1

Breviarium Nidrosiense

Edited by Ingrid Sperber

With an introduction by Espen Karlsen and Sigurd Hareide

National Library of Norway

Oslo 2019

Updated: July 2019

2

Preface and Acknowledgements

This is the first edition of the Breviarium Nidrosiense since the book first appeared in print in

1519 in Paris. It appears at the same time as a modern edition of the Missale Nidrosiense

(Copenhagen 1519). Its letters are easier to read than the Gothic type of the Nidaros missal.

However, the abbreviations and ligatures that are typical of late medieval manuscripts, are

frequent also in this book. These are expanded in this new edition, and syntactic punctuation

is introduced according to principles explained further below in the introduction. A digitized

version of a complete copy in the National Library at Oslo (NB D Pal 7) is used as basis for

the edition. We hope that this edition (as well as the edition of the printed Nidaros missal) will

facilitate studies in the development of the Nidaros liturgy from the Nidaros ordinary of the

early thirteenth century to the printed breviary.

The work on this edition has been carried out as a part of the project Digital corpus and

dictionary of medieval Latin (2016–), based at the National Library of Norway (Oslo) with

the support of the Research Council of Norway. The project is a cooperation between the

National Library of Norway (Nasjonalbiblioteket), the Norwegian Academy of Science and

Letters (Det Norske Videnskaps-Akademi, Oslo), and the publishing house

Kunnskapsforlaget (Oslo). The purpose was to include the edition in a digital corpus of Latin

texts from medieval Norway up until the Reformation in 1537 that could be used to create a

concordance on the basis of which a dictionary could be compiled. A group of philologists

were engaged in 2016, among them Dr. Ingrid Sperber (Babelom, Belgium). Their work is

recorded in the list following this preface. From 1 January 2017, Sperber took up a position as

lexicographer in Oslo in the above-mentioned project and continued working on this edition,

which was finally submitted in April 2019. Sperber has proof-read and corrected the entire

text against the original, standardized the text and done the actual editing. I am very grateful

to Prof. Bertil Nilsson for his assistance in identifying abbreviated references to canon law.

As for the introduction, Sigurd Hareide, assistant professor at the University of South-

Eastern Norway, has co-authored with me the part called ‘The Nidaros breviary and its

content’. His insights about the liturgy have proven to be most useful.

Oslo, 13 May 2019

Espen Karlsen

Project leader

Transcribers

Halfdan Baadsvik: pp. 1–250

Mikael Males: pp. 491 – 499:

Ingrid Sperber: pp. 251 – 489, 508–552, 661–769, 877–901

Johanna Svensson: pp. 500–507, 553–660

Eva Taranova: pp. 770–877

P. 490 has illustration only

3

The Nidaros Breviary (1519) Espen Karlsen & Sigurd Hareide

The Nidaros breviary: the second book printed on Norwegian initiative

The first two books printed on Norwegian initiative were the Nidaros missal and the Nidaros

breviary, both appearing in 1519.1 A breviary gave instructions and texts necessary to

celebrate the divine office, or canonical hours, throughout the year, while a missal offered the

same to celebrate mass throughout the year. Both books were in Latin. However the second

printed book on Norwegian initiative, the Nidaros breviary, contains the first printed text in

Norwegian language: a two-page list of fasts and holidays, printed before the Latin liturgical

calendar.

Together, mass and divine office with their two books constituted the official public

prayer of the Catholic church in a certain area. The Nidaros breviary and missal take up a

special position in the history of the book in Norway, not only because they were the first two

books to be printed on Norwegian initiative, but also because they were intended to be used in

the entire province of Nidaros, which in the early sixteenth century comprised Norway,

Iceland and the Faroe Islands. Archbishop Erik Walkendorf (1510–1522) initiated the

publication of both the breviary and the missal.2 The text of the breviary was compiled and edited by the dean Peter Stut and the

archdeacon Eirik Jonsson in Trondheim before printing. The breviary was printed in Paris by

Jean Bienayse and Jean Kerbriand. The work appears to have begun in 1515 (Gjerløw 1986,

70), and the printing was completed on 4 July 1519, a few weeks after Poul Reff completed

the printing of the missal in Copenhagen (25 May 1519). The Archbishop’s secretary Hans

Reff supervised the printing of the Nidaros breviary (Gjerløw 1986, 55–56). The Nidaros

breviary has been held to be one of the finest specimens of its kind (Gjerløw 1986, 57). As Lilli Gjerløw put it, ‘the Nidaros Missal and Breviary are the unique summa of

centuries of religious culture’ (1986, 77). They represent a further development of the Nidaros

liturgy from the Nidaros ordo of the early thirteenth century, the sources of which are studied

by Gjerløw (1968, 85–128). The text material is typical of a medieval breviary.

The Nidaros breviary and its content

The Nidaros breviary has 451 leaves (= 901 pages) and is an octavo measuring 15.3 x 10.7 cm

a page in the copy preserved in the National Library of Norway (the pages might have been

cut during rebinding). The copies were probably originally bound in Paris (Schjoldager 1927,

52–53).3

The title on the title page of the octavo volume is Breuiaria ad vsum ritumque

sacrosancte Nidrosiensis ecclesie (‘Breviaries according to the use and rite of the most holy

Nidaros church’). The use of the plural breuiaria instead of the singular breuiarium is

exceptional for the Nidaros breviary (Gjerløw 1986, 55). It may, however, perhaps refer to the

original use of the term breuiarium (derived from the adjective breuis, meaning ‘short’ and

referring to ‘summary’, ‘abridgment’, ‘epitome’ in ancient Latin, cf. the entry breviarium in

1 For an introduction to these two early printed books, see Gjerløw (1986); for the breviary alone, Kolsrud

(1919), Buvarp & Børsum (1964). Skovgaard-Petersen (forthcoming 2019) discusses the two volumes in

connection with Walkendorf’s other literary activities (in Danish). 2 For Walkendorf’s life and career, see Hamre (1943, in particular pp. 54–67). 3 The Nidaros missal was in the larger quarto format and is likely to have been bound in Trondheim

(Schjoldager 1927, 54–55), as it because of its size would be more demanding to transport bound in a large print

run.

4

Lewis & Short 1879) before breuiarium became a technical term for the book summarizing

all the books for the divine office with its different parts (antiphonale, collectarium,

hymnarium, lectionarium, homiliarium, legendarium and psalterium) (Schumacher 2015, 41-

42).

A breviary gave instructions and all texts necessary to celebrate the divine office

throughout the liturgical day, week and year, for the officiating priest praying in the choir or

for his private reading.4 The five principal parts of the Nidaros breviary are, as was common,

(1) the temporale, (2) the calendar, (3) the liturgical psalter with the order of the divine office

for a week, (4) the commune sanctorum and (5) the proprium de sanctis/sanctorale (all of

which are further described below). The eight canonical hours of the divine office were

matins (matutinae), lauds (laudes), prime (prima), terce (tertia), sext (sexta), none (nona),

vespers (vesperae), compline (completorium).5

Initials,6 all rubrics (ruber, ‘red’) with instructions, and all running titles on top of the

page are printed in red. The entire text is set in two columns, with the exception of the title

page, the preface by Walkendorf, the calendar, a list of fast days (the only vernacular text in

the volume and the first one printed in Norwegian language), and two pages De laude, virtute

et efficacia psalmorum (‘On the praise, virtue and efficacy of the psalms’), which are set in

one column. In the content list below, we use brackets for common terminology not found in

the Nidaros breviary:

Title page (p. 1)

The coat-of-arms of Erik Walkendorf, a rose surrounded by three wings of swans. Under the

title and the coat-of-arms, there are four hexameter lines praising Walkendorf.

Preface by Walkendorf (pp. 2–6)

Before the preface of the archbishop, a full-page (p. 2) is dedicated to a woodcut of St. Olav

with his foot on a dragon above Walkendorf’s coat-of-arms with the inscription

E.W.A.N.A.S.L. (=Ericus Walkendorf Archiepiscopus Nidrosiensis apostolic(a)e sedis

legatus, ‘Erik Valkendorf, archbishop of Nidaros and envoy of the apostolic see’). The four

page preface follows, dated the 1 April 1516.

De officio diuino et horis canonicis (pp. 7–14)

The section ‘On the divine office and canonical hours’ provides general norms for the divine

office and the start of the liturgical year with a table of Sunday letters (litter(a)e dominicales,

singular, littera dominicalis), determined by the day of the week on which St. Andrew’s feast

(30 November) falls each year. The Sunday letters is followed by a note on the gradual

psalms and prayers for the little hours (i.e., prime, terce, sext and none) of St. Mary’s feasts

and the Saturday Marian office, ending with three mnemotechnical hexameters of catchwords

for the inception of texts in the liturgy from Trinity to Advent.7 The main text of this chapter

of general rubrics is printed in red, with initials and liturgical texts (short forms) in black.

4 For an introduction to the content and organisation of the late medieval breviary, see Hughes (1982, 197–

224)); Harper (1991, 61–62 and 74–108). For an introduction to the Nidaros liturgy, see Fæhn (1955). Gjerløw

(1986) discusses the two Nidaros books in a book historical perspective, in addition to commenting on the

content. 5 See Harper on the organisation of the liturgical day (1991, 45–46). For terminology in Latin and

Norwegian, see Schumacher (2015, 106–107), and for an overwiev of the content and structure of the eight

canonical hours in Norwegian, see Hareide and Kleivane (2014, 171–172). 6 For the different initials used in the breviary, see Gjerløw (1986, 57–60). 7 According to Gjerløw (1986, 52), there are four hexameter lines.

5

TEMPORALE [PROPRIUM DE TEMPORE] (pp. 15–338)

The temporale consists of the proper liturgical texts for the annual recollection of the Life of

Christ with dated feasts like Christmas and moveable feasts like Easter (Harper 1991, 49–51),

starting with the first Sunday in Advent and ending with the 25th Sunday after Trinity, with

changing texts for the eight canonical hours a day and the seven days of the week throughout

the year.

Swo skulo helgor och fastor haldas i Nidros biskopsdøme (pp. 339–340)

As an introduction (‘In this manner should holidays and fastdays be held in the diocese of

Nidaros’) before the liturgical calendar in Latin, a two-page-list of holidays and fasts

‘according to Christian law’ is provided in the vernacular as the first Norwegian text to appear

in print.8

[KALENDARIUM, pp. 341–356]

The liturgical calendar, printed in red and black, offers a month by month list of all

solemnities, feasts and memorial days throughout the year that fall on specific days, i.e., both

the days from the temporale with the feasts of the Lord and the days from the sanctorale with

the celebrations of specific saints. Notae giving rules for the celebration of certain feasts, are

added at the end of the page of most months, corresponding to the Notata omnia mensium

(‘Notes on all months’) on p. 15 in the Nidaros missal (Gjerløw 1986, 69). A pascal table is

also included and a list of the number of days between different holidays.

