´
´
Educación Inicial
CARTILLAS INTERACTIVAS
SHIPIBO
MINISTERIO DE EDUCACIÓN
RE
PÚBLICA DEL PERÚ
"Año de la Consolidación Democrática"
Ministro de Educación
Vice-Ministro de Gestión Pedagógica
Director Nacional de Educación Intercultural Bilingüe y Rural
Director de Educación Intercultural Bilingüe
José Antonio Chang Escobedo
Idel Vexler Talledo
Heriberto Bustos Aparicio
Modesto Gálvez Ríos
Autores:
Coordinador Técnico:
Asesoría Técnica:
Ilustrador:
Revisión de la escritura shipibo:
Diagramación:
Raquel Sunuiri PanduroGladys Guimaraes VásquezDocentes y Promotores de EducaciónInicial Shipibo de Pucallpa (Trabajo en grupo)
Eleodoro Aranda Guzmán
María Julia Tagle Facho
Robert Huaya
Lidia Gonzales Sánchez
Teresa Serpa Vivanco
Hecho el depósito legal:BNP:
Impreso en:
2007-00423
Gráfica Técnica SRLCalle Los Talladores 184. Urb. El Artesano - AteTelf.: 436-3140e-mail: [email protected] 2006
© Ministerio de Educación
Dirección Nacional de Educación Intercultural Bilingüe y Rural - DINEIBIRDirección de Educación Intercultural Bilingüe - DEIBPrograma de Educación en Áreas Rurales - PEARProyecto Elaboración de Materiales de Educación Bilingüe Intercultural Temprana para niños y niñas de contextosbilingües de zonas rurales - MATEBITE (Convenio MED-OEA)
PRESENTACIÓN
A fi n de responder a la realidad lingüística y sociocultural de los niños y niñas de 3 a 5 años de edad, que hablan lenguas originarias de las zonas rurales, se ha implementado una propuesta de Educación Intercultural Bilingüe (EIB), con varios materiales educativos que permiten apoyar la labor pedagógica de los docentes de aula y promotores educativos comunitarios de Educación Inicial, así como estimular el aprendizaje de los niños y niñas.
Dentro de los materiales se han elaborado cartillas interactivas, destinadas a promover los aprendizajes en los niños y niñas que hablan las variantes del quechua Cusco-Collao, (Cusco, Puno, y parte de Apurimac), Ancashino (Ancash), Chanka (Andahuaylas, Ayacucho y Huancavelica), el Aimara (Puno), el Awajun (Amazonas) y el Shipibo (Ucayali), tomando en cuenta los pasos del proceso de aprendizaje signifi cativo: recuperar los saberes previos, construir el nuevo saber e incorporar el saber a la vida. Se han elaborado 51 cartillas en shipibo para uso del docente y promotor(a) de Educación Inicial. De estas, 40 corresponden a la lengua materna (shipibo) y 11 son para estimular el aprendizaje del castellano oral como segunda lengua. Las cartillas permiten realizar actividades educativas concertadas, entre el niño, la niña, el docente y el promotor, las cuales están formuladas dentro del enfoque del aprendizaje natural, comunicativo textual y psicolingüístico para el desarrollo de la lengua materna y para el apren-dizaje oral de la segunda lengua se recurre al uso de situaciones comunicativas vivenciales.
CARACTERÍSTICAS DE LAS CARTILLAS
- Presentan actividades orientadas a propiciar aprendizajes signifi cativos -Respetan las características socioculturales locales y de otras culturas a fi n de fomentar la intercultu-ralidad.
- Respetan el proceso del aprendizaje natural de los niños y niñas de 3 a 5 años de edad de las zonas rurales.
- Incorpora los saberes locales en las actividades pedagógicas. - Permiten desarrollar capacidades y actitudes propuestas en el diseño curricular nacional de
Educación Inicial, incluido la EIB. - Promueven la participación de los padres de familia, los sabios y autoridades comunales como
facilitadores del aprendizaje de los niños y niñas dentro o fuera del aula. - Se pueden utilizar como parte de las actividades de los Proyectos o unidades didácticas que
se elaboren. - Buscan fomentar en los niños y niñas, la creatividad, la participación y la resolución de pro-
blemas cotidianos. - Rescatan el valor pedagógico de los recursos disponibles de la comunidad local - Están diseñadas con una secuencia parecida, pero no son rígidas, las actividades propuestas
pueden ser objeto de adecuación e incluso modifi cación según la realidad y necesidades de aprendizaje de los niños y niñas.
EIB Inicial
ORIENTACIONES METODOLÓGICAS 1.- Las cartillas se han elaborado para uso de los docentes y promotores de Educación Inicial. 2.- Cada cartilla debe usarse en relación a las necesidades de aprendizaje de los niños y niñas de
la zona rural y en concordancia con las capacidades previstas en el diseño curricular nacional de Educación Inicial.
3.- A fi n de aprovechar adecuadamente los materiales y recursos propuestos en las cartillas, el docente o promotor(a) primero debe leer y refl exionar sobre la actividad pedagógica propuesta en la cartilla. Luego, deberá adecuar a la realidad las actividades, los materiales y recursos sugeridos.
4.- Para hacer un buen uso didáctico de las cartillas, los docentes y promotores(as) deben tener claro conocimiento sobre el aprendizaje que permiten lograr a los niños y niñas.
5.- En las cartillas no se especifi can edades, las actividades se aplican para las tres edades (3,4 y 5 años de edad) considerando el grado de complejidad de la actividad de aplicación del saber, según la edad.
6.- Las cartillas en castellano deben trabajarse desde el inicio del año escolar 7.- Para garantizar un adecuado aprendizaje de la segunda lengua, es recomendable presentar
las cartillas en el orden sugerido, y realizar sobre todo al inicio un permanente ejercicio. 8.- Los docentes y promotores deben producir más cartillas a fi n de lograr un efi ciente desarrollo
de la lengua materna y el aprendizaje oral de la segunda lengua. 9.- Para trabajar las cartillas en castellano, utilizar una sección de vocabulario referido a ac-
ciones y objetos (presentarle al niño y la niña, fi chas con fi guras de objetos). Esperamos que las cartillas interactivas elaboradas, motiven una efi ciente labor pedagógica de los docentes y promotores de Educación Inicial para aplicar la EIB, y así mismo que ellas y ellos se a su experiencia cotidiana realicen observaciones y sugerencias que contribuyan a mejorar y enriquecer el material.
Shipibo
Jaweboki noa kenai
1ENRA NOKON JANE ONANAI
Bakebaon jaa onantibo: Mesko wishabo oinxon jane onanai.
Jaskaxon onamati Axeamisnin bewanan jane yokapakeai. Axeamisnin kirikain jaton jane wishaxon menipakeai. Tsinkixon oinkanai kirika jaton jane wishaya. Axeamisnin kirika pakex wishaya jato menipakeai. Bakebaon jaton jane wisha oinbokin jaa jisaribiakin taxnanai. Axeamisbetan yoyo akanai.
kirika sikatibo besteti taxnanti
Jakoankin jawen jane yoiai itan jaskakin wishatibo.
Akia ixon onanti:
Jane yokata yoiai.
