja u jesen (Lannek i Lindberg, 1975). Promene na mišićima su u

vidu bledih polja, javlja se gubitak prugavosti, vakuolizacija i prekid mišićnih vlakana

(Van Vleet, 1986).

Poremećaji u spermatogenezi - Nerastovi hranjeni obrocima sa niskim nivoima

selena (0,01mg/kg) imali su smanjen broj spermatozoida i broj pokretljivih

spermatozoida. Znatno je bio povećan broj spermatozoida sa malformacijama glave i

repa (Lin i sar. 1982).

Gastrični ulkusi - Ulkusi u sluzokoži želuca prasadi su česta pojava na farmama.

Bolest se javlja zajedno sa degeneracijom jetre i bolesti dudolikog srca. Prasad iznenada

uginjavaju, a na obdukciji su uočljiva krvarenja u želucu. Prvi simptomi koji mogu

ukazati na ovo oboljenje su pojava krvi u izmetu i povraćanje.

Poremećaji u reprodukciji krmača - Hiposelenoza u krmača dovodi do niza

negativnih efekata: smanjena je plodnost, produženo je vreme prašenja, povećan broj

mrtvorođene prasadi, manja veličina legla, smanjena količina mleka, povećana pojava

MMA sindroma (mastitis, metritis, agalactia) (Mahan, 2004). Ishrana krmača obrocima

deficitarnim u Se i vitaminu E, pre i za vreme graviditeta uzrokuje oštećenje jetre fetusa

i krmača i malu težinu prasadi pri rođenju (Hostetler i Kincaid, 2004). Oštećenje jetre

fetusa i krmača uzrokovano je visokim koncentracijama lipidnog peroksida

malondialdehida (MDA) i H2O2. Deficit Se i vitamina E u prasadi smanjuje toleranciju

na parenteralno davanje preparata gvožđa što može da izazove uginuće, čak svih prasadi

u leglu. Nakon aplikacije preparata gvožđa prasad postaju troma, teturaju se, imaju

smetnje sa disanjem i uginjavaju (Loundenslager i sar. 1986). Ova osetljivost se može

prevenirati davanjem vitamina E dan pre (Tollerez i Lanneck, 1964) ili selena 2-3 dana

pre aplikacije preparata gvožđa.

Prednost organskog selena u odnosu na neorganski

Tovne svinje hranjene obrocima sa dodatkom organskog selena imaju oko dva puta

više nivoe selena u odnosu na životinje hranjene neorganskim.

Kod suprasnih krmača dolazi do gubitka selena, tako da na kraju treće suprasnosti

nivo selena u krmača je manji za 10-20 % u odnosu na životinje koje se nisu prasile.

Najveća mobilizacija selena dešava se za vreme laktacije, jer krmače sa boljim statusom

selena u organizmu daju i mleko sa većom koncentracijom selena. Primena organskog

selena dovodi do znatno većeg povećanja Se u kolostrumu i mleku, čak i do 7 puta u

odnosu na neorganski izvor-natrijum selenit (Mahan i Jacques, 1998). Prasad krmača

hranjenih sa dodatkom organskog selena imaju veći dnevni prirast i telesnu masu, nego


prasad krmača hranjenih obrocima sa dodatkom neorganskog. Zdravstveno stanje takve

prasadi je znatno bolje, otpornija su na razna oboljenja, zbog bržeg razvoja i funkcije

imunog sistema.

Poslednjih godina u mnogim zemljama sve više se povećava proizvodnja svinjskog

mesa, obogaćenog selenom. Organski selen (Sel-Plex) ima veću sposobnost povećanja

koncentracije selena u mesu nego natrijum selenit. Takvo meso je: meko i sočno, sa

malim sadržajem masti, smanjenom vodnjikavošću i prijatnijim mirisom. Proizvodnja

svinjskog mesa sa selenom u svetu je strogo kontrolisana, a prodaja se vrši u posebnim

prodavnicama koje imaju dozvolu (Mahan, 2000).

Biološka raspoloživost predstavlja kvantitativni izraz biološke iskoristljivosti

selena, što je važno u proceni podmirenja potreba organizma za selenom. Ispitivanjima

biološke raspoloživosti selena iz različitih izvora, ustanovljeno je da selenocistein ima

nešto veću, a selenometionin 3-4 puta veću biološku iskoristljivost nego natrijum

selenit. Takođe, organski selen je znatno manje toksičan (Todorović, 1999; Todorović,

2004), brže se deponuje i zadržava u tkivima (Mahan, 2004).

Zaključak

Selen je nutricijent, neophodan za odvijanje fizioloških funkcija i poboljšanje

proizvodnih karakteristika. Poslednjih godina organski selen ima primat nad

neorganskim, zbog efikasnijeg delovanja na organizam jedinke.

THE INFLUENCE OF SELENIUM AND VITAMIN E IN PIGS

NUTRITION

Mirjana Joksimović Todorović, Ž. Jokić,Vesna Davidović

Summary

The function of selenium in metabolic processes is a close related to vitamin E. So,

diseases caused by deficiency of Se can atribute to deficiency of Se and vitamin E.

Selenium and vitamin E atc on sinergetic way, and the most diseases caused by

deficiency of Se can be prevented by vitamin E. Nevertheless, some diseases (disease of

white muscles of cattle and ships) can not be remedy with vitamin E, as well as some

diseases caused by deficiency of vitamin E do not react to addition of Se. Diseases of

domestic animals caused by deficiency of Se and vitamin E are very complex, because

in their appearance other antioxidances: aminoacids with sulphuz and different minerals

take play.

Deficiency of Se and vitamin E caused a great numbers of diseases with pigs:

degeneration of liver, degeneration of heart and sceletal muscles, gastric ulcus, more

affinities to dysentery, disorderes in spermatogenesis, disorderes in reproduction of

sows and so on. There are, also subclinical disorderes which as a consequence have the

discrease production properties.

Značaj selena i vitamina e u ishrani svinja 237

The resorption of Se takes place in thin intestines. Selenomethionine is transported

by active transport, but do not selenit and selenocystine. Methionine puts out the

transportion of selenomethionine, while sulfid and cystine do not disturb the

transportation of selenit and selenocysteine.

After the resorption of selenium, it accumulate in tissues in different ways

depending on their affinities. An organic Se is more use than inorganic Se in recaunt

years. It is so, because his better biological advantages of exploiting, longer preserving

in tissues and little toxicity.

Key words: pigs, selenium, vitamin E

Literatura

1. COUSINS F.B. and CAIRNEY J.M. (1961): Some aspects of selenium metabolism

in sheep. Flust. J. Arg. Res. 12, 927-942.

2. HASSAN S. (1987): Bioavialability of selenium in feedstuffs as studied in the

chicks. Swedish University of Agricultural science, 1-65.

3. HIDIROGLOU M., HEANEY D.P. and JENKINS K.J. (1968): Metabolism of

inorganic selenium in rumen bacteria. Can. J. Physiol. Pharnacol., 46, 229-232.

4. HOSTETLER C.E. and R.L. KINCAID (2004): Maternal selenium deficiency

increases hydrogen peroxide and total lipid peroxides in porcine fetal liver. Biol.

Tr. Elem. Res. 97: 43-56.

5. LANNEK N. and LINDBERG P. (1975): Vitamin E and selenium deficiency

(VESD) of domestic animals. Adv. Vet. Sci. Comp. Med., 19, 127-164.

6. LIN C.H., CHEN Y.M., ZHANG J.Z., HUANG M.Y., SU Q., LU Z.H., YIN R. X.,

SHAO G.Z., FENG D. and ZHENG P.L. (1982): Preliminary studies on influence

of selenium deficiency to the development of genital organs and spermatogenesis

in young boars. Acta Vet. Zootech. Sinica, 13, 73.

7. LOUNDENSLAGER M.J., P.K. KU, P.A. WHETTER, D.E. ULLREY, C.K.

WHITEHAIR, H.D. STOWE and E.R. MILLER (1968): Importance of diet of dam

and colostrum to the biological antioxidant status and parenteral iron tolerance of

the pig. J. Anim. Sci. 63: 1905-1914.

8. MAHAN D.C., JACQUES K.A. (1998): Effects of maternal dietary selenium

source on selenium content of sows milk and selenium status of neonatal pigs.

Proc. 6th International Symposium on the uses of selenium and tellurium. Selenium

-Tellurium Develop. Association pp. 135-138. May 10-12, 1998, Scotsdale, AZ,

UK.

9. MAHAN D.C. (2000): Effect of organic and inorganic selenium sources and levels

on sow colostrum and milk selenium content. J. Anim. Sci. 78: 100-105.

10. MAHAN D.C. (2004): The role of selenium and Sel-Plex in sow reproductions.

Nutritional Biotechnology in the Feed and Food Industries. Proceedings of

Alltech's 20th International Feed Industry Symposium. Edited by K.A. Jacques and

T.P. Lyons.

11. MAHAN D.C. (2004): Long-term effects of dietary organic and inorganic

selenium sources and levels on reproducing sows and their progeny. J. Anim. Sci.

(accepted).


12. MIHAILOVIĆ M. (1996): Selen u ishrani ljudi i životinja. Monografija, Beograd.

13. MOTSENBOCKER M.A. and TAPPEL A.L. (1982): Selenocysteine-containing

selenium transport protein in rat plasma. Bioclin. Biophys. Acta, 719, 147.

14. ROTRUCK J.T., POPE A.L., GANTHER H.E., SWANSON A.B., HAFEMAN

D.G. and HOEKSTRA W.G. (1973): Selenium. Biohemical role as a component

of glutathione peroxidase. Science, 179, 588-590.

15. SHARIFF M.A., KRISHNAMURTI C.R., SCHAEFER A.L. and HEINDZE A.M.

(1984): Bidirectional transfer of selenium across placenta in utero. Can. J. Anim.

Sci. 64 (Suppl) 252.

16. TEIGE J.JR., LARSEN H.J. and TOLLERSRUD J. (1984): Swine dysentery: the

influence of Treponema hyodysenteriae infection. Acta Vet. Scand. 25, 1.

17. TODOROVIĆ MIRJANA (1990): Uticaj deficita selena na aktivnost glutation

peroksidaze, alkalne fosfataze i prirast ćurića u tovu. Magistarski rad, Beograd.

18. TODOROVIĆ MIRJANA (1997): Toksičnost selena kod pilića u tovu. Doktorska

disertacija, Beograd.

19. TODOROVIĆ MIRJANA, MIHAILOVIĆ M., HRISTOV S. (1999): Visoki nivoi

selena u ishrani pilića i njegovo deponovanje u mišićima. Savremena poljoprivreda

vol. 48, 1-2, 257-259 - Novi Sad.

20. TODOROVIĆ MIRJANA, JOVANOVIĆ M., JOKIĆ Ž., HRISTOV S. and

DAVIDOVIĆ VESNA (2004): Alterations in liver and kidneys of chickens fed

with high levels of sodium selenite or selenized yeast. Acta Veterinaria vol. 54 No

2-3, pp 191-200.

21. TOLLEREZ G. and LANNECK N. (1964): Protection against iron toxicity in

vitamin E-deficient piglets and mice by vitamin E synthetic antioxidants. Nature

201, 846-847.

22. VAN VLEET J.F., CARLTON W. and OLANDER H.J. (1970): Hepatosis

dietetica and mulbberry heart disease associated with selenium deficiency. J. Am.

Vet. Med. Ass. 157, 1208-1219.

23. VAN VLEET J.F. ( 1986): Pathology of selenium and vitamin E deficiency in

animals. In: Proc. 3rd Intern. Symp. on selenium in Biology and Medicine. Combs

G.F.Jr., Spallholz J.E., Levander O.A. and Oldfield J.E., (eds) Avi Publ. Co.,

Westport, Conn.

24. WHANGER P.D., PEDERSON N.D., HATFIELD J. and WESWIG P.H. (1976):

Absorption of selenite and selenomethionine from ligated digestive tract segments

in rats. Proc. Soc. Exper. Biol. Med. 153, 295-297.



EFEKTI KORIŠĆENJA NEKONVENCIONALNIH HRANIVA

IZ AGROKOMPLEKSA U SMEŠAMA ZA ISHRANU

PRASADI U B-FAZI1

G. Cilev, J. Šokarovski, N. Marcekić, S. Stefanovski,

B. Palaševski, Nataša Gjorgovska2

Sadržaj: Eksperiment je izveden sa tri grupe prasadi koja su u B-fazi odgajivanja, u

trajanju od 42 dana (od 30-og do 72-og dana života) hranjena sa tri smeše koncentrata,

od kojih je jedna bila kontrolna (smeša 1) a dve ogledne (smeše 2 i 3). Kontrolna smeša

je po hranljivoj vrednosti bila maksimalno usaglašena sa odgovarajućim normativima, i

sastavljena od standardnih hraniva. Ogledne smeše su po hranljivoj vrednosti bile slične

smeši 1, ali su se razlikovale po strukturi, jer je deo ječma i sojine sačme bio zamenjen

otpacima iz agrokompleksa (komina od grožđa, otpadak od paprike i otpadak od

paradajza) u količini od 2,5% za smešu 2 i 5% za smešu 3.

Grupa prasadi hranjenih smešom 2 ostvarila je veću telesnu masu za 0,39 kg

(1,44%), manju dnevnu konzumaciju za 0,064 kg (5,51%), i bolju konverziju hrane za

0,18 kg (6,77%), u odnosu na grupu 1. Nasuprot tome, grupa prasadi hranjenih smešom

3 imala je manju telesnu masu za 0,96 kg (3,56%) i manju konzumaciju hrane za 0,151

kg (13,01%), dok je konverzija bila slična konverziji prasadi iz grupe 2.

Dobijeni rezultati ukazuju na mogućnost da se uz adekvatnu prethodnu pripremu

komine grožđa i otpadaka od paprike i paradajsa (sušenje, mlevenje, skladištenje…),

može obezbediti surovina za industriju stočne hrane, koja može da nađe mesto i u

programima za ishranu svinja. Ova vrsta otpadaka je značajna za Republiku

Makedoniju, zbog čega treba nastaviti sa eksperimentima, sve do kreiranja standardnog

industrijskog proizvoda za smeše za različite vrste i kategorije domaćih životinja.

Ključne reči: prasad, ishrana, nekovencionalna hraniva.

1 Izvorni naučni rad - Original scientific paper 2 Mr Goce Cilev, asistent, dr Jordan Šokarovski, redovni profesor u penziji, Nikola Marcekić, stručni

savetnik, mr Stanko Stefanovski, stručni saradnik, dr Bone Palaševski, naučni savetnik, Nataša Gjorgovska, stručni saradnik, Institut za stočarstvo, 1000 Skopje, p. box, 207, Republika Makedonija.

Istraživanje je finansirano od strane Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike

Makedonije

G. Cilev, J. Šokarovski, N. Marcekić, S. Stefanovski, B. Palaševski, Nataša Gjorgovska 240


Kao rezultat masovne proizvodnje grožđa, paradajza i paprike, u Republici

Makedoniji sve više su prisutne sekundarne surovine industrijske prerade tih proizvoda

u formi komine (sporedni proizvod prerade grožđa), pulpe (sporedni proizvod prerade

paradajza) i drški i semena (sporedni proizvod prerade paprike). Ispitivanja tih sirovina

sa nutritivinog aspekta su pokazala da se oni mogu sa uspehom uključiti u obroke za

ishranu skoro svih vrsta domaćih životinja, u granicama normativa eksperimentalno

utvrđenih.

Iz dostupne literature (Todorov, 1995; Sinovec, 1995; Jurgens, 1984; Bath i sar.,

1998) može se videti da energetska vrednost komine iznosi 4,93-8,01 MJ ME/kg SM,

pulpe 5,45-13,53 MJ ME/kg SM i paprike 9,66 MJ/ME, a količina sirovih proteina 130-

136,0 g/kg SM, 210,0-230,0 g/kg SM i 169 g/kg SM za navedena hraniva.

Istraživanja u uslovima Republike Makedonije (Šokarovski i Cilev, 1999) za

hranljivu vrednost tih sirovina za preživare su pokazala da je energetska vrednost

komine bila na nivou od 8,05 MJ ME/kg SM, pulpe 11,34 MJ ME/kg SM i paprike 8,46

MJ ME/kg SM, a proteinska vrednost 135,2 g/kg SM, 230,4 g/kg SM i 199,3 g/kg SM.

Biološka testiranja sa korišćenjem suve komine u ishrani preživara (Smilevski i

sar., 1973; 1975; Šokarovski i sar., 1981; Damjanovska i sar., 1988) su pokazala da su

dobijeni proizvodni rezultati u granicama normalnih vrednosti.

Iz iznetih podataka se može videti da je pitanje korišćenja sekundarnih surovina

prerade grožđa, paradajza i paprike od interesa za našu praksu, a naročito u odnosu na

činjenicu da su godišnje količine komine 20-25% od prerađenog grozđa, otpaci od

paprike 25-30% od količine prerađene paprike i pulpa paradajza 5-10% od prerađenog

paradajza). Cilj istraživanja prikazanih u ovom radu je bio da se utvrde efekti korišćenja

nekih nekonvencionalnih hraniva (komina, pulpa i i otpaci prerade paprike), kao

otpadaka iz agrokompleksa, na proizvodne rezultate prasadi u B-fazi.


Da bi se odgovorilo postavljenom zadatku, u toku 2001. godine pripremljeni su

otpaci u sezoni obrade grožđa i povrtarskih kultura, i to sušenjem na suncu, mlevenjem i

skladištenjem, u količini neophodnoj za planirani eksperiment. Zatim je utvrđen

hemijski sastav i hranljivu vrednost pojedinačnih sekundarnih proizvoda agrokompleksa

(Tab.1) prema postojećim standardnim metodama (Sl. list SFRJ, 15/89; Alderman,

1985). Nakon toga je sastavljena "Predsmeša O" od suve komine grožđa, pulpe od

paradajza i otpadaka od paprike, sa istim procentualnim učešćem za sve tri komponente

(33,30% + 33,30% + 33,40%), i za koju je takođe određen hemijski sastav i hranljiva

vrednost (Tab. 2)

Efekti korišćenja nekonvencionalnih hraniva iz agrokompleksa u smešama ... 241

Tabela 1. Hemijski sastav i hranljiva vrednost otpadaka od grožđa, paprike i paradajsa

Table. 1. Chemichal composition and nutritive value of grape's distills, refusers of

peppers and dried tomato pulp

Hemijski sastav,%

Chemical composition, %

Otpadak od grožđa

(komina)

Grape's distills

Otpadak od

paprike

Refusers of peppers

Otpadak od

paradajsa

Dried tomato

pulp

Vlaga - Moisture 8,40 8,61 8,18

Suva materija - Dry matter 91,60 91,39 91,82

Sirovi protein - Crude protein 12,66 18,77 21,15

Sirova masta - Crude fat 10,60 8,18 13,20

Sirova celuloza - Crude fiber 39,16 37,78 39,31

Pepeo - Ash 4,36 6,15 3,38

BEM - NFE 24,82 20,51 14,78

Ca - Calcium 0,64 0,56 0,41

P- Posphorus 0,41 0,82 0,36

Hranljiva vrednost,

Nutritive value, MJ E/kg 4,08 4,12 5,57

Tabela 2. Hemijski sastav i hranljiva vrednost "Predsmeše O"

Table. 2. Chemichal composition and nutritive value of "Premixture O"

Hemijski sastav,%

Chemichal composition, % "Predsmeša O" - "Premixture O"

Vlaga - Moisture 8,13

Suva materija - Dry matter 91,87

Sirovi protein - Crude protein 17,57

Sirova masta - Crude fat 10,68

Sirova celuloza - Crude fiber 38,86

Pepeo - Ash 4,65

BEM - NFE 20,11

Ca - Calcium 0,48

P- Posphorus 0,44

Hranljiva vrednost, MJ ME/kg

Nutritive value, MJ ME/kg 4,60

Na osnovu tih podataka, a imajući u vidu normative u hranljivim materijama za

prasad u B-fazi (Rhone Poulenc, 1993), pripremljene su tri smeše (Tab. 3), od kojih je

jedna kontrolna (smeša 1) a dve su ogledne (smeša 2 i 3). Ogledne smeše su

pripremljene uključivanjem "Predsmeše O" u količini od 2,50% (smeša 2) i 5,00%

(smeša 3). Hemijski sastav i hranljiva vrednost korišćenih smeša u ogledu su prikazani

u Tab. 4.


Tabela 3. Sastav smeša korišćenih u ogledu

Table 3. Mixture composition used in experiment

Vrsta hraniva,%

Type of feedstuffs,%

Kontrolna smeša 1

Control mixture 1

Ogledna smeša 2

Experiment mixture 2

Ogledna smeša 3


Kukuruz -Corn 49,80 49,80 49,80

Ječam - Barley 1,.00 10,00 8,00

Sojna sačma - Soybean grits 21,00 20,50 20,00

Suncokretova sačma-

Sunflover grits 5,00 5,00 5,00

Riblje brašno - Fish flour 6,00 6,00 6,00

Mast - Fat 4,00 4,00 4,00

Stočna kreda - Limnestone 0,50 0,50 0,50

So - Salt 0,20 0,20 0,20

Di-Ca-P - Di-Ca-P 1,00 1,00 1,00

Premiks - VMD 0,50 0,50 0,50

Predsmeša O-Premixture O 0,00 2,50 5,00

UKUPNO - TOTAL 100,00 100,00 100,00

Sa obzirom na značaj mikrobiološke kontaminiranosti smeša za zdravstveni status

životinja, izvršena je mikrobiološka analiza na Poljoprivrednom fakultetu u Skoplju. Na

osnovu rezultata zaključeno je da je zastupljenost mikroorganizma po vrstama i broju u

granicama postojećih standarda za našu zemlju, te su smeše ocenjene kao odgovarajuće,

što znači da se mogu koristiti za ishranu životinja.

Tabela 4. Hemjiski sastav i hranljiva vrednost smeša korišćenih u ogledu

Table 4. Chemical composition and nutritive value of mixture used in experiment

Hemijski sastav,%

Chemical composition, %

Kontrolna smeša 1

Control mixture 1

Ogledna smeša 2


Ogledna smeša 3


Vlaga - Moisture 10,48 10,50 11,03


Sirovi protein - Crude protein 20,31 20,23 19,74

Sirova masta - Crude fat 5,40 5,20 4,82

Sirova celuloza - Crude fiber 4,00 6,75 7,65

Pepeo - Ash 4,67 4.72 4,82

BEM - NFE 55,14 52,60 51,94

Ca - Calcium 0,86 1,06 1,08

P- Posphorus 0,36 0,39 0,39

Hranljiva vrednost, MJ ME/kg

Nutritive value, MJ ME/kg 39,95 38,99 38,99

Vlaga - Moisture 1,61 1,77 1,61



Tako pripremljene smeše testirane su na prasadima uzrasta 28-30dana, pri čemu je

svaka gupa prasadi imala podjednak broj jedinki (36 muških i 36 ženskih). Na početku

ogleda sva prasad su merena i podeljena u grupe, vodeći računa na uzrast, masu, pol i

genetsko poreklo. Ogled je izveden prema planu prikazanom u tabeli 5.

Tabela 5. Plan eksperimenta

Table 5. Plan of experiment

Parametri

Pareameters

Grupe-Groups

Kontrolna 1

Control 1

Ogledna 2

Experiment 2

Ogledna 3

Experiment 3

Broj životinja –

Number of animals 24 24 24

Odnos polova (m : ž) –

Sex ratio (m : f) 50 : 50 50 : 50 50 : 50

Način ishrane –

Type of nutrition Ad libitum Ad libitum Ad libitum

Vreme trajanja ogleda (dani) -

Experiment duration (days) 42 42 42

Efekat dodatog hraniva na telesnu masu i dnevni prirast kontrolisan je

individualnim merenjima prasadi na vagi (tačnost 10 grama) 14-og; 28-og i 42-og dana

od postavljanja ogleda, a dnevna konzumacija i utrošak hrane i hranljive materije za kg

prirast (konverzija) bilansiranjem date hrane i ostatka u intervalu od 14 dana.


Postignuti rezultati u vezi sa telesnom masom, dnevnim prirastima, dnevnom

konzumacijom, kao i konverzija hrane i hranljivih materija prikazani su u Tab. 6

Početne telesne mase između grupe su bile prilično ujednačene, a male razlike (od

0,13 kg između kontrolne i ogledne grupe II i 0,18 kg između kontrolne i ogledne grupe

III, odnosno 0,05 kg između dve ogledne grupe) sigurno da nisu imale značajnog uticaja

na postignute proizvodne rezultate u toku oglednog perioda.

Međutim, na kraju ogleda, odnosno 42-og dana, telesna masa ogledne grupe II

hranjene smešom sa 2,5% "predsmeše O", bila je nešto bolja (0,39 kg – 1,44%), a

ogledne grupe III, hranjene smešom sa 5,0% "predsmeše O", manja (0,96 kg – 3,56%) u

odnosu na kontrolnu grupu I.

Nezavisno od toga što su razlike u završnoj telesnoj masi i dnevnom prirastu

između grupa male i bez značaja, treba istaći da je ogledna grupa II hranjena smešom sa

2,5% "predsmeše O" dala nešto bolje rezultate u odnosu na kontrolnu grupu I hranjenu

kontrolnom smešom i oglednu grupu III hranjenu smešom sa 5,0% "predsmeše O".

Slična je situacija i sa prosečnim dnevnim prirastima, koji su kod ogledne grupe II

nešto bolji, a kod ogledne grupe III slabiji u odnosu na kontrolnu grupu I. Razlike u

dnevnim prirastima između I i II (0,007 kg – 1,61%), I i III (0,027 kg – 6,19%), kao i

one između ogledne grupe II i III (0,034 kg – 7,80%) su male i bez značaja.


Tabela 6. Prosečna telesna masa, dnevni prirasti, dnevna konzumacija i konverzija hrane i hranljivih materija Table. 6. Average body weight, daily gains, daily cosumation and conversion of feed and nutrient

Pokazatelji - Indicators

Statističke veličine

Statistical sizes

GRUPE - G R O U P S Kontrolna I Control I

Ogledna II Experiment II

Ogledna III Experiment III

Kontrolna 1 Control 1

Ogledna 2 Experiment 2

Ogledna 3 Experiment 3

1. Telesna masa, kg - Body weight, kg

Početna Initial

x 8,66 8,79 NS 8,84 NS

Sd 1,05 0,99 0,94 CV 12,16 11,36 10,58 % 100 101,50 102,08

Završna 42-og dana Final at 42 days

x 26.98 27,37 NS 26,02 NS

Sd 3,92 3,51 4,26 CV 14,53 12,83 16,39 % 100 101,44 96,44

2. Dnevni prirasti , kg - Daily gains, kg Prosečni dnevni prirasti (1-42 dana) Average daily gains (1st-42st day)

x 0,436 0,443 NS 0,409 NS

Sd 0,08 0,07 0,09 CV 18,58 16,22 22,89 % 100 101,61 93,81

3.Konsumacija hrane i hranljive materije, (energija, proteini) Consumation of feed and nutrient (energy, protein)

Prosečna dnevna konsumacija hrane (1-42 dana), kg Average daily consumation of feed (1st-42st day), kg

x 1,161 1,097 1,010

% 100 94,49 86,99

Prosečna dnevna konsumacija hranljivih materija (1-42 dana), energija MJ/ME Average daily consumation of nutrient (1-42 day),energy MJ/ME

x 16,14 15,09 13,70

% 100 93,49 84,88

proteini, kg protein,kg

x 0,236 0,222 0,199

% 100 94,07 84,32 4. Konverzija hrane i hranljivih materija (energija, proteini)

Conversion of feed and nutrient (energy, protein) Prosečna konverzija hrane (1-42 dana), kg - Average conversion of feed (1-42 day), kg

x 2,66 2,48 2,47

% 100 93,23 92,86

Prosečna konverzija hranljivih materija (1-42 dana), energija MJ/ME - Average converzion of nutrient (1-42 day),energy MJ/ME

x 37,02 3,06 33,50

% 100 92,00 90,49

Proteini, kg Protein,kg

x 0,541 0,501 0,486

% 100 92,61 89,83 NS – not significant


Upoređujući rezultate iz ovog ogleda za prosečnu telesnu masu prasadi na kraju

ogleda (26,98 kg; 27,37 kg i 26,02 kg) i prosečne dnevne priraste (436 g; 443 g; 409 g)

sa rezultatima iz dostupne literature (Nešovski i sar., 1978 – 25,49 kg - 469 g; 26,48 kg -

448 g; 27,77 kg - 440 g; Nešovski i sar., 1981 – 25,48 kg - 420 g; 26,88 kg - 453 g;

27,34 kg - 478 g) zaključuje se da se dobijeni rezultati kreću u normalnim granicama, sa

manjim odstupanjima koja su bez značaja. Upotreba nekonvencionalnih hraniva u

ogledu je imala dvostruki značaj: ekološki – uklanjanje otpadaka iz okoline, i nutritivni

- omogućavanje normalnog rasta i razvoja prasadi pri upotrebi navedenih hraniva u

količini od 2,5 od korišćene smeše.

Dnevna konzumacija hrane i hranljivih materija je bila niža kod oglednih grupa u

odnosu na kontrolnu, ali su ove razlike daleko izraženije između kontrolnih grupa. Na

pad konzumacije je uticao, svakako, ukus dodatih otpadaka, sa trendom smanjenja

konzumacije uporedo sa povećanjem procentualnog učešća otpadaka.

I pored toga što su smeše bile izokalorične i izoproteinske, kao rezultat prosečne

konsumacije hrane prisutne su razlike u unošenju hranljivih materija. Ogledne grupe II i

III u odnosu na kontrolnu grupu I su dnevno konzumirale manje energije (93,49% i

84,88%) i proteina (94,07 i 84,32%). Razlika je prisutna i između oglednih grupa (II i

III) tako što je smeša sa većim učešćem industrijskog otpatka (5,0%) delovala u većoj

meri na smanjenje dnevne konsumacije hranljivih materija.

Potrošnja hrane i hranljivih materija za kg prirasta (konverzija) je nešto bolja kod

oglednih grupa II i III u odnosu na kontrolnu grupu I. Potrošnja energije i proteina za kg

prirasta, kao rezultat dnevne konzumacije hrane i realizovanih dnevnih prirasta kod

oglednih grupa II i III je bolja, odnosno manja, u odnosu na kontrolnu grupu I. Pored

svega iznetog, treba istaći da je unošenje otpadaka u smeše, odnosno u obroke za prasad

u B-fazi, omogućilo nešto bolje korišćenje hrane, energije i proteina.

Postignuti proizvodni rezultati u ovim istraživanjima ukazuju na to da sporedni

proizvodi prerade grožđa, paradajsa i paprike unošeni u smeše za prasad u količini od

2,5 i 5,0% daju zadovoljavajuće proizvodne rezultate, koji malo zaostaju u odnosu na

one postignute sa standardnim smešama. Konstatacija je od posebnog značaja jer se

zasniva na ogledu sa mladim životinjama, u ranijim fazama proizvodnje, kada je njihova

osetljivot na sastav hrane daleko veća u odnosu na starije kategorije svinja. Ova

istraživanja je neophodno nastaviti i za starije kategorije, u cilju utvrđivanja mogućnosti

korišćenja otpadaka agrokompleksa ne samo sa biološkog, već i sa ekonomskog

aspekta.

Zaključak

Korišćenjem otpadaka dobijenih preradom grožđa u vino (komina), paradajza u sos

(pulpa) i paprike u konzerve (drške i seme) u smešama za prasad u B-fazi, u formi

presmeše sa količinom od 2,5% i 5,0%, postignuti su zadovoljavajući proizvodni

rezultati. Pri korišćenju smeše sa 2,5% predsmeše "O" postignuta je veća telesna masa

(0,39 kg – 1,44%), manja dnevna konzumacija hrane (0,064 kg – 5,51%) i bolja

konverzija hrane (0,18 kg – 6,77%) u odnosu na kontrolnu smešu. Pri ishrani smešom sa

5,0% predsmeše "O" utvrđena je manja prosečna telesna masa (0,96kg – 3,56%) i manja

dnevna konzumacija hrane (0,151 kg – 13,01%), sa konverzijom hrane sličnoj kao i u

grupi II.


Rezultati ukazuju da se prethodnom pripremom komine, pulpe i paprike (sušenje,

mlevenje…) može obezbediti surovina za industriju stočne hrane, koja ima mesto u

programama za ishranu svinja, kao i u onima za druge vrsta domaćih životinja.

EFFECT OF USING OF UNCONVENCIONAL FEEDSTUFFS

FROM AGRICULTURE IN MIXTURES FOR NUTRITION OF

PIGLETS IN B-FASE

G. Cilev, J. Šokarovski, N. Marcekić, S. Stefanovski,

B. Palaševski, Nataša Gjorgovska

Summary

Three complete mixtures, one standard (mixture 1) and two experimental (mixtures

2 and 3) are tested on the three groups of piglets of white hybrid type of swine, bred in

B-phase aged 28-30 to 72 days after being born, i.e in an experiment with a duration of

42 days. The standard mixture in a matter of nutrients is quite close to the accepted

standards (energy, proteins, minerals etc.) and is set up standard feedstuffs. The

experimental ones (mixtures 2 and 3) on the other hand, in a matter of nutrients quantity

are quite close to the standard mixture 1, whereas by their structure are different in way

that in the experimental mixture 2 is inserted waste of agriculture (grape's distills, dried

tomatoe pulp and refuse of pepers) at a level of 2.5% and in the experimental mixture 3

at a level of 5% at the expence of part of the barley and soybean grits present in the

standard mixture 1.

The inserting of the waste into the mixtures at a level of 2.5% enabled acheiving

some better average body weight of 0.39 kg (1.44%) with some lesser dayly

consumption of food of 0.064 kg (5.51%) and some better food conversion of 0.18 kg

(6.77%) in a relation with the standard mixture 1, with a 5% lesser average body weight

of 0.96 kg (3.56%) and lesser food consumption of 0.151 kg (13.01%) with conversion

quite similar to the experimental groupII.

The implementation of the waste into the piglet mixtures in the B-phase at a level

of 2.5% enables better production results than in the ones without it. However, their

increase in the mixtures (5%) gives poorer production results than the ones of the

standard group I and experimental group II.

These results are suggesting that with an advansed preparation of refusers from

grape, peppers and tomatoes (drying, grinding, storaging) can be created raw material

for the industry for animal food which has a place in the programme of pigs nutrition.

By the end we also would like to emphasise the great importance of the mentioned

waste for our country and by their implementing into the feeding programme at an

experimental level wich should continue until it's created standard industrial product

easily manipulated in the production of industrial mixtures for different types and

animal categories.

Key words: piglet, nutrition, unconvencional feedstuffs


Literatura

1. ALDERMAN, G. (1985): Prediction of the energy value of compound feeds,

Recent Advances in Animal Nutrition, ADAS, London, UK.

2. BATH, D., DUNBAR, J, KING, J, BERRY S, OLBRICH S. (1998): Byproducts

and unusual feedstuffs, Feedstuffs, 1998 Reference issue, volume 70, number 30.

3. DAMJANOVSKA, MARIKA, JORDANOSKI, N., KOSTADINOVA JAGOTKA,

ŠOKAROVSKI, J. (1988): Vlijanieto na suvite semki od grozdovo kominje vrz

proizvodnite svojstva na gojnite goveda. Godišen Zbornik na Zemjodelsko-

šumarski Fakultet. Kniga XXXIV, str. 139-146 god. 1987/88, Skopje.

4. JURGENS, H. MARSHALL (1984): Animal feeding and nutrition, fifth edition,

Kendall/Hunt Publishing,Company, Dubuque, Jowa.

5. NEŠOVSKI, P., ĐUREVSKI, D., STOJMENOVSKI, J. (1978): Porast na

prasinjata vo kafezni uslovi.

6. Na odgleduvanje, Socijalističko zemjodelstvo, br. 10-12, 49-54, Skopje.

7. NEŠOVSKI, P., MARCEKIĆ, N., NAUMOVSKI, T., ALEKSANDROV, A.

(1981): Porast prasadi meleza između velikog jorkšira i hempšira odnosno duroka u

vreme odgajivanja (od 5 do 25 kg ž.m.), STOČARSTVO 35:1981 (3-4) 127-131.

8. RHONE-POULENC (1993): RHODIMET th -TABLES AEC, 1993, English

version, Recommendatins for Animal nutrition

9. SINOVEC, Z., ŠEVKOVIC, N. (1995): Praktikum iz ishrane, Color Press, Lapovo,

Beograd.

10. SMILEVSKI, S., ŠOKAROVSKI, J., ILKOVSKI, R., TOKOVSKI, T.,

LAZAREVSKA, D., TRAJKOVSKI, A. (1973): Dehidrirano grozdovo kominje vo

ishranata na preživarite. 2. Grozdovo kominje vo ishranata na mlečnite kravi,

Jubileen Godišen Zbornik po povod 25-godišninata od Zemjodelsko-šumarski

Fakultet - Skopje, kniga 25, str. 17-24.

11. SMILEVSKI, S., ŠOKAROVSKI, J., TOKOVSKI, T., LAZAREVSKA, D.,

ILKOVSKI, R. (1973): Dehidrirano grozdovo kominje vo ishranata na preživarite.

1. Grozdovo kominje vo ishranata na ovci. Jubileen Godišen Zbornik po povod 25

godišninata od Zemjodelsko-šumarski Fakultet - Skopje, kniga 25, str. 25-31.

12. SMILEVSKI, S., ŠOKAROVSKI, J., ILKOVSKI, R., TOKOVSKI, T. (1975):

Dehidrirano grozdovo kominje vo ishranata na preživarite. 1. Grozdovo kominje vo

ishranata na gojni goveda. Godišen Zbornik na Zemjodelsko-šumarskiot Fakultet,

kniga 26, str. 167-172.

13. Služben list na SFRJ broj 15 (1989): Pravilnik za kvalitetot na dobitočnata hrana.

14. TODOROV, N. (1995): Normi na hranenie na goveda i bivoli. Izdatelstvo Stara

Zagora, R. Bugarija.

15. ŠOKAROVSKI, J., KOZAROVSKI, N., POPOVSKI, N., JORDANOSKI, N.,

DAMJANOVSKA MARIKANM (1981): Ječam, dehidrirana kominja grozđa i suvi

repini rezanki šećerne repke kao zamenjivači kukuruza u ishrani tovnih jagnjadi.


Zbornik radova Poljoprivrednog Fakulteta, Univerzitet u Beogradu,God. 27-

28,Sv.587,st. 45-50.

16. ŠOKAROVSKI, J, CILEV G. (1999): Evaluacija na krmite za ishrana na dobitokot.

Završen Izveštaj od temata rabotena so sredstva od Ministerstvoto za obrazovanie i

nauka na Republika Makedonija.



ZNAČAJ MINERALNE ISHRANE ZA PROIZVODNJU I

ZDRAVSTVENO STANJE KOZA1

N. Memiši, Frida Bauman, C. Mekić, V, Bogdanović2

Sadržaj: Visoka proizvodnost koza zahteva i angažovanje povećanih količina

makro- i mikroelemenata. Njihovo adekvatno balansiranje u obroku koza otežano je

zbog specifičnosti u ishrani koza, odnosno, zbog korišćenja hraniva čija je hranljiva

vrednost nedovoljno proučena. Sa druge strane, varijacije u zastupljenosti pojedinih

mineralnih materija su velike na različitim terenima, što se odražava i na njihovu

zastupljenost u biljnoj hrani proizvedenoj na tim terenima. Deficit pojedinih minerala

utiče negativno najpre na proizvodnost, a zatim i na zdravstveno stanje životinja.

Adekvatna ishrana koza zahteva maksimalno korektno balansiranje svih hranljivih

sastojaka obroka, što se postiže upotrebom različitih hraniva i korišćenjem mineralnih

predsmeša.

Ključne reči: koza, mineralne materije, proizvodnja, zdravstveno stanje

Uvod

Koza spada u grupu životinja koje zbog specifičnosti proizvodnje svakodnevno

gube iz organizma veće količine mineralnih materija. Svaki litar proizvedenog mleka

koze sadrži oko 7,2 g mineralnih materija, koje se pretežno sastoje iz od soli kalcijuma,

kalijuma, natrijuma i fosfora. Osim makroelemenata (Ca, Mg, Na, K, P, S i Cl), postoji

još 10 elemenata prisutnih u tragovima (mg/kg ili ppm) koji su takođe, neophodni za

organizam koza, a to su: Fe, J, Cu, Zn, Mn, Co, Mo, Se, Cr, F, kao i 7 elemenata koji su

verovatno ili uslovno esencijalni, a to su: Ni, Sn, V, Si, Ba, Br i Sr. Pored navedenih, u

tkivima koza identifikovani su još i: Al, B, Ge, Cd, As, Pb, Hg, Ru, i Nb (Lamand,

1981; Anke i Szentmihalyi, 1986; Haenlein, 1987; Kessler, 1991) za koje još nije

utvrđeno u kojoj su meri neophodni u organizmu koza. Zbog toga je neophodno da

obroci za koze budu dobro izbalansirani u svakom od neophodnih mineralnih

elemenata, kao i da ne sadrže supstance koje u manjoj ili većoj meri mogu smanjiti

efikasnost iskorišćavanja minerala. Preporuke za potrebe u makro i mikroelementima su

zasnovane na mnogobrojnim istraživanjima koja su dokazala njihovu nespornu ulogu u

normalnoj funkciji metabolizma (Memiši i Bauman, 2003a,b,c,d,e,f, 2004; Bauman i

sar., 2003).

1 Pregledni rad - Review paper 2 Dr Nurgin Memiši, AD “Mlekara” – Subotica.

Frida Bauman, dipl. inž., Institut za primenu nauke u poljoprivredi – Beograd.

Dr Cvijan Mekić, vanredni profesor; dr Vladan Bogdanović, docent, Poljoprivredni fakultet, Zemun

N. Memiši, Frida Bauman, C. Mekić, V, Bogdanović 250

Uloga minerala u organizmu je višestruka: aktiviraju enzime, esencijelni su

kofaktori metaboličkih reakcija, funkcionišu kao nosači proteina, regulatišu varenje,

disanje, bilans vode, reakcije mišića, prenos u nervima, učestvuju u izgradnji skeleta,

održavaju pH vrednost, čak i mentalni balans, štite od bolesti, antagonisti su ili

sinergisti drugih elemenata i igraju vitalnu ulogu u otpornosti, adaptaciji i evoluciji

novih rasa i linija.

U radu su prikazane potrebe koza u svim neophodnim mineralnim materijama, u

svim fazama proizvodnog ciklusa, kao i njihov uticaj na proizvodna svojstva.

Potrebe koza u mineralnim materijama

Nivoi potreba kao i pragovi deficita i toksičnosti variraju sa uzrastom, polom,

nivoom proizvodnje, nivoom aktivnosti, vrstom i genetskim sojem životinje. Potrebe u

mineralima u velikoj meri su specifični za vrstu i rasu (Tabela 1).

Signifikantne razlike u mineralnim potrebama među vrstama su, pored ostalih

elemenata, ustanovljene za Cu, I, Mo, As, (Bell, 1959; Haenlein, 1980, 1991; Anke and

Szentmihalyi, 1986; Devendra, 1989). Kada je reč o molibdenu, koze podnose preko

300 mg Mo/kg unete SM hrane, dok ovce tolerišu samo 30 mg/kg DM, a kod goveda će

se pojaviti diareja već sa unosom od 10 mg Mo/kg SM hrane (Falke and Anke, 1987). U

slučaju bakra, simptomi toksičnosti se kod ovaca zapažaju sa 10-20 mg Cu/kg unete SM

hrane, dok goveda podnose do 100 mg Cu/kg SM. Na osnovu sprovedenih istraživanja

ovce mogu da tolerišu znatno više nivoe Cu od koza (Tabela 1; Anke and Szentmihalyi,

1986; Zervas et al., 1989).

Tabela 1. Razlike u sadržaju Cu u pojedinim organima kod preživara (Anke and

Szentmihalyi, 1986).

Table 1. Differences in organ Cu contents among ruminants (Anke and

Szentmihalyi, 1986).

Vrsta

životinja

Kind of animals

N

Mg/kg SM

Mozak-Brain Jetra-Liver Dlaka/vuna-

Hair/Wool

Jelen-Deer 70 5,6 46 5,8

Los-Elk 39 7,7 21 7,4

Muflon-Mufflon 45 19,0 66 6,6

Ovca-Sheep 196 17,0 196 9,6

Goveda-Cattle 177 11,0 137 7,0

Koze-Goats 70 14,0 10 4,0

U eksperimentu sa radioaktivno obeleženim jodom, dokazano je da koze prenose

22% J iz obroka u mleko u odnosu na 8% kod krava (Groppel i sar., 1988). Kolostrum

od uobičajeno hranjenih koza je takođe imao mnogo veće sadržaje joda (3662 nmol/l)

nego kod krava (416 nmol/l). Tiroidee kontrolnih koza su nakon klanja životinja bile

lakše nego kod ovaca pri jednakim količinama joda u obroku. To možda dokazuje da je

više joda dostupno kod ovaca za sintezu T4/T3, a da su koze osetljivije na male količine

dostupnog joda (Groppel i sar., 1989). Količine manje od 300 mcg J/kg SM dlake

Značaj mineralne ishrane za proizvodnju i zdravstveno stanje koza 251

(kostreti) ukazuju na nedovoljnu dostupnost joda za rast, bremenitost i laktaciju u

ogledu kod Swiss koza, dok je kod ovaca granica bila oko 200 mcg J/kg SM vune. Jarad

kod kojih je utvrđeno manje od 0,6 mg J/kg bele dlake, kao i telad sa manje od 1,8 mg

J/kg crne dlake tokom prve nedelje verovatno pate od deficita joda (Groppel i sar.,

1988).