De laude, virtute et efficacia psalmorum (pp. 357-358)

As a preface before the liturgical psalter, Alcuin’s (c. 735–804) ‘On the praise, virtue and

efficacy of the psalms’ from his De psalmorum usu ‘On the use of the psalms’ is printed in

one column.9

ORDO PSALTERII [LITURGICAL PSALTER] (pp. 359–490)

The ‘order of the psalms according to the customs and practice of the metropolitan church of

Nidaros’ (Ordo psalterij secundum morem et consuetudinem metropolitane Nidrosiensis

ecclesie) in the middle of the book contains the core section of the divine office with the 150

biblical psalms and other parts of the office distributed throughout the eight canonical hours

during the seven days a week. The texts in the Ordo psalterii are either combined with the

proper texts in the temporale or the sanctorale of the breviary.

After the compline for Saturday, at the end of the liturgical week of the Ordo, follows

Memorie beate uirginis Marie post completorium, prayers ‘in memory of the blessed Virgin

Mary after compline’ for different days and seasons of the liturgical year (pp. 476–478), but

also containing a short supplication to St. Olav (p. 477). It is followed by Absolutiones seu

Benedictiones lectionum per annum, ‘absolutions or benedictions for the readings (of the

matins) during the year’ (pp. 478–479), and by the Litany of Saints (pp. 479–482). The final

section of the Ordo is the Vigilie mortuorum (‘Vigil of the dead’, pp. 482-487) with Orationes

communes pro defunctis (‘Common prayers for the dead’, p. 487) for different categories of

the dead, and finally Commendatio animarum/Commendationes defunctorum

8 For the language of the vernacular and a discussion of its source text, see Berg (2013, 98–99). 9 The last part of this text (starting with Si vis confessionem peccatorum at the end of p. 357) is also found

in Old Norse translation as part of Kolsrud (1952, 79), see Gjerløw (1968, 52), and in translation from Old Norse

to Modern Norwegian in Norseth, Kleivane & Hareide (2014, 132–133).

6

(‘Recommendation of souls/Recommendations of the dead’, pp. 488–490) with prayers of

recommendation of the soul.

COMMUNE SUFFRAGIUM SANCTORUM (pp. 491–552)

A full-page woodcut (p. 490) with four scenes introduces the ‘Common (prayers) of (the)

saints’. The scenes on the woodcut depict Christ with his disciples (flanked by St. Peter and

St. John), the Holy Martyrs, Confessors (pope, cardinal, bishops), and St. Mary with the Holy

Virgins. The Common of saints consists of texts for an entire category of saints, such as

apostles or martyrs, starting with the apostels. A full-page woodcut depicting the Crucifixion

(p. 530) is introducing the Commemoratio crucis per annum (‘Commemoration of the Cross

through the year’, pp. 531–535), followed by a full-page woodcut of the Virgin with child (p.

536) introducing the Saturday Commemoratio beate Marie uirginis per annum

(‘Commemoration of the blessed Virgin during the year’, pp. 537–544) The inscription

Succurre virgo gloriosa (‘Come to my aid, glorified Virgin’) in red accompanies the picture

with Hans Reff’s name added below.10 The commemorations of the Virgin are followed by

Alie lectiones de nostra Domina per annum (‘Other readings for Our Lady during the year’,

pp. 542–550), ending with Suffragia ad matutinas (‘Prayers for matins’, pp. 550–551) and

Suffragia ad vesperas (‘Prayers for vespers’, pp. 551–552).

PROPRIUM DE SANCTIS/SANCTORALE (pp. 553–898)

The proper texts for the office of the Saints, i.e. the changing texts for the fixed feasts of the

saints celebrated on the same date every year, start with the Vigil of St. Andrew (Vigilia beati

Andree) on 29 November and ends with St. Catherine (Sancte Katherine virginis et martyris)

on 25 November almost a year later, and corresponds thus to the cycle of the temporale.

Among the Norwegian and Scandinavian saints found in the breviary, we find the following:

St. Halvard (pp. 658–659), St. Erik (of Sweden, pp. 659–662), Sanctorum in Selio (St.

Sunniva and her followers, pp. 707–713), St. Olav (pp. 731-754, introduced on p. 732 by the

same woodcut as on p. 2, but with different pictures below), St. Bridget (Birgitta of Sweden,

pp. 821–825), Spinea corona (‘the crown of thorns’, pp. 852–856). The legend of the office of

the crown of thorns concerns a relic that arrived in Norway under King Magnus Lagabøter in

1274 and is only known from the Nidaros breviary (Storm 1880, XXXV–XXXVII with edition

pp. 161–162).

The sanctorale is followed by the office In dedicatione ecclesie (‘For the dedication of the

church’, pp. 877–882), and then the proper offices of St. Joseph (pp. 882–890), King Canute

(Knut) of Denmark, pp. 890–894, with a reference to the usus Lundensis, the ‘use of Lund’),

and finally Historia de Sancto Suithuno (‘History of St. Swithun’, patron saint of Stavanger,

pp. 894–898).11 The three proper offices at the end of the sanctorale are probably an addition

to the breviary since the two first saints (St. Joseph and St. Canute) are not part of the

calendar and the office of St. Swithun here is found in a more extensive version than in the

office for his translation at the proper place of the breviary (pp. 719–720).

10 Gjerløw (1986, 63–64) takes Reff’s name as an indicator that he was particularly fond of this woodcut. 11 The collect prayer Deus qui iubar is the pre-conquest Winchester one, which was extremely rare after

1066 (Hohler 1967, 25).

7

Aue nobilissima virgo Maria (p. 899)

The last prayer of the breviary is ‘St. Bernard’s prayer to the Virgin’. It is introduced with a

representation of the Virgin with the Child sitting between two angels, one playing the flute

and the other a string instrument.

Letter on the printing from Hans Reff to Walkendorf (p. 900)

The initial of the letter dated 1 July is a woodcut with the Norwegian national coat of arms

with the inscription Arma regni Norue(gie) (‘The kingdom of Norway’s coat of arms’).

Colophon (p. 901) on the final page indicates the names of the Parisian printers of the

breviary and the day the printing was completed (4 July 1519). After the colophon there is

information on the quires with indication of their letters (A–U), necessary to collate the

volume correctly.

On the edition

The frequent abbreviations of the original print, common also in medieval manuscripts, are

expanded without further notice (one exception is mentioned below). The orthography in this

edition follows closely the print of 1519.

Notable deviations from standard classical Latin orthography are the following: Majuscle

U is used for U and V, which is the tendency in the original. Minuscle v is used for u and v

initially (e.g., vnde), whereas minuscule u is used for both letters in other positions (e.g.,

vniuersis). The classical diphthongs ae and oe are spelled e in the original and in the

transcription, as could be exspected. For classical i, j is sometimes used, (e.g., eijcient,

breuiarij).

In order to facilitate reading, we have used what may be referred to as a syntactic

punctuation.12 Subordinate clauses (noun clauses and adverbial clauses) are separated by

commas. Moreover, commas are inserted between asyndeta and before appositions. Commas

are used in connection with addresses in the vocative case. For the punctuation of the printed

book of 1519, we refer to the digitised versions available on the websites of libraries holding

copies of it and to the facsimile edition (Børsum 1964).

One passage requires special comment (p. 14 in the original; p. 22 in the pdf):

12 The principle basically follows the model of Sten Eklund in his editions of the Opera minora of St.

Bridget (Eklund 1972, 1975, and 1991).

8

This is a mnemonic poem for remembering the texts in the liturgy from Trinity to Advent. If

read out in its abbreviated form, it consists of three hexameter lines:13

Post domini. trini. Deus est historia prima,

In prin. dat Petrus, Egidi. Si bona, Crux Pe.

Rem. dat Adaperiat, Omnes sancti quoque Uidi.

If the abbreviations are expanded, however, as we have chosen to do in the edition, the metre

is, naturally, lost. As these lines are intended to be read as hexameter, we have decided to

mark the expansions with brackets in this particular case:

Post domini(cam) trinita(tatis) Deus est historia prima,

In prin(cipio) dat Petrus, Egidi(us) Si bona, Crux Pe(to)

Rem(igius) dat Adaperiat, Omnes sancti quoque Uidi.

The pagination in Arabic numerals applied by Lilli Gjerløw, which is also used in this

introduction, as well as the signatures of the quires in the original book, are added within {} at

the page breaks in the original print in the pdf version. The original has no foliation or

pagination.

Conventional signs

< > surrounds additions made by the editor.

✝✝ surrounds unintelligible words or passages.

References

BERG, Ivar. 2013. Eit seinmellomalderleg skrivemiljø: Nidaros erkesete 1458–1537. Doktoravhandlingar ved NTNU, 2013:1. Trondheim: NTNU.

Breviarium Nidrosiense. Facsimile edition 1964. Oslo: Børsums forlag og antikvariat.

BUVARP, Hans & Baltzer M. BØRSUM. 1964. Appendix to Breviarium Nidrosiense. Oslo:

Børsums Forlag og Antikvariat.

EKLUND, Sten (ed.). 1972. Sancta Birgitta: Opera minora II: Sermo angelicus. Samlingar

utgivna av Svenska fornskriftsällskapet, Ser. 2, Latinska skrifter. Lund: Almqvist &

Wiksell.

—. Opera minora I: Regula Salvatoris. Samlingar utgivna av Svenska fornskriftsällskapet,

Ser. 2, Latinska skrifter. Lund: Almqvist & Wiksell.

—. 1991. Sancta Birgitta: Opera minora III: Quattuor orationes. Samlingar utgivna av

Svenska fornskriftsällskapet, Ser. 2, Latinska skrifter. Lund: Almqvist & Wiksell.

FÆHN, Helge. 1955. ‘Gudstjenestelivet i Nidaros domkirke i middelalderen’. In Arne Fjellbu et

al., Nidaros erkebispestol og bispesete 1153–1953, 599–631. Oslo: Forlaget Land og kirke.

GJERLØW, Lilli, ed. 1968. Ordo Nidrosiensis Ecclesiae. Libri liturgici provinciae Nidrosiensis

medii aevi II. Oslo: Norsk Historisk Kjeldeskrift-Institutt.

13 According to Gjerløw, there are four hexameter lines (Gjerløw 1986, 52), but this is mistaken.

9

—, ed. 1979. Antiphonarium Nidrosiensis Ecclesiae. Libri liturgici provinciae Nidrosiensis

medii aevi III. Oslo: Norsk Historisk Kjeldeskrift-Institutt.

—. 1986. ‘The Breviarium and the Missale Nidrosiense (1519)’. In From Script to Book: A

Symposium, eds. Hans Bekker-Nielsen, Marianne Børch & Hans Algot Sørensen, 50–77.

Odense: Odense University Press.

HAMRE, Lars. 1943. Erik Valkendorf. Trekk av hans liv og virke. Bergen: John Griegs Forlag.

HAREIDE, Sigurd & Elise KLEIVANE. 2014. ‘Kommentar til oversettelsen, manuskriptene og

innholdet’. In Kristin Norseth, Elise Kleivane & Sigurd Hareide, Messuskýringar.

Norrøne messeforklaringer i norsk oversettelse’. Festskrift til førsteamanuensis Jan H.

Schumacher, pp. 155–185. Oslo: St. Olav forlag.

HARPER, John. 1991. The Forms and Orders of Western Liturgy from the Tenth to the

Eighteenth Century. A Historical Introduction and Guide for Students and Musicians.

Oxford: Clarendon Press.

