Cokuluslu Sirketlerde Bilgi Yonetimi Information Management in Multinational Companies

7/31/2019 Cokuluslu Sirketlerde Bilgi Yonetimi Information Management in Multinational Companies

1/197

T.C.MARMARA NVERSTES

TRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS

BLG VE BELGE YNETM ANABLM DALIBLG VE BELGE YNETM BLM DALI

OKULUSLU RKETLERDE BLG YNETM

Yksek Lisans Tezi

AHMET ERDODU

stanbul, 2006


2/197

T.C.MARMARA NVERSTES

TRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS

BLG VE BELGE YNETM ANABLM DALIBLG VE BELGE YNETM BLM DALI


Yksek Lisans Tezi

AHMET ERDODU

DANIMAN: YRD.DO.DR. BERAT BR BAYRAKTAR

stanbul, 2006


3/197


4/197

I

NDEKLER

Sayfa No.

TABLO LSTES ....................................................................................... VII

EKL LSTES ......................................................................................... VIII

KISALTMALAR ....................................................................................... 1IX

GR ......................................................................................................... 111

1. OKULUSLU RKETLER

1.1 Uluslarars Ticaret ve okuluslu irketlerin Tarihi Geliimi ............ 115

1.1.1 1500-1915 Dnemi ............................................................... 115

1.1.2 1915-1944 Dnemi ................................................................ 118

1.1.3 1945-1980 Dnemi 119

1.1.4 1981 den Gnmze . 113

1.2 okuluslu irket Tanmlar .. 118

1.2.1 Ekonomik ve Mali Gc Esas Alan Tanmlar .. 118

1.2.2 Faaliyet Gsterilen lke Saysna Gre Yaplan Tanmlar ... 119

1.2.3 letme Yneticilerinin Uyruu ve Ynetim

Faaliyetlerine Yaklamlarn Esas Alan Tanmlar 120


5/197

II

1.2.4 Faaliyetlerin Btnln Esas Alan Tanmlar . 120

1.3 okuluslu irket le lgili Kavramlar ..... 121

1.3.1 Uluslararas

irket (International Company) . 121

1.3.2 Uluslar tesi irket (Transnational Company) .................. 122

1.3.3 Uluslar st irket (Supranational Company) .. 122

1.3.4 okuluslu Giriim (Multinational Enterprise) ... 123

1.3.5 Global irket (Global Company) ... 123

1.4 okuluslu irket Trleri . 126

1.4.1 Tek Merkezli (Entrosentrik) irketler ................................... 126

1.4.2 ok Merkezli (Polisentrik) irketler . 127

1.4.3 Dnya Merkezli (Jeosentrik) irketler .. 128

1.5 okuluslu irketlerin zellikleri 130

1.5.1 retim Yaps.......................................................................... 131

1.5.2 Karar Verme Sreci ... 131

1.5.3 Pazarlama Politikas 133

1.5.4 Finans ve Yatrm Politikas 134

1.5.5 Global Politikalar . 135

1.6 okuluslulama Srecini Etkileyen Faktrler . 136

1.6.1 Yasal Ortam 139

1.6.2 Politik Sistem .. 140

1.6.3 Ekonomik Ortam . 141


6/197

III

1.6.4 Kltrel Ortam . 143

1.7 rgt Kltr 145

1.8 Kurumsal Vatandal

k 148

1.9 Entelektel Sermaye .. 151

1.10 rgt Kltr Ve Entelektel Sermayenin okuluslu irketlere

Etkileri . 152

1.11 rgt Kltr ve Entelektel Sermaye Oluumunda Bilgi

Ynetiminin nemi 156

2. BLG YNETM

2.1 Veri, Enformasyon, Bilgi ve Akl/Marifet Kavram .... 158

2.1.1 Veri . 58

2.1.2 Enformasyon .. 58

2.1.3 Bilgi . 60

2.1.4 Akl/Marifet (visdom) . 63

2.2 Bilgi Trleri ........................................................................................... 164

2.2.1 Bireysel Bilgi ............................................................................ 164

2.2.2 Organizasyonel (Kollektif) Bilgi .............................................. 165

2.2.3 Teknik Bilgi (Know-How) ........................................................ 168

2.2.4 Ak Bilgi .................................................................................. 171


7/197

IV

2.2.5 Sakl (rtk) Bilgi .................................................................... 172

2.3 Bilginin Yaratlmas ... 174

2.4 Bilgi Ynetimi ve Tan

m

...................................................................... 177

2.5 Bilgi Ynetiminin Amac ....................................................................... 178

2.6 Bilgi Ynetimini Gerektiren Nedenler ................................................... 181

2.7 Bilgi Ynetiminin Yararlar ................................................................... 183

2.8 Bilgi Ynetim Sreci ............................................................................. 186

2.8.1 Bilginin retilmesi ve Gelitirilmesi 187

2.8.1.1 Bilgi Yaratan Kltr Etmenleri .................................. 189

2.8.1.2 Aklk ........................................................................ 189

2.8.1.3 Gven ......................................................................... 190

2.8.1.4 letiim Kanallarnn Varl ve Kullanm ................ 191

2.8.1.5 Bilgi Paylamnda st Ynetimin Destei ............... 192

2.8.1.6 Bilgi Paylam dl Sistemi ...................................... 193

2.8.2 Bilginin Tasnif Edilmesi ve Saklanmas ... 193

2.8.3 Bilginin Transfer Edilmesi ve Paylalmas .. 196

2.8.4 Bilginin Kullanlmas ve Deerlendirilmesi .. 199

2.9 Organizasyonel renme ve renen Organizasyonlar . 100

2.9.1 renen Organizasyonlarn Geliim Aamalar .. 103

2.9.1.1 Bilen Organizasyonlar .. 104

2.9.1.2 Anlayan Organizasyonlar . 104


8/197

V

2.9.1.3 Dnen Organizasyonlar 105

2.9.1.4 renen Organizasyonlar 106

2.9.2 Gemi Deneyimlerden Yararlanarak renme .. 106

2.9.3 Rakipleri Dikkate Alarak renme 107

2.10 Bilgi Gvenlii .. 109

3. OKULUSLU RKETLERDE BLG YNETM

3.1 Bilgi a ve Bilgi Toplumu ................................................................... 114

3.2 Bilgi Ynetimi ve Bilgiye Dayal Organizasyonlar ............................... 121

3.3 Bilgiye Dayal Organizasyonlarn zellikleri ........................................ 124

3.4 Bilgiye Dayal Organizasyonlarn Ynetimi .......................................... 126

3.5 Bilgi ann okuluslu irketlere Etkileri ........................................... 128

3.6 Bilgi ann Ynetici ve alanlar .................................................... 132

3.7 Bilgi Ynetimine Dayanan Yeni Ynetim Teknikleri ve

okuluslu irketlerde rnek Uygulamalar ........................................... 135

3.7.1 Toplam Kalite Ynetimi ve rnek Uygulamalar....................... 135

3.7.2. renen Organizasyonlar ve rnek Uygulamalar .................... 140

3.7.3. Kyaslama ve okuluslu irket Uygulamalar rnekleri ........... 143

3.8 Bilgi Ynetimi Uygulayan rnekirketler ............................................. 147

3.9 okuluslu irketlerde rgt ve Bilgi Paylam Kltr ......................... 150


9/197

VI

3.10 rgt Kltr ve Bilgi Paylam Modeline rnek Bir Uygulama

3nc Kolordu Komutanl (NRDC-T) ................................................. 152

3.10.1 okuluslulama htiyac

n

n Ortaya

kmas

(Planlama)

Aamas ..................................................................................... 153

3.10.2 okuluslulama Hazrlklarnn Balamas Aamas ................. 154

3.10.3 okuluslulamann cra Aamas ............................................. 155

3.10.4 okuluslulamann Tamamlanmas .......................................... 163

SONU .. 165

KAYNAKA ................................................................................................ 171


10/197

VII

TABLO LSTES

Sayfa No.

Tablo 1: Globalleme ve ok Uluslu irketlerin Genileyen Gc

(Milyar Dolar 1994) 15

Tablo 2: Uluslararas Ortam .. 37


11/197

VIII

EKL LSTES

Sayfa No.

ekil 1 : Organizasyonel Adan okuluslu ve Global irketler ................. 25

ekil 2 : Bilgi Nedir? .. ................. 61


12/197

IX

KISALTMALAR

ABD Amerika Birleik Devletleri

ARGE Aratrma ve Gelitirme

ARRC Mttefik Ani Mdahale Kolordusu

A.. Anonim irket

CEO Genel Mdr (Chief Executive Officer)

e-mail Elektronik posta

EMASYA Emniyet Asayi Yardm

ERNST&YOUNG Danmanlk Firmas

FLR Dk Hazrlk Seviyesindeki Kara Kolordusu

FOC Tam Harekat Yetenei

GATT Gmrk Tarifeleri ve Ticaret Anlamas

HQ Karargah

HRF Yksek Hazrlk Seviyesindeki Kara Kolordusu

IMF Uluslararas Para Fonu

IOC lk Harekat Yetenei

ISAF Uluslararas gvenlik ve Yardm Gc

ISO stanbul Sanayi Odas

IVSN Balang Anahtarlamal Saysal Ses ebekesi (Integrated Voice

Switched Network)

K. Komutan


13/197

X

Kh. Karargah

K.K.K. Kara Kuvvetleri Komutanl

Kor. Kolordu

K/Y Komuta yeri

Ltd. Limited

MOU Mutabakat Muhtralar

NAC Kuzey Atlantik Konseyi

NATO Kuzey Atlantik Antlamas rgt

NRDC-T NATO Sratli ntikal Kolordusu-Trkiye (NATO Rapid

Deployable Corps-Turkey)

NYSE New York Senedi HisseBorsas

OECD Ekonomikbirlii ve Kalknma rgt

OPEC Petrol hra Eden lkeler rgt

SACEUR Avrupa Mttefik Yksek Komutan

SHAPE Avrupa Mttefik Kuvvetleri Yksek Karargah

ST Tatmin edici

TA Teknik Dzenlemeleri

TKY Toplam Kalite Tnetimi

Vb. Ve benzerleri

Vs. Ve saire


14/197

NSZ

Gnmzde, tketici istekleri dorultusunda gerekletirilen mal ve hizmet retimi,okuluslu irketler araclyla, corafi snrlar aarak dnya pazarlarna

sunulabilmektedir. Bunda en nemli faktr, bilgi teknolojisinde yaanan gelimelerin bilgininsrekli el deitirmesine imkan salamasdr. Bylece; bilgi kiiler ve kurumlar arasndasrekli el deitirmekte, bu hareketlilik ekonomik ve kltrel ilikileri artrmakta, bilgininynetimi ve yneticilerine olan gereksinim ortaya kmaktadr. Ynetim felsefesi asndanbakldnda; her trl organizasyon iin, insan ve insana yaplan yatrm ile, onunkabiliyetlerini ve evrensel deerlerini esas alan bir ynetim ve retim srecinin baarlolaca grlmektedir.Bu balamda bilginin enjekte edilemeyeceini, emilebileceini bilenbir toplumun, aa ve gelecee damgasn vuraca bir gerek olarak karmza kmaktadr.