Na osnovu konkretnih eksperimenata na kozama, formulacija potreba u mineralima

je sve manje zavisna od ogleda koji su rađeni na ovcama i govedima (Haenlein, 1987;

Kessler, 1991; Tabela 2).

Tab 2. Donji minimum potreba koza u mineralnim materijama u zavisnosti od faze

proizvodnje (Kessler,1991; Haenlein, 1987).

Tab. 2. The latest minimum mineral requirements of goats (Kessler,1991;

Haenlein, 1987).

Mineralni

elementi

Minerals

Održavanje,

mg/kg TM/dan

Maintenance,

mg/kg BW/d

Bremenitost,

g/kg fetusa

Pregnancy,

g/kg fetus

Laktacija,

g/kg mleka

Lactation,

g/kg milk

Porast,

g/kg TM

Growth,

g/kg BW

Procenat

apsorpcije,

Absorption

percent

Ca 20,(a) 11,5 1,25 10,7 30

P 30,(b) 6,6 1,0 6,0 65

Mg 3,5,(c) 0,3 0,14 0,4 20

K 50,(d) 2,1 2,1 2,4,(f) 90

Na 15,(e) 1,7 0,4 1,6,(f) 80

S

0,16 procenata od SM ako je sadržaj proteina = 10 %

0,16 percent of DM intake if protein = 10 percent

0,32 procenata od SM ako je sadržaj proteina = 20 %

0,32 percent of DM intake if protein = 20 percent

Fe 30 - 40 - 100 mg/kg SM/dan - DM/d

Cu 8 - 10 - 23

Co 0,1 – 0,15

J 0,1 - 0,4 – 0,6 - 0,8

Mn 20 - 40

Zn 10 - 50

Se 0,1 - 0,2

Mo 0.01 - 0.1

Ni 300 - 350 mcg/kg SM/dan - DM/d

V 10 - 25

Li > 2

(a) 0,7 % od konzumirane SM hrane ako je ona 3% od telesne mase;

(b) 0,5 % od konzumirane SM;

(c) 0,2 % od konzumirane SM ;

(d) 0,5 % od konzumirane SM ;

(e) NaCl 0,5-0,6 % od konzumirane SM ;

(f) 0,4 % kada je telesna masa 32 kg ili veća.


Uticaj pojedinih faktora na dostupnost minerala u obroku koza

Najveći deo mineralnih elemenata kod životinja nalazi se u kostima gde po količini

dominiraju Ca i P, u krvi su najzastupljeniji Na i Cl, a u mišićima K. Mineralni elementi

daju kostima čvrstinu, i nalaze se u sastavu proteina, aktivnih masti (fosfor) i vitamina

(kobalt), kao i u nizu enzima, pri čemu neki od njih služe i kao aktivatori enzima.

Mineralne materije se u telu životinje nalaze većinom u neorganskoj, ali se mogu

pojaviti i u organskoj formi. Ovo je vrlo značajno zbog forme u kojoj se daju

životinjama. U obroku se mineralne materije sreću u obe forme, pri čemu se u organskoj

formi nalaze u hranivima koja čine obrok, dok se u neorganskoj obično daju u vidu

predsmeše.

Najveći deo mineralnih elemenata distribuira se i nalazi ravnomerno u organizmu

koza, gde učestvuje u mnogim biohemijskim procesima. Koncentracija mineralnih

elemenata se mora održavati u prilično uskim granicama, ako se želi očuvati

funkcionalna i strukturna ravnoteža tkiva. Ishrana koza sa obrocima koji su deficitarni,

neizbalansirani ili sa suvišnim količinama mineralnih materija, dovodi do promena u

funkciji ili koncentraciji ovih u telesnim tkivima i tečnostima. U takvim slučajevima

količina ovih elemenata opada ili raste iznad dozvoljenih fizioloških granica.

Na podmirenje potreba životinja u mineralnim elementima velikog uticaja imaju

klima i zemljište na kojima krmno bilje raste, kao i faze zrelosti biljaka i njihovih

delova (Fiedler i Heinze, 1985; Szentmihalyi i sar., 1985; Kalac, 1986). Utvrđeno je da

sadržaj Cu u crvenoj detelini opada sa 13 na 8 mg/kg SM, u travama roda Festuca sa 11

na 6, u stočnoj raži od 9 na 3 mg/kg SM, kod uzorkovanih biljaka 30. aprila u odnosu na

11. jun (Anke i Szentmihalyi, 1986). Takođe, postoje mnoge interakcije između minerala

u obroku koje utiču na njihovu apsorpciju (Haenlein, 1987). Pored toga, i vitamini utiču

na apsorpciju minerala. Zatim, višak celuloze u obroku vrši depresiju apsorpcije

minerala, dok helatne forme među aminokiselinama takođe utiču na apsorpciju

minerala. Dostupnost minerala za apsorpciju varira sa fizičkom i hemijskom

konfiguracijom izvora minerala, odnosom kabastih i koncentrovanih hraniva, sadržajem

vode u hranivima, acido-baznom ravnotežom, kao i prisustvom aditiva u hranivima. Sve

to utiče na ukupan sadržaj, neto apsorpciju, svarljivost kao i ekskreciju minerala putem

urina, fecesa i znoja.

U obrocima koza različitih kategorija mora se voditi računa da bude zadovoljen

određeni odnos između različitih mineralnih materija. Količina nekog minerala u hrani

nema toliko značaja koliko ima njegova dostupnost za samu životinju. Ta dostupnost

veoma varira i na nju utiće niz faktora kao što su: forma u kojoj se nalazi element u

hrani, stadijum razvića biljaka, prisustvo drugih minerala i sastojaka u hrani koji ih

vezuju i čine nedostupnim, zatim uzrast i pol životinje i dr. U cilju sprečavanja

nedostataka pojedinih mineralnih elemenata u ishrani koza, postoji niz mogućnosti:

tretiranje kabaste hrane različitim preparatima, dodavanje elemenata prilikom obrade

zemljišta namenjenog za proizvodnju kabaste stočne hrane, korišćenje gotove i

kompletne mineralne smeše u ishrani, a u krajnjem slučaju povećanje organskih rezervi

u organizmu koze davanjem inekcija ili kapsula sa sporim ili produženim dejstvom.

Simptomi deficita minerala mogu biti opšti, višestruki ili veoma specifični (Tabela

3).


Tabela 3. Simptomi nedostataka mineralnih elemenata u koza

Table 3. Symptoms of mineral deficiencies in young goats

Simptomi-Effects Ca P Mg Se K S Fe Cu Mo Co Zn Mn J NaCl

Usporen rast-Growth slow x x x - x - x x x x x x x x

Smanjen apetit-Appetite less x x x - x x x x x x x - x x

Smanjena reprodukcija-

Reproduction less

x x - x - x x x - x - x x -

Slabi potomci-Offspring

weak

x x - x - - x - - - - x x x

Manja mlečnost-Milk less,

(adult)

x x - - x - - x - x x - x x

Ostali simptomi-Other effects:

Opadanje dlake-alopecia x x

Anemija-anemia x x - x

Ataksija-ataxia x x x x

Kaheksija-cachexie x x x

Srčani problemi-cardiac

problems x

Dermatoza-dermatosis x

Dijareja-diarrhea x x

Dispneja-dyspnea x

Neredovan estrus-estrus

irregular x

Gušavost/ goiter x

Stres od vrućine-heat stress x

Deformacija papaka-

hoof deformation x

Mlečna groznica-milk fever x x

Osteofagija-osteophagia x

Izopačenost apetita-pica x x

Gruba dlaka-rough hair x

Deformacije skeletal-

skeletal deformation x x x

Spontane fracture-

spontaneous fracture x

Mrtvorođena jarad-stillbirth x

Tetanija-tetany x

Slabost, tupost-weak, dull x

Bolest belih mišića-white

muscle dis

x

x = positivno; - = negativno.

Prisustvo pojedinih minerala u tlu širom sveta je jako varijabilno, što se odražava i

na njihovo prisustvo u biljnoj hrani sa takvih terena. Deficitarnost pojedinih mineralnih

elemenata u obroku odražava se i na njihovo prisustvo u otganizmu (tabela 4), a

otklanja se uporebom odgovarajućih dodataka


Tabela 4. Razlike u sadržaju različitih makro i mikroelemenata u tkivima koza sa izbalansiranim obrocima i onih koje su imale deficit minerala u ishrani (Anke et al., 1988).

Table 4. Significant differences in tissue contents in goats (Anke et al., 1988).

Mineralni elementi

Tkivo-Tissue

Normalna ishrana mg/kg SM-Normal mg/kg DM (N=31)

Deficitarna ishrana mg/kg SM -Deficient mg/kg DM (N=22)

Zn

Rebra-Ribs 80 58

Dlaka-Hair 117 93

testicles 74 55

Mn

Jetra-Liver 10 4

Dlaka-Hair 2,1 1,1

Bubreg-Kidney 5,0 2,6

Cu

Mozak-Brain 14,0 6,0

Dlaka-Hair 4,7 3,0

Plazma-Plasma 0,7 0,4

Jetra-Liver 10,0 5,3

Li

Serum-Serum 4,0 0,8

Dlaka-Hair 4,6 1,4

Pluća-Lungs 18,0 5,5

J

Mleko-Milk 247 mcg/kg SM 6 mcg/kg SM

Dlaka-Hair 192 68

Serum (T1) 64 15

Pluća-Lungs 374 36

Se

Mišići- Muscles 387 146

Plazma-Plasma 130 36

Dlaka-Hair 350 150

Mleko-Milk 247 93

Mo

Jetra-Liver 1231 432

Dlaka-Hair 69 36

Slezina-Spleen 551 190

Bubreg-Kidney 901 404

Ni

Rebra-Ribs 611 174

Dlaka-Hair 756 255

Bubreg -Kidney 684 254

As

Jetra-Liver 25 4,8

Dlaka-Hair 86 39,0

Bubreg -Kidney 28 5,0

(Sadržaj Mn i Zn u plazmi, kao i Zn u mleku nije bio statistički značajno različit između normalno hranjenih koza kao i onih sa deficitom u ishrani) (Plasma contents of Mn and Zn, and milk contents of Zn were non-significantly different

between deficient and normal goats)

Pošto koze u velikoj meri za ishranu koriste brst od žbunja, grmlja i drveća, kao i korove koji ne pripadaju travama, i koji nisu u većoj meri analitički proučavani, neophodno je poznavati njihov hemijski sastav (Devendra, 1990). Kada je u pitanju korišćenje brsta i lošijih trava u ishrani koza, treba imati u vidu da su mnoge vrste biljaka za brst ograničene vrednosti zbog jednog ili više inhibitora, koji mogu da vežu,


ili na drugi način da spreče korišćenje hranljivih materija (prvenstveno minerala) iz njih. Na toj činjenici zasnovano je obavezno dodavanje minerala u ishrani domaćih životinja (pa i koza) što je uveliko dovelo do poboljšanja proizvodnje mleka, reprodukcije, unosa hrane i smanjenju stresa usled toplote kod drugih vrsta (McDowell et al. 1983; Harris, 1991). Čak i kod najviše proučavane vrste, goveda, stručnjaci se ne slažu u vezi preporučenih nivoa minerala u ishrani, a za druge manje proučavane vrste, poput koze, saglasnost je još manja (Miller, 1983). Prevelike količine, makar to bili i makrolelementi (kalcijum na primer), mogu imati ozbiljne posledice, kao što je smanjena sposobnost koagulacije (grušanja) krvi i krvarenje (Hall et al. 1991).

Interesovanje istraživača za ulogu minerala u poboljšanju produktivnosti stoke, naročito koza, raste širom sveta. Ramirez i sar. (1990, 1991) su pokazali ogromne varijacije u količini dnevnog unosa minerala kod meksičkih koza na slobodnoj ispaši (Tabele 5 i 6), koja se tokom nekih meseci razlikovala čak za faktor 5.

Tabela 5. Unos pojedinih mineralnih materija kod koza na slobodnoj ispaši u

Meksiku (Ramirez i sar., 1991 – telesna masa koza je bila 35 kg) Table 5. Nutrient intake by free range goats in Mexico (Ramirez et all., 1991)

Meseci u godini-Months in year

Jun- June Avgust-August

Januar- January

April- April

Organska materija kg/dan Organic matter, kg/day

0,984 1,267 0,412 0,495

Kalcijum, g/dan-Calcium, g/day 9 21 11 10

Magnezijum g/dan-Magnesium, g/day 3 6 1 2

Natrijum g/dan-Sodium, g/day 9 14 5 4

Kalijum g/dan-Potassium, g/day 17 18 4 11

Copper mg/dan-Copper, mg/day 15 15 6 4

Mangan mg/dan-Manganese, mg/day 61 64 37 52

Gvožđe mg/dan-Iron, mg/day 466 535 267 471

Cink mg/danZinc, mg/day 51 55 22 2

Tabela 6. Razlike u sadržaju mineralnih materija u ishrani koza na ispaši u

Meksiku tokom različitih meseci 1986, 1987 i 1988 god. (Ramirez i sar., 1990, 1991). Table 6. Range of mineral contents selected by range goats in Mexico during

different months of 1986, 1987 and 1988 (Ramirez i sar., 1990, 1991).

Mineralne materije Minerals

Sadržaj u hrani (OM) 86 - 87 Diet contents (OM) 86 - 87

Dobrov. dnevni unos (OM) 87 -88 Diet contents (OM) 86 - 87

Ca, g/dan 10,9(4) – 40,7(12) 10,4(4) – 21,6(11)

Mg, g/dan 1,8(3) – 11,0(8) 1,1(1) – 5,5(3,8)

Na, g/dan 9,0(3) – 22,3(8) 4,0(4) – 17,8(11)

K, g/d 14,0(8) – 22,1(5) 4,0(1) – 18,0(8)

Cu, mg/d 11,1(12) – 36,6(4) 4,5(4) – 18,3(9)

Mn, mg/d 46,1(7) – 76,9(5) 36,7(1) – 94,6(5)

Fe, mg/d 174,1(7) – 755,6(5) 266,7(1) – 804,7(9)

Zn, mg/d 33,9(3) – 50,3(2) 21,7(1) – 72,1(10


Ako su dobrovoljni unosi i količine u biljkama toliko varirali tokom godine,

proizilazi da su koze sigurno patile bar od subkliničkih deficita tokom nekih meseci u

godini, npr. za Cu, Mn i Zn, i preteranih količina u drugim mesecima, npr. za Fe, Mg, K

i Na.

Zaključak

Visoka mlečnost koza zahteva i povećano angažovanje makro- i mikroelemenata,

usled čega rastu i potrebe za istima. Mogućnost koza da svoje potrebe zadovoljavaju u

pojedinim specifičnim hranivima zahteva dodatno angažovanje istraživača na detekciji

njihove hranljive vrednosti. Adekvatna ishrana koza treba da se zasniva na dobro

izbalansiranim obrocima, uz obavezno korišćenje mineralnih predsmeša.

SIGNIFICANCE OF MINERAL INTAKE FOR PRODUCTION AND

HEALTH OF GOATS

N. Memiši, Frida Bauman, C. Mekić, V. Bogdanović

Summary

During the last five years major advances in research of macro- and microelement

nutrition of goats have occurred. The uniqueness of goats in many aspects of mineral

metabolism, especially Cu, I, Se, Mo, as has been documented. Nutritional requirements

of Ca, P, Mg, Na, K, I, F, S, Zn, Mn, Cu, Fe, Cd, As, Se, Li, Co, Mo, Pb, Cr, Ni, V, Al,

and Br from research with goats are discussed. Mineral deficiencies in goats in many

countries are caused by low or variable contents due to season and maturity of plants

and low digestibilities. The reliability of body tissues as an indicator of deficiencies

varies greatly with mineral elements. Major performance improvements have been

achieved, nevertheless, where mineral supplementations were applied correctly.

Requirements of macro- and microelements, or minerals for short, are based on

evidence of metabolic functions, which are structural and/or catalytic.

Minerals activate enzymes, are essential co-factors of metabolic reactions, function

as carriers of proteins, regulate digestion, respiration, water balance, muscle reaction,

nerve transmission, skeletal strength, pH balance, even mental balance, protect against

diseases, are antagonists or synergists of other elements and play a vital role in

resistance, adaptation and evolution of new breeds and strains.

Levels of requirements as well as thresholds of deficiency and toxicity vary with

age, sex, production level, activity level, species and genetic strain of the animal. This

discussion focuses on goats, since it must be recognized that mineral requirements are to

a large extend species and breed specific and can only be extrapolated from research

with other species and breeds within limits or in a general way

Key words: the goat, minerals, production traits,


Literatura

1. ANKE, M. AND SZENTMIHALYI, S. (1986): Principles of supply and

metabolism of trace elements in ruminants. Proc. Macro- and Trace Element

Seminar, University Leipzig-Jena, Germany, Dec. 1-2, 87.

2. ANKE, M., GROPPEL, B., KRAUSE, U., ANGELOW, L., REGIUS, A.,

MASAOKA, T., KOSLA, T. AND LANGER, M. (1988): Diagnostic possibilities

of the status of zinc, manganese, copper, iodine, selenium, molybdenum, cadmium,

nickel, lithium and arsenic. Proc. Macro- and Trace Element Seminar, University

Leipzig-Jena, Germany, Dec. 20-21, 368.

3. BELL, F.R. (1959): Preference thresholds for taste discrimination in goats. J.

Agric. Sci. 52:125.

4. DEVENDRA, C. (1989): Comparative aspects of digestive physiology and

nutrition in goats and sheep. Proc. VIIth Intern. Symposium Rumin. Physiol.,

Sendai, Japan, Zootech. Sci., Aug. 28, 45.

5. DEVENDRA, C. (ed.) (1990): Shrubs and tree fodders for farm animals. Proc.

Intern. Dev. Res. Ctr. Workshop, Denpasar, Indonesia, July 24-29, pp. 349.

6. FALKE, H. AND ANKE, M. (1987): The reaction of goats to molybdenum loads.

Proc. Macro- and Trace Element Seminar, University Leipzig-Jena, Germany, Dec.

21-22, 448.

7. FIEDLER, H.J. AND HEINZE, M. (1985): Analytical characterization of needles

of black pine. Proc. Macro- and Trace Element Seminar, University Leipzig-Jena,

Germany, Dec. 2-3, 39.

8. FRIDA BAUMAN, MEMIŠI, N., GRUBIĆ, G. (2003): Ishrana priplodnih jarčeva.

Poljoprivredne aktuelnosti, br 1-2, str. 99-106, Beograd.

9. GROPPEL, B., ANKE, M., SCHOLZ, E. AND KOEHLER, B. (1989): Supply and

status of iodine in ruminants. XII. Influence of iodine supply upon iodine contents

of the thyroid in goats and sheep. Proc. Macro- and Trace Element Seminar,

University Leipzig-Jena, Germany, Dec. 19-20, 295.

10. GROPPEL, B., HENNIG, A., ANKE, M., SCHOLZ, E. AND KOEHLER, B.

(1988): Supply and status of iodine in ruminants. XI. Influence of iodine supply

upon iodine content in milk. Proc. Macro- and Trace Element Seminar, University

Leipzig-Jena, Germany, Dec. 20-21, 428.

11. HAENLEIN, G.F.W. (1980): Goats: Are they physiologically different from other

domestic food animals? Intern. Goat Sheep Res. 1:173.

12. HAENLEIN, G.F.W. (1987): Mineral and vitamin requirements and deficiencies.

Proc. IVth Intern. Conf. Goats, Brasilia, Brazil, March 8-13, 1249.

13. HAENLEIN, G.F.W. (1991): Dietary nutrient allowances for goats and sheep.

Feedstuffs Reference Issue, 63(29):78.

14. HALL, D.D., CROMWELL, G.L. AND STAHLY, T.S. (1991): Effects of dietary

calcium, phosphorus, calcium:phosphorus ratio and vitamin K on performance,

bone strength and blood clotting status of pigs. J. Animal Sci. 69:646.

15. HARRIS, B.JR. (1991): Extra minerals may increase milk production. Lancaster

Farming, 7/6:D2.


16. KALAC, P. (1986): Variability of the contents of some trace elements in maize

silage. Proc. 5th Intern. Trace Element Symposium, University Leipzig-Jena,

Germany, July 14-17, 298.

17. KESSLER, J. (1991): Mineral nutrition of goats. In: P. Morand-Fehr (ed.), Goat

Nutrition, Pudoc Publ., Wageningen, Netherlands, EAAP Publ. No. 46, 104.

18. LAMAND, M. (1981): Metabolism and requirements of microelements by goats.

Proc. ITOVIC-INRA Intern. Symposium Nutrition Systems Goat Feeding, Tours,

France, May 12-15, I:210.

19. MCDOWELL, L.R., CONRAD, J.H. AND ELLIS, G.L. (1983): Mineral

deficiencies, imbalances and diagnosis I, II. Feedstuffs, 9/12:31-39; 9/19:21.

20. MEMIŠI, N., FRIDA BAUMAN (2003a): Ishrana koza u periodu bremenitosti.


21. MEMIŠI, N., FRIDA BAUMAN (2003B): Ishrana koza u laktacionom periodu.


22. MEMIŠI, N., FRIDA BAUMAN (2003D): Sistemi odgoja i ishrane jaradi u

dojnom periodu. Poljoprivredne aktuelnosti, br 3-4, str. 87-96, Beograd.

23. MEMIŠI, N., FRIDA BAUMAN (2003E): Ishrana rano odlučene jaradi.


24. MEMIŠI, N., FRIDA BAUMAN (2004): Ishrana koza. (material u štampi).

Beograd.

25. MEMIŠI, N., FRIDA BAUMAN, BISERKA PAVLOV, (2003c): The effect of

nutrition of kids in fattening on dressing percentage and meat quality. The second

joint of Departments of Animal Science of the Balkan countries –

BALNIMALCON-2003, October 15-17, Bucharest – Romania.

26. MEMIŠI, N., FRIDA BAUMAN, GRUBIĆ, G., JOVANOVIĆ, S., BISERKA

PAVLOV, (2003F): Effect of weaning time of kids on their health status and

achieved growth rate. II Symposium of livestock production with international

participation, June 18 – 21, Ohrid.

27. MILLER, W.J. (1983): Calcium nutrition, metabolism and requirements of

ruminants examined. Feedstuffs, 10/17:27.

28. NRC (1981): Nutrient requirements of goats: Angora, dairy and meat goats in

temperate and tropical countries. Nat. Academy Sci., Washington, D.C., pp. 91.

29. RAMIREZ, R.G., LOYO, A., MORA, R., SANCHEZ, E.M. AND CHAIRE, A.

(1991): Forage intake and nutrition of range goats in a shrubland in northeastern

Mexico. J. Animal Sci. 69:879.

30. RAMIREZ, R.G., RODRIGUEZ, A., TAGLE, L.A., DEL VALLE, A.C. AND

GONZALEZ, J. (1990): Nutrient content and intake of forage grazed by range

goats in northeastern Mexico. Small Rumin. Res. 3:435.

31. SZENTMIHALYI, S., SIEGERT, E., HENNIG, A., ANKE, M. AND GROPPEL,

B. (1985): Zinc contents of flora in relation to age, geology of soil and plant

species. Proc. Macro- and Trace Element Seminar, University Leipzig-Jena,

Germany, Dec. 2-3, 466.

32. ZERVAS, G., NIKOLAOY, E. AND MANZIOS, A. (1989): Comparative study of

chronic copper poisoning in lambs and young goats. Proc. 6th Intern. Trace

Element Symposium, University Leipzig-Jena, Germany, 569.


Publisher: Institute for Animal Husbandry Beograde – Zemun UDC: 636.592.

MINAZEL PLUS U ISHRANI ĆURAKA U TOVU, UTICAJ NA

PROIZVODNE OSOBINE1

Vera Radović, I.Rajić, Snežana Bogosavljević-Bošković2

Sadržaj: Utvrđivanje efekata primene, Minazela Plus (novog mineralnog

adsorbenta mikotoksina) u ishrani ćuraka u tovu, izvršeno je ogledom ishrane ćuraka.

Ogledom je ispitivano 100 ćuraka (hibrid Bigg), podeljenih u dve grupe: K-kontrolna

grupa (50 grla) koja hranom nije dobijala Minazel Plus (0%) i O-I grupa (50grla) koja je

hranom dobijala 0,2% Minazela Plus. Ogled ishrane ćuraka je trajao tri meseca. U toku

ogleda izvršene su hemijske, mikrobiološke i mikotoksikološke analize hrane.

Rezultati istraživanja pokazuju, da je grupa ćuraka (O-I) koja je hranom dobijala

Minazel Plus (0,2%), ostvraila bolje proizvodne rezultate (veći prirast, veće završne

telesne mase, manju konverziju) u odnosu na grla kontrolne grupe, koja hranom nisu

dobijala Minazel Plus.

Ključne reči: Minazel Plus, ćurke, tov, prirast, konverzija.

Uvod

Poznato je da samo odgovarajuća ishrana može omogućiti ispoljavanje, visokih

genetskih potencijala životinja. Sastav potpunih hranljivih smeša, sve uspešnije se

usmerava na proizvodnju animalnih hraniva, što boljeg nutritivnog kvaliteta. Naime,

zakonski propisi sve većeg broja zemalja u svetu zahtevaju da mleko, meso i jaja ne

sadrže rezidue pesticida, sulfonamida, antibiotika, mikotoksina ili bilo kojih drugih

supstanci koji mogu da narušavaju zdravlje ljudi (Rajić I. i sar. 1997.).

Ćurke za tov, visokih genetskih potencijala, na postizanje velikih završnih telesnih

masa, upućene su na ishranu potpunim hranljivim smešama, koje podmiruju njihove

potrebe u svim hranljivim sastojcima i energiji. Obzirom na to, da u sastav hranljivih

smeša fabričke proizvodnje ulazi 12-15 hraniva, realna je pretpostavka da je stepen

njihove higijenske ispravnosti varijabilan, kako u odnosu na osnovni hemijski sastav i

energetsku vrednost tako i u pogledu prisustva nepoželjnih plesni, mikotoksina i

bakterija. To se naročito odnosi na kukuruz, uljane sačme i animalna hraniva (Radović

Vera, 1997.).

1 Originalan naučni rad 2 dr Vera Radović, docent, dr Snežana Bogosavljević-Bošković, vanredni profesor,

Agronomski fakultet, Čačak

dr Isidor Rajić, redovni profesor u penziji, fakultet Veterinarske medicine, Beograd,

Vera Radović, I.Rajić, Snežana Bogosavljević-Bošković 260

Cilj ovog rada bio je, da ispitamo uticaj novog mineralnog adsorbenta Min-a-zela

Plus, primenjenog u vidu aditiva u hranljivim smešama, na proizvodne rezultate ćuraka

u tovu.


Uticaj Min-a-zela Plus, dodatog u potpunu hranljivu smešu za ćurke u tovu, na

proizvodne osobine ćuraka: prirast, konverziju hrane i završne telesne mase, ispitivan je

ogledom ishrane ćuraka.

Ogled ishrane ćuraka organizovan je na privatnoj farmi u okolini Čačka. U

ispitivanju su bile ćurke (hibridne Bigg 6), ukupno 100 grla. Ćurke su podeljene u dve

grupe: K-kontrolna grupa, koja hranom nije dobijala Min-a-zel Min-a-zel Plus (0%) i O-

I grupa, koja je hranom dobijala (0,2%) Min-a-zela Plus. Grupe su bile fizički

razdvojene, s obzirom na različite tretmane ishrane.

Na početku istraživanja ćurke su dile u dvanaestoj nedelji starosti. Ogled je trajao

tri meseca.

Za ogled je upotrebljavan prirodni zeolit, pod trgovačkim nazivom ¨Min-a-zel

Plus¨, proizveden u Institutu za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina u

Beogradu. Dobijen je katjonskom izmenom, površinski izmenljivog katjona minerala

zeolita, sa organskim katjonom, (promena u površinskom naelektrisanju i

hidrofobnosti), što utiče na efikasnost adsorpcije organskih molekula, M. Tomašević-

Čanović i sar. (2001).

Dodavan je u količini 0,2% u premikse, a zatim mešan u električnoj horizontalnoj

protivstrujnoj mešalici (7 minuta) sa potpunim hranljivim smešama.

U toku trajanja ogleda, vršena su kontrolna merenja oglednih grla, svakih 30 dana.

Evidentirana je konzumacija hrane oglednih grla. Praćeno je i zdravstveno stanje grla.

Vršene su hemijske, mikrobiološke i mikotoksikološke analize hrane na tri uzorka

uzeta u različitim periodima trajanja ogleda.


Rezultati istraživanja pokazuju da je ogledna grupa ćuraka (O-I) koja je hranom

dobijala 0,2% Min-a-zela Plus, postigla bolji prirast, bolje prosečne završne telesne

mase (18,36kg), za (0,670g po ptici) i imala manju konverziju hrane (3,16) u odnosu na

kontrolnu K-grupu bez dodatog min-a-zela Plus hrani (završne telesne mase 17,69kg,

konverzija 3,44kg/kg prirasta).

Iz podataka tabele 1. uočavamo, da je po prikazanim periodima ishrane O-I grupa

imala prosečne telesne mase : 11,05; 14,81 i 18,36kg, prosečan dnevni prirast 374g i

manju konverziju hrane, a kontrolna grupa : telesne mase 10,450; 13,875 i 17,693kg,

približan prosečan dnevni prirast O-I 378g i utrošak hrane 3,44kg/kg prirasta. Razlike

srednjih vrednosti bile su statistički značajne za telesnu masu i konverziju hrane

(P<0,05).

U jednom uzorku potpunih hranljivih smeša, utvrđeno je prisustvo aflatoksina G i

ohratoksina (OA) 0,37mg/kg VSM hrane. Dodatak ¨Min-a-zela Plus¨, izvršio je

efikasnu zaštitu životinja, od štetnog dejstva, mikotoksina, što pokazuju proizvodni

rezultati i 100% preživelost životinja.

Minazel plus u ishrani ćuraka u tovu, uticaj na proizvodne osobine 261

Tabela 1. Konverzija hrane oglednih grla (od 12-24 nedelje starosti)

Tab. 1. Feed conversion of examined turkies (from 12-24 week of age)

Grupa

Group

Periodi ishrane

Periods of

feeding

Telesna masa

(kg)

Body weight

(kg)

Dnevni utrošak

hrane (g)

Daily feed

utilizetion (g)

Dnevni

prirast (g)

Daily growth

(g)

Konverzija

(kg/kg)

Conversion

(kg/kg)

K-grupa

Control group

15.08.

7,805

n=50 15.8.-13.09. 10,450 312 88,17 3,54

14.09.-13.10. 13,875 357 114 3,13

14.10.-13.11. 17,693 465 127 3,66

Prosek-

Average 17,693 378 109,67 3,44

O-I grupa

O-I group 15.08. 7,697

n=50 15.08.-13.09. 11,054 314 112 2,80

14.09.-13.10. 14,808 358 125 2,86

14.10.-13.11. 18,360 450 118 3,81

Prosek-

Average

18,360 374 118,33 3,16

Tabela 2. Proizvodni rezultati za ceo ogledni period (3 meseca)

Tab. 2. Production results for the whole examination period (3 months)

Parametar

Item

Grupe - Groups

K-grupa - Control group O-I - O-I

Prosečan utrošak hrane (kg)(n=50)

Feed utilization, average (kg)

(n=50)

1701 1684,3

Indeks Index (%) 100 99,02

Razlika - Difference -0,98

Početna telesna masa (kg)

Body weight of the start (kg) 7,805 7,695

Završna telesna masa (kg)

Body weight at the end (kg) 17,693 18,360

Indeks – Index (%) 100 103,79

Razlika - Difference +3,79

Konverzija(kg/kg)

Conversion (kg/kg) 3,44 3,16

Indeks – Index (%) 100 91,86

Razlika - Difference -8,14

P<0,05 (za parametar TM) (for the item TM)

P>0,05 (za parametar utrošak hrane) (for the item feed utilization)

P<0,05 (za parametar konverzija) (for the item conversion)


U literaturi ne nalazimo dovoljno podataka, o primeni mineralnih adsorbenata u

ishrani ćuraka, ali se možemo pozvati na rezultate drugih autora koji iznose podatke o

primeni prirodnih zeolita u ishrani kokoši nosilja, pilića i gusaka.

Palić i sar. (1993) u svom radu iznose rezultate po kojima prirodni zeoliti dodati

hrani za piliće povećavaju telesnu masu i prirast, smanjuju konverziju hrane i mortalitet.

Lon-Wo i sar (1995), navode takođe pozitivan uticaj zeolita na proizvodne rezultate

pilića u tovu. Isti autor (1993) primenom 5% zeolita u ishrani gusaka dobija bolju

konverziju hrane i veću telesnu masu (1045g po grlu).

Radović Vera (1997), primenom zeolita (¨Minazel¨) u ishrani kokoši nosilja, dobija

bolje proizvodne rezultate i bolji kvalitet jaja za konzum.

Andronikashvili i sar (1994), saopštavaju da zeolit (klinoptilolit), dodat u hranu,

usporava prolaz digesta kroz digestivni trakt za 2-2,5 sata, i tako pospešuje apsorpciju

hranljivih materija. Ortatali M. i sar (2001) primenom klinoptilolita u ishrani pilića, čija

je hrana zagađena aflatoksinima, navode njegovo zaštitničko dejstvo.

Zaključak

Na osnovu rezultata istraživanja dobijenih ogledom ishrane ćuraka u tovu, možemo

zaključiti: da je dodatak aditiva ¨Min-a-zela Plus¨ grupi O-I u nivou 0,2% ispoljio

pozitivno dejstvo na proizvodne osobine. završne telesne mase bile su za O-I grupu

18,36kg, a za K-grupu 17,69kg, konverzija hrane za O-I grupu 3,16, a za K-grupu

3,44kg (P<0,05). Dodatak ¨Min-a-zela Plus¨, poboljšanjem proizvodnih osobina,

doprinosi ekonomskoj dobiti u proizvodnji.

MIN-A-ZEL PLUS IN DIET FOR THE FATTENING

TURKEIS, INFLUENCE ON THE PRODUCTION TRAITS


Summary

Determination of the determination effeccts of Min-a-zel Plus (new mineral

mycotoxin adsorbent) in diet, for fattening turkeis, was done by the experiment of

feeding turkeis. By the experiment 100 turkies werw examined (hybrid Bigg), divided

into the two groups: K-control group (50 head of animals) which did not gain Min-a-zel

Plus by diet (o59 and O-I group (50 head of animals) which gained by diet 0,2% of

Min-a-zel Plus. The feeding experiment of turkeis lasted for three months. During the

experiment the chemical, microbiological and mycotoxical analyzes of food were done.

The results of examinations show, that the group of turkies (O-I) which gained by

diet Min-a-zel Plus (0,2%), made better production results (the bigger growth, the

bigger finishig body weights, less feed conversion) considering the turkies of the control

group, which did not gain Min-a-zel Plus by died.

Key words: Min-a-zel Plus, turkey (turkies), fattening, growth, conversion.

Minazel plus u ishrani ćuraka u tovu, uticaj na proizvodne osobine 263

Literatura

1. ANDRONIKASHVILI T.O., TSERETELI B.S., DOLIDZE V.J. (1984): Zeolite

supplements in diets for birds. Zootekhnija No 5, 17-18.

2. LON WO E., CARDENAS M. (1995): New natural Cuban zeolite deposits for

broiler feeding. Cuban Journal of Agricultural Science, 29 (1), 85-90.

3. LON WO E., ZALDIVAN V., MARGALES E. (1993): Effects of natural zeolites

o poultry feeding with diferent nutritional levels or ligh mycotoxin contamion.

Cuban Journal of Agricultural Science 27(2), 199-204.

4. ORTATALI M., OGUZ H. (2001): Ameliorative effects of dietary clinoptilolite on

pathological changes in broiler chickens during aflatoxicosis. Research in

Veterinary Science 2001, 71,56-66.

5. PALIĆ T., VUKIĆEVIĆ O., RESANOVIĆ RADMILA, RAJIĆ I. (1993): Possible

aplication of natural zeolites in poultry productions. Živinarstvo 28(4/6), 52-54.

6. RADOVIĆ VERA (1997): Uticaj zeolita u ishrani kokoši nosilja Isabrown SSL na

proizvodnju i kvalitet jaja. Magistarska teza, Agronomski fakultet, Čačak.

7. RAJIĆ I., RADOVANOVIĆ T., NADAŽDIN M., STOJKOVIĆ J. (1997): Ishrana

domaćih životinja, opšti deo, Agronomski fakultet, Čačak.

8. TOMAŠEVIĆ-ČANOVIĆ MAGDALENA, ĐAKOVIĆ ALEKSANDRA,

VUKIĆEVIĆ OLIVERA, ADAMOVIĆ M., BOČAROV-STANČIĆ

ALEKSANDRA, ROTTINGHAUS G. (2001): Površinski modifikovan

klinoptilolit- novi efikasni adsorbent mikotoksina. XV savetovanje agronoma,

veterinara i tehnologa, Beograd. Zbornik radova, Vol 7, br.1, 291-297.




UTICAJ RAZLIČITIH IZVORA FOSFORA NA MASU KOSTIJU

PILIĆA U TOVU1

Vera Radović, I.Rajić, Snežana Bogosavljević-Bošković2

Sadržaj: U ovom radu saopšteni su rezultati istraživanja, koje je imalo za cilj da

ispita uticaj različitih izvora fosfora (dikalcijum-fosfata, monokalcijum-fosfata), bez i sa

dodatkom enzima fitaze, pri sniženim nivoima, pomenutih izvora fosfora, na masu

kostiju pilića u tovu.

Istraživanje je obavljeno na 440 pilića za tov, provenijence Arbor Acres. Formirane

su četiri eksperimentalne grupe, obzirom na različit izvor fosfora dodat hrani:

K-kontrolna grupa (110 pilića-dikalcijum-fosfat-2%),

O-I grupa (110 pilića-monokalcijum-fosfat-1,4%)

O-II grupa (110 pilića-dikalcijum-fosfat 1%+0,1% fitaze) i

O-III grupa (110 pilića-monokalcijum-fosfat 0,7%+0,1% fitaze).

Ogled ishrane trajao je 42 dana. Kao kriterijum iskoristivosti fosfora, u ovom radu,

prikazana je masa kostiju (butne) pilića (suve i obezmašćene kosti).

Dobijeni rezultati pokazuju, da su najveću masu suve i obezmašćene butne kosti

imale O-II (4,6198 i 3,8453g), zatim O-III grupa (4,5927 i 3,6901g), koje su hranom

dobijale enzim fitazu.(P>0,05).

Ključne reči: izvori fosfora, fitaza, pilići, kosti.

Uvod

Zahvaljujući brojnim otkrićima i primeni nauke, poslednjih 30-40 godina, učinjen

je veoma veliki napredak u razvoju i unapređenju živinarske proizvodnje, a naročito u

proizvodnji pilećeg mesa. Povećan je intezitet porasta i poboljšano iskorišćavanje hrane,

čime je značajno skraćena dužina trajanja tova, uz postizanje visokih završnih telesnih

masa. Međutim, ovakav intezivan način proizvodnje, dovodi do disproporcije u razvoju

telesne mase i skeleta pilića. Posledica toga je pojava slabosti i različitih deformaliteta

nogu, kao i povećan lom kostiju. Problem smanjenja čvrstoće kostiju pilića, nanosi

velike gubitke brojlerskoj industriji, bilo kroz povećan mortalitet ili kroz smanjenje

kvantiteta trupova, tokom klanične obrade, Moran (1995), Mahamed i sar. (1991), Otto

A.T (1998).

1 Originalan naučni rad 2 dr Vera Radović, docent, dr Snežana Bogosavljević-Bošković, vanredni profesor, Agronomski fakultet,

Čačak dr Isidor Rajić, redovni profesor u penziji, fakultet Veterinarske medicine, Beograd,


Zbog svega navedenog problem čvrstoće (kvaliteta) kostiju u poslednje vreme je

veoma aktuelan. Postoje brojni faktori koji utiču na formiranje i razvoj skeleta, a ishrana

predstavlja jedan od najznačajnijih. Sa gledišta ishrane, najvažnije mesto zauzimaju

kalcijum i fosfor, odnosno njihova adekvatna količina u hrani, pošto oni čine osnovne

strukturne komponente kostiju. Oko 80% fosfora ulazi u sastav kostiju u formi hidroksi-

apatita, Georgijevski (1982); Khan (1995).

Jedan deo istraživanja vezanih za fosfor, odnosi se na ekperimentalne metode, koje

se upotrebljavaju da bi se što preciznije mogla uporediti biološka usvojivost fosfora iz

različitih izvora. Biološka vrednost pojedinih izvora fosfora može se odrediti preko

proizvodnih osobina (telesnog prirasta i iskorišćavanja hrane), ali većina autora, daje

prednost, određivanju biološke vrednosti na osnovu sadržaja pepela u kostima, mase

kostiju, sadržaja kalcijuma i fosfora u krvi, kao i na osnovu biomehaničkih

karakteristika kostiju, Day i sar. (1973), Nimmo i sar. (1980), Sanders i sar. (1992).

Cilj ovih istraživanja, bio je naučno utvrđivanje podataka, o uticaju različitih

izvora fosfora, bez i sa dodatkom enzima fitaze, pri sniženom nivou mineralnih izvora

fosfora, na masu kostiju pilića u tovu.

Biljne sirovine koje ulaze u obroke pilića, sadrže fosfor, ali se on nalazi i fitinskom

obliku 50-80%, Vogt (1992). Pilići ga mogu koristiti svega 10%. Dodavanjem enzima

fitaze, koji hidrolizuje fitate do inozitola i neorganskih fosfata, koji se mogu apsorbovati

u digestivnom traktu, povećava se usvajanje fosfora oko 50-60%, Simons i sar (1990).


Uticaj različitih izvora fosfora, bez i sa dodatkom enzima fitaze, u ishrani pilića u

tovu, ispitivan je ogledom ishrane. Kao kriterijum iskoristivosti fosfora, posmatrana –

utvrđivana je masa butne kosti pilića.

Kao ogledni materijal korišćeni su pilići provenijence Arbor Acres. Na početku

ogleda naseljeno je 440 jednodnevnih pilića, od kojih su formirane, četiri

eksperimentalne grupe. Pilići su individualno izmereni, a grupe ujednačene po

prosečnoj telesnoj masi. Ogledne grupe pilića bile su raspoređene u 4 boksa, fizički

razdvojena, s obzirom na različite tretmane ishrane. Primenjena je standardna

tehnologija tova pilića u trajanju 42 dana. U svakoj eksperimentalnoj grupi bilo je po

110 pilića.

Eksperimentalne grupe (K; O-I; O-II; O-III) pilića hranjene su potpunom

hranljivom smešom istog sirovinskog sastava. Jedina razlika, bila je izvor fosfora u

obroku. U obrocima kontrolne grupe kao izvor fosofra korišćen je dikalcijum-fosfat

(2%); kod O-I grupe monokalcijum-fosfat (1,40%); kod O-II grupe dikalcijum-fosfat

(1,00%) uz dodatak enzima fitaze (0,10%) i kod O-III grupe monokalcijum-fosfat

(0,70%) uz dodatak fitaze (0,10%).

Potpune hranljive smeše, proizvedene su u fabrici stočne hrane u Debeljači, u

vlasništvu firme ¨ Agrbusiness¨ - Novi Sad. U tovu pilića korićene su tri smeše: starter

(0-21.); grover (22.-37.) i (38.-42.dana) završne smeše, bez kokcidiostatika i ribljeg

brašna.

Za ogled je upotrebljen enzim fitaza američke firme ¨Alltech¨ ICN. Ova fitaza je

fermentacioni ekstrakt gljivice Aspergillus niger (dejstva 125 FYT/g proizvoda). Fitaza

Uticaj različitih izvora fosfora na masu kostiju pilića u tovu 267

je odmeravana u nivou 0,10% - 1kg/toni hrane i dodavana u premikse, a zatim mešana

sa potpunim hranljivim smešama.

Na kraju ogleda, posle žrtvovanja, iz svake grupe, na uzorku od 8 pilića (4 ženska i

4 muška) izdvojene su : ramena kost, butna kost i golenjača, sa desne strane tela, radi

određivanja biomehaničkih karakteristika kostiju. Na butnoj kosti, određivana je masa

suve i obezmašćene kosti, sadržaj pepela, kalcijuma i fosfora. Svaka kost je očišćena od

okolnog tkiva i ostavljena na duboko zamrzavanje do upotrebe. Hemijskoj analizi

kostiju, prethodilo je otklanjanje okolnog tkiva kuvanjem u destilovanoj vodi, nakon

čega je ektrakcijom, do konstantne mase, uklonjena masnoća. Iz pepela kostiju

utvrđivan je sadržaj kalcijuma i fosfora. Analize su vršene u hemijskoj laboratoriji

Instituta za stočarstvo Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu.

Postojanje statističke značajnosti, određena je analizom varijanse, F-testom kao

grupnim testom i Lsd-testom za pojedina poređenja, za nivo razlika 5% i 1% u oba

testa.


Razvoj kostiju mladih pilića zavisi od sadržaja fosfora u obroku i zbog toga je,

masa kostiju i sadržaj pepela u kostima, prvi kriterijum razlike u iskoristivosti fosfora za

piliće. Dalje, logično sledi da je to takođe i sadržaj kalcijuma i fosfora u pepelu kostiju,

kao i sila loma kostiju.