HOHLER, Christopher. 1967. ‘Remarks on the early cathedral of Stavanger and related

buildings’. Universitetets Oldsaksamling. Årbok 1963–1964, pp. 7–52. Oslo.

HUGHES, Andrew. 1995. Medieval Manuscripts for Mass and Office. A guide to their

organization and terminology. Corrected reprint. Toronto: University of Toronto Press.

LEWIS, Charlton T. & Charles SHORT. 1879. A Latin Dictionary. Reprint 1917. Oxford:

Clarendon Press.

NIELSEN, Lauritz. 1919. Dansk Bibliografi 1482–1550 med særligt Hensyn til Dansk

Bogtrykkerkunsts Historie. København & Kristiania: Gyldendalske Boghandel.

KOLSRUD, Oluf. 1919 ‘Vår eldste trykte bok. Breviarium Nidrosiense. Paris 1519.’ Norsk

boktrykk kalender, anden aargang 129–152. Kristiania: Den typografiske forenings

fagkomité.

SCHJOLDAGER, Astrid. 1927. Bokbind og bokbindere i Norge inntil 1850. Oslo: Aschehoug.

SCHUMACHER, Jan Henrik. 2015. Kirkehistorisk latinleksikon. Begreper fra middelalderens

kirke- og klosterliv. 2. utgave. Oslo: Spartacus.

SKOVGAARD-PETERSEN, Karen. (forthcoming) 2019. ‘Bogtryk og opdagelsesrejser i kirkens

tjeneste – Ærkebiskop Erik Valkendorf som forfatter og bogudgiver’. In Ruth Hemstad,

Anne Birgitte Rønning & Aasta Marie Bjorvand Bjørkøy, Litterære verdensborgere: Norsk

bokhistorie i transnasjonalt perspektiv, 1519–1850. Nota bene. Oslo: Nasjonalbiblioteket.

10

{1}

Breuiaria ad vsum ritumque sacrosancte Nidrosiensis ecclesie. Iam primum solerti

optimorum artificum diligentia impensis vero ac mandatis insignibus longe reuerendi in

christo patris et domini, domini Erici Walkendorff, eiusdem ecclesie archiepiscopi dignissimi,

felix faustumque accipiunt exordium.

Presulis hic cernes insignia Nidrosiensis

Flecte lubens tanto mentem animumque viro

Nam neque nobilior presul nec dignior vsque

Danorum toto viuit in imperio

{2}

{3}

ricus dei gratia archiepiscopus Nidrosiensis et sedis apostolice legatus vniuersis

episcopis suffraganeis, charissimis fratribus nostris, ac vniuersis decanis, prepositis,

archidiaconis, capitulis et capellanis, clericis nostre diocesis ac prouincie vbilibet

constitutis in domino salutem. Quandoquidem officium superioris debet versari circa quietem

subditorum et salutem animarum (iuxta capitulum officij de officio legati in sexto et capitulum

j de sepulturis, eodem libro) debetque, quatenus potest, obuiare periculis animarum, vt ibidem

dicitur. Quemadmodum etiam conuenit archiepiscopo, qui episcoporum princeps est (canon

cleros, xxj distinctio), qui videlicet est ordinatus non solum in episcoporum principatum,

verumetiam in subsidium (capitulum j de censibus in sexto). Inungitur enim episcopus, vt

procurator animarum et spiritualium distributor existat (canon clericum xj, questio j), vt cum

honoris augmento cura sollicitudinis circa subiectorum actus debeat excrescere (centesima

distinctio rationis) nichilque est laboriosius et periculosius officio episcopi sed nichil beatius

apud deum, si in eo recte militetur (xl distinctio ante omnia). Quoniam non satis est sibi de

propria salute sollicitum esse sed et ouibus, quibus preest, superintendere debet pastoralis

officij cura (eum admonet vij, questio j). Quippe qui visitando prouinciam notoria punire et de

vita ministrorum ecclesiarum sue prouincie inquirere (vt dicto canone j, § sane), et dum visitat

prouinciam, primum discutere debet, quomodo ordinem baptismi clerici teneant vel missarum

vel qualiter queque officia in ecclesia peragant; et si recte quidem inuenerit, deo gratias agat,

si autem minime, corrigat (canon placuit, x questio j) malos extirpando, bonos comprobando.

Hac enim de causa instituta est pontificalis dignitas, instar cuius est ordinata regia potestas, vt

mali a maleficijs coerceantur et boni quiete inter malos viuant (canon non frustra, xxiij

E

11

questio v et canon qui peccat) et vt blasphemantes puniat (xxiij, questio iiij, non inuenitur in

autenticis) {4} vt non luxu. homi. coll. vj. et deficientes in horis dicendis ac officijs puniat (vt

dicto canone placuit). Que quidem hore atque officia dici debent per vnumquemque et

celebrari studiose et deuote (capitulum dolentes de celebratione missarum) non sincopando

vel aliquid omittendo (canon psalmista, xxiij distinctio). Et quoniam clerici cuncti saltem

beneficiati tenentur ad septem horas canonicas, aliter enim debent deponi (canon finalis, xcij

distinctio). Tenentur siquidem ad horas matutinas, que sunt a mane vsque ad nonam, et ad

vespertinas, que sunt a nona vsque ad completorium (xj, questio iij). Si quis episcopus, que

simul sunt numero septem (capitulum j de celebratione missarum, canon presbiter, xcj

distinctio) iuxta illud ‘septies in die laudem dixi tibi’, qui septenarius sacratus numerus a

nobis tunc impletur, si matutine, prime, tertie, sexte, none, vesperarum et completorij tempore

nostre seruitutis officium persoluamus, vt ibidem dicitur. Et non solum beneficiati ad

supradicta officia tenentur, verumetiam cuncti in sacris constituti, vt tenent omnes scribentes

super predictum canon j, ad quod prelati ex debito tenentur, vt hore predicte tempore nocturno

et diurno debite in eorum ecclesijs psallantur et inobedientes per eos corrigantur

(clementinarum j de celebratione missarum). Quia vero cautius agendum est, vbi maius

periculum vertitur, vt iura docent. Primum igitur circa mores, defectus et animarum pericula

in clero nostro animaduertimus. Repperimus autem eos circa horas suas canonicas dicendas

maxime ad animarum suarum dispendium vergere. Cum multi, immo complures (ne fere

omnes dixerimus) circa diuinum officium nocturnum pariter et diurnum exorbitent, varios

diuersosque ritus et diocesium vsus in exoluendis horis canonicis contra canonicas sanctiones

imitantes, cum illorum alij Romanum, alij Coloniensem,14 alij Lundensem, alij Upsalensem,15

alij Traiectensem, alij Sarum et quidam Sisterciensium, nonnulli etiam teneant predicatorum

et minorum fratrum ordinem, vt nunc hos, nunc illos vsus obseruare in dicendo diuino officio

(quod dolentes referimus) comperti sint, ita vt paucissimi verum et a sacris patribus statutum

ordinem in horis suis dicendis subsequantur, quod maxime ob librorum seu correctorum

breuiariorum defectum {5} et penuriam euenisse satis manifestum est et rerum iam diu

experientia, dum diocesim nostram et prouinciam visitaremus, nos docuit. Que quidem

confusio, error et exorbitatio redundat in graue animarum periculum, et in grauius redundaret,

nisi per nos fauente deo de remedio oportuno subueniretur. Quapropter vocatis vocandis et

deum pre oculis habentes ordinauimus et de consensu et maturo consilio venerabilis capituli

nostri statuimus, prout et nunc ordinamus et statuimus districtius prohibentes, ne de cetero

14 Coloniensem] Coloniensen breviarium 15 Upsalensem] Upsalensen breviarium

12

nostri diocesani et prouinciales, cuiuscumque dignitatis, decanatus, prepositure officij aut

alterius preeminentie cuiuscumque status fuerint, necnon clerici, presbiteri, choriste, canonici,

prebendati, semiprebendati et ceteri ministri dictarum ecclesiarum nostre diocesis et prouincie

talem abusum tamque periculosam et iniquam consuetudinem, ritum et modum in diuinis

officijs et horis dicendis exerceant aut teneant siue in publico, siue in priuato sed execrentur,

interrumpant et aboleant. Sed quia secundum sacrorum patrum pontificisque maximi, totius

quoque sacrosancti concilij Toletani vndecimi decreta et statuta omnes prouinciales eundem

in psallendo et dicendo horas canonicas modum tenere debeant, quem metropolitanam habere

sedem cognouerint (xij distinctio, canon de his), cum etiam preterea ipsa sacrosancta

metropolitana Nidrosiensis ecclesia, cui ad presens diuina clementia presidemus, omnibus

vobis caput sit et a capite discedere membra aut dissentire non deceat, immo potius membra

omnia capiti consentire et caput omnino subsequi debeant vt in canone non decet, distinctio

xij, insuper cum ipsa vobis sollicita mater et magistra existit et a cuius regulis et disciplinis

rationi et pietati minime consentaneum est deuiare, iccirco districte sub penis iuris et

inobediente precipiendo omnibus et singulis mandamus, vt de cetero semper dicant, proferant

et exoluant horas suas secundum modum, vsum et ritum per nos nunc16 hisce breuiarijs ad

verum vsum Nidrosiensis ecclesie nostre traditum, quem in luculentam ereximus

consonantiam. Inito habitoque maturo super hoc (vt prediximus) consilio venerabilis capituli

nostri, viris insuper magnificis ac literatissimis magistro Petro Stuth ac Erico Ioannis, decano

et {6} archidiacono nostro, quorum solertiam et literariam scientiam iamdiu compertas

habemus, iniunximus specialiter et demandauimus, vt ipsi auctoritate nostra, immo verius

sedis apostolice, ac nostris suasionibus dictum modum, vsum et ritum in publicum redigerent

exemplarque quoddam secundum verum ecclesie nostre vsum pro predictis breuiarijs

imprimendis proprijs opera, cura et ingenio adaptarent, qui nostris obedientes mandatis bene,

vt precepimus, correctum et iuste ordinatum exemplar nobis reuerenter presentarunt. Illudque

nos continuo cuidam de familia nostra fidedigno viro Ioanni Reff, canonico et secretario

nostro, tum huius negocij, tum studij literarij gratia Parrhisios profecturo dedimus et

commisimus imprimendum, quod deo propicio bene expeditum est. Breuiaria namque

tersissime impressa, optime (vt speramus et videre possumus) correcta, lota, expolita,

perpulchre religata et (vt semel dicamus) per omnia bene, vt cerni potest, mediantibus

maximis impendijs et expensis nostris aliorumque, quibus id opus commissum erat, cura,

sollicitudine, laboribus et lucubrationibus non modicis ordinata. Commissariosque nostros per

16 nunc] nuncnunc breviarium

13

prouinciam nostram statuimus, a quibus et per manus ipsorum aut manus ab eis commissorum

volumus dicta breuiaria tantis laboribus et expensis in vestrarum animarum salutem et

felicitatem impressa et elaborata vobis tradi et dari pro precio et salario competenti, vt ex eis

in posterum diuinus cultus et officia et seruitia diuina sine confusione, errore aut defectu ab

omnibus exoluantur, quod omnino fieri volumus et adoptamus. Ut vero nostre diocesis

prouincieque clerus alacrius, feruentius ac religiosius ad diuinas horas deinceps exoluendas

inuitetur et accendatur de omnipotentis dei clementia et misericordia ac beatorum Petri et

Pauli apostolorum eius auctoritate confisi totiens, quotiens vere penitens et contritus ipsas

deuote exoluerit ex predictis iam primum impressis breuiarijs, quadraginta dierum

relaxationem de iniunctis ipsi penitentijs misericorditer in domino concedimus. Datum in

palatio nostro archiepiscopali Nidrosiensi ad kalendas Apriles anno ab incarnatione

redemptoris nostri mcccccxvj. {7 | ✠.j.}

e officio diuino et horis canonicis per aduentum annuatim dicendis attendenda

sunt ista tanquam regule generales singulis annis communiter obseruanda.