1
Shipibo
2ENRA NOKON YORA ONANAI
Bakebaon jaa onantibo: Meskoti tsiniana onanai jeweboki jawen yoran jaa ixon.
Jaskaxon onamati Jeman pikotax meskoti tsinikanai, iká pekao yoikanai. Main rakamaxon jabe bake rakata tsisten wishai. Axeamisnin yoibokin wishapakeai yoran ikabo, poyan, meken, bero, rekin, kexá, pabiki, tae. Aka pekao jatixonbi yoyo akanai.
Jaa jaweboki noa kenai
kirika sikatibo jiwi
Akia ixon onanti:
Jawen yoranko jabo yoiai.Jawen anibo
yoiai yora onana..
2
Shipibo
Jaa jaweboki noa kenai
3AXETI XOBO RAOATI
Bakebaon jaa onantibo: Tsinkixon tee seneantibo onanai axeti xobo raoakin.
Jaskaxon onamati Bakebaon mesko bimi bero tsinkiai. Jaweki bekanabo keonkanai, sikakanai itan xatekanai. Tsamaxon yoikanai jaweranomein ja jawekibo akanti iki ixon. Axeamisbetan raoakanai jaton axeti xobo.
mesko berobo mesko kirika xatebo kirika taxnanti besteti sikatibo
Akia ixon onanti:
Mesko teebo jato akinai.
Kaxon jawen anibo yoiai, xobo jakon-shokoakin benxoati.
3
Shipibo
Jaa jawekibo noa kenai
Jaskaxon onamati Nii oixon mesko jiwibo bakebaon onanai. Axeamisnin mesko jiwibo jato banakinai. Nii ribojanxon sikakanai.
4NIIBO ONANON IKANWE
Bakebaon jaa onantibo: Nii koiranti onanai.
kirika sikatibo taxnanti mesko
banabo
Akia ixon onanti:
Yoikanai meskokeska jiwi onankana.
Kaxon yoiai jaton tee akabo itan nii koiranti.
4
Shipibo
Jaa jaweboki noa kenai
5BESAWAMETI ANON IKANWE
Bakebaon jaa onantibo: Besawemexon jonibo itan yoinabo mawai.
Jaskaxon onamati Shinankanai mesko jawekibo mawati. Mesko ribojo axon xatepakekanai. Jawen bero, rekin sikaxon oinbokin, pekaxon yomaman nexakanai. Jaskaxon jáskati tsiniti shinankanai.
kirika yoman sikabito besteti xomox toxnanti
Kaxon jawen anibo yoiai, aká jawekibo.
Akia ixon onanti:
Mesko jawekibo mawai.
5
Shipibo
6ESEBO ONANON IKANWE
Jaa jaweboki noa kenai
titashoko ese onan.
Bakebaon jaa onantibo: Ese ninkatax koshi shinanya itanribi noimis iti.
Jaskaxon onamati Titashoko ese onainba merati bokanai, mesko jan yoiyaibo ninkati. Ninkatax shinamekanai. Joxon yoikanaitian axeamisnin kirikain wishai jaa seneankanti joibo.
Kaxon tita akinai.
Akia ixon onanti:
Ese ninkatabo yoiai.
6
Shipibo
Jaa jaweboki noa kenai kirika sikatibo besteti mesko
ribojoyashoko
7IMAABO NINKANON IKANWE
Bakebaon jaa onantibo: Imaa ninkaxon, yoiai jaskati ikabo itanribiti wetsa imaa akai.
Jaskaxon onamati Axeti xobon kaxon westioa yosin imaa joi jato ninkamai. Imaa ninkaxon mesko yokabo axeamisnin aka yoikanai itanribi mawakanai. Axeamisnin meniai mesko ribojobo wetsa imaa shinanxon ati. Jaa akabo jabe bakebo ninkamai.
Kaxon yoiai imaa ninkata itanribi meskoakin mawa.
Akia ixon onanti:
Jawen shinamanbi imaa pikoxon yoiai.
7
Shipibo
Jaa jaweboki noa kenai mesko yobinbo
(kaimito, mankoa, binpish) bimi beroboribi.
8TOPONTI ONANON IKANWE
Bakebaon jaa onantibo: Tsinianan toponti onanai.
Jaskaxon onamati Mesko yobinbo, tsinkikanai. Jainxon jawen jisabo yoikanai. Ja pekao tsinikanai, westiora toro akax. Axeamisnin toro chichó yobinbo ¡akanwe! ikaitian jatixonbi akanti. Toponkanai jaton tsinkiabo. Jaton yobinbo jatixonbi kokoai.
8
Kaxon jawekibo toponai.
Akia ixon onanti:
Jawetirin ixon yoiai.
Shipibo
9TEOTIANON AKANWE
Bakebaon jaa onantibo: Bimi bero keonxon teoti akai.
Jaskaxon onamati Rekenpari mesko berobo tsinkiai. Jaa pekao jaa jisabires tsamanai. Bimibo pekaxon keonai. Aka pekao non toponai jaweti teotiki aka ixon onantikopi.
mesko bimi berobo yoman xomox boi xepox pekati
Jaa jaweboki noa kenai
9
Kaxon jawen anibo yoai metsashoko teoti akabo.
Akia ixon onanti:
Jaskaxon teoti aka itan jawen jisábo yoiai.
Shipibo
Jaa jaweboki noa kenai jiwibo (ani
itan maxko) bimi berobo peibo
10TSINKIBO ANON IKANWE
Bakebaon jaa onantibo: Mesko jawekibo tsamanxon jawen jisabo onanai.
Jaskaxon onamati Jeman pikoxon mesko jawekibo tsinkikanai (jiwi, bimi bero, pei). Tsamanxon oinxon yoikanai jawen jisabo: (maxko, ani, iwe, nenke). Kirika ribojoya sikakanai.
10
Kax mesko jawekibo tsamanax tsiniai.
Akia ixon onanti:
Jaweki tsinkixon jaa jisabires yoiai.
Shipibo
Jaa jaweboki noa kenai onpax jabon masen kaxke chopa
(soikiti)
11KOIRAMETI ONANON IKANWE
Bakebaon jaa onantibo: Jaskatax isioma jati onankana.
Jaskaxon onamati
Ian tenama nashi bokanai. Jainxon axeamisnin yoiai jawekopiki non yora koiranti iki ixon. Ribojo sikakanai jan benxokati jawekibo. Benxoakanai jan chokiti jawekibo.
11
Kaxon mechokixon jawekiai.
Akia ixon onanti:
Janbixbi chokitibo, benxokatibo onanke
Shipibo
12NON JEMAN PISHTA ANON IKANWE
Jaa jawekibo noa kenai tanpora shaka ati mesko
raokatibo
Bakebaon jaa onantibo: Jemankonia axebo onanai.
Jaskaxon onamati Rekenpari axeamisbetan yoyo ikanai jeman pishta ati. Jainxon jato yoyoai pishtankora mesko jawekibo jake ixon: kaibobo itan rawibobetan nokoananti, koshi tananantibo. Jaskatax bakebo rabe tsama masha ikanai.
12
Kax jabe bake-bobetan tsinki-tax masha ika-nai.
Akia ixon onanti:
Masha iti onan.
