+ All Categories
Home > Documents > Cum Hymnis Et Canticis

Cum Hymnis Et Canticis

Date post: 28-Dec-2015
Category:
Upload: francesca-silvestri
View: 368 times
Download: 9 times
Share this document with a friend
364
Transcript
Page 1: Cum Hymnis Et Canticis
Page 2: Cum Hymnis Et Canticis
Page 3: Cum Hymnis Et Canticis

CUM HYMNIS ET CANTICIS

GAUDEAT MATER ECCLESIAin festo sancte Clare virginis Assisiensis

Page 4: Cum Hymnis Et Canticis
Page 5: Cum Hymnis Et Canticis

PUBBLICAZIONI DELLA BIBLIOTECA FRANCESCANACHIESA NUOVA - ASSISI

15

CUM HYMNIS ET CANTICIS

GAUDEAT MATER ECCLESIAin festo sancte Clare virginis Assisiensis

cioè

ANTICHI TESTI LITURGICI LATINIe altre composizione poetiche italiane

PER LA fESTA E onoRE DI SAnTA ChIARA DI ASSISI

(sec. xIII – xvI inizio)

a cura di

P. GIovAnnI BoCCALI, ofm.

EDIzIonI PoRzIUnCoLA

Page 6: Cum Hymnis Et Canticis

Imprimatur

Fr. BRUno oTTAvI, ofm.Minister ProvincialisS. Mariae Agelorum, 24 Iunii 2010

© EDIzIonI PoRzIUnCoLA Via Protomartiri Francescani, 2 06088 S. Maria degli Angeli - Assisi (PG) www.edizioniporziuncola.it

ISBN 978-88-270-0925-3

I Edizione: maggio 2011

Page 7: Cum Hymnis Et Canticis

ANTICHI TESTI LITURGICI LATINI per la festa di santa chiara di assisi

Premessa

Il papa Innocenzo IV volle celebrare, il 12 agosto 1253, il rito funebre di Chiara, e pensava di celebrarlo con la liturgia delle sante vergini, ma fu trattenuto dalla prudenza del cardinale Rainaldo1

In tale caso il formulario sarebbe stato quello comune, usato per festeggiare le sante vergini2, con adattamento delle tre orazioni della messa. Ma fu celebrato il rito funebre. Il papa però si affrettò a far celebrare il processo di canonizzazione, per giungere a iscrivere Chiara nell’albo dei santi3.

La canonizzazione fu celebrata, dal successore Alessandro IV, il 15 agosto 1255, nella nuova cattedrale di Anagni4.

Per i testi liturgici, fr. Salimbene de Adam scrive: “Alexander papa canoniçavit sanctam Claram, et fecit hymnos eius et collectas”5; la stessa cosa è affermata in un altro punto della Cronica6.

1 Cf. LCla 30, 7-9.2 Cf. A. vAn DIjk, Sources of the Modern Roman Liturgy II (Ordo missalis), Leiden 1963, 316-7.3 Bolla Gloriosus Deus, del 18 ott. 1253; BF I, 684-5, num. 504. G. BoCCALI, Santa Chiara di Assisi. I primi documenti ufficiali: Lettera di annunzio della sua morte, Pro-cesso e Bolla di canonizzazione, ed. Porziuncola 2003, 75-9.4 Cf. Santa Chiara di Assisi, 229-72; G. BoCCALI, Bolla di canonizzazione di Santa Chiara. Nuovi codici e redazione, in Frate Francesco 69 (2003) 313-32.5 Cf. SALIMBEnE DE ADAM, Cronica, nuova edizione critica, a cura di G. SCALIA, Bari 1966, vol. I, 554, 14-5.6 SALIMBEnE, Cronica II, 658, 4-6: «Hic (Alexander) beatam Claram cathalogo sancto-rum ascripsit, quam beatus Franciscus convertit ad Christum. Et fecit collectas eius et hymnos».

Page 8: Cum Hymnis Et Canticis

8 ANTICHI TESTI LITURGICI LATINI

Durante il secolo scorso, diversi autori hanno messo mano a pubblicare qualche testo liturgico di santa Chiara; prevalentemente rivolsero l’attenzione agli inni e alle sequenze:

Il prof. Francesco Pennacchi ha pubblicato nel 1910 cinque sequenze7; la serie di volumetti di Analecta Hymnica di Dreves – Blume contiene molte composizioni su santa Chiara, talvolta ripetute8; Chevalier ha reso noto un lungo elenco di titoli di cantici, inni, sequenze, ecc., anche su s. Chiara9. Così pure il padre Giuseppe Abate ha pubblicato alcuni inni, in diverse puntate di Miscellanea Francescana10.

Padre Aureliano van Dijk, in occasione del VII centenario della morte di s. Chiara, ha un lungo studio sul culto liturgico della santa11.

Poco dopo abbiamo il lavoro della prof. Augusta Lainati, con la tesi di dottorato, lavoro fra tutti il più completo12, rimasto inedito. Ultimamente Padre Leonhard Lehmann ha pubblicato 18 inni, composti nei sec. XIII-XV13.

Qui, io riprendo il lavoro, facendo una ricerca generale, per dare un corpus di composizioni liturgiche e poetiche su santa Chiara nei sec. XIII- XVI (inizi), il più possibile completo.

7 Legenda Sanctae Clarae virginis. Tratta dal Ms. 338 della Bibl. Comunale di Assisi, edita per cura del Prof. Francesco Pennacchi, Assisi 1910, 119-27.8 G. M. DREvES - Cl. BLUME, Analecta Hymnica Medii aevi, ristampa Frankfurt am Main 1961, volumi 54.9 U. ChEvALIER, Repertorium hymnologicum. Catalogue des chants, hymnes... en usage dans l’Eglise latine, Louvain 1892-1920, 6 tomes.10 G. ABATE, Inni e Sequenze Francescane, in Miscellanea Francescana 35-38 (1935-1938).11 vAn DIjk, Il culto di Santa Chiara nel Medioevo, in Santa Chiara d’Assisi. Studi e cronaca del VII Centenario 1253-1953, Perugia 1954, 155-205.12 A. LAInATI, Studi su Santa Chiara d’Assisi. Tesi di Dottorato (dattiloscritta) presso l’Università Cattolica del Sacro Cuore di Milano, Anno Accademico 1960-61, 363-90 e 434-553.13 L. LEhMAnn, Das Bild der hl. Klara in lateinischen Hymnen des 13. bis 15. Jahrhun-derts, in Collectanea Franciscana, 63 (1993) 423-70.

Page 9: Cum Hymnis Et Canticis

INTRODUZIONE – Sigle dei codici 9

Sigle adottate

Fontes Franciscani:

BCan = Bulla canonizationis s. Clarae Clara claris praeclara.BCla = Benedictio s. Clarae.LCla = Legenda s. Clarae Admirabilis femina.LFes = Legenda minor s. Clarae Venerabilis Christi sponsae.LTra = Legenda minor s. Clarae Admirabilis et venerabilis.RCla = Regula s. Clarae Solet annuere (1253).ReBu = Regula Bullata s. Francisci Solet annuere (1223).TCla = Testamentum s. Clarae.Test = Testamentum s. Francisci.

Codici:

ab  –  Assisi – Archivio di San Rufino, cod. 8, pp. 589-90: Missa Gaudeamus, del 1273 (cf. p. 605).

ac – Assisi – Archivio di San Rufino, cod. 9, pp. 485b-486a, sec. XV.

ad  –  Assisi – Archivio di San Rufino, cod. 10, p. 548, sec. XV.ae  –  Assisi – Archivio di San Rufino, cod. 11, p. 366a ha anche 

gradualis e offertorium, sec. XIV.af –  Assisi – Archivio di San Rufino, cod. 12, p. 369b, sec. XIV.ag  –  Assisi – Archivio di San Rufino, cod. 13, f. IIj (iniziale), ante

1338.ah  –  Assisi – Archivio di San Rufino, cod. 18, pp. 127a-128a, 

seconda metà del sec. XIII.ai – Assisi – Biblioteca conventuale comunale, cod. 271, ff. 275va-

279vb, del 1302.aj – Assisi – Biblioteca conventuale comunale, cod. 272, f. 279va

ha solo Oratio Famulos tuos, fine sec. XIII.ak – Assisi – Biblioteca conventuale comunale, cod. 325, f. 1vb

oratio Famulos tuos; e f. 172ra ha solo oratio Famulos tuos, inizi sec. XIV.

Page 10: Cum Hymnis Et Canticis

10 ANTICHI TESTI LITURGICI LATINI

am – Assisi – Biblioteca conventuale comunale, cod. 420, f. 365rb ha oratio Famulos tuos; ai ff. 24rb-25rb ha gli inni O Clara luce clarior; Concinat plebs; Generat virgo, sec. XIV

an – Assisi – Biblioteca conventuale comunale, cod. 604, ff. 68va-70ra, sec. XV.

ao – Assisi – Biblioteca conventuale comunale, cod. 607, f. 84ra (fascicolo finale) ha solo le orazioni, sec. XIII.

ap – Assisi – Biblioteca conventuale comunale, cod. 609, ff. 353va-356va, inizi sec. XIV.

aq – Assisi – Biblioteca conventuale comunale, cod. 610, 385ra ha solo la oratio Famulos tuos, poi LFes, sec. XIV.

ar – Assisi – Biblioteca conventuale comunale, cod. 612, f. 122ra/vb, sec. XIV.

Ar – Assisi – Biblioteca conventuale comunale, cod. 613, f. 223ra, ha solo la oratio Famulos tuos, più le lezioni dalla LCla, sec. XIV.

As – Assisi – Biblioteca conventuale comunale, cod. 338, ff. 73ra-74ra, sec XIII.

as – Assisi – Biblioteca conventuale comunale, cod. 614, f. 160vb oratio, secreta, postcommunio, inizi sec. XIV.

At – Assisi – Biblioteca conventuale comunale, cod. 265, ff. 299va-304ra, sec. XIV.

Au – Assisi – Biblioteca conventuale comunale, cod. 418, ff. 31r-35v, sec XIV.

au – Assisi – Biblioteca conventuale comunale cod. 262, f. 245ra/b, sec. XIV.

Av – Assisi – Biblioteca conventuale comunale, cod. 597, ff. 314ra-316va, sec. XIV.

av – Assisi – Biblioteca conventuale comunale, cod. 263, f. 256ra, sec. XIV.