Infra octauas sancti Andree quotidie fiat memoria de sancto Andrea per antiphonas de primis

vesperis et de nocturno secundum ordinem continuando excepto festo sancti Nicolai, quia

tunc non erit memoria de sancto Andrea nisi in secundis vesperis.

In octaua sancti Andree Te deum non dicetur sed tertium responsorium repetatur. Simili modo

fiat in festis simplicibus nouem lectionum per aduentum, cum de festis agitur, quodcunque

illud fuerit, semper de aduentu memoria habeatur.

Quando O sapientia inchoatur et deinceps17 quotidie, antiphona ad Magnificat duplicabitur et

tam vespere quam completorium sine precibus et sine memorijs consuetis celebrentur.

In diebus quatuor temporum oratio propria de ieiunio ad omnes horas et etiam ad secundas

vesperas habeantur, quod et similiter in autumno in quatuor temporibus obseruetur, nisi in

secundis vesperis festum aliquod superuenerit. Festum sancti Torlaci, eo quod cadit in vigilia,

17 deinceps] deinceds breviarium

D

14

vigilie natiuitatis domini, in secundis vesperis memoriam tantum recipiat et reliquum officium

ex toto de vigilia habeatur.

Dominica die. Littera dominicalis E.

uando festum sancti Andree in dominica euenerit, tunc illa est prima dominica aduentus

domini, vigilia sancti Andree in sabbato, sicut cadit etiam, cum non ferialiter celebretur,

et missa de vigilia. Eodem die memoria de sancto Saturnino habeatur. Festum vero sancti

Andree quoad officium in secundam feriam transferatur et primas vesperas in dominica

obtinebit cum memoria de aduentu.

In sextam feriam huius hebdomade anticipetur octaua sancti Andree, que cadit in secunda

dominica aduentus cum pleno officio de octaua et cum antiphonis specialibus ad nocturnam,

scilicet Uidit dominus Petrum et oratione sicut in die; sed antiphona in euangelio et oratio propria

de octaua habeantur pro memoria in octaua die in sabbato ad vesperas Ambulans Iesus et in

matutinis Ⱥ Domine Iesu Christe. Reliquum officium tam de tempore quam de sanctis in prima

hebdomada et etiam in secunda hoc anno non variatur. Festum vero sancte Lucie, quod cadit

sabbato ante dominicam tertiam, pro secundis vesperis memoriam tantummodo habebit.

In tertia hebdomada feria secunda anticipantur laudes, que cadunt in secunda feria sequentis

hebdomade, cum Ⱥ ad Benedictus Egredietur virga.

Tertia feria anticipantur laudes, que cadunt in die sancti Torlaci, cum Ⱥ ad Benedictus {8} Tu

Bethleem.

Quarta feria, que est quatuor temporum, imponatur historia Clama cum inuitatorio proprio,

laudibus et capitulis proprijs et homilia. Ad Benedictus Ⱥ Missus est, ad sextam Ⱥ Ponent

domino, ad nonam Ⱥ Aue Maria. Eodem die O sapientia ad vesperas imponatur.

Quinta feria huius hebdomade ad sextam Ⱥ Consolamini, ad nonam Ⱥ Letamini cum Hierusalem.

Sexta feria, que est quatuor temporum, ad Benedictus Ⱥ Ex quo facta est, ad sextam Ⱥ Dies

domini, ad nonam Ⱥ * * * * *.

Sabbato quatuor temporum, que est vigilia beati Thome apostoli, ad Benedictus Ⱥ Omnis vallis.

Nota, quod vigilia ad missam secundam orationem tantum recipiat et nona ferialiter cantabitur

cum Ⱥ Ecce concipies.

Q

15

Dominica quarta aduentus antiphona illa ad nonam cantabitur, scilicet Noli timere, quinta enim

die, quam require in festo sancti Thome. Festum sancti Thome, quod illa dominica cadit, in

crastinum transferatur, sic quod primas vesperas habebit in dominica cum memoria de

aduentu. In secunda feria, qua de sancto Thoma officium agitur, fiat memoria ad matutinas de

aduentu per Ⱥ Dicit dominus, quam require eadem feria precedentis hebdomade. Feria tertia,

qua celebratur festum sancti Torlaci, fiat memoria de aduentu cum Ⱥ Consurge, consurge, quam

require eadem feria precedentis hebdomade.

Secunda feria. Littera dominicalis D.

uando festum sancti Andree in secunda feria euenerit, tunc precedenti die est dominica

prima aduentus domini. Uigilia sancti Andree, eo quod in dominica cadit, nichil de ea

nisi homilia pro nona lectione et secunda oratio in missa habeatur. Eodem die memoria de

sancto Saturnino. Sabbato huius hebdomade anticipetur octaua sancti Andree cum pleno

officio et cum antiphonis illis ad nocturnam Uidit dominus Petrum cum ceteris et oratione sicut in

die sed antiphona in euangelio et oratio propria de octaua habeantur pro memoria in octaua,

videlicet in dominica die ad vesperas, Ⱥ Ambulans Iesus et ad matutinas in secunda feria Ⱥ

Domine Iesu.

Festum beati Nicolai, quod cadit in secunda dominica aduentus, in secundam feriam

transferatur et primas vesperas habebit in dominica cum homilia de aduentu et de sancto

Andrea, vt predictum est. Festum sancte Lucie, quod cadit in tertia dominica aduentus,

anticipetur in sabbatum et ad secundas vesperas tantum memoriam recipiat. Tunc etiam

memoria erit de sancto Magno et in dominica ad matutinas.

In secunda feria huius hebdomade anticipantur laudes, {9 | ✠.ij.} que cadunt in die sancti

Thome, cum Ⱥ ad Benedictus Egredietur virga. Eodem die ad nonam Ⱥ Dicit dominus penitentiam.

Item in hac secunda feria memoria de sancto Nichasio.

Quarta feria huius hebdomade, que est quatuor temporum, anticipantur que cadunt in die

sancti Torlaci cum Ⱥ ad Benedictus Missus est.

Quinta feria historia Clama imponatur cum proprio inuitatorio, laudibus et capitulis proprijs.

Ad Benedictus Ⱥ Uigilate, ad sextam Ⱥ Consolamini, ad nonam Ⱥ Letamini cum Hierusalem. Eodem

die Ⱥ O sapientia ad vesperas imponatur.

Q

16

Sexta feria, que est quatuor temporum, ad Benedictus Ⱥ Ex quo facta est, ad sextam Ⱥ Dies

domini sicut fur, ad nonam Ⱥ Hoc est testimonium. Sabbato quatuor temporum ad Benedictus Ⱥ

Omnis vallis, ad nonam Ⱥ Ecce concipies. Ⱥ Ponent reseruetur pro memoria in die sancti Torlaci.

In quarta hebdomada festum sancti Torlaci, quod cadit secunda feria, primas vesperas habebit

in dominica cum memoria de aduentu. Ad matutinas vero memoria per Ⱥ Nolite timere, quam

require in festo ipsius. In die sancti Torlaci memoria de aduentu ad matutinas per Ⱥ Ponent

domino, quam require feria quarta precedentis hebdomade.

Tertia feria. Littera dominicalis C.

uando festum sancti Andree venerit in tertia feria, tunc precedens dominica est prima

dominica aduentus. In prima hebdomada nihil variatur, nisi quod festum sancte Barbare,

quod cadit in sabbato, in secundis vesperis tantum memoriam recipiat. In secunda

hebdomada18 festum sancti Nicolai, quod cadit secunda feria, primas vesperas habebit in

dominica habita memoria de aduentu. Cetera in hac hebdomada19 celebrentur, sicut cadunt. In

tertia hebdomada20 festum sancte21 Lucie, quod cadit secunda feria, pro primis vesperis

tantum memoriam recipiat.

Tertia feria huius hebdomade anticipantur laudes, que cadunt in die sancti Thome, cum Ⱥ ad

Benedictus Tu Bethleem. Eodem die Ⱥ ad nonam Consurge, consurge.

Quarta feria, que est quatuor temporum, ad Benedictus Ⱥ Missus est Gabriel.

Quinta feria anticipantur laudes, que cadunt in die sancti Torlaci,22 cum Ⱥ ad Benedictus

Uigilate, ad nonam Ⱥ Consolamini.

Sexta {10} feria historia Clama cum inuitatorio proprio, laudibus et capitulis proprijs

imponatur. Ad Benedictus Ⱥ Ex quo facta est, ad sextam Ⱥ Dies domini, ad nonam Ⱥ Hoc est

testimonium. Eodem die O sapientia ad vesperas imponatur.

In sabbato quatuor temporum Ⱥ ad Benedictus Omnis vallis, ad nonam Ⱥ Ecce concipies.

In quarta hebdomada in festo sancti Thome memoria propria de aduentu ad matutinas, scilicet

Noli timere.

18 hebdomada] hebdomoda breviarium 19 hebdomada] hebdomoda breviarium 20 hebdomada] hebdomoda breviarium 21 sancte] sancti breviarium 22 Torlaci] Tortali breviarium

Q

17

Quarta feria ad Benedictus Ⱥ Ponent domino. In festo sancti Torlaci memoria de aduentu, Ⱥ

Consolamini, quam require feria quinta precedentis hebdomade.

Quarta feria. Littera dominicalis B.

uando festum sancti Andree in quarta feria euenerit, tunc dominica precedens est prima

dominica aduentus. Festum sancte Barbare, quod cadit dominica secunda, in secundam

feriam transferatur et pro primis vesperis tantum memoriam habebit. In tertia hebdomada feria

quarta, que est quatuor temporum, anticipentur laudes, que in die sancti Thome cadunt cum Ⱥ

ad Benedictus Missus est. Eodem die Ⱥ ad nonam Ponent domino.

Feria sexta anticipantur laudes, que cadunt in die sancti Torlaci, cum Ⱥ ad Benedictus Ex quo

facta est.

Sabbato quatuor temporum historia Clama cum inuitatorio proprio, laudibus et capitulis

proprijs imponatur. Ad Benedictus Ⱥ Omnis vallis. Ad nonam Ⱥ Ecce concipies. Eodem die O

sapientia ad vesperas imponatur. In quarta hebdomada in vigilia beati Thome apostoli, que cadit

tertia feria, summa missa erit de vigilia et nona de futuro festo. In festo sancti Torlaci

memoria, ad matutinas Ⱥ Dies domini, quam require in sexta feria precedentis hebdomade.