Shipibo
Jaa jawekibo noa kenai meskokeska
berobo onpax wiso mai masen kaxke chomo
13JIWIBO ANIAI ONANTI
Bakebaon jaa onantibo: Jiwibo aniai itan koiranti onanai.
Jaskaxon onamati Wiso mai meskoxon chomon napotai. Axon jain bero banakanai. Onpax machitai yamekiritibi. Yamekiritibi bakebaon oinai jawekeskatiki xoxoai ixon. Axeamis kirikain wishai bakebaon yoia jaskati bana xoxoai.
13
Kaxon jiwi banai itan koiranai.
Akia ixon onanti:
Jaskati jiwibo xoxoai onanke itan koiranti.
Shipibo
Jaa jawekibo noa kenai kirika besteti taxnanti sikati yoman
14YOINABO MAWANON IKANWE
Bakebaon jaa onantibo: Yoinabaon jisa itan ikabo mawai.
Jaskaxon onamati Toroti yakaxon yoikanai jawe yoinaboki onankana ixon. Mawakanai jaton kena yoinabo. Jawe yoinaki jabe baken mawai ixon yoiai. Yoinabo ribojanabo oinxon rabiti joibo pikokanai.
14
Kaxon yoina onanabo yoiai.
Akia ixon onanti:
Yoinabo mawai.
Shipibo
15JATIAN NON JEMA PEOKOTA ONANTI
Jaa jaweboki noa kenai joni winoni
joibo onan
Bakebaon jaa onantibo: Jan jema peoni jonibo onanai itan jawen axebo koshiai.
Jaskaxon onamati Joni joi winoni onainba bokanai. Bekebo toroti yakaxon ninkakanai yosin joi yoiai. Jaskaribi jato onamai moatian axebo jaskatax non jema peokoni. Yosin bewameran jato eseai non jemaki shinanya iti.
15
Kaxon jawen anibobo yoiai jaskatax jema peokoni.
Akia ixon onanti:
Tsoabaonki jema peoa iki ixon onanke.
Shipibo
Jaweboki noa kenai wanin jiwi
kaxke yoman teri tawa
16WANIN PIA ATI
Bakebaon jaa onantibo: Wanin pia akai xanbo tsakanoxon.
Jaskaxon onamati Wanin jiwi rebo kenshoakin chaxai kere akai. Jainxon pia ati tawa senen nenkeshama xateai. Tawa rebonko yomaman neai jan koshiati pari. Jainxon wanin kenshoa tawanko reniai pontebokin. Pia poinkiain yomaman yoina peia chitaneai terin sikabokin.
16
Kaxon wanin kanotinin makexon potai.
Akia ixon onanti:
Jaskaxon pia ati onana yoiai.
Shipibo
17SHIRO BEWA AXENON IKANWE
Bakebaon jaa onantibo: Shiro bewa axex bewai.
Jaskaxon onamati Rekenpari axeamisnin bekebo yoyai.
Mesko bewabora non moatian yoxabaon onanke ixon, westiorashoko pikoax tananon akanta ixon. Jato ikinonxon beai kirika pakexain
ribojanashoko. Axeamisnin peoketian bakebaon
kechibanai.
17
Neri joe tsabe tsabeA a anon xea, xeakinAtsa xeati seshaman
Jawen xobon kaxon jawen tita bewaxonai.
Akia ixon onanti:
Bakebo tana, tanai shinabenokanaketian
Shipibo
18KENPO ANON IKANWE
Jaweboki noa kenai mapó patsa parori mei rené
Bakebaon jaa onantibo: Bakebo kenpo ati axeai.
Jaskaxon onamati Mesko jan kenpo ati tsinkiai. Mapó pachi meia meskoai. Mapó pakexbixon rataranai parorinin rakanxon. Xapan rawexbokin kenpoai. Kirika anin wishaxon naponshaman taxnanai jaskaxon kenpo ati.
18
Kaxon yoxaman kenpo akaitian akinai.
Akia ixon onanti:
Jaskaxon kenpoati onana.
Shipibo
Jaweboki noa kenai mishkiti wiso bimi chachítonko yosi yomerati
onan
19JASKAXON YOMERATI
Bakebaon jaa onantibo: Jaskakin yomeratibo onanai.
Jaskaxon onamati Yosi yomerati onaman jato yoyai jaskakin mishkiti. Moa ianman nokoxon bakebo mishkiti menipakeai ian kexa chankaxon mixkiti. Joxon yapa bikanabo kobianxon jatixonbi pikanai.
19
Kaxon yoiai mishkiti onana.
Akia ixon onanti:
Jaskakin yomeratibo onanai.
Shipibo
paranta joshin tama repa makan kenti
chachiti biskiati kenpo onpax karo
Jaweboki noa kenai
20TAMA XEATI ATI
Bakebaon jaa onantibo: Tama xeati onanai.
Jaskaxon onamati Bakebaon jaton xobonkonia beai paranta joshinshaman, wetsabaon tama repashaman. Axeamisnin yoyai jaskakin atibo:
Paranta joshin xokaxon kobiain. Kobinaitian tama rene nepotai. Waketian botexon chachai itan biski akai. Jatixonbi xeakanai.
20
Kaxon jawen tita tama xeati akinai.
Akia ixon onanti:
Tama xeati ati onanke.
Shipibo
Jaa jaweboki noa kenai masen kaxke yoman sikatibo chichika taxnanti besteti
Jaskaxon onamati Papabobetan masen kaxkaxon nawexkanai. Meskoakinbo sikakanai (bero, rekin, pabike) yoinabo mawakin. Besawemeti akax tsinikanai mesko yoinabo mawanan.
MASEN KAXKE BESAWEMETI ATI
Bakebaon jaa onantibo: Besawemeti sawexon mesko jaweki mawai.
21
21
Kaxon yoiai metsashoko besawemeti aka.
Akia ixon onanti:
Besawemetibo sawexon yoina mawai.
Shipibo
Jaweboki noa kenai santira bero masen machito onpax
22SANTIRA JASKAKIN BANATI
Bakebaon jaa onantibo: Santira banaxon koiranti onanai.
Jaskaxon onamati Titan santira banai oini bokanai. Santira bananoxon jaskakin banatibo ninkakanai. Yoikin seneanxon masemanshoko santira bero napoxon bakebo menipakeai. Papabaon mai chiniainko bakebaon santira bao napokanai. Banaxon koirankanai jakonshama aniti kopi.
22
Kaxon jawen tita yoiai baná koiranti.
Akia ixon onanti:
Jaskaxon santira banati onanke.
Shipibo
23MAROTI TEE ATIBO
Bakebaon jaa onantibo: Mesko maroti teebo onanai.
Jaskaxon onamati Axeamisnin yoiai mesko jaweki marotibo jaton onana jawekibo. Shinankanai mesko jaweki marotibo beti. Jemanko boxon marotiakin tsamankanai. Papabaon oinai bekebaon mesko tee aka.
Jaa jawekibo noa kenai teoti chitonti menexeti kenpo chomo jonxe maiti
23
Kaxon maroti jaweki akai.
Akia ixon onanti:
Jaweki maroti onana yoiai.
Shipibo
24SENENBIRESRIN IXON ONANTI
Bakebaon jaa onantibo: Ja jisabires jawekibo onanai.