Aw – Assisi – Biblioteca conventuale comunale, cod. 605, ff. 371va-373vb, inizi sec. XIV.

aw – Assisi – Biblioteca conventuale comunale, cod. 267: f. 260va oratio, secreta, postcommunio, sec. XIV

Ax – Assisi – Biblioteca Conventuale comunale, cod. 600, f. 408va oratio Famulos tuos, e LCla 1,1-13), sec. XIV.

Page 11: Cum Hymnis Et Canticis

INTRODUZIONE – Sigle dei codici 11

ax – Assisi – Biblioteca conventuale comunale, cod. 268, f. 277vb oratio, secreta, postcommunio. sec. XIV.

Ay  –  Assisi – Archivio di San Rufino, cod. 17, pp. 375a-378b, inizi sec. XIV.

ay – Assisi – Biblioteca conventuale comunale, cod. 269, f. 287rb/va oratio, secreta, postcommunio, sec. XIV

Az –  Assisi – Archivio di San Rufino, cod. 19, ff. 288rb-290ra, sec. XIV.

bh – Besançon – Monastère ste. Colette, cod. s.s., ff. 374rb-377ra, seconda metà sec. XIV.

ce – Assisi – Biblioteca della Chiesa Nuova, cod. 22, f. 172rb/va, prima metà sec. XV.

cf – Assisi – Biblioteca della Chiesa Nuova, cod. 34, f. 218r/v Generat virgo filias; f. 219r/v O Clara luce clarior, sec. XV.

cg – Assisi – Biblioteca della Chiesa Nuova, cod. 36, ff. 230v-238v, sec. XVI.

ch – Assisi – Biblioteca della Chiesa Nuova, cod. 38, pp. 244-5 Concinat plebs; 245-6 Generat virgo filias; 246-7 O Clara luce clarior, del 1438.

ci – Assisi – Biblioteca della Chiesa Nuova, cod. 40, (II parte) ff. 27r-28r Concinat plebs fidelium, sec. XV.

cj – Assisi – Biblioteca della Chiesa Nuova, cod. 46, pp. 122-5 Concinat plebs fidelium; 125-7 Generat virgo filias; 127-8 O Clara luce clarior, del 1477.

ck – Assisi – Biblioteca della Chiesa Nuova, cod. 47, ff. 243v-244v Concinat plebs fidelium; 244v-245v Generat virgo filias; f. 245r/v O Clara luce clarior, sec. XV.

cl – Assisi – Biblioteca della Chiesa Nuova, cod. 49, pp. 123-9 Concinat plebs fidelium; 129-33 O Clara luce clarior, inizi sec. XV.

cm – Assisi – Biblioteca della Chiesa Nuova, cod. 50, ff. 51v-52v Concinat plebs fidelium; ff. 52v-53r Generat virgo filias; ff. 53v-54r O Clara luce clarior, sec. XV.

cn – Assisi – Biblioteca della Chiesa Nuova, cod. 51, ff. 161v-164r Generat virgo filias; O Clara luce clarior, del 1746.

Page 12: Cum Hymnis Et Canticis

12 ANTICHI TESTI LITURGICI LATINI

co – Assisi – Biblioteca della Chiesa Nuova, cod. 53, ff. 234r-235r Concinat plebs fidelium; f. 235r/v Generat virgo filias; ff. 235v-236r O Clara luce clarior, sec. XV.

cp – Assisi – Biblioteca della Chiesa Nuova, cod. 56, pp. 239-259, sec. XV.

cq – Assisi – Biblioteca della Chiesa Nuova, cod. 65, ff. 260r-263r, del 1335/40.

cr - Assisi – Biblioteca della Chiesa Nuova, cinquecentina XX.C.1, ff. 94r-96r, del 1547.

fc – Firenze – Biblioteca Riccardiana, cod. 459, f. 265v ha l’ant. O virgo clarens vespere, sec. XV.

cs – Cheb – Krajské Muzeum Cheb (Cechia), cod. 2, ff. 49-51 ha 3 testi per il Graduale della Messa e ai ff. 212-273 ha 4 sequenze, inizi sec. XVI.

fj – Firenze – Biblioteca Riccardiana, cod. 232, f. 299r/v: ha l’inno En preclara virgo Clara, fine del sec. XV.

fk – Firenze – Biblioteca Riccardiana, Cod. 1478, f. 82v: Commemoratio sancte Clare virginis matris nostre, ant.: Clara virgo fros(sic) rosarum, sec. XV.

ga – Gerusalemme – Museo dello Studium Biblicum Franciscanum della Flagellazione, cod. 1 (SF 1278): f. 128rb/va, della seconda metà sec. XIII.

gb – Gerusalemme – Museo dello Studium Biblicum Franciscanum della Flagellazione, cod. 3 (SF 1277): ff. 297vb-300rb, della prima metà del sec. XIV.

gc – Gerusalemme – Museo dello Studium Biblicum Franciscanum della Flagellazione, cod. 4 (ZZ.VII.16):  ff. 57ra-59va: Officium, più LFes e LTra, del sec. XV.

gd – Gerusalemme – Museo dello Studium Biblicum Franciscanum della Flagellazione, cod. 7H: ff. 78r-96v, della metà del sec. XIV.

ge – Graz – Zentralbibliothek des Franziskanerklosters, Cod. 67/18, ff. 71r-88v: Officium sancte Clare virginis Iam sancte Clare claritas, della seconda metà del sec. XV.

Page 13: Cum Hymnis Et Canticis

INTRODUZIONE – Sigle dei codici 13

gf – Graz – Zentralbibliothek des Franziskanerklosters, Cod. 67/19, ff. 86v-87r: De sancta Clara, ha solo il Graduale: Alleluia. O gemma virginea prefulgida, seconda metà del sec. XV.

gg – Graz – Zentralbibliothek des Franziskanerklosters, Cod. 67/27, ff. 131v-132r: de sancta Clara virgine: Officium; f. 137r:  translatio sancte Clare, Antiphonarium con i soli incipit, dopo il 1530.

ha  –  Helsinki – Biblioteca universitaria, cod. 160: Officium sancte Clare Fulgentem Claram eminus, metà sec. XIV.

la – Liège – Bibliothèque de l’Université, Cod. 10 Coll. Wittert: ff. 368rb-370va (la1): Officium sancte Clare: Iam sancte Clare claritas; f. 477ra-477va (la2) ha inni: Generat virgo filias; Concinat plebs fidelium; Festum Clare Deo care, del 1482 circa.

lb – Linköpings Stadsbibliotek, cod. Linc. T. 270, ff. 86v-89va, inizi sec. XIV.

ma – Madrid – Biblioteca Nacional, cod. 713, ff. 366va-370vb, sec. XIV.

mb – Madrid – Biblioteca Nacional, cod. Vitr. 21-6, ff. 349r-352r, sec. XIV.

Me – München. – Bayerische Staatsbibliothek, cod. Cgm 5235, ff. 76ra-108va, fine sec. XIV.

me – Madrid – Real Biblioteca del Escorial, cod. b.II.15, ff. 434ra-437rb, fine sec. XV. 

mf – Madrid – Biblioteca Nacional, cod. 12171, f. 236v: Missa Gaudeamus, sec. XIV.

mg – München. – Bayerische Staatsbibliothek, Clm 23291, ff. 103v-119r (mg1); ff. 150r-167r (mg2), sec. XV.

mh – Madrid – Biblioteca Nacional, cod. 239, ff. 429vb-433vb, prima metà del sec. XIV.

Mo – Modena – Archivio di Stato, cod. 162, ff. 51ra-67va, sec. XIV.

Mr – Madrid – Real Biblioteca del Monasterio San Lorenzo del Escorial, cod. a.III.3, ff. 340ra-344vb, inizi sec. XV.

na – Napoli – Biblioteca Nazionale, cod. VI.A.36, ff. 174ra-176ra, sec. XV.

Page 14: Cum Hymnis Et Canticis

14 ANTICHI TESTI LITURGICI LATINI

Nb – Napoli – Biblioteca Nazionale, cod. VI.E.20, ff. 408rb-411ra, fine sec. XIII.

nb – Napoli – Biblioteca Nazionale, cod. VI.E.19, ff. 68vb-70ra, sec. XV.

Nc – Napoli – Biblioteca Nazionale, cod. VI.E.16, f. 373rb; ff. 478va-481vb, sec. XIV.

nc – Napoli – Biblioteca Nazionale, cod. VI.F.7, ff. 462rb-465vb, sec. XV.

nd – Napoli – Biblioteca Nazionale, cod.VI.F.18, ff. 275ra-276ra (nd1), O Clara luce clarior; Concinat plebs fidelium; Generat virgo filias; En preclara virgo Clara; ff. 418vb-421va (nd2), sec. XV.

ne – Napoli – Biblioteca Nazionale, cod. VI.F.20, ff. 310rb-312vb, sec.XV.

nf – Napoli – Biblioteca Nazionale, cod. VI.F.21, ff. 389ra-392vb, sec. XV.

ng – Napoli – Biblioteca Nazionale, cod. VI.F.23, ff. 391ra-394ra, sec. XV.

nh – Napoli – Biblioteca Nazionale, cod. VI.F.28, ff. 369v-373r, sec. XIV.

nj – Napoli – Biblioteca Nazionale, cod. Branc. VII.A.15, ff. 362ra-368ra, sec. XIV.

nm – Napoli – Biblioteca Nazionale, cod. VI.F.19, f. 286vb, sec. XV.nn – Napoli – Biblioteca Nazionale, cod. VI.D.73, f. 268ra/b:

Missa Gaudeamus. sec. XIV.no – Novara – Biblioteca capitolare del Duomo, cod. XLI, del

1478.Nr – Nürnberg – Germanisches Nationalmuseum, cod. 8°. Hs.

7206, ff. 1r-17r, metà sec. XV. oc – Oxford – Bodleian Library, cod. Douce 245, ff. 416rb-419vb

(oc1); f. 551rb/va Celi contentum hodie (oc2), sec. XIV.od – Oxford – Bodleian Library, cod. Canon. Liturg. 379,

ff. 155vb-156va Concinat; Generat; O Clara; Duce celesti; Novum sydus, metà sec. XV, copia dal sec. XIII.

of – Oxford – Bodleian Library, cod. Canon. Liturg. 248 (19353), ff. 279r-280v, Diurnale, ± 1265.

Page 15: Cum Hymnis Et Canticis

INTRODUZIONE – Sigle dei codici 15

pe – Poligny – Archives Départementales du Jura – Monastère Ste. Claire, cod. MI 1929, ff. 499vb-505ra, sec. XV.

pf – Paris – Bibliothèque Mazarine, cod. lat. 426, ff. 256vb-257ra/b a pié dei fogli aggiunge oratio, secreta, postcommunio, 1265 circa.