Quinta feria. Littera dominicalis A.

uando festum sancti Andree in quinta feria euenerit, tunc dominica sequens est prima

dominica aduentus. Id secundis vesperis huius hebdomade fiat memoria de sancta

Barbara. In sabbato huius hebdomade festum sancte Anne in secundis vesperis memoriam

tantum recipiat. In hebdomada secunda {11 | ✠.iij.} quinta feria anticipantur laudes, que

cadunt in die sancti Thome, cum Ⱥ ad Benedictus Uigilate. Eodem die ad nonam Ⱥ Tu es, qui

venturus es.

Sexta feria anticipetur festum sancti Torlaci, quod cadit in sabbato sequentis hebdomade.

Eodem die ad matutinas memoria Dicite pusilanimes, ad vesperas memoria, Ⱥ Ueniet fortior.

Sabbato anticipentur laudes, que cadunt in die sancti Torlaci, cum Ⱥ ad Benedictus Ecce

concipies. Eodem die ad nonam Ⱥ Cantate domino canticum.

Dominica tertia ad secundas vesperas O sapientia imponatur. Sed historia Clama secunda feria

inchoabitur cum inuitatorio, laudibus et capitulis proprijs et Ⱥ ad Benedictus Egredietur virga.

Eodem die ad sextam Ⱥ Dicit dominus penitentiam, ad nonam Ⱥ Beatam me dicent.

Q

Q

18

Tertia feria huius hebdomade anticipetur homilia dominicalis, que cadit in vigilia natiuitatis

domini. Eodem die ad Benedictus Ⱥ Tu Bethleem, ad sextam Ⱥ Consurge, consurge, ad nonam Ⱥ

Eleuare, eleuare.

In quarta feria, que est quattuor temporum et vigilia sancti Thome apostoli, ipsa vigilia nichil

nisi secundam orationem tantum recipiat in missa et festum nona carebit. Ad Benedictus Ⱥ

Missus est. Eodem die ad sextam Ⱥ Ponent domino, ad nonam Ⱥ Aue Maria.

Sexta feria, que est quatuor temporum, ad sextam Ⱥ Dies domini, ad nonam Ⱥ Hoc est

testimonium.

Sabbato quattuor temporum inuitatorium de dominica sequenti Surgite, vigilemus. Nocturna

dicatur cum suis antiphonis, homilia Anno quintodecimo et responsoria de dominica

accipiantur, videlicet sextum Uirgo Israel, septimum Iuraui, octauum Nascetur. Laudes etiam de

dominica recipiantur, scilicet Canite tuba cum psalmis in sabbato consuetis. Ad canticum vero

Au propria antiphona accipiatur de laudibus sabbati, scilicet Expectetur, ad Benedictus

Ⱥ Omnis vallis, oratio de quatuor temporibus et commemorationes solite.

In vigilia natiuitatis domini, que cadit dominica quarta, inuitatorium de vigilia Prestolantes ante

nocturnales de dominica, ℣ in nocturnis Constantes estote, Crastina die, Hodie scietis. Quinque

responsoria de historia dominicali habeantur, scilicet Canite tuba et cetera. Sextum erit Ecce

dies veniunt. Tria vero vltima responsoria cum homilia accipiantur de vigilia. ℣ ad laudes

Crastina die delebitur. Oratio de vigilia. Post Benedicamus {12} fiat memoria de dominica cum

Ⱥ Miserunt et ℣ Uox clamantis et oratione dominicali. Hoc anno, eo quod vigilia natiuitatis

domini in dominica cadit, responsoria in prima et in horis diurnalibus cum Alleluya cantentur,

puta Christe, fili dei viui, miserere nobis, alleluya, alleluya.

Sexta feria. Littera dominicalis G.

uando festum sancti Andree in sexta feria euenerit, tunc dominica sequens est prima

dominica aduentus. Festum conceptionis, quod sabbato cadit huius prime hebdomade, eo

quod est summum, secundas vesperas retinebit habita memoria de aduentu. Festum Anne,

quod cadit secunda dominica aduentus, in secundam feriam transferatur et primas vesperas

habebit in dominica cum memoria de aduentu. In hac secunda hebdomada feria sexta

anticipentur laudes, que cadunt in die sancti Thome apostoli, cum Ⱥ ad Benedictus Dicite

pusillanimes. In sabbato festum sancti Torlaci anticipetur.

Q

19

In secundis vesperis de sancto Torlaco memoria tantum habeatur.

In tertia hebdomada, feria secunda historia Clama cum inuitatorio, laudibus et capitulis proprijs

imponatur. Ad Benedictus Ⱥ Egredietur virga, ad sextam Ⱥ Dicit dominus penitentiam, ad nonam Ⱥ

Beatam me dicent. Eodem die O sapientia ad vesperas imponatur.

Tertia feria ad sextam Ⱥ Consurge, consurge, ad nonam Ⱥ Eleuare, eleuare.

Quarta feria, que est quatuor temporum, ad Benedictus Ⱥ Missus est. Eodem die ad sextam Ⱥ

Ponent domino. Ad nonam Ⱥ Aue Maria.

Quinta feria ad tertiam Ⱥ Consolamini, ad sextam Ⱥ Letamini cum Hierusalem. Summa missa erit

de vigilia et nona de futuro festo. In festo sancti Thome, quod cadit sexta feria quatuor

temporum, homilia Exurgens Maria pro nona lectione legatur et memoria de quatuor

temporibus per Ⱥ Ex quo facta est habeatur et missa de quatuor temporibus post primam

celebretur.

Illa autem Ⱥ Noli timere hoc anno locum non habet.

Sabbato quatuor temporum. Ad nonam Ⱥ Ecce concipies.

Quarta dominica, que est vigilia vigilie natiuitatis domini, ad secundas vesperas capitulum

Propter Syon non tacebo et cetera, que sequuntur de vigilia habeantur.

Sabbato. Littera dominicalis F. {13 | ✠.iii.}

uando festum sancti Andree in sabbato euenerit, tunc in secundis vesperis memoriam

tantum habebit, quia in crastino est dominica prima aduentus domini. Festum

conceptionis Marie, quod cadit dominica secunda aduentus, stabit habita memoria de

dominica et homilia dominicalis pro nona lectione legatur. In sabbato huius hebdomade

anticipantur laudes, que cadunt in festo sancti Thome apostoli, et homilia quatuor temporum,

que cadit in die sancti Thome, similiter anticipetur cum Ⱥ ad Benedictus Omnis vallis. Sed

oratio dominicalis ✝ e--t ✝ memoria fiat de martyribus Nichasio et cetera cum alijs consuetis

memorijs.

Eodem sabbato. Ad sextam Ⱥ Cantate domino. Ad nonam Ⱥ Ecce concipies, quam require sabbato

quatuor temporum.

Q

20

In tertia hebdomada feria secunda anticipentur laudes, que cadunt in festo sancti Torlaci, cum

Ⱥ ad Benedictus Egredietur virga.

Feria tertia huius hebdomade historia Clama cum inuitatorio proprio, laudibus et capitulis

proprijs imponatur. Ad Benedictus Ⱥ Tu Bethleem. Ad sextam Ⱥ Consurge, consurge. Ad nonam Ⱥ

Eleuare, eleuare. Eodem die O sapientia ad vesperas imponatur.

Feria quarta, que est quatuor temporum, ad Benedictus Ⱥ Missus est. Oratio propria de ieiunio.

Eodem die ad sextam Ⱥ Ponent domino. Ad nonam Ⱥ Aue Maria.

Feria quinta ad sextam Ⱥ Consolamini. Ad nonam Ⱥ Letamini cum Hierusalem.

Feria sexta, que est quatuor temporum, et vigilia sancti Thome, ad Benedictus Ⱥ Ex quo facta

est. Oratio propria de ieiunio. Ad sextam Ⱥ Dies domini. Ad nonam Ⱥ Hoc est testimonium.

Summa missa erit de quatuor temporibus cum memoria de vigilia et festum nona carebit.

In die sancti Thome memoria propria de aduentu Ⱥ Noli timere cum oratione quatuor temporum

Deus, qui conspicis. Missa de sancto Thoma post primam, missa vero quatuor temporum pro

summa habeatur.

In quarta hebdomada festum sancti Torlaci, quod cadit secunda feria, in primis et secundis

vesperis memoriam tantum habebit, reliquum vero officium seruetur suo modo. Ad matutinas

memoria erit de aduentu. Ⱥ Dicit dominus penitentiam, quam require feria secunda in hebdomada

precedenti.

Nota, quod in omnibus festis {14} beate Marie virginis et octauis eorundem, que celebrantur,

atque in sabbatinis diebus per annum, quotiens de domina officium agitur, clerici ecclesie

Nidrosiensis non ad consuetas et quotidianas horas de domina sed pro illis ad cantica graduum

dicenda modo, quo sequitur, teneantur.

Sunt autem cantica graduum quindecim psalmi, videlicet Ad dominum, cum tribularer vsque

ad psalmum Laudate nomen domini exclusiue. Qui psalmi isto modo legantur. Primi quinque

psalmi, videlicet Ad dominum, Leuaui, Letatus, Ad te leuaui, Nisi quia dominus erat pro

defunctis cum vno Requiem eternam dicantur. Post hac Pater noster, Aue Maria, Et ne nos, A

porta inferi, Domine, exaudi et cetera.

Collecta

bsolue, quesumus, domine, animas famulorum famularumque tuarum ab omni vinculo

delictorum, vt in resurrectionis gloria inter sanctos tuos resuscitati respirent. Per

Christum dominum.

A

21

Medij vero quinque psalmi, scilicet Qui confidunt, In conuertendo, Nisi dominus edificauerit,

Beati omnes, Sepe expugnauerunt pro nobismetipsis et singuli cum Gloria patri dicantur.

Deinde Kyrieleyson, Pater noster et cetera. Et ne nos.

℣ Memor esto congregationis tue, quam possedisti ab initio.

Oratio

eus, cui proprium est misereri semper et parcere, suscipe deprecationem nostram, vt

quos delictorum catena constringit, miseratio tue pietatis absoluat. Per Christum

dominum nostrum.

Ultimi vero quinque psalmi, videlicet De profundis, Domine, non est exaltatum, Memento,

Ecce quam bonum, Ecce nunc, pro cunctorum salute viuorum singuli cum Gloria patri

dicantur. Post hoc Kyrie eleyson, Pater noster, Et ne nos.

℣ Saluos fac seruos.

Oratio

retende, domine, famulis et famulabus tuis dexteram celestis auxilij, vt et te toto corde

perquirant, et que digne postulant, assequantur per Christum, adiutorium nostrum in

nomine domini. Qui fecit. Fidelium anime per misericordiam dei requiescant in pace. Amen.

Post domini(cam) trinita(tatis) Deus est historia prima,

In prin(cipio) dat Petrus, Egidi(us) Si bona, Crux Pe(to)

Rem(igius) dat Adaperiat, Omnes sancti quoque Uidi.

{15 | A.j.}

DOMINICA PRIMA ADUENTUS DOMINI

Ad primas vesperas

Super psalmos Ⱥ Leuabit dominus signum in nationibus et congregabit dispersos Israel.

Psalmus Benedictus dominus deus g.viij.