Jaskaxon onamati Bakebo yonoai mesko jawekibo bekanti. Bexon oinkanai itan yoikanai jawen jisabo. Ja pekao tsinikanani. Bakebo anicha, maxkocha, xoacha, oshicha, kataxon, jato ishtomai. Tsinia pekao bakebaon yoikanai jatibi jawekibo senebiresma iki ixon.
Ja jawekibo noa kenai mesko jaweibo (jiwi, makan, pei, yobinbo) mesko jonibo (ani, maxko, oshi itan xoa)
24
Kaxon jawen anibobo yoiai ja axea jawekibo.
Akia ixon onanti:
Senenbiresrin ixon jawekibo yoiai.
Shipibo
Jaa jawekibo noa kenai masen chichika jiwi tiosh xawan pei teri (boi) yoman
Jaskaxon onamati Masen beti. Masen nawexon tiosh bero napokanai. Akin seneanxon terin yoman sikaxon xawan peia jiwi neai. Axon taxoai jan yantanxon shaka ati.
25MASEN SHAKA ATI ANON IKANWE
Bakebaon jaa onantibo: Masen shaka atiaxon meskoti sha ikai ninkatai.
25
Kaxon yoiai masen shaka ati aká.
Akia ixon onanti:
Jaskaxon masen shaka atiaka yoiai.
Shipibo
Jaa jawekibo noa kenai amakiri nami paranta xakiti axe pei
kenti tashi kenchá onpax
26AMAKIRI BETEN ATI
Bakebaon jaa onantibo: Amakiri nami beten axon jawekiai.
Jaskaxon onamati Amakiri nami besheaxon kobiankai tashi nepoxon. Kobinketian paranta xakï motsaa nepotai. Moa beten waketian axe pei nepoxon boteai. Jatixonbi tsinkixon pikanai.
26
Kaxon amakiri beten pia yoiai.
Akia ixon onanti:
Jaskakin amakiri beten ati yoiai.
Shipibo
Jawekibo noa kenai atapa
menkota bachi choncho
27CHONCHO PIKOTAI ONANTI
Bakebaon jaa onantibo: Jawekestaxki chocho pikotai ixon onanke.
Jaskaxon onamati Atapa menkota oini bokanai. Ja pekao jato yoiai jaskati atapa menkotax bachi toshitai. Oinkanai jaskatax choncho pikotai. Yoyo ikanai jaton oinbeiranaki choncho toshitaiki itan jaskaribi jaskakin aniati.
27
Kaxon choncho koiranai.
Akia ixon onanti:
Yoiai jaskati choncho toshitai.
Shipibo
Jaa jawekibo noa kenai yoshin bichi
jene tokoyo pakex sincho (xepan) mano
28KENEATI ONANTI
Bakebaon jaa onantibo: Meskó akin chopa keneai.
Jaskaxon onamati Tita keneai oini bokanai. Joxon yoikanai jaton oinabo itan chopa keneashokoti shinankanai. Jan atibo tsinkikanai (yonshin bichi jene, tokoyo, sincho). Tita kené onanman akina chopa kene ashokokanai.
28
Kaxon meskó kené akabo yoiai.
Akia ixon onanti:
Chopa keneai mawai.
Shipibo
Jaa jawekibo noa kenai
chopa keweya bimi bero
yoman xomox xawan pei
29MAITI ANON IKANWE
Bakebaon jaa onantibo: Maiti ati onanai non axebo shinan benoyamatikopi.
Jaskaxon onamati Axeamisnin meskó maiti beabo jato oinmai. Yoyo ikanai jaskaxon maiti ashokonoxon. Jan ati jawekibo tsinkikanai (chopa keweya, bimi bero, yoman, xomox). Axeamisnin jaskaxon maiti ati yoiai. Jatixonbi maiti axon bimi bero kerontankanai. Mesko maitibo axon oinkanai itan jaskaxon akanabo yoikanai.
29
Kaxon mesko maiti akabo yoiai.
Akia ixon onanti:
Maiti ati onanke.
Shipibo
30NON SAWETIBO ONANON IKANWE
Bakebaon jaa onantibo: Non sawetibo onanai: Tari, chitonti, koton, maiti, paronoti, rexó, kori.
Jaa jawekibo noa kenai
Jaskaxon onamati Bakebaon meskó noa jan raokatibo tsinkikanai. Benbobo itan ainbobo meskoti raokanai. Jainxon yoikanai jawen jisabo. Shinamekanai non axebo jenetima. Mesko rabitibo akanai.
chitonti koton tari maiti paronoti, rexó
kori, tonko-moro chinex-eti jonxe
30
Kaxon yoiai non axebo jenetima.
Akia ixon onanti:
Meskó non saweti chopabo onana.
Shipibo
31JAWE KOPIKI POPO KEOTAI IXON ONANTI
Bakebaon jaa onantibo: Mesko non ikoain joibo onana.
Jaskaxon onamati Yoxan winota joi onan axeti xobon kaxon jato yoiai, jaskati popo keotai:
Netexabataitian popo keotai iki yantan noki rarebo meratai Yantanshoko keotai iki yamekiri noki merakanai. Nato isakanra noa keshanai noki merakantibo. Yoyo ikanai neskara joi onankanaboki.
Jaweboki noa kenai yoxan
winotabo onan
31
Kaxon, popo keotaitian yoiai joni meratai.
Akia ixon onanti:
Yoiai jaskati popo keotai.
Shipibo
32JONXE ATI ONANON IKANWE
Jaa jawekibo noa kenai meskó yoman jiwi pakex jan
mabanti chiati nishi
Bakebaon jaa onantibo: Yoman timaxon jonxeai.
Jaskaxon onamati Yoxan jonxe timati onanman akaitian oinkanai. Yoyo ikanai jonxeai oinaki itan mesko yokabo akanai. Jonxeashokonoxon jaa jawekibo noa kenai tsinkikanai. Jainxon tanakanai yoman mabanxon timakin.
32
Kaxon yoiai yoman mabanxon timati onana.
Akia ixon onanti:
Jaskaxon jonxeati onana.
Shipibo
Ja jawekibo noa kenai atsa kari xawi onpash ani kenti
33ATSA XEATI ANAON IKANWE
Bakebaon jaa onantibo: Atsa xeatiaxon jato xeakinai.
Jaskaxon onamati Tita atsa xeati akaitian akini bokanai. Atsa xokaxon kobiankanai. Waaketian botexon chachikanai itanribi kari xakixon nesho akai xawi jeneya. Nete xabaketian kobiankanai. Moa matsishamanketian toaxon xeakanai jatixonbi.
33
Kaxon atsa xeatiai.
Akia ixon onanti:
Jaskakin atsa xeati ati yoiai.
Shipibo
34JASKAKIN TOBI RAONTI ONANTI
Ja jawekibo noa kenai rimon banainoa iká isá poi chopa pakex nenke parori anima makan maxko
Bakebaon jaa onantibo: Non raon tobi raonti onanai.
Jaskaxon onamati Isá poi pei bixon parorinin rakanxon chakai. Chopa pakex bixon jakonshamakin tsamanai. Tobi ikainko tsamanxon nexai. Tobi tekitai kaman.