Dolaysyla, znesi insan olan ve elindeki deerleri kullanarak entelektel sermayesiniartran Trk Silahl Kuvvetleri, bugn olduu gibi gelecekte de, Yce Trk Milletinin Ona

yreinde gsterdii yerde bulunmaya devam edecektir. Bu abalar dorultusunda yaplan

almamn sonraki gayretlere katk salamas, milletinin kendisine verdii lke savunmasgrevini hayat pahasna ve gzn krpmadan yapmakta olan Trk Silahl Kuvvetlerinin birferdi olarak en byk dileimdir. Bu nedenle; yksek lisans eitimine balamama vesile olanDr. Filiz AMANa, eitime devam konusunda benden yardmlarn esirgemeyen BurakENTRKe, istirahat saatlerinden feragat ederek almalarm daktilo eden mesaiarkadam Yasemin TRKELe, bilimsel bak am glendirerek verdii cesaret,

gsterdii anlay ve hogrs nedeniyle tez danmanm Yrd.Do.Dr. Berat BRBAYRAKTARa, maddi ve manevi destek konusunda beni asla yalnz brakmayarakabalaryla srekli yreklendiren eim Aye ile onlardan aldm zamana tahamml

gsteren ocuklarm Emir ve Egeye sonsuzkranlarm sunarm.

stanbul, 2006 Ahmet ERDODU


15/197

GENEL BLGLER

sim ve Soyad : Ahmet ERDODUAnabilim Dal : Bilgi ve Belge Ynetimi

Program : Bilgi ve Belge Ynetimi

Tez Danman : Yrd.Do.Dr. Berat Bir BAYRAKTAR

Tez Tr ve Tarihi : Yksek Lisans Haziran 2006

Anahtar Kelimeler : okuluslu irketler, Bilgi ynetimi,

Kolordu

ZET


Bilgi insanlk tarihi ile balayp, getirdii deiimlerle iindebulunduumuz aa ismini vermitir. okuluslu irketler ise; corafi keiflerlebalayarak, yaad deiimlerle gnmzdeki yapsna ulamtr. Gnmzde,

tketici istekleri dorultusunda gerekletirilen mal ve hizmet retimi, okulusluirketler araclyla, corafi snrlar aarak dnya pazarlarnasunulabilmektedir. Bunda en nemli faktr, bilgi teknolojisinde yaanangelimelerin bilginin srekli el deitirmesine imkan salamasdr. Bylece; bilgikiiler ve kurumlar arasnda srekli el deitirmekte, bu hareketlilik ekonomikve kltrel ilikileri artrmakta, bilginin ynetimi ve yneticilerine olangereksinim ortaya kmaktadr. Bu alma, bilgi ynetimi almalarnn devamolarak nitelendirilebilir. Genelde bilgi ynetimi, zelde okuluslu irketlerdebilgi ynetiminin neminin vurguland almada; okuluslu irketlerdekiuygulamalara dair bilgiler ve elde edilen sonulara yer verilmi, 3 ncKor.K.lnn okuluslulama sreci gzlemlere dayanlarak incelenmi, sonrakialmalara katkda bulunulmas amalanmtr.


16/197

GENERAL KNOWLEDGE

Name and Surname : Ahmet Erdodu

Field : Information and Document Management

Programme : Information and Document Management

Supervisor : Assistant ProfessorBerat Bir BayraktarDegree A warded and Date : Master June 2006

Keywords : Multinational companies, information s,

Emanagement, Corps

ABSTRACT

INFORMATION MANAGEMENT IN MULTINATIONAL COMPANIES

Information, which has started with the human being, named the present era

with the developments it had brought up. On the other side, multinational

companies had been started with the geographical explorations and reached to

its modern structure along with continuous changes. Today, the goods andservices, which have been produced on customer demand, can be presented to

consumer all around the world, by exceeding the geographical boundaries

trough multinational companies. Throughout this process, the most important

factor is the possibility of exchanging information, which was made possible by

the developments in information technologies. Consequently, the information is

continuously being changed among people and organizations, to result in

increase in economic and cultural relations, thus brings up the requirement for

information management and managers. This study can be assessed as

continuation on information management studies. The study which generally

covers information management and specifically mentions on the information

management in multinational companies, has data on implementations in

multinational companies and, the evaluation of multi-nationalization process in

HQ 3rd Corps based on the observations; aims to be helpful and contributive for

further studies.


17/197

1

GR

inde bulunduumuz ada dnya, siyasal, sosyal, kltrel ve ekonomikdeiimler gstermektedir. Bu deiimlerde, bilgi n plana karken, bilgiyi kullanann

gl olduu ve bir adm nde olduu grlmektedir. aa adn veren deiim, bunun

bir sonucu olarak deerlendirilirken; bilgi anda bulunan bireyin, bilgi insan olmas

gerektii dnlmektedir.

Tpk insanlar gibi, irketlerin de, a yakalamak ve pazarda tutunabilmek

iin; bilgiyi yaratan, yaratt bilgiyi retime evirebilen irketlerin a olaca

dnlmektedir. zellikle, ulusal snrlar aarak, geni corafi alanlarda faaliyet

gsteren okuluslu irketlerle birlikte, uluslararas ticaretin grnts de deimektedir.

okuluslu irketlerin, gnmzde bu kadar etkin bir grnt vererek, dnya

pazarlarnda sz sahibi olmas ise; bilgi ve biliim teknolojilerinin kullanm sayesinde

gereklemektedir. okuluslu irketlerin, bu kadar geni bir alanda ilgi oda olmasnn

nedeni, yalnz sermayelerinin gc deildir. Bu irketler; girdikleri lkelerde ekonomik

bir g olarak grlmekle birlikte, kltrel, siyasal ve sosyal bir takm deiimlerin de,

tetikleyicisi olmaktadrlar. Bu irketler; personel, alma hayat ve kurum kltr gibi,sosyal yaamda da bir takm deiimleri gerekletirmektedirler.

Gnmzde, bir blgede meydana gelen ekonomik ve politik olaylar, sadece o

blgeyle snrl kalmamakta, tm dnyay etkilemektedir. Bunun nedeni ise; iinde

bulunduumuz an bir sonucu olan, biliim teknolojilerinde meydana gelen

gelimelerdir. Bu gelimeler sonucu, kreselleerek klen dnyada bilgi, sratle ve

srekli olarak el deitirirken, getii her yerde bir etki brakarak, yeni bir bilginin ve

yeni bir kaynan tohumunu oluturmaktadr.

an bir gerei olarak, kurumlar para ve bilgiye sahip olmak ve bunlar

arttrmak iin, glerini olabildiince kullanmaktadr. Bu iki deikenin birbirini

etkiledii ve arttrd da, kanlmaz bir gerek olmaktadr. letmeler, artk bilgi

yaratarak ve yaratlan bilgiyi kullanarak, pazar paylarnndaki hisselerini artrmakta,

artan hissenin bir blmn ARGE ile, tekrar bilginin elde edilmesine aktarmaktadrlar.

Bu ortamda, varl

klar

n

devam ettirmek zorunda kalan irketler de, dnya ile s

n

r tesi


18/197

2

ticaretin, ibirliinin artrlmas, kltrel deiim ve pazarlarda yaanan gelimelerin

takibi gibi nedenlerle, yeniden yaplanmalarn dzenleyerek, bilgi ve bilgi

yneticilerini dikkate almak zorunda kalmaktadrlar.

Kreselleme ile birlikte, uluslararas sermayenin lkeler arasnda dolam,

okuluslu irketlerin ekonomik bir g olmasn salamaktadr. Gnmzde lkeler,

okuluslu irketlerin sahip olduklar sermaye gcn, kendi lkelerine ekebilmek iin,

bir yar ierisine girmektedirler. Bu yarta nde olmak, pastadan daha byk pay

kapmak iin, lkeler, okuluslu irketlere ynelik eitli tevik edici dzenlemeleri

hayata geirmektedirler. Bununla birlikte; okuluslu irketler de, bu lkelerdeki nemli

yenilik ve diiimlerin gereklemesine nclk etmektedirler. Kalite kontrol

emberleri, toplam kalite ynetimi, rgtsel renme gibi, yeni ynetim tekniklerinin, i

hayatna, okuluslu irketler aracl ile girdikleri bilinmektedir. Artk insan kaynaklar,

rgt kltr ve entelektel sermayenin irketlerin bilanolarnda gsterilemeyen,

deerli bir kaynak olduu anlalmaktadr.

Kreselleme sonucu deien i gc profili ve bilgi teknolojisinin yaygn

kullan

m

ile; rn yaam sresi k

salmakta, rekabet kresel boyuta ta

nmakta, bilgiyesahip olma ve kullanma nem kazanmakta, corafi snrlar ortadan kalkmaktadr. Bu

gelimeler iletmeleri; bilgi ekonomisinin getirdii yeni dzen ierisinde, yaamak,

almak, renmek ve almak zorunda brakmaktadr. Birey ve irketlerin, bilgi

iletiim teknolojilerindeki gelimeleri yakndan takip ederek, gelitirilen yeni ynetim

tekniklerine uyum salamalar gerekmektedir. Bu deiime uyum sorumluluu ise,

yneticilere dmektedir.

Her geen gn yeni bir bilgi, yeni bir ynetim teknii ve yeni bir rakip,

piyasaya kmaktadr. Bu da, yneticilerin zmesi gereken bir problemdir. Bununla

birlikte, kii ve kurumlarda sosyo-kltrel deiim gereklemekte ve i hayatna

yansmaktadr. Pazar ve rnler srekli deiime uramakta, tketici profili

esneklemektedir. letmelerin, srekli deien evreye uyum salamalar, pazardaki

paylarn kaybetmemeleri, hatta artrmalar iin, nceden tahmin ve hazrlkl olmak

zorunluluu ortaya kmaktadr. te Bilgi Ynetimi, kurumlar iin, deiikliklere


19/197

3

uyum salayarak, rekabet gcn artracak bir ynetim sreci olarak kabul

edilmektedir.

Bilgi ynetimi ile irketler; alanlarn tecrbe ve deneyleri ile oluturduklar

entelektel sermayelerini yazl kaytlar, kontrol formlar, kullanma klavuzlar ve

devaml talimatlar ile tm personelin kullanmna sunabilmektedirler. Bylece irket

alanlarnn elinde bulunan sakl bilgi ak bilgi haline getirilerek, personelin rgtten

ayrlmas halinde bilginin kaybolmas nlenmekte, rgte yeni katlan personelin uyum

sresi ksaltlmakta ve hepsinden nemlisi kontrol edilebilir kaytlar ile bilginin

kaybolmas nlenerek ayn bilginin yeniden yaratlma srecinin nne geilerek zaman

ve emek kayb nlenebilmektedir. Bu da, irketlerin entelektel sermayelerinden etkili

olarak istifade etmek maksadyla istihdam ettikleri bilgi yneticilerinin nemini ortaya

koymaktadr.

Konu hakknda almalar yapan aratrmaclar, bu rekabet ortamnda lkelerin

deil, irketlerin rekabet ettiini, lkelerin yakalad avantajlarn, irketlerden

kaynaklandn belirterek, kresel rekabet yarnda, bilgiyi kullanan okuluslu

irketlerin n s

ralarda olduunu vurgulamaktad

rlar.

almamzda; irket, iletme, rgt ve organizasyon kavramlar eanlaml

kullanlarak, okuluslu irketler, tarihi geliimi ile birlikte ele alnp, bilgi ynetimi

olgusu anlatlmaya ve analiz edilmeye, i hayat, rgt kltr ve bilgi ynetiminin

ortaya kard yeni teknikler ile uygulamalarn incelemek hedeflenmektedir.

Tezin birinci blmnde, uluslararas ticaret ve okuluslu irketlerin tarihi

geliiminden balayarak, okuluslu irket ile ilgili kavramlar, okuluslu irket tan

mlar

okuluslu irket trleri ve zellikleri ile okuluslulama srecini etkileyen faktrler,

analiz edilmeye alldktan sonra, rgt kltr, kurumsal vatandalk, entelektel

sermaye ve bunlarn okuluslu irketlere etkilerinden sz edilerek, rgt kltr ve

entelektel sermayenin, oluumundaki nemi zerinde durulmaktadr.

kinci blm, bilgi ynetimi kavramnn incelenmesine ayrlarak, bu amala;

veri, enformasyon, bilgi ve akl/marifet ile bilgi trleri zerinde durulup, bilginin

yaratlmas, bilgi ynetiminin tanm, amac, bilgi ynetimini gerektiren nedenler,


20/197

4

yararlar ile sreci analiz edilmeye allarak incelenmektedir. Daha sonra

organizasyonel renme ve renen rgtler incelenerek bilgi gvenlii zerinde

durulmaktadr.

nc blmde, bilgi toplumu kavram ve okuluslu irketlerde bilgi

ynetimi ele alnarak, bilgi ynetimi ve bilgiye dayal organizasyonlarn zellikleri ile

ynetim ekillerinden balayarak, bilgi ann okuluslu irketlere etkileri analiz

edilmeye allmaktadr. Daha sonra, bilgi ynetimine dayanan yeni ynetim teknikleri

ile okuluslu irketlerdeki rnek uygulamalar aratrlp, bilgi ynetimini uygulayan

irket rneklerine yer verilmekte, rgt ve bilgi paylam kltr aratrlmaktadr. Son

olarak; 3 nc Kor.K.lnca gerekletirilen rnek bir okuluslulama srecinde, bilgi

ynetimi uygulamasndaki ynetici ve liderin etkisi gzlemlere dayanlarak anlatlmaya

allmaktadr.

Son blmde ise; bu alma esnasnda elde edilen veri, yaplan analiz ve

gzlemlerden hareketle eriilen sonulara ve deerlendirmelere yer verilmektedir.

Bu tezde belirtilen gr ve yorumlar yazana aittir. Trk Silahl Kuvvetlerinin

ya da dier kamu kurulularnn grlerini yanstmaz.