Capitulum Esaie secundo

D

P

22

enite ascendamus ad montem domini et ad domum dei Iacob et docebit nos vias

suas et ambulabimus in semitis suis, quia de Syon exibit lex et verbum domini de

Hierusalem.

℟ Ecce dies veniunt, dicit23 dominus, et suscitabo Dauid germen iustum et regnabit rex et sapiens erit et faciet

iudicium et iustitiam in terra; Et hoc est nomen, quod vocabunt eum: dominus iustus noster.

℣ In diebus illis saluabitur Iuda, et Israel habitabit confidenter. Et hoc.

Hymnus

onditor alme syderum,

eterna lux credentium,

Christe, redemptor omnium,

exaudi preces supplicum.

Qui condolens interitu

mortis perire seculum,

saluasti mundum languidum

donans reis remedium.

Uergente mundi vespere,

vti sponsus de thalamo

egressus honestissima

virginis matris clausula,

Cuius forti potentie

genu curuantur omnia,

celestia, terrestria

fatentur nutu subdita.

Te deprecamur, agie,

venture iudex seculi,

conserua nos in tempore

hostis a telo perfidi.

23 dicit] dicat breviarium

U

C

23

Laus, honor, virtus, gloria

deo patri et filio,

sancto simul paracleto

in sempiterna secula. Amen.

℣ Rorate, celi, desuper et nubes pluant iustum; aperiatur terra et germinet saluatorem.

In euangelio Ⱥ Ecce nomen veniet de longinquo et claritas eius replet orbem terrarum.

Psalmus Magnificat g.iij.

Sequitur oratio

xcita, quesumus, domine, potentiam tuam et veni, vt ab imminentibus peccatorum

nostrorum periculis te mereamur protegente eripi, te liberante saluari. Qui viuis.

Ad completorium

Ⱥ super psalmos Miserere mihi, domine, et exaudi orationem meam.

Capitulum Romanorum xiij

ox precessit, dies autem appropinquabit. Abijciamus ergo opera tenebrarum et

induamur arma lucis, sicut in die honeste ambulemus.

Hymnus

eni, redemptor gentium,

ostende partum virginis.

Miretur omne seculum,

talis decet partus deum.

Non ex virile semine

sed mystico spiramine

verbum Dei factum caro

fructusque {16} ventris floruit.

Aluus tumescit virginis,

claustra pudoris permanent,

E

N

U

24

vexilla virtutum micant,

versatur in templo deus.

Procedens de thalamo suo

pudoris aula regia,

gemine gygas substantie,

alacris vt currat viam.

Egressus eius a patre,

regressus eius ad patrem.

Excursus vsque ad inferos,

recursus ad sedem Dei.

Equalis eterno patri,

carnis tropheo accingere,

infirma nostri corporis

virtute firmans perpeti.

Laus, honor.

℣ Memento nostri, domine, in beneplacito populi tui.

℟ Uisita nos in salutari tuo.

Ⱥ Ueni, domine, visitare nos in pace, vt letemur coram te corde perfecto.

Psalmus Nunc dimittis h.iij.

Oratio

eus, qui noctem illuminas et lucem facis post tenebras, tu a nobis propicius huius noctis

repelle insidias, vt a peccatis dormientes et virtutibus vigilantes aduenientis vnigeniti

tui digni prestolemur occursum. Qui tecum.

Hoc modo dicatur completorium tam dominicis quam ferijs vsque ad natiuitatem domini

precibus capitularibus diebus ferialibus adiunctis. De memoria beate virginis24 require in fine

psalterij post completorium.

24 virginis] virgine breviarium

D

25

Ad matutinas

Inuitatorium Ecce venit rex, occurramus obuiam saluatori nostro.

Psalmus Uenite.

Hymnus

erbum supernum prodiens,

a patre olim exiens,

qui natus orbi subuenis

cursu decliui temporis.

Illumina nunc pectora

tuoque amore concrema,

audito vt preconio

sint pulsa, tandem lubrica.

Iudexque cum post aderis

rimari facta pectoris,

reddens vicem pro abditis,

iustisque regnum pro bonis.

Non demum artemur malis

pro qualitate criminis

sed cum beatis compotes

simus perennes celibes.

Laus, honor.

In primo nocturno

Ⱥ Non auferetur sceptrum cum ceteris vt in psalterio notatur a.ij.

Psalmus Beatus vir a.j.

℣ Ex Syon species decoris eius, deus noster manifeste veniet.

U

26

Liber Esaie prophete incipiat et vsque ad natalem domini tam dominicis quam ferijs legatur.

In fine autem lectionum dicatur Hec dicit dominus deus: Conuertimini ad me et salui eritis

quod et in omnibus prophetijs obseruandum est.

Lectio prima. Esaie primo.

isio Esaie prophete filij Amos, quam vidit super Iudam et Hierusalem in diebus

Ozie, Ioathan, Achaz et Ezechie regum Iuda. Audite, celi, et auribus percipe, terra,

quia dominus locutus est. Filios enutriui et exaltaui, ipsi autem spreuerunt me. Hec

dicit dominus deus: Conuertimini ad me, et salui eri{17 | A.ij.}tis.

℟ Deo gratias.

℟ Aspiciens a longe ecce video dei potentiam venientem et nebulam totam terram tegentem; Ite obuiam ei et

dicite: Nuncia nobis, si tu es ipse, Qui regnaturus es in populo Israel.

℣ Quique terrigene et filij hominum simul in vnum diues et pauper. Ite.

℣ Qui regis Israel, intende, qui deducis velut ouem Ioseph. Qui regnaturus.

Tollite portas, principes, vestras, et eleuamini, porte eternales. Nuncia. Gloria.25

℟ Aspiciens.

Lectio secunda.

ognouit bos possessorem suum et asinus presepe domini sui, Israel autem me non

cognouit et populus meus non intellexit. Ue genti peccatrici, populo graui iniquitate,

semini nequam, filijs sceleratis. Hec dicit.

℟ Aspiciebam in visu noctis et ecce in nubibus celi filius hominis venit Et datum est ei regnum et honor et

omnis populus, tribus et lingue seruient ei.

℣ Potestas eius potestas eterna, que non auferetur, et regnum eius, quod non corrumpetur. Et.

Lectio tertia.

ereliquerunt dominum, blasphemarunt sanctum Israel, abalienati sunt retrorsum. Super

quo percutiam vos vltra, addentes preuaricationem? Omne caput languidum et omne

cor merens, a planta pedis vsque ad verticem non est in eo sanitas. Hec dicit.

℟ Missus est angelus Gabriel ad Mariam virginem desponsatam Ioseph nuncians ei verbum et expauescit virgo

de lumine; Ne timeas, Maria, inuenisti gratiam apud dominum: ecce concipies et paries et vocabitur altissimi

filius.

℣ Aue Maria, gratia plena, dominus tecum. Ne timeas.

25 gloria] gloria ℣ breviarium

U

C

D

27

In secundo nocturno

Ⱥ Bethleem, non es a.iiij.

Psalmus Conserua.

℣ Egredietur virga de radice Iesse Et flos de radice eius ascendet.

Lectio quarta.

erra vestra deserta, ciuitates vestre succense igni. Regionem vestram coram vobis alieni

deuorant et desolabitur sicut in vastitate hostili. Et derelinquetur filia Syon vt

vmbraculum in vinea et sicut tugurium in cucumerario,26 sicut ciuitas, que vastatur. Hec dicit.

℟ Aue Maria, gratia plena, dominus tecum, Spiritussanctus superueniet in te et virtus altissimi obumbrabit tibi;

quod enim ex te nascetur sanctum, vocabitur filius dei.

℣ Quomodo fiet istud, quoniam virum non cognosco? et respondens angelus dixit ei. Spiritussanctus.

Lectio quinta.

isi dominus exercituum reliquisset nobis semen, quasi Sodoma fuissemus et quasi

Gomorra similes essemus. Audite verbum domini, principes Sodomorum, auribus

percipite legem dei vestri, populus Gomorre. Hec dicit.

℟ Saluatorem expectamus dominum Iesum Christum, Qui reformauit corpus humilitatis nostre configuratum

corpori claritatis sue.

℣ Sobrie et iuste et pie viuamus in hoc seculo expectantes beatam spem et aduentum glorie magni Dei. Qui

reformauit.

Lectio sexta. {18}

uo michi multitudinem victimarum vestrarum? dicit dominus. Plenus sum; holocausta

arietum et adipem pinguium et sanguinem vitulorum et agnorum et hircorum nolui. Cum

veneritis ante conspectum meum, quis quesiuit hec de manibus vestris, vt ambularetis in atrijs

meis? Hec dicit.

℟ Audite verbum domini, gentes, et annunciate illud in finibus terre et insulis, que procul sunt, dicite: Saluator

noster adueniet.

℣ Annunciate et auditum facite, loquimini et clamate. Saluator. Gloria. Saluator.

In tertio nocturno

Ⱥ Nox precessit.

26 cucumerario] cucumeratio breviarium

T

N

Q

28

Psalmus Celi enarrant a.vj.

℣ Egredietur dominus de loco sancto suo, Ueniet et saluum faciet populum suum a peccatis eorum.

Secundum Mattheum xxj.

n illo tempore: Cum appropinquasset Iesus Hierosolimam et venisset Betphage ad montem

Oliueti, tunc misit duos discipulos suos dicens eis: “Ite in castellum, quod contra vos est, et

statim inuenietis asinam alligatam et pullum cum ea,” et reliqua.

Homilia beati Augustini. Lectio septima.

Puto res ipsa exigit, vt queramus diligenter huius euangelice lectionis mysterium. Frequenter

enim venit Iesus Hierosolimam, sicut Ioannes testatur, sed nunquam sibi adhibuit ministeria

iumentorum neque ramorum virentia circa se ornamenta constituit. Nec ad terribilem laudem

sue diuinitatis excitauit animos populi, nisi modo quando, vt pateretur, ascendit. Tu autem.

℟ Ecce virgo concipiet et pariet filium, dicit dominus, Et vocabitur nomen eius admirabilis, deus fortis.

℣ Super solium Dauid et super regnum eius sedebit in eternum. Et.

Lectio octaua.

deo cum tanta gloria est ingressus Hierosolimam, vt Iudeorum amplius aduersum se

excitaret inuidiam, quia iam tempus passionis eius instabat et non mors eum vrgebat sed

ipse aduersum se magis compellebat mortem. Tu.

℟ Obsecro, domine, mitte quem missurus es, Uide afflictionem populi tui, sicut locutus es, veni et libera nos.

℣ A solis ortu et occasu, ab aquilone et mari. Uide.

Lectio nona.

uotiens enim de manu sacerdotum elapsus, cum esset inuisibilis factus, euasit? Nam

Iudei quando occidere voluerunt, tangere eum non potuerunt. Quando autem Christus

secutus est mortem, parcere ei Iudei non potuerunt. Tu.

℟ Ecce dies veniunt.

Te deum non dicatur, loco cuius ℟ Ecce dies repetatur.

℣ Emitte agnum, domine, dominatorem terre, De petra deserti ad montem filie Syon.

In laudibus

Ⱥ

n illa die stillabunt montes dulcedinem et colles fluent lac et mel, alleluya.