34
Kaxon yoiai tobi raonti onana.
Akia ixon onanti:
Jaskaxon tobi raonti onana yoiai.
Shipibo
Jawekibo noa kenai papabo paranta tako atsa taxo xenan bero kaimito xoxo
35WAI ANON IKANWE
Bakebaon jaa onantibo: Tsinkixon wai ati onanai.
Jaskaxon onamati Papabo yokatai sepaxon xabakanti. Bakebaon mesko banatibo bekanai (paranta tako, atsa taxo, xenan bero, kaimito xoxo). Tsinkixon banakanai.
35
Kaxon papa wai akinai.
Akia ixon onanti:
Jaskaxon wai ati yoiai.
Shipibo
Jaa jaweboki noa kenai
titashoko masha iti onan
36MASHA ITI ONANTI
Bakebaon jaa onantibo: Tsinkitax mashá ikanai.
Jaskaxon onamati Torotax titashokobetan masha ikanai. Masha ninkaxon mesko shinambo yoikanai. Masha iti axekanai. Jemanko meratai joniboki masha ikanai.
36
Kax masha ikai jabe babekobetan.
Akia ixon onanti:
Masha ikai.
Shipibo
37YOBIN KOKONON BEKANWE
Bakebaon jaa onantibo: Mesko yobinbo kokoti jaa.
Jaweboki noa kenai mesko yobinbo kaimito kankan santira
isonxoma xawan-mayari pocha naranxa
Jaskaxon onamati Yobin tsinkikanai. Yobiman jisabo yoikanai. Yobin tsinkiax kokoti kenakanai. Shinanxon biti joi yobinboki akanai.
37
Kaxon mesko yobinbo onana yoiai.
Akia ixon onanti:
Mesko yobinbo janepakeai.
Shipibo
38BAWIN RERA KAWÁ ATI
Bakebaon jaa onantibo: Bawin reraxon kawai.
Jaweboki noa kenai bawin nami bata yochi siboria
axe pei tashi koron pei nishi
Jaskaxon onamati Bawin nami rera rera akai axon tashi akai. Moa axon bata yochi siboria axe pei besheaxon meskoai. Seneanxon pei pepoai jan kawanoxon. Pein kawaxon nishin nexaxon chikan beanai. Waketian pikanai.
38
Kaxon tsinkixon jawekiati onanai.
Akia ixon onanti:
Bawin rera ati onana yoiai.
Shipibo
Jaweboki noa kenai
atsa wame nami pakex axe pei
bata yochi tashi xakiti pei
39ATSA MISI ATI
Bakebaon jaa onantibo: Atsa misiaxon jato jawekiakinai.
Jaskaxon onamati Atsa xokaxon xakiai itanribi potsikanai. Jainxon axe pei, bata yochi besheakai. Seneanxon kameskoai atsa xaki wame nami pakexya itan tashiribi akai. Jaska pekao pein kawaxon kobiain. Moa waketian jatixonbi jawekiakanai.
39
Kaxon atsa misiai.
Akia ixon onanti:
Jaskaxon misiati yoiai.
Shipibo
Ja jawekibo noa kenai mapó mei parori
40MAPÓ KENTI ANON IKANWE
Bakebaon jaa onantibo: Mapó kenti akai jan jawekiati anoxon.
Jaskaxon onamati Mapó meiya meskoai. Mein jakon onanoxon tanakin pakex piai, iamaxon, xoikanai, toenaketian. Meinkin seneanxon pakex bixon parorinin taranai wirishamanbo. Jaskaxonra tsamanboti iki mapo kenti akin. Seneanxon choshimai itan oikanai. Aká pekao nakonai nawiskirantiakin.
40
Xobon kaxon jawen anibobo yoiai, aká jawekibo.
Akia ixon onanti:
Tsamaxon tee seneantibo onanke.
2da. Lengua
EN MI CASA ESTAN
CAPACIDAD: Desarrolla en segunda lengua posesión o pertenencia.
¿CÓMO LO HAREMOS? CON PREGUNTAS Y RESPUESTAS:- ¿Quién es este?... Mi papá.- ¿Quién es esta?... Mi mamá, etc.
¿QUÉ NECESITAMOS?Dibujos de la familia (cada
niño dibujará a su familia en una hoja) protocolo: ¿Quién es
este?/ mi
41
2da. Lengua
En su sigue jugando con los protocolos; combinando con los
objetos de su hogar.
CON OBJETOS:¿Qué necesitamos?Para el 2do. día los niños deben traer algunos objetos de su casa como: taza, cuchara, etc.
2do. día
Protocolo: ¿De quién es esto?Es de mi.../ es tu.../ es su...¿Cómo lo haremos?¿De quién es esta taza? Es mi taza¿De quién es este plato? Es tu plato¿De quién es este cuchillo? Es mi cuchillo¿De quién es esta olla? Es su olla¿De quién es la puruña? Es su puruña
EVALUACIÓN:Comprende y usa los protocolos.
41
2da. Lengua
¿CUÁL ES TU NOMBRE?
CAPACIDAD: Comprende preguntas y dialogos simples como ¿Cuál es tu nombre?.
¿CÓMO LO HAREMOS? - ¿Cuál es tu nombre? Yo me llamo Ewys.
¿QUÉ NECESITAMOS?Elaborar un títere.
Protocolo: ¿Cuál es tu nombre? Yo me llamo
42
2da. Lengua
42
En su juega haciendo preguntas.
EVALUACIÓN:Reconoce sus nombres.
2da. Lengua
43¿DÓNDE ESTA?
CAPACIDAD: Desarrollar la ubicación espacial: debajo... encima de... dentro de... fuera de...
¿QUÉ NECESITAMOS?- Una caja o canasta, mesa o silla.- Objetos del aula para colocar.
- Protocolo: ¿Dónde está?
¿CÓMO LO HAREMOS? CON PREGUNTAS Y RESPUESTAS- ¿Dónde está la pelota?... La pelota está dentro de la caja.- ¿Dónde está la taza?... La taza está encima de la mesa.- ¿Dónde está el gato?... El gato está debajo de la mesa.
2da. Lengua
43
En su sigue jugando con: ¿Dónde está?
EVALUACIÓN:Reconoce la ubicación de los objetos utilizando dentro de, fuera de, encima de..., debajo de...
2da. Lengua
44¿DE QUÉ COLOR ES?
CAPACIDAD: Decir en segunda lengua, las características de colores.
¿CÓMO LO HAREMOS? PREGUNTAS- ¿De qué color es el gato? De color negro.- ¿De qué color es el árbol? De color verde.- ¿De qué color es la papaya? De color amarillo.- ¿De qué color es la cocona? De color roja.- ¿De qué color es el pato? De color negro.- ¿De qué color es la hoja? De color verde.- ¿De qué color es el pollo? De color blanco.- ¿De qué color es el corazón? De color rojo.
¿QUÉ NECESITAMOS?Elaborar siluetas o mostrar fi guras.
Protocolo: Usar género el y la ¿de qué color es?
2da. Lengua
44
En su juega a preguntar a sus hermanos sobre diferentes colores
de manejo familiar.
EVALUACIÓN:Reconoce los colores.