21/197

5

BRNC BLM

1. OKULUSLU RKETLER

1.1 Uluslarars Ticaret ve okuluslu irketlerin Tarihi Geliimi

ki veya daha fazla lkede, mlkiyeti ksmen veya tamamen kendisine ait

olarak retim ve pazarlama faaliyetleri yrten, kendisine ait firma stratejileri olan ve

bu stratejileri tm bal kurulular veya ubelerinde uygulayan firmalar1 olarak

tanmlanabilen okuluslu irketler, yatrm faaliyetlerini birden fazla lkede srdren

ve retim ile ilgili kararlar

tek bir merkezden alan veya eitli yollarla bal

irketlerinkararlarn etkileyen irketler2 olarak da ifade edilmektedir.

Uluslararas ticaret ise; mallarn ve sermayenin ulusal snrlar dna akmas

nedeniyle ortaya kan, ekonomik ilikiler olarak3 tanmlanmaktadr. Kiiler

arasndaki ticaretin insanlk tarihi kadar eski bir gemii bulunmakla beraber, snr tesi

ticari faaliyetlerin, ortaadabalad4 belirtilmektedir.5

Ticaretin uluslararas hale dnmesi ve okuluslu irketlerin tarihi geliimini,

1500 l yllarda Christof COLOMB un ak denizlere almas ve Amerika Ktas n

kefi ile balatarak, aadaki safhalarda incelemek mmkndr:

1.1.1 1500-1915 Dnemi

Corafi keiflerden sonra, ilkel halde rastlanlan okuluslu irketlerde kiiler,

ana lkede topraklar alarak iletmekte, kendisine ait olmayan topraklarda yerli halk

altrarak, elde edilen gelirin byk bir ksmn anavatanna gndermektedir. Kendi

kltrlerini yerli halka zaman zaman zor kullanarak dayatmakta, toplumun sosyal

ekonomik ve kltrel hayatn deitirmektedir.6 Bugnk anlamyla, kltr transferini

1 Esin Mutlu, Uluslararasletmecilik, stanbul: Beta Yaynlar, 1999, s.10.2 Fethi Grn, Globalleme ve okuluslu irketlerin nsan Kaynaklar Ynetimine Etkileri, Ankara:2001, s.12.3 mer Akat, Uluslararas Pazarlama Karmas ve Ynetim, 2.Basm, Bursa: Ekin Yaynlar, 1998, s.1.4 Halil Seyidolu, Uluslararasktisat, Teori, Politika ve Uygulama, 7.Basm, stanbul: Gizem Yaynlar,1990, s.10.5

Seyidolu, s.10.6 okuluslu irketler, http://www.bayibul.net/cokuluslusirketler.asp,, (04 Nisan 2005), s.2.


22/197

6

ya da atmasn, ilk olarak bu dnemede gzlemlemekteyiz. Bu dnemde, farkl bir

kltrle karlaan birey, mal ve hizmetleri ile birlikte kltrn de yerli halka

alamaya almakta, ak ve sakl kltr zelliklerinin transferini balatmolmaktadr. Teknolojik stnlk ile destekli kltr, mevcut kltr etkisi altna alarak,

asimile etmekte ve kendi kltrn benimsetebilmektedir. Bu duruma, Amerika

Ktasnn kefi ile birlikte balayan, Kzlderililerin uradklar kltr asimilesi ve

atmasn rnek olarak vermek mmkndr.

Bu dnemde; pek ve Baharat Yolu zerinden yaplan ticaret, Anadoluyu

dou-bat ticaretinde bir kpr durumuna getirmitir. Douda retilen mallar, bir

yandan deve kervanlar ile Orta Asya ve ran zerinden Karadeniz Limanlarna

ulatrlmakta, dier yandan da, Hint Denizi, Basra Krfezi, Suriye ve Kzldeniz

zerinden skenderiyeye tanmaktadr. Gerek Karadeniz, gerekse skenderiye

Limanlarna gelen mallar, Venedik ve Cenevizliler tarafndan, deniz yoluyla Kuzey

talya Kentlerine ulatrlmaktadr. Ortaadaki bu ticaret akmlar sonucunda; gerek

Kuzey talya Kentleri, gerekse bunlarn uzants durumunda olan, Kuzey Almanyann

Baltk Kysndaki Havza Kentleri, nemli bir gelime gstermitir.7 Kolonyal

yatrmlar, dorudan yabanc yatrmlarn ncs olarak grenler de vardr. 17 ve 18

nci yzyllarda da bu gelime devam etmi, byk kolonyal ticari firmalar kurulmu,

devlet bu ticari firmalar himaye etmitir. Bylece; byk kampanyalar ortaya km ve

bunlar, koloni blgesindeki toptanc ticari faaliyetlere nayak olmulardr.8

Corafi keiflerin tamamlanarak, lkeleraras ticari faaliyetlerin artt ve ticari

balarn kuvvetlendii bu dnemde, zellikle ipek ve baharat yollarnn etkisiyle, bu

yollar elinde tutan lkeler zenginlemi, bu tr ticari faaliyetler sonucu ortaya kan

ngiliz, Fransz ve Hollanda firmalar da, gnmzdeki okuluslu irketlere nclk

etmilerdir. Bu firmalara rnek olarak; ngilteredeki British India Company,

7 Seyidolu, s.10.8

Paul Hirst ve Grahame Thompsan, Kreselleme Sorgulanyor, ala Erakn ve Elif Ycel (ev.),Ankara:Dost Kitapevi,1998, s.545.


23/197

7

Hollandadaki Dutch East India Company ve The Hudsons Bay Company 9

verilebilir.

Balangta, okuluslu reticiler olarak, avantajl durumda olan ngiliz

Firmalar, Kuzey ve Gney Amerikay kendilerine uygun yatrm alanlar olarak

belirlemiler, ksa bir mddet sonra, Afrika, Avusturalya ve Asya bu alanlara

eklenmitir. Sanayi Devrimi ile birlikte byk firmalar kurulmu, uluslararas imalat

gelimi, lkeleraras ticarette egzotik mallarn yerini, daha kolay ve ucuz olarak elde

edilebilen sanayi rnleri almtr. 10

1870lerden sonra, meydana gelen teknik ve rgtsel gelimeler, benzerrnlerin birok eidinin, ayn firma tarafndan hem yurt iinde, hem de yurt dnda,

retilebilmesini mmkn klmtr. Bu gelimelere ilave olarak; madenlerin ve dier

hammadde rnlerinin aranp ilenmesi de, byk oranda dorudan yabanc yatrm

ekmitir. Dnya ekonomisi imalat sanayiindeki okuluslu irketler, 19 ncu yzyln

ortalarnda ortaya kmlar ve Birinci Dnya Savana kadar iyice

kurumsallamlardr.11

Bugnk anlamda ilk modern irketler; Almanyada (1863-Bayer), Fransada

(1893-Michelin) ve ngilterede (Lever-1890) vb. ortaya km ve yksek gmrk

tarifeleri nedeniyle, ihracattaki glkleri hafifletmek kaygsyla yatrm yapma yoluna

gitmilerdir. Yabanc lkelere akan sermaye; ucuz igc, yeni pazarlar, yeni ekonomik

ve politik etki alanlarn kefedincede, okuluslu olarak irketleme cazip hale

gelmitir.12 1880 ve 1990l yllarda, ortaya kan bu ilk modern okuluslu irketler ve

onlarn soyundan gelenler, retim, pazarlama ve dier alanlarda, nemli lek

ekonomileri elde etmiler, dnya d ticaret hacmi 1870 ile 1913 yllar arasnda, yllk

%3,4lk bir art gstermitir. 13

9 John Beardshaw ve David Palfreman, The Organization in its Environment, London: Pitman PublishingInc., 1990, s. 11.10 Hirst ve Thompsan, s.45,46.11 ok uluslu irketler, http://www.bayibul.net/cokuluslusirketler.asp, , (04 Nisan 2005), s.2.12 Benjamin M. Oviatt, Mc Dougall ve Patricia Philli, Toward a Theory of International NewVentures Journal of International Business Studies, Vol. 25. Issue1, 1994, s.51.13

A. Lewis, The Rate of Growth of World Trade., The World Economic Order: Past and Prospects,(Ed. S. Grassman- E. Lundberg), Macmillian, Basingstoke 1981, s.70.


24/197

8

Birinci Dnya Sava ncesinde, uluslaras retimde, gelimilik dzeyi

asndan ba eken lke, ngiltere olmasna ramen, daha az gelimi ekonomiler

tarafndan rgtlenen okuluslu retim de, artc oranda fazladr. Londranndnyann en byk ticaret merkezi olduu, bu dneme ilikin yaplan (irketleri temel

alan) aratrmalarda grlmekte ve dorudan yabanc yatrmlarn, etki alan

bakmndan geni olsa da, lek bakmndan ok mtevazi olduunu ve genelikle kk

yabancirketler tarafndan yapldn14 buna karlk, uluslararas sermaye akmlar

ierisinde, portfy yatrmlarnn, daha byk bir yere sahip olduunu ortaya

koymaktadr. 15

1.1.2 1915-1944 Dnemi

Tarihi itibariyle ok sayda okuluslu irket; byk, kendini kabul ettirmi,

yerli firmalardan gelimitir. Bu sre ierisinde, gerek anlamda farkllam ve

btnlemi okuluslu irketlerin ortaya k, 1920 li yllara tekabl etmektedir. Bu

yllar, uluslararas ticari faaliyetlerin hzla artt yllardr.16

ki dnya savann yaand bu dnemde, savalar uluslararas ticaret

zerinde nemli bir rol oynayarak, bu dneme damgasn vurmutur. Birinci Dnya

Sava sonras, uluslararas ticarette nemli gelimeler olmu, Londra nemli bir mali

merkez olma niteliini yitirmitir. Birinci Dnya Sava sonras, hem uluslararas

sermaye akmlarnn miktarnda dmeler meydana gelmi, hem de bu akmlarn

bileimi deimitir. Uluslararas portfy yatrmlarnn pay azalm, buna karlk

dorudan yabanc yatrmlarn pay artmtr.17

Birinci Dnya Sava

ndan sonraki y

llarda, d

ticareti engelleyici politikalar

nortadan kaldrlmas, okuluslu iletmelerin saysnda arta yol amtr. 1929 ylnda,

lke dnda Hollandann Dutch Margarine Union isimli irketi ile birleip,

Unilever adn alan ngiliz deterjan irketi Lever Brothers, modern okuluslu

irketlerin kurulmasna rnek olarak gsterilebilir. Bunu takiben kendi lkeleri dna

14 Hirst ve Grahame, s.46.15 Seyidolu, s.553.16 Oviatt, Mc.Dougall ve Philli, s.45.17

Seyidolu, s.553.


25/197

9

yatrm yapan; Nestle, Philips ve Shell gibi, gnmzn byk firmalar, ilk

modern okuluslu irketlerin temelini oluturmutur. D lkelerde yaplan yatrmlarda,

15001915 aras dnemde tarm ve madencilik nemli yer tutarken, bu dnemdeotomobil sanayii yatrmlar nem kazanmtr. Bu alanda, ngiltere, Fransa ve

Almanyada, otomobil retim firmalar kuran ve okuluslu olan ilk firma, Amerikan

kkenli General Motorsdur. Otomobil retim firmalarnn kuruluunu, otomobil ve

yan sanayiinde retim yapan firmalarn, Avrupada hzla yaylmas takip etmitir. 18

Bu dnemde, okuluslu irketlerin kurulmasna etki eden en nemli

sebeplerden biri de, 1929 ylndaki byk ekonomi krizidir. 1880li yllarda ortaya

kan ve 1929lu yllarda uygulanmas en st noktalara ulaan, klasik ynetim

anlaynn bir sonucu olarak, firmalarda etkinlik ve verimlilik, dolaysyla retim hz

artmtr. Piyasadaki i talebin retimden az olmas ve retilen mallarn elde kalmas ile

firmalar, kendi lkeleri dndaki lkelere yatrm yapma ihtiyac duymular ve bunun

doal sonucu olarak, yabanc lkelere ynelmilerdir. 19

1920li yllarn sonlarnda balayp, 1930lu yllarn ilk yarsna kadar sren

dnya ekonomik krizi, uluslararas

ticareti serbestletirmeye ve gmrk duvarlar

n

aaya indirmeye ynelik, uluslararas rgtlenmelerin oluumuna katkda

bulunmutur. Bu rgtler, zellikle kinci Dnya Savandan sonraki dnemde,

uluslararas ticaretin geliimine damgasn vurmutur.20

1.1.3 1945-1980 Dnemi

kinci Dnya Sava nn sonunda, lkeler arasnda balayan souk sava,

siyasi ve ekonomik kutuplamalara neden olmutur. Tm bunlara ramen, uluslararas

ticaretin serbestletirilmesi ynnde, nemli admlar atlmtr. Bu admlarn ilki,

Gmrk Tarifeleri ve Ticaret Anlamas (GATT) erevesinde, gmrk tarifeleri ve

teki d ticaret kstlamalarnn, tm ye lkelerce karlkl olarak indirilmesidir.