Psalmus Dominus regnauit a.vij.

I

I

Q

I

29

Ⱥ Iocundare, filia Syon, exulta satis, filia Hierusalem, alleluya.

Psalmus Iubilate a.vij.

Ⱥ Ecce dominus ve{19 | A.iij.}niet et omnes sancti eius cum eo et erit in die illa lux magna, alleluya.

Ⱥ Omnes sitientes, venite ad aquas, querite dominum, dum inueniri potest, alleluya.

Ⱥ Ecce veniet propheta magnus et ipse renouabit Hierusalem, alleluya.

Psalmus Laudate a.vij.

Capitulum Romanorum xiij

ratres: Scientes, quia hora est iam nos de somno surgere. Nunc enim propior est nostra

salus, quam cum credidimus.

Hymnus

ox clara ecce intonat,

obscura queque increpat,

pellantur eminus somnia,

ab ethere Christus promicat.

Mens iam resurgat torpida,

que sorde extat saucia,

sidus refulget iam nouum,

vt tollat omne noxium.

E sursum agnus mittitur,

laxare gratis debitum,

omnes pro indulgentia,

vocem demus cum lachrimis.

Secundo vt cum fulserit

mundumque horror cinxerit,

non pro reatu puniat

sed pius nos tunc protegat.

Laus.

F

U

30

℣ Uox clamantis in deserto: “Parate viam domino, rectos facite semitas dei nostri.”

In euangelio Ⱥ Spiritussanctus in te descendet, Maria, ne timeas habens in vtero filium dei, alleluya.

Psalmus Benedictus g.viij.

Oratio Excita, quesumus, domine, potentiam vt supra ad vesperas.

Ad primam

Hymnus Iam lucis a.vij.

Ⱥ In illa die.

Psalmus Deus, deus b.j.

Capitulum Nox precessit A.j.

℟ Christe, fili, Qui sedes.

℣ Memento nostri A.j.

Ad tertiam

Hymnus Nunc, sancte, nobis b.v.

Ⱥ Iocundare.

Capitulum Fratres, quia hora est.

℟ Ueni ad liberandum nos, domine deus virtutum.

℣ Et ostende faciem tuam et salui erimus. Domine deus. Gloria. Uenite.

℣ Timebunt gentes nomen tuum, domine, et omnes reges terre gloriam tuam.

Oratio vt supra.

Ad sextam

Hymnus Rector potens b.vj.

Capitulum Ad Romanos xiij

on in commessationibus et ebrietatibus, non in cubilibus et impudicitijs, non in

contentione et emulatione; sed induimini Iesum Christum.

℟ Ostende nobis, domine, misericordiam tuam.

℣ Et salutare tuum da nobis. Gloria.

℣ Memento nostri A.j.

Oratio vt supra.

Ad nonam

N

31

Hymnus Rerum deus b.vij.

Ⱥ Ecce veniet.

Capitulum Iacobi v

atientes autem estote et confirmate corda vestra, quoniam aduentus domini

appropinquabit.

℟ Super te, Hierusalem, Orietur dominus.

℣ Et gloria eius in te videbitur. Gloria. Super.

℣ Domine deus virtutum, conuerte.

Ad secundas vesperas

Super psalmos Sede a dextris cum ceteris antiphonis.

Psalmus Dixit dominus g.ij.

Capitulum Esaie ij

rit in nouissimis diebus preparatus mons, domus domini in vertice montium, et

eleuabitur super colles, et fluent ad eum omnes gentes.

℟ Ecce dies veniunt.

Hymnus Conditor alme A.j.

℣ Rorate, celi, desuper A.j.

In euangelio Ⱥ Ne timeas, Maria, inuenisti gratiam apud dominum; ecce concipies et paries filium, alleluya.

Psalmus Magnificat.

Oratio vt supra.

Quecunque autem festiuitas in qualibet dominica infra aduentum domini euenerit, in

secundam feriam differatur.

FERIA SECUNDA

Inuitatorium Regem venturum dominum Uenite adoremus.

Psalmus Uenite f.j.

Hymnus Uerbum supernum A.j.

Ⱥ Dominus defensor.

Psalmus {20} Dominus, illuminatio cum ceteris b.viij.

P

E

32

℣ Ex Syon species decoris eius.

Lectio prima. Esaie j.

e offeratis vltra sacrificium frustra, incensum abominatio est michi. Neomeniam et

sabbatum et festiuitates alias non feram, iniqui enim sunt cetus vestri. Kalendas vestras

et solennitates vestras odiuit anima mea, facta sunt michi molesta, laboraui sustinens. Hec

dicit.

℟ Aspiciebam in visu A.ij.

Lectio secunda.

Cum extenderitis manus vestras, auertam oculos meos a vobis, et cum multiplicaueritis

orationem, non exaudiam. Manus enim vestre sanguine plene sunt. Hec dicit.

℟ Missus est angelus Gabriel ad Mariam A.ij.

Lectio tertia.

Lauamini, mundi estote, auferte malum cogitationum vestrarum ab oculis meis. Quiescite

agere peruerse, discite benefacere, querite iudicium, subuenite oppresso, iudicate pupillo,

defendite viduam et venite et arguite me, dicit dominus. Hec dicit.

℟ Aue Maria A.ij.

℣ Emitte agnum A.ij.

Ad laudes

Ⱥ Miserere mei, deus cum ceteris psalmis ferialibus c.v.

Capitulum Hieremie xxiij

cce dies veniunt, dicit dominus, et regnabit rex et sapiens erit et faciet iudicium et

iusticiam in terra.

Hymnus Uox clara.

℣ Uox clamantis in deserto.

In euangelio Ⱥ Angelus domini nunciauit Marie, et concepit de spiritu sancto, alleluya.

Psalmus Benedictus.

Sequuntur preces minores Kyrie, eleyson. Christe, eleyson. Kyrie. Pater noster. Et ne.

℣ Ego dixi, domine et cetera vt infra in psalterio b.vj.

Oratio Excita, domine, quesumus A.j.

N

E

33

Commemoratio de beata virgine

Ⱥ Missus est Gabriel angelus ad Mariam virginem desponsatam Ioseph.

℣ Egredietur virga de radice Iesse.

Oratio

eus, qui de beate Marie virginis vtero verbum tuum angelo nunciante carnem suscipere

voluisti, presta supplicibus tuis, vt qui vere eam dei genitricem credimus, eius apud te

intercessionibus adiuuemur. Per eundem.

Feria quarta quatuor temporum de beata virgine et habeatur hec Ⱥ Spiritussanctus in te descendet,

Maria, ne timeas habens in vtero filium dei, alleluya.

℣ Egredietur.

Oratio Deus, qui de beate Marie vt supra.

De omnibus sanctis

Ⱥ Ecce dominus veniet et omnes sancti eius cum eo et erit in die illa lux magna, alleluya.

℣ Congregate illi sanctos eius.

℟ Qui ordinant testamentum eius super sacrificia.

Oratio

onscientias nostras, quesumus, domine, visitando purifica, vt venies Iesus Christus,

filius tuus, dominus noster, cum omnibus sanctis paratam sibi in nobis inueniat

mansionem. Qui tecum.

Ordine prenotato dicende sunt commemorationes et preces ad matutinas et vesperas singulis

diebus vsque ad vigiliam natiuitatis domini exceptis dominicis et festis nouem lectionum.

Tunc enim pretermittende sunt. Ab hinc autem vsque post penthecosten solitam mensionem

de sancta cruce ad vesperas siue matutinas reticere solemus.

Ad primam

Ⱥ Dicite filie Syon: ecce {21 | A.iiij.} rex tuus veniet tibi, Syon, noli timere, ecce rex tuus veniet.

Psalmi consueti cum ceteris prenotatis.

Ad tertiam

Ⱥ Ueni et libera nos, deus noster.

D

C

34

Capitulum

ui venturus est, veniet, non tardabit. Iam non erit timor in finibus nostris, quoniam ipse

est saluator noster.

℟ Ueni ad liberandum27 nos, domine deus virtutum.

℣ Timebunt gentes A.iij.

Ad sextam

Ⱥ Tuam, domine, excita potentiam et veni ad saluandum nos.

Capitulum Hieremie iij

rope est, vt veniat tempus eius et dies eius non elongabuntur. Miserebitur dominus Iacob

et Israel saluabitur.

℟ Ostende nobis A.iij.

℣ Memento nostri A.j.

Ad nonam

Ⱥ In tuo aduentu erue nos, domine.

Capitulum Zacharie xiiij

cce dominus veniet et omnes sancti eius cum eo et erit in die illa lux magna et exibunt

de Hierusalem sicut aqua munda et regnabit dominus rex in eternum super omnes

gentes.

℟ Super te Hierusalem et cetera. Domine deus virtutum.

Ad vesperas

Ⱥ Inclinauit.

Psalmi feriales g.iij.

Capitulum Hieremie xxiij

n diebus illis saluabitur Iuda et Israel habitabit confidenter28 et hoc est nomen, quod

vocabunt eum: dominus iustus noster.

27 liberandum] liderandum breviarium 28 confidenter] confidentur breviarium

Q

P

E

I

35

℟ Tu exurgens, domine, Misereberis Syon.

℣ Quia tempus miserendi eius, quia venit tempus. Gloria. Tu exurgens.

Hymnus Conditor alme A.j.

℣ Rorate, celi, desuper A.j.

In euangelio Ⱥ Leua, Hierusalem, oculos et vide potentiam regis; ecce saluator venit soluere te a vinculis.

Psalmus Magnificat.

Oratio Excita, quesumus, domine A.j.

Commemoratio de beata virgine

Ⱥ Ne timeas, Maria, inuenisti gratiam apud dominum; ecce concipies et paries filium, alleluya.

℣ Aue Maria.

Oratio

ratiam tuam, quesumus, domine, mentibus nostris infunde, vt qui angelo annunciante

Christi, filij tui, incarnationem cognouimus, per passionem eius et crucem ad

resurrectionis gloriam perducamur. Per.

De omnibus sanctis

Ⱥ Ecce dominus veniet et omnes sancti eius cum eo et erit in die illa lux magna, alleluya.

℣ Ecce apparebit dominus super nubem candidam.

℟ Et cum eo sanctorum milia.

Sequitur oratio

xultemus, quesumus, domine deus noster, omnes recti corde in vnitate fidei congregati,

vt veniente filio tuo, saluatore nostro, immaculati occuramus illi in omnium eius

sanctorum comitatu. Qui tecum.

Hoc ordine cantentur cursus diurnales per singulas hebdomadas infra aduentum domini,

capitulum cum collectis et antiphonis ad Benedictus et Magnificat cantandis tantummodo

variatis.

FERIA TERTIA

Inuitatorium Regem venturum A.iij.

G

E

36

Lectio prima. Esaie j.

i fuerint peccata vestra vt coccinum, quasi nix dealbabuntur, et si fuerint rubra quasi

vermiculus, velut lana alba erunt. Si volueritis et audieritis me, bona terre comedetis.

Quod si nolueritis et me ad iracundiam prouocaueritis, gladius deuorabit vos, quia os domini

locutum est. Hec dicit.

℟ Saluatorem expectamus A.ij.