2da. Lengua
45¿GRANDE Y PEQUEÑO?
CAPACIDAD: Diferencia tamaño: grande y pequeño.
¿CÓMO LO HAREMOS?CON PREGUNTAS - ¿De qué tamaño es el pato? El pato es grande.- ¿De qué tamaño es el fl or? El ratón es pequeña.- ¿De qué tamaño es la casa? La planta es grande.
¿QUÉ NECESITAMOS?Elaborar siluetas o dibujos de diferentes objetos,
animales, plantas, etc.Protocolo ¿de qué tamaño es?.
2da. Lengua
45
En su juega con los objetos grandes y pequeños nombrándolos.
EVALUACIÓN:En la 2da. lengua diferencia
grande y pequeño.
2da. Lengua
46¿QUÉ ESTÁN HACIENDO LOS ANIMALES?
CAPACIDAD: Aprende a describir acciones de los animales.
SABERES PREVIOS- Salimos al campo a observar los movimientos y acciones de
los animales de su comunidad.NUEVOS SABERES- En grupo y en forma individual.
¿QUÉ NECESITAMOS?- Siluetas de perro, gato, gallina, pato, pavo, gallo.
- Vocabulario de acciones: correr, saltar, volar, mirar, comer, caminar.
Protocolo: ¿Qué están haciendo?
2da. Lengua
46
En su observa animales que tienen en su hogar y contesta qué
están haciendo?
EVALUACIÓN:Al describir acciones de los
animales utiliza los protocolos ¿qué está haciendo? y respuesta.
¿CÓMO LO HAREMOS? PREGUNTAS Y RESPUESTAS- ¿Qué está haciendo el perro? El perro está corriendo.- ¿Qué está haciendo el gato? El gato está caminando.- ¿Qué está haciendo la gallina? La gallina está mirando.- ¿Qué está haciendo el pato? El pato está comiendo.
2da. Lengua
47¿APRENDAMOS LOS SALUDOS?
CAPACIDAD: Usa frases como: saludar
¿CÓMO LO HAREMOS?- Enseñamos a los niños y niñas con fraces cortas para que
aprendan a saludar (buenos días, buenas tardes, buenas noches).
- Viendo a los 3 dibujos enseñamos los saludos.
¿QUÉ NECESITAMOS?- Elaborar los 3 carteles.- Elaborar las tarjetas.
2da. Lengua
47
En su conversa con sus padres sobre los saludos aprendidos
en su escuela.
EVALUACIÓN:Aprende los saludos: buenos días, buenas tardes y buenas noches.
Esta actividad se puede trabajar con los niños de 3, 4 y 5 años.
2da. Lengua
48¿APRENDAMOS A CONFECCIONAR FIGURAS GEOMÉTRICAS?
CAPACIDAD: Reconoce y describe las fi guras geométricas.
¿CÓMO LO HAREMOS? PREGUNTAS- ¿Cómo se llama esto? El círculo.- ¿Cómo se llama esto? El cuadrado.- ¿Cómo se llama esto? El triángulo.
¿QUÉ NECESITAMOS?Figuras geométricas, papel lustre, topa, tempera,
tijera, lápiz, goma.
2da. Lengua
48
En su juega haciendo los dibujos con la arcilla.
EVALUACIÓN:Reconoce las fi guras geométricas.
2da. Lengua
49EL CAMPO
CAPACIDAD: Comunicar aprendiendo a describir los elementos conocidos. Utiliza tamaños: grande, pequeño en sus descripciones.
SABERES PREVIOS- Salimos al campo a observar el paisaje.- Formulamos preguntas a los niños y niñas y ellos responderán
describiendo el color y tamaño.NUEVOS SABERES- Protocolo: decir cosas... ¿Cómo es?, ¿de qué tamaño es?
¿QUÉ NECESITAMOS?Elaborar siluetas de
pelotas grandes y pequeñas, árboles, fl ores, maíz,
plantas, chacra.
2da. Lengua
49
En su sigue describiendo objetos utilizando el protocolo
¿cómo es?
EVALUACIÓN:Describe elementos conocidos.
Utiliza en sus descripciones tamaños y colores.
¿CÓMO LO HAREMOS? Juegan en ronda, en pares, en grupos.Preguntas Respuestas- ¿Cómo es la pelota? La pelota es roja y grande.- ¿Cómo es el árbol? El árbol es grande y verde.- ¿Cómo es la fl or? La fl or es amarilla y pequeña.
Recomendaciones:Los niños de 5 años que hablen más.
2da. Lengua
50¿QUÉ ESTÁN HACIENDO?
CAPACIDAD: Aprende a describir acciones de las personas que observa.
SABERES PREVIOS- Realiza acciones con los niños.
¿QUÉ NECESITAMOS?Ficha, ampliar el dibujo de
la lámina. Vocabulario: yo, tu, el, ella.
Protocolo: ¿Qué estás haciendo?.
2da. Lengua
50
En su sigue usando el protocolo ¿qué estás haciendo? y el
vocabulario yo, tu, el ella.
EVALUACIÓN:Describe con facilidad acciones de personas.
¿CÓMO LO HAREMOS? CON PREGUNTAS Y RESPUESTASEscribe en tarjetas el nombre de los personajes, incluida con
la de un niño o niña y coloca en las acciones.- ¿Qué está haciendo Ana? Ella está bailando.- ¿Qué está haciendo José? El está riendo.- ¿Qué está haciendo Tú? Yo estoy comiendo.- ¿Qué está haciendo yo? Tú estás mirando.- ¿Qué está haciendo tu mamá? El está bailando.- ¿Qué está haciendo tu papá? El está bailando.- ¿Qué está haciendo tu hermana? Ella está bailando.
Recomendaciones:Los niños de 5 años que incrementen más su vocabulario con palabras nuevas.
2da. Lengua
51LA BANDERA DEL PERÚ
CAPACIDAD: Interroga textos narrativos (poesía).
¿CÓMO LO HAREMOS?- Copia de la fi cha al papelógrafo o pizarra, la poesía.- Pregunta a los niños que dice en el papelógrafo.- Lee conjuntamente con ellos el papelógrafo.- Lee individualmente el papelógrafo.- Juega cubriendo los dibujos al momento de leerlas.- Utiliza la fi cha y pide a los niños y niñas que complete
dibujando lo que falta.
¿QUÉ NECESITAMOS?Ficha, papelógrafo, pintura o crayola roja, lápiz, papel de cometa, papel lustre.
2da. Lengua
51
En su elabora una bandera para adornar.
EVALUACIÓN:Comprende y reproduce textos orales (poesías).
Reconoce la bandera como símbolo patrio.