Dier bir adm, iktisadi birleme hareketlerinin oluturulmasdr. Bu dnemde

18 zalp nan, okuluslu letmelerin Ynetimi, Ankara: Kalite Matbaas, 1976, s.9.19 Mutlu, s.18.20

Grn, s.35.


26/197

10

smrgeciliin tasfiyesi ve okuluslu irketlerin yaygnlamas gibi, iki nemli gelime

olmutur. Dorudan yabanc yatrmlar ve bunlar gerekletiren okuluslu irketler,

zellikle kinci Dnya Sava sonras dnemin zelliidir.21

okuluslu irketler; kinci Dnya Sava sonrasnda, nemli bir ekonomik

gce sahip olmulardr.22 zellikle Bat Avrupa firmalar, sahip olduklar teknoloji,

sermaye ve tecrbe (bilgi) birikimi gibi avantajlar nedeniyle, okuluslu yatrmlara

ynelmilerdir. Tm kararszlk ve deiikliklere ramen bu dnem, firmalar iin global

bir genileme devri olmutur. Firmalar, 1945-1980 yllar arasnda, dnya apnda hem

yeni pazarlar, hem de retici gler aramaya baladklar iin, bu yllara; global

genileme yllar da denilmektedir. Amerikan irketlerinin, 1950li ve 1960l yllar

arasnda dnyaya almaya balamalar ile, uluslararaslama bir Amerikan olay

haline gelmitir.23 Avrupay adeta istila eden okuluslu Amerikan irketlerinin24,

1960l yllarda dorudan yabanc yatrmlar, 70 milyar dolara ulamtr.25 Asya,

Afrika ve Latin Amerikada, savatan nce tamamiyle yabanclara bal olan ok sayda

lke, bamszln kazanm ve bugn de devam eden batl lkelerin yatrmlarn

tercih etmilerdir.26

zellikle, Avrupa Topluluunun kurulmasndan sonra, Amerikan

irketlerinin, Bat Avrupada ki yatrmlarnda, hzl bir art grlm, szkonusu

irketler adeta, Avrupa ekonomilerini igal etmilerdir. yle ki, ABD kaynakl

dorudan yabanc yatrmlarn, toplam dnya yatrmlar ierisindeki oran %60 lar

bulmaktadr. Oysa, ngiltere, Almanya, Fransa gibi lkeler, dorudan yabanc yatrm

yapmak yerine, portfy yatrmlarn tercih etmilerdir. Bu dnemde, dorudan yabanc

yatrmlarn %75 ine yakn bir ksm, Bat Avrupa lkelerine yaplmtr. Japonya ise,

bu tr yatrmlara kaplarn byk lde kapatmtr. Az gelimi lkelere yaplan

yatrmlar ise, daha ok petrol ve benzeri nemli madenlere sahip, ya da (Gney Kore,

21 Seyidolu, s.359.442.559.22 Oviatt, Mc Dougall ve Philli, s.45.23 Mutlu, s.18,325.24 Glten Kazgan, Yeni Ekonomik Dzende Trkiyenin Yeri, 2.Basm, stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi,1995, s.27.25 Susan P. Douglas ve Samuel C. Craig, Global Marketing Strategy, New York: 1995, s.5.26 John Doukas ve Nickolas Traulos, The Effect of Corporate Multinationalism on Shareholders

Wealth; Evidence from International Acquisitions, The Journal of Finance, Vol. XLIII,No.5,December 1998, s.1161.


27/197

11

Arjantin, Brezilya, Meksika gibi) geni bir i piyasaya sahip, az saydaki lkeye

gitmitir.27 Birlemi Milletler rgt nn yapt aratrmalar, 1970 li yllarn

balarnda, 30 bin ubeli, 10 bin, okuluslu irketin mevcut olduunu gstermitir.28

okuluslu ABD irketlerinin, yabanc lkelerde nemli llerde gelimesi,

1960l yllara rastlar. 1960larda bu alandaki gelime, ABD ya da dnyann dier

sanayilemi lkelerinde, o zamana kadar grlmemi boyutlara ulamtr. Amerikan

iletmelerinin yabanc lkelere dolaysz yatrmlar, 1960dan 1970e kadar 31,8 milyar

dolardan 78 milyar dolara ykselmi, 1978de ise 168 milyar dolar amtr. 29

1970li yllarn ikinci yarsnda, mevcut yatrmlarn nemli bir blmn,Amerikan okuluslu irketleri gerekletirmi, Bat Avrupa ve Japonya kaynakl

irketlerin okuluslu yatrmlar da, hzla artmaya balamtr. ine yaplan dorudan

yabanc yatrmlarda ise, byk artlar kaydedilmitir. inin 1979 ylnda, mevzuatn

deitirerek, yabanc sermayeye kar zendirici politikalar uygulamas, bu artta

nemli rol oynamtr.

okuluslu irketler, 1970lere doru, petrol ambargosu, doal kaynaklarn

ktlamas ya da, enerji bunalm gibi konulara konu olarak, dnya kamu oyunun

dikkatini, ekmeye balam ve bu durum, zellikle dnya ekonomilerini ve zellikle

de, batnn sanayilemi lkelerini etkisi altna almtr. Ancak bundan sonra, olayn

ok ynl olarak incelenmesine ve bunun ekonomik, politik ynden okuluslu

irketlerle ilikisinin aratrlmasna balanmtr. 30

Dnem ierisinde, dorudan yabanc yatrmlarn yapld lkeler, gelimilik

seviyesine gre kar

lat

r

ld

nda, az gelimi lkelere yap

lan dorudan yabanc

yatrmlarda, azalma meydana geldii grlmektedir. Bunun en nemli sebepleri

arasnda, zellikle, petrol alannda faaliyet gsteren yabancirketlerin milliletirilmesi

ve ou az gelimi lkede, yabanc sermayeye kar izlenen olumsuz politikalarn

27 Seyidolu, s.559.28 Ergin Yldzolu, Globalleme ve Kriz, stanbul: Alan Yaynclk, 1996. s.15.29 Arvind V. Phatak, Uluslararas Ynetim, Prof.Dr.Atilla Baransel, Ar.Grv. Tomris SOMAY(ev:),l. Fak. Yayn No:213, letme ktisadi Enstits Yayn No:108, s.5.30

Kadir D. atrolu, okuluslu irketler Strktrel ve Fonksiyonel Bir Evrim Yaklam, Ankara:Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar;536, 1986, s.6-7.


28/197

12

etkilerinin olduu gzlemlenmitir. En nemli nedense; baz az gelimi lkelerin,

uluslararas bankalardan aldklar kredilerin, okuluslu irketlerin bu lkelerde

yaptklar yatrmlar, glgede brakm olmalardr.31

Bu dnemde, dorudan yabanc yatrmlarn azalmasnn bir sebebi de, 1970 li

yllarda Amerikan irketleri iin, uluslararaslamann ekiciliinin tedricen azalmaya

balamasdr. yle ki; Amerikan okuluslu irketleri, 1970 ylndan 1975 ylna kadar,

yabanc lkelere yaptklar yatrmlardan %10 unu satmlardr. Yatrmlarda, en

nemli gerilemeler, ounlukla, dk teknoloji ve buna karlk, yksek rekabet gc

gerektiren alanlar olan; tekstil, deri, giyim ve merubat32 gibi sanayilerde, meydana

gelmitir. Birlemi Milletler rgtnn yapt aratrmalara gre; 1970li yllarn

sonlarnda, okulusl irket says 11 bine, onlara bal ube says ise 80 bine

kmtr. 33

1970li yllarn bandan itibaren, dnya ekonomisinde yaanan kriz ile,

istikrarl byme sreci sona ermi, dk byme hz, isizlik ve istikrarsz fiyatlar

koruma politikalarna olan rabeti yeniden artrmtr. Bu ise; blgeselleme nin

(blgesel entegrasyon hareketleri) h

z kazanmas

na yol am

t

r. Tm bu oluumlar,1980li yllarla birlikte, uluslararas ticarette blgeselleme olarak adlandrlan ve

birbirine yakn corafyay paylaan lkelerin, bir araya gelip serbest ticaret

anlamalaryla, aralarndaki ticareti serbestletirici giriimde bulunmalaryla

sonulanmtr.34 Genellikle ticaret bloklar olarak adlandrlan bu anlamalar;

ekonomik blgeselleme, komular arasndaki mal ve pazar entegrasyonlarndan, tam

ekonomik birlemelere kadar, blgeselleme ile ilgili geni bir aktiviteyi

kapsamaktadr.35

31 Seyidolu, s.560.32 John D.Daniels, Robert A. Pitts ve Mariette J.Tretter, Strategy and Structure of U.S. Multinationals:An Exploratory Study, AcademyManagement Journal, Vol.II,No.27, 1984, s.301-305.33 Yldzolu, s.15.34 Grn , s.35.35

Louise Fawcett ve Andrew Hurrell, Regionalism in World Politics, Oxford University Press, Oxford(UK) 1995, s.78.


29/197

13

1.1.4 1981den Gnmze

1980li yllar, okuluslu irketlerin faaliyetlerini daha karmak hale getiren,

rekabetin hzla artmas ve teknoloji transferlerinin fazlalamas gibi,pek ok deiiklie

sahne olmutur.36 Uluslararas ekonomide yaanan deiim, ulusal ekonomilerin da

alma eilimlerini glendirmi, bundan en fazla faydalanan ve bu eilimin daha da

glenmesini salayan unsur, okuluslu irketler olmutur.371960l yllardan itibaren,

da kaymaya balayan Amerikan irketlerine kar, Japonya ve dier yeni endstrileen

lkelerin, artan rekabetine tank olunan bu dnemde; hem Japon, hem Amerikan ve hem

de Avrupal irketler, rekabetin artan basks altnda kaldklar iin, okuluslu

operasyonlarn iyiletirmeye almlardr.38

Bu dnemde, dorudan yabanc yatrmlarn trlerinde bir eitlenme

yaanm, geleneksel yatrm ekillerinin yannda, yeni uygulamalar ortaya kmtr.

Ancak; bir yandan az gelimi lkelerin iinde bulunduklar d bor krizi, dier yandan

petrol dahil hammadde fiyatlarndaki hzl dler ve az emek-youn sanayi mallar

zerinde younlaan koruyucu akmlar, bu lkelerin cazibesini daha da azaltmtr.

Sonu olarak, szkonusu lkelere yap

lan yat

r

mlarda gerilemeler yaanm

t

r.

Baz az gelimi lkelerse, da alma politikalarna paralel olarak, yabanc

sermaye yatrmlarna kar daha zendirici ve liberal politikalar izlemilerdir.

Szkonusu politikalara ramen, yabanc sermaye, gelimi lkelere doru yn

deitirmi ve yarsna yakn bir blm, bilhassa Hollanda, ngiltere, Kanada,

Almanya ve Japonyaya mensup, okuluslu irketler tarafndan ABD ye yaplmtr. Bu

dnemde, byk miktarlarda portfy yatrm yapmalarna ramen OPEC lkeleri,

hemen hemen hi dorudan yabanc yatrm yapmamtr.39

36 Mutlu, s.21.37 Ahmet Selamolu, Kreselleme Srecinde nsan Kayna, stanbul: This Yaynlar, 1998,s.43.38 Douglas ve Craig, s.7.39

Seyidolu, s.560.


30/197

14

Dorudan yabanc yatrm yapanlarn davranlar dikkatle incelenecek olursa,

yabanc sermayeye, en fazla, gelimekte olan lkelerin ihtiyac olmasna ramen,

okuluslu irketlerin, en fazla, gelimi lkeleri tercih ettikleri grlmektedir. Buadan, yabanc sermayenin gittii lkelerin banda, ABD gelmektedir. 1992 yl hari,

yabanc sermayeden en byk pay, ABD almtr. 1996 ylnda, toplam 349,2 milyar

dolarlk yatrmn 85 milyar dolarlk ksm, yani %24 ABDye yaplmtr. Yabanc

sermayeyi en hzl eken lke ise, in olmutur. 1989 ylnda, 3,4 milyar dolar olan

yabanc sermaye yatrmlar, 1996 ylnda 42 milyar dolara ulamtr. 1991 ylnda,

yabanc sermayeden %27,8 lik bir pay alabilen gelimekte olan lkelerin oran, 1996

y

l

n

n sonlar

nda %40,3 e

km

t

r. Ayn

dnemde, gelimi lkelerin ald

pay%57,7 olarak gereklemitir. Dnyada dorudan yabanc yatrmlarda ilk be sray,

toplam %55 lik bir oran ile ABD, in, ngiltere, Fransa, Benelks (Belika, Hollanda,

Lksemburg) ve Brezilya almaktadr. Dier lkeler %45 lik ksm paylamaktadrlar.