Lectio secunda. {22}

uomodo facta est, inquit dominus, meretrix ciuitas fidelis, plena iudicij? Iusticia

habitauit in ea, nunc autem homicide. Argentum tuum versum est in scoriam, vinum

tuum mixtum est aqua. Principes tui infideles, socij furum, omnes diligunt munera, sequuntur

retributiones. Pupillo non iudicant et causa vidue non ingreditur ad illos. Hec dicit.

℟ Audite verbum domini A.ij.

Lectio tertia.

Propter hoc ait dominus deus exercituum fortis Israel: Heu ego consolabor super hostibus

meis et vindicabor de inimicis meis. Et comittam manum meam ad te et excoquam ad purum

scoriam tuam et auferam omne stannum tuum. Et restituam iudices tuos, vt fuerunt prius, et

consiliarios tuos sicut antiquitus. Post hec vocaberis ciuitas iusti, vrbs fidelis. Hec dicit.

℟ Ecce virgo concipiet A.ij.

In lectione Ⱥ Secundum magnam cum ceteris consuetis.

In euangeliuo Ⱥ Antequam conuenirent, inuenta est Maria habens in vtero de spiritu sancto, alleluya.

Psalmus Benedictus a.vij.

Ad vesperas

In euangelio Ⱥ Querite dominum, dum inueniri potest, inuocate eum, dum prope est.

Cetera omnia peragantur sicut superius in precedenti feria notata reperiuntur.

FERIA QUARTA

Lectio prima. Esaie j.

S

Q

37

ion in iudicio redimetur et reducent eam in iusticiam. Et conteret scelestos et peccatores

simul, et qui dereliquerunt dominum, consumentur. Confundentur enim ab idolis, quibus

sacrificauerunt. Et erubescetis super ortis, quos elegeratis, cum fueritis quasi quercus

defluentibus folijs et velut ortus absque aqua. Et erit fortitudo vestra vt fauilla stupe et opus

vestrum quasi scintilla et succendetur vtrumque simul et non erit, qui extinguat. Hec dicit.

℟ Obsecro, domine, mitte vt supra A.ij.

Lectio secunda. Esaie ij.

Uerbum, quod vidit Esaias, filius Amos, super Iudam et Hierusalem. Et erit in nouissimis

diebus preparatus mons domus domini in vertice montium et eleuabitur super colles. Et fluent

ad eum omnes gentes et ibunt populi multi et dicent: “Uenite ascendamus ad montem domini

et ad domum dei Iacob et docebit nos vias suas et ambulabimus in semitis eius, quia de Syon

exibit lex et verbum domini de Hierusalem.” Hec dicit.

℟ Letentur celi et exultet terra; iubilate, montes, laudem, quia dominus noster veniet Et pauperum suorum

miserebitur.

℣ Et dominator dominus cum virtute veniet. Et.

Lectio tertia.

Et iudicabit gentes et arguet populos multos. Et conflabunt gladios suos in vomeres et lanceas

suas in falces. Non leuabit gens contra gentem gladium nec exercebuntur vltra ad prelium.

Domus Iacob, venite et ambulemus in lumine dei nostri. Proiecisti enim populum tuum,

domum Iacob, qui repleti sunt vt olim et augures ha{23 | A.v.}buerunt vt Philistijm et pueris

alienis adheserunt. Hec dicit.

℟ Erumpant montes iocunditatem et colles iusticiam, Quia lux mundi dominus cum potentia veniet.

℣ De Syon exibit lex et verbum domini de Hierusalem. Quia lux.

In euangelio Ⱥ Erumpant montes iocunditatem et colles iusticiam, quia lux mundi dominus cum potentia

venit.

Psalmus Benedictus a.viij.

Ad vesperas

De euangelio Ⱥ De Syon exibit lex et verbum domini de Hierusalem.

Psalmus Magnificat.

Oratio vt supra.

S

38

FERIA QUINTA

Lectio prima. Esaie ij.

epleta est terra argento et auro et non est finis thesaurorum eius. Et repleta est terra eius

equis, innumerabiles quadrige eius. Et repleta est terra eius idolis. Opus manuum

suarum adorauerunt, quod fecerunt digiti eorum. Et incurauit se homo et humiliatus est vir.

Hec dicit.

℟ Aspiciebam A.ij.

Lectio secunda.

Exaltabitur autem dominus solus in die illa, quia dies domini exercituum super omnem

superbum et excelsum et super omnem arrogantem, et humiliabitur, et super omnes cedros

Libani sublimes et erectas et super omnes quercus Basan et super omnes montes excelsos et

super omnes colles eleuatos et super omnem turrem excelsam et super omnem murum

munitum et super omnes naues Tharsis et super omne, quod visu pulchrum est. Hec dicit.

℟ Missus est Gabriel angelus A.ij.

Lectio tertia.

Et incuruabitur omnis sublimitas hominum et humiliabitur altitudo virorum. Et eleuabitur

dominus solus in die illa et idola penitus conterentur. Et introibunt in speluncas petrarum et in

voragines terre a facie formidinis domini et a gloria maiestatis eius, cum surrexerit percutere

terram. Hec dicit.

℟ Aue Maria A.ij.

In euangelio Ⱥ Benedicta tu in mulieribus et benedictus fructus ventris tui.

Ad vesperas

In euangelio Ⱥ Expectabo dominum, saluatorem meum, et prestolabor eum, dum prope est, alleluya.

FERIA SEXTA

Lectio prima. Esaie ij.

n die illa proijciet homo idola argenti sui et simulachra auri sui, que fecerat sibi, vt

adoraret, talpas et vespertiliones. Et ingredietur scissuras petrarum et cauernas saxorum a

R

I

39

facie formidinis domini et a gloria maiestatis eius, cum surrexerit percutere terram. Quiescite

ergo ab homine, cuius spiritus in naribus eius est, quia excelsus reputatus est ipse. Hec dicit.

℟ Saluatorem expectamus A.ij.

Lectio secunda. Esaie iij.

Ecce enim dominator dominus exercituum aufert ab Hierusalem et ab Iuda validum et29

fortem, omne robur panis et omne robur aque {24} et fortem et virum bellatorem, iudicem et

prophetam, ariolum et senem, principem super quinquaginta et honorabilem vultu et

consiliarium sapientem de architectis et prudentem eloquij mystici. Hec dicit.

℟ Audite verbum domini A.ij.

Lectio tertia.

Et dabo (ait dominus) pueros principes eorum et effeminati dominabuntur eis. Et irruent

populus vir ad virum, vnusquisque ad proximum suum. Tumultuabitur puer contra senem et

ignobilis contra nobilem. Apprehendet enim vir fratrem suum, domesticum patris sui, et dicet:

“Uestimentum tibi est, princeps esto noster, ruina autem hec est sub manu tua.” Hec dicit.

℟ Ecce virgo concipiet A.ij.

In euangelio Ⱥ Ecce veniet deus et homo de domo Dauid sedere in trono, alleluya.

Ad vesperas

In euangelio Ⱥ Ex Egypto vocaui filium meum; veniet et saluet populum suum.

Psalmus Magnificat.

SABBATO

Lectio prima. Esaie iij.

espondebitque in die illa dicens: “Non sum medicus et in domo mea non est panis

neque vestimentum; nolite me constituere principem populi. Ruit enim Hierusalem et

Iudas concidit, quia lingua eorum et adinuentiones eorum contra dominum, vt prouocarent

oculos maiestatis eius. Agnitio vultus eorum respondebit eis et peccatum suum quasi Sodoma

predicauerunt nec absconderunt. Ue anime eorum, quoniam reddita sunt eius mala. Dicite

iusto, quoniam bene fructum adinuentionum suarum comedet.” Hec.

29 et] est breviarium

R

40

℟ Obsecro, domine A.ij.

Lectio secunda.

Ue impio in malum, retributio enim manuum eius fiet ei. Populum meum exactores sui

spoliauerunt et mulieres dominate sunt eis. Popule meus, qui beatum te dicunt, ipsi te

decipiunt et viam gressuum tuorum dissipant. Stat ad iudicandum dominus et stat ad

iudicandos populos. Dominus ad iudicium veniet cum senibus populi sui et principibus eius.

Uos enim depasti estis vineam meam, rapina pauperis in domo vestra. Hec dicit.

℟ Letentur celi A.iiij.

Lectio tertia.

Et dixit dominus deus: Pro eo, quod eleuate sunt filie Syon et ambulauerunt extento collo et

nutibus oculorum ibant et plaudebant et pedibus composito gradu incedebant. Decaluabit

dominus verticem filiarum Syon et dominus crinem illarum nudabit. Hec.

℟ Erumpant montes A.v.

In euangelio Ⱥ Syon, noli timere: ecce deus tuus veniet, alleluya.

Psalmus Benedictus.

Reliqua omnia cum horis diurnalibus, quemadmodum superius notata sunt, peragantur.

DOMINICA SECUNDA

Ad primas vesperas

Super psalmos Ⱥ Hierusalem, respice ad orientem et vide, alleluya.

Psalmus de die g.viij.

Capitulum Esaie iiij

n die illa erit germen domini in magnificentia et gloria et fructus terre sublimis et

exulta{25 | A.vj.}tio magna his, qui saluati fuerint de Israel.

℟ Ecce dies veniunt A.j.

Hymnus Conditor alme A.j.

℣ Rorate celi A.j.

In euangelio Ⱥ Uenite ascendamus ad montem domini, quia de Syon exibit lex et verbum domini de

Hierusalem.

I

41

Oratio

xcita, domine, corda nostra ad preparandas vnigeniti tui vias, vt per eius aduentum

purificatis tibi mentibus seruire mereamur. Qui tecum.

Inuitatorium Surgite, vigilemus, Quia veniet rex.

Psalmus Uenite.

Hymnus Uerbum supernum A.j.

In primo nocturno

Ⱥ Non auferetur sceptrum de Iuda A.ij.

Lectio prima. Esaie iiij.

n diebus illis: Apprehendent septem mulieres virum vnum dicentes: “Panem nostrum

comedemus et vestimentis nostrus operiemur. Tantummodo inuocetur nomen tuum super

nos, aufer opprobrium nostrum.” In die illa erit germen domini in magnificentia et gloria et

fructus terre sublimis et exultatio his, qui saluati fuerint de Israel. Et erit: omnis, qui relictus

fuerit in Syon et residuus in Hierusalem, sanctus vocabitur, omnis, qui scriptus est in vita in

Hierusalem. Hec.

℟ Hierusalem, cito veniet salus tua, quare merore consumeris? Nunquid consiliarius non est tibi, quia innouabit

te dolor? Saluabo te et liberabo te, noli timere.

℣ Israel, si me audieris, non erit in te deus recens neque adorabis deum alienum; ego enim dominus. Saluabo.

Lectio secunda.

i abluerit dominus sordem filiarum Syon et sanguinem Hierusalem lauerit de medio eius

in spiritu iudicij et spiritu ardoris. Et creabit dominus super omnem locum montis Syon,

et vbi inuocatus est, nubem per diem et fumum et splendorem ignis flammantis in nocte, super

omnem enim gloriam protectio et tabernaculum erit in vmbraculum diei ab estu et in

securitatem et absconsionem a turbin