ÍNDICE SHIPIBO
20
19
18
17
16
15
14
13
12
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
Ciencia y Ambiente
Ciencia y Ambiente
Ciencia y Ambiente
Comunicación Integral
Lógico Matemática
Comunicación Integral
Personal Social
Ciencia y Ambiente
Comunicación Integral
Personal Social
Lógico Matemática
Lógico Matemática
Lógico Matemática
Comunicación Integral
Comunicación Integral
Comunicación Integral
Ciencia y ambiente
Personal Social
Ciencia y Ambiente
Personal SocialÁrea Cartilla
Tama xeati ati
Jaskaxon yomerati
Kenpo anon ikanwe
Shiro bewa axenon ikanwe
Wanin pia ati
Jatian non jema peokota onanti
Yoinabo mawanon ikanwe
Jiwibo aniai onanti
Non jeman pishta anon ikanwe
Koirameti onanon ikanwe
Tsinkibo anon ikanawe
Teoti ati
Toponti onanon ikanwe
Imaabo ninkanon ikanwe
Esebo onanon ikanwe
Besawemeti anon ikanwe
Niibo onanon ikanwe
Axeti xobo rao ati
Enra nokon yora onanai
Enra nokon jane onanaiTítulo
ÍNDICE SHIPIBO
40
39
38
37
36
35
34
33
32
31
30
29
28
27
26
25
24
23
22
21
Lógico Matemática
Ciencia y Ambiente
Ciencia y Ambiente
Ciencia y Ambiente
Personal Social
Ciencia y Ambiente
Ciencia y Ambiente
Ciencia y Ambiente
Personal Social
Comunicación Integral
Personal Social
Lógico Matematica
Lógico Matemática
Ciencia y Ambiente
Ciencia y Ambiente
Comunicación Integral
Lógico Matemática
Personal Social
Ciencia y Ambiente
Ciencia y AmbienteÁrea Cartilla
Mapó kenti anon ikanwe
Atsa misi ati
Bawin rera kawa
Yobin kokonon bekanwe
Masha iti onanti
Wai anon ikanwe
Jaskakin tobi raonti onanti
Atsa xeati anon ikanwe
Jonxeati onanon ikanwe
Jawekopiki popo keotai ixon onanti
Non sawetibo onanon ikanwe
Maiti anon ikanwe
Keneati onanti
Choncho pikotai onanti
Amakirin beten ati
Masen shaka ati anon ikanwe
Senenbiresrin ixon onanti
Maroti tee atibo
Santira jaskakin banati
Masen kaxke besawemeti atiTítulo
ÍNDICE SEGUNDA LENGUA
51
50
49
47
46
45
44
43
42
41
La bandera del Perú
¿Qué están haciendo?
El campo
¿Aprendamos a confeccionar fi guras geométricas?
¿Aprendamos los saludos?
¿Qué están haciendo los animales
¿Grande y pequeño?
¿De qué color es?
¿Dónde están?
¿Cuál es tu nombre?
En mi casa estánTítulo
Personal Social
Ciencia y Ambiente
Ciencia y Ambiente
Ciencia y Ambiente
Ciencia y Ambiente
Lógico Matemática
Lógico Matemática
Lógico Matemática
Comunicación Integral
Personal SocialÁrea Cartilla
48Lógico Matemática
El 22 de julio de 2002, los representantes de lasorganizaciones políticas, religiosas, delGobierno y de la sociedad civil firmaron elcompromiso de trabajar, todos, para conseguirel bienestar y desarrollo del país. Estecompromiso es el Acuerdo Nacional.
El Acuerdo persigue cuatro objetivosfundamentales. Para alcanzarlos, todos losperuanos de buena voluntad tenemos, desde ellugar que ocupemos o el rol quedesempeñemos, el deber y la responsabilidadde decidir, ejecutar, vigilar o defender loscompromisos asumidos. Estos son tanimportantes que serán respetados comopolíticas permanentes para el futuro.
Por esta razón, como niños, niñas, adolescenteso adultos, ya sea como estudiantes otrabajadores, debemos promover y fortaleceracciones que garanticen el cumplimiento deesos cuatro objetivos que son los siguientes:
La justicia, la paz y el desarrollo quenecesitamos los peruanos sólo se puedendar si conseguimos una verdaderademocracia. El compromiso del AcuerdoNacional es garantizar una sociedad en laque los derechos son respetados y losciudadanos viven seguros y expresan conlibertad sus opiniones a partir del diálogoabierto y enriquecedor; decidiendo lo mejorpara el país.
Para poder construir nuestra democracia, esnecesario que cada una de las personas queconformamos esta sociedad, nos sintamos
parte de ella. Con este fin, el Acuerdopromoverá el acceso a las oportunidadeseconómicas, sociales, culturales y políticas.Todos los peruanos tenemos derecho a unempleo digno, a una educación de calidad, auna salud integral, a un lugar para vivir. Así,alcanzaremos el desarrollo pleno.
Para afianzar la economía, el Acuerdo secompromete a fomentar el espíritu decompetitividad en las empresas, es decir,mejorar la calidad de los productos yservicios, asegurar el acceso a la formaliza-ción de las pequeñas empresas y sumaresfuerzos para fomentar la colocación denuestros productos en los mercadosinternacionales.
Es de vital importancia que el Estadocumpla con sus obligaciones de maneraeficiente y transparente para ponerse alservicio de todos los peruanos. El Acuerdose compromete a modernizar laadministración pública, desarrollarinstrumentos que eliminen la corrupción oel uso indebido del poder. Asimismo,descentralizar el poder y la economía paraasegurar que el Estado sirva a todos losperuanos sin excepción.
Mediante el Acuerdo Nacional nos compro-metemos a desarrollar maneras decontrolar el cumplimiento de estas políticasde Estado, a brindar apoyo y difundirconstantemente sus acciones a la sociedaden general.
1. Democracia y Estado de Derecho
2. Equidad y Justicia Social
3. Competitividad del País
4. Estado Eficiente, Transparente yDescentralizado
El Acuerdo NacionalEl Acuerdo Nacional
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN - PROHIBIDA SU VENTA
CORO DEL HIMNO NACIONAL ESCUDO
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
HIMNO NACIONAL DEL PERÚCORO
Somos libres, seámoslo siempre,y antes niegue sus luces el Sol,que faltemos al voto solemneque la Patria al eterno elevó
El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó laDeclaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
Declaración Universal de los Derechos HumanosDeclaración Universal de los Derechos Humanos
BANDERA
Artículo 1.-
Artículo 2.-
Artículo 3.-
Artículo 4.-
Artículo 5.-
Artículo 6.-
Artículo 7.-
Artículo 8.-
Artículo 9.-
Artículo 10.-
Artículo 11.-
Artículo 12.-
Artículo 13.-
Artículo 14.-
Artículo 15.-
Artículo 16.-
Artículo 17.-
Artículo 18.-
Artículo 19
Artículo 20.-
1.
2.
Artículo 21.-
Artículo 22.-
Artículo 23.-
Artículo 24.-
.
Artículo 25.-
Artículo 26.-
Artículo 27.-
Artículo 28.-
Artículo 29.-
Artículo 30.-
Todos los seres humanos nacen libres e iguales en dignidad y derechos y (...) deben comportarsefraternalmente los unos con los otros.
Toda persona tiene todos los derechos y libertades proclamados en esta Declaración, sindistinción alguna de raza, color, sexo, idioma, religión, opinión política o de cualquier otra índole, origen nacionalo social, posición económica, nacimiento o cualquier otra condición. Además, no se hará distinción algunafundada en la condición política, jurídica o internacional del país o territorio de cuya jurisdicción dependa unapersona (...).
Todo individuo tiene derecho a la vida, a la libertad y a la seguridad de su persona.