Rezultati istraživanja, obavljenih ovim ekperimentom, koji se odnose na masu

kostiju prikazani su u tabeli 1 i grafikonu 1 i 2.

Tabela 1. Prosečna masa suvih i obezmašćenih kostiju (g)

Tab. 1. The average weight of dry and fatless bones (g)

Grupa

Group

Izvor fosfora

The source of

phosphorus

Masa suvih kostiju

Weight of dry bones

n = 8

Masa obezmašćenih

kostiju

Weight of fatless bones

n = 8

x Sd

KV,%

CV, % x Sd

KV,%

CV, %

K

DKF

3,9467

0,79

20,07

3,2357

0,75

23,18

0-I

MKF

4,2910

0,84

19,68

3,4570

0,74

21,36

0-II DKF+fitaza

DKF + phytase 4,6198 1,08 23,49 3,8453 1,04 26,98

0-III MKF +fitaza

MKF + phytase 4,5927 1,30 28,41 3,6901 1,14 30,94

P > 0,05 P > 0,05


Grafik 1. Masa suvih kositju (g)

Graph. 1. The weight of dry bones (g)

0

1

2

3

4

5

6

K 0-I- 0-II- 0-III-

Grafik 2. Masa obezmašćenih kostiju (g)

Graph. 2. The weight of fatless bones (g)

0

1

2

3

4

K 0-I- 0-II- 0-III-

Najveću masu suve kosti (butne) imali su pilići O-II grupe (4,62g), a najmanju K-

grupe (3,95g); O-III grupa (4,59g) i O-I grupa (4,29g).

Ako posmatramo vrednosti mase kostiju posle ekstrakcije masti, vrednosti su se

kretale od 3,84g (O-II) do 3,23g (K-grupa); O-III grupa (3,69g) i O-I (3,46g).


S obzirom na to, da su se telesne mase žrtvovanih pilića međusobno razlikovale,

date su i relativne vrednosti, koje predstavljaju procentualni udeo mase butne kosti u

ukupnoj telesnoj masi (tabela 2.).

Tabela 2. Masa suve i obezmašćene kosti u % od telesne mase

Tab. 2. The weight of dry and fatless bones % of body weight

Grupa

Group

Izvor fosfora

The source of

phosphorus

Masa suve kosti

The weight of dry

bone

Masa obezmašćene

kosti

The weight of fatless

bone

K DKF 0,21 0,17

0-I MKF 0,23 0,19

0-II DKF + fitaza

DKF + phytase 0,23 0,19

0-III MKF + fitaza

MKF + phytase 0,23 0,19

Iz tabele 2. može se uočiti velika ujednačenost kada su u pitanju relativne

vrednosti: za udeo mase suve kosti u % od telesne mase: K-grupa (0,21) a O-I; O-II i O-

III (0,23%). Za udeo mase obezmašćene kosti vrednosti su bile: za K-grupu (0,17%) a

istu vrednost (0,19%) imale su O-I, O-II i O-III grupa.

Analizirajući podatke tab.1, konstatujemo da su pilići O-II grupe imali najveću

masu suve kosti, za 0,67g veću u odnosu na K-grupu, koja je imala najmanju masu. O-

III je imala za 0,64g, a O-I za 0,34g veću masu suve kosti u odnosu na kontrolnu grupu.

Međutim, razlike srednjih vrednosti između ispitivanih grupa nisu bile statistički

značajne (P>0,05).

Dalje, vrednosti mase obezmašćenih kostiju, bile su takođe najveće kod O-II, za

0,61g veće od K-grupe, koja je imala najmanju masu. O-III grupa je imala za 0,46g, a

O-I za 0,23g veću masu, obezmašćene kosti od kontrolne grupe. Takođe, razlike

srednjih vrednosti, između ispitivanih grupa nsiu bile statistiki značajne (P>0,05).

Kada su u pitanju relativne vrednosti koje predstavljaju, procentualni udeo mase

butne kosti u ukupnoj telesnoj masi (tab. 2), vidi se da je kod O-I, O-II i O-III grupe, bio

podjednak, izuzev kod K-grupe nešto niži, što ukazuje na to, da su se kosti ujednačeno

razvijale i formirale. Dobijeni rezultati navode na zaključak da su svi izvori fosfora, pri

različitim formulacijama, podjednako efikasni.

U literaturi nalazimo dovoljno podataka o povoljnom uticaju fitaze dodate u hranu

za piliće, na kvalitet kostiju, što je u saglasnosti sa našim rezultatima, kada su u pitanju

telesne mase kostiju. Grupe O-II i O-III, koje su hranom dobijale fitazu uz snižen nivo

mineralnog izovra fosofra (MKF ili DKF) imale su veću masu kostiju od pilića K-grupe

i O-I, koje su u obroku dobijale samo mineralni izvor fosfora.

Perney K.M i sar. (1993) pri ishrani pilića sa sniženi nivoima usvojivog fosfora

(0,21%) uz dodatak fitaze (0,10 ili 0,30%), konstatuju povećanje mase tibije i pepela

tibije. Kiiskinen T. i sar. (1994) u svojim istraživanjima došli su do rezultata koji

pokazuju da je i bez dodavanja mineralnog fosfora, uz dodatak 1000 FYT/g fitaze u


hrani za piliće, dovoljan za adekvatnu mineralizaciju kostiju. Vetesi M. i sar. (1998),

Miao Hie Hia i sar (1999), Harter-Denis J. (2000), takođe u svojim radovima navode

povoljno dejstvo fitaze dodate hrani na kvalitet kostiju pilića.

Zaključak

Na osnovu rezultata istraživanja, s ciljem da se ispita iskoristivost fosfora, iz

različitih izvora u ishrani pilića u tovu i posle upoređivanja sa rezultatima drugih autora,

dobijene vrednosti uklapaju se u opšti zaključak: dobijene pozitivne vrednosti koje se

odnose na masu butne kosti imali su pilići O-II (4,62g) i O-III (4,59g) grupe, koje su

hranom dobijale 0,10% fitaze, uz snižen nivo mineralnog izvora fosfora O-II

(dikalcijum-fosfat 1%), O-III grupa (monokalcijum-fosfat 0,70%). Grupe koje su

hranom dobijale samo mineralni izvor fosfora, K-kontrolna (DKF-2%) i O-I (MKF-

1,4%), imale su manju masu butne kosti: K-grupa (3,95g) i O-I (4,29g). (P>0,05).

Zaključujemo da je fitaza dodata hrani za piliće u tovu, pri sniženom nivou

mineralnih izvora fosfora, poboljšala iskorišćavanje fitinskog fosfora iz biljnih sirovina,

od strane pilića, što je rezultiralo pozitivnim efektom na posmatranu osobinu-masu,

odnosno mineralizaciju kostiju.

THE INFLUENCE OF DIFFERENT SOURCES OF PHOSPHORUS

TO THE BONE’S WEIGHT OF FATTENING CHICKENS


Summary

In this work the results of examination has been presented, and that examination

had for its aim to explore the influence of different sources of phosphorus (dicalcium-

phosphate, monocalcium-phosphate) with and without phytase, at the lower levels

already mentione sources of phosphorus on the bone`s weight of fattening chickens.

The examination has been carried out on the 440 fattening chickens, of Arbor

Acres strain. There were four experimental groups, considering the different source of

phosphorus added into diet:

K- control group (110 chickens - dicalcium-phosphate – 2%),

O-I group (110 chickens – monocalcium-phosphate – 1,4%)

O-II group (110 chickens – dicalcium-phosphate 1% + 0,1% phytase) and

O-III group (110 chickens – monocalcium-phosphate 0,7% + 0,1% phytase).

The feeding experiment lasted for 42 days. As the criteria of phosphorus

utilization, in this work, the bone`s weight (aitch bone) are shown.

The gain results show, that the largest weight of dry and fatless aitch bone had O-II

(4,6198 and 3,8453gr), follourind O-III (4,5927 and 3,6901gr), which gained per diet

phytase enzim (P>0,05).

Key words: sources of phosphorus, phytase, chickens, bones.


Literatura

1. DAY E.J., Mc NAUGHTON J., DILWORTH, B.C. (1973): Chemical versus chick

bioassay for phosphorus availability of feed grade sources. Poult. Sci., 52, 393-

395.

2. GEORGIEVSKI V.I, ANNENKOV B.N., SAMOKHIN V.T. (1982): Mineral

Nutrition of Animals. Buttenvorths, London, Boston, Sydney, Durban,Wellington,

Toronto.

3. HARTER-DENNIS JEANNINE (2000): Effects of Variations in Phytase

Consumption. Poster presented at Alltech's 16th Annual Symposium on

Biotechnology in the Feed Industry, Lexington, Ky, May 2000.

4. KHAN N. (1995): Update on phytase in animal feeds. Feed Mix, the International

Journal on feed, Nutrition and Technology, 6'10.

5. KIISKINEN T., PIIRONEN J., HAKONEN T. (1994): Effects of supplemental

microbial phytase on performance of broiler chickens. Agricultural Science in

Finland, 3; 5; 457-466;1994; 23 ref.

6. MIAO XUE XIA, CHEN HONG GE, LI XIU LAN, JIA XIN CHENG, LIN

DONG KANG (1999): Effect of dietary phytase on growth and phosphorus

utilization of broiler chiks. Acta Agricultural Universitatis Henanensis; 33;1; 68-

71; 9 ref.

7. MOHAMMED A., GIBNEY M.J., TAYLOR T.G. (1991): The effects of dietary

levels of inorganic phosphorus, calcium and cholecalciferol on the digestibility of

phytate - P by the chick. Brit. J. Nutr., 66, 251-259.

8. MORAN E. T.JR. (1995): Low phosphorus affects broiler carcase quality. Feed

mix, Special issue on phosphates, 21-23.

9. NIMMO R.D., PEO E.R.Jr., MOSER B.D., CUNNINGHAM P.J., OLSON D.G.,

CRENSHAW T.D. (1980): Effect of various levels of dietary calcium and

phosphorus on performance, blood and bone parametars in growing boars. J. Anim.

Sci, 51, 78 – 89.

10. PERNEY K.M., CANTOR A.H., STRAW M.L., HERKELMAN K.L. (1993): The

effect of dietary phytase on growth performance and phosphorus utilization of

broiler chicks. Poultry Science; 72; 11; 2106-2114; 13 ref.

11. RADOVIĆ VERA (2002): Uticaj različitih izvora fosfora na prirast, konverziju

hrane i kvalitet kostiju pilića u tovu. Doktorska disertacija, Agronomski fakultet,

Čačak.

12. SANDERS A.M., EDWARDS H.M. Jr., ROWLAND G.N. (1992): Calcium and

phosphorus requirements of the very young turkey as determined by response

surface analysis. Brit. J. Nutr., 67, 421 – 435.

13. SIMONS P.C., VERSTEEGH H.A.J., JONGBLOED A. W., KEMME P.A.,

SLUMP P., BOS K.D., WOLTERS M.G.E., BEUDEKER R.F., VERSCHOOR

G.J. (1990): Improvement of phosphorus availability by microbial phytase in

broilers and pigs. Brit. J. Nutr., 64, 525 – 540.

14. TUIJL van A. OTTO (1998): Field observations and practical implications

resulting from reductions in the phosphorus content of breeder and broiler diets.

World's Poultry Science Journal, Vol 54, 359-363.


15. VETESI M., MEYES M., BASKAI G., GELENCSER E. (1998): Effects of

phytase supplementation on performance, calcium and phosphorus output and

mechanical stability of tibia in broiler chicken. 10th European Poultry Conference,

Jerusalem, Israel, june 21-26, Abstracts 99.

16. VOGHT H. (1992): Einsatz von phytase im broilermastfutter mit

unterschiedlichem phosphorgehalt. Arch. Geflugelk.. 56, 93 – 98.



ZDRUŽENI USEV KUKURUZA I SOJE - EFIKASNIJE

ISKORIŠĆAVANJE KABASTE HRANE U ISHRANI PREŽIVARA1

Ž. Dolijanović, Snežana Oljača, D. Kovačević2

Sadržaj: Združivanjem dva ili više useva u ratarstvu postižu se brojne prednosti u

odnosu na gajenje jednog useva na jednoj površini. Ipak je najvažnije da se takvim

sistemom gajenja doprinosi očuvanju najvažnijeg resursa u poljoprivredi – zemljišta.

Međutim, sa aspekta stočarske proizvodnje, gajenje združenog useva kukuruza i soje

doprinosi povećanju kvaliteta i kvantiteta nadzemne biomase kao sirovine za različite

vidove ishrane domaćih životinja.

Eksperiment je izveden tokom 2002. i 2003. godine na oglednom polju

Poljoprivrednog fakulteta – Radmilovac, na zemljištu tipa izluženi černozem.

Združivanje je obavljeno po metodi zamenjujućih serija, po kojoj se određeni broj

redova jednog useva zamenjuje ekvivalentnim brojem redova drugog useva. U ogledu

su, pored uticaja dva prostorna rasporeda (trake i naizmenični redovi) ispitivani i uticaji

različitih hibrida kukuruza na prinos nadzemne biomase u čistom i u združenom usevu.

Prinos nadzemne biomase, koja se može koristiti na različite načine u ishrani domaćih

životinja, je meren u tehnološkoj zrelosti useva.

Prinos nadzemne biomase je značajno varirao u zavisnosti od meteoroloških uslova

u toku vegetacije. U ovakvim smešama, značajan je procentualni udeo pojedinih useva.

Najbolji odnos je dobijen združivanjem kukuruza i soje u naizmeničnim redovima u obe

godine istraživanja.

Ključne reči: kukuruz, soja, združeni usev, prinos nadzemne biomase, prostorni

raspored


U ukupnim troškovima stočarske proizvodnje, troškovi ishrane stoke su veoma

visoki, čije vrednosti, u zavisnosti od vrste i kategorije stoke, mogu iznositi i preko 70%

ukupnih troškova. Iz tog razloga, smanjenju troškova i intenziviranju stočarske

proizvodnje, doprinosi pojeftinjenje ratarske proizvodnje, odnosno podizanje nivoa

proizvodnje krmnih biljaka. Naime, intenzivna proizvodnja krme na oranicama je važan

preduslov za unapređenje, kako celokupne ratarske proizvodnje tako i dela stočarske pre

svega u oblasti ishrane domaćih životinja.

1 Originalni naučni rad - Original scientific paper 2 Mr Željko Dolijanović, asistent, dr Snežana Oljača, vanredni profesor;

dr Dušan Kovačević, redovni profesor Poljoprivredni fakultet, Zemun.


Nadzemna biomasa kukuruza i soje gajenih u smeši ima izrazito visoku hranljivu

vrednost i u budućnosti mi mogla biti važan sastojak i ishrani stoke, posebno kao

komponente u spravljanju silaže. Brojne su prednosti ovakvog načina gajenja u

ratarstvu: očuvanje i poboljšanje najvažnijih osobina zemljišta, intenziviranje plodoreda

i sl. Međutim, u ovom radu su posebno značajne prednosti u pogledu dobijanja

značajnih sirovina za proizvodnju kvalitetne silaže.

Dinić i sar. (1998.) navode da je kukuruz biljka koja uvek dobro fermentiše i pri

pravilnoj tehnici siliranja daje dobru i stabilnu silažu. Isti autori navode da je jedan od

nedostataka leguminoznih biljaka otežano konzervisanje putem siliranja, zbog

nedovoljne količine fermentabilnih šećera i visoke puferske sposobnosti. Nizak sadržaj

šećera kod ovih biljaka uslovljava stvaranje male količine mlečne kiseline, usled čega se

povećava pH vrednost silaže. Istovremeno se povećava intenzitet razlaganja proteina i

aminokiselina što sve dovodi do lakšeg kvarenja silaže. Sve su to razlozi zbog kojih se

od leguminoza u čistom vidu ne može dobiti kvalitetna silaža. S druge strane,

nedostatak silaže od kukuruza u čistom vidu je što je to pretežno ugljohidratna a manje

proteinska hrana (Mišković i sar., 1980). Jedna od mogućnosti rešavanja problema i

smanjenja nedostataka u pogledu kvaliteta silaže jeste siliranje kukuruza sa nekom

leguminoznom vrstom (soja, vigna, bob i sl.). Veliki broj autora (Martin i sar., 1990.,

Dinić i sar., 1999., Đorđević i sar., 2000.) navodi da se združenim gajenjem kukuruza i

soje dobija ne samo veći prinos, nego i bolji kvalitet silaže u odnosu na silažu od čistih

useva kukuruza i soje. Ovakvom smešom se popravlja odnos u sadržaju ugljenih hidrata

i proteina, u korist proteina.

U ovakvim sistemima gajenja je veoma važno odabrati pravilan raspored kukuruza

i soje u smeši, jer od toga zavisi procentualni udeo soje u ukupnoj masi za siliranje.

Veće učešće soje u smeši povećava sadržaj proteina ali smanjuje ukupan prinos biomase

(Terzić i sar. 2001). S druge strane, Andrighetto i sar. 1992 ističu da je u združenoj

setvi kukuruza i soje ostvaren prinos na nivou čistih useva, ali sa značajno većim

sadržajem proteina. Znači, potrebno je odabrati takav odnos useva u smeši koji

obezbeđuje dobijanje zadovoljavajućeg prinosa i kvaliteta stočne hrane. Naime, ako je

nepovoljan odnos broja biljaka u združenom usevu dobija se nizak udeo soje a time i

mali doprinos u poboljšanju kvaliteta stočne hrane.

Većina autora smatra da je za spremanje silaže najbolji odnos kukuruza i soje 3:1,

ali prema Diniću i sar. 1999. gornja granica učešća leguminoza u silomasi je 50 %.

Procentualno učešće soje u silomasi koje je dobio Dolijanović, 2002. je zavisilo od

prostornog rasporeda: 24,89 % u varijantama združivanja u istom redu i 33,02 % kod

združivanja u naizmeničnim redovima. Kada je u pitanju izbor hibrida kukuruza i vreme

setve združenog useva, dosadašnja istraživanja su pokazala da su prinosi značajno viši

pri setvi u redovnom roku i sa kasnostasnijim hibridima.

Značajno je napomenuti i konkurenciju između biljaka u združenom usevu,

odnosno koji broj biljaka po jedinici površine neće dovesti do konkurencije, pogotovu

ako se zna da je kukuruz znatno konkurentniji u odnosu na soju.

Uzimajući u obzir prisutnu kompeticiju, cilj ovog rada jeste da se utvrdi

najpovoljniji prostorni raspored kukuruza i soje pri kome će se dobiti najveći prinosi

nadzemne biomase uz najbolji odnos useva u silomasi. Takođe je značajno ispitati

prednost kasnostasnijih hibrida kukuruza (FAO 600 i 700) u odnosu na srednje rane

hibride kukuruza (FAO 400 i 500).


Materijal i metodi rada

Poljski ogled je postavljen po planu slučajnog blok sistema u tri ponavljanja, na

oglednom polju Poljoprivrednog fakulteta – ‘Radmilovac’. Ispitivanja su obavljena

tokom 2002. i 2003. godine. Usevi su gajeni na zemljištu tipa izluženi černozem u

uslovima prirodnog vodnog režima. Veličina elementarne parcele iznosila je 12,60 m2.

Setva je obavljena u čistim usevima i združeno. Združivanje useva je obavljeno po

metodu zamenjujućih serija (replacment series). Kod združene setve primenjena su dva

različita prostorna rasporeda: setva kukuruza i soje u trakama (po tri reda) i

naizmeničnim redovima. Sejana su 4 eksperimentalna hibrida kukuruza (Zea mays L.)

sa različitom dužinom vegetacije (EPH6-FAO 400, EPH2-FAO 500, EPH4-FAO 600 i

EPH11-FAO 700) i sorta soje iz O grupe zrenja ZPS-015 (Glycine hispida Max). Seme

soje je pre setve inokulisano azotofiksinom.

Kukuruz je u svim varijantama sejan u gustini od 35 962 biljke po hektaru, sa

rastojanjem između redova 70 cm, a između biljaka u redu 40 cm. Rastojanje između

redova u usevu soje je takođe iznosilo 70 cm, a gustina u kojoj je soja gajena je iznosila

500.000 biljaka po ha.

Ogled je bio postavljen u okviru dvopoljnog plodoreda kukuruz-pšenica. Posle

žetve pšenice, klasičnim raoničnim plugom je obavljeno plitko zaoravanje strništa na 10

cm dubine. Oranje je obavljeno na dubinu od 25 cm, a predsetvena priprema u proleće-

setvospremačem, 10-15 dana pre setve. Pred osnovnu obradu u jesen, sve varijante

ogleda su đubrene sa mineralnim đubrivom NPK (15:15:15) i to u količini od po 50

kg/ha aktivne materije N, P i K.

Merenje prinosa nadzemne biomase kukuruza i soje u združenim i čistim usevima

obavljeno je direktno na oglednom polju, u tehnološkoj zrelosti useva. Posebno je

meren prinos kukuruza a posebno prinos soje sa elementarne parcele i kasnije obračunat

konačan prinos.


Ispitivanja mnogih autora (Mišković i sar., 1980, Mišković i sar., 1983, Mijatović i

sar., 1983) su pokazala da su prinosi nadzemne biomase veći pri gajenju kasnih i

srednje kasnih hibrida, što je donekle potvrđeno i našim istraživanjima (tabela 1).

Dobijeni prinosi nadzemne biomase kukuruza su značajno viši od prinosa u postrnim

rokovima setve koje su dobili Momirović i sar., 1997., a veoma značajno veći od

prinosa koje ističu Terzić i sar., 2001. Međutim, prinosi su značajno niži od ostvarenih

prinosa u redovnom roku setve koje ističu Dolijanović i sar., 2003.

Združivanje kukuruza i soje u naizmeničnim redovima se pokazao kao povoljniji

prostorni raspored za oba useva, što je saglasno rezultatima koje navode Davis i sar.,

1981. Naime, ostvareni prinosi u ovom prostornom rasporedu su u 2002. godini

značajno a u 2003. godini veoma značajno viši u odnosu na združivanje u trakama.


Tabela 1. Prinos nadzemne biomase kukuruza i soje u čistim i združenim usevima u

tehnološkoj zrelosti (tha-1)

Table 1. Yield of Above Ground Biomass Maize and Soyabean in Monocrops and

Intercrops at Harvest Maturity (tha-1)

Godina

Year

Prostorni

raspored

Intercropping

design

Hibridi kukuruza

Hybrids of Maize

Združeni

usevi

Intercrops

Prinos kompon. Yield component

Kukuruz-Maize Soja-Soyabean

2002.

Trake

Strips

EPH6 i EPH2

EPH4 i EPH11

Prosek-Average

25,14

27,45

26,30

19,52

21,54

20,53

5,62

5,91

5,77

Naizmenični

redovi

alternate rows

EPH6 i EPH2

EPH4 i EPH11

Prosek-Average

27,34

27,94

27,64

21,23

21,87

21,55

6,11

6,07

6,09

Čisti usevi

kukuruza

Maize monocrops

EPH6 i EPH2

EPH4 i EPH11

Prosek-Average

-

-

-

23,37

20,20

21,78

-

-

-

Čist usev soje-Soyabean monocrop - - 23,65

2003.

Trake

Strips

EPH6 i EPH2

EPH4 i EPH11

Prosek-Average

19,88

18,97

19,42

12,74

12,50

12,62

7,14

6,47

6,80

Naizmenični

redovi

alternate rows

EPH6 i EPH2

EPH4 i EPH11

Prosek-Average

23,61

20,95

22,28

14,40

12,98

13,69

9,20

7,98

8,59

Čisti usevi

kukuruza

Maize monocrops

EPH6 i EPH2

EPH4 i EPH11

Prosek-Average

-

-

-

24,01

21,91

22,96

-

-

-

Čist usev soje Soyabean monocrop - - 12,07

LSD kukuruz (Maize) 0,05 0,01 LSD soja (Soyabean) 0,05 0,01

hibridi (hybrids) 1,295 1,775 0,283 0,388

raspored (design) 1,057 1,449 0,231 0,317

interakcija (interaction) 1,831 2,511 0,401 0,549

U združenom usevu kukuruza i soje za kvalitet silaže veoma je važno procentualno

učešće pojedinih useva u ukupnoj masi za siliranje. Iz podataka u tabeli 2 vidi se da je

prosečan prinos nadzemne biomase kukuruza i soje u dvogodišnjem periodu 23,91 t/ha,

od čega je 70,62 % biomase kukuruza i 29,38 % biomase soje. Soja u združenom usevu

bolje podnosi ranostasnije hibride koji imaju niže stablo i manji broj listova, pa je

slabije izražena zasenčenost ovog useva. Navedena konstatacija je razlog većeg udela

soje kod združivanja sa ranostasnijim hibridima. Kada je u pitanju prostorni raspored

useva, važno je istaći da je veći udeo soje ostvaren u naizmeničnim redovima. prosečno

učešće soje u združenom usevu je na nivou vrednosti koje navode Dolijanović i sar.,

2003. (28,95 %), a takođe je približno udelu koje navode Kolarski i sar., 1988 (25%).


Navedeni autori ističu da je za kvalitet silaže najbolji odnos kukuruza i soje 75:25

%, i da se za poboljšanje konzervisanja soje u smeši može dodavati urea sa i bez enzima

ureaze.

Tabela 2. Učešće kukuruza i soje u prinosu nadzemne biomase u tehnološkoj

zrelosti za dve godine istraživanja (%)

Table 2. Maize and soyabean percentage in above ground biomass at harvest

maturity for two years of investigation

Prostorni raspored

Intercropping design

Hibridi kukuruza

Hybrids of Maize

Prinos nadzemne

biomase Above

ground biomass

Učešće u procentima

Participation in %

Kukuruz

Maize

Soja

Soyabean

Trake

Strips

EPH6 i EPH2

EPH4 i EPH11

22,51

23,21

70,86

72,18

29,14

27,82

Prosek - Average 22,86 71,52 28,48

Naizmenični redovi

Alternate rows

EPH6 i EPH2

EPH4 i EPH11

25,48

24,45

69,32

70,12

30,68

29,88

Prosek – Average 24,96 69,72 30,28

Prosek - Average 23,91 70,62 29,38

Čista soja - Soyabean monocrop 17,86 - 100,00

Čist kukuruz -

Maize monocrop

EPH6 i EPH2

EPH4 i EPH11 23,69

21,06

100,00

100,00

-

-

Prosek - Average 22,37 100,00 -

Zaključak

Prinosi nadzemne biomase u tehnološkoj zrelosti bili su signifikantno viši u

združenim u odnosu na čiste useve kukuruza i soje. Prinosi u dve ispitivane godine su se

razlikovali prvenstveno zbog razlika u količini i rasporedu padavina, jer su usevi gajeni

u uslovima prirodnog vodnog režima. Povoljniji meteorološki uslovi ili gajenje uz

navodnjavanje posebno povoljno deluju na prinos kukuruza u združenom i prinos soje u

čistom usevu. Smanjenje prinosa soje u združenom usevu (posebno u povoljnijim

godinama) u odnosu na čist usev je logična posledica poznate činjenice da je soja slabiji

konkurent u zajednici.

Udeo soje u ukupnoj masi za siliranje najviše je zavisio od prostornog rasporeda

biljaka u združenom usevu. Veći procentualni udeo soje je ostvaren u varijantama

združivanja sa kukuruzom u naizmeničnim redovima.


THE INTERCROPPING OF MAIZE AND SOYBEAN - EFFICIENCY

USING OF VOLUMINOUS FOOD IN RUMINANTS DIET


Summary

Biomass productivity of maize and soyabean at different plant design in

Intercropping system was investigated at experimental field of Faculty of Agryculture

'Radmilovac', on chernozem luvic soil type, during 2002. and 2003. The treatments

consisted of intercrops and both monocrops in dry farming water regime. Maize and

soyabean intercrops was formed by replacment series method. This method indicates

that the same number of maize rows should replace with adequate row number of

soyabean. Plant arrangement pattern includes two variants: the strips and alternate rows.

In experiment were included four experimental hybrids of maize from different FAO

groups of maturation (FAO400-EPH6, FAO500-EPH2, FAO600-EPH4 and FAO700-

EPH11) and soyabean ZPS-015 cultivar (0 group of maturation). The effect of two

factors was investigated: plant arrangement pattern and different hybrids of maize on

above-ground biomass yield of maize and soyabean intercropping system.

Yield of above ground biomass in technological maturity stage was highly

significant affected by meteorogical conditions during investigation.

Significantly higher yield occured at intercrops compering to monocrops of maize

and soyabean, at variants with plants in the alternate rows, specially in 2002. At this

variants, biomass was decreased with increasing of vegetation period of maize, but it

was increased at strip rows intercrops. Soyabean intercrops with late matured maize

hybrids gave lower above ground biomass yields.

Intercrops with alternate rows was much suitable in year with low precipitation and

high air temperature.

Key words: maize, soyabean, intercropping, above ground biomass, pattern design

Literatura

1. ANDRIGHETTO, L., G. MOSCA GOZZI, BERZAGHI, P. (1992): Maize-

soyabean intercropping – effect of different variety and sowing density of the

legume on forage yield and silage quality. Journal of Agronomy 168: 354-360.


2. DAVIS, H. C., AMEZQUITA, M. C., MUNOZ, J. E. (1981): Border efects and

optimum plot sizes for climbing beans (Phaseolus vulgaris) and maize in

association and monoculture. Experimental Agriculture 17, 127-135.

3. DINIĆ, B., KOLJAJIĆ, V., ĐORĐEVIĆ, N., LAZAREVIĆ, D., TERZIĆ, D.

(1998): Pogodnost krmnih biljaka za siliranje. Savr. poljoprivreda 48 (1-2), N. Sad,

154-162.

4. DINIĆ, B., TERZIĆ, D., ĐORĐEVIĆ, N., LAZAREVIĆ, D. (1999): Effects of

individual stubble crops share on silage. Book of Proceedings, IX International

Symposium on Forage Conservation, 6 – 8 September, Nitra, Slovak Republic, 146

– 147.

5. DOLIJANOVIĆ, Ž. (2002): Uticaj aditivnog načina združivanja i prihranjivanja na

produktivnost kukuruza i soje, magistarska teza, Poljoprivredni fakultet, pp 132.

Zemun.

6. DOLIJANOVIĆ, Ž., OLJAČA SNEŽANA, KOVAČEVIĆ, D. (2003): Uticaj

aditivnog načina združivanja i prihranjivanja na prinos nadzemne biomase

kukuruza i soje, Arhiv za poljoprivredne nauke, Vol. 64. No 225-226. pp 187-

196.

7. ĐORĐEVIĆ, N., KOLJAJIĆ, V., DINIĆ, B., GRUBIĆ, G. (2000): Postupci

proizvodnje kvalitetne silaže jednogodišnjih leguminoza, Arhiv za poljoprivredne

nauke, Vol. 61, No 213., Beograd, pp. 133 – 138.

8. KOLARSKI D., POPOVIĆ, Ž., KOLJAJIĆ, V., VUČETIĆ, V. (1988): Kvalitet

silaže cele biljke kukuruza i soje sa dodatkom ureje i enzima. Krmiva, Vol. 30, No

11 – 12., Zagreb, 191 – 198.

9. MARTIN, R., SMITH, D., VOLDENG, H. (1990): Intercropping corn and

Soybeans, Sustainable Farming, Canada.

10. MIJATOVIĆ, M., PAVEŠIĆ-POPOVIĆ JASNA, KATIĆ, S. (1983):

Produktivnost nekih hibrida kukuruza za proizvodnju silaže u brdskom području,

Zbornik radova IV. Jugoslovenskog simpozijuma o krmnom bilju, Novi Sad, 74 –

83.

11. MIŠKOVIĆ, B., JOCKOVIĆ, Đ., BELIĆ, B., ERIĆ, P. (1980): Proizvodnja zelene

stočne hrane gajenjem kukuruza i soje u smeši. Savremena poljoprivreda Vol 28,

Br 7-8, N. Sad, 337-348.

12. MIŠKOVIĆ, B., ĐUKIĆ, D., ERIĆ, P. (1983): Proizvodnja krme gajenjem novih

NS-hibrida kukuruza u čistoj setvi i u smeši sa leguminozama, Zbornik radova IV.

Jugoslovenskog simpozijuma o krmnom bilju, Novi Sad. pp. 62 – 73.


13. MOMIROVIĆ, N., KOVAČEVIĆ, D., BOŽIĆ, D. (1997): Uticaj vodnog režima,

sistema obrade zemljišta i primene herbicida na prinos silaže i suvog zrna

kukuruza. Acta herbologica, Vol. 6, Br. 2. 83 – 92.

14. TERZIĆ, D., STOŠIĆ, M., DINIĆ, B., LAZAREVIĆ, D., RADOVIĆ J. (2001):

Produktivnost kukuruza i soje kao združenih useva u postrnoj setvi. Arhiv za

poljoprivredne nauke, Vol. 62, Br. 220, 151 – 158.



KONTAMINACIJA HRANE ZA ŽIVOTINJE TOKSIGENIM

VRSTAMA RODA FUSARIUM I MIKOTOKSINIMA U SRBIJI1

Vesna Krnjaja, Jelena Lević, Zorica Tomić2

Sadržaj: Literaturni podaci ukazuju, kako u svetu, tako i kod nas, da su toksigene

vrste roda Fusarium i njihovi sekundarni metaboliti (mikotoksini) značajni činioci koji

utiču na kvalitet hrane za životinje. Vrste roda Fusarium (F. graminearum, F.

sporotrichioides, F. verticillioides, F. subglutinans, F. tricinctum, F. proliferatum, F.

oxysporum, F. solani, F. equiseti) su u Srbiji često izolovane iz različitih vrsta stočne

hrane, uključujući pojedine komponente (kukuruz, ječam i druga žita), mešavine,

koncentrate, silažu, seno i drugo. Od vrsta gljiva, specifičnih uslova spoljašnje sredine i

načina čuvanja žetvenih ostataka i hrane za životinje zavisi koji i u kojim

koncentracijama će se mikotoksini akumulirati. U Srbiji su najbrojniji podaci o

prisustvu zearalenona (F-2 toksin) i T-2 toksina ili ukupnih trihotecena u hrani za

životinje, znatno manje za diacetoksiscirpenol (DAS) i samo informativno za

deoksinivalenol (DON) i fumonizine. Prisustvo ovih mikotoksina ukazuje na

potencijalni rizik od pojave mikotoksikoza, posebno za mlađe kategorije životinja

(prasad i piliće). Do danas je u Srbiji zabeleženo nekoliko epizootija mikotoksikoza

svinja, jedna epizootija konja i brojni pojedinačni slučajevi pojave simptoma trovanja

svinja i pilića kontaminiranom hranom. Ova pojava može biti većeg intenziteta i obima

u nekim godinama kada su povoljni uslovi za razvoj fuzarioza i produkciju mikotoksina

u polju i tokom čuvanja, od jeseni do proleća naredne godine, ili kada se koriste

uvezene komponente stočne hrane koje su kontaminirane mikotoksinima.

Ključne reči: hrana za životinje, Fusarium spp., mikotoksini, zearalenon,

trihoteceni, fumonizini.

Uvod

Intenzivnu stočarsku proizvodnju uslovljava kvalitetna stočna hrana, koja to može

biti ukoliko nije kontaminirana toksigenim vrstama gljiva i njihovim sekundarnim,

toksičnim metabolitima ili mikotoksinima. Mikotoksine sintetišu različite vrste gljiva u

određenim uslovima spoljne sredine i na različitim biljnim vrstama koje se koriste za

ishranu domaćih životinja.

1 Pregledni rad - Review paper 2 Mr Vesna Krnjaja, istraživač-saradnik; dr Zorica Tomić, naučni savetnik; Institut za stočarstvo, Beograd-

Zemun, Dr Jelena Lević, naučni savetnik, Institut za kukuruz “Zemun Polje”, Beograd-Zemun

Vesna Krnjaja, Jelena Lević, Zorica Tomić 282

Gljive roda Fusarium pripadaju jednoj od najznačajnijih grupa toksigenih

mikroorganizama koja je široko rasprostranjena, raznovrsna, fitopatogena, prisutna na

svim delovima biljaka pre žetve i na žetvenim ostacima tokom skladištenja, sposobna da

proizvodi mnogobrojne toksične metabolite (fuzariotoksine) koji mogu delovati na

reprodukciju domaćih životinja i oboljenja životinja.

Zbog malog iskustva istraživača u identifikaciji vrsta iz roda Fusarium, u literaturi

se često navodi samo rod, ali ne i vrste, koje su izolovane iz žetvenog ili uskladištenog

proizvoda. Na osnovu takvih rezultata teško je proceniti o rasprostranjenosti

potencijalno toksikološki značajnih vrsta ovoga roda gljiva, kako na pojedinim biljnim

vrstama, tako i na pojedinim područjima. Poteškoće u identifikaciji Fusarium vrsta

proizilaze iz činjenice da unutar roda postoji velika varijabilnost morfoloških, bioloških,

fizioloških karakteristika, uključujući i virulentnost. Zbog te varijabilnosti postoje

različiti tipovi klasifikacije predstavnika roda Fusarium koje priznaju različit broj vrsta,

npr. Snyder i Hansen (1940, 1945) samo 9, dok Booth (1971) čak 50 varijeteta i vrsta.

Jedan od relativno jednostavnih i savremenijih koncepata predstavljaju klasifikacije

Nelsona i sar. (1983) i Burgessa i sar. (1994) koje se najčešće koriste u determinaciji

vrsta zbog svoje pogodnosti i opšte prihvaćenosti.

Toksigene gljive mogu da se podele u dve osnovne grupe. Prva obuhvata

mikopopulacije u polju koje zaražavaju biljke i proizvode mikotoksine pre žetve. U

drugu spadaju gljive koje postaju problem posle žetve, tzv. mikopopulacije u

skladištima, mada se u većini slučajeva radi o istim vrstama gljiva u obe grupe. Gljive iz

rodova Fusarium, Alternaria i Cladosporium su većinom aktivne u polju, dok su

osnovne, glavne skladišne gljive Penicillium i Aspergillus spp. (Scudamore, 1993). Iako

rodovi gljiva Alternaria i Fusarium proizvode veći broj mikotoksina, znatno veći

problem, kako u svetu, tako i u Srbiji predstavljaju toksični metaboliti Fusarium vrsta

(Bočarov-Stančić, 1996).

Veliki broj poljoprivrednih kultura može biti kontaminiran fuzariotoksinima, na

primer, žitarice, voće, trave, povrće i dr. Fusarium spp. su generalno izdvojene kao

gljive koje su sposobne da proizvode širok spektar mikotoksina. Sojevi jedne Fusarium

vrste izolovani iz različitih geografskih lokaliteta, međutim, ne moraju da proizvode isti

spektar mikotoksina (Stevenson, 1997).

Do danas je identifikovano preko 300 različitih mikotoksina, od kojih se samo 7%

pojavljuju u prirodi (Bottalico, 1998), a od toga posebno su značajni zearalenon, T-2

toksin, deoksinivalenol i fumonizini (Marasas, 2000). Zearalenon (ZEA) ili F-2 toksin

je poznat širom sveta kao mikotoksin koji prouzrokuje estrogeni sindrom

(estrogenizam) kod svinja. Pojavu zearalenona u prirodi uslovljavaju visoka vlažnost

vazduha i niske temperature. Od derivata zearalenona od posebnog značaja su alfa- i

beta-zearalenol. Zearalenon prvenstveno proizvodi vrsta F. graminearum Schwabe koja

prouzrokuje trulež korena, stabla i klipa/zrna kukuruza. U znatno manjim količinama,

zearalenon mogu proizvoditi i F. semitectum Berk & Rav., F. oxysporum Schlecht, F.

verticillioides (Sacc.) Nirenberg (G. fujikuroi (Sawada) Wollenw.), F. subglutinans

(Wollenw. & Reinking) Nelson, Toussoun & Marasas, F. solani (Mart.) Appel &

Wollenw. Emend. Snyder & Hansen i dr. (Meronuck i Concibido, 1996).

Trihoteceni su grupa više od 150 različitih, ali strukturno sličnih jedinjenja koji

inhibiraju sintezu proteina kod eukariota, prouzrokujući oboljenja kod ljudi i životinja.

Podeljeni su u četiri grupe: A, B, C i D (Ueno, 1983). Trihotecene proizvode razne vrste

gljiva koje pripadaju različitim rodovima, kao što su: Trichothecium, Stachybotrys,

Kontaminacija hrane za životinje toksigenim vrstama roda fusarium i mikotoksinima u Srbiji 283

Myrothecium, Cephalosporium, Trichoderma, Penicillium, Fusarium i drugi. Međutim,

najviše trihotecena izolovano je iz kultura gljiva roda Fusarium. Prvi trihotecen je

izolovan 1848. godine iz kulture gljive Trichothecium roseum (Persoon) Link ex S.F.

Gray, od koje potiče ime ove grupe mikotoksina. T-2 toksin i diacetoksiscirpenol (DAS)

iz grupe A i deoksinivalenol (vomitoksin, DON) iz grupe B najčešće su izolovani i

identifikovani trihoteceni u poljoprivrednim proizvodima kontaminiranim sa Fusarium

vrstama. Niske temperature, visoka vlaga i vlažnost vazduha doprinose povećanju

proizvodnje toksina. Trihoteceni slabe imuni sistem kod sisara, tako što preko imunih

ćelija modifikuju imune odgovore i dovode do oštećenja drugih tkiva (Meronuck i

Concibido, 1996). Pojedinačno ili u kombinaciji, trihoteceni su odgovorni za bolesti

stoke (fuzariotoksikoze), septičnu anginu (ATA) kod ljudi i druge poremećaje. Za

prouzrokovanje tih bolesti najčešće se smatraju DAS i T-2 toksin (Joffe, 1974).

Preko 20 vrsta roda Fusarium, koje su agresivni patogeni i imaju širok krug

domaćina, opisano je da su producenti trihotecena. Među njima vrste F.

sporotrichioides Sherb. i F. poae (Peck.) Wollenw. najčešće proizvode T-2 toksin i

DAS, dok vrste F. crookwellense Burgess, Nelson & Toussoun, F. culmorum (W. G.

Smith) Sacc., F. graminearum i F. sambucinum Fuckel najčešće proizvode DAS i DON

(Meronuck i Concibido, 1996).

Fumonizini su grupa strukturno srodnih mikotoksina koji su prvi put izolovani iz

kultura F. verticillioides (=F. moniliforme Sheldon), jedne od najčešćih vrsta gljiva koja

kontaminira kukuruz. Druge vrste roda Fusarium koje proizvode ove mikotoksine su F.

proliferatum (Matsushima) Nirenberg, F. anthophilum (A. Braun) Wollenw., F.

dlamini, F. napiforme i F. nygamai Burgess & Trimboli (Thiel i sar., 1991, Nelson i

sar., 1992, loc. cit. Katta i sar., 1997). Fumonizini su grupisani u četiri serije: A, B, C i

P. Najrasprostranjeniji i direktno povezani sa patogenim efektima su fumonizini B (FB1,

FB2, FB3, FB4) i A serije (FA, FA1 i FA2) (Meronuck i Concibido, 1996). Istraživanja su

pokazala da je manje od 1 mg/kg telesne mase dnevno dovoljno da prouzrokuje toksični

efekat kod različitih vrsta životinja, dok je za ljude maksimalno dozvoljena količina za

dnevni unos FB1 ispod 1 µg/kg telesne mase (Petersen i Thorup, 2001, loc. cit. Đilas i

sar., 2003).

S obzirom na činjenicu da će se nastaviti i rasti interesovanje za fuzariotoksine i u

trećem milenijumu (Marasas, 2000), posebno u komercijalnoj hrani na bazi žitarica u

ovom radu dat je pregled toksigenih vrsta roda Fusarium i njihovih mikotoksina koji su

izolovani iz hrane životinja i pojave najvažnijih fuzariotoksikoza u Republici Srbiji.

Toksigene Fusarium vrste izolovane iz stočne hrane

Tokom osamdesetih godina prema Muntañola-Cvetković i sar. (1982) u našoj

zemlji opisano je 27 vrsta i 17 varijeteta ili specijalizovanih formi roda Fusarium,

izolovanih iz obolelog biljnog materijala, uskladištenih namirnica, vode i dr. Kod

kukuruza su najčešće izolovane vrste F. verticillioides, F. subglutinans, F. oxysporum i

F. graminearum, čiji intenzitet varira zavisno od područja. One su poznate kao

potencijalni producenti različitih mikotoksina od kojih se najviše proučavaju oni sa

estrogenim i oni sa karcinogenim dejstvom. Sledeće po zastupljenosti su F. avenaceum

(Fr.) Sacc. i F. culmorum, a F. solani i F. equiseti (Corda) Sacc. su ređe utvrđene, ali i

one zaslužuju pažnju zbog mogućnosti da proizvedu trihotecene. O prisustvu F. poae,


F. tricinctum (Corda) Sacc. i F. sporotrichioides u Srbiji nema mnogo dokaza, mada su

te vrste rasprostranjene u drugim evropskim zemljama (Muntañola-Cvetković i sar.,

1982). Poznato je da su usevi koji čine 2/3 ukupne proizvodnje žitarica u svetu,

kukuruz, pšenica i ječam, posebno podložni fuzariozama koje prouzrokuju Fusarium

vrste. To potvrđuju i istraživanja urađena kod nas, prema kojima su do sada citirane 24

vrste gljiva iz roda Fusarium na žitaricama u Srbiji (Bočarov-Stančić i sar., 2000).