Pg – Perugia – Biblioteca Comunale Augusta, cod. 1038, ff. 201va (Pg1); 334ra-335rb (Pg2); 344ra-345ra (Pg3), sec. XIV.

pg – Paris – Bibliothèque Nationale, cod. lat. 1288, ff. 607vb-614va, fine sec. XIV.

pi – Paris – Bibliothèque Nationale, cod. lat. 10503, f. 181rb/va oratio, secreta e postcommunio; ff. 213v-214r ha la sequenza Inclarescat melodia, anno 1270 circa.

pk – S. Maria degli Angeli, Biblioteca Porziuncola, cod. 2, pp. 394-402, del 1721.

pl – S. Maria degli Angeli, Biblioteca Porziuncola, cod. 6, pp. 150-75, del 1788.

pm – S. Maria degli Angeli, Biblioteca Porziuncola, cod. 11, ff. 151r-162v, sec. XVI.

pn – S. Maria degli Angeli – Biblioteca Porziuncola, cod. 13, ff. 155v-156v Generat virgo filias; O Clara luce clarior, sec. XVI.

po – S. Maria degli Angeli – Biblioteca Porziuncola, cod. 15, ff. 108r-112v Concinat plebs fidelium; O Clara luce clarior, sec. XVI.

pp – S. Maria degli Angeli – Biblioteca Porziuncola, cod. 17, ff. 84r-85v Concinat plebs fidelium, sec. XVI.

pq – S. Maria degli Angeli – Biblioteca Porziuncola, cod. 18, ff. 205r-206r: Duce celesti numine; Novum sydus; Salve sponsa Dei, sec. XVI.

pr – S. Maria degli Angeli – Biblioteca Porziuncola, cod. 28, ff. 206v-208r Concinat plebs fidelium; Generat virgo filias; O Clara luce clarior, sec. XVI.

ps – S. Maria degli Angeli – Biblioteca Porziuncola, cod. 32, ff. 172v-174r Concinat plebs fidelium; Generat virgo filias; O Clara luce clarior, sec. XV.

pt – S. Maria degli Angeli – Biblioteca Porziuncola, cod. 33, ff. 164v-165r ha solo Virgo Clarens vespere... quem dilexisti, sec. XVI.

Page 16: Cum Hymnis Et Canticis

16 ANTICHI TESTI LITURGICI LATINI

pu – S. Maria degli Angeli – Biblioteca Porziuncola, cod. 42, ff. 182r-184r ha solo ant. al Benedictus e Magnificat (II vesp), sec. XVI.

pv – Paris – Bibliothèque Nationale, cod. lat. 1339, del sec. XIII/IV.

sb – Solothurn – Zentralbibliothek, cod. S.378, ff. 311vb-312ra, ha la Oratio Famulos tuos; ff. 312ra-312vb, ha la LFes, anno 1470/71.

So – Solothurn – Zentralbibliothek, cod. S.549, ff. 237ra-240rb, fine sec. XIII.

up – Uppsala – Universitätsbibliothek, cod. C.17, f. 64v ha i versi Francisci fama virginis ... sequelam abdicavit.

Vc - Città del Vaticano – Biblioteca Apostolica Vaticana, cod. Barb. Lat. 380, f. 341rb ha solo la oratio Famulos tuos, più una lezione della LCla, sec. XV.

ve – Città del Vaticano – Biblioteca Apostolica Vaticana, cod. lat. 7692, ff. 312r-314v (= 334r-336v), del 1462.

vg – Città del Vaticano – Biblioteca Apostolica Vaticana, cod. Rossi. lat. 606, ff. 24r-41v, (la Messa Gaudeamus è ai ff. 33v-37v), sec. XV.

vh – Città del Vaticano – Biblioteca Apostolica Vaticana, cod. lat. 4759, ff. 509vb-510va, sec. XV.

vk – Città del Vaticano – Biblioteca Apostolica Vaticana, cod. Rossi. lat. 605, ff. 1r-23r, (la Messa Gaudeamus è ai ff. 12v-17v), sec. XIV.

vl – Città del Vaticano – Biblioteca Apostolica Vaticana, cod. lat. 5814, ff. 485vb-487rb, sec. XIV.

Il metodo

Il metodo è quello della utilizzazione dei codici di quei secoli là, ma mi limito a servirmi solo di un certo numero, e non di tutti, tra i più significativi, più antichi e più accessibili e vicini alla mia sede in Assisi, per il semplice motivo che codici di Messali, Lezionari, Breviari, Antifonali, Innari, Rituali, ecc. ve ne sono in abbondanza, sparsi dalle

Page 17: Cum Hymnis Et Canticis

INTRODUZIONE 17

estremità di Spagna-Portogallo ai confini della Finlandia o Svezia, dalla Gran Bretagna all’Italia e Gerusalemme. Solo in Assisi, tra un migliaio di codici delle sue quattro biblioteche14, ve ne sono una sessantina utili al mio lavoro: principe tra tutti il cod. 338 della biblioteca conventuale comunale presso il Sacro Convento.

I testi liturgici sono divisi in due parti, la prima ha i testi per la Liturgia delle ore, cioè  i breviari per  l’ufficio;  la seconda ha  i  testi per il rito della Messa; come intermezzo vi sono alcune composizioni particolari citate dai testi dell’ufficiatura. In questo ordine:

1. Stadio iniziale dell’ufficio di s. Chiara, secondo il codice od di Oxford15.

2. Stadio intermedio, secondo i codici As, ah, of di Assisi e Oxford16.

3. Stadio finale dell’ufficio Iam sancte Clare claritas17.4. Ufficio della festa di traslazione del 2 ottobre, cod. mg18.5. Uffici particolari, secondo il cod. Me di Monaco in Baviera, e ha

di Helsinki19.

Intermezzo: antifone, responsori, inni, sequenze, ecc. e qualche codice particolare: Nr, Mo20. Vi sono inoltre i testi per la messa.

14 Biblioteca conventuale comunale di Assisi presso il Sacro Convento; Archivio della cattedrale di San Rufino; Biblioteca storico francescana della Chiesa Nuova; Biblioteca della Porziuncola in Santa Maria degli Angeli, presso Assisi.15 Codice od è Oxford, Bodleian Library, Canon. Liturg. 379 (19462); cf. vAn DIjk, Il culto di Santa Chiara, 176-8.16 I codici: As Assisi, Biblioteca conventuale comunale, 338; of Oxford, Bodleian Li-brary, Canon. Liturg. 248; cf. vAn DIjk, Il culto di Santa Chiara, 162; ed ah è Assisi, Archivio San Rufino 18.17 È l’ufficio festivo solenne, che dal 1292 prevale nei secoli, i cui codici sono molto numerosi.18 Codice mg è München, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 23291.19 Codice Me è München, Bayerische Staatsbibliothek, Cgm 5235; e ha è Helsinki, Biblioteca universitaria, Ms. 160; cf. vAn DIjk, Il culto di Santa Chiara, 183-6.20 Codice Mo è Modena, Archivio di Stato, cod. 162; Nr è Nürnberg, Germanisches Nationalmuseum, Cod. 8°. Hs. 7206.

Page 18: Cum Hymnis Et Canticis

18 ANTICHI TESTI LITURGICI LATINI

Infine ho aggiunto un gruppo di composizioni poetiche già presenti in altre pubblicazioni. In totale abbiamo così il cospicuo numero di LXIV per l’ufficiatura, altri 103 testi vari, compresa la messa. Gli indici dicono poi la numerosità e la qualità di dette singole composizioni liturgiche e poetiche.

Messe:

1. Stadio iniziale con le orazioni21, e il comune delle vergini22.2. Passo intermedio, dal cod. lat. 10503 di Parigi: pi23.3. Messa Gaudeamus24.

21 Codice pf di Paris, Bibliothèque Mazarine, lat. 426; cf. vAn DIjk, Il culto di Santa Chiara, 171-2; As di Assisi, Bibl. conv. comunale, 338 (per gli oremus); ao di Assisi, Bibl. conv. comunale, 607; cf. vAn DIjk, Il culto di Santa Chiara, 172.22 Cf. nota 2. vAn DIjk, Sources of the Modern Roman Liturgy II, Ordo missalis, 316-7.23 Codice pi è Paris, Bibliothèque Nationale, lat. 10503.24 I cui codici sono: ab dell’Archivio San Rufino in Assisi, cod. 8; ae dello stesso Ar-chivio San Rufino, cod. 11; ga del Museo della Flagellazione a Gerusalemme, cod. 1; mf della biblioteca Nacional di Madrid, cod. 12171; nn della Biblioteca Nazionale di Napoli, cod. VI.D.73; vg della Biblioteca Apost. Vaticana, Rossiano cod. 606; vk della stessa Biblioteca, Rossiano cod. 605.

Page 19: Cum Hymnis Et Canticis

i – lITURGIA DELLE ORE

Nella regola bollata di s. Francesco (29 nov. 1223) è prescritto: “Fratres faciant divinum officium secundum ordinem sanctae Romanae Ecclesiae, excepto psalterio, ex quo habere poterunt breviaria” (ReBu 3, 2). E nel testamento (della fine sett. 1226) il santo scrive: “Omnes alii  fratres  teneantur [...]  facere officium secundum regulam. Et qui inventi essent qui non facerent officium secundum regulam, et vellent alio modo variare [...] omnes fratres, ubicumque sunt, per obedientiam teneantur [...] proximiori custodi illius loci [...] representare” (Test 36-37). E il custode tenga il frate come un prigioniero in catene, per consegnarlo al cardinale protettore, perché provveda al caso (cf. Test 38-39).

I frati, da una parte, si attennero a questa severa disposizione di Francesco, dall’altra i libri dell’ufficiatura della curia romana erano fatti per la liturgia papale, perciò non tutto era adatto per i frati, sparsi ormai in quasi tutta l’Europa cattolica. Da qui la necessità di adattamento. Per di più la stessa curia romana stava riformando i  libri  liturgici, fin da prima delle prescrizioni della regola di Francesco.

Negli anni 1241-1244, il ministro generale dell’Ordine francescano, fr. Aimone da Faversham, cerca di dare una soluzione a tale necessità. I papi da parte loro ammettono alcune richieste dei frati, concedono privilegi, approvano i cambiamenti1. Tutto questo avviene quasi per intero prima della morte e canonizzazione di Chiara. Ma intanto nel

1 AF III, 247, 3-6; bolla Pio vestro collegio (20 giu. 1244): BF I, 344, num. 50; cf. P. SABATIER, Fr. Crescentius de Iesi et son généralat (1244-1247), in Opuscules de criti-que historique, 1 (1902) 115, nota 2 (ristampa anastatica, ed. Porziuncola 2002).