Yabanc sermaye yatrmlarnda baarl lkeler arasnda, Polonya, Peru, Brezilya,

Endonezya ve Vietnam dikkati ekmektedir. Szkonusu olumsuz gelimelere ramen

gnmzde, dnyann eitli blgelerinde veya hemen hemen her lkesinde, faaliyet

gsteren firma saysnda byk artlar olmutur. Geni corafi alanlarda faaliyet

gsteren okuluslu irketler, son 30 ylda uluslararas ticaretin grntsn btnyle

deitirmitir.40

Bugn, dnya ticaretinin yars 500e yakn okuluslu irket tarafndan

gerekletirilmekte ve bu irketler, dnya zerinde gerekletirilen mal ve hizmet

alveriinin yarsndan ounu, kontrol altnda tutmaktadrlar. 41(Bkz. Tablo:1)

40

Mutlu, s.4,12.41 Richard Hodgetts ve Fred Luthans, International Management, Singapur: Mc Graw Hill, 1997, s.3.


31/197

15

Tablo 1

Globalleme ve ok Uluslu irketlerin Genileyen Gc (Milyar Dolar 1994)

Kaynak: Cokun Can Aktan ve stiklal Y. Vural, okuluslu irketlerin

Hegemonyas,http://www.canaktan.org/yeni-trendler/global-sorunlar/cokuluslu-

sirket.htm, (30 Eyll 2005), s.2.


32/197

16

Portfy yatrmlarnn geliimi incelendiinde; 1983-1993 yllar arasndaki

zaman diliminde, portfy yatrmlarnn 10 kat artt grlmektedir.42

Ulusal pazarlarn konumu, dnya pazarlarndan daha fazla pay alabilme arzusu,

okuluslu bir irket olabilmenin getirdii ek mali ykler ve hzla gelien teknolojileri

takip etme zorunluluu gibi sebepler de43 eklenince, 1998 ylndan sonra, irket

evlilikleri giderek hzlanm, bankaclktan otomativ sektrne, elektronikten kimya

sanayine kadar geni bir yelpazede yaanmaya balamtr. 1998 ylnda, Citicorp ve

Travellers Group birleerek 670 milyar dolarlk gleriyle, dnyann en byk finanskuruluu olmu, Japon Tokyo Bank ile Mitsubishi Bank birleerek 420 milyar dolarlk

dnyann ikinci byk bankas haline gelmitir.44

Her birleme veyaevlilik sonunda birleen veya evlenen irket alanlar yeni

rgt kltrleri ile karlamlardr. alanlarn karlatklar yeni rgt kltrleri

iinde yaamak durumunda olmalar; onlarn deiime ak olmalarn, deiimi

kabullenmelerini ve deiimden rahatsz olmamay renmelerini de beraberinde

getirmitir.45 Bunun doal bir sonucu olarak, karlalan bu yeni kltr alana

zmsettirecek ve yeni rgt kltrnn iselletirilmesini salayacak bilgi ynetim ve

yneticilerine duyulan gereksinimin giderek artt gzlemlenmitir.

Globalleme ile birlikte; ekonomik yaplar deierek, uluslararaslam,

teknolojik gelimeler, retim yntemleri ve birimlerini etkilemi, retime temel olan

faktrler deierek, bilgi n plana km, hizmet sektrnde, hzl gelimeler

kaydedilmi, ekonomik s

n

rlar hafiflemi, rekabetin etkileri her alanda yaanmayabalam ve okuluslu irketlerin etkileri artmaya balamtr.46

1980 li yllarla birlikte sk sk gndeme gelen globalleme kavram; bugn

gnlk konumalarmzn neredeyse bir paras haline gelmitir. Bir yandan; lkeler

42 Trkel Miniba, Bazlarnda Kriz Yok, Mercek, Ocak 1999, s.2943 Selamolu, s.6.44 Oygur Yamak, Kalite Odakl Ynetim, stanbul :Panel Matbaaclk, Kalite Dizisi, No:1, 1998, s.47.45

mer

Diner, Stratejik Ynetim ve letme Politikas, 5.Basm, stanbul: Beta Yaynlar, 1998, s.290.46 Ziya Erdem, Tele alma, Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 1997, s.5.6.


33/197

17

arasndaki ekonomik, politik, siyasal ilikilerin yaygnlamas ve gelimesi, ideolojik

ayrmlara dayal kutuplamalarn zlmesi, farkl toplumsal kltrlerin inan ve

beklentilerinin daha iyi tannmas, lkeleraras ilikilerin younlamas bu kavram

altnda ifade edilirken dier yandan lkelerin kendilerine has maddi ve manevi deerleri

ve bu deerler etrafnda olumu birikimlerinin, milli snrlar aarak dnya apnda

yaylmas47 eklinde de ifade edilmektedir.

okuluslu irketler iin globalleme; kaynaklarn ve yeteneklerin artan bir

entegrasyonu anlamna gelmektedir. Szkonusu entegrasyonu, okuluslu irketlerdeki

kaynaklarn transfer edilebilirlii, entegrasyonun derecesini ise transfer edilen

kaynaklarn bykl belirlemektedir. Snr tesi kaynaklar ise; sermaye, rnler veya

bilgi olabilir. okuluslu irketlerde, ubelerden, ana ofise ve ana ofisten ubelere,gittike artan iki ynl bir bilgi ak vardr. Byle bir uluslararas entegrasyonun

ynetimi ise, tek bir lke iindeki ynetim faaliyetlerinin icra edilmesinden daha

karmak ve kompleks olmaktadr.48 Bu karmak ve kompleks ortamda ise ihtiya

duyulan bilgilere sratle eriim salayacak bilgi sistemleri ile bunlar kullanp doru

kararlar verecek yneticilere olan gereksinim ortaya kmaktadr.

1990larn balarndan bu yana bilgi ynetimi srekli olarak gndemde kalan

bir konu olmutur. Dnyann her tarafnda i dnyas zerine aratrmalar yapanlar,danmanlar ve medya ileri gelenleri, gnmz irketlerine, bilgi retimini bir rekabet

avantaj kayna olarak grmelerini; bilgi iilerinin (giderek byyen mhendisler,

bilim adamlar, tp doktorlar, yazarlar, bilgisayar programclar ve dier yaratc meslek

sahipleri grubu) gereksinimlerine odaklanmalarn ve endstri sonras bilgi

ekonomisinin taleplerini karlayacak bir renme ortam oluturmalarn

tlemileridir.49

Bununla birlikte irketlerin da alarak okuluslu hale gelmeleri pek ok

sorunu da beraberinde getirmektedir. Firmalarn da alrken uluslararas evreyi

47 Canan etin, Yeniden Yaplanma, Giriimcilik, Kk ve Ortaboy letmeler ve Bunlarnzendirilmesi, stanbul: Der Yaynlar, 1996, s.67.48 Yair Aharoni, The Organization of Global Service MNEs, International Studies ofManagement&Organization, Vol.26, Issuel2, Summer,1996, s.11.49 Georg V.Krogh, Kazuo Ichjo ve Ikujro Nonaka, Bilginin retimi, Gnhan Gnay (ev.) , 1.Basm,stanbul: Dbank Kitaplar, 2002, s.13.


34/197

18

analiz ettikleri kadar, retim yapacaklar ya da faaliyette bulunacaklar lkenin kltrel

deerlerini bilmeleri ve kendi rgt kltrleri ile oluturulacakirketin rgt kltrn

kaynatrmalar gerekmektedir. Aksi bir durumun, firmaya, faydadan ok zarargetirecei dnlmektedir.

1.2 okuluslu irket Tanmlar

Bir ya da birden ok yabancya bal veya yan kuruluu olan bir irket,

okuluslu birirkettir. Bu irketin milyar dolarlk birirket olmas gerekmez. ABD ve

dier lkelerde faaliyette bulunan en byk okuluslu irketleri gsteren Fortune 500 ya

da Forbes 100 gibi sekin listelerde yer almayan bir ok uluslararasirket vardr. irketbyklne ilikin toplam ciro, gayrisafi kar, toplam varl ve benzeri llerde, Ford

ve General Motorsa yaklamasalar bile, bu irketler okuluslu irketlerdir. 50

ok uluslu irketleri; ekonomik ve mali glerine, faaliyet gsterdikleri lke

saysna, yneticilerin uyruu ve ynetim faaliyetlerine yaklam tarzlar ile,

faaliyetlerinin btnlk ierisinde olup olmamalarna gre bir ayrma tabi tutabiliriz.

1.2.1 Ekonomik ve Mali Gc Esas Alan Tanmlar

irketin bykl, retimi, lke dnda sahip olunan varlklarn

deeri ve faaliyetlerin dnya apnda yaygnlk derecesi gibi faktrlere nem veren,51

Yabanc lkelerdeki retimi, kar veya personeli; toplam retiminin,

karnn veya personelinin nemli bir miktarn oluturan, 52

Farkl milliyetlerden oluan irketlerin ortak bir ynetim stratejisi iin

ortak mlkiyet ve sorumluluk balar ile biraraya gelmelerinden oluan53 irket ve

iletmelereklinde yaplan tanmlamalar okuluslu irketlerin ekonomik ve mali gcn

esas alan tanmlamalardr.

50 Phatak, s.4.51 Cem Alpar, okuluslu irketler ve Ekonimik Kullanma, Ankara: Ankara TA Yayn, No:103,1977,S.24.52 Mehmet Tmer, okuluslu letmelerde Kltrn Yneticiler zerine Olan Etkileri, Human

Rerources, Ekim-Kasm-Aralk 1998, s.34.53 Raymond Vernon,Economic Sovereignty at Bay, Foreign Affairs, Vol.7, No.1 October 1968, s.114.


35/197


36/197

20

1.2.3 letme Yneticilerinin Uyruu ve Ynetim Faaliyetlerine

Yaklamlarn Esas Alan Tanmlar

Uluslararas ekonomik faaliyetlerde bulunan, yatrm ve retim

faaliyetlerinde bulunduklar lkeler arasnda fark gzetmeksizin, kendi lkeleri gibi

kabul eden ve herhangi bir lke ya da ulusa kar, rk ve milliyetilikten kaynaklanan bir

davranta bulunmayan bir st ynetime sahip60,

ki veya daha fazla lkede tek ynetim stratejisi altnda, iletme

kaynaklarnn lkeye baklmakszn dalm ile mlkiyet ve st ynetimi okuluslu

olan61

retimle ilgili kararlarn yavru irketlere dikte ettiren firmalar tek

merkezli, yavru irketlere belirli bir zerklik tannmsa ok merkezli, irket ynetici ve

hissedarlar eitli milliyetlerden oluuyorsa dnya merkezli okuluslu irketlerdir62

eklinde yaplan tanmlamalar ise iletme yneticilerinin uyruunu ve ynetim

faaliyetine yaklamlarn esas alan tanmlardr.

1.2.4 Faaliyetlerin Btnln Esas Alan Tanmlar

okuluslu irketlerin farkl lkelerdeki retim ve hizmet birimlerinin

uyum ierisinde almasn temel alarak,63

Farkl lkelerde retim faaliyetinde bulunan firmalarn retimle ilgili

kararlarnn (teknoloji seimi, kaynak kullanm, pazarlama yntemleri vb.) ana irketin

bulunduu lkelerde saptayan ve gelitiren64,

Dnya leindeki faaliyetlerini, bir btn olarak organize eden ve

karar vermede kuvvetli birekilde merkezlemi65,

60 Alpar, s.25.61 Tmer, s.34.62 Alpar, s.26.63 Grn, s.15.64

Alpar, s.25.65 Tmer, s.34.


37/197

21

Gerek lke ii ve gerekse deniz ar faaliyetlerini evreleyen

btnleik, global bir felsefeye sahip firmalar66 eklinde yaplan tanmlamalar ise

faaliyetlerin btnln esas alan tanmlardr.