U Srbiji su vrste roda Fusarium najčešći prouzrokovači bolesti kukuruza i strnih

žita, koje često rezultira u smanjenju prinosa, pogoršanju tehnoloških kvaliteta i

kontaminacije proizvoda mikotoksinima (Balaž i sar., 1997). Vrsta F. graminearum je

najznačajniji patogen, kako pšenice, tako i kukuruza (Bagi i sar., 2000; Lević i sar.,

2001). Iz zrna i semena kukuruza izolovano je oko 30 različitih vrsta roda Fusarium,

osim F. graminearum često su izolovane F. verticillioides, F. subglutinans i F.

oxysporum, a poslednjih godina i F. proliferatum (Lević i sar., 2001).

Vlažnost i temperatura su najznačajniji činioci za razvoj toksigenih vrsta, kako u

polju tako i tokom čuvanja žetvenih proizvoda. Padavine u vreme cvetanja strnih žita i

padavine prvih 10-16 dana (>60 mm) nakon svilanja kukuruza, uz pad temperatura, kao

i kombinacija vlažnog perioda i grada kasno u sezoni kukuruza, pogoduju razvoju F.

graminearum s posledicom stvaranja jednog ili više mikotoksina (zearalenona i

deoksinivalenola). Sinteza ovih mikotoksina se nastavlja i posle berbe, ukoliko su

prisutne niže temperature (0º i do 25ºC), a vlaga zrna viša od 17% (Lević i sar., 2004).

S druge strane, topla i suva leta pogoduju razvoju F. verticillioides na klipu

kukuruza i biosintezi fumonizina, koja započinje s formiranjem zrna, a dostiže

maksimum pri 42% vlage zrna (Warfield i Gilchrist, 1999). Oštećenja od kukuruznog

plamenca, takođe, uslovljavaju u našim uslovima za 55-69% veći intenzitet pojave F.

verticillioides (Lević i sar., 1990, 1993a, 1995).

U većini slučajeva iz obolelih biljaka lucerke, iz okoline Zemuna, Krnjaja i

Ivanović (2001) izolovali su vrste roda Fusarium. Toksigene vrste F. oxysporum, F.

solani, F. equiseti, F. proliferatum, F. avenaceum, F. tricinctum, F. sporotrichioides i

F. graminearum su determinisali Krnjaja i sar. (2002a, 2004c) nakon izolacije patogena

iz obolelih biljaka lucerke poreklom iz četiri različita lokaliteta u Srbiji. Iz semena šest

sorti lucerke i tri sorte crvene deteline izolovane su, takođe, u visokom i relativno

visokom procentu, sledeće toksigene vrste roda Fusarium: F. verticillioides, F.

proliferatum, F. oxysporum, F. solani i F. subglutinans (Krnjaja i sar., 2002b, 2003a,

2003b, 2004a, 2004b). Poznato je da kontaminirano seme može biti izvor daljeg širenja

patogena u vegetativne delove biljke, pa se mora posvetiti posebna pažnja zdravstvenom

stanju semena prilikom zasnivanja useva.

U ishrani životinja, pre svega svinja, pored žitarica od manjeg su značaja i različite

vrste voća, šljive, jabuke i dr. Često u selima u Srbiji nije neuobičajeno da se ograđeni

šljivici u toku berbe koriste za tov svinja. Babović i sar. (1997) i Jakovljević i sar.

(1998) ukazuju na značaj gljiva iz toksigenih rodova Penicillium, Mucor, Alternaria i

Fusarium kao prouzrokovača truleži plodova jabučastog voća u uslovima skladišta.

Među gljivama roda Fusarium, vrste F. avenaceum i F. lactis Pirotta su najčešći

prouzrokovači truleži plodova jabučastog voća (Jakovljević i sar., 1998).


Najznačajniji fuzariotoksini izolovani iz stočne hrane

Zearalenon (ZEA) je jedan od najznačajnijih prouzrokovača mikotoksikoza

domaćih životinja u Srbiji i spada među najčešće kontaminente krmnih smeša i njihovih

komponenti (Bočarov-Stančić i sar., 1995). Ispitivanjem kontaminacije stočne hrane,

korišćene za ishranu muzne stoke, gljivama, s posebnim osvrtom na pojavu Fusarium

vrsta i zearalenon (F-2 toksin), u toku jedne godine, Škrinjar i sar. (1992) su ustanovili

da je između 85 i 97% stočne hrane bilo u toku godine kontaminirano gljivama. Prema

ovim autorima Fusarium vrste pojavljivale su se tokom cele godine. Najveći broj

uzoraka (37%) bio je kontaminiran Fusarium vrstama zimi, a najmanji (12%) u

jesenjem periodu. Iz tih uzoraka izolovane su sledeće vrste gljiva, poznate po sintezi F-2

toksina: F. graminearum, F. subglutinans, F. oxysporum, F. semitectum i F. tricinctum.

Najučestalija vrsta među njima, bila je F. oxysporum. F-2 toksin ustanovljen je u

različitim vrstama stočne hrane. Najčešće je izolovan iz sena, i to u jesenjem periodu

(Škrinjar i sar., 1992). Kordić i sar. (1990) su ustanovili u uzorcima krmnih smeša za

nazimice, suprasne i dojne krmače sa dve svinjogojske farme 35,0% uzoraka sa

zearalenonom čija se količina kretala od 0,2 do 1,1 mg/kg. U čistim hibridima kukuruza

požnjevenim 1991. godine utvrđeno je 0,05-0,07 mg/kg ZEA u uzorcima iz različitih

lokaliteta u Srbiji (Lević i sar., 1993b).

Bočarov-Stančić i Protić (1992) su utvrdile prisustvo zearalenona (0,1-7,5 mg/kg)

kod 36,4%, a T-2 toksina (0,15-1,1 mg/kg) kod čak 50% uzoraka krmnih smeša i

njihovih komponenti (lucerka, sojina i suncokretova sačma i dr.) analiziranih tokom

1991. godine. Samo manji procenat, tj. 18,2% uzoraka u kojima je detektovan T-2

toksin je sadržalo u količini većoj od 0,6 mg/kg, što je preko maksimalno dozvoljene

koncentracije prema važećim zakonskim propisima (Sl. list SFRJ, 1990). Iz tog razloga,

autori navode da bi bilo neophodno pokloniti više pažnje ovim mikotoksinima, kao i

drugim trihotecenima, posebno diacetoksiscirpenolu, koji se po pravilu pojavljuje

zajedno sa T-2 toksinom ili deoksinivalenolu koji se pojavljuje zajedno sa

zearalenonom. Očigledno je da Fusarium vrste predstavljaju znatan problem u

godinama kada su povoljni ekološki uslovi za njihov razvoj. Slični rezultati su dobijeni i

tokom 1992. i 1993. godine, kada je mikotoksikološka neispravnost ispitanih uzoraka

uglavnom bila posledica povećanih koncentracija sekundarnih metabolita Fusarium spp.

(Bočarov-Stančić i sar., 1995).

U 1998. godini, a posebno 1999. godini, bile se velike ukupne količine padavina u

vegetacionom periodu, kao i povećan broj kišnih dana. Dati vremenski uslovi su

pogodovali povećanom intenzitetu napada Fusarium vrsta, u prvom redu F.

graminearum, i imali su za posledicu biosintezu zearalenona još pre žetve žitarica, tako

da naknadnim sušenjem nije bilo moguće eliminisati ovaj termostabilni mikotoksin iz

supstrata. Mikotoksikološkim ispitivanjem krmnih smeša u 1999. godini ustanovljeno je

prisustvo ZEA kod preko 70% uzoraka u koncentracijama i do 12,8 mg/kg. Iste godine

zabeleženo je i značajno prisustvo T-2 toksina koji je konstatovan u 45,1% uzoraka, i to

u prosečnim koncentracijama od 0,84 mg/kg (Bočarov-Stančić i sar., 2000).

Mikotoksikološkim analizama uzoraka sojine i suncokretove sačme u periodu od

1991.-2000. godine utvrđena je najčešća kontaminacija fuzariotoksinima kao što su

zearalenon (38,5 i 58,3%) i trihoteceni: DAS (15,4 i 12,5%) i T-2 toksin (15,4 i 50%)


(Bočarov-Stančić i sar., 2001b). Ispitivanjem ispravnosti 123 uzorka krmnih smeša i

njihovih komponenti tokom 2002. godine u Vojvodini, najznačajniji kontaminenti

stočne hrane su bili fuzariotoksini; zearalenon je konstatovan kod 77,9% uzoraka, DAS

kod 75,4%, a T-2 toksin kod 53,3% (Bočarov-Stančić i sar., 2001a).

Prema Šeferu i sar. (1998) u smešama za ishranu mladih životinja (živina) 37%

ispitanih uzoraka sadržalo je nedozvoljen broj gljiva, dok je u smešama za odrasle

životinje 10% ispitivanih uzoraka sadržalo nedozvoljen broj gljiva. Među

determinisanim gljivama Fusarium vrste su bile zastupljene sa 15,6% (Šefer i sar.,

1998). Prema Mašiću i sar. (2002) u smešama za ishranu mladih životinja (svinja) 43,5-

48,1% ispitivanih uzoraka je sadržalo nedozvoljen broj gljiva, dok je u smešama za

odrasle životinje 14,1-17,2% ispitivanih uzoraka sadržalo nedozvoljen broj gljiva. Među

determinisanim gljivama Fusarium vrste su bile zastupljene sa 43,5% (Mašić i sar.,

2002).

U Srbiji postoje malobrojni podaci o utvrđenim fumonizinima, a i njihova

maksimalno dozvoljena količina nije propisana. Prema Đilasu i sar. (2003) prisustvo

FB1 je u ispitanim uzorcima kukuruza i sojine sačme sa našeg tržišta u znatno nižim

koncentracijama od predloženih maksimalno propisanih. Utvrđeni sadržaj FB1 je

iznosio 0,045-0,070 mg/kg u uzorcima kukuruza, odnosno 0,45 mg/kg u sojinoj sačmi.

Prisustvo FB2 nije utvrđeno u ispitanim uzorcima. Ovi preliminarni rezultati ukazuju da

je sadržaj fumonizina kod nas ispod maksimalno dozvoljene količine (Đilas i sar.,

2003).

Fuzariotoksikoze

Među domaćim životinjama, svinje su najosetljivije prema ZEA. Kod svinja koje

su konzumirale hranu kontaminiranu sa ZEA nastaju promene u genitalnom sistemu.

Simptomi na genitalijama se manifestuju u vidu uvećavanja, oticanja i uvijanja materice

i atrofije jajnika, dok kod mužjaka dolazi do atrofije i hipoplazije testisa. Zearalenon

toksikoza kod svinja prouzrokuje poremećaje u reprodukciji (manji broj prasadi, veći

broj mrtve i slabije prasadi, sterilitet) (Mašić i sar., 2000).

Spontane zearalenon toksikoze su opisane i kod goveda i ovaca sa simptomima

otoka vimena, vulvovaginitisa, proliva, promenjenim mlekom, slabijim kvalitetom

spermatozoida, ranim abortusom, poremećajem oplodnje, produženim estrusom


Živina je neobično otporna prema zearalenonu. Tek količine ZEA veće od nekoliko

stotina mg/kg stočne hrane izazivaju degeneraciju semenog epitela, apatiju, gubitak

telesne mase, bolno kretanje, smanjenje nosivosti kod kokoši, odnosno usporen tov


Poznato je da trihoteceni imaju veliki afinitet prema ćelijskoj membrani.

Citotoksični efekti nisu izazvani direktnim dejstvom na ćelijsku membranu, već

reakcijom slobodnih radikala koji sadrže kiseonik, dovodeći do peroksidacije viših

nezasićenih kiselina u membrani. Ovim se remeti struktura i funkcionalna uloga ćelijske

membrane, a nastali produkti inhibiraju različite enzimske reakcije, sintezu DNK i

proteina, a reaguju i sa tiolima (Sinovec, 2000a).

Najčešći, a za veterinarsku medicinu najvažniji, mikotoksin ove grupe je T-2 toksin

koji ima najizraženije citotoksično dejstvo (Sinovec i sar., 1995; Sinovec, 2000a).


Citotoksini oštećuju epitelne ćelije kože, kao i sluznica digestivnog trakta i endotel

krvnih sudova prouzrokujući nekroze i krvarenja (Sinovec, 2000b). T-2 toksin deluje

kontaktom sa tkivima i prouzrokuje nekrozu sluzokože usta, organa za varenje i kože.

Nekrotične lezije u usnoj šupljini su česte i jedini su znak toksikoze kod živine.

Smanjuje funkciju koštane srži i deluje imunosupresivno (Rajić, 2000). S obzirom da je

T-2 toksin kontaktni otrov (Sinovec i sar., 1995), na koži se javlja iritacija, inflamacija i

deskvamacija epitela, a intenzitet promena je proporcionalan količini T-2 toksina što se

koristi u dijagnostici (kožne probe) (Sinovec, 2000a).

Jedan od primarnih efekata T-2 toksina je slabljenje imuniteta i otpornosti

organizma (Sinovec i sar., 1995). T-2 toksin ima izražen negativan efekat na imuni

sistem koji se manifestuje smanjenom otpornošću brojlera na salmonelozu, a toksični

efekat je izražen i smanjenjem proliferacije limfocita stimulisanih fitohemaglutinom i

lipopolisaharidom. Takođe, T-2 toksin remeti odbrambenu ulogu mukoze creva čime je

omogućen prodor bakterija i pojava sekundarnih infekcija (Sinovec, 2000a).

Fumonizini pripadaju neuro- i hepatotoksinima. Kao neurotoksini prouzrokuju

oštećenja nervnog sistema i krvarenja u mozgu. Leukoencefalomalacija (LEM) kod

konja je neurotoksično oboljenje prouzrokovano fumonizinima. Bolest se manifestuje

nervnim poremećajima i poremećajima lokomotornog sistema i to mišićnim tremorom i

ataksijom, besciljnim kretanjem i teturanjem, poremećajem gutanja, paralizom donje

usne, nemogućnošću ustajanja i brzim nastupom smrti. Kao hepatotoksini fumonizini

oštećuju morfološku i funkcionalnu strukturu ćelija jetre i stimulišu razvoj karcinoma

jetre. Fumonizini su se pokazali kao kancerogeni u laboratorijskim testovima na

pacovima i povezani su sa edemom pluća kod svinja i kancerom jednjaka kod ljudi

(Sinovec, 2000b).

Zaključak

Praćenje pojava toksigenih vrsta gljiva i utvrđivanje mikotoksina u hrani za

životinje od posebne je važnosti za stočarstvo Srbije, iz sledećih razloga:

1. U agroekološkim uslovima Srbije, svake godine je utvrđena pojava potencijalno

toksigenih vrsta gljiva (F. graminearum, F. verticillioides, F. subglutinans, F.

proliferatum, F. oxysporum, F. tricinctum i/ili druge Fusarium vrste) na žitaricama koje

su osnovne komponente hrane za životinje i prirodna pojava pojedinih vrsta

mikotoksina (zearalenon, trihoteceni i fumonizini), a nekih godina i epizootije

mikotoksikoza (estrogenizam).

2. Posledice zaraženog i kontaminiranog zrna su smanjena biljna proizvodnja,

prirast životinja i tehnološka vrednost, kao i potencijalna opasnost po zdravlje ljudi.

Proizvođačima žita se preporučuju preventivne mere za redukciju pojave

potencijalno toksigenih vrsta gljiva i njihovih sekundarnih metabolita, kao što je:

a) Gajenje otpornih i ranijih genotipova, optimalne agrotehničke mere, zdravstvena

kontrola semena, berba u punoj zrelosti, odvajanje zrna s patološkim promenama i česti

pregled uskladištenog žita tokom zime i ranog proleća;

b) U industrijskoj proizvodnji domaćih životinja preporučuje se korišćenje

preparata za adsorpciju već sintetisanih mikotoksina u žitaricama (Min-a-zel Plus u

preventivnim koncentracijama 0,2% ili 0,4%), u slučaju detekcije većih koncentracija

mikotoksina u žitima ili krmnim smešama.


CONTAMINATION OF ANIMAL FEEDS BY TOXIGENIC SPECIES

OF GENUS FUSARIUM AND MYCOTOXINS IN SERBIA


Summary

Literatures data indicate that toxigenic species of genus Fusarium and their

secondary metabolites (mycotoxins) are significant factors that influence the quality of

feedstuffs, in the world as well as on the territory of Serbia. The species in genus

Fusarium (F. graminearum, F. sporotrichioides, F. verticillioides, F. subglutinans, F.

tricinctum, F. proliferatum, F. oxysporum, F. solani, F. equiseti) are often isolated from

different kinds of animal feeds, including mixtures, concentrates, silage, hay and

similar. From species of fungi, specific external conditions and the way of storing

harvest remains and animal feeds depends which and in what concentrations

mycotoxins accumulate. In Serbia, the greatest number of data refers to the presence of

zearalenone (F-2 toxin) and T-2 toxin or total trichotecens in animal feeds, while less

data can be found on diacetoxiscirpenol (DAS) and only few on deoxinivalenol (DON)

and fumonisins. The presence of these mycotoxins indicates the potential risk of the

incidence of mycotoxicoses, especially in juvenile categories of animals (piglets and

chicks). Until today in Serbia, few cases of porcine epizootic mycotoxicoses have been

registered, only one equine epizootic and numerous single cases with symptoms of

poisoning pigs and chicks by contaminated feeds. This phenomenon can be

characterized by greater intensity and circumference in years when there are favourable

conditions for development both of fusariosis and production of mycotoxins in fields

and during storage, from the autumn to the next spring, or when imported components

of animal feeds contaminated by mycotoxins are used.

Key words: animal feeds, Fusarium spp., mycotoxins, zearalenone, trichotecens,

fumonisins.

Literatura

1. BABOVIĆ M., JAKOVLJEVIĆ D., KRNJAJA V. (1997): Botrytis cinerea

prouzrokovač truleži uskladištenih plodova jabuke. Treće jugoslovensko

savetovanje o zaštiti bilja, Zlatibor, 01.-06. 12. 1997. godine. Zbornik rezimea, 100.

2. BAGI F., BALAŽ F., ŠKRINJAR M. (2000): Količina mikotoksina zearalenona u

zrnima pšenice od izolata Fusarium graminearum različite patogenosti. XI

jugoslovenski simpozijum o zaštiti bilja, Zlatibor, 4.-9. decembar, 2000. godine.

Zbornik rezimea, 31.

3. BALAŽ F., ŠKRINJAR M., DOPUĐA M. (1997): Fuzariozna oboljenja žita

(rasprostranjenost, štetnost i mere zaštite). III jugoslovensko savetovanje o zaštiti

bilja, Zlatibor, 1.-6. 12. 1997. godine. Zbornik rezimea, 15.


4. BOČAROV-STANČIĆ A. (1996): Učestalost Fusarium spp. i njihovih

mikotoksina u pšeničnom zrnu. U monografiji “Proizvodnja i prerada žita i

brašna”. Tehnološki fakultet, Zavod za tehnologiju žita i brašna, Novi Sad, 131-

142.

5. BOČAROV-STANČIĆ A., ADAMOVIĆ M., MILOVAC M., TOMAŠEVIĆ-

ČANOVIĆ M., DAKOVIĆ A. (2001a): Pregled prisustva mikotoksina u Vojvodini

2002. godine. Agroznanje 1, 1-6.

6. BOČAROV-STANČIĆ A., KRPUČIN Ž., NEŠIĆ S. (2001b): Prirodno prisustvo

mikotoksina u sirovinama, finalnim i nusproizvodima industrije ulja. 42.

Savetovanje Proizvodnja i prerada uljarica, Herceg Novi, 03.-08. 06. 2001. godine,

365-370.

7. BOČAROV-STANČIĆ A., LACO D., TOMAŠEVIĆ-ČANOVIĆ M.,

ADAMOVIĆ M., DAKOVIĆ A. (2003): Toksigenost izolata Fusarium spp. sa zrna

pšenice kontaminiranog zearalenonom. X Simpozijum Tehnologije hrane za

životinje, “Bezbednost i kvalitet”, Vrnjačka Banja, 19.-23. oktobra, 2003. godine,

299-305.

8. BOČAROV-STANČIĆ A., PROTIĆ N. (1992): Ispitivanje mikrobiološke i

mikotoksikološke kontaminacije krmnih smeša i njihovih komponenti u 1991.

godini. V Simpozijum Tehnologija stočne hrane, Divčibare, 1.-3. april, 1992, 198-

209.

9. BOČAROV-STANČIĆ A., PROTIĆ N., ŽIVKOVIĆ B. (1995): Pregled

mikrobioloških i mikotoksikoloških istraživanja stočne hrane tokom 1992. i 1993.

godine u Vojvodini. Biotehnologija u stočarstvu, 11 (1-2), 63-68.

10. BOČAROV-STANČIĆ A., ŠKRINJAR M., MAŠIĆ Z. (2000): Prirodno prisustvo

Fusarium vrsta i fuzariotoksina kod žitarica i krmnih smeša poreklom iz

Jugoslavije. 12. Savetovanje veterinara Srbije, Vrnjačka Banja, 12.-15. 09. 2000.

godine. Zbornik radova i kratkih sadržaja, 78-84.

11. BOOTH C. (1971): The genus Fusarium. Commonwealth Mycological Institute,

Kew, Surrey, England, pp. 237.

12. BOTTALICO A. (1998): Fusarium diseases of cereals: Species complex and

related mycotoxin profiles, in Europe. Journal of Plant Pathology 80: 85-103.

13. BURGESS L. W., SUMMERELL B.A., BULLOCK S., GOTT K.P.,

BACKHOUSE D. (1994): Laboratory Manual for Fusarium Research. Fusarium

Research Laboratory, Department of Crop Sciences, University of Sydney and

Royal Botanic Gardens, Sydney, pp. 133.

14. ĐILAS S., ABRAMOVIĆ B., MAŠIĆ Z. (2003): Rasprostranjenost fumonizina i

metode njihovog određivanja. 15. Savetovanje veterinara Srbije, Zlatibor, 9.-13.

septembar, 2003. godine. Zbornik radova i kratkih sadržaja, 109-118.

15. JAKOVLJEVIĆ D., BABOVIĆ M., KRNJAJA V. (1998): Uzročnici propadanja

plodova jabučastog voća u uslovima skladišta. XII savetovanje agronoma,

veterinara i tehnologa, Arandjelovac, 1998. godine. Zbornik naučnih radova, 4,

261-272.

16. KATTA S. K., CAGAMPANG A. E., JACKSON L. S., BULLERMAN L. B.

(1997): Distribution of Fusarium molds and fumonisins in dry-milled corn

fractions. Cereal Chemistry 74 (6), 858-863.

17. KORDIĆ B., SIMIĆ M., LAZAREVIĆ D. (1990): Uticaj niskih doza mikotoksina

zearalenona na reproduktivna svojstva svinja. Veterinarski glasnik 44 (2), 151-155.


18. KRNJAJA V., IVANOVIĆ M. (2001): Trulež korena i korenovog vrata lucerke.

Peto jugoslovensko savetovanje o zaštiti bilja, Zlatibor, 3.-8. decembar, 2001.

godine. Zbornik rezimea, 58.

19. KRNJAJA V., LEVIĆ J., IVANOVIĆ M., TOMIĆ Z. (2002a): Fusarium species

causing alfalfa crown and root rot in Serbia. 7th European Seminar on Fusaium-

Mycotoxins, Taxonomy and Pathogenicity and WG-4 Cost 835 Action Workshop

(Mycotoxins in cereals). Book of Abstracts. Poznan, Poland, 4.-7. September 2002,

pp. 99.

20. KRNJAJA V., LEVIĆ J., IVANOVIĆ M., TOMIĆ Z. (2002b): Mikobiota semena

lucerke i crvene deteline. XII jugoslovenski simpozijum o zaštiti bilja, Zlatibor,

25.-29. novembar, 2002. godine. Zbornik rezimea, pp. 50.

21. KRNJAJA V., LEVIĆ J., IVANOVIĆ M., TOMIĆ Z. (2003a): Fusarium species

associated with seeds of alfalfa cultivars. «Biodiversity and genetic resources as the

bases for future breeding», 25th Eucarpia Fodder Crops and Amenity Grasses

Section Meeting and 15th Eucarpia Medicago spp. Group Meeting. Book of

Abstracts. Brno, Czech Republic, September 1-4, 2003, pp. 79.

22. KRNJAJA V., LEVIĆ J., IVANOVIĆ M., TOMIĆ Z. (2003b): Fusarium species

associated with seeds of alfalfa cultivars. Czech Journal of Genetics and Plant

Breeding, 39, Special Issue, 275-278.

23. KRNJAJA V., LEVIĆ J., IVANOVIĆ M., TOMIĆ Z. (2004a): Učestalost

Fusarium vrsta na semenu crvene deteline. Biotehnologija u stočarstvu,

“Savremeni trendovi u stočarstvu“. Sedmi Međunarodni Simpozijum. Beograd,

Srbija i Crna Gora, 30. septembar-3. oktobar, 2003. godine, Vol. 19 (5-6), Apstrakt,

503.

24. KRNJAJA V., LEVIĆ J., IVANOVIĆ M., TOMIĆ Z. (2004b): Incidence of

Fusarium species on red clover seed. Biotehnologija u stočarstvu 20 (1-2), 101-

107.

25. KRNJAJA V., TOMIĆ Z., LEVIĆ J., IVANOVIĆ M. (2004c): Otpornost nekih

sorti lucerke (Medicago sativa L.) prema gljivama roda Fusarium Link ex Fr. Acta

agriculturae Serbica (X Simpozijum o krmnom bilju, “Krmno bilje kao osnova za

unapređenje stočarstva”, Čačak, Srbija i Crna Gora, 26.-28. maj, 2004. godine),

Vol. IX, 17, 443-449 (vanredni broj).

26. LEVIĆ J., IVANOVIĆ D., PENČIĆ V., KAITOVIĆ Ž., BAČA F. (1990): Trulež

kukuruza u zavisnosti od otpornosti genotipa i oštećenja od kukuruznog plamenca.

Glasnik zaštite bilja (9-10), 321.

27. LEVIĆ J., IVANOVIĆ D., PENČIĆ V., BAČA F. (1993a): Effects of Fusarium

spp. and Ostrinia nubilalis Hbn. association on maize hybrids. Programme and

abstracts, XVIth Conference on Breeding and molecular biology:

Accomplishments and future promises. Bergamo, Italy, June 6-9, 1993.

28. LEVIĆ J., PENČIĆ V., IVANOVIĆ D., BOČAROV-STANČIĆ A. (1993b): Maize

ear and associated fungi in field and crib environment. Archives for Biology

Sciences 45, 37-44.

29. LEVIĆ J., PENČIĆ V., IVANOVIĆ D., BAČA F., STEFANOVIĆ L. (1995):

Otpornost kukuruza prema bolestima, štetočinama i delovanju herbicida.

Simpozijum sa međunarodnim učešćem, “Oplemenjivanje, proizvodnja i

iskorišćavanje kukuruza”-50 godina Instituta za kukuruz Zemun Polje, Beograd,

28.-29. septembar, 1995. godine, 61-72.


30. LEVIĆJ., IVANOVIĆ D., PETROVIĆ T., STOJKOV S. (2001): Ambijentalni

uslovi za pojavu fuzarioza kukuruza i biosintezu mikotoksina. V jugoslovensko

savetovanje o zaštiti bilja, Zlatibor 3.-8. decembar, 2001. godine. Zbornik rezimea,

46.

31. LEVIĆ J., STANKOVIĆ S., BOČAROV-STANČIĆ A. (2004): Pojava i suzbijanje

toksigenih vrsta gljiva u uskladištenom žitu. Biljni lekar, XXXII, 3-4, 245-254.

32. MARASAS W.F.O. (2000): Fusarium mycotoxins in the third millennium. 42. In:

6th European Fusarium Seminar and Third COST 835 Workshop of Agriculturally

Important Toxigenic Fungi. Berlin (Germany), 11-16 September 2000.

33. MAŠIĆ Z., JAKIĆ-DIMIĆ D., STANAĆEV V., SINOVEC Z. (2002): Pregled

kvaliteta smeša za ishranu svinja. Veterinarski glasnik 56 (1-2), 41-52.

34. MAŠIĆ Z., KLJAJIĆ R., BOČAROV-STANČIĆ A., ŠKRINJAR M. (2000):

Mikotoksikoze životinja. 12. Savetovanje veterinara Srbije, Vrnjačka Banja, 12.-

15. 09. 2000. godine. Plenarni referat po pozivu, 64-73.

35. MERONUCK R., CONCIBIDO V. (1996): Mycotoxins in feed. Feedstuffs 68 (30),

139-145.

36. MUNTAÑOLA-CVETKOVIĆ M., BORISAVLJEVIĆ J., KORDIĆ B. (1982):

Vrste Fusarium kod kukuruza i njegovih prerađevina u Jugoslaviji. (Mikotoksini

koje mogu proizvoditi). Simpozijum o mikotoksinima (Sarajevo, 14. 12. 1979.

godine). Posebna izdanja knjiga LX. Odeljenje medicinskih nauka, Knjiga 10.

Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, pp. 149.

37. NELSON P.E., TOUSSOUN T.A., MARASAS W.F.O. (1983): Fusarium Species,

an Illustrated Manual for Identification. The Pennsylvania State University Press,

University Park and London, pp. 133.

38. RAJIĆ I. (2000): Plesni, mikotoksini i mikotoksikoze domaćih životinja.

Savetovanje ITNMS, 3-15.

39. SCUDAMORE K. A. (1993): Mycotoxins in stored products: Myth or menace.

International Biodeterioration & Biodegradation 32, 191-203.

40. SINOVEC S. (2000a): Značaj T-2 toksina u veterinarskoj medicini. II Sav. Clinica

veterinaria, Budva, 12.-16. juna 2000. godine, 188-193.

41. SINOVEC Z. (2000b): Značaj mikotoksikoza u veterinarskoj medicini. II Sav.

Clinica veterinaria, Budva, 12.-16. juna 2000. godine, 167-177.

42. SINOVEC Z., ŠEFER D., SINOVEC S. (1995): Značaj T-2 toksina u ishrani

živine. Biotehnologija u stočarstvu 11 (3-6), 177-186.

43. SL. LIST SFRJ: Pravilnik o količinama štetnih materija i sastojaka u stočnoj hrani,

2, član 11 (1990).

44. SNYDER W. C., HANSEN H. N. (1940): The species concept in Fusarium.

American Journal of Botany 27: 64-67.

45. SNYDER W. C., HANSEN H. N. (1945): The species concept in Fusarium with

reference to Discolor and other sections. American Journal of Botany 32, 657-666.

46. STEVENSON L. (1997): PCR and its potential in mycotoxicology. In: J. P. F.

D’Mello (ed.), Mycotoxins and Environmental Health, Handbook for SAC

Mycotoxin Workshop, September 1997, Edinburgh.

47. ŠEFER D., JOVANOVIĆ N., MARKOVIĆ R., KRNJAJIĆ D., NEDELJKOVIĆ-

TRAILOVIĆJ., SINOVEC Z. (1998): Pregled kvaliteta krmnih smeša za ishranu

živine. Veterinarski glasnik 52 (7-8), 425-435.


48. ŠKRINJAR M., STUBBLEIFIELD R. D., VUJIČIĆ I. F., JURIĆ V.,

STOJANOVIĆ E. (1990): Contamination of cattle feeds by aflatoxin B1,

ochratoxin A and zearalenone. Acta Veterinaria 40 (2-3), 105-112.

49. ŠKRINJAR M., VUJIČIĆ I. F., STUBBLEIFIELD R. D. (1992): Rezultati

jednogodišnjih istraživanja kontaminacije stočne hrane korišćene za ishranu muzne

stoke u Vojvodini Fusarium vrstama i F-2 toksinom. V Simpozijum Tehnologija

stočne hrane, Divčibare, 1.-3. april, 1992. godine, 193-197.

50. UENO Y. (1983): Trichothecenes – Chemical, Biological and Toxicological

Aspects. Kodansha LTD., Tokyo and Elsevier, Amsterdam-Oxford-New York,

316.

51. WARFIELD C. Y., GILCHRIST, D. G. (1999): Influence of kernel age on

fumonisin B1 production in maize by Fusarium moniliforme. Applied of

Environmental Microbiololgy 65, 2853-2856.



PROMENE U POLJOPRIVREDNOM SAVETODAVSTVU SRBIJE1

R. Tomić, D. Živković2

Sadržaj: Sagledavanje promena u poljoprivrednom savetodavstvu Srbije je

učinjeno anlizom aktivnosti pre i posle konstituisanja poljoprivredne stručne

savetodavne službe na nivou države. Istovremeno analizirane su organizacione forme

savetodavstva u drugim zemljama. Zaključeno je da okosnicu poljoprivrednog

savetodavstva u Srbiji treba da čini javna služba (koja može biti organizovana u okviru

državne administracije, poljoprivrednih fakulteta ili posebnog preduzeća), a da ostali

organizacioni oblici treba da participiraju u ukupnoj savetodavnoj delatnosti.

Ključne reči:poljoprivredno savetodavstvo, javna služba, udruženja proizvođača,

privatna inicijativa.

Uvod

Pozitivna iskustva zemalja sa razvijenim savetodavstvom i specifičnosti

poljoprivrede vezane prvenstveno za postojanje velikog broja proizvodnih jedinica i niži

stepen obrazovanja poljoprivrednika, predstavljali su osnovne motive za formiranje

(javne) stručne savetodavne poljoprivredne službe u Srbiji. To je učinjeno pedesetih

godina prošlog veka kada je većina država imala formirane nacionalne savetodavne

organizacije.

Prilikom osnivanja definisani su osnovni zadaci ove službe. Oni se s jedne strane

odnose na kvantitativno merljivo upoznavanje maksimalnih proizvodno-bioloških

kapaciteta pojedinih sorti gajenog bilja i rasa stoke; a s druge, na optimalno korišćenje

tih kapaciteta u konkretnim proizvodnim uslovima (Smiljaniić i sar., 1987). Kasnije,

dopunjeni su preciziranjem obaveza oko: transfera naučnih dostignuća u praksu i

izdavanja sertifikata o kvalitetu i kvantitetu proizvoda (Veselinović i sar., 2001;

Živković, 2004). Ovo ukazuje da su u prvi plan stavljene aktivnosti vezane za

proizvodnu delatnost poljoprivrednih gazdinstava. U nekim zemljama, medjutim, ove

službe obuhvataju i druge aspekte ruralnog ambijenta. Primera radi u SAD,

Agricultural (Cooperative) Extension Service, pored poljoprivredne proizvodnje,

1 Pregledni rad - Review paper 2 Dr Radosav Tomić, vanredni profesor; dr Dragić Živković, vanredni profesor; Institut za agroekonomiju,

Poljoprivredni fakultet, Zemun.

Rad je rezultat istraživanja po projektima koje finansira Ministarstvo za nauku tehnologiju i razvoj

Republike Srbije.

R. Tomić, D. Živković 294

eksplicitno obuhvata i: ekonomiju domaćinstva, savetodavstvo mladih i lokalni razvoj.

Pritom, sadržaji racionalnog korišćenja prirodnih dobara i očuvanja prirodne sredine se

protežu kroz sve četiri nabrojane funkcije (Seevesrs i sar., 1997).

Tokom postojanja poljoprivredna savetodavna služba Srbije je imala brojne

promene i uporedo sa njima ostvarivala nejednake uticaje na primenu naučnih

dostignuća u praksi. S tim u vezi poljoprivredno savetodavstvo se ne odvija samo

preko ove službe nego i preko drugih kanala. Razmatranje promena i sagledavanje

uloge ostalih subjekata savetodavstva kao sto su preduzeća, nevladine organizacije i

razni oblici privatne inicijative predstavlja cilj ovog rada.

Institucijalni i neinstitucijalni oblici poljoprivrednog savetodavstva u

Srbiji

Više od jednog veka bilo je potrebno Srbiji da od početaka organizovanog

unapredenja poljoprivrede dođe do celovite, institucionalno ustrojene službe koja će se,

pored stručnog rada, baviti i savetodavstvom u ovoj delatnosti. Počeci, prema

Srdanovic-Barać (1983), datiraju od sredine XIX veka kada su osnovane Državna

ekonomija u Topčideru i ergela u Ljubičevu. Stvaranje službe je operatizovano u

periodu 1953 - 1960. godine preko mreže poljoprivrednih stanica i formiranjem Zavoda

za selekciju stoke i matično knjigovodstvo, odnosno Republičkog poljoprivredno-

šumarskog centra čije aktivnosti su kasnije organizaciono objedinjene osnivanjem

Instituta za primenu nauke u poljoprivredi

U periodu dok služba nije institucijalno postojala savetodavne aktivnosti su

obavljane preko različitih, formalnih i neformalnih kanala. Formalni kanali obuhvatali

su naučno- stručne i obrazovne ustanove, strukovne i interesne organizacija kao i

ogledno proizvodna preduzeća koje je direktno ili indirektno osnivala država. Tu, pored

ostalih, spadaju: Srpsko poljoprivredno društvo, poljoprivredne i veterinarske škole i

fakulteti, naučni instituti, Savez zemljoradničkih zadruga i dr. Uporedo, širenje

poljoprivrednog znanja odvijalo se preko naučno-stručnih publikacija, sajmova,

takmičenja proizvodjača i sl., koji su bili organizovani od strane navedenih institucija i

takođe podsticani od države. Neformalna savetodavna aktivnost se odvijala u dva vida.

Prvo, u delovanju obrazovanih ljudi različitih profesija ( učitelja, lekara i dr.) koji su bili

tumači i promoteri savremenih ideja i novih tehnologija u ruralnim sredinama.

Razumljivo, njihov uticaj je bio izraženiji dok su stepen obrazovanja ruralnog

sranovništva i nivo razvijenosti nauke i tehnologije bili niži (Tomić i sar., 1995). Drugi

vid neformalnog širenja znanja bila su iskustva najboljih proizvođača. Ovaj način je i

danas aktuelan. Uostalom, začeci savetodavstva su vezani za neformalno širenje

primenjenih inovacija na druge farmere (Boone i sar., 2002). Izvedene varijante ovog

pristupa, koji u osnovi ima korene neformalnog savetodavstva, su prihvaćene i kao

formalne metode širenja poljoprivrednog znanja (ogledi u proizvodnim uslovima, pilot

projekti, ogledna gazdinstva i sl.).

Osnivanjem poljoprivredne službe dotadašnje savetodavne aktivnosti su

upotpunjene i organizaciono ustrojene. U početku njena misija je uglavnom realizovana

po teritorijalnom principu na liniji: poljoprivredna gazdinstva - poljoprivredne stanice -

Promene u poljoprivrednom savetodavstvu Srbije 295

Institut za primenu nauke u poljoprivredi (ili institucije koje su mu prethodile).

Deklarativno, u sistem savetodavstva su bile uključene i zemljoradničke zadruge ali

suštinski, zbog nedostatka stručnjaka, nisu mnogo učestvovale. Njihova uloga se

svodila na “izvršavanje narađenja” u sprovođenju programa (mera) koje je nalagala

država a koje su realizovane preko poljoprivrednih stanica. Primera radi, jedna od mera

bila je i akcija populamo nazvana “merinizacija ovaca”.

Kasnije, u organizaciji savetodavne službe, došao je do punog izražaja teritorijalni

pristup. Služba je ustrojena preko tri nivoa organizovanosti. Bazični nivo je lociran u

organizacijama zemljoradnika koje su u međuvremenu kadrovski ojačale te su mogle

izvršavati savetodavne zadatke na porodičnim gazdinstvima. Bilo je predvideno da se

savetodavni rad stručnjaka razdvoji od ostalog rada i da delom bude finansiran iz

prihoda organizacije a delom iz posebno namenjenih sredstava. Drugi, regionalni nivo,

obuhvatao je poljoprivredne stanice i zavode koji su ređe poslovali kao samostalne

institucije a češće u sastavu krupnih preduzeća (agroindustrijskih kombinata). Treći,

republički nivo, sadržan je u nadležnostima Instituta za primenu nauke u poljoprivredi.

Istovremeno, kao manje-više paralelna institucija postojala je javna veterinarska služba.

Saveti proizvođačima su bili besplatni ali su često uslovljavani saradnjom

poljoprivrednika sa organizacijam u kojima su savetodavci bili zaposleni. Ovim je

narušavana funkcija javnog savetodavstva koje ne sme praviti ovakve diskriminacije.

Ono je poprimalo obeležja savetodavstva koje je u funkciji poslovnih aktivnosti

privrednih subjekata gde su savetodavci bili zaposleni.

U transformaciji početkom poslednje decenije XX veka zadržan je, takode,

teritorijalni princip organizovanja. Nadležnosti su oficijelno podeljene izmedu

republičke, područnih i specijalizovanih službi. Poslovi republičke poljoprivredne

službe ostali su u Institutu za primenu nauke u poljoprivredi. Područne službe (40

subjekata različitog organizacionog statusa), normativno gledano, zadržale su sličan

delokrug rada. U praksi, medutim, došlo je do značajnih promena uzrokovanih

prvenstveno opštim ekonomskim položajem poljoprivrede i propadanjem

zemljoradničkih zadruga i agroindustrijskih kombinata. Specijalističke službe (6

instituta) obavljaju stručne poslove od opšteg značaja kao što su prognozni i poslovi

kontrole kvaliteta poljoprivrednih inputa i autputa na koje se nadograđuju savetodavne

aktivnosti.

Paralelno sa organizacionim transformacijama dešavale su se promene u

finansiranju i kadrovskoj osposobljenosti službe. Praktično samo tokom konstituisanja,

služba je finansirana iz namenskih fondova. Ukidanjem ovih fondova otpočinje

upućivanje organizacija na samostalno finansiranje. Od strane države neposredno su

finansirane zakonima definisane aktivnosti koje se više odnose na stručni nego na

savetodavni rad (selekcija stoke, priznavanje novih sorata i sl.). Zato, poljoprivredne

stanice i zavodi su sve više udaljavali od savetodavne delatnosti i uključivali se u

trgovačke i druge poslove. Uporedo, oni su i kadrovski slabili. Prema Ševarliću i sar.

(2003), broj zaposlenih u poljoprivrednoj službi Srbije (ne računajući veterinarsku i

organizacije specijalističke službe) u 2002. u odnosu na 1997. je smanjen za 34%, a broj

sa visokom stručnom spremom (uključujući doktore nauka, magistre) za čak 54%.

U periodu dok služba u Srbiji nije postojala, i uslovima njenog funkcionisanja,

savetodavne aktivnosti se obavljaju preko drugih kanala. Oni obuhvataju profitne


subjekte čija je savetodavna aktivnost u funkciji sopstvenog posla te po tom osnovu

spada u delokrug privatne inicijative. Pored toga, savetodavne aktivnosti se odvijaju i

preko organizacija ili lica koja nisu formalno vezana za rad javne poljoprivredne službe

i profitnih subjekata, a svojom delatnostima obavljaju njenu misiju. Sem fakulteta,

škola i istraživačkih organizacija ovde spadaju različite nevladine organizacije. Difuzija

savetodavnih oblika je zajednička karakteristika svetskog poljoprivrednog

savetodavstva. U tom pogledu Caffarella, (2002) neosporavajući značaj javne

savetodavne službe, naglašava da će u budućnosti sve veću ulogu na ovom polju imati

privatna inicijativa i nevladine organizacije. Šire gledano ova pojava se može podvesti

pod fenomen “razvezivanje poslova u kompanijama” (Drucker, 1990; Živković i Tomić,

2000).

Učešće nevladinih organizacija u poljoprivrednom savetodavstu

Najjednostavnije rečeno nevladine organizacije predstavljaju organizovane

društvene grupe sa jasno definisanom organizacionom strukturom, misijom i ciljevima

koje, iako nisu osnovane od strane države, omogoćuju državi da preko njih ostvaruje

neke interese. Kao takve one se pojavljuju u okruženju ruralnog razvoja delujući,

izmedu ostalog, i u domenu poljoprivredng savetodavstva. Iako njihova sistematizacija

u literaturi nije jasno učinjena, Ban-u i Hawkins (1996), izdvajaju tri najznačajnija tipa.

Prvi predstavlja udruženja preko kojih farmeri svoje pojedinačne ciljeve ostvaruju

kolektivno. Drugi tip čine dobrotvorne organizacije koje pomažu razvoj ruralnih

sredina. Treće su potporne organizacije za razvoj koje finansijskim sredstvima i (ili)

tehničkim ekspertizama pomažu prethodnim grupama.

Kao veoma fleksibilne organizacije udruženja farmera (gde spadaju zadruge i

ostale farmerske organizacije) se razlikuju prema: broju članova; stepenu specijalizacije

(opšta, granska, udrženja koja obuhvataju uzgajivače pojedinih vrsta biljaka i životinja

kao i pojedinih sorti i rasa, zatim proizvodnju pojedinih proizvoda i td.); teritoriji koju

pokrivaju (lokalna, regionalna, državna, nacionalna, intemacionalna); opsegu delatnosti

(organizaciono komercijalni poslovi, stručni poslovi, edukativne aktivnosti, zaštita

kolektivnih interesa članova, upravljanje opštim dobrima i sl.). Savetodavna aktivnost u

farmerskim udrženjima je različito zastupljena. U Danskoj poljoprivredno

savetodavstvo je skoncentrisano u ovim organizacijama (Novković, 1992;

Skubbeltrang, 1993). U SAD, gde je javni savetodavni rad organizovan preko državnih

univerziteta, farmerska udrženja obavljaju stručne (kao na primer registrovanje životinja

i izdavanje sertifikata o njihovom kvalitetu) i konsultantske usluge (npr. o ishrani

stoke), tesno saradujući sa javnom službom i privatnim agencijama. Slična situacija se

susreće u ostalim zemljama gde je javna savetodavna služba organizovana u okvirima

državne administracije.