Page 20: Cum Hymnis Et Canticis

20 LITURGIA DELLE ORE

monastero di Chiara le suore seguitano a fare uso del loro breviario-messale, scritto verso il 1234, prima del lavoro di fr. Aimone2.

Una delle novità dell’ordinamento liturgico di fr. Aimone è l’unificazione delle norme liturgiche – dette rubriche – distinte nettamente quelle dell’Ordo breviarii, da quelle dell’Ordo missalis: ognuno dei due libri ha le sue norme liturgiche generali distinte3. Secondo queste disposizioni anche io pongo i presenti testi.

1 – Testo iniziale dell’ufficio dal Comune delle Vergini

Alla data 15 agosto 1255, giorno della canonizzazione di s. Chiara, non doveva esserci nessun testo liturgico, se non le tre orazioni per la celebrazione della messa. Fu prescritto però che la festa fosse successivamente celebrata “devote ac solemniter” (BCan 108). Da qui la necessità immediata di avere i testi per l’anniversario del dies natalis della santa. Fr. Salimbene de Adam attesta due volte che tali testi furono composti dal papa Alessandro IV4.

Da queste indicazioni si può desumere che inizialmente si dovette ricorrere al comune delle vergini5, e alle composizioni liturgiche di tale papa6.

Il primo codice che riporta i testi primitivi è il cod. od di Oxford, di provenienza italiana, codice-copia di un testo in uso presso la curia romana, sorto poco tempo dopo la canonizzazione di Chiara7. Il testo

2 Breviario-messale, detto di santa Chiara.3 vAn DIjk, Sources of the Modern Roman Liturgy II, Ordo breviarii 17-195; Ordo missalis, 207-331.4 Cf. note 5 e 6 della p. 7.5 vAn DIjk, Sources of the Modern Roman Liturgy II, 181-3; breviario di s. Francesco ff. 186ra-187rb; breviario-messale di s. Chiara, ff. 197va-198va (numerazione origi-naria).6 Tra il 1255-1261.7 Notizie concise di questo codice si possono vedere in vAn DIjk Il culto di santa Chiara, 176-7, e cf. la descrizione nell’elenco generale; il cod. è copia di un originale del 1280 circa.

Page 21: Cum Hymnis Et Canticis

INTRODUZIONE – Testi iniziali 21

liturgico di questo codice è allo stato iniziale, testo ibrido, costituito da brani presi dal comune, e completato con i testi nuovi del papa Alessandro IV. In questo modo:

(f. 155vb) In vigilia sancte clare virginis. Capitulum: Fratres, Qui gloriatur in Domino.

Ympnus8 Concinat plebs fidelium Virginale preconium9

V/. Specie tua.

Et ad Magnificat ant.10.Duce celesti Numine Matre favente virgine11

Psalmus Magnificat

Oratio Famulos tuos12.

Invitatorium: Regem virginum.

Ympnus ad nocturnum13.Generat virgo filias Mentis materne conscias14.

Ad nocturnum ant. O quam pulcra est, per ordinem sicut scripte sunt in communi virginum.

8 È scritto sotto tre righi tetragrammi senza neumi.9 Vedi num. III, pp. 73-75.10 Musicata con neumi.11 Vedi num. V, p. 76.12 Vedi num. VI, pp. 76-77.13 Sotto tre righi tetragrammi senza neumi.14 Vedi num. VIII, pp. 77-79.

Page 22: Cum Hymnis Et Canticis

22 LITURGIA DELLE ORE

R/. Diffusa est.R/. Specie tua.R/. Propter veritatem.R/. Dilexisti.R/. Offerentur regi.R/. Hec est virgo sapiens.R/. Media nocte.R/. Veni electa.R/. Regnum mundi.

In laudibus et ad vesperas ant. Hec virgo sapiens cum reliquis de communi virginum.

Capitulum: Qui gloritur in Domino.

In laudibus ympnus15.O Clara luce clarior, Lucis eterne filia16.

V/. Diffusa est.

Ad Benedictus ant. Duce celesti.Oratio ut supra.

Ad vesperas, capitulum Fratres, Qui gloriatur.

Ympnus Concinat plebs fidelium.

V/. Diffusa est.

15 La prima strofa è musicata con neumi.16 Vedi num. XXI, pp. 89-90.

Page 23: Cum Hymnis Et Canticis

INTRODUZIONE – Testi iniziali 23

Ad Magnificat ant17.Novum sydus emicuit, candor lucis apparuit, lux caritatis affluit (f. 156va) clarum clarere voluit. Ps. Magnificat.

Cioè, le antifone dei I vespri non compaiono, il capitolo è quello del comune delle vergini Fratres, qui gloriatur (2Cor 10,17-18); l’inno è proprio, costituito da 10 strofe, che traggono notizie da episodi della vita della santa, descritta nella LCla. Il versetto dopo l’inno è preso dal comune delle vergini, mentre l’antifona del Magnificat e la oratio sono nuove.

Passando al matutino, ai tre notturni, e alle lodi, tutto è dal comune delle vergini, eccetto i due inni per matutino e per le lodi. Le letture dei tre notturni non sono nominate, ma potevano provenire dalla LCla. L’antifona al Benedictus Duce celesti numine, e la oratio Famulos tuos sono dai I vespri.

Le ore minori del giorno non sono nominate. Per i II vespri si prende tutto dal Comune, eccetto l’inno Concinat plebs fidelium dai I vespri; l’antifona è Novum sydus emicuit18.

17 Musicata con neumi.18 L’antifona Novum sydus è una strofa ricalcata sull’inno Concinat plebs fidelium (III strofa); qui nel cod. 379 od (f. 156rb/va) ha questi versetti: Novum sydus emicuit / candor lucis apparuit / lux caritatis affluit / clarum clarere voluit, mentre in seguito comparirà con 6 versetti. In questo modo:

Inno AntifonaNovum sidus emicuit, Novum sydus emicuit,Candor lucis apparuit, candor lucis apparuit,. . . . lux claritatis affuit,. . . . celi splendor enituit,Nam lux, que lucem influit,  nam lux, que lucem influit,Claram clarere voluit Claram clarere voluit.

Page 24: Cum Hymnis Et Canticis

24 LITURGIA DELLE ORE

Per cui, realmente, questo codice riferisce l’ufficiatura approntata dal papa Alessandro IV, con tre inni per i primi vespri, matutino e lodi, le antifone al Magnificat e al Benedictus, più l’orazione propria.

2 – Stadio intermedio, ufficio ipotetico

Quando nel 1292 il capitolo generale di Parigi esaminò un testo di ufficiatura per s. Chiara, si espresse in questi termini: “Item ordinat et vult generale capitulum quod hystoria beate Clare examinari debeat: et recipiatur et cantetur per  totum ordinem, vel fiat alia per aliquem cui minister generalis commiserit, si dicta hystoria inventa fuerit defectiva”19.

Da ciò si capisce che i capitolari, hanno sotto mano un testo scritto da esaminare, se poi si trovasse insoddisfacente, o difettoso, il capitolo dà incarico al generale di trovare un frate capace di apportare le correzioni richieste. Tale ufficio sia diffuso e venga celebrato da tutto l’Ordine.

Gli inni e alcune antifone del papa Alessandro IV già c’erano. I codici che possono riferire quel testo anteriore al 1292, sono As 338 della Bibl. conventuale comunale di Assisi, con le antifone, responsori dei I vespri, matutino e lodi, e in più i tre inni trascritti a parte; of Canon. Liturg. 248 di Oxford, che ha le parti diurne di tale ufficio; e ah, cod. 18 dell’Archivio di San Rufino in Assisi, il quale fa la sintesi dei due precedenti: ha in forma abbreviata tutto quello che sarà nello stadio finale Iam sancte Clare claritas.

In particolare:Il 338 – As. La seconda parte del codice miscellaneo 338 della

Biblioteca conventuale comunale di Assisi (ff. 73ra-91vb) è occupata per intero da documenti riguardanti s. Chiara. Ed è del 1280 circa.

19 F.-M. DELoRME, Constitutiones provinciae Provinciae (saec. XIII-XIV), in AFH 14 (1921) 417, num. 5; G. BoCCALI, Legislazione pontificia e dell’Ordine dei frati minori per il culto di Santa Chiara, in Convivium Assisiense 6 (2004) 420-5.

Page 25: Cum Hymnis Et Canticis

INTRODUZIONE – Stadio intermedio 25

Comincia proprio con In vigilia sancte Clare, ad vesperas ant. e riporta tutte le antifone, l’invitatorio e i responsori propri che si ritrovano nel testo definitivo Iam sancte Clare claritas, per i I vespri, matutino e lodi, esclusi gli inni e la oratio. Per il Benedictus (e Magnificat) propone 4+2 antifone (f. 73vb), cioè:

Novum sydus emicuit (scritto la seconda volta)20. Alleluia. O virgo clarens vespere21. Duce celesti numine22. Novum sydus emicuit, (una terza volta), vedi sopra.Luce celesti numine, (una seconda volta), vedi sopra.Virgo Christi clarissima23. En in regno claritatis24. Dopo questi testi, il codice  – quasi volesse proseguire l’ufficiatura 

della santa –   presenta  il  testo agiografico, che si è soliti  leggere a matutino, riferendo l’intera LCla Quasi veterani. Admirabilis femina (ff. 74ra-84ra). Dopo questo lungo testo, conclude riportando i tre inni Concinat plebs fidelium, Generat virgo filias, O Clara luce clarior (f. 84ra/va) con le tre orazioni per la messa. È qui presente, cioè, tutto l’occorrente per la Liturgia delle ore e della messa.

Il codice of, di Oxford (Bodleian Library, Canon. Liturg. 248), è un diurnale che completa, per le ore diurne, il As 338. È un codice proveniente da Assisi, dal Protomonastero di S. Chiara, del 1282 circa, poco posteriore al 338 di Assisi25, forse anche anteriore.