Nadie estará sometido a esclavitud ni a servidumbre; la esclavitud y la trata de esclavos estánprohibidas en todas sus formas.
Nadie será sometido a torturas ni a penas o tratos crueles, inhumanos o degradantes.
Todo ser humano tiene derecho, en todas partes, al reconocimiento de su personalidad jurídica.
Todos son iguales ante la ley y tienen, sin distinción, derecho a igual protección de la ley. Todostienen derecho a igual protección contra toda discriminación que infrinja esta Declaración (...).
Toda persona tiene derecho a un recurso efectivo, ante los tribunales nacionales competentes,que la ampare contra actos que violen sus derechos fundamentales (...).
Nadie podrá ser arbitrariamente detenido, preso ni desterrado.
Toda persona tiene derecho, en condiciones de plena igualdad, a ser oída públicamente y conjusticia por un tribunal independiente e imparcial, para la determinación de sus derechos y obligaciones o para elexamen de cualquier acusación contra ella en materia penal.
1. Toda persona acusada de delito tiene derecho a que se presuma su inocencia mientras no se pruebe suculpabilidad (...).
2. Nadie será condenado por actos u omisiones que en el momento de cometerse no fueron delictivos según elDerecho nacional o internacional. Tampoco se impondrá pena más grave que la aplicable en el momento dela comisión del delito.
Nadie será objeto de injerencias arbitrarias en su vida privada, su familia, su domicilio o sucorrespondencia, ni de ataques a su honra o a su reputación. Toda persona tiene derecho a la protección de laley contra tales injerencias o ataques.
1. Toda persona tiene derecho a circular libremente y a elegir su residencia en el territorio de un Estado.
2. Toda persona tiene derecho a salir de cualquier país, incluso del propio, y a regresar a su país.
1. En caso de persecución, toda persona tiene derecho a buscar asilo, y a disfrutar de él, en cualquier país.
2. Este derecho no podrá ser invocado contra una acción judicial realmente originada por delitos comunes o poractos opuestos a los propósitos y principios de las Naciones Unidas.
1. Toda persona tiene derecho a una nacionalidad.
2. Anadie se privará arbitrariamente de su nacionalidad ni del derecho a cambiar de nacionalidad.
1. Los hombres y las mujeres, a partir de la edad núbil, tienen derecho, sin restricción alguna por motivos deraza, nacionalidad o religión, a casarse y fundar una familia (...).
2. Sólo mediante libre y pleno consentimiento de los futuros esposos podrá contraerse el matrimonio.
3. La familia es el elemento natural y fundamental de la sociedad y tiene derecho a la protección de la sociedady del Estado.
1. Toda persona tiene derecho a la propiedad, individual y colectivamente.
2. Nadie será privado arbitrariamente de su propiedad.
Toda persona tiene derecho a la libertad de pensamiento, de conciencia y de religión (...).
.- Todo individuo tiene derecho a la libertad de opinión y de expresión (...).
Toda persona tiene derecho a la libertad de reunión y de asociación pacíficas.
Nadie podrá ser obligado a pertenecer a una asociación.
1. Toda persona tiene derecho a participar en el gobierno de su país, directamente o por medio de representanteslibremente escogidos.
2. Toda persona tiene el derecho de acceso, en condiciones de igualdad, a las funciones públicas de su país.
3. La voluntad del pueblo es la base de la autoridad del poder público; esta voluntad se expresará medianteelecciones auténticas que habrán de celebrarse periódicamente, por sufragio universal e igual y por voto secreto uotro procedimiento equivalente que garantice la libertad del voto.
Toda persona (...) tiene derecho a la seguridad social, y a obtener, (...) habida cuenta de la organización ylos recursos de cada Estado, la satisfacción de los derechos económicos, sociales y culturales, indispensables a sudignidad y al libre desarrollo de su personalidad.
1. Toda persona tiene derecho al trabajo, a la libre elección de su trabajo, a condiciones equitativas y satisfactorias detrabajo y a la protección contra el desempleo.
2. Toda persona tiene derecho, sin discriminación alguna, a igual salario por trabajo igual.
3. Toda persona que trabaja tiene derecho a una remuneración equitativa y satisfactoria, que le asegure, así como asu familia, una existencia conforme a la dignidad humana y que será completada, en caso necesario, porcualesquiera otros medios de protección social.
4. Toda persona tiene derecho a fundar sindicatos y a sindicarse para la defensa de sus intereses.
Toda persona tiene derecho al descanso, al disfrute del tiempo libre, a una limitación razonable de laduración del trabajo y a vacaciones periódicas pagadas
1. Toda persona tiene derecho a un nivel de vida adecuado que le asegure, así como a su familia, la salud y elbienestar, y en especial la alimentación, el vestido, la vivienda, la asistencia médica y los servicios socialesnecesarios; tiene asimismo derecho a los seguros en caso de desempleo, enfermedad, invalidez, viudez, vejez uotros casos de pérdida de sus medios de subsistencia por circunstancias independientes de su voluntad.
2. La maternidad y la infancia tienen derecho a cuidados y asistencia especiales. Todos los niños, nacidos dematrimonio o fuera de matrimonio, tienen derecho a igual protección social.
1. Toda persona tiene derecho a la educación. La educación debe ser gratuita, al menos en lo concerniente a lainstrucción elemental y fundamental. La instrucción elemental será obligatoria. La instrucción técnica y profesionalhabrá de ser generalizada; el acceso a los estudios superiores será igual para todos, en función de los méritosrespectivos.
2. La educación tendrá por objeto el pleno desarrollo de la personalidad humana y el fortalecimiento del respeto a losderechos humanos y a las libertades fundamentales; favorecerá la comprensión, la tolerancia y la amistad entretodas las naciones y todos los grupos étnicos o religiosos, y promoverá el desarrollo de las actividades de lasNaciones Unidas para el mantenimiento de la paz.
3. Los padres tendrán derecho preferente a escoger el tipo de educación que habrá de darse a sus hijos.
1. Toda persona tiene derecho a tomar parte libremente en la vida cultural de la comunidad, a gozar de las artes y aparticipar en el progreso científico y en los beneficios que de él resulten.
2. Toda persona tiene derecho a la protección de los intereses morales y materiales que le correspondan por razón delas producciones científicas, literarias o artísticas de que sea autora.
Toda persona tiene derecho a que se establezca un orden social e internacional en el que los derechos ylibertades proclamados en esta Declaración se hagan plenamente efectivos.
1. Toda persona tiene deberes respecto a la comunidad(...).
2. En el ejercicio de sus derechos y en el disfrute de sus libertades, toda persona estará solamente sujeta a laslimitaciones establecidas por la ley con el único fin de asegurar el reconocimiento y el respeto de los derechos ylibertades de los demás, y de satisfacer las justas exigencias de la moral, del orden público y del bienestar generalen una sociedad democrática.
3. Estos derechos y libertades no podrán, en ningún caso, ser ejercidos en oposición a los propósitos y principios delas Naciones Unidas.
Nada en esta Declaración podrá interpretarse en el sentido de que confiere derecho alguno al Estado, aun grupo o a una persona, para emprender y desarrollar actividades (...) tendientes a la supresión de cualquiera de losderechos y libertades proclamados en esta Declaración.