Situacija u Srbiji po pitanju učešća organizacija proizvođača u celokupnom opusu

poljoprivrednog savetodavstva je umnogome nedefinisana. Svojevrstan “hibrid” nastao

objedinjavanjem javnog i poslovnog savetodavstva u organizacijama zemljoradnika,

bio je koliko toliko uspešan dok je ekonomska moć organizacija omogućavala

finansiranje savetodavnih aktivnosti. Naravno, to je bilo povezano sa plasmanima


sredstava (domaćih i inostranih) preko ovih organizacija i državnom regulativom oko

prometa poljoprivrednih proizvoda. U tim uslovima poslovno savetodavstvo je imalo

prevagu nad javnim jer su, kao što je ranije napomenuto, stručnjaci iz organizacija

prvenstveno sarađivali sa kooperantima organizacija. Kako kooperanti nisu u suštini

bili osnivači organizacija jer su one osnivane i transformisane političkim odlukama,

promenom ekonomskog i političkog ambijenta, polako se gasila njihova funkcija a

samom tim i njihova savetodavna aktivnost. Malobrojne, koje su opstale u tekućim

uslovima suštinski su postale preduzeća (bez obzira na naziv) čija je savetodavna

aktivnost u funkciji vlastitog posla.

Poslednjih nekoliko godina, u Srbiji je izraženo osnivanje novih udruženja

poljoprivrednika iniciranih od strane proizvođača. Pri tome oni često koriste finansijsku

i ekspertsku pomoć nevladinih organizacija koje su svrstane u ostale dve pomenute

grupe. Sadašnji opseg aktivnosti udruženja je uglavnom vezan za zaštitu kolektivnih

interesa članova i donekle za organizaciono komercijalne poslove. Stručno-

savetodavna aktivnost im nije razvijena te su po tom pitanju upućeni na stručnjake iz

naučno istraživačkih institucija, privatne savetodavce i javnu poljoprivrednu službu.

Privatna inicijativa u poljoprivrednom savetodavstvu

Posmatrano u sklopu celokupnog poljoprivrednog savetodavstva, delatnost privatne

inicijative se nalaze između aktivnosti javne (državne) savetodavne poljoprivredne

službe i nevladinih organizacija (gde spadaju različiti oblici organizovanja

zemljoradnika). Ovo je veoma značajan segment savetodavstva, koga u funkciji vlastitig

posla, obavljaju različiti privredni subjekti. Tu spadaju: trgovačka i agroindustrijska

preduzeća, banke, konsultantske agencije i privatni konsultanti, izdavači poljoprivrednih

publikacija itd.

Za razliku od delatnosti javne službe, čije su savetodavne usluge po pravilu

besplatne i dostupne svima, usluge privatnog savetodavstva poljoprivredni proizvođači

plaćaju na direktan ili indirektan način. Direktno, savete plaćaju konsultantima.

Indirektno, saveti su uključeni u poslovne odnose vezane za proizvodnju, kupovinu i

prodaju proizvoda i usluga. Komunikacija se može odvijati neposredno ili preko

organizacija proizvođača. Po tom osnovu interesi preduzeća ne moraju biti uvek

usaglašeni sa interesima farmera. Otuda potpuna privatizacija savetodavstva je teško

ostvarljiva jer, kako ističu Ban i Hawkins (1996) “…… farmeri su više zainteresovani

za kratkoročne doprinose trenutnom boljitku (npr. u vezi zaštite bilja ili stoke) nego za

dugoročne koristi (kao što su očuvanje prirodne sredine)”. Iz tih razloga u većini

razvijenih zemalja savetodavna aktivnost u poljoprivredi funkcioniše kroz isprepletano

ali ipak jasno razgraničeno delovanje državne službe, savetodavstva u okvirima

farmerskih udrženja i istog u delokrugu privatne inicijative. Na primer u SAD,

Agricultural (Cooperative) Extension Service kao javna služba besplatno pokriva

savetodavstvo ruralnih područja a istivremeno deluje kao spona izmedu istraživanja i

rešavanja praktičnih problema, dok je operativizacija stručnih aktivnosti uglavnom

prepuštena udruženjima i privatnom sektoru čije usluge proizvođači plaćaju

(Radhakrsihna, 2003).


Zaključak

Uporedo sa promenama u poljoprivredi i društvu uopšte, dešavale su se promene i

u sferi poljoprivrednog savetodavstva u Srbiji. Preko različitih formalnih i neformalnih

kanala savetodavna delatnost se odvijala pre i posle institucijalnog konstituisanja

poljoprivredne stručne savetodavne službe na nivou Države. Globalno gledano, na tom

polju pored Službe uključene su organizacije proizvođača i privredni subjekti iz oblasti

agroindustrijskog sektora privredivanja. Iskustva razvijenih zemalja upućuju da

državna (javna) poljoprivredna služba mora predstavljati okosnicu poljoprivrednog

savetodavstva, a da ostale organizacione forme treba pospešivati u cilju efikasnijeg

delovanja poljoprivrednog savetodavstva u celini. S te tačke gledišta, državna

poljoprivredna služba može biti ustoličena u okviru državne administracije, državnih

preduzeća (instituta) ili poljoprivrednih fakulteta na državnim univerzitetima.

CHANGES IN THE AGRICULTURAL EXTENSION OF SERBIA


Summary

Changes in the agricultural advisory services in Serbia was studied based on the

analysis of its activities prior to and following the establishment of the agricultural

extension service at the state level. In Serbia a network of agricultural stations and the

Institute for the Application of Science in Agriculture contributed to the institutional

establishement of agricultural extension mid-twentieth century. Initially, its functioning

was limited to the territorial principle, i.e. farmers – agricultural stations – the Institute

for the Application of Science in Agriculture. However, later on the extension service

stuck to the territorial principle but was organized at three levels, namely the

fundamental level was situated in farmers organizations, the regional in agricultural

stations, whereas the Republic in the Institute for the Application of Science in

Agriculture. Eventually, transformations taking place in the 1990’s contributed to the

fact that impoverished farmers organizations ceased with their activities as public

advisory services.

The activities of the advisory service similar to the times when it was non-

institutional may be variously carried out. Enterprises of the agro-industrial complex,

banks, private advisory agencies were and still are included in the activities. In addition,

advisory activities may be carried out by organizations or individuals who are formally

not connected to the activities of public agricultural services and the above mentioned

profitable subjects. Besides faculties, schools and research institutes, non-governmental

organizations and producer associations are included as well. In any case, diffusion of

all sorts of advisory forms in agriculture may be described as the characteristic of the

agricultural advisory service worldwide. However, developed countries are known to

have a public agricultural advisory service organized within the framework of state


administration or state universities, the services of which are as a rule free of charge.

Other organizational modes (farmer associations and private sector), the services of

which are charged, are known to be very succerssful in participating in the overall

agricultural advisory service. Considering the above said, an agricultural advisory

service at the state level is of major importance for Serbian agricultural extension not

excluding the encouragement of other organizational modes with the objective of

increasing the efficacy of advisory services.

Key words: agricultural advisory (extension) service, public service, producer

association, private initiative.

Literatura

1. BAN, A.W. & HAWKINS, H. S.(1996): Agricultural Extension(second edition).

Oxford, Malden, Blackwell Science, Inc.

2. DRUCKER, P.(1992): Managing For The Future. New York. Truman Talley

Books/Dutton.

3. BOONE, E.J., SAFRIT, D.R. & Jones, J.(2002): Developing programs in adult

Education, A conceptual programming model. Prospect Heights, IL, Waveland

Press Inc.

4. CAFFARELLA, R. S.(2002): Planning programs for adult learners. A practical

guide for educators, trainers and staff developers, San Francisco, Jossey Boss – A

Wiley Company.

5. NOVKOVIĆ, N.(1992): Japanska poljoprivreda i poljoprivredna savetodavna

sluzba. Novi Sad, As Impex.

6. RADHAKRISHNA, R.(2003): AEE 450 Program Design & Delivery. Penn State,

Penn State University.

7. SEEVERS, B., GRAHAM, D., GAMON, J., & CONKLIN, N.(1997): Education

trough cooperative extension. Albany, NY, Delmar Publishers.

8. SKRUBBELTRANG, N. P.(1993): The Organisation and Function of the Danish

Agricultural Advisory Service. Proceedings from the 9th International Farm

Management Congress. Budapest, Contributed Papers I, 99-107.

9. SMILJANIĆ, K. I 45 AUTORA (1987): Stručna Poljoprivredna služba – glavni

plan. Beograd, Institut za orimenu nauke u poljoprivredi

10. SRDANOVIĆ-BARAĆ, OLGA (1983): Poljoprivreda Srbije pod drugom vladom

Kneza Miloša 1899 – 1860. Beograd, Ekonomika poljoprivrede 2, 141-149.

11. ŠEVARLIĆ, M.,VASILJEVIĆ, ZORICA, BASTAJIĆ, LJ., JOVANOVIĆ,

ZORICA (2003): Agricultural Extension Services – Experience Of Serbia.

Vinnytsia, Current Situation and Prospects of Extension Services in Agriculture,

80-84.

12. TOMIĆ, R., ŽIVKOVIĆ, D., BOŽIĆ, DRAGICA, MUNĆAN,P. (1995):

Poljoprivredni potencijali planinskog područja središne Srbije. Vlasotince,

Međunarodno savetovanje – Balkansko selo u promenama i regionalni ruralni

razvoj, 344-348.


13. VESELINOVIĆ, B., ŠEVARLIĆ, M. M., VASILJEVIĆ, ZORICA (2002):

Poljoprivredna savetodavna služba i edukacija proizvođača – činilac integracije u

Evropsku uniju. Beograd, Ekonomist LV, 3, 189-200.

14. ŽIVKOVIĆ, D., TOMIĆ,R., MUNĆAN, P.(1998):Preduzetništvo u menadžerstvu.

Zlatibor, IV međunarodni simpozijum – Okruženje menadžment i

konkurentnost,378-382

15. ŽIVKOVIĆ, D. (2004): Upravljanje kvalitetom poljoprivredno-prehrambenih

proizvoda. Beograd, Menadžment totalnim kvalitetom, www.jusk.org.yu


Publisher: Institute for Animal Husbandry Beograde – Zemun UDC: 636

ULOGA STOČARSKE PROIZVODNJE U RURALNOM

RAZVOJU SRBIJE1

S. Jelić, Tatjana Jovanović, Marija Nikolić2

Sadržaj: U radu se ukazuje na ulogu stočarske proizvodnje u ruralnom razvoju

Srbije. Srbija raspolaže značajnim resursima za razvoj stočarstva i stočarske

proizvodnje. U ruralnim područjima živi 43,21% od ukupnog stanovništva od čega je

20% poljoprivrednog a 10% su aktivni poljoprivrednici. Jedan deo njih se bavi

stočarstvom i stočarskom proizvodnjom i doprinosi razvoju poljoprivrede i ruralne

sredine. I pored trenda pada u razvoju stočarstva i stočarske proizvodnje neophodno je

stvoriti komparativne prednosti za razvoj moderne poljoprirede u ruralnim sredinama

gde bi mnogo veću ulogu imalo i stočarstvo i stočarska proizvodnja, gde bi se zaposlili

mladi poljoprivrednici i bili osnovni nosioci razvoja stočarske proizvodnje,

poljoprivrede, ruralnih sredina i ruralnog razvoja.

Ključne reči: stočarska proizvodnja, stočarstvo, ruralna sredina, ruralni razvoj,

poljoprivreda

Uvod

Srbija ima povoljne uslove za razvoj stočarstva i stočarske proizvodnje jer

raspolaže sa prirodnim resursima i povoljnim agroekološkim uslovima. U ruralnim

sredinama živi značajan deo stanovništva od čega su 1.054.000 aktivni poljoprivrednici,

a deo njih se bavi stočarstvom i stočarskom proizvodnjom i tako daju doprinos u

razvoju ne samo te grane već i poljoprivrede u celini a samim tim i ruralnih sredina i

ruralnog razvoja.

Međutim, višegodišnje zapostavljanje ruralnih sredina i poljoprivrede u strategiji i

politici razvoja, strukturne promene stanovništva, poljoprivrede, gazdinstava,

isparcelisanost poseda i slično uticali su i na ruralni razvoj. Deo stanovništva ruralnih

sredina i dalje ostvaruje dohodak od poljoprivrede a samim tim i od stočarstva i

stočarske proizvodnje i učestvuje u formiranju društvenog proizvoda i ruralnom

razvoju.

Produktivnost u poljoprivredi je niska i zaostaje prvenstveno usled nedostatka

finansijskih sredstava u poljoprivrednim gazdinstvima i nemogućnosti praćenja

savremenih tehnoloških dostignuća u procesu poljoprivredne proizvodnje. U ukupnoj

1 Pregledni rad – Review paper 2 Dr Sreten Jelić, docent, Tatjana Jovanović, asistent pripravnik, Marija Nikolić, dipl. inž. agronomije,

Poljoprivredni fakultet, Zemun

S. Jelić, Tatjana Jovanović, Marija Nikolić 302

poljoprivrednoj proizvodnji stočarstvo je osnov ukupnog razvoja. Nema ruralnog

razvoja bez moderne poljoprivrede, bez zaposlenja mlade populacije, obrazovane, koja

živi u ruralnim sredinama i koja bi bila nosilac ruralnog razvoja.

Stanje stočarstva u Srbiji

Stočarstvo je značajna poljoprivredna delatnost u Srbiji. Ono danas daje znatne

količine finalnih poljoprivrednih proizvoda. Sve veći deo u ratarstvu ostvarene

proizvodnje oplemenjuje se putem stočarstva na poljoprivrednim gazdinstvima. U

poslednjih deset godina podaci pokazuju trend pada brojnog stanja stoke (tabela 1).

Tabela 1. Brojno stanje stoke u Srbiji (u 000 grla)

Table 1. Number of heads of livestock in Serbia (in 000 heads))

Godina

(Year)

Goveda (Cattle) Svinje (Pigs) Ovce (Sheeps) Konji (Horses)

Grla

(Heads)

Lančani

indeks

(Chain

index)

Grla

(Heads)

Lančani

indeks

(Chain

index)

Grla

(Heads)

Lančani

indeks

(Chain

index)

Grla

(Heads)

Lančani

indeks

(Chain

index)

1995. 1.353 110,2 4.085 113,5 1.851 103,2 53 124,4

1996. 1.335 98,7 4.344 106,3 1.832 99,0 53 100,5

1997. 1.318 98,7 4.119 94,8 1.758 96,0 52 98,2

1998. 1.280 97,1 4.057 98,5 1.645 93,6 51 97,6

1999. 1.283 100,2 4.293 105,8 1.598 97,1 43 84,0

2000. 1.246 97,1 4.066 94,7 1.611 100,8 37 85,6

2001. 1.162 93,3 3.615 88,9 1.490 92,5 30 80,5

2002. 1.128 97,1 3.587 99,2 1.448 97,2 29 99,2

2003. 1.112 98,6 3.634 101,3 1.516 104,7 24 82,9

2004. 1.102 99,1 3.439 94,6 1.586 104,6 26 108,0

Izvor: Mesečni statistički pregled, februar 2004. godine, Republički zavod za

statistiku, strana 14

Na osnovu statističkih podataka u tabeli 1. može se videti da brojno stanje goveda

pokazuje pad iz godine u godinu osim 1999. godine kada je zabeležen neznatan rast u

odnosu na prethodnu godinu. Kada je reč o broju svinja u istom periodu evidentan je

Uloga stočarske proizvodnje u ruralnom razvoju Srbije 303

pad sa izuzetkom 1996. i 1999. godine kada je prisutan rast u odnosu na prethodne

godine. Brojno stanje ovaca takođe beleži pad, osim 2000. i 2003. godine kada je došlo

do povećanja u odnosu na prethodne godine. Podaci o broju konja pokazuju trend pada

osim 2004. godine kada je zabeležen rast.

Želimo ovde ukazati na dugoročnu tendenciju pada stočnog fonda u Srbiji,

stagniranje s kojim se stočarstvo susreće tokom desetogodišnjeg perioda.

Tabela 2. Brojno stanje stoke u preduzećima i zadrugama i privatnim gazdinstvima

u Srbiji (u 000 grla)

Table 2. Number of heads of livestock in agricultural firms, collective farms and

private farms in Serbia (in 000 heads)

Godina

(Year)

Goveda (Cattle) Svinje (Pigs) Ovce (Sheeps) Konji (Horses)

Grla

(Heads)

Lančani

indeks

(Chain

index)

Grla

(Heads)

Lančani

indeks

(Chain

index)

Grla

(Heads)

Lančani

indeks

(Chain

index)

Grla

(Heads)

Lančani

indeks

(Chain

index)

Preduzeća i zadruge (Agricultural firms and collective farms)

1995. 155 99,4 883 98,2 54 93,1 1 86,1

1996. 134 86,5 894 101,2 54 100,0 1 105,4

1997. 118 88,8 855 95,6 45 83,3 1 104,7

1998. 98 82,4 760 88,9 39 86,7 1 78,0

1999. 97 99,0 789 103,8 36 92,3 1 99,9

2000. 90 92,8 747 94,7 34 94,4 1 91,7

2001. 85 94,4 747 100,0 32 94,1 1 89,9

2002. 74 87,1 663 88,8 31 96,9 1 91,2

2003. 75 101,4 683 103,0 32 103,2 0 91,2

2004. 70 93,3 620 90,8 28 87,5 0 88,2

Privatna gazdinstva (Private farms)

1995. 1.198 111,8 3.202 118,6 1.797 103,6 52 125,3

1996. 1.201 100,3 3.450 107,7 1.778 98,9 52 100,4

1997. 1.199 99,8 3.264 94,6 1.713 96,3 51 98,1

1998. 1.182 98,6 3.297 101,0 1.606 93,8 50 98,0

1999. 1.185 100,3 3.504 106,3 1.562 97,3 42 83,8

2000. 1.156 97,6 3.319 94,7 1.577 101,0 36 85,5

2001. 1.077 93,2 2.868 86,4 1.458 92,5 29 80,3

2002. 1.055 98,0 2.924 102,0 1.417 97,2 29 99,4

2003. 1.037 98,3 2.951 100,9 1.484 94,7 24 82,8

2004. 1.032 99,5 2.819 95,5 1.558 105,0 26 108,4

Izvor: Mesečni statistički pregled, februar 2004. godine, Republički zavod za

statistiku, strana 14

Od ukupnog broja stoke većina se gaji u privatnim gazdinstvima a neznatan broj u

preduzećima i zadrugama što ilustruje i tabela 2.


Stočarska proizvodnja

Kada je reč o stočarskoj proizvodnji u naznačenom periodu podaci ukazuju na pad

proizvodnje mesa i to goveđeg, ovčijeg i živinskog, proizvodnje vune, dok je povećana

proizvodnja svinjskog mesa i proizvodnja mleka, što prikazujemo u tabeli 3.

Tabela 3. Pregled proizvodnje mesa i stočne proizvodnje u Srbiji

Table 3.Review of meat and livestock production in Serbia

Godine

(Year)

Meso u 000 tona (Meat in 000 tones) Mleko

u 000 litara

(Milk in

000 liter)

Vuna u

tonama

(Wool in

tones)

Ukupno

(Total)

Goveđe

(Beef)

Svinjsko

(Pork)

Ovčije

(Mutton)

Živinsko

(Chicken)

1994. 455 105 256 22 72 1.415.701 2.748

1995. 461 104 267 20 70 1.461.217 2.739

1996. 482 103 286 22 71 1.492.975 2.741

1997. 475 92 282 20 81 1.546.023 2.575

1998. 471 97 277 19 78 1.636.756 2.570

1999. 477 97 292 17 71 1.665.024 2.441

2000. 473 104 283 19 67 1.585.427 2.264

2001. 425 93 253 17 62 1.594.441 2.161

2002. 454 97 277 15 65 1.595.967 2.084

2003. 430 95 258 18 59 1.589.514 2.322

Izvor: Mesečni statistički pregled, broj 2, februar 2004. godine, Republički zavod

za statistiku, strana 24

U strukturnom prilagođavanju poljoprivrede stočarstvo i stočarska proizvodnja će

imati značajniju ulogu, s obzirom na potencijale i resurse sa kojima Srbija raspolaže.

Postojeći broj stoke predstavlja značajan razvojni resurs, uz uslov da se sistematski

veoma intenzivno unapređuju genetske osobine stoke, kao i tehnologija i organizacija

proizvodnje na gazdinstvima. Intenziviranje proizvodnje u stočarstvu i povećanje učešća

ove grane u strukturi ukupne poljoprivredne proizvodnje, obezbediće se podsticanjem

izmene rasnog sastava stoke i povećanjem proizvodnje mesa i mleka po jedinici

kapaciteta.

Povećanje stočarske proizvodnje uticalo bi i na poljoprivredu i strukturu izvoza gde

bi stočarska proizvodnja mogla da učestvuje u znatno većem iznosu.Primera radi, srpska

poljoprivreda i agroindustrija je u 2003. godini izvezla proizvoda u iznosu od 581,6

miliona dolara.

U daljem razvoju neophodno je brže razvijanje stočarstva i stočarske proizvodnje,

koristeći naučna i druga saznanja do kojih se došlo u zemljama sa razvijenom

poljoprivredom, a delom i kod nas. U tom cilju neophodno je:

Osavremenjavanje tehnologije ukupne govedarske proizvodnje uz poboljšanje

genetskih osobina goveda radi povećanja prinosa mesa i mleka.

Povećanje proizvodnje ovčijeg mesa uz poboljšanje genetskih osobina ovaca

Povećanje proizvodnje kravljeg i ovčijeg mleka i mlečnih proizvoda.


Politika prestruktuiranja prehrambene industrije koja će se bazirati na jačanju

proizvodnje i ekonomske efikasnosti.

Grafikon 1. Kretanje broja goveda i krava muzara i mlečnosti po kravi u Srbiji

Graph.. 1. Trend of number of bulls and milch cows and milch yield per cow in

Serbia

500

1,000

1,500

2,000

2,500

1991

.

1992

.

1993

.

1994

.

1995

.

1996

.

1997

.

1998

.

1999

.

2000

.

2001

.

2002

.

2003

.

goveda ukupno krave i steone junice

mlečnost po kravi

Izvor: FAO, Year book, Roma 2003.

Trendovi promena u ruralnoj sredini

U ruralnim sredinama Srbije došlo je do promena društveno ekonomske strukture

stanovništva, smanjivanja poljoprivrednog stanovništva, depopulacije sela, prvenstveno

brdsko-planinskih područja i značajnog starenja stanovništva. Samo 21% gazdinstava

ima aktivne članove koji nisu stariji od 60 godina, 44% gazdinatava ima samo jednog ili

je bez aktivnih članova a 47% privatnioh gazdintava nema poljoprivrednika. Od

ukupnih obradivih površina privatna gazdinstva obuhvataju 84,9% a 15,1% je u

vlasništvu poljoprivrednih preduzeća i zadruga. I pored ovakve vlasničke strukture

privatna gazdinstva su sputavana i ograničavana što je uticalo i na razvoj stočarske

proizvodnje, poljoprivrede u celini i na ruralni razvoj.

Nepovoljna posedovna struktura poljoprivrednih gazdinstava, usitnjenost poseda,

nizak nivo intenzivnosti proizvodnje (28% gazdinstava ima manji posed od jednog

hektara, a samo 4,5% gazdinstava ima posed veći od deset hektara) vrlo loše utiče kako

na stočarsku, tako i na ukupnu poljoprivrednu proizvodnju, kao i na ruralni razvoj.

Struktura broja goveda, svinja, ovaca i konja na privatnim gazdinstvima prema ukupnoj

korišćenoj površini zemljišta prikazana je u tabeli 4.


Tabela 4. Brojno stanje stoke na privatnim gazdinstvima prema ukupno korišćenoj

površini zemljišta po gazdinstvu u Srbiji

Table 4. Number of heads of livestock on private farms according to total used

land per farm in Serbia

Površina

zemljišta

(Land area)

Goveda

ukupno

(Total of

cattle)

Svinje ukupno

(Total of pigs)

Ovce ukupno

(Total of

sheep)

Konji ukupno

(Total of

horses)

Bez zemljišta

(Without any

land)

5.889 11.095 21.798 309

Do 0,10 ha 1.809 4.254 5.640 83

0,11-0,50 7.269 40.033 21.688 878

0,51-1,00 19.335 70.411 42.894 1.956

1,01-2,00 60.758 147.610 112.640 4.613

2,01-3,00 80.789 157.056 146.575 4.868

3,01-4,00 77.740 136.722 148.309 3.653

4,01-5,00 83.405 138.390 160.031 3.352

5,01-6,00 68.835 112.905 133.030 2.462

6,01-8,00 109.030 168.444 218.711 3.389

8,01-10,00 85.622 120.757 169.510 2.365

10,01-15,00 84.398 110.425 173.396 2.266

15,01-20,00 33.583 39.973 70.167 938

Preko 20 ha

(Over 20 ha) 29.820 31.855 51.273 698

Izvor: Poljoprivreda-popis stanovništva, domaćinstva i stanova u 2002 godini, 1,

Poljoprivredni fondovi

Zaključak

Srbija ima povoljne uslove za razvoj stočarstva, stočarske proizvodnje i ruralni

razvoj, jer osim prirodnih resursa (zemljišta i povoljnih agroekoloških uslova) u

ruralnim sredinama živi još uvek značajan deo stanovništva od čega je aktivnih

poljoprivrednika 1,05 miliona što predstavlja značajan potencijal za razvoj stočarstva i

stočarske proizvodnje, a samim tim i razvoj poljoprivrede i ruralni razvoj. U poslednjih

deset godina zabeležen je negativan trend u pogledu brojnog stanja stoke.

Intenziviranjem stočarstva i stočarske proizvodnje koristeći naučna saznanja uz

poboljšanje genetskih osobina stoke, tehnologije i organizacije na privatnim

gazdinstvima stočarstvo i stočarska proizvodnja bi povećali učešće u ukupnoj

poljoprivredi i znatno uticali na njen razvoj i ruralni razvoj uopšte. Imajući u vidu

komparativne prednosti neophodno je usmeriti dalji razvoj u cilju stvaranja uslova da

stočarstvo, stočarska proizvodnja i poljoprivreda u celini postanu pokretači ruralnog

razvoja.


THE ROLE OF CATTLE BREEDING IN RURAL DEVELOPMENT

OF SERBIA


Summary

Serbia disposes of significant resources for development of cattle breeding and

manufacturing. In rural areas live 43,21% of total population of which 20 % is

agricultural population and 10 % is active agricultural population. A part of them are

cattle breeders and manufacturers and contribute to development of agriculture and rural

areas. It is necessary to create comparative advantages for development of modern

agriculture in rural areas in which much important role would have cattle breeding and

manufacturing.

Key words: stock production, catrtle breeding, rural area, rural development,

agriculture.

Literatura

1. Dugoročna politika agrarnog razvoja SR Jugoslavije, (1999): Savezno ministarstvo

za poljoprivredu, Beograd.

2. FAO, Yearbook, Roma, (2003).

3. Mesečni statistički pregled, (2004): Republički zavod za statistiku, broj 2, februar,

Beograd.

4. Politika, (2004): Specijalni dodatak o poljoprivredi, 28. februar, Beograd.

5. Poljoprivreda-popis stanovništva, domaćinstva i stanova u 2002 godini, (2003): 1,

Poljoprivredni fondovi, Republički zavod za statistiku Srbije, Beograd.




ANALIZA NASELJAVANJA I TROFEJNIH KARAKTERISTIKA

JELENA (Cervus elaphus L.) NA PODRUČJU VELIKOG

JASTREPCA1

D. Gačić, Z. Popović, N. Novaković2

Sadržaj: U radu su prikazani rezultati naseljavanja i gazdovanja jelenskom divljači

u ograđenom uzgajalištu “Lomnička reka” koje se nalazi u centralnom delu planine

Veliki Jastrebac. Analiza je izvršena na osnovu podataka iz lovne evidencije Šumskog

gazdinstva Kruševac i njihovog poređenja sa radovima i merama koje su planirane

Projektom intenzivnog uzgoja jelena i divljih svinja, kao i na osnovu 40 odbačenih

parogova jelena sakupljenih u petogodišnjem periodu (1999-2003). Prve jedinke koje su

donete iz Severozapadne Bačke (lovište “Kozara”) ispuštene su u jesen 1997, i to u

prihvatilište površine 6.4 ha. Međutim, dobijeni rezultati su pokazali da je u značajnoj

meri poremećena polna i starosna struktura matičnog fonda, čija je brojnost manja od

optimalne zbog čega jelenska divljač iz uzgajališta nije ni ispuštana u otvoreni deo

lovišta “Veliki Jastrebac”. Na drugoj strani, rezultati merenja i analize odbačenih

parogova ukazuju na visok kvalitet i dobar kasniji razvoj jelenske teladi, koja se nakon

naseljavanja u uzgajalište “Lomnička reka” vrlo uspešno adaptirala na novo stanište.

Ključne reči: naseljavanje, trofej, Cervus elaphus, Veliki Jastrebac

Uvod

Reintrodukcija krupnih sisara u rezervate i druga područja gde su oni nekada bili

prisutni postala je veoma važna tehnika u lovnom gazdovanju (Bigalke 1984). Međutim,

rezultati proučavanja više od 130 projekata reintrodukcije koji su sprovedeni u Evropi u

proteklih 25 godina (Kerger 1991) ukazuju da većina projekata nije bila sprovedena na

profesionalan način, jer su u skoro svim analiziranim projektima dominirale negativne

ocene, a uspeh mnogih reintrodukcija zavisio je od slučajnosti (sreće).

Naseljavanje jelenske divljači na područje Velikog Jastrepca započeto je izradom

Projekta (Cvetić i Novaković 1995) kojim je planirano podizanje ograđenog uzgajališta

“Lomnička reka” u cilju zasnivanja populacija autohtonih vrsta krupne divljači koje bi

pored komercijalne i turističke namene bile i izvor za dalje naseljavanje i širenje ovih

vrsta na čitavo lovno područje Velikog i Malog Jastrepca. Glavni nosilac ovog projekta

1 Izvorni naučni rad - Original scientific paper 2 Mr Dragan Gačić, asistent, Šumarski fakultet, Beograd

Dr Zoran Popović, docent, Poljoprivredni fakultet, Zemun,

Dipl.ing.. Nenad Novaković, mlađi istraživač, Institut za šumarstvo, Beograd

D. Gačić, Z. Popović, N. Novaković 310

je Javno preduzeće za gazdovanje šumama “Srbijašume”. Prvi pokušaj naseljavanja

jelenske divljači na planinu Mali Jastrebac izvršen je u proleće 1954, ali vrlo brzo nakon

povećanja brojnosti i donošenja zaključka da je naseljavanje uspelo (Bojović 1968)

usled neracionalnog lova dolazi do ponovnog uništenja populacije jelenske divljači i

njenog potpunog nestanka na ovom području.

Cilj ovog rada je da se analizira naseljavanje i gazdovanje jelenskom divljači u ograđenom

uzgajalištu “Lomnička reka” koje se nalazi u centralnom delu planine Veliki Jastrebac.


Ograđeno uzgajalište “Lomnička reka” nalazi se u centralnom delu planine Veliki

Jastrebac u dolini istoimene reke. Udaljeno je 23 km od grada Kruševca sa kojim je

povezano asfaltnim putem. Površina uzgajališta iznosi 400 ha. Nadmorska visina je od

600-900 metara, a ekspozicija je pretežno jugozapadna. Uzgajalište je bogato tekućom

vodom tokom cele godine i pripada području umereno-kontinentalne klime. Vegetaciju

karakterišu visoke bukove šume i pojedinačne kulture četinara starije od 20 godina (beli

i crni bor, smrča, duglazija, ariš).

Analiza dosadašnjeg naseljavanja i gazdovanja jelenskom divljači izvršena je na

osnovu podataka iz lovne evidencije Šumskog gazdinstva “Rasina” - Kruševac i

njihovog poređenja sa radovima i merama koje su planirane Projektom intenzivnog

uzgoja jelena i divljih svinja. Osim toga, analizom je obuhvaćeno 40 odbačenih

parogova jelena iz perioda 1999-2003. U cilju utvrđivanja kvaliteta i analize razvoja

naseljene muške teladi izmerili smo odbačene parogove koji potiču od jedinki starih 2-6

godina (starost je utvrđena na osnovu ušnih markica kojima su oni bili obeleženi pre

naseljavanja u uzgajalište). Međutim, agresivnost odraslih jelena kao i velika brojnost

divlje svinje u istom prostoru, uticale su i dovele do toga da veći deo odbačenih

parogova nikada ne bude pronađen. Merenje odbačenih parogova sprovedeno je na

način koji propisuje međunarodna formula za ocenjivanje trofeja (Varićak 1998).

Izuzetak predstavljaju prvi parogovi (šila) na kojima su mereni masa, dužina i obim na

polovini dužine. Masa odbačenih parogova merena je na vagi sa tačnošću 0.005 kg, dok

su dužine i obimi parogova mereni metalnom pantljikom sa tačnošću od 1 mm. Iz

obrade su isključeni oni merni elementi koji su bili oštećeni ili polomljeni.


Prve jedinke koje su donete iz Severozapadne Bačke (lovište “Kozara”) ispuštene

su u jesen 1997, i to u prihvatilište površine 6.4 ha. Ograđivanje uzgajališta “Lomnička

reka” završeno je sredinom 1999, a zbog izmene pravca pružanja ograde ukupna

površina uzgajališta povećana je nakon ograđivanja za 25 ha.

Projektom intenzivnog uzgoja jelena i divljih svinja u ograđenom uzgajalištu

“Lomnička reka” (Cvetić i Novaković 1995) predviđeno je da se divljač poreklom iz

poznatih lovišta u jesen nakon parenja dovozi u prihvatilište gde ostaju jednu godinu i

učestvuje u prvoj reprodukciji, kao i da se u jesen naredne godine zajedno sa

podmlatkom ispušta u ostali deo uzgajališta gde ostaje do postizanja planiranog brojnog

stanja. Nakon toga, divljač se u visini realnog prirasta ispušta u otvoreni deo lovišta ili

odstreljuje.

Analiza naseljavanja i trofejnih karakteristika jelena (cervus elaphus l.)... 311

Umesto početnog fonda od 20 jedinki (15 košuta i 5 jelena starosti od 2-5 godina)

koji je planiran u cilju postizanja optimalnog brojnog stanja u trećoj godini gazdovanja

(Cvetić 1997) u prihvatilište su ispuštena tri odrasla jelena, bremenita košuta i čak 20

teladi. Osim toga, odnos polova naseljene jelenske teladi bio je vrlo nepovoljan zbog

značajne prevage muškog pola (14 mužjaka i 6 ženki, odnosno 2.3 M : 1 Ž).

Jelenska telad je ispuštena u ograđeno uzgajalište tek u jesen 1999. Stoga se može

zaključiti da je ona u prihvatilištu ostala mnogo duže od Projektom predviđene jedne

godine, a zbog nekontrolisanog ulaska ljudi u prihvatilište ona je i domestikovana, tako

da su kasnije muške jedinke postale vrlo agresivne. Prema Cvetiću (2001) mužjaci koji

su gajeni i odrasli u malim ograđenim prostorima već u četvrtoj godini života postaju

agresivni prema čoveku, ali i prema drugim mužjacima.

Na kraju prve lovne godine (31.03.1998) brojnost jelenske divljači nije se povećala,

a u toku prve lovne godine nije bilo ni gubitaka jelenske divljači. Na kraju druge lovne

godine (31.03.1999) brojnost je iznosila 24 jedinke. Naime, u prihvatilište su ispuštena

dva dvogodišnja jelena, ali je brzo nakon toga jedan uginuo. Takođe, u maju 1998.

godine oteljeno je žensko tele poreklom od naknadno ispuštene bremenite košute. Na

kraju treće lovne godine (31.03.2000) brojnost se uvećala za tri jedinke. Naime, prirast

je iznosio pet jedinki (1 ♂ i 4 ♀), ali su iste lovne godine uginule dve jedinke (žensko

tele i trogodišnji jelen). Na kraju četvrte lovne godine (31.03.2001) brojnost se uvećala

za četiri jedinke. Prirast je iznosio šest jedinki (3 ♂i 3 ♀), ali su takođe uginula i dva

jelena stara tri godine. Na kraju pete lovne godine (31.03.2002) brojnost se uvećala za

osam jedinki, jer je prirast iznosio devet jedinki (4 ♂ i 5 ♀), ali je iste lovne godine

odstreljen i jedan stari jelen. Krajem šeste lovne godine (31.03.2003) brojnost jelenske

divljači iznosila je 42 jedinke (19 ♂ i 23 ♀). Prirast je iznosio sedam jedinki (3 ♂ i 4

♀). Međutim, iste lovne godine uginuo je jedan šestogodišnji jelen a dva su odstreljena,

kao i jedno muško tele.

Na osnovu analize kretanja brojnosti naseljene jelenske divljači može se reći da je

sadašnja brojnost mnogo manja od optimalne koja je predviđena Projektom naseljavanja

(Cvetić i Novaković 1995). Osim toga, dobijeni rezultati pokazuju da je značajno

poremećena polna i starosna struktura matičnog fonda, jer su umesto bremenitih košuta

u prihvatilište ispušteni u najvećoj meri muška telad i odrasli mužjaci. Samim tim,

jelenska divljač u analiziranom periodu iz uzgajališta “Lomnička reka” nije ni ispuštana

u otvoreni deo lovišta “Veliki Jastrebac”.

U proteklih šest lovnih godina (1997-2003) u uzgajalištu “Lomnička reka”

odstreljene su četiri jedinke. Prvi odstrel izvršen je u petoj lovnoj godini (2001/02), kad

je zbog velike agresivnosti odstreljen jedan stari jelen trofejne vrednosti 195.8 poena.

Zatim su naredne lovne godine odstreljeni muško tele i dva jelena trofejne vrednosti u

bronzanoj medalji. Prema tome, može se reći da nakon naseljavanja jelenske teladi u

prihvatilište (1997) nije izvršen selektivni odstrel najslabijih jedinki.

Nakon naseljavanja jelenska telad se uspešno adaptirala na novo stanište. Na visok

kvalitet i dobar razvoj jelenske teladi ukazuju srednje vrednosti parametara odbačenih

parogova (tabela 1), koje za jelene stare šest godina iznose za dužinu paroga 104.1 cm,

dužinu nadočnjaka 33.0 cm, dužinu srednjaka 31.9 cm, obim venca 24.5 cm, obim ispod

srednjaka 13.6 cm, obim iznad srednjaka 13.3 cm i masu paroga 2.69 kg. Takođe, na

osnovu dobijenih rezultata može se zaključiti da se srednje vrednosti parametara

odbačenih parogova povećavaju sa starošću jelena (izuzetak je obim ispod srednjaka za

jelene stare 6 godina, obzirom da nisu pronađene odbačene grane od svih jelena).


Najveću varijabilnost su ispoljili parogovi mlađih jelena (2-4 godina), a naročito masa

paroga (Cv=44.0%), dužina paroga (Cv=35.8%), dužina nadočnjaka (Cv=30.7%) i

dužina srednjaka (Cv=34.3%).

Tabela 1: Vrednosti parametara odbačenih parogova jelena (1999–2003)

Table 1: Values of parameters of the discarded antlers red deer (1999–2003 )

Starost

Age Parametar – Parameter n Mx Sd Cv Min Max

2 god.

Masa paroga – Mass of antler 11 0.25 0.11 44.00 0.11 0.40

Dužina paroga – Length of antler 11 42.59 15.27 35.85 18.00 64.30

Obim paroga – Beam of antler 11 6.33 0.99 15.64 5.10 7.90

3 god.



Obim venca – Circumference of coronet 4 19.27 1.53 7.94 17.20 20.90

Obim ispod srednjaka – Lower beam 4 10.10 0.94 9.31 9.50 11.50

Obim iznad srednjaka – Upper beam 4 10.12 0.52 5.14 9.40 10.60

Dužina nadočnjaka – Length of brow tine 3 20.43 6.27 30.69 13.20 24.20

Dužina srednjaka – Length of tray tine 4 16.77 2.24 13.36 14.60 19.60

4 god.








5 god.








6 god.









Srednje vrednosti dužine paroga, obima venca i obima iznad srednjaka koje su

utvrđene za jelene iz uzgajališta veće su (grafikon 1,2,4) od srednjih vrednosti jelena

istog uzrasta sa područja Baranje i Severozapadne Bačke (Bečejac i sar. 1990a, b, c),

koje su navedeni autori utvrdili na uzorku od 862 trofeja jelena iz perioda 1967-1976.

Nasuprot tome, za obim ispod srednjaka utvrđene su manje srednje vrednosti za jelene

stare 3-4 godine, jednake za jelene stare šest godina dok su za petogodišnje jelene

utvrđene veće vrednosti (grafikon 3). Smatramo da su utvrđene razlike nastale usled

dodatne ishrane jelena u uzgajalištu, ali i usled toga što je pronađen i analiziran samo

manji deo odbačenih parogova.

Graf 1: Dužina paroga – Length of antler

60

65

70

75

80

85

90

95

100

105

110

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Graf 2: Obim venca – Circumference of coronet

16

18

20

22

24

26

28

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15


Graf 3: Obim ispod srednjaka – Lower beam

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Graf 4: Obim iznad srednjaka – Upper beam

8

9

10

11

12

13

14

15

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

X godine starosti (age) Y cm

Lomnička reka Kozara

Srednje vrednosti Baranjskih i Bačkih jelena su manje i zbog toga što se u ovom

uzrastu (3-6 godina) isključivo sprovodi selektivni odstrel najslabijih jedinki. Tako je na

pr., prema podacima Novakovića (1999) u trofejnom odstrelu 769 jelena iz Baranjskog

Podunavlja od 80 odstreljenih petogodišnjih jelena bez medalje bilo 69 (86.3%) dok je

od 105 šestogodišnjih jelena bez medalje bilo 57 (54.3%).

Nasuprot tome, konstatovano je da su srednje vrednosti dužine nadočnjaka i

srednjaka, kao i maksimalne vrednosti svih parametara odbačenih parogova jelena iz

uzgajališta “Lomnička reka” (tabela 1) manje od srednjih i maksimalnih vrednosti

Baranjskih i Bačkih jelena istog uzrasta (Bečejac i sar. 1990a,b,c).


Zaključak

Na osnovu dobijenih rezultata može se zaključiti da su u toku naseljavanja izvršena

značajna odstupanja od Projekta intenzivnog uzgoja jelena i divljih svinja u ograđenom

uzgajalištu “Lomnička reka”. Pre svega, nije izvršena selekcija jelenske teladi nakon

njenog naseljavanja, koja je istovremeno zbog dvogodišnjeg gajenja u prihvatilištu

domestikovana, tako da su muške jedinke kasnije postale vrlo agresivne. Osim toga,

ustanovljena je poremećena polna i starosna struktura matičnog fonda jelenske divljači,

sa manjom brojnošću od optimalne, zbog čega u analiziranom periodu jelenska divljač

iz uzgajališta “Lomnička reka”nije ni ispuštana u otvoreni deo lovišta “Veliki

Jastrebac”.

Nakon naseljavanja jelenska telad se uspešno adaptirala na novo stanište. Ovu

konstataciju u punoj meri potvrđuju srednje vrednosti parametara odbačenih parogova,

koje za jelene stare šest godina iznose za dužinu paroga 104.1 cm, za dužinu nadočnjaka

33.0 cm, za dužinu srednjaka 31.9 cm, za obim venca 24.5 cm, za obim ispod srednjaka

13.6 cm, za obim iznad srednjaka 13.3 cm i za masu paroga 2.69 kg.

ANALYSIS OF COLONISATION AND TROPHY

CHARACTERISTICS OF RED DEER (Cervus elaphus L.) IN THE

AREA OF VELIKI JASTREBAC


Summary

This paper presents the results of colonisation and management of red deer in the

enclosed breeding ground “Lomnička Reka” situated in the central part of the mountain

Veliki Jastrebac. The analysis was based on the data from the hunting files of the Forest

Enterprise Kruševac and their comparison with the papers and measurements planned

by the Project of intensive rearing of red deer and wild boar, as well as based on 40

discarded fourth antlers collected during the five-year period (1999-2003). The first

animals, which were brought from north-east Bačka (Hunting ground “Kozara”), were

released in autumn 1997, to the adaptation area of 6.4 ha. However, the study results

show that the gender and age structure of the initial pool was significantly disturbed,

and the density in the study period was lower than the optimal. For this reason, the red

deer from the breeding ground were not released to the open part of the hunting ground

“Veliki Jastrebac”. On the other hand, the results of measurement and analysis of

discarded fourth antlers indicate a high quality and a good subsequent development of

red deer calves, which after the introduction to the breeding ground “Lomnička Reka”

adapted very successfully to the new habitat.

Key words: colonisation, trophy, Cervus elaphus, Veliki Jastrebac


Literatura

1. BEČEJAC BRANKA, BRNA J., MIKUŠKA J., VALTER J. (1990a): Lovački

Vjesnik, 5-6, 154-157.

2. BEČEJAC BRANKA, BRNA J., MIKUŠKA J., VALTER J. (1990b): Lovački

Vjesnik, 9-10, 250-251.

3. BEČEJAC BRANKA, BRNA J., MIKUŠKA J., VALTER J. (1990c): Lovački

Vjesnik, 11-12, 296-298.