Il codice ah, 18, dell’Archivio di San Rufino, riporta passo passo tutti gli inizi dei testi dell’ufficio Iam sancte Clare claritas, e aggiunge

20 Vedi testo in Singularia quaedam, num. 3, p. 119.21 Vedi testo in Singularia quaedam, num. 8, p. 122.22 Vedi num. V, p. 76.23 Vedi testo in Singularia quaedam, num. 9, p. 122.24 Vedi testo in Singularia quaedam, num. 13, pp. 127-129. È una sequenza di 10 coppie di strofette: As 338, ff. 73vb-74ra.25 vAn DIjk, Il culto di Santa Chiara, 162.

Page 26: Cum Hymnis Et Canticis

26 LITURGIA DELLE ORE

“Lectiones leguntur de legenda ipsius, scilicet, Admirabilis femina”. I testi sono appena accennati con la citazione delle prime parole.

Da notare che tutti e tre i codici sopraccennati sono sorti per uso liturgico  in Assisi: due esistenti ancora  in Assisi, e uno finito a Oxford. Tutto questo ci indica che i tre codici riproducono ormai il testo completo primitivo Iam sancte Clare claritas, tanto antico da prender posto poco dopo il primo schema. Ed è un ufficio composto probabilmente per la città di Assisi, e più precisamente: un codice per la cattedrale assisana di San Rufino26; uno per la chiesa di S. Francesco e uno per la chiesa di S. Chiara.

3 – Ufficio finale, con incipit: Iam sancte Clare claritas

I codici sono molti – centinaia – conservati in diverse parti dell’Europa. Il primo aspetto da osservare è che il testo intero (tolte poche cose) è tutto proprio, cioè particolare per s. Chiara, e non per altre sante. Il tempo di composizione è circa un ventennio dopo la canonizzazione27, ante 1292. L’autore è ignoto per la maggior parte dei testi, l’unico noto è Alessandro IV (per i testi già visti).

Questo ufficio ritmico di s. Chiara segue passo passo lo schema dell’ufficio ritmico di s. Francesco, composto da fr. Giuliano da Spira nel 1231-1234. Naturalmente l’ufficio di s. Francesco è legato alla sua vita scritta dallo stesso fr. Giuliano, mentre l’ufficio di s. Chiara segue la Legenda latina ufficiale Admirabilis femina28. Lo schema metrico dei testi manifesta quanto il nostro autore abbia assimilato lo stile di fr.

26 La quinta antifona delle lodi contiene l’invito a lodare il Salvatore, con l’esortazione: non cesset ipsa civitas (Assisi) a laude Conditoris. Questo testo potrebbe far intravve-dere il luogo e i destinatari della composizione poetica.27 Ante 1292, data del capitolo generale di Parigi, dove fu deciso di prendere in esame la “hystoria beate Clare”.28 Ultima edizione critica: Legenda Latina sancte Clarae virginis Assisiensis. Introduzio-ne, testo restaurato, note e indici a cura di P. Giovanni BoCCALI, ofm, Porziuncola 2001. Ha il testo diviso in capitoli e versetti, al modo della Bibbia.

Page 27: Cum Hymnis Et Canticis

INTRODUZIONE – Ufficio finale 27

Giuliano, e quanto strettamente abbia voluto legare l’ufficio di Chiara a quello di Francesco, e la festa dell’una alla festa dell’altro.

Nello stesso tempo manifesta quanto l’autore abbia studiato e assimilato la spiritualità e la vita di Chiara: originale è Francesco per la sua parte, e originale è Chiara per l’altra. Francesco è seguace del Signore e del suo vangelo nella ‘itineranza’, come i discepoli di Gesù per la predicazione, Chiara è seguace del Signore nella vita contemplativa, come Maria, ai piedi del maestro: con una vita sponsale, orante, povera e fraterna29.

L’originalità personale di Chiara è colta al vivo ed è ornata della veste letteraria dello schema ritmico usato per Francesco. I due aspetti – veste letteraria e spiritualità – composti insieme ci hanno dato questi capolavori liturgici.

Del resto, s. Chiara si era formata spiritualmente sotto il consiglio e la guida di Francesco. Ella si è sentita sempre “pianticella del padre”, dall’inizio con la Forma vivendi, e lo ha ritenuto fino alla fine “colonna e sostegno” valido e unica consolazione dopo Dio30.

Le interdipendenze letterarie dei due uffici e la fonte per s. Chiara si possono vedere da questo schema:

Chiara: a matutino Francesco: a matutinoInvit. Regi qui carnem induit Invit. Regi, que fecit opera1 Ant. Hec una de prudentibus 1 Ant. Hic vir in vanitatibus2 Ant. Excelsi servus virginem 2 Ant. Excelsi dextre gratia7 Ant. Cor verbis sapientie 7 Ant. Cor verbis nove gratie

1 R/. Francisci pia plantula 1 R/. Franciscus ut in publicum2 R/. In via penitentie 2 R/. In Dei fervens opere5 R/. Amica crucis plangere 5 R/. Amicum querit pristinum

29 Cf. la Forma vivendi, data da Francesco al primo gruppetto di Chiara e consorelle: RCla 6, 2-3; cf. Concordantiae verbales opusculorum s. Francisci et s. Clarae Assisien-sium, ed. altera, Porziuncola 1995, 176.30 Cf. RCla 1, 2; TCla 37; BCla 6.

Page 28: Cum Hymnis Et Canticis

28 LITURGIA DELLE ORE

7 R/. Carnis templo soluto 7 R/. Carnis spicam contemptus8 R/. De pane pascit unico 8 R/. De paupertatis horreo.

Alle lodi: Alle lodi:5 Ant. Laudans laudare studuit 5 Ant. Laudans laudare monuit.

Ai II vespri Ai II vespriAnt. Salve sponsa Dei... Ant. Salve sancte pater... polorum polorum.

La dipendenza, non solo storica, ma anche letteraria tra i testi liturgici e la Legenda latina Admirabilis femina è abbastanza frequente, come si può costatare da qualche esempio.

Le antifone dei I vespri seguono alcuni episodi della vita di Chiara, con dipendenza letteraria dalla LCla:

1. Iam sancte Clare claritas: cf. LCla 31, 1-42. Mundi totius gloriam: cf. LCla 2, 83. Hec in paternis laribus: cf. LCla 2, 1-2.6.114. Sacra spirat infantia: cf. LCla 3, 10-115. Hanc et papa Gregorius: cf. LCla 2, 12-13; 27, 4; 41, 8.

Così pure alcune antifone e reponsori di matutino prendono materia e parole dalla LCla, così:

2 Ant. Excelsi servus virginem: cf. LCla 3, 5-61 R/. Francisci pia plantula: cf. LCla7, 83 R/. Hec paupertatis titulo: cf. LCla 9, 3.75 Ant. Parat magistra vasculum: cf. LCla 11, 2-85 R/. Amica crucis plangere: cf. LCla 20, 1-3; 22, 28 Ant. Trahit de testa nucleum: cf. LCla 24, 5-67 R/. Carnis templo soluto: cf. LCla 29, 34-358 R/. De pane pascit unico: cf. LCla 29, 34.36-37.

Page 29: Cum Hymnis Et Canticis

INTRODUZIONE – Ufficio della Traslazione 29

Alle lodi poi le antifone, oltre ad avere le dipendenze dalla LCla, hanno un legame stretto con vocaboli del rispettivo salmo successivo:

1 Ant. Post vite clare terminum ... quo Dominus regnavit: cf. LCla 27, 1-2; 30, 15 e Ps. 92 Dominus regnavit.

2 Ant. Agnes ad agni nuptias... eterne iubilatur: cf. LCla 30, 17-18 e Ps 99 Iubilate Deo.

3 Ant. Sicut sorore previa... Deus ad te de luce: cf. LCla 30, 17.20 e Ps 62 Deus, Deus meus, ad te de luce vigilo.

4 Ant. Honorat Christi dextera... que fecit Deus Deum: cf. LCla 32, 7-8 e Cant. Dan 3, 57-88.56 Benedicite omnia opera.

5 Ant. Laudans laudare studeat... a laude conditoris: cf. LCla 30, 15-16; 38, 7 e Ps 148 Laudate Dominum de celis

Questa quinta antifona delle lodi, è caratteristica, in quanto la città di Assisi è invitata a lodare Dio, arricchita di tanta santità di Francesco e Chiara. Sembra di ascoltare l’autore che esorti i concittadini a lodare il Donatore di tanta grazia; e insinui l’idea che l’ufficio sia stato scritto per Assisi, per il culto della sua santa.

4 – Ufficio della traslazione del corpo di s. Chiara (2 ott). Cod. mg.

La traslazione del corpo di s. Chiara fu ordinata dal papa Alessandro IV, con la bolla “Cum in vigilia beati Francisci”, in data 9 sett. 1260, inviata da Subiaco, ai vescovi di Perugia, Spoleto e Assisi31.

La traslazione fu eseguita il 3 ott. successivo; il corpo della santa fu trasferito dal suo luogo di sepoltura provvisoria di San Giorgio, alla nuova grande chiesa dedicata alla santa. E fu deposto in una grossa e pesante cassa di pietra sotto l’altare maggiore, e lì inglobata in

31 Cf. BF II, 407, num. 578; LTra 64-69, pp. 252-255.

Page 30: Cum Hymnis Et Canticis

30 LITURGIA DELLE ORE

calcestruzzo nel blocco di tomba-altare32. Rimasta lì nascosta per quasi sei secoli, fino al sett. 1850.

L’ufficio per questo avvenimento dovrebbe essere stato celebrato in Assisi qualche decennio dopo, per tale necessità sorse la legenda minore “Admirabilis et venerabilis virgo Clara”33.

Nel 1357, quasi un secolo dopo la traslazione, intervenne il capitolo generale di Barcellona a dare l’indicazione che la festa si celebrasse il 2 ottobre, e non il 3, per non impedire la vigilia della festa di s. Francesco. C’è da notare che l’intervento del capitolo non parla della istituzione della festa, ma dello spostamento della data, dal 3 al 2 ottobre34.

Il testo liturgico di tale memoria l’abbiamo dall’unico codice Clm 23291 della Bayerische Staatsbibliothek di Monaco di Baviera (sigla mg2): In translatione sancte Clare virginis: “Clara luce clarior ac sole serenior”.

Lo stile di questo ufficio è piuttosto  laudativo devozionale, più immaginativo che narrativo. Solo qua e là allude ad episodi della vita della santa e a miracoli35. Prende magari immagini femminili o figure del Vecchio Testamento, per lodare la nuova eroina36. Viene fatto un accenno al privilegio di povertà (Lodi, IV ant.), si allude però a morti risuscitati37. Le cinque antifone dei I vespri iniziano con la prima lettera che dà luogo all’acronimo C.L.A.R.A.