Birlemi Milletler ise, okuluslu irketi; ekonomik iletme birimlerinin

hukuki ekli ve ura alanlarna baklmakszn, iki ya da daha fazla lkede faaliyet

gsteren, iletme birimleri arasnda, global stratejiyi oluturmak zere, uyumlu ve ortak

politikalarn saptanmasna yol aan, bir ya da birden fazla karar alma merkezlerinin

efektif kontrollerine dayal bir kararalma sistemi altnda, nfusun sahiplik ya da birimler

arasndaki dier balar yoluyla kullanld, bilgi, kaynak ve sorumluluklarn birimler

arasnda paylald ekonomik iletmelerden oluan ticari bir teebbs67 eklinde

tanmlamtr.

Tm bu tanmlamalardan yola karak ok uluslu irketleri; birden fazla lkede

faaliyet gsteren ve faaliyette bulunduu lkeler arasnda retim faktrlerinin (emek,

tabiat, sermaye, mteebbs) yansra bilgi ve kltr alveriinde de bulunan irketler

olarak tanmlamak mmkndr.

1.3 okuluslu irket le lgili Kavramlar

okuluslu irket kavramn karlamaya ynelik pek ok kavram bulunmakla

birlikte sk kullanlanlarunlardr: 68

1.3.1 Uluslararasirket (International Company)

Uluslarars irket teriminden genellikle blm ya da ube dzeyindeki

faaliyetlerini bir merkez etrafnda (ya da bnyesinde) toplayan ve direkt yatrm dahilyabanc pazarlara girmek iin potansiyel stratejileri uygulamay dnen bir firma tipi

anlalmaktadr. Bu tr birirket iin ulusal snrlar tesindeki piyasalara girmek nemli

olup, buralarda retimde bulunmak zorunlu deildir. Yani bir irkete bu sfatlar

66 John D.Daniels ve Lee H.Radebaugh, International Business: Environments and Operations, AddisonWesley (8th ed.), Massachusetts: 1998, s.9.67 U.N., Commission on Transnational Corporations, Report on the sixth (23 June-4 July 1980).Economic and Social Council, Official Records, 1980. Supplement No.10E/1980/40. Rev.1, E/C.

10/75. New York 1980.s.31-32.68 Grn, s.16.


38/197

22

verebilmek iin okuluslu irket niteliinde olmas gerekmez. Bu adan bakldnda,

onsekizinci ve ondokuzuncu yzyllarda ki Bat Avrupa lkelerine ait byk ticaret

irketleri de, uluslararasirket niteliindedir.69

Uluslararas irketler, yalnz kendi lkeleri iinde deil, yabanc lkelerde

eitli faaliyet dallarndan birinde veya birkanda retim veya sat faaliyetlerinde

bulunmakla birlikte darda snrl yatrmlar olan ve ounlukla ana firmann

ynetimi, lkesinin vatandalarnn elinde bulunan firmalardr.70

1.3.2 Uluslar tesi irket (Transnational Company)

Uluslar tesi irketler; okuluslu irketlerin politik, ekonomik ve ideolojik

snrlar tanmadn belirten bir kavram olup, uluslararas ya da lkeleraras snrlarn

tesine geebilen irketlerdir. irketin mlkiyet ve ynetimi ok farkl uluslardan gelen

kiilerden olutuundan irketin yaps ve faaliyetlerinde ulusal bir kimlikten

szedilemez.71 Bu irketler, her lke iin global olarak standartlatrdklar rnlerini,

yerel zellikler ve mteri isteklerine bal olarak lkelere gre deiime tabi tutarak

global yapnn verimlilii ile okuluslu bir irketin yerel duyarlln ve uluslararas

giriimlerin teknoloji transferi olanaklarn birletirirler.72 Bylece bir yandan

srmden kazanarak, maaliyeti drrken, dier yandan da, yerel duyarllk

srdrlmeye allr.73 Uygulamada grlmemekle birlikte, Birlemi Milletler

Ekonomik ve Sosyal Konseyi tarafndan, bu terim kullanlmaktadr.

1.3.3 Uluslar st irket (Supranational Company)

Halihazrda mevcudu olmamakla birlikte, Uluslar st irket terimi; hibir

lkeye mensup olmayan, daha ok uluslararas bir anlama ile kurularak, uluslararas bir

organ tarafndan tescil ve kontrol edilen ve bu organa vergi demek suretiyle varln

69 atrolu, s.11.70 Diner, s.177.71 Mutlu, s.10.72 mer Esener, Stratejik Ortaklklar: Trkirketleri iin Byme ve Global Pazara Alma Teknikleri,stanbul: stanbul Menkul Kymetler Borsas Yaynlar, 1997, s.68.73

Stephen R.Rhinesmith, Yneticinin Kreselleme Rehberi. Deien Dnyada Baarya Gtren 6zellik, Glden en (ev), stanbul: Sabah Kitaplar, 2000, s.25.


39/197

23

srdren, gerektiinde de, hukuki olarak mlkiyetini ortadan kaldran irketler iin

kullanlmaktadr.74

1.3.4 okuluslu Giriim (Multinational Enterprise)

Liberal iktisat doktrininde, mteebbse (giriimci) ve hr teebbse arlk

veren dnceden kaynaklanan bir terim olup teebbsn yaygnlatn ve okuluslu

bir nitelie brndn ifade etmektedir. okuluslu giriim uygulamada kapitalizmin

ve liberal doktrinin esasn tekil eden hr teebbs ideolojisinin yaygnlamas ve

gidilen lkelerdeki giriimcilerin ortaya kmasn salamamakta, aksine merkez lke

giriimciliini yaygnlatrmay hedef almaktadr.75

Uygulamada yalnz kken lke giriimini yaygnlatrd, ev sahibi lkede hr

teebbs ideolojisinin yaygnlamasn ve giriimcilerin ortaya kmasna engel olduu

ileri srlen76 bu irketler, uluslararas ilerine son derece baldrlar. Pek ok farkl

lke ve pazarda kendi yerli ilerinin kk kopyalarn kurmulardr. Ev sahibi lkedeki

operasyonlarnn ynetimini, yerel idarecilere devretmekten ekinmezler. Yerli bir

organizasyon gibi grnmek hedefindedirler. Bylece ev sahibi lke piyasalarnda

oluturduklar operasyonlarn, dnya apnda oluturulmu kaynak, beceri ve teknoloji

ile desteklemenin rekabet avantajna sahip olurlar.77

1.3.5 Global irket (Global Company)

okuluslu irketlerin ve faaliyette bulunduklar lkelerin saylar oaldka ve

buna paralel olarak ulusal ve uluslararas konularda ekonomik ve politik gleri arttka

global irket terimi de kullanlmaya balanmtr.78 Bir irketin dnyann her yannda

faaliyette bulunabilmesi iin, irket mlkiyeti ve ynetiminin, farkl lkelere dalm

74 Glten Kutal ve A.Rza Bykusl, Endstri likileri Boyutunda okuluslu irketler ve nsan KaynaYnetimi; Teori ve Uygulama, stanbul: Der Yaynlar, 1996. s.27.75atrolu, s.9.76 Mutlu, s.10.77 Rhinesmith, s.22.23.78

R. Eells, Global Corporations: The Emerging System of World Economic Power, Interbook.Inc., NewYork, 1972


40/197

24

olmas gerekli deildir. Mlkiyet ve ynetimi, tek bir lkede bulunan birirket bile, bu

ii yapabilir.79

Global irketler; uluslararas veya okuluslu irketin bir uzantsdr.

Uluslararas irketde olduu gibi, iin uluslararas boyutunu soyutlamak ya da

okuluslu irketin yapt gibi pek ok lkede kopyalamak yerine; kaynaklar global

bazda paylaarak, en dk maliyetli ve en kaliteli rnlerle, en iyi pazara girmeye

alrlar. Kendi ulusal kabuklarndan syrlmak amacndadrlar. Ortamdaki

deiikliklere kar uyum gleri yksek olup, gelecei etkileyebilecek global

eilimlere kar son derece duyarldrlar. Gelimi bir i stratejisi gerektiren, son derece

gelimi bir organizasyon yapsna sahiptirler.

Bu irketler, farkl bir dnce yapsna ve uyum yetenei yksek yneticiler

ve irket kltrne sahip olmay gerektirir. Kaynaklarn ve yeteneklerini srekli

tarayp, yeniden dzenleyerek ulusal ya da blgesel snrlarn rn, pazar ve yeni

teknolojiler karsnda engel oluturmamasn salarlar. Merkezlerini, gerektii

durumlarda kendi anavatanlarnn dna tamakla kalmazlar; farkl ilevler, farkl rn

izgileri ya da farkl

i kollar

iin birka merkeze birden sahip olabilirler. En bykrekabet avantaj ve karllk iin, global verimlilik ve yerel duyarlln yansra; politika,

insan ve kaynaklar lsnn global egdmne nem vermektedirler. Dnyann

nemli piyasalarnda rnlerini satan ve dnya apnda faaliyetleri olan80 bu irketler,

organizasyon yaps bakmndan, okuluslu irketlerden farkldrlar( Bkz. ekil 1).

Global irketler; her zaman yeni bir rn ve ikolu aray ierisindedirler. En

karl pazarlara, en dk maliyetle, en uygun ynetim kaynaklarn kullanarak, en

yksek kaliteli rnleri vermeye odaklanmlardr. Parann, insanlarn ve kaynaklarn

nerede bulunduu, global irketler iin nemli deildir.81 Byle irketlerde pazarlama

faaliyetleri artk yerli ve yabanc pazarlama faaliyetleri olarak ayrlmamakta, tm

79atrolu, s.10.80

Grn, s.18.81 Rhinesmith, s.23,24.


41/197


42/197

26

1.4 okuluslu irket Trleri

okuluslu irketler ynetim asndan faaliyetlerini lkelere gre farkl

biimlerde odaklatrrlar. Bu adan okuluslu irketleri tekmerkezli, ok merkezli

ve dnya merkezli83 olmak zere ksmda incelemek mmkndr.

1.4.1 Tek Merkezli (Entrosentrik) irketler

irket ynetimi, arlkl olarak kken lke personeli tarafndan yerine getirilir.

Burada ana irket; ev sahibi lkedeki irketin buradaki i gcnn teknik ve ynetim

kapasitesi dnda, karmak bilgi ve beceriler gerektirdii dncesine sahiptir.84 Bu

dncenin sonucu olarak, kilit ynetim kadrolarnda kken lke uyruklu personel

grevlendirilir. Kken lkedeki yneticiler yabanc kiiler hakkndaki deneyimsizlik

veya bilgi noksanl nedeni ile ayn kltr paylat ve bu nedenle davranlarn

daha kolay anlayarak anlamlandrd, kendi uyruundan olan yneticiler ile almay

tercih ederler. Kken ve ev sahibi lkelerdeki st dzey yneticiler, kken lkede

yetimi ve bu lkenin kltr ve deneyimleri ile donanmtr.

Sz konusu yneticiler, benzer zgemie sahip insanlarn bir arada alrken

kendilerini daha rahat hissedeceklerine ve baarl olacaklarna inanrlar. Dnyann her

yerinde grlebilen, byk lde deiime kar koyucu85 ve kken lkedeki ana

irketin ynetime egemen olduu bu tek merkezli irket tipinde; ana irket, kulland

ynetim biimini dier ynetim biimlerinden daha stn grmekte ve dier lkeleri debu biimi kullanmaya zorlamaktadrlar.86

Bu irketler kendilerini ncelikle kken lkenin kanunlar ile ykml

hissederler. Karar verme srati, kken lkedeki personelin teknik ve ticari kabiliyetleri

83 Grn, s.21.84 Hasan Tutar, Kreselleme Srecinde letme Ynetimi, Ynetim Dizisi:13,stanbul: Hayat Yaynlar,2000, s.183.85 znur Yksel, Beyin G:okuluslu irketlerin Gelimekte Olan lkelerde Yetimi Ynetici

stihdam, Ankara:G.. ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, No.4:1-2, 1988, s.32.86 Akat, s.20.