4. BIGALKE R.C. (1984): Criteria and their application in the reintroduction of large

mammals, Acta Zool. Fennica, 172, 165-168.

5. BOJOVIĆ (1968): Sasatv, rasprostranjenje i stanje populacija makrofaune na širem

području Đerdapa, Šumarstvo, 7/8, 47-57.

6. CVETIĆ LJ. (1997): Intenzivni uzgoj jelena i divljih svinja u ograđenom

uzgajalištu “Lomnička reka”–Veliki Jastrebac i naseljavanje ove divljači u okolno

lovno područje, Zbornik radova sa Savetovanja u Požegi 13-15 decembra1996,

pp.133-138.

7. CVETIĆ LJ., NOVAKOVIĆ V. (1995): Intenzivni uzgoj jelena i divljih svinja u

ograđenom uzgajalištu “Lomnička reka” – Veliki Jastrebac, Projekat, Javno

preduzeće za gazdovanje šumama “Srbijašume”, Beograd.

8. KERGER G. (1991): Reintroduction of animals in Europe – a critical analysis, XX

Congress of the International union of game biologists, 21-26 August, Gödöllo,

Hungary, Abstracts, pp.42-43.

9. NOVAKOVIĆ V. (1999): Jelen (Cervus elaphus L.), Zelind, Beograd, 316 pp.

10. PROGRAM RAZVOJA LOVSTVA SRBIJE 2001-2010 (2001): Lovački savez

Srbije, Beograd, 241 pp.

11. VARIĆAK V. (1998): Ocenjivanje lovskih trofej, Magnolija, Ljubljana.



REALNI PRIRAST DIVLJIH SVINJA U

POLUINTENZIVNOM GAJENJU U OGRADAMA1

V. Maletić2

Sadržaj: Pravilno određivanje prirasta divljači je osnovni element lovnog

gazdovanja, odnosno planiranja realnog godišnjeg odstrela. U tom cilju, u toku

sedmogodišnjeg perioda u tri ograde za poluintenzivno gajenje divljih svinja

evidentirali smo realni prirast po krmači i to u dva intervala. Prvi se odnosio na period

od rađanja mladunaca do 15.VI, a drugi do početka narednog parenja, odnosno do

15.XI.

Vrednosti koeficijenta prirasta kretali su se od 2.67 do 6.00 u prvom, odnosno 1.80

- 5.67 u drugom periodu. Prosečna vrednost koeficijenta realnog periodičnog prirasta

iznosila je 3.52 do početka leta, odnosno 2.99 do početka narednog parenja.

Ključne reči: divlja svinja, koeficijent prirasta, gubici

Uvod

Poslednje decenije prošlog veka prisutna je tendencija smanjivanja brojnosti nekih

značajnijih lovnih vrsta. Divlja svinja je jedna od retkih vrsta divljači na koju se

pogoršani uslovi u prirodnim ekosistemima nisu odrazili negativno, nego je čak došlo i

do povećanja njenog reproduktivnog potencijala.

Proučavanja njene prirodne plodnosti, kao i gubitaka u prirastu, ni iz daleka nisu

onolika kao kod domaće svinje. U raspoloživoj naučnoj literaturi mogu da se sretnu

pojedinačni podaci iz ove oblasti, uglavnom nedovoljno potkrepljeni konkretnim

podacima i primenjenom metodologijom istraživanja

Razlozi za ovakvo stanje treba da se traže, pre svega, u objektivnim teškoćama sa

kojima se ovakva istraživanja sudaraju, naročito zbog skrivenog i noćnog života ove

vrste. Međutim, savremeni pogledi na razvoj lovstva u celini, a naročito na razvoj

lovnog turizma u određenim područjima, traže šire i preciznije poznavanje, ne samo

njene bioekologije, nego i drugih parametara značajnih za njeno gajenje u ograđenim

prostorima.

Imajući u vidu do kraja nerazjašnjene probleme u tehnologiji poluintenzivnog

uzgoja u ogradama, kao i činjenicu da je pravilno određivanje prirasta osnovni element

uspešnog lovnog gazdovanja, odnosno planiranja realnog godišnjeg odstrela, glavni cilj

1 Izvorni nauni rad - Original scientific paper 2 Dr Vladimir Maletić, vanredni profesor, Šumarski fakultet - Skoplje

V. Maletić 318

ovih istraživanja bio je usmeren ka utvrđivanju realnog periodičnog prirasta po krmači i

gubitaka do početka lovne sezone.


Istraživanja su vršena u toku sedmogodišnjeg perioda u tri ograde za

poluintenzivno gajanje i to: u ogradi "Ivanje" u sklopu šumskog rezervata "Jasen" na

Suvoj Gori, sa površinom od 525 ha u toku 4 godine, zatim u ogradi "Milisin" na planini

Kožuf, sa površinom od 317 ha u toku 6 godina i u ogradi "Gramada" lociranoj u

blizini lokaliteta "Karabalija", sa površinom od 50 ha i sa trajanjem od 3 godine.

Periodični prirast po ženki smo evidentirali u dva intervala. Prvi se odnosio na

period od rađanja mladunaca do 15.VI, a drugi od 16.XI pa do početka narednog

parenja, odnosno do 15.XI. U tom cilju smo vršili neposredna osmatranja u sve tri

ograde na mestima gde se vršila kontinuirana prihrana divljih svinja. Pri tom smo

evidentirali broj polno zrelih krmača, kao i broj prasića koje su vodile do hranilišta.


Tabela 1. Realni prirast po krmači i gubici u prirastu

Table 1. Real increase per female and losses in the increase

Objekat

Location

Prirast po ženki - Increase per female

do 15.VI do 15.XI

min max x min max x

"Ivanje" 2.67 2.75 2.71 1.80 2.12 2.02

"Milisin" 2.67 4.09 3.47 2.13 3.50 3.03

"Gramada" 3.67 6.00 4.38 3.17 5.67 3.92

Prosečno

Average 3.52 2.99

U toku istraživanja je opservirano ukupno 431 polno zrela krmača, od kojih u

ogradi "Ivanje" 125, u ogradi "Milisin" 293 i u ogradi "Gramada" 13.

Kao što se može videti iz podataka u tabeli 1, u ogradi "Ivanje" periodični prirast

do 15.VI se kretao od 2.67 do 2.75 ili prosečno 2.71, a u ogradi "Milisin" 2.67 - 4.09,

odnosno prosečno 3.47 prasića po krmači, odnosno prosečno 3.52 za sva tri lokaliteta.

Veći koeficijent prirasta za 28 % u prvom periodu, i od čak 50 % do 15.XI u ogradi

"Milisin" je uzrokovan pre svega daleko povoljnijim stanišnim uslovima (konfiguracija

terena, sastav vegetacije i mogućnost prirodne prehrane, geološki sastav tla, klimatske

prilike i sl.) koji vladaju na ovom lokalitetu.

Što se tiče pak podataka za ogradu "Gramada", gde je koeficijent prirasta dostigao i

do 6.00, te bi vrednosti primili sa izvesnom rezervom, kako zbog kraćeg perioda

istraživanja, tako i zbog minimalne gustine populacije, odnosno činjenice što je te

godine u ogradi bilo prisutno samo 3 krmače, koje su, uz to, redovno bile prihranjivane

koncentrovanom hranom.

Ukoliko se ovakva analiza izvrši i za period do 15.XI, može da se konstatuje da se

koeficijent prirasta kretao od minimalnih 1.80 u ogradi "Ivanje", do maksimalnih 5.67 u

Realni prirast divljih svinja u poluintenzivnom gajenju u ogradama 319

ogradi "Gramada", ili prosečno 2.99 odgajena praseta. Utvrđeni gubici, odnosno

smanjenje realnog periodičnog prirasta je iznosilo 25.5 % u ogradi "Ivanje", 12.7 % u

ogradi "Milisin" i 10.5 % u ogradi "Gramada", odnosno prosečno 15.1 % u sva tri

lokaliteta. Pri tom mora da se naglasi da su u ogradi "Ivanje" gubici bili najveći iz

razloga što su u toku celog perioda istraživanja bili prisutni po jedan vuk i ris.

Podaci o broju prasića u jednom leglu se razlikuju među sobom, ali se uglavnom

kreću od 4 do 6 jedinki. Kohalmi (1985) ističe da se broj embriona kod oplođenih

divljih svinja kreće od 1 do 11, ili prosečno 6.2 po oplođenoj ženki. Za vreme naših

istraživanja u ogradi "Ivanje" imali smo prilike da pregledamo 4 otstreljene suprasne

krmače. Kod dve od njih smo pronašli po 5, kod jedne 4 dobro razvijenih embriona i

kod jedne 2 skoro potpuno razvijena praseta.

Krže (1982) navodi da divlja svinja može da odgaji najviše 8 praseta, što je

srazmerno broju razvijenih boski, a prema Rolfu (1981) trogodišnje krmače, u zavisnosti

od prehranbenih uslova, uobičajeno rađaju 6 - 8, a jednogodišnje 1 - 4 mladunaca. Volf

(1984) je za Nemačku procenio da prosečni godišnji prirast divljih svinja koje žive u

listopadnim šumama, u zavisnosti od uroda semena, iznosi 3 - 5 praseta po ženki.

U odnosu na gubitke, odnosno smanjenje prirasta, mnogi autori se slažu da oni u

prva tri meseca iznose oko 20 %, a kasnije se smanjuju na oko 12 %. Prema Popoviću

(1979), broj prasića po krmači u februaru iznosi 5.6, da bi se do juna taj broj umanjio na

3.7, odnosno gubici u tom periodu iznose 33.9 %. Meynhardt (1985), navodi da

prosečni gubici kod prasića, u odnosu na ukupni broj, iznose 9.8 % pri rađanju, 70.2 %

do kraja prvog meseca, 18.4 % do šestog meseca i 1.6 % do osmog meseca života,

odnosno da gubici od prvog do osmog meseca iznose 20 %.

Zaključak

Na osnovu analize dobijenih podataka mogu se izvući sledeći zaključci:

Vrednosti koeficijenta prirasta kretali su se od 2.67 do 6.00 u prvom, odnosno 1.80

- 5.67 u drugom periodu. Prosečna vrednost koeficijenta realnog periodičnog

prirasta iznosila je 3.52 do početka leta, odnosno 2.99 do početka narednog parenja

ili umanjena za 15.1 %.

Na veličinu prirasta divljih svinja utiče mnogo faktora, a najznačajniji su svakako

ekološki uslovi staništa, kao i starost i uhranjenost krmača, zatim vremenski uslovi

u periodu rađanja mladunaca i prisustvo prirodnih predatora. Na to ukazuju i

dobijeni rezultati, odnosno razlike u veličini koeficijenta prirasta i procentu

gubitaka između lokaliteta "Ivanje" i ostala dva.

Gubici kod divljači su prisutni tokom cele godine u svim starosnim klasama, ali su

najizraženiji kod najmlađih kategorija. Upravo tu nalazimo mogućnost da se

eventualnom eliminacijom (ukoliko je to moguće) nepovoljnih činilaca, poveća

stepen preživljavanja novorođenih jedinki, tj. poveća prirast, a samim tim i mogući

odstrel, odnosno rentabilnost intenzivnih uzgajališta.

V. Maletić 320

REAL INCREASE OF WILD BOAR IN SEMI-INTENSIVE

NURTURING IN FENCED AREA

V. Maletić

Summary

The correct determination of the game increase is the basic element of the hunting

managament, i.e. planning of the optimal annual game shooting. In this purpose, during

the seven-year period in three different fenced areas for semi-intensive nurturing of wild

boars, we evidenced the increases per female in two intervals. The first one referred to

the period from birth of the young until the 15th of June, and the second referred to the

period until the 15th of November.

The values of the increase coefficient were in the range between 2.67 and 6.00 in

the first period, and 1.80 to 5.67 in the second one. The average value of the periodical

coefficient amounted 3.52 until the begining of summer, i.e. 2.99 until the begining of

next mating.

Key words: wild boar, increase coefficient, losses

Literatura

1. JOVANOVIĆ, V. i sar. (1989): Današnji koncept gajenja divljih svinja. Zbornik

radova III simpozijuma "Savremeni pravci uzgoja divljači", 1989, Brioni

2. JOVANOVIĆ, V. i sar. (1992): Gajenje u ograđenim prostorima. Trag br. 2/1992,

Novi Sad

3. KOHALMI, T. (1985): Sostojanieto i roljata na zapasa na divata svinja v

ungarskoto lovno stopanstvo. Meždunaroden simpozium: Divečot i okolnata sreda,

Plovdiv

4. KRŽE, B. (1982): Divji prašič. Lovska zveza Slovenije

5. MEYNHARDT, (1985): Prirast divjih prašičih. Lovec br. 2/1985, Ljubljana

6. POPOVIĆ, S. (1979): Plodnost i gubici divljih svinja. Lovački vijesnik 1-2 -

Zagreb

7. ROLF, H. (1981): Schwarzwild - Biologie - Verhalten - Hege und Jagd

8. TRPKOV, B. - MALETIĆ, V. (1987): Možnosti za odgleduvanje na oddelni vidovi

krupen diveč na podračjeto na Makedonija. God. zbornik na Šumarskiot fakultet,

kniga XXXII, Skopje

9. TRPKOV, B. (1982): Osnovni principi vo odgleduvanjeto na divata svinja vo

Makedonija. Sovetuvanje, 1982, Skopje

10. VALENTINČIČ S. (1986): Uzgoj divljači u ograđenim i prirodno omeđenim

lovištima Lovačke novine br. 14/1986, Novi Sad

11. VOLF, R. (1984): Rozmnožovani černe zvere. Myslivost br. 4/1984, Praha

12. VOLF, R. (1985): Razvitie na zapasite na divite svinji v ČSSR. Meždunaroden

simpozium: Divečot i okolnata sreda, Plovdiv



ODNOS BRUTO I NETO TELESNIH MASA DIVLJIH SVINJA

(Sus Scrofa L.) U OGRAĐENOM LOVIŠTU “CRNI LUG”1

N. Novaković, D. Gačić2

Sadržaj: U radu je proučavana veza između bruto i neto telesnih masa divljih

svinja, koje su gajene na najintenzivniji način u ograđenom lovištu. Materijal za ovo

istraživanje čine podaci dobijeni merenjem 84 odstreljene jedinke različitog životnog

uzrasta. Nakon odstrela merena je telesna masa cele jedinke (bruto masa), kao i telesna

masa iste jedinke bez unutrašnjih organa (neto masa), sa tačnošću 0.5 kg. Izbor funkcije

(modela) izvršen je na osnovu analize dijagrama rasturanja empirijskih podataka i na

osnovu statističkih pokazatelja i testova. Između bruto i neto telesnih masa odstreljenih

divljih svinja utvrđena je statistički značajna zavisnost koju najbolje izražava linearna

funkcija. Konstatovana zavisnost i izrađeni model može da posluži za predviđanje

telesne mase bez unutrašnjih organa u zavisnosti od telesne mase cele jedinke, i

omogućuje da se lakše i mnogo tačnije upoređuju podaci dobijeni hvatanjem i

odstrelom divljih svinja. Ona važi za identične uslove sredine, i trebalo bi je proveriti na

većem broju jedinki i u različitim lovištima.

Ključne reči: divlja svinja, Sus scrofa, telesna masa, bruto i neto masa

Uvod

Divlja svinja je autohtona vrsta krupne divljači u Srbiji, a gaji se kako u slobodnoj

prirodi tako i u ograđenim lovištima. Međutim, rezultati postignuti u gajenju divljih

svinja u ograđenim lovištima mnogo su bolji nego u slobodnoj prirodi, odnosno u

otvorenim lovištima (Program razvoja lovstva Srbije 2001-2010). U gajenju divljih

svinja u ograđenim prostorima razlikuju se dva osnovna načina (Novaković 2003). Prvi

način je gajenje u jednom ograđenom prostoru - celom lovištu ili uzgajalištu svinja, dok

je drugi način gajenje u ograđenom prostoru koji se dalje, unutrašnjom podelom deli na

više odvojenih prostora - odeljenja, prema nameni (najintenzivniji način gazdovanja

divljom svinjom). Primena savremenih metoda gazdovanja divljom svinjom u

ograđenim prostorima obezbeđuje veliku produkciju mesa čijom se prodajom ostvaruje

oko 70% ukupnih prihoda lovišta (Lavadinović 1982).

1 Izvorni naučni rad – Original scientific paper 2 dipl. ing. Nenad Novaković, mlađi istraživač, Institut za šumarstvo,

Mr Dragan Gačić, asistent, Šumarski fakultet Beograd

Ovaj rad je finansiran od strane Ministarstva za nauku, tehnologiju i razvoj Republike Srbije u okviru

projekta BTN.6.4.0.0711.A

N. Novaković, D. Gačić 322

Uprkos tome što je divlja svinja u ekonomskom i lovnom pogledu značajna i vrlo

atraktivna vrsta, ona je retko bila predmet proučavanja u Srbiji i Crnoj Gori. Proučavane

su uglavnom morfometrijske karakteristike, telesni i trofejni razvoj, plodnost,

zdravstvena zaštita i načini gajenja divljih svinja. Nasuprot tome, prema našim

saznanjima u domaćoj literaturi ima malo podataka o vezi između bruto i neto telesnih

masa divljih svinja (Maletić 2002), a takođe i u stranoj literaturi (Stubbe i sar. 1980,

Briedermann 1986, Ušela 1986).

Poznavanje veze između bruto i neto mase ima veliki značaj i široku primenu, jer

omogućuje da se lakše i mnogo tačnije upoređuju podaci dobijeni hvatanjem i

odstrelom divljih svinja (Mattioli i Pedone 1995a,b). Osim toga, ukoliko znamo ukupnu

telesnu masu jedinke, možemo preko odgovarajućeg modela predvideti i njenu telesnu

masu bez unutrašnjih organa. Zbog toga su u okviru ovog rada izvršena proučavanja

veze između bruto i neto telesnih masa divljih svinja, koje su gajene na najintenzivniji

način u ograđenom lovištu.


Istraživanja su izvedena u ograđenom delu ravničarskog lovišta “Crni lug” koje se

nalazi na levoj obali reke Save (u blizini Beograda). Ukupna površina ograđenog dela

lovišta iznosi 720 ha. Geološku podlogu čine aluvijalni nanosi reke Save, a tipovi

zemljišta su uglavnom: glej, pseudoglej i ritska crnica. U lovištu postoje tri veštačka

pojilišta, a u istočni deo lovišta ulazi kanal Živača koji ima vode većim delom godine.

Najveći deo lovišta pokrivaju čiste ili mešovite sastojine hrasta lužnjaka (starosti 80-100

godina) i žbunasta vegetacija (svib, negundo i bršljen), dok su pašne površine

zastupljene na oko 20 ha.

U ograđenom delu lovišta gaje se jelen obični (na čitavoj površini) i divlja svinja.

Ograđeni deo je podeljen na više separacija koje služe za intenzivno gajenje divlje

svinje (prasilište, sazrevalište veprova, prostor za parenje – bukarište, prostor za

izlovljavanje divljih svinja (turistički lov) i poligon za izlovljavanje).

Osnovni materijal za ovo istraživanje čine podaci dobijeni merenjem 84 odstreljene

jedinke različitog uzrasta. Nakon odstrela merena je telesna masa cele jedinke (bruto

masa), kao i telesna masa iste jedinke bez unutrašnjih organa (neto masa), sa tačnošću

0.5 kg. Analizirane jedinke su odstreljene u odeljenju za izlovljavanje divljih svinja

pogonom u trogodišnjem periodu (2002-2004), a razvrstane su u tri uzrasne klase:

nazimad (n=38), veprovi (n=23) i krmače (n=23). U cilju iznalaženja pouzdanog modela

za definisanje pretpostavljene zavisnosti primenjen je metod regresione i korelacone

analize. Izbor funkcije (modela) izvršen je na osnovu analize dijagrama rasturanja

empirijskih podataka i na osnovu statističkih pokazatelja i testova (R2, R2c, Se, t-

statistika i F-statistika).


Prosečna bruto telesna masa svih analiziranih jedinki iznosi 64,6 kg, dok njihova

prosečna neto telesna masa iznosi 53,9 kg. Bruto telesna masa nazimadi kretala se od

17.5 do 55.7 kg, dok se njihova neto telesna masa kretala od 13.5 do 46.0 kg. Međutim,

za mušku nazimad je utvrđeno da su imala veću prosečnu bruto i neto telesnu masu

Odnos bruto i neto telesnih masa divljih svinja (Sus ScrofaL.) u ograđenom lovištu “Crni lug” 323

(36.3 kg odnosno 30.4 kg) od ženske nazimadi (32.9 kg odnosno 27.7 kg). Osim toga,

utvrđeno je da se bruto telesna masa veprova kretala od 53.0 do 122.0 kg (χ=90.2 kg), a

njihova neto telesna masa od 45.5 do 106.0 kg (χ =74.6 kg). Slično tome, bruto telesna

masa krmača kretala se od 50.3 do 121.0 kg (χ =88.4 kg), a njihova neto telesna masa

od 40.5 do 102.0 kg (χ =73.5 kg).

Iz dosadašnjeg izlaganja može se konstatovati da neto telesna masa svih

analiziranih jedinki iznosi u proseku 83.4% od njihove bruto telesne mase, a ovaj odnos

je različit između pojedinih uzrasnih klasa (kod muške nazimadi u proseku 83.7%, kod

ženske nazimadi u proseku 84.2%, kod veprova u proseku 82.7% i kod krmača u

proseku 83.1%).

Rezultati ovih istraživanja u najvećoj meri se poklapaju sa rezultatima istraživanja

Mattiolia i Pedonea (1995a) u otvorenim lovištima Italije, gde je utvrđen odnos između

neto i bruto telesnih masa iznosio 82.8% za muške jedinke i 83.0% za ženske jedinke.

Drugim rečima, muške jedinke su gubile u proseku 17.2% od njihove bruto telesne

mase (8.7-26.7%), dok su ženske jedinke gubile u proseku 17.0% (8.4–25.7%). Osim

toga, navedeni autori su na dvostruko većem uzorku konstatovali da se bruto telesne

mase muških jedinki (n=72) kreću od 23.2 do 123.0 kg, a ženskih jedinki (n=104) od

15.5 do 97.2 kg, dok se neto telesna masa mužjaka kretala od 18.8 do 102.3 kg, odnosno

ženki od 14.2 do 81.0 kg.

Slični rezultati dobijeni su u istraživanjima Wolfa (1994) kojima je utvrđeno da

odnos između neto i bruto telesne mase kod mladih jedinki (n=50) iznosi 79.4%, zatim

da kod jedinki srednje veličine (n=30) iznosi 78.1%, dok je za odrasle jedinke (n=11)

konstatovana vrednost od 80.5%.

Nešto manje vrednosti dobijene su u istraživanjima drugih autora, što se može

uglavnom tumačiti različitim definisanjem neto mase (bez unutrašnjih organa, ali i bez

glave ili samo bez donje vilice, zatim bez jezika, bubrega, i sl.). Tako na pr., Stubbe i

sar. (1980) navode da odnos između neto i bruto telesne mase iznosi 76.5%, prema

Maletiću (2002) ovaj odnos iznosi 80.3%, a pojedini autori (Briedermann 1986, Ušela

1986) navode vrednost od 79.5%, dok su istraživanja u SAD (Henry 1969) pokazala da

kod mužjaka ovaj odnos iznosi 78.6 % i kod ženki 76.5 %.

Osim toga, pojedini autori (Wolf 1994) ukazuju da neto telesna masa jedinke može

varirati u zavisnosti od njene starosti i od njene uhranjenosti (da li je ona odstreljena

nakon obilnog uroda žira), zatim od naslaga sala i od količine krvi koja se izgubi tokom

njene obrade. Prema Ušeli (1986) kod prasadi i jedinki odstreljenih u prolećnom

periodu neto telesna masa iznosi 78.0% od njihove bruto telesne mase, a kod dobro

uhranjenih mladih i odraslih muških i ženskih jedinki odstreljenih u periodu oktobar-

januar ovaj odnos se kreće od 80.0 do 83.0%. Sa navedenom tvrdnjom se slažu rezultati

koji su dobijeni u ovim istraživanjima (u proseku 83.4%), jer su analizirane jedino

mlade (n=38) i odrasle jedinke (n=46) za koje je karakteristično da su odstreljene tokom

decembra i januara, i to nakon obilnog uroda žira u lovištu.

Između bruto i neto telesnih masa divljih svinja analiziranih u ovom radu utvrđena

je statistički značajna zavisnost, koju najbolje izražava linearna funkcija, opšteg oblika:

Y=a+b·X. Matematički izraz ocenjene regresione prave (grafikon 1) koja najbolje

reprezentuje podatke o varijacijama neto telesne mase jedinke – bez unutrašnjih organa

(Y) od njene bruto telesne mase – sa unutrašnjim organima (X) glasi:

Y=0.0355+0.8336·X (R2=0.9924, F(1,82)=10669, p<0.001).


Grafikon 1: Odnos bruto i neto telesnih masa divlje svinje

Figure 1: Dressed versus undressed weight relationship in wild boars

y = 0.8336x + 0.0355

R2 = 0.9924

0.0

20.0

40.0

60.0

80.0

100.0

120.0

0.0 20.0 40.0 60.0 80.0 100.0 120.0 140.0

Bruto masa - Undressed weight

Ne

to m

asa

- D

ress

ed

we

igh

t

Tabela 1: Prevođenje neto i bruto telesnih masa divlje svinje Table 1: Conversion dressed and undressed weights in wild boars

Neto masa - Dressed weight

Bruto masa- Undressed weight

Neto masa - Dressed weight

Bruto masa- Undressed weight

12.5 15.0 60.0 71.9

15.0 18.3 62.6 75.0

16.7 20.0 65.0 77.8

20.0 24.3 66.7 80.0

25.0 30.0 70.0 83.8

25.0 30.2 70.9 85.0

29.2 35.0 75.0 89.7

30.0 36.2 75.1 90.0

33.4 40.0 80.0 95.7

35.0 42.1 83.4 100.0

37.5 45.0 85.0 101.6

40.0 48.1 87.6 105.0

41.7 50.0 90.0 107.6

45.0 54.0 91.7 110.0

45.9 55.0 95.0 113.5

50.0 60.0 95.9 115.0

54.2 65.0 100.0 119.5

55.0 65.9 100.1 120.0

58.4 70.0 105.0 125.5

Odnos bruto i neto telesnih masa divljih svinja (Sus ScrofaL.) u ograđenom lovištu “Crni lug” 325

Istraživanja koja su izvršena u otvorenim lovištima Italije (Mattioli i Pedone

1995a) takođe su pokazala da između bruto i neto telesnih masa divljih svinja postoji

značajna zavisnost.

Ukoliko je poznata neto telesna masa jedinke može se predvideti njena bruto

telesna masa, odnosno telesna masa koju je ta jedinka imala nakon odstrela u lovištu i

pre odstranjivanja unutrašnjih organa preko formule: Y'=0.4508+1.1905X', gde Y'

predstavlja bruto telesnu masu jedinke, a X' predstavlja njenu neto telesnu masu.

Drugim rečima, konstatovana zavisnost i izrađeni model može da posluži za predviđanje

telesne mase bez unutrašnjih organa u zavisnosti od telesne mase cele jedinke i obrnuto,

što omogućuje da se lakše i mnogo tačnije upoređuju podaci dobijeni hvatanjem i

odstrelom divljih svinja. Rezultati prevođenja neto telesnih masa u bruto telesne mase

prema dobijenom linearnom modelu prikazani su u tabeli 1.

Zaključak

Na osnovu dobijenih rezultata može se zaključiti da prosečna bruto telesna masa

analiziranih jedinki iznosi 64.6 kg, dok njihova prosečna neto telesna masa iznosi 53.9

kg. Na osnovu toga utvrđeno je da neto telesna masa svih analiziranih jedinki iznosi u

proseku 83.4% od njihove bruto telesne mase, a ovaj odnos je različit između pojedinih

uzrasnih klasa.

Između bruto i neto telesnih masa odstreljenih divljih svinja utvrđena je statistički

značajna zavisnost, koju najbolje izražava linearna funkcija. Konstatovana zavisnost i

izrađeni model može da posluži za predviđanje telesne mase bez unutrašnjih organa u

zavisnosti od telesne mase cele jedinke i obrnuto, što omogućuje da se lakše i mnogo

tačnije upoređuju podaci dobijeni hvatanjem i odstrelom divljih svinja. Ona važi za

identične uslove sredine, i trebalo bi je proveriti na većem broju jedinki i u različitim

lovištima.

DRESSED VERSUS UNDRESSED WEIGHT RELATIONSHIP IN

WILD BOARS (Sus Scrofa L.) IN THE ENCLOSED HUNTING

GROUND “CRNI LUG”


Summary

We studied the relationship between dressed and undressed weight in wild boars,

grown by the most intensive method in the enclosed hunting ground. The material for

this study is the data obtained by measurement of 84 shot wild boars of different ages.

After shooting, the whole weight was measured (undressed weight), as well as the

weight of the same individual without thoracic and abdominal organs (dressed weight),

to the nearest 0.5 kg. The function (model) was selected based on the analysis of the

scatter diagram empirical data and based on statistical parameters and tests.


There is a statistically significant correlation between dressed and undressed weight

of shot wild boars, which is best expressed by linear function. The correlation and the

model can serve for the prediction of weight without thoracic and abdominal organs

depending on the whole weight, and it enables an easier and much more precise

comparison of the data obtained by wild boar capture and shooting. It refers to the

identical environmental conditions, and it should be verified on a higher number of wild

boars and in different hunting grounds.

Key words: wild boar, Sus scrofa, weight, dressed and undressed weight

Literatura

1. BRIEDERMANN L. (1986): Schwarzwild. Web, Berlin, 540 pp.

2. HENRY V.G. (1969): Estimating whole weights from dressed weights for

European wild hogs, J.Wildl. manage. 33: 222-225.

3. LAVADINOVIĆ M. (1982): Proučavanja mogućnosti i savremenih tehnologija

gajenja divljih svinja u ograđenim lovno-uzgojnim centrima, Magistarski rad,

Šumarski fakultet, Beograd.

4. MALETIĆ V. (2002): Srednje mase divljih svinja u različitim starosnim klasama i

randman mesa pri poluintenzivnom gajenju u ogradama, Biotehnologija u

stočarstvu, vol. 18 (5-6), p. 285-289, Beograd-Zemun.

5. MATTIOLI S., PEDONE P. (1995a): Dressed versus undressed weight

relationship in wild boars (Sus scrofa) from Italy, IBEX J.M.E. 3:72-73.

6. MATTIOLI S., PEDONE P. (1995b): Body growth in a confined wild boar

population, IBEX J.M.E. 3:64-65.

7. NOVAKOVIĆ V. (2003): Divlja svinja (Sus scrofa L.), Lovački savez Srbije,

Beograd.

8. NOVAKOVIĆ V. (1997): Uticaj mera gazdovanja na povećanje produkcije mesa

kod divljih svinja, Zbornik radova sa savetovanja u Požegi 13, 14. i 15. decembra

1996, Lovački savez Jugoslavije, Beograd, p. 119-125.

9. PROGRAM RAZVOJA LOVSTVA SRBIJE 2001-2010., Lovački savez Srbije,

Beograd, 2001.

10. STUBBE I., STUBBE M., STUBBE W. (1980): Die Körperentwicklung des

Schwarzwildes im Wildforschungsgebiet Hakel, Beitr. Jagd und Wildforsch., 11,

245-259.

11. UŠELA F. (1986): Biometrické údaje u černé zvéře, Myslivost, 12, p. 272-273.

12. WOLF R. (1994): Rukojeť chovu a lovu černé zveře, Příloha sborníku referátů,

Písek 1994, 25-26 srpna, Vydala Matice lesnická.



GUBICI KOD FAZANSKIH PILIĆA U PERIODU ADAPTACIJE1

V. Maletić2

Sadržaj: Osnovni cilj u ovom radu bio je usmeren ka utvrđivanju realnih gubitaka

fazanskih pilića u najkritičnijem periodu, odnosno u prvih 30 dana posle njihovog

naseljavanja u lovišta.

Istraživanja su bila vršena u periodu 1985 - 2004 godine u lovištu "Trubarevo"

kojim gazduje Šumarski fakultet iz Skoplja. Nabavljani fazanski pilići bili su najpre

čuvani u pokrivenom delu prihvatilišta sa površinom od 300 m2, a posle 10 - 20 dana

ispuštani u otkriveni deo sa površinom od 1000 m2.

Svi gubici su bili evidentirani u toku celog tridesetodnevnog perioda, a uzroci su

bili svrstani u tri kategorije: biotski, abiotski i neutvr|eni.

Ukupno je obrađeno 2885 primeraka, a ukupni gubici su iznosili 12.06 % u odnosu

na broj naseljenih fazančića. Dominirali su uzroci biotskog porekla (72.41 %), od kojih

je jastreb kokošar pričinjavao najveće štete (28.16 %).

Ključne reči: fazanski pilići, adaptacija, gubici.

Uvod

U kompleksu mera za zaštitu i povećanje brojnosti autohtonih vrsta sitne divljači

(zec, poljska jarebica i jarebica kamenjarka), naseljavanje veštački proizvedenih fazana,

kao alohtone vrste, trebalo bi da ima vodeću ulogu, ne samo zbog relativno jeftine

proizvodnje i usvojene tehnologije podivljavanja, nego i zbog činjenice što bi se na

posredan način "odvukla pažnja" sa ugroženih domaćih vrsta i zadovoljile lovačke

strasti mnogobrojnih lovaca.

Međutim, i pored povoljnih uslova za uzgoj fazana u R. Makedoniji na površini od

75.220 ha, njegovo naseljavanje je u periodu 1973 - 1994 g. iznosilo prosečno 3.230

primeraka godišnje (Trpkov - Maletić, 1997), a danas je taj broj još manji.

Slab interes makedonskih lovaca za ovakav način gazdovanja ovom vrstom

divljači, ogleda se u neadekvatnom postupku prilikom naseljavanja, što uzrokuje velike

gubitke u populacijama ispuštenih fazančića.

Iz tih razloga, osnovni cilj u ovim istraživanjima bio je usmeren ka utvrđivanju

realnih gubitaka fazanskih pilića u najkritičnijem periodu, odnosno u prvih 30 dana

posle njihovog naseljavanja u lovišta.

1 Izvorni naučni rad - Original scientific paper 2 Dr Vladimir Maletić, vanredni profesor, Šumarski fakultet, Skoplje

V. Maletić 328

Nama dostupni literaturni podaci o ovoj problematici ukazuju na veliku

varijabilnost gubitaka u ovom periodu, što je i razumljivo, ako se uzmu u obzir realne

poteškoće u pronalaženju uginulih primeraka, kao i razlike u ekološkim uslovima

staništa. Većina autora prikazuje ukupni mortalitet fazančića u prvim mesecima života,

ne navodeći pritom uzroke uginuća.

Tako, Hanuš (1983) ističe da gubici kod fazanskih pilića gajenih pod domaćim

kvočkama do desetonedeljne starosti iznose 22 %, a pri inkubatorskoj proizvodnji

prosečno 15 %.

Prema Kaal-u (1975) u fazaneriji u Hildburghauzenu, gubici fazanskih pilića u

prvih 5 nedelja iznose 9.6 %, a od 5 do 16 nedelje 10.3 %, odnosno ukupno za 16

nedelja 19.9 %.

Hanuš i Fišer (1983), prema iskustvima stečenim u bivšoj ČSSR, procenjuju da

gubici od dana ispuštanja fazančića u lovišta do početka lovne sezone iznose 30 %, od

kojih oko 20 % otpada na uticaje izazvane promenom staništa (stres, gubitak

orijentacije, razni poremećaji u ishrani i sl.), a 10 % čine gubici od raznih grabljivica.

Valčevski (1975), je u fazaneriji u Novom Pšibiševu utvrdio da se gubici u prvih 8

nedelja života kreću između 11 i 22 %, a Nagi, (1975), ističe da oni, u prvih 60 dana,

nisu veći od 10 - 15 %.

Prema nekim istraživanjima u Mađarskoj, za prvih 30 dana adaptacije fazanskih

pilića, gubici od predatora mogu da iznose i više od 30 %, ukoliko teren prethodno nije

očišćen od njih.


Istraživanja su bila vršena u toku više godina u lovištu Šumarskog fakulteta u

neposrednoj okolini Skoplja, gde više od 50 godina postoji volijera za adaptaciju

veštački proizvedenih fazanskih pilića. Ukupna površina volijere iznosi 1300 m2, od

kojih je 300 m2 pokriveno žičanim pletivom.

U istraživanjima smo koristili veštački proizvedene fazanske piliće starosti 5 - 7

nedelja, poreklom iz fazanerija u Nišu, Ristovači i Katlanovu. Materijal smo dobijali

svake godine između 25 juna i 10 jula, a transport je vršen kamionski u specijalnoj

ambalaži.

Broj nabavljenih fazančića u toku godine je varirao između 120 i 300, a ukupno je

obrađeno 2885 primeraka.

Posle nabavke, odnosno posle donošenja u lovište, fazanski pilići su najpre puštani

u pokriveni deo prihvatilišta gde su čuvani 10 - 20 dana, posle čega su ispuštani u

preostali - otkriveni deo volijere.

Svi gubici, odnosno mortalitet fazančića, evidentiran je u toku tridesetodnevnog

perioda, a uzroci su svrstani u tri kategorije: biotski, abiotski i neutvrđeni. Kao

uzročnici gubitaka biotskog porekla uzeti su u obzir bolesti, kao i svi dlakavi i pernati

prirodni predatori, dok su transport i stres - faktor, kao i nepovoljni vremenski uslovi

bili svrstani u kategoriju abiotskih faktora.

Gubici kod fazanskih pilića u periodu adaptacije 329


Ukupni gubici fazančića u toku tridesetodnevnog perioda prilagođavanja u odnosu

na ukupan broj naseljenih pilića, zbirni pregled gubitaka biotskog, abiotskog i

neutvrđenog porekla u apsolutnom i procentualnom iznosu, kao i razvrstani gubici

prema njihovom poreklu, prikazani su u tabelama 1, 2 i 3.

Tabela 1. Ukupni gubici fazanskih pilića u periodu adaptacije

Table 1. Total losses of pheasant chicken in the adaptation period

Naseljeni pilići

Populated chicken

G u b i c i - L o s s e s

Broj - Number %

2885 348 12.06

Tabela 2. Pregled gubitaka biotskog, abiotskog i neutvrđenog porekla

Table 2. Rewiev of losses of biotic, abiotic and undetermined


Biotski - Biotic Abiotski - Abiotic Neutvrđeni Undetermined

Broj -

Number % Broj - Number %

Broj -

Number %

252 72.41 45 12.93 51 14.66

Tabela 3. Gubici fazanskih pilića prema njihovom poreklu

Table 3 Losses of pheasant chicken according to their origin


Biotski - Biotic Abiotski - Abiotic

Neu

tvrđ

eno

Un

det

erm

ined

Jast

reb

Ha

wk

Psi

i m

ačk

e

Do

gs

an

d c

ats

Lis

ica

Fo

x

Ku

na

Bee

ch m

art

en

Las

ica

Co

mm

on

wea

sel

Bo

lest

i

Dis

ease

s

Tra

nsp

ort

i s

tres

Tra

nsp

ort

an

d s

tres

s

Vre

men

ske

nep

og

od

e

Wea

ther

co

nd

itio

ns

98 56 42 30 18 8 33 12 51

V. Maletić 330

Ukupni gubici fazanskih pilića u toku tridesetodnevnog perioda adaptacije su

iznosili 348 primeraka, odnosno 12.06 % u odnosu na ukupni broj ispuštenih pilića

(tabela 1).

Pregled gubitaka biotskog, abiotskog i neutvrđenog porekla (tabela 2) pokazuje da

biotski faktori imaju najveći uticaj na opstanak i preživljavanje fazanskih pilića u

kritičnom periodu prilagođavanja. Naime, procenat gubitaka izazvanih biotskim

faktorima, u odnosu na ukupne gubitke, iznosio je 72.41 %.

Abiotski faktori kao uzrok smrtnosti mogu mnogo da variraju (4.00 % - 29.73 %,

Maletić, 1989), što je i razumljivo, ako se uzmu u obzir nepredvidljivost vremenskih

prilika u vreme adaptacije, kao i subjektivni uzroci koji mogu da izazovu uginuće za

vreme transporta.

Broj fazanskih pilića kod kojih nismo mogli da utvrdimo uzrok mortaliteta je

iznosio 51, što je u odnosu na ukupan broj uginulih pilića iznosilo 14.66 %.

Iz rezultata iznetih u tabeli 3, gde su prikazani utvrđeni gubici u prvih 30 dana

adaptacije u odnosu na njihovo poreklo, vidi se da najveći deo evidentiranih gubitaka

otpada na jastreba kokošara i to 28.16 %. Pri tom mora da se doda i činjenica da su

fazančići u najvećem broju slučajeva bili čuvani u pokrivenom delu volijere dvadesetak

dana, gde jastrebovi nisu mogli da pričinjavaju štete, tako da se podaci odnose samo na

poslednjih 10 dana prilagođavanja.

Psi i mačke lutalice su izazvali uginuće kod 56 primeraka (16.09 %), dok za 51

fazansko pile (14.66 %), zbog prevelikih oštećenja, nismo mogli da utvrdimo uzrok

uginuća.

Lisica i kuna belica, kao redovni "stanovnici" fazanskih lovišta, su izazvali

mortalitet u 20.69 % slučajeva.

Lasica, koja je u ukupnim gubicima učestvovala sa 5.17 %, štete je pravila samo u

pokrivenom delu prihvatilišta, gde je gustina fazanskih pilića i najveća. Njeno ulaženje

u adaptacionu volieru je bilo omogućeno propustom pri izgradnji volijere, tako da ovi

gubici, u normalnim okolnostima, ne bi trebalo da se pojave u tolikom broju.

Od bolesti, u toku istraživanja je konstatovana pojava crvenog crva (Syngamus

trachea), od čijih posledica je uginulo 8 pilića.

Što se tiče grupe abiotskih faktora, odnosno relativno velikih gubitaka izazvanih

transportom i stres - faktorom, mora da se napomene da su isti bili najizraženiji u

periodu kada su fazančići bili nabavljani sa veće udaljenosti, tj. iz fazanerija u Ristovači

i Nišu. Ovakvi gubici su bili eliminisani, odnosno svedeni na najmanju moguću meru

posle otvaranja kapaciteta za proizvodnju fazanskih pilića u Katlanovu, koje je od našeg

lovišta udaljeno samo desetak kilometara.

Zaključak

Objektivno utvrđivanje gubitaka ispuštenih fazanskih pilića u lovišta u periodu

adaptacije, kao i uzroka takvih gubitaka je veoma teško. To je uglavnom moguće samo

u neposrednoj okolini prihvatilišta, a i onda zavisi od preglednosti terena i zastupljenosti

tipa vagetacije. Nama je zadatak bio uveliko olakšan činjenicom što je adaptaciona

volijera smeštena u arboretumu Šumarskog fakulteta sa površinom od 3.3 ha, koji je isto

tako bio ograđen žičanom ogradom. Iz tih razloga, kao i zbog dobre preglednosti terena,

gubitke smo mogli da evidentiramo sa relativno velikom tačnošću.

Gubici kod fazanskih pilića u periodu adaptacije 331

Utvrđeni gubici od 12.06 % u odnosu na ukupni broj naseljenih fazančića sigurno

mogu da budu još manji. To se naročito odnosi na grupu biotskih faktora, koji u

ukupnim gubicima učestvuju sa 72.41 %, što se može postići dobrom "pripremom"

terena za naseljavanje, kao i većim angažovanjem lovočuvarske službe i lovaca u zaštiti

fazanskih pilića u najkričinijem periodu njihove adaptacije.

LOSSES IN PHEASANT CHICKEN IN THE ADAPTATION PERIOD

V. Maletić

Summary

The basic goal of this work was to define the real losses in pheasant chicken in the

most critical period, i.e. in the first 30 days after they have been let out into the hunting

districts.

The research work took place in the period 1985 - 2004 in the "Trubarevo" hunting

district managed by the Faculty of Forestry in Skopje. The pheasant chicken that have

been purchased, first were kept in the covered part (300 m2) of the fenced area, and after

10 - 20 days they were let out into the open part of the area (1000 m2).

All losses were evidenced during the whole 30 days period, the reasons of wich

were classified into three caregories: biotic, abiotic and undetermined.

Total number of examined chicken was 2885, and the losses were 12.06 % of

young pheasants that were let out into the hunting districts. The reasons of biotic origin

were dominant (72.41 %), a large percent of demages being caused by a chicken hawk

(28.16 %).