32 M. BIGARonI, Origine e sviluppo storico della chiesa, in La Basilica di S. Chiara in Assisi, Perugia 1994, 11-80; H.-R. MEIER, Protomonastero e chiesa di pellegrinaggio, ibidem, 81-136.33 In questa collana al vol. 13, a cura di G. BoCCALI, Legende minores latine sancte Clare virginis Assisiensis. Legenda “Admirabilis et venerabilis virgo Clara”, ed. Porziuncola 2009, pp. 236-255.34 Cf. L. WADDInG, Annales Minorum, ad an. 1357, t. VIII, Quaracchi 1931, 147, num 1; Speculum Minorum, ed. Rouen 1509, f. 207r.35 I notturno, II resp.; II notturno, II e III ant; a Lodi, III e V ant.36 Giuditta, Ester (II not., II resp.); Sunamite (III not., III ant.); Esodo col Nilo, nube, manna, Giosuè (III not., II resp.); Salomone e la “donna forte” (ant. al Benedictus).37 Al Benedictus vi è l’ant. alternativa O virgo mirabilis, che allude a miracoli di morti risuscitati: multos vivificas mortuos defuncta. È una notizia rara, accennata, per es. nei “Gaudia sancte Clare” (strofa 43), ma narrata per esteso in diversi documenti tramandati nel sud della Germania: nel St. Klara-Vita Textkritische Edition und Wortschatzunter-

Page 31: Cum Hymnis Et Canticis

INTRODUZIONE – Uffici particolari 31

Alla fine dell’ufficio vi sono tre antifone per il Benedictus: O fervens desiderio preclara. – Ave virgo, felix Clara mater. – O virgo mirabilis in signis. Tutte e tre si ritrovano nel cod. Nr di Norimberga38; e altre tre per  il Magnificat: O Clara multarum mater gentium. – O decus et gaudium. – O gloriosum decus candide. La seconda e terza ant. si ritrovano anche in Nr39.

5 – Uffici particolari

Oltre agli uffici visti, ve ne sono un paio di carattere particolare.Il primo è conservato in un codice della Biblioteca Universitaria

di Helsinki in Finlandia (Ms. 160, sigla ha). Contiene solo il testo dai I vespri al I responsorio del I notturno40, su due fogli rifilati ai margini.

Segue il procedimento letterario – schema ritmico – dell’ufficio di s. Francesco, in particolare nell’ant. al Magnificat. Il contenuto storico della composizione proviene dalla legenda della santa, senza un ordine cronologico. L’autore si attiene al tono laudativo devozionale. Le antifone del vespro hanno un testo allusivo al tema del rispettivo salmo, un po’ al modo delle antifone delle lodi nell’ufficio Iam sancte Clare claritas. La oratio è del tutto particolare, sviluppata sulla “claritas” di Chiara.

suchung. Dissertation (dattiloscritta) von H.M. WEILER, Innsbruck 1972, 229-36, linee 2252-363; così pure è pubblicata nel volumetto „Vena vivida - Lebendige Quelle“. Texte zu Klara von Assisi und ihre Bewegung - I - Deutsche und niederländische Zeugnisse zur hl. Klara, Münster 2008; e in italiano nel vol. 14 di questa collana. Questa notizia - riferita da codici sorti nel sud della Germania - può indicare il luogo di origine anche del nostro ufficio; il codice infatti sta a Monaco di Baviera.38 f. 15r/v e 13v: num. 31, pp. 143-144; 29, p. 142; 23, p. 139.39 f. 14r/v: num. 28, pp. 141-142; 26, pp. 140-141.40 Trascrivo il testo dall’articolo di vAn DIjk, Il culto di Santa Chiara, 183-6, non avendo per le mani una riproduzione del codice.

Page 32: Cum Hymnis Et Canticis

32 LITURGIA DELLE ORE

Il secondo ufficio particolare è nel codice Cgm 5235 della Bayerische Staatsbibliothek di Monaco di Baviera (sigla Me).

È una composizione simile ad una legenda minore, ma distribuita in antifone, responsori, versetti, utilizzabili per una ufficiatura. In fine infatti è detta “historia nova”, tratta dalla “Legenda nova”, attribuita a frate Bonaventura cardinale, quondam ministro generale dell’Ordine di s. Francesco41.

Intermezzo: gruppo antifone, inni, e altro

La varietà delle antifone, inni, e altro, è dovuta a diversi motivi. Il primo e immediato è quello di non avere, fin dall’inizio, testi propri per i II vespri. Nel qual caso si rimanda di solito ai I vespri, oppure se ne scrivono altri, nel corso dei decenni o secoli successivi. Altro motivo è che il tempo scorre e la devozione dei fedeli arricchisce il fondo dei testi liturgici, con altri testi.

Per esempio: vi sono codici che hanno inni singolari, particolari, che fanno da alternativa agli inni ufficiali, e vengono indicati, o trascritti, o  inseriti nello schema dell’ufficiatura  intera. Siccome non li posso inserire nell’apparato delle lezioni varianti a pié pagina, li riferisco a parte.

Ecco alcuni componimenti poetici:

Antifone:  Celorum rex mellifluit   cod. Aw42. Gaude celum terra plaude mg, Nr43. Hodie de seculo Francisci migras filia nj44.

41 Per l’autore della Legenda ufficiale di s. Chiara, vedi Legenda Latina Sanctae Clarae, 11-8; così pure M. GUIDA, Una leggenda in cerca d’autore: La vita di santa Chiara d’Assisi, Bruxelles 2010, pp. 203-210.42 Cf. testo in Singularia quaedam, num. 1, p. 118.43 Cf. testo in Quaedam ex codice Nr, num. 34, p. 145.44 Cf. testo in Singularia quaedam, num. 2, p. 118.

Page 33: Cum Hymnis Et Canticis

INTRODUZIONE – Antifone ed inni 33

Novum sydus emicuit As, At, Pg3, aj, bh, cp, lb, nj, oc1, od45. O Clara clarum gratie bh, oc1, pg46. O Clara virgo nobilis Pg3 /47. O felix Assysia portus salutaris mg, Nr48. O felix Clara, regali tecta Mr49. O lumen atque decus mg, Nr50. O lumen Ecclesie Clara virgo mg, Nr51. O virgo Clara genere pe52. O virgo clarens vespere As, Az, Mr, Nc, So, ab, ae, fc, lb, me, mf, nb, nd2, nn, pt, vg, vk53. Sara vincis demonia mg, Nr54. Virgo Christi clarissima ai, As55.

Inni-Sequenze: Celi contentum hodie bh, oc2, pg56. Clara clarens, labe carens pe57. Clara stella movet bella nj58. En in regno claritatis As, Mo59. En preclara virgo Clara fj, me, nd1, nc60.

45 Cf. testo in Singularia quaedam, num. 3, p. 119.46 Cf. testo in Singularia quaedam, num. 4, pp. 119-120.47 Cf. testo in Singularia quaedam, num. 5, p. 120.48 Cf. testo in Quaedam ex codice Nr, num. 35, p. 145-146.49 Cf. testo in Singularia quaedam, num. 6, p. 121.50 Cf. testo in Quaedam ex codice Nr, num. 33, pp. 144-145.51 Cf. testo in Quaedam ex codice Nr, num. 36, p. 146.52 Cf. testo in Singularia quaedam, num. 7, p. 146.53 Cf. testo in Singularia quaedam, num. 8, p. 122.54 Cf. testo in Quaedam ex codice Nr, num. 38, p. 147.55 Cf. testo in Singularia quaedam, num. 9, p. 122.56 Cf. testo in Singularia quaedam, num. 10, pp. 123-124.57 Cf. testo in Singularia quaedam, num. 11, pp. 124-125.58 Cf. testo in Singularia quaedam, num. 12, pp. 126-127.59 Cf. testo in Singularia quaedam, num. 13, pp. 127-129.60 Cf. testo in Singularia quaedam, num. 14, pp. 129-130.

Page 34: Cum Hymnis Et Canticis

34 LITURGIA DELLE ORE

Festum Clare Deo care la2 /61. Inclarescat melodia pi62.

Letabundus plaudat mundus vg, vk63. Sub paupertatis regula oc1 /64.

Orationes: Deus virtutum, cuius Me65. Familiam tuam, quesumus Domine ai66.

Testi particolari: Il codice Mo, alla fine della Legenda Latina Admirabilis femina (LCla), aggiunge il testo musicato della sequenza En in regno claritatis67, poi prosegue sulla stessa colonna (69ra), con grafia minutissima, quasi illeggibile, versi e orazioni in onore di  s. Francesco, Antonio, Ludovico vescovo e s. Chiara; li riporto solo in parte.

Il codice Nr, al termine dell’ufficio Iam sancte Clare claritas (f. 13v), prosegue “in secundis vesperis ant. infra octaffam, ad Magn. O virgo mirabilis in signis et prodigiis” (num. 23), e prosegue, con molti altri testi, fino al f. 28r.

È una silloge antologica di numerose antifone, responsori, orationes, sequenze, ecc.; in più vi è una specie di inno, a modo di vita versificata, detta “Gaudia sancte Clare” (ff. 17r-23v), dove è ripercorsa la vita della santa68, dalla previsione della madre Ortolana alla morte e gloria finale della santa. Sono 54 sestine69.

61 Cf. testo in Singularia quaedam, num. 15, pp. 130-131.62 f. 213v-214r: cf. testo in Singularia quaedam, num. 16, pp. 131-133.63 Cf. testo in Singularia quaedam, num. 17, pp. 133-135.64 Brano di Concinat plebs fidelium: cf. testo in Singularia quaedam, num. 18, pp. 135-136.65 Cf. testo in Singularia quaedam, num. 19, p. 137.66 Cf. testo in Singularia quaedam, num. 20, p. 137.67 ff. 67va-69ra: testo in Singularia quaedam, num. 13, pp. 127-129.68 Con il grido Gaude, all’inizio di ogni strofa. Vedi qui il testo: num. 39, pp. 148-159.69 Già pubblicata da L. oLIGER, Gaudia S. Clarae Assisiensis seu vita eius versificata, in AFH 12 (1919) 110-31, il testo a pp. 122-31.

Page 35: Cum Hymnis Et Canticis

II – LA MESSA

Testi della Messa

Il 12 agosto 1253, giorno del funerale di Chiara, il papa Innocenzo IV in persona volle – come ho detto già – celebrare il rito funebre, nella chiesa stessa del Monastero in San Damiano. Pensava di celebrarlo utilizzando il formulario della memoria delle sante vergini. Nel qual caso i testi dovevano essere presi dal comune delle vergini, comprese le orazioni; ma in pratica, in quel momento non se ne fece nulla (cf. LCla 30,7-9).