43/197

27

ile kken lkedeki stn bilgi birikimi gibi avantajlarnn yannda, kken lke vatanda

olmayan idareci ve uzman kiilerin bilgi birikimlerinden faydalanamama, ev sahibi

lkelerde iyi karlanamama ve bunun doal sonucu olarak da, zaman ierisinde yenigr ve bulularn ortaya atlmasnda yetersiz kalmalar87gibi dezavantajlar vardr.

evreden gelen etkilerin baskn olmas durumunda bu ynetim yapsnn

tercih edildii grlr. okuluslu irketler, corafi olarak geni bir alana yaylp faaliyet

gsterdikleri blgeler geniledike daha merkezi ve ok blml bir kontrol yaps

kurma eilimine girerler. Ev sahibi lkelerdeki retim birimleri, merkeze ve ksmen de

birbirlerine eitli lkeleraras geilerle baldrlar. Mlkiyet, ynetim ve bilgi, kken

lkedeki merkezden kaynaklanmakta, demelerle birlikte, kar ve enformasyon d

birimlerden merkeze akmaktadr. Merkez ve ubeler arasnda (merkezden ubelere

doru) teknoloji, rn ve sermaye eklinde bir akm yaanrken, ev sahibi lkelerdeki

ubelerin birbirleri arasnda teknoloji, sermaye ve para transferi gerekletirdikleri

grlmektedir. En dikkati eken nokta ise; kken lkedeki merkez ynetiminin tm

irket yapsn iyiletirmeye alrken, ubeler arasndaki akmlarn hzl bir gelime

gstermesidir. Merkez ve ubeler ile ubelerin birbirleri arasndaki ilikiler, ok az

kken lkeden olmak zere, ounlukla ev sahibi lkelerin koyduu snrlar iinde;

gereklemektedir.88

1.4.2 ok Merkezli (Polisentrik) irketler

Ynetim egemenliinin tek bir merkezden ziyade, belirli yerel merkezlerde

topland bir irket tipidir. Bu irket tipinde, yavru firmalara daha fazla zerklik

tannmtr.89Bundan dolay; ev sahibi lkeye ynelik bir ynetim ekli olarak kabul

edilir. Her yabanc ube, adeta yar bamsz bir firma gibi alr. Ana firmann

denetimi, daha ok mali konular zerindedir. Buna ramen en st ynetim kadrolar,

kken lkeye mensup kiiler tarafndan karlanrken, dier alanlar ise, ev sahibi lke

nfusundan istihdam edilir.90 Kken lkedeki ana merkezin yneticileri, yabanc

87 Kutal, s.12.88 znur Yksel, Uluslararasletme Ynetimi ve Trkiye Uygulamalar, (2.Basm), Ankara:GaziKitapevi, 1999, s.29-34.89

Akat, s.20.90 Seyidolu, s.567.


44/197

28

yneticilere gvenirler ve ubelerin faaliyetlerinden kar elde edildii srece geri planda

kalmay tercih ederler. ubelerde kilit konumundaki ev sahibi lkeye mensup

yneticiler, kendi personelini semek ve yetitirmekte serbesttirler. Szkonusuyneticilerin kendi elemanlar zerinde, tamamen olmasa bile nemli derecede yetkileri

vardr.91 Faaliyetlerini, ev sahibi lkelere yneltmilerdir. Ev sahibi lkelerdeki yavru

irketler, yine kendilerini kabul eden ev sahibi lkelerin pazarlarna arzda bulunmak

amacyla kurulmu irketlerdir. ube irketler; milli piyasann karlanmasna gayret

ederler ve ana irketten bamsz bir iletme politikas izlerler. 92

D evreden gelen etkilerin baskn olmas durumunda bu ynetim yapsnn

tercih edildii grlmektedir. ki ekilde gerekletirilebilir. Birincisi, ubelere daha

fazla zerklik verilmesi yoludur. kincisinde ise: birinci yola hi bavurmadan, ya da

buna ilave olarak; global dzeyde srdrlen faaliyetleri organize etmek iin

blgesellii esas alan bir yaklamla hareket ederek, deiik corafi blgeler iin ayr

ynetim merkezleri kurulur. rnein; Avrupa iin bir merkez, Ortadou iin bir merkez

kurmak gibi. Blgesellii esas alan bu yntem yaps, ekonomik ve politik

btnlemelerin salanmaya alld ortamlarda bilhassa tercih edilir.93

1.4.3 Dnya Merkezli (Jeosentrik) irketler

Ynetimde ne kken lkenin, ne de ev sahibi lkenin baskn olmad, evrensel

bir ynetim eklidir. Ev sahibi lkedeki ubeler, daha bamsz ve faaliyette

bulunduklar lkelerin ekonomik ve sosyal sorunlaryla daha btnlemi

durumdadrlar. Ynetim kadrolar, liyakate gre doldurulmakta ve herhangi bir milliyet

gzetilmemektedir. 94

Hem kken lke, hem de ev sahibi lkelerde konulu yavru irketlerdeki tm

yneticiler; ok sk iletiim ve ibirlii ierisindedirler. Kararlar, tm dnyadaki

gelime ve problemler analiz edildikten sonra ana irket tarafndan verilir. Ancak; ev

sahibi lkelerdeki yavru irketlerin ihitya ve gereksinimleri de gznnde

91 Yksel, Beyin G:okuluslu irketlerin Gelimekte Olan lkelerde Yetimi Yneticistihdam, s.33.92 Kutal, s.12-13.93

Yksel, Uluslararasletme Ynetimi ve Trkiye Uygulamalar, s.29-34.94 Tutar, s.183.


45/197

29

bulundurulur. Hatta; kararlar alnrken ev sahibi lkenin bir vatandaym gibi

davranlr. Yneticileri iin tedbirleri alnrken, yavru firmann menfaatleri yannda ana

firmann menfatleri de gzetilir.

Tek merkezli irketlere gre en byk farklar; yavru irket yneticilerinin,

baarl olduklar takdirde ana irkette de grev alabilmelerinin mmkn olmasdr.

Dnya merkezli irketlerin en nemli zelliklerinden biri de; iki lkeden oluan

uluslararas pazarlardan ziyade, (Benetton ve Coca Cola rneklerinde olduu gibi) tm

dnya lkelerine hizmet verecek ekilde faaliyet gstermeleri ve buna ynelik reklam

yapmalardr. 95

Milliyetilikten uzaklam bu irket tipinde, okuluslu irketlerin hibir lke

ile zel ilikileri yoktur. Teebbsn amalarna hizmet ederler. Yabanc istihdamnn

en yksek, kken lke dnda retilen girdilerin orannn en fazla, kken lke dnda

retim orannn en fazla, yabanc hisse senedi sahiplerinin orannn en yksek olduu ve

irketin byme asndan kken lkeden ok dier lkelere bal olduu bir irket

tipidir. Ama; ana irketin ve yavru irketlerin bir operasyon birlii iinde

btnletirilmesi ve bunlar

n dnya piyasalar

ndaki faaliyetlerinin her biri ile uyumluhale getirilmesidir. 96

Dnya merkezli irketlerde grlen evrensel karar almada, global sistem

yaklamyla farkl blgeleri btnletirmeyi amalayan tutum paralellik

gstermektedir. Dnya merkezli ynetim yapsnda; merkez ve ubeler, kendilerini

dnya apndaki organik bir giriimin paras olarak grrler. stnlk, milliyete bal

deildir. Dnya apnda dnme ve hareket etmeye dayanr. Ana irket; hangi lkeden

gelirse gelsin yeni olumlu grlere daima aktr. Kaynak tahsisinde optimizasyonun

gerekletirilmesi, dnya merkezli ynetimin temel amacdr. Yneticilerin btncl bir

yaklam iinde olmalar, btncl amalarn ortaya konulmasna ve kaynaklarn dnya

apnda kullanmna imkan verir.97

95 Akat, s.21.96

Kutal, s.13.97 Yksel, Uluslararasletme Ynetimi ve Trkiye Uygulamalar, s.29-34.


46/197

30

ster tek merkezli, ister ok merkezli, isterse dnya merkezli olsun; gelecein

irketlerinin ncs olan bu irketler, bilginin temel dayanak olaca yatay bir bilgisel

yap zerine kurulmaktadrlar. Bilgi zerine kurulu bu yatay yaplarda; gelenekselkontrol alan (bir yneticiye bal ast saysnn snrlandrlmas) kavram geerliliini

yitirmekte ve yerine iletiim alan kavram esas alnmaktadr. Bir ste bal olan ve

evresiyle ok ynl iletiimde bulunma sorumluluunu kabul eden insanlardan iletiim

alanlar; bilgi, iletiim ve bilgisayar teknolojilerinin de desteiyle istenilen sayda

oluturulabilmektedir. Firma yaplarna bilgi ve iletiim sistemlerinin hakim olmas ise;

hiyerarik kademelendirmeye ihtiyacn azald, piramit yaplarn yerini orta kademe

hiyerarisinin ortadan kalkt

oval yap

lara b

rakmas

na yol amaktad

r. Kat

l

mc

l

kanlaynn yaygnlatrlmas, ibirlii ruhunun gelitirilmesi ve iletiimin yksek

teknolojik sistemlerle salanmaya balanmas ile; koordinasyon fonksiyonu bir

hiyerarik (orta) kademe ii olmaktan karak, tm firma personelinin ortak

sorumlulukla yrtmesi ve desteklemesi gereken ayrcalkl bir fonksiyon haline

getirilmektedir.98

1.5 okuluslu irketlerin zellikleri

okuluslu irketler; sermaye paylarnn iki veya daha ok lkeye dalm

olmas, st kademe yneticilerinin kken lkedeki ana merkezden salanmas, ev sahibi

lkedeki ubeler gibi bir takm zellie sahip olmakla birlikte uzun vadeli ama ve

politikalarn merkezden oluturulmas, retimin birden ok lkede birden salanmas ve

bu retimin toplam retimin byk bir ksmn meydana getirmesi, ev sahibi lkede

kalknma ve ekonomik sorunlarn giderilmesinden ziyade kendi kar ve kararlarna

ncelik vermeleri 99 gibi birtakm ortak zellikleri bulunmaktadr. okuluslu birirket

eitli lkelerde yer alan, mlkiyeti ksmen ya da tamamen kendisine ait retici ya da

pazarlayc bal kurululardan oluan bir ebekeye sahip bir giriimcidir.100 Pek ok

98 Zeynep A. Dren, 2000li Yllarda Ynetim, Alfa Yaynlar, stanbul:2000, s.88-8999

Diner, s.177.100 Phatak, s.5.


47/197

31

bilim adam, okuluslu irketlerin aada belirtilen ortak zelliklerine iaret

etmektedir101 :

1.5.1 retim Yaps

okuluslu irketler; retim, pazarlama, datm gibi ilemler vastasyla birden

fazla lkede faaliyette bulunurlar. okuluslu irketler iin birden fazla lkede retim

yapmak nemli bir zelliktir. okuluslu bir irket, yabanc bir lkede bal retim

kuruluu oluturduu zaman yabanc lkede retime girimi olur. Yabanc bal

kurulu tmyle okuluslu irketin mlkiyetinde olabildii gibi, bir ya da birden ok

irketin mlkiyetinde de olabilir. Bu ortak giriimdeki yabanc ortaklar, zel irketolabilecei gibi ev sahibi lkenin hkmeti de olabilir. Baz ABD, Avrupa ve Japon

irketlerinin gelimekte olan lkelerdeki devlet iletmeleriyle ortak giriimleri vardr.

Yabanclara bal kuruluun retimi, i talebi doyurmaya ynelik olabilecei gibi,

ksmen ya da tamamen dier lkelere ihra edilmek zere de planlanabilir.102

Birden fazla lkede retim yapmak mutlaka bir rnn tamamnn belli bir

lkede retildii anlamna gelmemelidir. ok uluslu irketlerin baz rnlerde retim

srecini uluslararaslatrdklar da grlmektedir. Bu; yalnz mal veya hizmetin yabanc

lkelerde retilmesi deil, ayn zamanda sz konusu mal veya hizmetin retiminin

eitli aamalarnn farkl corafi alanlarda gerekletirilmesi demektir. rnek olarak

Msr dan elde edilen pamuun Trkiyede iplik haline getirilmesi, Hindistanda

dokunmas, talya da stil verilmesi veya bir otomobilin montaj iin deiik lkelerde

retilen paralarn bir araya getirilmesi103 verilebilir.

1.5.2 Karar Verme Sreciokuluslu irketlerin en belirgin zellii; sahiplikte ve ynetimde, ulus

kkeninin ya da en azndan ulusal hviyetinin bulunmamasdr.104 okuluslu irket

teriminden balca iki anlam karlabilir. Bunlardan birincisi, irket hisselerinin bir ok

101 Grn, s.25.102 Phatak, s.11.103 Sarukan Olu, ok Kutuplu Dnyada ABD-Avrupa-Japonya eytan geni; ktisat Dergisi,

Say: 348, Nisan 1994 s.4.104atrolu, s.8,9.