Key words: pheasant chicken, adaptation, losses

Literatura

1. HANUŠ, V., FIŠER, Z. (1983): Fazan - gajenje i lov. Nolit, Beograd

2. JOVETIĆ, R. (1957): Veštačka proizvodnja fazana u lovištu poljoprivredno -

Šumarskog fakulteta u Skoplju ". Lovački list" br. 6/57, Sarajevo

3. KAAL, K. (1975): Opit i rezultati ot razvždaneto na fazanite pri industrialni

uslovia v krupnata fazaneria Hildburghauzen. Sbornik ot dokladi, meždunaroden

seminar v Ruse, Sofia

4. MALETIĆ, V. (1987): Bez predrasudi vo naseluvanjeto na fazanot vo Makedonija.

Lovec br. 3 - 4, Skopje 1987

5. NAGI, E. (1975): Rezultati i rolja na naučnite izsledvania za fazanovodstvoto v

Ungaria. Sbornik ot dokladi, meždunaroden seminar v Ruse, Sofia

6. ROBERTSON, P., WHELAN, J. (1983): Dispersion and mortality of released ring-

necked pheasants (Ph. colchicus L.) in Ireland. Medzinarodny kongres biologov

zvere, Štrbske Pleso

V. Maletić 332

7. TRPKOV, B. (1967): Fizička zrelost na fazanskata diveč. Godišen zbornik na

Zemjodelsko-Šumarskiot fakultet na Univerzitetot vo Skopje tom XX, Skopje

8. TRPKOV, B. (1980): Razvitokot na fazanskite pilinja vo prvite 60 dena od životot

vo veštačkoto proizvodstvo. Godišen zbornik na Šumarskiot fakultet na

Univerzitetot vo Skopje Kniga XXIX

9. TRPKOV, B., MALETIĆ, V. (1997): Opšta lovnostopanska osnova za R.

Makedonija

10. VALČEVSKI, V. (1975): Razvitie na fazanovodstvoto v centra za otgleždane na

diveč v Novi Pšibišev. Sbornik ot dokladi, meždunaroden seminar v Ruse, Sofia



GAJENJE PUŽEVA U SRBIJI – KONCEPTI I PRVA ISKUSTVA1

Vesna Poleksić, B. Stojnić, G. Topisirović2

Sadržaj: Sa gotovo 400 registrovanih farmi puževa za poslednje tri godine Srbija

postaje zemlja u kojoj se ozbiljno shvata ovaj vid animalne proizvodnje. Prosečna

veličina farme je oko 30 ari što je na granici ekonomske održivosti gajenja u punom

ciklusu i otvara mogućnosti zloupotrebe. Uprkos istovetnoj osnovi, baziranoj na

italijanskoj tehnologiji, empirijska rešenja veoma se razlikuju na farmama što dovodi do

konceptualno različitih pristupa. U Srbiji su farmeri opredeljeni na gajenje

vinogradskog puža, Helix pomatia, L., a razmatra se i mogućnost gajenja šarenog puža

H. aspersa, L. U praksi se usled odsustva kalibracije i pripreme matičnih jata, kao i

dopune farmi puževima iz prirode, na istim farmama javljaju zajedno obe pomenute

vrste, kao i sivi puž, H. lucorum, L. Različiti su pristupi u izboru optimalne veličine

farme, dimenzija leja, dopunskih površina za zelenu hranu, gustine puževa po jedinici

površine, primeni dnevnih skloništa.

Cilj ovog rada je da argumentovano analizira prednosti i mane različitih koncepata

gajenja na farmama u Srbiji, preporuče najcelishodnija rešenja, te da se založi za

edukaciju farmera i izradu odgovarajuće regulative po ugledu na pozitivna evropska

iskustva.

Ključne reči: helikokultura, domaća iskustva, preporuke

Uvod

Helikokultura, gajenje jestivih puževa, je grana poljoprivredne proizvodnje koja

postaje sve atraktivnija u našoj zemlji. Na osnovu evidencije Zavoda za zaštitu prirode

Srbije, zaključno sa 1. junom 2004. godine registrovano je ukupno 393 farme na

teritoriji Srbije. Od toga je 2002. godine bilo registrovano samo 40 farmi, 2003. 177, a

preostalih 216, 2004. godine (Poleksić et al, 2004). Međutim, i pored veoma izraženog

trenda porasta broja farmi u skorijoj budućnosti neće biti ostvarena i odgovarajuća

korist, usled neuređenosti ovog oblika animalne proizvodnje. Proizvođači nemaju

dovoljno iskustva, protok neophodnih informacija i znanja je otežan, osnovna praktična

1 Revijalni rad – Review paper 2 Dr Vesna Poleksić, red. prof. Institut za stočarstvo, dr Bojan Stojnić, docent, Institut za zaštitu bilja i

prehrambenih proizvoda, dr Goran Topisirović, docent, Institut za mehanizaciju poljoprivrede,

Poljoprivredni fakultet, Beogradu- Zemun.

G. Jevtić, M. Mladenović, N. Nedić, B.Dinić 334

uputstva farmeri dobijaju preko reklamnih brošura, a država, čini se, nije zainteresovana

da na pravi način ulaže u farme puževa, niti da standardima uredi tržišne odnose.

Cilj ovog rada je da analizira prednosti i mane različitih koncepata gajenja na farmama

u Srbiji, preporuče najcelishodnija rešenja, te da se založi za edukaciju farmera i izradu

odgovarajuće regulative po ugledu na pozitivna evropska iskustva

Različiti koncepti proizvodnje - Uporedna analiza Italijanskog

koncepta proizvodnje sa empirijskim rešenjima naših farmera

U nas se puževi gaje na farmama u tzv. kompletnom reproduktivnom ciklusu koji

podrazumeva gajenje na otvorenom u ograđenom prostoru – kohlearu u kome je

obezbeđena vegetacija za ishranu i zaklon puževa, kao i njihova reprodukcija (Poleksić,

2000). Sistemom leja sa prolazima omogućen je nadzor nad gajenim puževima,

njihovom reprodukcijom i zdravstvenim stanjem, dostavljanje dodatnih količina hrane,

uklanjanje viška nepojedene zelene mase i eventualno uginulih jedinki, kao i berba.

Međutim, ovaj osnovni način proizvodnje na pojedinim farmama dosta varira u nekim

rešenjima. Trenutno u Srbiji postoje dva osnovna koncepta izgradnje kohleara i

proizvodnje puževa. Jedan je potpuno preslikavanje izvorne metode Međunarodnog

instituta za helikokulturu iz Keraska, Italija (Avagnina, 2002), dok drugi predstavlja

empirijska rešenja do kojih su domaći farmeri došli prilagođavajući se ekološkim i

ekonomskim uslovima u našoj zemlji.

Italijanski koncept farmerske proizvodnje puževa je, bez izuzetka, zajednički za

sve farme u Srbiji, i od strane države jedini je potpuno pokriven osnovnim paketom

dokumenata potrebnih za osnivanje farme. Međutim, ne postoje detaljno razrađeni

standardi i uputstva za pojedine elemente proizvodnje, pa se u praksi koriste opšta

uputstva i standardi za italijanske proizvođače.

Izvorni koncept sadrži značajna praktična rešenja, ali ga karakterišu i neki elementi koji

nisu potpuno uklopivi u našim uslovima, ili suprotno tome jesu, ali nisu ispoštovani do

kraja od strane srpskih farmera. Njih ćemo ovde prodiskutovati.

Minimalna veličina farme

Analizom dokumentacije Zavoda za zaštitu prirode Srbije o registrovanim

farmama u periodu 2002 – 2003, utvrdili smo da površine variraju od 228 – 22000 m2 i

da je prosečna površina farme u Srbiji oko 30 ari (Poleksić, et al 2004). Ovakva

površina farme ima kapacitet koji je na granici ekonomske održivosti gajenja puževa u

punom ciklusu (male količine u berbama, otežan transport i plasman, previše radnih

operacija po jedinici povrsine), pa se otvara pitanje zašto se farmeri opredeljuju za

ovako usitnjene površine. Odgovor je pre svega u agresivnim reklamnim kampanjama

nekolicine preduzeća za prodaju tehnologije, koja sugerišu manje površine radi

pridobijanja što većeg broja kooperanata. Postoji realna opasnost da će jedan broj

minijaturnih farmi ubrzo propasti, i u iznudici poslužiti za divlje otkupne stanice i druge

zloupotrebe.

Uticaj količine čvrste hrane na zimovanje pčelinjih društava 335

Iako zagovornici italijanske tehnologije proizvodnje puževa ohrabruju izgradnju

farmi na relativno malim površinama od 20 ari (Karaman, 2003), imajući u vidu

veličinu ulaganja i potencijalnu dobit od proizvedenih puževa sa male površine, na

osnovu naših ispitivanja skloni smo da zaključimo da je minimalna površina

neophodna za farmu puževa 1 ha (Poleksić et al. 2004).

Neispravnost matičnog jata

Na Poljoprivrednom fakultetu u Zemunu, obavljena je analiza vrsta i uzrasta

uzoraka puževa uzetih sa 40 dvogodišnjih farmi. Rezultati su pokazali da se gaje sve tri

vrste naših jestivih puževa. Na 25 farmi gajena je vrsta Helix pomatia, vinogradski puž,

na 13 farmi zajedno H. pomatia i H. lucorum, dok su na dve farme nađeni H. pomatia, i

H. aspersa. Ovde svakako nije u pitanju osmišljena proizvodnja dve vrste na istoj farmi,

nego je jednostavno izostala kvalifikovana trijaža matičnog jata, a u pojedinim

slučajevima su puževi naknadno nedozvoljeno unošeni na farme. Tako su se u uzorcima

sa iste farme pored dveju vrsta mogli pronaći i puževi neodgovarajuće starosne

kategorije, koji nisu spadali ni u matično jato, ni u potomstvo. Samo su sa četvrtine

pregledanih farmi uzorci puževa bili starosno ispravni, dok su na svim ostalim bile

zastupljene sve starosne kategorije.

Posle prve godine proizvodnje neki farmeri su bili suočeni sa obavezom da jedan

deo matičnog jata dobijenog prethodne godine prilikom osnivanja farmi, prodaju firmi

sa kojom su stupili u kooperaciju. Na ovaj način su svoju farmu lišili neophodnog broja

polno zrelih puževa koji bi u narednim godinama obezbeđivao podmladak farme, a time

i normalnu proizvodnju, naročito ako se ima u vidu činjenica da je vinogradskom pužu

potrebno gotovo tri godine da dostigne polnu zrelost (Savin, 1980, Tompson and

Sheldon, 1996, Poleksić, 2000)

Navedeni podaci većinom obuhvataju farme koje opredeljeno proizvode po

striktnoj italijanskoj tehnologiji, ali očigledno nisu saglasne sa svojim proizvodnim

opredeljenjem.

Pored odsustva trijaže vrsta i starosnih kategorija za matično jato, očigledan je i

nemar u transpotru puževa na farme, jer se obično dopremaju u mekoj ambalaži,

pregusto pakovani i bez klimatizacije. Stoga dolazi i do velike početne smrtnosti usled

nagnječenja ili gušenja.

Dimenzije osnovne leje, gustina i dopunske površine

Najveći praktičan problem pri usaglašavanju sa italijanskim konceptom postoji

upravo kada je reč o dimenzijama leja, gustini populacije (nasada) i neophodnim

dopunskim površinama. Dimenzija leja od 2,5 do 4 m (Avagnina, 2002) je prilagođena

malim radnim površinama za lako izvođenje poslova i pogodna za raspoređivanje leja

na terenu nepravilnog oblika, što je dobro. Međutim, ne poklanja se dovoljno pažnje

klimatskim razlikama, kao ni razlikama u gustini puževa na farmama. Tokom sušnih

2002. i 2003. godine, u uskim lejama je izostala zaštita od sunca usled slabog

zasenjivanja preporučenog, oko 1,5 m, širokog pojasa suncokreta i njegovog

proređivanja. Kako italijanski koncept ne preporučuje upotrebu skloništa za puževe oni

su ostali izloženi toplotnom udaru i masovno uginjavali na tek osnovanim farmama.


Pored navedenog postoji i problem prevelike gustine, jer puževi prerano ogole leje.

Iako italijanska tehnologija preporučuje gustinu od 22 puža po kvadratnom metru,

farmerima se od strane onih koji popularišu pomenutu tehnologiju sugeriše zapravo,

gustina od 100 do 150 puževa po m2 (što je nedvosmisleno izraženo kroz obećan prinos

od 2 kg puževa / m2 godišnje). Ovaj broj puževa praktično obrsti sve biljke u lejama

osim najotpornijih korova.

Dobro je praktično rešenje nekih proizvođača da i pored ispoštovane gustine od 22

puža po m2, prošire leje na 8 – 9 m, kao i da unesu laka montažna skloništa. Po našim

saznanjima u takvim uslovima proizvodnja opstaje i tokom sušne godine.

Dopunske površine za otkos sveže biljne mase jako su potcenjene u italijanskim

preporukama. Sugeriše se da one budu jednake svega ¼ površine farme. Prema

pozitivnim iskustvima naših proizvođača potrebno je da budu čak trostruko veće od

površine farme. Ovo je, zapravo, najveća razlika u konceptima i svakako izuzetno

značajna za celokupnu kalkulaciju pri zasnivanju farme.

Zaštita od predatora i parazita

Na Poljoprivrednom fakultetu su sumirana malobrojna početna iskustva na osnovu

obilaska jednog broja farmi i pregleda donetih uzoraka moribundnih puževa. Najčešći

uzroci uginjavanja puževa u protekle dve godine bili su posledica neadekavatne

proizvodne tehnike, potom prodora štetočina, dok o bolestima puževa nema potvrđenih

podataka.

Puževi su naročito u Vojvodini masovno stradali od toplotnog udara posle

destrukcije biljnog pokrivača u lejama, i u takvim uslovima je procena efekta drugih

faktora smrtnosti praktično bila onemogućena. Na farmama koje su razmeštene u

vlažnijim područjima u Srbiji, pa nije bilo masovnog uginjavanja od suše, bilo je

moguće konstatovati jači napad insekata u prvoj polovini vegetacije. Iz ljušture puževa

visilo je stopalo, a ponegde i fragmenti utrobne kese. Pregledom puževa nađene su larve

trčuljaka (Carabidae), kusokrilaca (Staphylinidae) i parazitskih muva (Diptera). Na

sedam farmi prodrle su krtice (Talpa caeca), slepo kuče (Spalax leucodon), a na većini

su bili prisutni puževi golaći (Agriolimacidae), livadski puževi (Helicella spp) i druge

nepoželjne vrste. Naša saznanja zavise od poziva farmera i dopreme uzoraka, ali je ta

aktivnost još uvek veoma ograničena na manji broj farmi sa kojima sarađujemo. Stanje

na ostalim farmama sagledavamo samo na osnovu telefonskih kontakata i opisa

simptoma.

Većina ovih prodora posledica je neadekvatno ukopane ograde i odsustva primene

zemljišnih pesticida u periodu zasnivanja farme. Preporuke hemijske zaštite farme od

strane italijanskih proizvodjača nepotpune su, jer navode samo dva insekticida

(malation i permetrin) pogodna za primenu. Farmeri ih izbegavaju plašeći se posledica

po puževe. Tome doprinosi i to što većina farmera relativno kasno obavi pripremu

zemljišta za farmu, neposredno pred unošenje puževa. Retki su oni koji obave tretmane

u periodu mirovanja iste, a optimalno bi bilo u oktobru ili novembru prethodne godine.

Suzbijanje štetočina u periodu aktivnosti puževa može se sprovesti paletom preparata sa

domaćeg tržišta, ali je u početnom periodu farmerskog uzgoja neophodna supervizija

njihove primene od strane stručnjaka našeg Fakulteta.


Nedostatak regulative

Nezavisno od koncepta proizvodnje povećanje broja farmi može da umanji stepen

ugroženosti prirodnih populacija jestivih puževa, čiji je opstanak u prethodnoj deceniji

bio ozbiljno doveden u pitanje (Jovanović, 1995, Poleksić et al, 2001), kada niti je bilo

farmi, niti je poštovana Naredba o stavljanju pod kontrolu korišćenja i prometa divljih

biljnih i životinjskih vrsta. (Sl. Glasnik RS, br. 17, 363 i 365 (1993, 1999)), a ilegalan

izvoz je nesmetano tekao. Naši puževi, isključivo prikupljeni iz prirode, u najboljem

slučaju samo su tovljeni na neadekvatno uređenim površinama, i prodavani su preko

zemalja posrednika na inostrano tržište po najnižim cenama.

Sa povećanjem broja farmi puževa matična jata se, po dobijenim dozvolama

nadležnih institucija, prikupljaju iz prirode ili otkupljuju od ovlašćenih skupljača, jer

velika većina farmi još nije dostigla pun kapacitet proizvodnje i nije u stanju da

obezbedi ujednačena matična jata za buduće farmere. Na osnovu pomenute i još uvek

važeće Naredbe, sakupljanje puževa iz prirode je dozvoljeno od 1. juna do 1. oktobra,

što predstavlja nepotrebno dug period koji ide na štetu pre svega budućih farmi. Novom

Naredbom koju priprema Uprava za zaštitu životne sredine u saradnji sa stručnjacima

Zavoda za zaštitu prirode i Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Beogradu će

lovostaj za puževe biti produžen, ali će, pored stroge kontrole prikupljanja puževa iz

prirode omogućiti posebne pogodnosti za registrovane farmere. Nažalost, malobrojni

poljoprivredni i veterinarski inspektori još uvek nemaju dovoljna ovlašćenja na terenu,

kazne su minimalne i krivolov još uvek isplativ. Divlje otkupne stanice i dalje niču, pa

se pored kontrolisanog izvoza, svake godine odvija i nelegalni, koji prema procenama

inspektora ne zaostaje bitno za legalnim izvozom puževa. Samo manji procenat

transporta biva uhvaćen, a još manji sankcionisan prekršajnom presudom.

Da bi se u Srbiji utemeljile proizvodnja i prerada puževa i omogućio izvoz

skupljeg i kvalitetnijeg živog farmskog puža po najboljoj, zimskoj ceni ili prerađenog

mesa puža, bez posrednika, do zemalja potrošača, neophodno je da naša zemlja ima

pravno regulisan ovaj tip animalne proizvodnje usklađen sa zahtevima EU, jer je

celokupna količina naših puževa namenjena za tržište EU gde vladaju strogi propisi u

vezi uvoza živih životinja i prerađevina životinjskog porekla (Anonymus, 2002).

Pravilnikom regulisana proizvodnja jestivih puževa sprečila bi zloupotrebe, zaštitila

farmere i donela dobit i za državu. Podstaknuti pojedinim farmerima koji su ugroženi

nelojalnom konkurencijom krivolovaca i monopolista na izvoz puževa, stručnjaci našeg

Fakulteta su, zajedno sa Zavodom za zaštitu prirode i Privrednom komorom Srbije

podneli Inicijativu za regulisanje proizvodnje i prerade jestivih puževa nadležnom

Ministarstvu, ali i pored usmenih uveravanja da će ova oblast uskoro biti regulisana na

dobrobit sve brojnijih farmera i same države, konkretni koraci još uvek nisu preduzeti.

Edukacija farmera

Ogroman broj pitanja i nedoumica u vezi sa osnivanjem farmi, upravljanjem

proizvodnjom i plasmanom puževa još uvek se upućuje, pre svega na adresu našeg

Fakulteta, na kome je već dva puta organizovan seminar za zainteresovane. Van


Fakulteta, se može reći da je na delu kontraedukacija. Kursevi od strane preduzimljivih

firmi i sumnjiva literatura, koja se prodaje preko oglasa, reklame, i sl. su glavni izvori

informisanja koji obiluju netačnostima i proizvoljnim obećanjima o velikoj zaradi tako

da mogu biti kontraproduktivni. Na ovaj način se nepotrebno veliki broj ljudi uvlači u

posao privučen nerealnom perspektivom o lakoj i brzoj zaradi, sa malo ulaganja i malim

obimom posla, da bi odatle prebrzo izašli, čime ovaj posao gubi na popularnosti.

Da bi gajenje puževa postalo delatnost koja traje duže od početne euforije i istinski

donelo korist proizvođačima i našoj poljoprivredi slobodni smo da se založimo za

uvođenje ovog oblika alternativne poljoprivredne proizvodnje u obrazovanje budućih

agronoma, kao i za kontinuiranu obuku zainteresovanih u okvirima kompetentnih

institucija.

Zaključak

U radu su analizirani različiti pristupi gajenju jestivih puževa prisutni na farmama

u Srbiji. Imajući u vidu da je velika većina farmi zasnovana tek pre 2 godine, a da

vinogradski puž, vrsta koja se najviše gaji u nas, dostiže polnu zrelost tek posle gotovo

tri godine, farme još nisu dostigle svoj proizvodni kapacitet. S toga je za sada nemoguće

razmatrati i obim proizvodnje. Međutim, na osnovu analize određenog broja problema

može se zaključiti sledeće:

Izvorni italijanski koncept daje značajna praktična rešenja, ali sadrži i neke

elemente koji nisu potpuno primenjivi u našim uslovima, ili nisu ispoštovani

do kraja od strane srpskih farmera.

Prosečna veličina naših farmi je mala, što je izuzetno neekonomično i

podložno zloupotrebama.

Nedovoljna kontrola i trijaža matičnog jata otežavaju početak proizvodnje.

Naši farmeri postepeno stiču neophodno iskustvo i prilagođavaju izvornu

metodu gajenja ekonomskim i uslovima sredine u Srbiji.

U početnom periodu farmerskog uzgoja puževa u Srbiji nema dovoljno

iskustava o učestalosti i značaju pojedinih štetočina i bolesti. Iako smo na

nekim farmama konstatovali prisutvo i obavili uništavanje prisutnih štetočina,

nemamo još uvek predstavu o ekonomskom značaju ovih organizama. Procena

štete može se obaviti samo sistematskim monitoringom farmi u dužem

vremenskom periodu.

Svi navedeni podaci ukazuju da je neophodno doneti Pravilnik o gajenju

puževa i zakonski regulisati sve aspekte proizvodnje i prerade puževa, kao i

uvesti edukaciju o gajenju puževa u sistem obrazovanja.


FARMING SNAILS IN SERBIA – CONCEPTS AND INITIAL

EXPERIENCES


Summary

There are about 400 officially registered snail farms in Serbia. The average surface

area per farm is around 3000 m2 which is the limit of economic sustainability for an

outdoor full cycle breeding system and opens possibilities for misuse. Although the

breeding method in use is based on Italian technology, empirical means are different

from farm to farm leading to various breeding models. In Serbia Burgundy snail, Helix

pomatia L. is raised. In practice, since there is no calibration and adequate initial

population preparation, as well as because farms are often restocked with snails from

nature, different edible snail species (H. pomatia, H. lucorum, H. aspersa) are found in

farms. Different approaches to snail breeding are discussed in relation to optimal farm

and enclosures size, additional vegetation for food supply, stock density, supplementary

shade and recommendations suggested. A need for adequate regulation and education

for snail breeding is pointed out.

Key words: snail breeding, Serbian experience, recommendations

Literatura

1. AVAGNINA G.(2002): Elicicoltura. Instituto Internazionale di Elicicoltura di

Cherasco, 2002, 216 pp.

2. JOVANOVIĆ B. (1995): Diverzitet puževa (Gastropoda, Mollusca) Jugoslavije sa

pregledom vrsta od međunarodnog značaja. U: Stevanović, V., Vasić, V. (eds.):

Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja. Biološki

fakultet i Ecolibri, Beograd, 291 – 306.

3. KARAMAN B. (2003): Gajenje puževa. Zadužbina Andrejević. Beograd, 2003. 92

str.

4. POLEKSIĆ V. (2000): Gajenje puževa. Nolit i Evro. Beograd, 2000, 86 str.

5. POLEKSIĆ V., KARAMAN B., DAJIĆ Z., TOPISIROVIĆ G. (2001): Mogućnosti

gajenja vinogradskog puža Helix pomatia, Linnaeus, u Srbiji. Biotehnologija u

stočarstvu, 17, (1-2), 51-57.

6. POLEKSIĆ V., STOJNIĆ B., DAJIĆ-STEVANOVIĆ Z., TOPISIROVIĆ G.,

ZARIĆ, V., MIŠČEVIĆ, M. (2004): Gajenje puževa u Srbiji. Zbornik predavanja

sa II Seminara. Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Beogradu, 57 str.

7. POLEKSIĆ V., STOJNIC B., DAJIC-STEVANOVIC Z., TOPISIROVIC G.,

ZARIC, V. (2004): Edible snail farming in Serbia: present and future. Internationa


Conference on Sustainable Agriculture and European Integration Processes. Novi

Sad, Serbia and Montenegro, September 19th - 24th, 2004.

8. SAVIN P. (1980): Puževi i njihov uzgoj. Nolit. Beograd, 1980.79 str.

9. TOMPSON R. AND SHELDON C. (1996): Raising snails. The Alternative

Farming Systems Information Center. National Agricultural Library. Beltsville,

Maryland, 1996.pp.38.



MOGUĆNOSTI POBOLJŠANJA IZVOZNE STRUKTURE

JESTIVIH PUŽEVA IZ SRBIJE1

V. Zarić, Mirjana Miščević, Vesna Poleksić, B. Stojnić2

Sadržaj: U radu je analizirana spoljnotrgovinska razmena jestivih puževa

na najnižem nivou agregacije standardne međunarodne trgovinske klasifikacije.

Navedena analiza je izvršena za period 2000-2003, i prvih sedam meseci 2004.

godine.

Na osnovu podataka izračunati su pokazatelji spoljnotrgovinskog

poslovanja, i to: najpre, struktura izvoza i uvoza po stepenu prerade i zemljama,

zatim, koeficijenti otvorene komparativne prednosti (RCA), i najzad, nivo

konkurentnosti kvalitetom i cenama.

Analiza pokazuje da se izvoze i uvoze isključivo živi puževi. Jedini

izuzetak predstavlja izvoz 2000. godine, gde je učešće prerađenih iznosilo 23,25%

od izvoza puževa svih stepena prerade. Najveće učešće u izvozu živih puževa iz

Srbije ima Makedonija, koja učestvuje u pojedinim godinama od približno 50%

(2000) do 90 % (2004). U posmatranom periodu izvozna jedinična vrednost lagano

raste, a uvozna pada. Vrednost koeficijenta RCA se kreće u intervalu od 0,71 do

0,93. Konkurencija kvalitetom je postojala u periodu 2000-2003, dok je u prvih

sedam meseci 2004. godine zabeležena niska cenovna konkurentnost.

Ključne reči: jestivi puževi, spoljna trgovina, prerada, konkurentnost

Uvod

Opšti deficit spoljne trgovine u Srbiji izražen je u trgovini poljoprivredno

prehrambenim proizvodima. Utoliko je veći značaj proizvoda koji imaju naglašenu

izvoznu tražnju, i koji bi mogli da doprinesu smanjenju negativnog trgovinskog

bilansa. Jedan pozitivan primer je izvoz jestivih puževa. Još uvek su najveće

količine sakupljene iz prirode, mada se intenzivno razvija farmerska proizvodnja.

Pored trenutno lošeg položaja naše zemlje kao izvoznika i struktura izvoza jestivih

puževa je izrazito nepovoljna pošto se najveća količina puževa izvozi u živom, a

neznatna u prerađenom stanju.

1 Izvorni naučni rad – Orginal scientific paper 2 Dr. sc. agr. & Dr. ecc. V. Zarić, docent, Institut za agroekonomiju, dr Vesna Poleksić, redovni profesor,

Institut za stočarstvo, dr B. Stojnić, docent, Institut za zaštitu bilja i prehrambenih proizvoda,

Poljoprivredni fakultet Beograd-Zemun..

Dipl. ing. Mirjana Miščević, rukovodilac sektora PKS.

V. Zarić, Mirjana Miščević, Vesna Poleksić, B. Stojnić 342

Zato je preduslov za veći obim prerade puževa postojanje odgovarajućih

kapaciteta koji zadovoljavaju zahteve tražnje. Povećan obim prerade bi potencijalno

omogućio poboljšanje izvozne strukture, povećanje izvoznih prihoda i povećanje

konkurentnosti.

Ovaj rad ima za cilj, najpre, da prikaže količine i vrednost izvoza i uvoza

jestivih puževa po stepenu prerade, zatim da analizira otvorene komparativne

prednosti i konkurentnost, i najzad, da na osnovu analize stanja predloži mere koja

bi doprinele povećanju dodatne vrednosti u izvozu jestivih puževa.


Za ispitivanje postojeće strukture spoljnotrgovinske razmene jestivih puževa i

definisanje mera za povećanje dodatne vrednosti izvoza jestivih puževa korišćen je u

osnovi model Porter-a (1993). Izračunati su pokazatelji, indeks specijalizacije izvoza

(S), otkrivene komparativne prednosti (RCA) i ocenjena konkurentnost kvalitetom.

Porter u osnovi svoje teorije, razmatra problematiku konkurentnosti

postavljajući pitanje, zašto firme locirane u određenim zemljama i regionima imaju

više uspeha na međunarodnim tržištima a druge manje. Navedeni model (Porter)

naziva se «Model dijamanta» i ima široku primenu u analizi međunarodne

konkurentnosti (Zarić, 2002).

Veza između konkurentnosti i izvoza je direktna, konkurentnije firme ostvaruju

bolje izvozne rezultate i obrnuto (McArtur, 2004).

Prema Porteru, četiri karakteristike okruženja u kome firme deluju su

najvažnije za konkurentnost i to: (1) opšti uslovi; (2) strategija firmi, strukture i

rivalstva među firmama; (3) uslovi tražnje; (4) srodne i prateće industrije. Kao

poseban faktor se navodi i država, odnosno vlada, koja svojom politikom i merama

vrši uticaj na sva četiri faktora. Najzad, slučajni događaji poput prirodnih katastrofa

i ratova su takođe važan faktor konkurentnosti. Ovi poslednji deluju neselektivno i

pogađaju sve aktere koji se nalaze na određenoj teritoriji.

Iako su prirodne katastrofe a naročito ratovi bili značajni faktor za razvoj

konkurentnosti u Republici Srbiji, ovde se polazi od toga da se oni u budućnosti neće

pojavljivati, tako da se ne uključuju u analizu. Metodološki okvir za analizu

(ne)konkurentnosti izvoza jestivih puževa je prikazan u sledećem grafikonu.

Pojedinačni pokazatelji uspešnosti spoljnotrgovinske razmene su izračunati prema

sledećim formulama.

Za navedeno istraživanje podaci su dobijeni od Savezne uprave carina, koja

podatke evidentira na osnovu carinskih deklaracija. Podaci su na godišnjem nivou, na

najnižem nivou agregacije carinske tarife. U istraživanju su obuhvaćene pozicije

carinske tarife u kojima se evidentira prekogranični promet, i to glava 3: Ribe, ljuskari,

mekušci i ostali vodeni beskičmenjaci, tarifna oznaka 0307.60 00 00 «Puževi, osim

morskih puževa» i glava 16: Prerađevine od mesa, riba, ljuskara, mekušaca ili ostalih

vodenih beskičmenjaka, tarifna oznaka 1605. 90 10 00 «Ljuskari, mekušci i ostali

vodeni beskičmenjaci, pripremljeni ili konzervisani – puževi». Analiziran je period

2000-2003. godina, kao i prvih sedam meseci 2004. godine.

Mogućnosti poboljšanja izvozne strukture jestivih puževa iz Srbije 343

Pokazatelj Formula Značenje simbola

Indeks

specijalizacije

izvoza (S)

2n

1i

i

x

xS

xi, pojedinačni

proizvodi/zemlje;

X, definisane grupe

proizvoda/zemlje

Otkrivene

komparativne

prednosti

(Revealed

Comparative

Advantage,

RCA)

jj

jjj

MX

MXRCA

RCAj, otkrivene

komparativne

prednosti u trgovini

proizvodom j;

Xj, vrednost izvoza

proizvoda j

Mj, vrednost uvoza

proizvoda j

Merenje

konkurentnosti

kvalitetom

Konkurentnost kvalitetom (Qx>Qu; Px>Pm)

Cenovna konkurentnost (Qx>Qu; Px>Pm)

Deficit u cenovnoj konkurentnosti (Qx<Qu; Px>Pm)

Strukturni problemi (Qx<Qu; Px<Pm)

X, izvoz

M, uvoz

Q, količina

P, cena


U posmatranom periodu izvoz i uvoz živih puževa po godinama je prikazan na

sledećem grafikonu.

Grafikon 1. Izvoz i uvoz živih puževa – Republika Srbija

Graph 1. Export and import of live snails –Repubic of Serbia

0,00

0,50

1,00

1,50

2,00

2,50

3,00

2000 2001 2002 2003 2004

Izvoz, mil. Evro Uvoz, mil. Evro


Na osnovu grafikona može se zaključiti da je vrednost izvoza rasla u periodu 2000-

2003. godine. Ukupni izvozni prihodi su se kretali između 1,06 miliona Evra i 2,5

miliona Evra. Uvoz je dostigao maksimalnu vrednost od 250 000 €. Sa grafikona se vidi

da je u svim godinama postojao suficit u spoljnotrgovinskom prometu živih puževa.

Važno je napomenuti da se navedeni podaci odnose isključivo na puževe sakupljene iz

prirode.

Značajniji izvoz prerađenih puževa je ostvaren jedino 2000. godine i iznosio je

približno 321 000 €, dok u ostalim godinama nije bilo spoljnotrgovinskog prometa. Iz

navedenih podataka možemo zaključiti da se izvozne struktura bazira isključivo na

živim puževima sakupljenim u prirodi.

Na osnovu analize strukture izvoza i uvoza, može se takođe zaključiti da je

najvažniji prvi element modela Portera, opšti faktori. Ovaj nalaz je očekivan i

odgovara opšte prihvaćenom mišljenju da izvoznici puževa iz Srbije, koriste

isključivo prirodne blagodeti i ne ulažu u povećanje dodatne vrednosti izvoza

(Poleksić et al 2004). Ovde se ne može govoriti o postojanju različitih strategija kod

izvoznika.

Važan pokazatelj uspešnosti obavljanja spoljnotrgovinskih poslova je jedinična

vrednost ostvarenog spoljnotrgovinskog posla. Na osnovu podataka iz sledećeg

grafikona može se zaključiti da je jedinična vrednost izvoza raste dok jedinična

vrednost uvoza opada. U izvozu živih puževa izvoznici su postizali minimalnu cenu

od 0,87 € /kg (2000) i maksimalnu od 3,12 €/kg (2004). S obzirom da je uvoz živih

puževa registrovan samo u 2000. godini kada je jedinična vrednost uvoza iznosila

2,84 €/kg., odnosno u 2004. godini, sa realizovanom jediničnom uvoznom cenom

od približno 0,02 €/kg, nije moguće izvući pouzdane zaključke o trendovima.

Grafikon 2. Jedinična izvozna i uvozna cena živih puževa – Republika Srbija

Graph 2. Unit value of export and import of live snails –Repubic of Serbia

0,00

0,50

1,00

1,50

2,00

2,50

3,00

3,50

2000 2001 2002 2003 2004

Unit value_izvoz Unit value_uvoz


Iz navedenih podataka se može zaključiti da je značajno povećana jedinična

vrednost izvoza, a znatno opala jedinična vrednost uvoza. Pošto nije bilo povećanja

dodatne vrednosti proizvoda, može slediti zaključak, da su u periodu od tri godine

srpski trgovci postali znatno veštiji u sklapanju spoljnotrgovinskih poslova i uspeli

su da postignu veću cenu.

Ipak ovakav zaključak je malo verovatan, pre bi se moglo zaključiti da su iz

nekog razloga trgovci u prošlosti prikazivali manju vrednost izvoza, a

najverovatnije zbog zadržavanja deviza u inostranstvu za obavljanje nekih drugih

poslova. Povećanje izvoznih cena u poslednje vreme može da znači da kod trgovaca

raste poverenje u državu i da oni smatraju da nesmetano mogu raspolagati sa svojim

kapitalom. Ako je ova tvrdnja tačna, onda se može očekivati da se u nekoj sledećoj

fazi poveća i prerada puževa kako bi se dobila veća dodatna vrednost.

Analiza koncentracije izvoza pokazuje da je izvoz prerađenih puževa

zanemarljiv, što je već prethodno rečeno. Ovde je važnije analizirati strukturu

izvoza po zemljama. Na osnovu podataka se vidi da je najvažnija zemlja u izvozu

Makedonija i da njeno učešće u ukupnom izvozu živih puževa iz Srbije raste od

približno 50% (2004) do približno 90% (2004). Drugi po važnosti uvoznik puževa

iz Srbije je Grčka, koja smanjuje učešće u izvozu živih jestivih puževa iz Srbije i to

sa približno 21% (2000) na 4,9% (2004). Ostale zemlje koje kupuju jestive žive

puževe iz Srbije imaju promenljivo učešće po godinama i njihov zajednički udeo u

izvozu puževe iz Srbije u 2004 je manji od 5%.

Na osnovu podataka bi se moglo zaključiti da se srpski izvoznici koncentrišu

na osvajanje makedonskog tržišta. Međutim, imajući u vidu navike potrošača u

Makedoniji, koji, slično potrošačima u Srbiji, ne pokazuju veliku sklonost potrošnji

puževa, jasno da makedonski uvoznici ne kupuju žive puževe iz Srbije da bi ih

plasirali na makedonsko tržište, već na neka treća tržišta.

Postavlja se pitanje, zašto srpski izvoznici ne plasiranju puževe direktno na ciljna

tržišta? Očigledno je da postoje prepreke u trgovini koje su za srpske trgovce

nepremostive i da je njima očigledno jednostavnije da robu plasiraju preko posrednika.

Naravno ovakav vid trgovine znači propušteni dobitak u spoljnoj trgovini, koji bi se

mogao ostvari u direktnim kontaktima sa krajnjim tržištima.

Zanimljivo je posmatrati jedinične vrednosti izvoza puževa u Makedoniju i

Grčku, kao najvažnije kupce. Sa grafikona se može zaključiti da postoji rast

jedinične vrednosti izvoza u obe zemlje, a naročito u Makedoniju. Iz ovih podataka

se može zaključiti da je opredeljenje trgovaca iz Srbije za prodaju jestivih živih

puževa u Makedoniju dobra strategija. Visoki stepen koncentracije izvoza u ovom

slučaju je dobro rešenje. Prodaja preko posrednika se može smatratri drugim

najboljim rešenjem. Da podsetimo, prvo i najbolje je direktan kontakt sa kupcima

(Zarić, 2003).


Grafikon 3. Izvoz jestivih živih puževa po zemljama – Republika Srbija

Graph 3. Export of live edible snails by countires –Repubic of Serbia

0,00

10,00

20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

70,00

80,00

90,00

100,00

2000 2001 2002 2003 2004

BiH

Bugarska

Madjarska

Turska

RepublikaSrpska

Rumunija

Italija

Grcka

Makedonija

Grafikon 4. Jedinična izvozna i uvozna cena živih puževa u Makedonij i Grčku

Graph 4. Unit value of export and import of live snails to Makedonia and Greece

0,00

0,50

1,00

1,50

2,00

2,50

3,00

3,50

4,00

4,50

2000 2001 2002 2003 2004

UV _Grcka UV_Makedonija


Zbog visoke koncentracije izvoza i nepostojanja uvoza po svim godinama,

koeficijenti RCA imaju malu iskazni snagu. Vrednosti RCA se kreću 0,71 (2004) do

0,93 (2000).

U pogledu konkurentnosti kvalitetom analiza pokazuje da je u periodu 2000-2003

postojala konkurentnost kvalitetom, a da za prvih sedam meseci 2004. godine postoji

niska cenovna konkurentnost.

Izvozni potencijal i prerada puževa

Srbija godišnje na strana tržišta plasira između 1000 i 1500 tona jestivih živih

puževa (grafikon 5). Poznato je da se preradom povećava dodatna vrednost i ostvaruje

veća zarada u izvozu. Kapaciteti za preradu puževa u Srbiji se nalaze u Smederevu,

Nišu i Požarevcu. Zajednička karakteristika im je zastarela tehnologija i prevaziđeni

procesi prerade puževa. Osim toga, ni jedna od navedenih firmi nema dozvolu za izvoz

proizvoda u EU. Dalje, ni jedna od navedenih firmi nema ni neophodne veterinarske

dozvole. Poznato je da je EU najveći potrošač puževa, pa se nameće zaključak da je

trenutno izvoz prerađenih puževa moguć samo preko posrednika.

Voćar ESCARGOT iz Smedereva je izvezao je 17 tona (2003), odnosno 20 tona

(2004) prerađenih puževa. Jedan od problema sa kojim se firma susreće je i mala

ponuda živih puževa, iako je cena živih puževa u 2004. godini iznosila 32 din/kg franko

fabrika.

Imajući u vidu trenutnu situaciju u pogledu prerade puževa očigledno je da je

neophodno investirati u preradne kapacitete. Prema nekim procenama, vrednost

investicija u jednostavnije postrojenje za kuvanje i zamrzavanje puževa iznosi oko 100

000 €. U navedeni iznos nije uključena vrednost zemljišta niti hladnjače.

Ipak, pri postojećim uslovima na tržištu kapitala i kamatnim stopama od 10%

godišnje, teško je očekivati da će neka domaća firma pod navedenim uslovima biti

spremna da investira u izgradnju kapaciteta za preradu.

Jedno moguće rešenje, koje će se nametnuti za neku godinu je jačanje farmi koje

gaje puževe i koji će imati interesa da se udruže i izgrade kapacitete za preradu puževa.

Grafikon 5. Izvozne količine jestivih živih puževa iz Srbije

Graph 5. Export quantities of live edible snails from Serbia

0,00

500,00

1000,00

1500,00

2000,00

2000 2001 2002 2003

Neto masa, tona


Zaključak

Izvoz puževa iz Srbije značajno doprinosi smanjenju trgovinskog deficita zemlje. U

strukturi izvoza zastupljen su samo živi jestivi puževi. Glavni kupac živih jestivih

puževa iz Srbije je Makedonija, koja učestvuje sa 90% u izvozu puževa iz Srbije.

Konkurentnost kvalitetom je postojala u periodu 2000-2003. godine, da bi u 2004.

zabeležena niska cenovna konkurentnost. Pokazatelj otvorene komparativne prednosti

ima vrednost od 0,71 (2004).

Celokupna količina izvezenih puževa je sakupljena u prirodi. Sve firme koje izvoze

žive puževe iz Srbije slede strategiju «sakupi što više i prodaj po što većoj ceni».

Postojeći malobrojni kapaciteti za preradu su uglavnom vrlo jednostavni sa zastarelom

tehnologijom. Poznato je da se povećanjem dodatne vrednosti povećava i zarada u

izvoznom poslu, tako da bi se moglo očekivati investiranje u preradu.

Ipak, u postojećim uslovima na tržištu kapitala, teško je očekivati da će neka

domaća firma biti spremna da ulaže u kapacitete za preradu puževa. Verovatniji

scenario razvoja je da će nakon jačanja farmske proizvodnje puževa, postojati

interes proizvođača puževa da preradom ostvare veću zaradu i zbog toga investiraju

u preradne kapacitete.

POSSIBILITIES OF IMPROVMENT OF EDIBLE SNAIL

EXPORT STRUCTURE FROM SERBIA


Summary

Snail export from Serbia contributes to the reduction of the foreign trade deficit of

the country. Only live edible snails are exported. The main buyer of Serbian snails is

Macedonia, with a 90% of export share. Quality competitiveness existed in the period

2000-2003, while in 2004 low price competitiveness was recorded. The Revealed

Comparative Advantage (RCA) amounted 0, 71 (2004).

The total quantity of exported snails is not coming from farms, but is collected in

nature. All Serbian companies exporting live snails have the same strategy: “collect as

much as possible and export”. Existing processing capacities for snails are very simple

with obsolete technology. It is well known, that with rising of products added values,

the profit is also increasing, so investment in snail processing could be expected.

However, in the current circumstances on the capital market in Serbia, it is not

likely that some domestic companies would invest in snail processing. More realistic

development scenario is that snail farmers producers would tend to increase the added

values of their products and therefore invest in capacities for snail processing.

Key words: edible snails, foreign trade, processing, competitiveness


Literatura

1. McARTUR, J., SACHS, J., (2004): The Growth Copmetetive Index: Measuring

Technological Advancement and the Stages of Develoment». The Global

Copmetitiveness Report 2003-2004). Oxford University Press.

2. POLEKSIĆ, V., STOJNIC, B., DAJIC-STEVANOVIC, Z., TOPISIROVIC, G.,

ZARIC, V. (2004): Edible snail farming in Serbia: present and future. Internationa

Conference on Sustainable Agriculture and European Integration Processes. Novi

Sad, Serbia and Montenegro, September 19th - 24th, 2004.

3. PORTER, M. E., (1993) Wettbewerbsstrategie (Competetive Strategy), 7. Auflage.

Campus Frankfurt.

4. ZARIĆ, V. (2002): Regionalizacija agroprostora Republike Srbije u funkciji

razvoja poljoprivrede. Doktorska disertacija. Ekonomski Fakultet. Univerzitet u

Beogradu.

5. ZARIĆ, V., RADIVOJEVIĆ A., STAMENKOVIĆ L. (2003): Strategija

prilagođavanja preduzeća iz Srbije u uslovima smanjenja tržišta. Poljoprivredni

fakultet Beograd. Simpozijum Agroekonomista sa međunarodnim učešćem

povodom 40 godina Agroekonomskog odseka. Beograd. Str. 369-380




UTICAJ VARIJANTI DULITLOVOG METODA NA

KVALITET MATIČNJAKA I MASU MATICA1

M. Mladenović, N. Nedić, N. Stefanović2

Sadržaj: Produktivnost pčelinjeg društva u velikoj meri zavisi od kvaliteta matice.

One se mogu dobiti prirodnim putem, ali se u proizvodnoj praksi najčešće veštački

uzgajaju. Postoji nekoliko načina veštačkog odgajivanja matica, od kojih je metoda po

Dulitlu najzastupljenija i najpribližnija prirodnim uslovima dobijanja.

Cilj rada bio je ispitivanje uticaja podloge kod Dulitlove metode na fizičke osobine

matičnjaka i masu matica. Najveću dužinu i zapreminu matičnjaka (2,85 cm i 1,20 cm3)

bila je u varijantama dvogubog i presađivanja na suvo, dok je najveća širina matične

ćelije iznosila 1,40 cm u varijanti presađivanja na suvo. Masa punih matičnjaka i

neoplođenih matica bila je najveća u varijanti dvogubog presađivanja i iznosila 0,194 g ,

odnosno 2,91 g.