Giunta però la data della canonizzazione (15 ag. 1255, ad Anagni)70, dovevano essere pronti i primi testi liturgici, come sono le orazioni, per la celebrazione del solenne rito pontificale71. Da questo evento parte il culto pubblico della nuova canonizzata; così pure i testi liturgici iniziano il loro cammino.

I codici più vicini alla data della canonizzazione sono i messali, con le sole orazioni. In fine si avranno i  testi propri per intero, in questo ordine:

1 – Messali con le sole orazioni.2 – Messa dal santorale, con orazioni e sequenza propria Inclarescat

melodia3 – Messa Gaudeamus.

70 Per la data di canonizzazione di s. Chiara, cf. BoCCALI, Bolla di canonizzazione di santa Chiara, in Frate Francesco 69 (2003) 313-32; e in Legende minori di s. Chiara di Assisi, Grottaferrata 2008, pp. 7-27.71 Cf. p. 7, note 5 e 6; SALIMBEnE, Cronica I, 554, 14-5; II, 658, 4-5.

Page 36: Cum Hymnis Et Canticis

36 LA MESSA

1 – Messa con le sole orazioni

Vi sono due codici pf e ao: Il primo è un Missalis, scritto sotto il pontificato di Alessandro IV (1254-1261), ed è redatto secondo l’Ordo missalis di fr. Aimone da Faversham, contiene le 3 orazioni (collecta, secreta e postcommunio), scritte in aggiunta ai margini inferiori dei ff. 256v-257r, fogli precedenti la festa dell’Assunta. Sono orazioni che si ritroveranno in tutti i messali francescani, dei secoli successivi, trascritte o al posto giusto (cioè al 12 agosto), o aggiunte in altre parti del messale. Nell’ufficio la collecta-oratio è di solito ai I vespri.

Vi è da notare che in questa orazione è presente la frase “simul in unum divitis et pauperis” del salmo 48,3, essa si ritrova nei codici più antichi e successivi, ma poi o viene erasa, cancellata, oppure omessa del tutto. Anche nel presente codice pf hanno tentato di cancellarla, ma si legge ancora bene.

Il fatto, forse, proviene dalle difficoltà e litigi dei frati sull’argomento “paupertas” e sua pratica, nel periodo tra la metà del sec. XIII e il 1325, per quasi un ottantennio. Qui avremmo un riflesso liturgico nei breviari e messali francescani72.

Il secondo codice ao è il 607 della Biblioteca conventuale comunale di Assisi (f. 80ra). Anche questo è un messale (f. 1ra), contiene la festa di s. Francesco (f. 66ra/b), mancano le feste di s. Antonio da Padova e di s. Chiara (perciò del primo periodo); però per s. Chiara, vi è una aggiunta alla fine del messale che contiene le tre orazioni (f. 80ra). 

Tutte le altre parti della messa, è chiaro, venivano prese dal comune delle vergini, in particolare dalla messa che ha l’introito “Dilexisti”, oppure “Vultum tuum”73. Dopo questi codici ve ne erano, naturalmente molti altri.

72 Cf. Liber chronicarum sive tribulationum Ordinis minorum di Frate Angelo Clareno, a cura di G. BoCCALI, ed. Porziuncola 1999.73 Come è indicato da vAn DIjk, Sources of the Modern Roman Liturgy II, Ordo missalis, 316-7.

Page 37: Cum Hymnis Et Canticis

INTRODUZIONE – La Messa Gaudeamus 37

OratioFamulos tuos, quesumus Domine, beate virginis tue Clare, votiva

natalicia recensentes, celestium gaudiorum sua facias interventione participes et, simul in unum divitis et pauperis, tui Unigeniti coheredes. Qui.

SecretaOblata tibi, quesumus Domine, dona sanctifica, que maiestati  tue 

accepta faciat beate virginis tue Clare intercessio veneranda. Qui.

PostcommunioProtegant, quesumus Domine, plebem tuam gloriose virginis tue

Clare continua presidia, et sumpta pro illius gloria corporis tui sacri et pretiosi sanguinis sacramenta. Qui cum Patre et Spiritu Sancto.

2 – Messa con orazioni e sequenza

Il secondo passo, nei testi liturgici per la messa, è attestato dal codice pi lat. 10503 della Biblioteca Nazionale di Parigi74.

È un messale, messo insieme con l’ausilio dell’Ordo missalis di fr. Aimone, redatto verso il 1270, il testo si trova nel Santorale, in più vi si trova già una delle più antiche sequenze, in onore della santa, ed è la Inclarescat melodia (cf. num. 16): Così abbiamo un documento liturgico in più.

3 – Messa Gaudeamus

Tra la fine del sec. XIII e l’inizio del successivo compare il  testo completo della messa, il cui introito comincia con Gaudeamus. Per ora

74 vAn DIjk, Il culto di Santa Chiara, 172.

Page 38: Cum Hymnis Et Canticis

38 INTRODUZIONE

abbiamo pochi codici, ma sufficienti, per iniziare a studiare la tradizione che si imporrà nel tempo.

Il primo codice compare in Assisi, scritto per la cattedrale di San Rufino (cod. ab). Questo codice è un messale, a p. 605 porta la data 1273, contiene alcuni santi umbri, e appartiene alla cattedrale.

Poi ve ne sono due del fondo Rossiano della Biblioteca Vaticana (cod. vg e vk). Questi due codici hanno i testi interamente musicati con neumi. Vi è il nn della Biblioteca nazionale di Napoli75, e il mf di Madrid.

Questi codici riportano una messa, che chiamerei composita, nel senso che alcuni testi sono propri, altri dipendenti dalla messa di Francesco, e altri presi in prestito, e adattati alla santa. In questo modo:

L’introito Gaudeamus era usato abbastanza frequentemente in quei tempi per diversi santi, tra cui s. Francesco; è preso dall’antica festa di s. Agata martire.

Le orazioni proprie (Famulos tuos, ecc.) sono quelle composte dal papa Alessandro IV.

Il graduale Dilexisti iustitiam è dal comune delle vergini; l’Alleluia, O Virgo clarens vespere è proprio, ma sullo stile della II messa di s. Francesco76.

L’offertorio Offeruntur, il communio Diffusa est gratia sono dal comune delle vergini.

Mancano le letture dell’epistola e del vangelo, che dovrebbero essere quelle del comune delle vergini.

INTRODUZIONE

Criteri di edizione

I testi qui riprodotti provengono tutti dai codici liturgici che riguardano l’ufficio delle ore canoniche e la celebrazione della messa, in memoria di s. Chiara di Assisi. Non sono incluse le legende, o brani di esse, o i sermones.

75 Cod. VI.D.73, f. 268ra/b. Cf. C.CEnCI, Manoscritti francescani della Biblioteca Na-zionale di Napoli I, Quaracchi 1971, 336,f.76 Cf. AF, X, pp. 393-394, num. 4. Ha anche altri testi, cf. gli indici.

Page 39: Cum Hymnis Et Canticis

INTRODUZIONE – Criteri di edizione 39

Il numero di questi codici è elevato, oltre un centinaio, ma essi sono una limitata parte di quelli esistenti nelle varie biblioteche e archivi dell’Europa occidentale e di altrove. Sono libri liturgici tutti provenienti da chiese, santuari, conventi e monasteri. Sono in prevalenza breviari e messali, ma anche antifonali, innari, ecc., in dotazione delle varie chiese e comunità religiose, oppure talvolta anche per uso privato personale (ad es. i breviari). Anche s. Francesco ne aveva uno.

Alla fine aggiungo un Supplemento per completare meglio la serie delle composizioni poetiche latine, sorte nei primi secoli clariani, fin verso il 1520. Queste composizioni non sempre sono nei libri liturgici, sono già note da altre pubblicazioni, riunite però qui per completezza dei testi poetici latini di tema clariano.

Il messaggio religioso di questi testi è ancora da studiare. Ognuno può usufruire liberamente di questa raccolta.

Inoltre faccio notare che le lezioni varianti dei vari testi possono sembrare molte, solo perché il gruppo dei testimoni è ampio, ma le varianti significative non sono molte. Così pure diversi testi ricorrono in contesti e schemi differenti, io cerco di riportarli – per non ripeterli – tra i testi più importanti o più ricchi (in Iam sancte Clare claritas, o in Nr).

Nella  trascrizione ho cercato di uniformare la grafia, rimanendo fedele il più possibile ai codici. Ho usato la punteggiatura del testo secondo le esigenze della logica del discorso; ho usato la lettera maiuscola per i nomi propri, e per l’inizio dei versi degli inni. Ho numerato i brani e le strofe degli inni e delle sequenze. Alcuni codici hanno la numerazione fatta a pagine, tutti gli altri a fogli (con recto e verso). Le citazioni delle fonti francescane provengono dal mio volume Concordantiae verbales , e altre mie opere.

La bibliografia e le raccolte di testi in stampa sono già indicate nelle note di questa introduzione. Ogni singolo codice ha la sua descrizione e la sua bibliografia. Dove questa non è presente, la descrizione è fatta da me.

* * *

Page 40: Cum Hymnis Et Canticis

40 INTRODUZIONE

Codici collazionati77

ASSISI – Archivio di San Rufino Cod. 8, pp. 589-90: Messa Gaudeamus omnes in Domino. Messale, codice pergamenaceo del 1273 (p. 605), mm. h. 352×246,

pp. 614, numerate da don Mariano Dionigi, contiene feste dei santi umbri, appartenente al duomo di San Rufino in Assisi.  – sigla ab.

ASSISI – Archivio di San Rufino Cod. 9, pp. 485b-486a: Orationes.Messale, codice membranaceo, mm.h. 347×235, pp. 628 (con errore

di numerazione che da p. 31 riprende con 22: numerazione fatta da don Mariano Dionigi). In buona grafia nera e rossa, del sec. XV, posteriore alla canonizzazione di s. Bernardino da Siena. Contiene solo la oratio, collecta (secreta), e il postcommunio. – sigla ac.

ASSISI – Archivio di San Rufino Cod. 10, p. 548: OrationesMessale, codice membranaceo, mm.h. 352×231, del sec. XV, pp.

548, contiene Ordo missarum secundum consuetudinem Romane curie, della ecclesia sancti Ruphini de Assisio, la messa di s. Rufino è aggiunta alla fine. Per s. Chiara ha solo la collecta, secreta e postcommunio. – sigla ad.