48/197

32

ulus ya da lke arasnda dalm olmas, baka bir ifadeyle, irketin sahipliinin hisse

senetleri vastasyla birden ok lke vatandalar arasnda dalm olmas dieri ise

irket ynetiminin tek merkez yerine irketin sahipliinin dalm olduu lkelerarasnda bllm olmasdr.105

okuluslu irketler ev sahibi lkelerdeki kendilerine bal tm kurulu ve

uzantlarn faaliyet ve ynetimlerini merkezi kararlarla etkileyerek kontrol

etmektedirler.106 Ana irket yabanc bal kurulular, her birine datt kaynaklar

(sermaye, teknoloji, patent ve insangc gibi) ve herbirinin ksa ve uzun dnemli plan

ve btelerini onaylama hakk araclyla kontrol etmektedirler. 107 Bu kontroln tipi

ve derecesi, onlarn tekmerkezli, ok merkezli veya dnya merkezli irketler olarak

tanmlanmalarna yol amaktadr.108

Modern ve stn teknolojiye sahip olan okuluslu irketler, d lkelere yatrm

yaparlarken, dier yandan da bu lkelere e zamanl olarak teknoloji, ynetim ve

organizasyon transferini de gerekletirirler109. Ev sahibi lkelere kendilerine gre ileri

dzeyde bir teknoloji transferini gerekletiren okuluslu irketler; doal olarak bu

teknolojiyi idare edecek, retim, pazarlama ve da

t

m gibi fonksiyonlar

organize edipynetecek ynetim kadrolar ile ynetim felsefelerini de birlikte transfer ederler110.

Bunun doal sonucu olarak kltr transferi gereklemi ve iki yabanc kltr bir araya

ve/veya kar karya gelmi olur.

Mal retimi ile birlikte hizmet retiminde de grlen teknolojik yenilikler

okuluslu irket faaliyetlerinin yaygnlamasn kolaylatrmaktadr. Haberleme ve

ulatrma endstrilerindeki gelimeler sevk-idare, organizasyon ve kontrol alanlarnda

uygulanmaya balamtr. Bylece, iletme ynetimi, karar verme, retim ve datm,

reklam ve pazarlama gibi iletmeyi dorudan ilgilendiren faaliyetlerde klasik zaman ve

mekan kavramlar ihtiyalar karlayabilmek iin dnme uramtr.111 Bylece

105 Phatak, s.11.106 Kutal ve Bykuslu, s.18-19.107 Phatak, s.6.108 Grn, s.27.109atrolu, s.25.110

Grn, s.26.111atrolu, s.35.


49/197

33

amac daha fazla kar etmek olan irket yneticileri, tm bu konularda rakiplerinden geri

kalmamak, pazar paylarn kaybetmemek ve yeni bir mamul ile pazara girebilmek

maksadyla, ARGE faaliyetlerine zel bir nem vererek, harcamalarn artrmlardr.Tm bunlar ile birlikte bu aratrma faaliyetlerini yapabilecek ve kan sonular kara

dntrerek maksimum kazan elde etmelerine imkan salayacak bilgi yneticilerine

daha fazla ihtiya duymulardr.

okuluslu irketlerin bir baka zellii de ok sayda yabanc bal kurulua

sahip olmalardr. Dnyadaki en byk ikiyz okuluslu firmann yirmiyi akn lkede

bal kurulular bulunmaktadr. Yabanc bal kurulular, ana irkete ve birbirlerine

ortak mlkiyet ve strateji ile baldrlar. 112 Belli bir merkezden ynetilen ve ayn

zamanda dnyann eitli lkelerinde retimde bulunan bu dev firmalar113 ile ev sahibi

lkelerdeki yavru irketlerleri arasnda ortaklk eklinde ya da ekonomik, mali ve

politik ynlerden destek biiminde bir organik iliki bulunmaktadr.114

1.5.3 Pazarlama Politikas

okuluslu irketlerin retimlerini pazarladklar ve dattklar lkeler, mutlaka

bu rnlerin retildii ana lke veya ev sahibi lke olmayabilir. okuluslu irketler

pazarlama ve datm ilerini ana lkeden koordine edebilecekleri gibi ev sahibi

lkelerden de koordine edebilirler.115 Trkiyede retilen F-16 uaklar ve otomobillerin

yurtdna ihra edilmeleri buna rnek olarak verilebilir.

Gl bir finans ve sermaye yapsna sahip olan okuluslu irketler; mevcut

pazarlarn korumak ve gelitirmek amacyla, aratrma-gelitirme faaliyetlerine byk

nem vermekte ve bu konuda byk harcamalar yapmaktad

rlar.ABDdeki en bykon okuluslu irketin her birinin geliri 23 milyar dolarn zerinde en byk yz

okuluslu irketin herbirinin geliri ise 2 milyar dolar snrnn zerindedir. Aynekilde,

en byk on yabanc okuluslu irketin geliri de 23 milyar dolar amtr. En byk be

112 Phatak,s.5,6.113 Seyidol, s.551.114

Akat, 21.115 Grn, s.25.


50/197

34

okuluslu ABD irketinin herbirinin toplam zvarl 22 milyar dolarn, hepsinin

zvarlklar toplam ise: 162 milyar dolarn zerindedir.116

1.5.4 Finans ve Yatrm Politikas

okuluslu irketlerin zelliklerinden biri olan yatrmlar ayn zamanda

okuluslulama yntemlerinden biridir. Dorudan yabanc yatrmlar ve portfy

yatrmlar olmak zere iki farklekli olan yatrmlar yoluyla hzla byyen ve gelien

pazarlarda etkin olmak ve ithalat snrlamalarn bertaraf etmek isteyen okuluslu

irketler ev sahibi lkelerde yatrmlara ynelmilerdir. okuluslu birirketin ev sahibi

lkedeki bir giriim zerinde kontrol salamas veya bu lkede dorudan bir yatrmgerekletirmesi durumu olan dorudan yabanc yatrmlar, ou zaman parasal

sermaye biiminde deil; makine-donanm, gayri-maddi haklar, know-how eklinde

olmakta, gerekli kredi yerel bankalar araclyla salanmaktadr.117 okuluslu irketler

dorudan yabanc yatrm yapmak suretiyle, lisans anlamas yaparak retim

teknolojilerini yabanc bir firmaya devretmeyi sakncal grdkleri durumda; ev sahibi

lkede kuraca veya satn alaca birirket ile retimi bizzat kendileri gerekletirme

yoluna girebilirler.

118

Portfy yatrm ise; borsada sata sunulan hisse senedi ve tahvillerin yabanc

lke yatrmclar tarafndan satn alnmaseklinde grlen global bir yatrm biimidir.

Portfy yatrm lkeler arasndaki fon akn ifade etmekte olup, irketlerin uluslararas

piyasalardan finansman salanmasna imkan verirler. okuluslu irketler; portfy

yatrmlar ile ellerinde mevcut olan ancak yatrma dntremedikleri sermaye

fazlasn politik riski olmayan ve yksek kar getirecek yerlere yatrarak sermaye

karlarn artrrlar.119

okuluslu irketlerin yapm olduu yatrmlar genelde sermaye youn

yatrmlardr. Gl bir sermaye ve finans yapsna sahip olan bu irketlerin ulusal ve

uluslararas istikrarszlklarndan uzun dnemde etkilenme ihtimalleri de olduka

116 Phatak, s.6.117 Kazgan, Kreselleme ve Yeni Ekonomik Dzeni Ne Getiriyor? Nereye Gidiyor?, Altn KitaplarYaynevi, 1997, s.126.118

Seyidolu, s.554.119 Tutar, s.80.


51/197

35

dktr.120 Bu gl yaplar ayn zamanda onlarn karlatrmal stnlklerinin de

derecesini tayin eder.121

Aratrma ve gelitirme faaliyetlerinin artmas, teknik bulularn hzla ticari

retime dntrlmesiyle birlikte zellikle teknolojiyi gelitiren irketlerin

okuluslulamalar arasnda bir paralellik grlr. Bylece, eski mallarn daha ucuza

retilmesi ya da eitlerinin gelitirilmesi yeni mallarn icad ve ticari dzeyde kitle

retimlerinin gerekletirilmesi teknoloji tekellerinin domasna neden olmutur. Eski

teknolojileri de mlkiyet ve kontrolnde bulunduran bu tekellerden baka lkelere

yaplan teknoloji transferleri bu irketlerin okuluslulamalarna sebep olmutur.122

1.5.5 Global Politikalar

okuluslu irketler ulusal ve uluslararas alanda milliyetiliin temel unsurlar

olan fiziki, siyasi, ekonomik ve ideolojik snrlar tanmayan ya da bu snrlar ortadan

kaldrmak isteyen kurum ya da kurulular olduu kadar belirli bir akademik disiplin ve

blmn de snrlarn aan bir zellie sahiptirler.123

Dnya apnda rekabet iin irketlerin gerekli bilgi ve kaynaklara tek banasahip olamamas ve global rekabetin artmas ile birlikte irketler yeni araylara

girmilerdir. Bu araylarn sonucu olarak baka irketlerle dayanma ve ibirlii iine

girme, stratejik ittifaklar oluturma gayretleri de artmtr.124 Bu nedenle okuluslu

irketler, uzmanlalan mal ve hizmetler ile ilgili global dzeyde hazrlanan merkezi

plan ve programlara sahip olarak125 dnya zerinde sz sahibi olma ve bilginin

getirdii gle o alanda tek olma ynnde byk abalar sarfetmektedirler.

Stratejik ittifaklarn dier okuluslulama stratejilerinden fark, kalc ve iz

brakc olmasdr. Firmalar kendilerini dnya ekonimisine ittifaklar yoluyla entegre

edeceklerdir. Szkonusu ittifaklar, yalnz irketler arasnda deil, irketlerle eitim ve

120 Akat, s.21,22.121 Grn, s.26.122atrolu, s.35.123atrolu, s.6.124 Tamer Koel, letme Ynetimi ile lgili Son Gelimeler ve alanlar Asndan Anlam, Mercek,

Temmuz 1996. s.35.125 Akat, s.21.


52/197

36

salk kurumlar ve yerel ynetimler gibi kar amac gtmeyen kurulular arasnda da

olacaktr. Teknoloji ve pazar kaynakl bu ittifaklar, ok sayda kk ve ortaboy

iletmeleri de iine alacak ekilde genileyecek ve teknolojideki ilerlemeler bugenilemeye katkda bulunacaktr.126 Bu ittifaklarn doal sonucu olarak lkeler

arasndaki kltr alverii hzlanacak ve global bir kltr yaratlma abalar ile birlikte

ulusal kltrlerinde yozlamas yaanabilecektir. Bu nedenle kltrel atmalarn

irketlerin performansn olumsuz ynde etkileyecei gznnde bulundurularak

kltrel bilgi yneticilerinin de irketlerin ayrlmaz bir unsuru olaca dnlmektedir.

1.6 okuluslulama Srecini Etkileyen Faktrler

Uluslararas bir irket, uluslararas nitelik tamayan bir firmannkinden ok

daha karmak bir ortamda faaliyette bulunur. Uluslararas ortam, bal kurulularn

faaliyette bulunduu tm lke ortamlarnn toplamndan oluan bir btndr. Bu ortama

ait deikenler yasal, kltrel, ekonomik ve politik unsurlardan olumaktadr (Bkz.

Tablo 2).127

Tecrbe faktr, lek ekonomisi, firmann arz kapasitesi, retim srecinin

esneklii veya transfer edilebilirlii, yatrm yaplacak lkelerdeki yasal dzenlemeler

ve tevikler, rakiplerin hareketleri, bilgiyi veya know-how d lkeye tama

mahiyetleri, kltrel ve politik faktrler d yatrmn niteliini etkileyen

deikenlerdir.128

Trkiye gibi; Avrupa ve Asya Ktalarn birbirine balayan, jeopolitik ve

jeostratejik olarak ulatrma hatlar zerinde bulunan, hammadde ihtiyacn mahallinden

kar

lama imkan

veren doal kaynaklara sahip, kendi kaynaklar

n

kullanarak retimyapabilecek teknoloji ve sermayesi yetersiz olan, gen bir nfusa sahip olarak ucuz

igc imkan ve byk bir pazar salayan, yaplan eitli uluslararas antlamalarla

kaynaklarnn yabanclar tarafndan kullanlmasna imkan salayan, yasal

126 JohnNaisbitt, Global Paradox, New York: Avon Books, 1994. s.78.127 Phatak, s.7-8.128

Grn, s.43.


53/197

37

dzenlemelere ok uluslu irketler iin uygun ortamlar yaratan bir lkenin, cazip bir

merkez olduu deerlendirilmektedir.

Tablo 2

Uluslararas Ortam

Kaynak: Arvind V. Phatak, Uluslararas Ynetim, P

Date post:	05-Apr-2018
Category:	Documents
Upload:	serkan-deniz
View:	226 times
Download:	0 times

Cokuluslu Sirketlerde Bilgi Yonetimi Information Management in Multinational Companies

Documents