Ključne reči: matica, matičnjak, mleč, med, pčelinje društvo

Uvod

Metod veštačkog izvođenja pčelinjih matica je široko prihvaćen metod za

dobijanje velikog broja matičnjaka, odnosno matica. U toku pčelarske sezone postoje

velike potrebe za visoko kvalitetnim maticama na pčelinjacima koji se proširuju

metodom razrojavanja i u onim društvima gde se matica redovno zamenjuje svake druge

godine (Mladenović i Stevanović, 2003).

Matica je majka svih pčela u košnici i ona je odgovorna za niz važnih bioloških

proizvodnih osobina pčelinjeg društva, kao što su otpornost prema bolestima,

marljivost, sklonost ka rojenju i dr. (Laidlaw, 1985; Mladenović i sar. 2004).

Produktivnost matice zavisi od nekoliko bitnih faktora kao što su starost, rasa, starost

presađene larvice, ishrana larvi i metod presađivanja, masa matice, podloga na kojoj se

presađivanje vrši, kao i broj ovariola, zapremina spermateke i broj spermatozoida u njoj

(Cheng i Yuan, 1985; Kaftanoglu 1987b).

Veštačko uzgajanje matica neophodan je proces u odabiranju željenog genetskog

materijala. Prvo presađivanje jednodnevnih larvica u veštačke osnove matičnjaka i

1 Izvorni naučni rad (Original Scientific Paper) 2 Dr Mića Mladenović, redovni profesor, mr Nebojša Nedić, asistent, Nenad Stefanović, dipl. inž.,

Poljoprivredni fakultet, Beograd-Zemun

Ova metoda podrazumeva presađivanje larvice starosti 6-12 časova na kapljicu mleča (Nenchev i

Zheliaskova, 1997).

M. Mladenović, N. Nedić, N. Stefanović 352

proizvodnju matica u obezmatičenom društvu uspešno je uradio Doolitle (1889), dok je

principe proizvodnje na bazi startera i finišera detaljno opisao Laidlaw (1979). U svetu

postoji više desetina metoda za dobijanje matičnjaka i matica veštačkim putem, ali je

Dulitlova najviše u primeni.

Međutim, matičnu larvu moguće je odgajati i na nešto izmenjenoj hranljivoj

podlozi. Tako su Rembold i Lacker (1981) na bazi smeše mleča i vode odgajili 75%

presađenih larvi, dok su Vaderberg i Shimanuki (1987) larve hranili smešom mleča,

vode, glukoze, fruktoze i produktima kvasca.

U ispitivanjima Thimann-a (1995) korišćene su različite koncentracije matičnog

mleča za ishranu larvica, ali su najbolje rezultate u kasnijem periodu dala društva sa

maticama odgajenim na podlozi sa većim procentom mleča.


Ogled je postavljen na stacionarnom pčelinjaku u okolini Leskovca. Pčelinja

društva bila su smeštena u desetoramnih Langstrot-Rutovih košnica. Ispitivanja su

izvedena na domaćoj rasi pčela Apis mellifera carnica Poll.

Za potrebe ispitivanja formirana su starter i odgajivačka društva, koja su imala

ulogu prihvata i odgajivanja matičnjaka. Presađivanje odabranih matičnih larvi u

matične osnove vršeno je na matičnom mleču, medu, na suvo i dvogubo presađivanje i

to u svakoj varijanti po petnaest matičnih ćelija i dva različita vremenska perioda.

Larvice su bile starosti od 6-12 sati i presađivane su specijalnom iglom, po metodi

Doolitle-a.

Kontrola prijema larvica vršena je četiri dana nakon presađivanja, dok je dužina,

širina, zapremina matičnjaka, kao i masa punih matičnjaka i masa matica merena nakon

izleganja matica.

Svi rezultati su prikupljeni, statistički sređeni i obrađeni analizom varijanse i

značajnost razlika testirana t testom.


Rezultati istraživanja (tabela 1), pokazuju da je najveća masa neoplođenih matica

(0,194 g) bila kod dvogubog i presađivanja na suvo, dok je najmanja (0,177 g) bila u

larvi presađenih na med. Upotrebom t testa utvrđene su veoma značajne razlike

(p<0,01) između meda i ostalih vrsta podloga, dok međusobna razlika mase

neoplođenih matica odgajenih na suvo, mleču i dvogubim presađivanjem nije bila

statistički značajna. Međutim, u istraživanjima Weiss-a (1983) nije bilo pozitivnog

dejstva dvogubog presađivanja na masu neoplođenih matica.

Najveća masa punih matičnjaka (2,91 i 2,90 g) bila je u varijantama dvogubog i

presađivanja na suvo, dok je najmanja bila kod presađivanja na med. Poređenjem

različitih tretmana, utvrđeno je da su ispoljene razlike u masi matičnjaka bile veoma

značajne (p<0,01), dok između presađivanja na suvo i dvogubog presađivanja nije bilo

signifikantne razlike.

Uticaj varijanti dulitlovog metoda na kvalitet matičnjaka i masu matica 353

Dužina i zapremina matičnjaka bila je visoko značajno u 99% slučajeva u raličitim

tretmanima, osim razlike tretmana suvog i dvogubog presađivanja koja nije bila

statistički značajna.

Širina matičnjaka je varirala od 1,19 cm u tretmanu sa medom do 1,40 cm kod

presađivanja na suvo. Poređenjem tretmana utvrđene su veoma značajne razlike

(p<0,01), osim između presađivanja na suvo i dvogubog, kao i između širine matičnjaka

u tretmanima dvogubog i presađivanja na mleč.

Tabela 1. Fizičke osobine matičnjaka i masa neoplođenih matica u zavisnosti od

ishrane larvi

Table 1. Relationship between queen cells traits, mass of unfertilized queens and

larvae nourishment

Osobine/Traits

Med/

Honey

Na suvo/

Dry

Mleč/

Royal

jelly

Dvogubo/

Double

grafted

Fexp.

Masa neoplođenih

matica, g

Mass of unfertilized

queens

0,177

0,194

0,190

0,194

18,52**

Masa matičnjaka, g

Queencell weight

2,64

2,90

2,78

2,91

24,8**

Dužina matičnjaka, cm

Queen cell lenght

2,43

2,85

2,60

2,85

23,66**

Zapremina matičnjaka,

cm3

Queen cell cubic

1,03

1,20

1,10

1,20

26,87**

Širina matičnjaka, cm

Queen cell width

1,19

1,40

1,29

1,32

12,11**

Zaključak

Na osnovu istraživanja uticaja podloge na fizičke osobine matičnjaka i masu

neoplođenih matica mogu se izvesti sledeći zaključci:

- Neoplođene matice odgajene na suvo i dvogubim presađivanjem imaju za

0,017 g veću prosečnu masu od matica odgajenih na medu, što je bilo

statistički veoma značajno i dobijeni rezultati se mogu očekivati u 99%

slučajeva;

- Masa punih matičnjaka bila je najveća (2,91 g) u tretmanu dvogubog

presađivanja i za 10,23% u poređenju sa larvama hranjenim medom;

- Dužina i zapremina matičnjaka bila je najveća u tretmanima dvogubog i

presađivanja na suvo (2,85 cm i 1,20 cm3) i za 17,28%, odnosno za 16,5% u

poređenju sa larvama presađenim na medu, što je bilo statistički veoma

značajno;


- Širina matičnjaka u tretmanu presađivanja na suvo i dvogubo bila je za 17,64%

i 10,92% veća u poređenju sa tretmanom presađivanja larvica na med.

Rezultati ispitivanja su pokazali da se upotrebom različite podloge može uticati na

bolje fizičke osobine matičnjaka i masu neoplođenih matica. Međutim, iako su najbolji

rezultati za masu neoplođenih matica utvrđeni u grupi sa dvogubim presađivanjem i na

suvo, oni ne opravdavaju njihovo korišćenje u komercijalnoj proizvodnji matica.

THE INFLUENCE OF LARVAE NOURISHMENT ON QUALITY OF

QUEEN CELLS AND WEIGHT OF HONEY QUEENS


Summary

Influence of four nourishment base on quality of queen cells and weight of

unfertilized queens was examined.

The results showed that that the largest mass of unfertilized queens was in groups

with double grafted larvae and dry base (0.194 g) and the least was in group with honey

larvae nourishment. In the group with double grafted larvae with royal jelly

nourishment was detected the most lenght (2.91 g), lenght (2.85 cm) and cubic (1.2

cm3), while the most queen cell widht was in group with dry base (1.4 cm).

Key words: bee colony, honey, honey queen, queencell, royal jelly

Literatura

1. CHENG H.W., YUAN Z.C. (1985): The relationship between the weight of the

queen honeybee at various stages and the number of ovarioles, egg laid and sealed

brood produced. Apiculture apis:1161/86.

2. KAFTANOGLU O. (1987b): Queen rearing. Training course on apiculture at the

development foundation of Turkey: 54-57.

3. LAIDLAW H.H. (1979): Contemporary queen rearing. Hamilton, Illinois, USA:

Dadant & Sons.

4. LAIDLAW H.H. (1985): Contemporary queen rearing. A Dadant publication,

Hamilton, Illinois, Dadant & Sons: 199.

5. MLADENOVIĆ M. , NEDIĆ N., RAŠIĆ S. (2004): Mere selekcije medonosne

pčele u Srbiji: Zbornik plenarnih i naučnih radova. XII Naučno savetovanje sa

međunarodnim učešćem: 34-41.

6. MLADENOVIĆ M., STEVANOVIĆ G. (2003): Uzgajanje visokokvalitetnih

matica. Monografija, “Zavet”, Beograd.

Uticaj varijanti dulitlovog metoda na kvalitet matičnjaka i masu matica 355

7. NENTCHEV P., ZHELIASKOVA I. (1997): Correlation between larva and royal

jelly mass in queen cells. XXXVth International Apicultural Congress of

Apimondia, Belgija, Antwerp: 156.

8. REMBOLD H., LACKNER B. (1981): Rearing of honeybee larvae in vitro effect

of yeast extract on queen differentiation. Journal of Apicultural Reserach 20: 165-

171.

9. THIMANN R. R. (1995): The influence of the utilization of four levels of royal

jelly in larval nourishment for the commercial rearing of honeybee queens on their

reproductive and productive behaviour. XXXIVth International Apicultural

Congress of Apimondia, Švajcarska, Lozana :145.

10. WEISS K. (1983): The influence of rearing condition on queen development.

Apimondia Publishing House, Bucharest, Chapter V: 83-148.




KORELACIONA ZAVISNOST BROJA POLENARICA I

POVRŠINE LEGLA U PROLEĆNOM RAZVOJU PČELA1

M. Mladenović, N. Nedić, G. Čakardić, G. Jevtić2

Sadržaj: Česti pregledi pčelinjih društava, pogotovu u rano proleće, usporavaju

biološki razvoj pčelinjih društava koji se negativno odražava na eksploatacije glavne

pčelinje paše. Cilj rada bio je da se na osnovu broja polenarica utvrdi površina legla u

košnici.

Ogled je postavljen na selećem pčelinjaku i Langstrot Rut košnicama. Utvrđena je

visoka korelaciona zavisnost između zatvorenog legla i broja polenarica (0,78) koje

ulaze u košnicu, a između otvorenog legla i polenarica (0,74). Korelaciona zavisnost

između ukupne površine legla i broja polenarica iznosila je prosečno 0,81.

Na osnovu visoke korelacione zavisnosti može se tvrditi da se na osnovu broja

polenarica može ustanoviti površina legla u košnici.

Ključne reči: pčele, korelacija, leglo, polenarice.

Uvod

Polen je glavni izvor proteina u ishrani medonosnih pčela. One ga sakupljaju u

većoj meri u prepodnevnim časovima, kao posledica veće relativne vlažnosti vazduha

pri čemu se polenova zrna lakše slepljuju, a veći broj cvetova biljaka je otvoren. Polen

sakupljaju pčele polenarice i prenose ga u košnicu pomoću korbikula smeštenih na

zadnjem paru nogu. U košnici se polen lageruje u ćelijama saća, sabija i zaliva tankim

slojem meda (Mladenović, 1997). Uglavnom se koristi za ishranu larvi i neophodan je

za mlade pčele (Standifer i sar., 1970; Taranov, 1986), maticu i trutove (Nguyen, 1999).

Za zadovoljenje potreba pčela u proteinima neophodna je odgovarajuća količina i

kvalitet polena (Mladenović i sar, 1999).

Kvalitet polena zavisi od prisustva esencijalnih aminokiselina. Međutim, količina

aminokiselina u polenu varira u zavisnosti od vrste biljke. Tako Stace (1996) navodi da

je količina aminokiselina u polenu bele deteline varirala od 2,18 do 6,98 za leucin.

1 Izvorni naučni rad - Original scientific paper 2 Dr Mića Mladenović, redovni profesor, mr Nebojša Nedić, asistent, Goran Čakardić, dipl. inž., saradnik,

Poljoprivredni fakultet, Beograd – Zemun.

Mr Goran Jevtić, Institut za krmno bilje, Kruševac.

M. Mladenović, N. Nedić, G. Čakardić, G. Jevtić 358

Kleinschmidt (1986) navodi variranje količine proteina, te da ukoliko je njihov procenat

ispod 20% ne zadovoljava potrebe pčela za optimalnom proizvodnjom.

Pčele mogu da nadoknade određeni nedostatak proteinske ishrane povećanom

konzumacijom polena, ali je ova mogućnost ograničena i negativno utiče na razvoj

pčelinjeg legla (Mladenović, 2003).


Ogled je postavljen na stacionatnom pčelinjaku u okolini Lazarevca, u toku

1999/2000. godine. U ispitivanju je korišćeno devet košnica Langstrot-Rut tipa.

U košnicima je u periodu marta i aprila meseca vršeno snimanje količine pčela,

površina otvorenog i zatvorenog legla, meda i polena u 1/10 na svakom ramu. Utvrđeni

procentualni parametri preračunati su pomoću tablice i izraženi u dm2.

Brojanje polenarica vršeno je četiri puta u trajanju od tri minuta u toku dana.

Prikupljeni podaci su sređeni i obrađeni metodama deskriptivne statistike.


Na osnovu prikupljenih podataka izvršeno je određivanje zavisnosti broja

polenarica na broj ulica pčela, površinu saća pokriven pčelama, površinu legla, meda i

polena. Uglavnom se posmatra broj polenarica na površinu legla, meda i polena i

najčešće je korelacija površine polena i legla slabija u odnosu na korelaciju broja

polenarica i površine polena.

U dvogodišnjem ogledu je utvrđivan broj polenarica u odnosu na površinu

otvorenog legla, površinu zatvorenog legla i ukupne površine legla u košnici. U tabeli 1

prikazani su podaci merenja ukupne površine legla, otvorenog legla, zatvorenog legla i

broja polenarica na letu košnice.

Tabela 1. Površina legla i broja polenarica

Table 1. The surface of brood and pollen bees

Tretman/Treatment

Broj košnice/Hive No.

Svega/

Total 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Leglo/Brood 2,1 1,8 1,8 7,0 4,9 6,3 9,,6 14 12,3 59,8

Otvoreno leglo/

Uncapped brood

1,2

1,8

1,8

5,3

3,5

5,3

7,9

11,4

7

45

Zatvoreno legla/

Capped brood

0,9

0

0

1,8

1,4

1,1

1,8

2,6

5,3

14,8

Polenarice/

Pollen bees No.

36

27

7

29

36

30

53

48

66

332

Na osnovu podataka u tabeli 1 izračunati su sledeći koeficijenti zavisnosti

Korelaciona zavisnost broja polenarica i površine legla u prolećnom razvoju pčela 359

1. rulp-koeficijent korelacije između ukupne površine legla i broja polenarica

(correlation between surface of brood and number of pollen bees)

2. rolp-koeficijent korelacije između površine otvorenog legla i broja polenarica

(correlation between surface of uncapped brood and number of pollen bees)

3. rzlp- koeficijent korelacije između površine zatvorenog legla i broja polenarica

(correlation between surface of capped brood and number of pollen bees)

Tabela 2. Izračunati koeficijenti korelacije

Table 2. Correlation data

Dekade u martu i aprilu

1999./2000.g./

Decades in March and April

1999./2000. year

rulp

rolp

rzlp

1999. g

1999.year

Prva/First 0,79 0,67 0,83

Druga/Second 0,84 0,82 0,77

Treca/Third 0,95 0,92 0,97

Četvrta/Fourth 0,88 0,87 0,91

Peta/Fifth 0,73 0,74 0,64

2000. g.

2000. year

Prva/First 0,92 0,50 0,83

Druga/Second 0,67 0,61 0,67

Treca/Third 0,49 0,56 0,32

Četvrta/Fourth 0,89 0,86 0,89

Peta/Fifth 0,92 0,83 0,95

Prosek/Average 0,81 0,74 0,78

Iz tabele 2 se može zaključiti da je najveći stepen uzajamne povezanosti prosečnih

vrednoti utvrđen između ukupne površine legla i polenarica (0,81), a najmanji izmedju

između otvorenog legla i polenarica (0,74), što odgovara vrlo jakoj korelaciji, odnosno

jakoj korelaciji u drugom slučaju

Korelacija između ukupne površine legla i pčela polenarica koje ulaze u košnicu,

utvrđen je u trećoj dekadi marta 1999. godne i iznosi 0,95, što odgovara potpunoj

korelaciji, dok je najniža korelaciona zavisnost utvrđena u trećoj dekadi marta

2000.godine od 0,49, što odgovara srednjoj korelacionoj zavisnosti. Ovi ekstremi

zavisnosri između ukupne površine legla i pčela polenarica su nastali verovatno kao

posledica različitih meteoroloških uslova u posmatranoj godini.

Korelaciona zavisnost između površine otvorenog legla i pčela polenarica je takođe

neujednačena, i kreće se od srednje korelacije (0,5) u prvoj dekadi marta 2000.te

godine, i potpune korelacije u trećoj dekadi marta 1999.te godine (0,92).

Najveće variranje korelacione zavisnosti je utvrđeno između površine zatvorenog

legla i pčela polenarica u trećoj dekadi marta meseca 2000.te godine (0,32), što

odgovara slaboj korelaciji, a najveća zavisnost u trećoj dekadi marta 1999.te godine

(0,97), što odgovara potpunoj korelaciji.


Zaključak

- Najveća korelaciona zavisnost (0,84) utvrđena je između ukupne površine legla

i broja polenarica u 1999. godini u svim dekadama ispitivanja, kada su i

meteorološki uslovi bili povoljniji.

- Najveći broj korelacionih zavisnosti utvrđen je između zatvorenog legla i

polenarica pčela, verovatno zbog velikog broja mladih pčela koji su najveći

potrošači polena.

- Najmanja vrednost korelacione zavisnosti (0,32) utvrđena je između otvorenog

legla i polenarica.

- Na koeficijent korelacije ispitivanih tretmana veliki uticaj imaju i meteorološki

uslovi.

- Korelacija između količine legla i broja polenarica je jaka, vrlo jaka ili potpuna

što znači da se brojanjem polenarica može približno odrediti površina legla bez

otvaranja košnica.

CORRELATION BETWEEN NUMBER OF POLLEN BEES AND

BROOD SURFACE ON SPRING DEVELOPMENT OF

BEE COLONY

M. Mladenović, N. Nedić, G. Čakardić

Summary

The influence of number of pollen bees on development and productivity of bee

colonies has been investigated. The investigations were performed on the beehive yard

near Lazarevac. The measurements were investigated during March and April of 1999.

and 2000. year. Number of pollen bees per each hive and surface of brood, honey and

pollen was measured..

These investigation had showed that surface of pollen was very important to brood

development in the spring. Correlation between uncapped brood and pollen bees was

between from 0.5 to 0.92, between capped brood and pollen bees from 0.32 to 0.97 and

between total surface of brood and pollen bees was from 0.49 to 0.95.

Key words: bees, corellation, brood, pollen bees

Literatura

1. KLEINSCHMIDTH G.J., KONDOS A.C. (1976): Influence of crude protein levels

on colony production. The Australasian Beekeeper, August 78: pp 36.

Korelaciona zavisnost broja polenarica i površine legla u prolećnom razvoju pčela 361

2. MLADENOVIĆ M. (1997): Uticaj ishrane i neodgovarajućih ekoloških uslova na

pčele i proučavanje meda provincije Fu Jian. Međunarodni projekat SRJ i NR Kine.

3. MLADENOVIĆ M., MLAĐAN V., DUGALIĆ-VRNDIĆ NADA (1999): Effects

of a vitamin-mineral preparation on development and productivity of bee colonies.

Acta Veterinaria 49, No 2-3: 177-184.

4. MLADENOVIĆ M., STEVANOVIĆ G. (2003): Uzgajanje visokokvalitetnih

matica. Monografija, “Zavet”, Beograd.

5. NGUYEN V.N. (1999): Effect of protein nutrition and pollen supplementation of

honeybee (Apis mellifera L.), colonies on characterristics of drones with particular

reference to sexual maturity. The Australasian Beekeeper, March, 1001:419-425.

6. STANDIFER L.N., McDONALD R.H., LEVIN M.D. (1970): Influence of quality

of protein in pollens and of a pollen substitute on the development of hypo

pharingeal glands of honeybees. Annual Enthomology Society of America 63: 909-

910.

7. STACE P.(1996): Protein content and amino acid profiles of honey bee-collected

pollens. Bees N Trees Consultants, Lismore NSW.

8. TARANOV G.F. (1986): Hrana i prehranjivanje pčela. Rossljhozizdat, Moskva.




UTICAJ KOLIČINE ČVRSTE HRANE NA ZIMOVANJE

PČELINJIH DRUŠTAVA1

G. Jevtić, M. Mladenović, N. Nedić, B.Dinić2

Sadržaj: Praćen je uticaj dodavanja različite količine čvrste hrane (pogače za

prihranu) na snagu i zalihu hrane pčelinjih društva prilikom prezimljavanja. Ogled je

trajao dve godine. Hrana je dodavana različitim grupama društava: prvoj grupi je dodato

u svakom terminu po dve pogače, drugoj grupi je u svakom terminu dodata po jedna

pogača, dok trećoj grupi nisu dodavane pogače. Kada je u pitanju količina pčela

najpovoljniji odnos između jesenjeg i prolećnog pregleda ostvaren je kod društava sa

jednom pogačom. Na drugom mestu su bila društva kojima nisu dodavane pogače, a tek

na trećem mestu bila su društva sa dve pogače. Najpovoljniji odnos legla prilikom

pregleda bio je takođe kod društava sa jednom pogačom, dok su se društva sa dve i ona

bez pogača neznatno razlikovala. Društva sa jednom pogačom su u proleće imala i

najviše legla (prosečno 2,65 ramova po društvu), društva bez pogača imala su 2,23

rama, a društva sa dve pogače 2,0 rama. Društva sa jednom pogačom imala su i najbolji

odnos zaliha hrane između jesenjeg i prolećnog pregleda.

Ključne reči: medonosna pčela, čvrsta hrana, zimovanje pčela

Uvod

Da bi jedno pčelinje društvo moglo normalno da se razvija veoma je važno da

bude u dovoljnoj meri obezbeđeno sa kvalitetnom i lako pristupačnom hranom.

Najbolja hrana za medonosnu pčelu je cvetni nektar koji ona kasnije pretvara u med.

Međutim, nekada smo zbog nedostatka nektara u prirodi ili nemarnosti pčelara

(preterano uzimanje meda) prisiljeni da pčele hranimo (Kulinčević, 1997). Za prihranu

pčela se koristi konzumni šrćer koji se rastvara u vodi (šećerni sirup) i tako hrane pčele

ili se kroz pogače za prihranu (čvrsta hrana) dodaje društvima.

U poslednje vreme čvrsta hrana za prihranu pčela ima sve veću primenu naročito u

kasnu jesen i tokom zimskog perioda kada je primena šećernog sirupa nemoguća

(Konstantinović i sar., 1987, Mirjanić, 2003). Posebno je ovaj vid prihrane pčela

značajan za dopunu zaliha hrane prilikom prezimljavanja. Zimovanje pčela koje su

1 Izvorni naučni rad – Original scientific paper 2 Mr Goran Jevtić, dr Bora Dinić, Institut za istraživanje u poljoprivredi “Srbija”, Centar za krmno bilje

Kruševac

Dr Mića Mladenović, red. profesor, mr Nebojša Nedić, asistent, Poljoprivredni fakultet, Beograd-Zemun


isključivo hranjene šećernim i medeno-šećernim pogačama nije za preporuku, jer takva

društva znatno gube svoj biološki potencijal tokom prolećnog razvoja (Mladenović i

sar. 2002). Čvrsta hrana može poslužiti i za dodavanje polena, zamena za polen,

različititih stimulansa za maticu, vitamina minerala i dr. (Hajdak 1970, Konstantinović i

sar. 1987, Mladenović i Živić 1996, Mladenović 1998).

Cilj rada bio je da se utvrdi optimlna količina čvrste hrane dodata u toku zimovanja

i njen uticaj na snagu društva i zalihu hrane tokom prezimljavanja.


Istraživanja su vršena tokom zimovanja 2001/2002. i 2002/2003. god. i imala su za

cilj da pokažu kako različita količina čvrste hrane (pogače za prihranu) utiče na:

zimovanje pčelinjih društava, količinu legla, pčela, meda i polena u vreme prvog

prolećnog pregleda. Pogače su dodavane u tri različita termina: krajem oktobra,

početkom januara i sredinom februara. Pčelinja društva su nakon jesenjeg pregleda

podeljena u tri grupe sa po tri društva, svaka grupa je dobila određenu količinu čvrste

hrane. Prilikom podele društava na grupe vodilo se računa da društva budu ujednačena u

jačini i zalihama hrane. Prvoj grupi društava u sva tri termina dodate su po dve pogače

(ukupno 6 pogača), drugoj grupi je u svakom terminu dodata po jedna pogača (ukupno

3), dok trećoj grupi nisu dodavane pogače. Jačina društava i zalihe hrane, tokom

pregleda, utvrđeni su vizuelno na osnovu iskustva i izraženi u procentu ramovima

zaposednutih pčelama, leglom i hranom po društvu. Jesenji pregled je u obe posmatrane

godine izvršen sredinom septembra (oko 15.09), a prolećni krajem marta (oko 30.03).

Prilikom pregleda kod svih društava ustanovljena je količina pčela i legla kao i zalihe

meda i polena. Za sve četiri posmatrane karakteristike izračunat je odnos između

pregleda u proleće i pregleda u jesen, da bi se utvrdilo njihovo povećanje ili smanjenje.

Ispitivana društva su se nalazila u osmo- i deseto-ramnim LR košnicama. Matice u

društvima bile su iste starosti, proizvedene 2002. godine. Pogače su proizvedene u

Centru za krmno bilje u Kruševcu, a za invertovanje šećera korišćen je enzim invertaza.

Pogače su pravljene tako što se jedan deo šećera invertuje, a zatim se tako dobijeni

invert pomeša (zamesi) sa mlevenim šećerom. Težine pogače iznosila je jedan kilogram

i u sebi nisu imale nikakvih stimulativnih dodataka, već su bile isključivo od šećera

(energetska pogača). Sva društva su pre početka ogleda tretirana protiv varoe.

Rezultati rada i diskusija

U toku prve posmatrane godine društva kojima je dodavana po jedna pogača bila su

najjača i imala su najveće zalihe hrane (Tabela 1). Posebno je izražena razlika u količini

legla jer su ova društva imala skoro za pola rama više legla od društava bez pogača i ceo

ram više od društava sa dve pogače. Društva kojima nisu dodavane pogače bila su jača

ali su imala manju zalihu hrane od društava kojima su dodavane po dve pogače.


Tabela 1. Karakteristike društava tokom jesenjeg i prolećnjeg pregleda.

Table1. Characteristics of colonies during autumn and spring examinations

Jesen/Autumn

Pčele

Honeybees

Leglo

Brood

Med

Honey

Polen

Pollen

Dve pogače /Two candies 7,77 0,90 4,87 0,43

Jedna pogača/One candy 8,37 0,80 6,60 0,43

Bez pogača/Without

candy

8,57 1,10 6,37 0,53

X 8,24 0,93 5,95 0,46

Proleće/Spring

Pčele

Honeybees

Leglo

Brood

Med

Honey

Polen

Pollen

Dve pogače / Two candies 4,57 2,30 2,27 0,80

Jedna pogača/ One candy 5,43 3,17 2,57 1,00

Bez pogača/Without

candy

5,33 2,77 1,73 0,77

X 5,11 2,75 2,19 0,86

Tabela 2. Odnos karakteristika društava između pregleda u proleće i jesen 2002/2001

Table 2. Colonies characteristics relations between spring and autumn examinations

. Pčele

Honeybees

Leglo

Brood

Med

Honey

Polen

Pollen



Bez pogača/Without

candy

0,62 2,51 0,27 1,45

X 0,62 3,01 0,38 1,88

Lsd 005

001

0,345

0,498

0,538

0,714

0,201

0,379

0,897

1,108

Kada se pogleda odnos osnovnih karakteristika tokom pregleda u proleće 2002.god.

i jesen 2001.god. (Tabela 2), uočavamo da za količinu pčela nema značajnih razlika

između tretmana. Značajna razlika postoji u količini legla jer su društva sa jednom

pogačom imala znatno povoljniji odnos legla u odnosu na društva iz drugih grupa.

Odnos zaliha hrane je najpovoljniji kod društava sa dve pogače, a polena kod društava

sa jednom pogačom. Ove razlike su značajne za med, a veoma značajne za leglo i polen,

dok za pčele nisu statistički značajne.

Druga godina bila je nešto nepovoljnija za zimovanje pčela tako da su društva u

proleće 2003. gododine bila znatno slabija nego predhodnog proleća (Tabela 3).

Međutim zalihe hrane bile su nešto veće u odnosu na predhodnu posmatranu godinu.

Ponovo su najkvalitetnija društva bila ona koja su hranjena sa po jednom pogačom, ona

su bila najjača i imala su najveću zalihu hrane. Društva bez pogača su ovaj put u tri od


četri posmatrane karakteristike bila bolja od društava sa dve pogače dok je količina

legla bila približno ista. I u ovoj godini odnos posmatranih osobina između prolećnjeg i

jesenjeg pregleda bio je ubedljivo na strani društava sa jednom pogačom (Tabela 4).

Društva bez pogača su imala povoljniji odnos količine pčela, meda i polena dok je

količina legla imala povoljniju strukturu kod društava sa dve pogače. Razlike za

količinu pčela bile su značajne, a za količinu polena veoma značajne.

Tabela 3. Karakteristike društava tokom jesenjeg i prolećnjeg pregleda.

Table 3. Colonies characteristics during autumn and spring examinations

Jesen/Autumn

Pčele

Honeybees

Leglo

Brood

Med

Honey

Polen

Pollen



Bez pogača/Without

candy

7,67 1,80 6,23 0,67

X 7,98 1,56 6,43 0,60

Proleće/Spring

Pčele

Honeybees

Leglo

Brood

Med

Honey

Polen

Pollen



Bez pogača/Without

candy

3,12 1,68 3,20 0,87

X 3,44 1,84 3,11 0,81

Tabela 4. Odnos karakteristika društava između pregleda u proleće i jesen 2003/2002

Table 4. Colonies characteristics relations between spring and autumn examinations

. Pčele

Honeybees

Leglo

Brood

Med

Honey

Polen

Pollen



Bez pogača/Without

candy

0,41 0,93 0,51 1,30

X 0,39 1,20 0,48 1,58

Lsd 005

001

0,225

0,413

0,678

0,889

0,355

0,512

0,884

0,988


Zaključak

Na osnovu posmatranja koja su izvršena kroz dva zimovanja pčela hranjenih

različitom količinom čvrste hrane nameću se sledeći zaklučci:

Postoji nepobitan uticaj količine dodate čvrste hrane pčelinjem društvu na jačinu

tog društva i zalihe hrane.

Najbolje rezultate dala su ona društva kojima je dodata po jedna pogača u tri

termina, na drugom mestu nalaze se društva kojima pogače nisu dodavane, a tek na

trećem društva sa dve pogače.

Pored toga što su društva sa jednom pogačom imala najviše pčela, legla, meda i

polena ona su imala i najpovoljniji odnos za ove karakteristike između prolećnjeg i

jesenjeg pregleda.

Dodavanje čvste hrane, uticalo je na manju potrošnju hrane prilikom zimovanja, pa

su društva sa jednom pogačom imala 1-2 kg meda više nego društva bez pogača.

EFFECT OF SOLID FOOD AMOUNT ON HONEYBEE

COLONIES WINTERING

Jevtić G., Mladenović M., Nedić N. and Dinić B.

Summary

Effect of use of different amount of solid food on honeybee colonies strength and

food storage during wintering was investigated. Experiment lasted two years. Solid food

was supplied as sugar candies to colonies in three times: at the end of October, at

beginning of January and in mid February. Colonies were divided in three groups

according to number of sugar candies given each time: first group which get two

candies, second group which get one and third group which get none. Colonies with one

candy had best ratio between spring and autumn examination regarding to honeybees

amount. Colonies that get none sugar candy had little low ratio and colonies with two

had lowest. Also, colonies with one sugar candy had best brood ratio during

examinations while there were minor differences between colonies with two and

without sugar candies. In spring examination, colonies with one sugar candy had

highest number of broods (average 2,65 frames per colony), colonies without sugar

candy had 2,23 frames and colonies with 2 sugar candies had 2,00 frames. The best food

storage ratio between autumn and spring examinations was with colonies given one

sugar candy These colonies also had in spring examination highest honey storage (3,12

frames per colony) and pollen (1 frame)

Key words: honey bees, solid food, honeybees wintering


Literatura

1. HAYDAK M.H. (1970): Honey bee nutrition: Ann. Rev. Entomol. 15. 143-156.

2. KULINČEVIĆ J. (1997): Pčelarstvo, nauka i praksa. IP Potez-Uno, Beograd

3. KONSTANTINOVIĆ B., MLADENOVIĆ M., CVETIĆ M. I ALEKSOVSKI S.

(1987): Uticaj čvrste hrane sa dodatkom Belvitina na razvoj pčelinjeg društva. X

Kongres pčelara Jugoslavije Kragujevac 24-27.09. Zbornik radova, str. 145-148.

4. MIRJANIĆ G. (2003): Ispitivanje različitih prihrana na razvoj pčelinjeg društva.

Magistarska teza. Poljoprivredni fakultet univerziteta u Beogradu. Str. 1-89.

5. MLADENOVIĆ M. i ŽIVIĆ S. (1996): Upotreba šećerno-mednog testa i

pekarskog kvasca u ishrani pčela. Biotehnologija u stočarstvu. 1-2: str. 155-160.

6. MLADENOVIĆ M. (1998): Uticaj oligovita i pivskog kvasca na produkciju

pčelinjih društava. Savremena poljoprivreda. 48, 1-2: str. 209-212.

7. MLADENOVIĆ M., STANKOVIĆ O., NEDIĆ N. i JEVTIĆ G. (2002): Uticaj

količine hrane na prolečni razvoj pčelinjeg društva. Biotehnologija u stočarstvu. XI

Inovacije u stočarstvu. Str. 339-342.


Održane su pod pokroviteljstvom

MINISTARSTVA ZA NAUKU I ZAŠTITU ŽIVOTNE

SREDINE

REPUBLIKE SRBIJE

MINISTARSTVA POLJOPRIVREDE, ŠUMARSTVA I

VODOPRIVREDE

REPUBLIKE SRBIJE

i uz pomoć prijatelja i sponzora

INSTITUT ZA STOČARSTVO, Zemun Polje

POLJOPRIVREDNA KORPORACIJA AD “BEOGRAD”

POLJOPRIVREDNA KORPORACIJA “IMLEK” AD, Beograd

“BANKOM”, Beograd

“PATENTKOMERC”, Beograd

PP “POBEDA”, AD

“SUPERLAB” Beograd

“SPEKTAR”, Čačak

D.O.O. “ČERUBDŽIJE”, Surčin

PIK “ZEMUN”, Zemun

“AGROEKONOMIK”, Beograd

PKB Gazdinstvo “7 juli”, Surčin

Zavod za poljoprivredu, Valjevo

“Poljoprivredni list”, Beograd

P.P. “NICCO-AGRAR” D.O.O. Banatski Brestovac

Stočarsko-veterinarski centar, Velika Plana

PTP “PLAVI KAMEN”, Vranje

LSMD IMPEX, D.O.O., Vršac

“PILE PRODUKT”, Mladenovac

Farma svinja “RAMSKI RIT”, Veliko Gradište

DRUGO OBAVEŠTENJE

Poštovane kolege,

I n s t i t u t z a s t o č a r s t v o, B e o g r a d – Z e m u n

organizuje

8. međunarodni simpozijum

„Savremeni trendovi u stočarstvu“

5.10.2005.-8.10.2005.

Simpozijum će biti održan u okviru sledećih oblasti:

1. Sistem gajenja domaćih životinja

- genetika i selekcija

- odgajivanje i reprodukcija

- ishrana i stočna hrana

2. Tehnologija proizvodnje i kvalitet proizvoda

3. Dobrobit domaćih životinja i zdravstvena zaštita

4. Alternativna proizvodnja u stočarstvu

Rad po sekcijama odvijaće se prema vrstama domaćih životinja.

Kompletan program simpozijuma dostavićemo naknadno. Molimo zainteresovane

autore da prijave svoje radove u obliku apstrakta (prema uputstvu za saradnike

časopisa „Biotehnologija u stočarstvu“) i to do kraja 2004. Kompletni radovi treba

da se predaju do 30. aprila 2005.

Za Organizacioni odbor

Dr Milan M. Petrović, naučni savetnik

SECOND ANNOUNCEMENT

Estemeed colleagues,

I n s t i t u t e f o r A n i m a l H u s b a n d r y

B e l g r a d e – Z e m u n

is organizing

8th International Symposium

"Modern Trends in Livestock Production"

5.10.2005. – 8.10.2005.

Symposium will include following sections:

1. System of breeding of domestic animals

- Genetics and selection

- Breeding and reproduction

- Nutrition and forage crops

2. Production technology and quality of products

3. Animal welfare and health care

4. Alternative kinds of production in livestock production

The work of sections will be divided per animal species.

A complete programme of symposium will be forwarded subsequently. For all

interested researchers kindly submit your papers in form of abstract (according to

instructions for authors-contributors of the journal "Biotechnology in Animal

Husbandry") before December 31st 2004. A whole paper should be submitted by

April 30th 2005.

For Organizing Committee

Dr Milan M. Petrović, scientific counsellor

Uputstvo saradnicima časopisa

"Biotehnologija u stočarstvu"

Radove za objavljivanje u časopisu "Biotehnologija u stočarstvu" potrebno je slati

redakcionom odboru na adresu: Institut za stočarstvo, Beograd-Zemun, Autoput 16,

11080 Zemun, p.fah 23 (za časopis "Biotehnologija u stočarstvu").

Radovi se šalju u originalu na engleskom i srpskom jeziku (takode i na disketi ili

na e-rnail: [email protected]), sa jednom kopijom i ne smeju biti duži od 6-8 kucanih

stranica (tekst, tabele, grafikoni i sl.). Koristiti font Times New Roman, veličina slova

12. Naslov rada pisati velikim slovima: npr.

ISPITIVANJE FAKTORA ZNAČAJNIH ZA REZULTATE VREDNOSTI

RANDMANA KLANJA MUŠKE TOVNE JUNADI DOMAĆE SIMENTALSKE

RASE I MELEZA DOMAĆE SIMENTALSKE RASE SA LIMUZINOM1,

zatim navesti autore u italic formi

S Aleksić, B. Miščević, M.M. Petrović, Zlatica Pavlovski,

S. Josipović, Dušica Tomašević2

Fusnota iza naslova rada navodi kategoriju rada, a fusnota iza imena autora

osnovne informacije o autorima rada (titula, zvanje i institucija u kojoj su zaposleni).

Izvorni naučni rad treba da sadrži ove izdvojene delove:

Sadržaj: U kome treba ukratko prikazati cilj istraživanja, koje su metode korišćene

i zaključak u najkraćem obimu.

KIjučne reči: Navesti samo one koje su bitne u radu. Uvod i pregled literature:

posebno ili zajedno.

Materijal i metod rada: u kome će biti objašnjeno na koji način su postavljeni

ogledi i koje su metode korišćene za utvrdivanje rezultata.

Rezultati istraživanja i diskusija : poželjno je da se odvojeno iznose ostvareni

rezultati, a posebno da se o njima diskutuje. Međutim, rezultati i diskusija mogu da se

objedine. Prikaz rezultata preko tabela, grafikona ili ilustracija treba da bude jasan i bez

ponavljanja i sa ocenom značajnih razlika i ostalih merila.

Zaključak: sadrži najbitnije do čega se došlo u radu. Poželjno je povezati sve

zaključke sa relevantnim podacima prikazanim u tabelarna ili gralikonima.

Rezime: sadrži najbitnije do čega se došlo u radu. Obavezno se daje na engleskom

i srpskom jeziku do 250 reči. Ponavlja se naslov rada velikim slovima, kao i autori u

italic formi.

Literatura: mora da bude po abecednom redu. Imena autora kucaju se velikim

slovima, godina objavljivanja rada u zagradama iza imena autora, a nazivi radova pišu

se prema originalu na jeziku originala: npr.

ALEKSIĆ S., LAZAREVIĆ R., MIŠČEVIĆ B., PETROVIĆ M., JOSIPOVIĆ S.

(1997): Nove tehnologije za povećanje prinosa i kvaliteta junećeg mesa domaće šarene

rase namenjenog izvozu. Biotehnologija u stočarstvu, posebna edicija, str. 22-24.

Citati u tekstu se navode u italic formi, godina objavljivanja rada u zagradama iza

imena autora: npr. Čobić i sar. (1990).

Tekst u tabelama mora biti otkucan na srpskom i na engleskom jeziku u italic

formi. Autori su potpuno odgovorni za sadržaj rada.

U časopisu "Biotehnologija u stočarstvu" postoje dve kategorije radova: -

Originalni naučni radovi (Original scientific papers) i Prikazi, pregledi (Review papers).

Radovi se štampaju na engleskom i srpskom jeziku. Svi radovi podležu recenziji.

Uredništvo

Instruction to authors of contributions to

"Biotechnology in Animal Husbandry"

Papers for publishing in the "Biotechnology for animal Husbandry" journal should

be submitted to the Editorial Board. Address: Institute for animal Husbandry, Belgrade-

Zemun, Autoput 16, 11080 Zemun, P.O.box 23, Yugoslavia (for "Biotechnology in

Animal Husbandry").

Original papers in English, (on a diskette or by e-mail: [email protected]) 6-8

pages of typed text using Times New Roman, size 12, inculuding tables, graphs, etc.,

should be sent to the Editorial Board. Title of the paper should be in capital letters,

example

EFFECT OF HERB MIXTURE SUPPLEMENTATION IN RATION ON MILK

YIELD, MILK COMPOSITION AND TECHNOLOGICAL SUITABILITY1,

followed by authors in italic form

T. Grega, M. Sady, J. Kraszewski2

Footnote following the title indicatec the category of the paper, and foot note

following the names of the authors gives ~asic information regarding the authors (title,

institution in which they are employed).

Original scientific paper should include the following parts:

Abstract : presenting briefly the problem of the research, methods used and brief

conclusion. Key words : only essential words of the paper.

Introduction and literature review: together or separately.

Materials and methods: explaining in which way the trials were determined and

formulated, and which methods were used for establishing the results.

Results of investigations and discussion: obtained results of investigation should

be presented separately and subsequently discussed. However, presenting of the results

and discussion can be united. Presentation of the results in tables and graphs should be

precise and without repetitions, and include the evaluation of significant differences and

other parameters.

Conclusion: containing the most important issues of the paper based on the

obtained results. It is desirable to connect all the conclusions to the relevant data

presented in tables and graphs. Summary: should contain the most important issues of

the paper. It should be in English, not

shorter than 1 page (min. 32 lines) indicating at the beginning the title of paper (capital

letters) and authors (italic).

References: should be in alphabetical order. Names of the authors must be given in

capital letters followed by the year of publication, titles in the language of the original:

example, ANDERSON K., KJAERGAARD J. (1962): Lipase Activity in Milk and

Some Dairy

Products. Statens Forsgsmejeri, Hillard, 136 Bereitung.

Citations in the text are presented in italic form Anderson et al. (1962).

Authors are fully responsible for the contents of the papers. "Biotechnology in Animal

Husbandry" contains two categories of papers: - Original scientific papers, and

- Review papers.

All papers are published in Serbian and English, and reviewed.

Editorial Staff

UDC 636 ISSN 1450-9156

BIOTEHNOLOGIJA

U STOČARSTVU


POLJOPRIVREDNI FAKULTET, UNIVERZITET U BEOGRADU

INSTITUT ZA STOČARSTVO

17-18. Novembar, 2004 Beograd

VOL 20, 5-6

OSNIVAČ I IZDAVAČ

INSTITUT ZA

STOČARSTVO

11081 Beograd-Zemun

BEOGRAD 2004.

Date post:	09-Feb-2020
Category:	Documents
Upload:	others
View:	2 times
Download:	0 times

BIOTEHCNOLOGY IN ANIMAL HUSBANDRYistocar.bg.ac.rs/wp-content/uploads/2019/04/Bnt-5-6-.pdfudc 636...

Documents