ASSISI – Archivio di San Rufino Cod. 11, p. 366: Orationes.Missale, codice membranaceo, mm.h. 342×219, pp. 468, del sec.

XIV, Ordo missalis secundum consuetudinem Romane curie. Ecclesie sancti Ruphini de Assisio. Ha le feste di s. Francesco e s. Chiara, in fine è aggiunta la festa di s. Rufino. Per s. Chiara ha solo collecta, gradualis, offertorium, collecta (secreta) e postcommunio. – sigla ae.

77 La descrizione dei codici è molto ridotta, quanto basta allo scopo specifico della pub-blicazione. Ma molti di essi sono descritti nel vol. 13 di questa collana (pp. 161-185).

Page 41: Cum Hymnis Et Canticis

ELENCO dei codici 41

ASSISI – Archivio di San Rufino Cod. 12, p. 369b: OrationesMessale, codice membranaceo, del sec. XIV, mm.h. 302×207, pp. 458,

è un Ordo missalis fratrum minorum secundum consuetudinem Romane curie, scritto per la chiesa di s. Rufino, con la sua festa all’11 agosto. Per s. Chiara vi sono solo oratio, secreta e postcommunio. – sigla af.

ASSISI – Archivio di San Rufino Cod. 13, (f. IIj): Orationes Messale, codice membranaceo, mm.h. 300×220, ff. 247, su due

colonne, è un Ordo missalis fratrum minorum secundum consuetudinem Romane curie, acquistato nel 1338 per la confraternita di s. Stefano in Assisi. Per s. Chiara ha un foglio aggiunto, fuori numerazione: è il foglio iniziale .IIj., e contiene solo la oratio, collecta e postcommunio – sigla ag.

ASSISI – Archivio di San RufinoCod. 17, pp. 375a-378b: In vigilia sancte Clare, ad vesperas:

antiphona Iam sancte Clare claritas; ufficio intero. pp. 376a-378a: Mirabilis femina Clara vocabulo et virtute… expl.

ad supernas nuptias hanelaret. Codice pergamenaceo, mm.h. 300×210, numerazione moderna

redatta a pp. 520, inizi del sec. XIV; è un Breviarium corale, mutilo all’inizio e alla fine. Alle pp. 227a-230a riporta le litanie dei Santi con il nome di s. Chiara (p. 228a), poi il calendario (pp. 231-242), in cui è citata al 12 agosto la festa sancte Clare virginis (p. 238), e al 3 ottobre la traslazione della santa (p. 240), ma di questa non vi è l’ufficio. Alla p. 345a Incipiunt festivitates sanctorum per anni circulum; la festa di Chiara registra l’ufficio intero con le 9 lezioni molto brevi per matutino, corrispondenti alla LCla 1, 1-3, 8. – sigla Ay.

ASSISI – Archivio di San Rufino Cod. 18, pp. 127a-128a: ad vesperas Jam sancte Clare claritas.Codice membranaceo, mm.h. 355×245, pp. 250, fine sec. XIII, su 2 

colonne; è un Ordo breviarii fratrum minorum secundum consuetudinem Romane curie (p. 1a). La festa di s. Chiara è alle pp. 127a-128a; registra però solo gli inizi delle antifone, inni, responsori, ecc.; riporta per intero solo la oratio: Famulos tuos. – sigla ah.

Page 42: Cum Hymnis Et Canticis

42 INTRODUZIONE

ASSISI – Archivio di San Rufino Cod. 19, ff. 288rb-290ra: In vigilia sancte Clare virginis, ad vesperas:

Jam sancte Clare claritasCodice membranaceo, mm.h. 200×152, ff. 350, fogli numerati

nel 1936 dall’archivista don Mariano Dionigi (f. 350r), su 2 col., sec. XIV; è un Breviarium secundum consuetudinem Romane curie (f. 7ra). Contiene l’ufficio intero, con le 9 lezioni molto brevi per il matutino (ai ff. 288va-289vb: Admirabilis famula Clara vocabulo et virtute … expl. Dispensatrice vocata iubet sancta panem dividere quem pro sororibus retinere, tratte dalla Legenda ufficiale Admirabilis femina, corrispondenti alla LCla 1, 1-3,4 + 10, 2. Contiene un testo piuttosto scorretto. Manca la festa di s. Rufino, patrono della città di Assisi. – sigla Az.

ASSISI – Biblioteca della Chiesa Nuova Cod. 22, f. 172rb-va: OrationesMessale, membranaceo, mm.h. 280×210, ff. 213, prima metà del

sec. XV, su 2 colonne, al f. 1ra: Ordo missalis secundum consuetudinem Romane curie; al f. 144va: Proprium sanctorum; f. 172rb/va: al 12 agosto vi è la festa di s. Chiara, con solo oratio, collecta (secreta) e postcommunio. (Cf. M. BIGARonI, Catalogo dei manoscritti della Biblioteca storico-francescana di Chiesa Nuova di Assisi, in Atti Accademia Properziana del Subasio – Assisi, serie VI, n. 1 (1978) 25-6. – sigla ce.

ASSISI – Biblioteca della Chiesa Nuova Cod. 34, ff. 218r-219v: HymniPsalterium et Hymnarium, codice membranaceo, mm.h. 550×350,

ff. 234, sec. XV, al f. 218r-v: In sancte Clare virginis, ad nocturnum: Generat virgo filias (ha solo le parole); a f. 219r-v ha: O clara luce clarior (la prima strofa è musicata con neumi). Cf. BIGARonI, Catalogo dei manoscritti, 31-2. – sigla cf.

ASSISI – Biblioteca della Chiesa Nuova Cod. 36, ff. 230v-238v: Antiphone et responsoriaAntifonale corale, codice membranaceo, mm.h. 430×295, ff. 348 +

18, sec. XVI; ff. 1-163 Proprium de tempore; e ff. 163-277 Proprium sanctorum; poi ff. 277-338 Comune sanctorum. La parte che riguarda

Page 43: Cum Hymnis Et Canticis

ELENCO dei codici 43

s. Chiara contiene solo le antifone e i responsori con i rispettivi versetti; il  testo è  tutto musicato: ai I vespri e Magnificat (ff. 230v-232r), al matutino (ff. 232r-237r), alle lodi e per le ore (ff. 237r-238r), per i II vespri ant. Salve sponsa Dei (f. 238r/v). Cf. BIGARonI, Catalogo dei manoscritti, 32-3. – sigla cg.

ASSISI – Biblioteca della Chiesa NuovaCod. 38, pp. 244-7: HymniPsalterium et Hymnarium, codice membranaceo, mm.h. 556×390, ff.

289 (talvolta le pergamene sono contate a ff., con fogli saltati, e talvolta a pagine), su una colonna, anno 1438 (f. 249: Istum librum scripsi ego frater Marcus de Nursia in loco sancti Bartolomei de Fulgineo... et hoc 1438); ai ff. 1r-183v Psalterium; ai ff. 184r-289r Hymnarium. Per quello che riguarda s. Chiara, abbiamo Concinat plebs fidelium (pp. 244-5), solo la prima strofa ha neumi; Generat virgo filias (pp. 245-6); e in fine O Clara luce clarior (pp. 246-7). Questi due inni riportano solo le parole. Cf. BIGARonI, Catalogo dei manoscritti, 33. – sigla ch.

ASSISI – Biblioteca della Chiesa Nuova Cod. 40, ff. II, 27r-28r: Concinat plebs fideliumHymnarium, codice membranaceo, mm.h. 550×390, ff. 127

(numerazione posteriore in disordine), sec. XV. Quello che riguarda s. Chiara è nella II parte, ai ff. 26v-28r: In festo sancte Clare, ad vesperas . Ha solo l’inno Concinat, la prima strofa è musicata. Cf. BIGARonI, Catalogo dei manoscritti, 34. – sigla ci.

ASSISI – Biblioteca della Chiesa NuovaCod. 46, pp. 43-4: Iam sancte Clare claritas; Mundi totius gloria;

Hec in paternis laribus. Alle pp. 122-8: Concinat plebs fidelium; Generat virgo filias; O Clara luce clarior

Hymnarium, codice membranaceo, mm.h. 480×340, pp. 240, “perfectum fuit istud imnarium a. D. Mcccclxxvij. xxv. mensis februarii” (p. 218). Alle pp. 43-4 abbiamo le prime tre antifone dei I vespri; poi alle pp. 122-8 abbiamo i tre inni dell’ufficio di s. Chiara. Tutto il testo è posto in musica. Cf. BIGARonI, Catalogo dei manoscritti, 36. – sigla cj.

Page 44: Cum Hymnis Et Canticis

44 INTRODUZIONE

ASSISI – Biblioteca della Chiesa Nuova Cod. 47, ff. 243v-245v: Tres hymniPsalterium et Hymnarium, codice membranaceo, mm.h. 550×400,

ff. 273, sec. XV. Salterio eddomadale con Invitatori (ff. 1-160); Incipit Hymnarium per anni circulum (ff. 161v-266v). Ai ff. 243v-245v abbiamo gli inni per s. Chiara: In sancte Clare virginis, ad vesperas hymnus Concinat plebs fidelium (ff. 243v-244v), solo la prima strofa ha la notazione gregoriana; ad nocturnum Generat virgo filias (ff. 244v-245v); ad laudes O Clara luce clarior (f. 245r/v). Di questi due inni vi sono solo le parole. Cf. BIGARonI, Catalogo dei manoscritti, 36-7. – sigla ck.

ASSISI – Biblioteca della Chiesa Nuova Cod. 49, pp. 123-33: Concinat plebs fidelium; O Clara luce clariorHymnarium, codice membranaceo, mm.h. 580×420, pp. 218, prima

metà del sec XV. Per s. Chiara abbiamo solo due inni: In festo sancte Clare, ad vesperas (pp. 123-9); e l’altro delle lodi (pp. 129-33). Tutto il testo è musicato. Cf. BIGARonI, Catalogo dei manoscritti, 37. – sigla cl.

ASSISI – Biblioteca della Chiesa Nuova Cod. 50, ff. 51v-54r: Tres hymniHymnarium, codice membranaceo, mm.h. 600×440, ff. 235, di più

mani, miscellaneo, sec. XV-XVII. Quello che riguarda s. Chiara è nella prima parte: In festo sancte Clare virginis, ad vesperas Concinat plebs fidelium (ff. 51v-52v), è musicata solo la prima riga; ad nocturnum hymnus Generat virgo filias (ff. 52v-53r); ad laudes O Clara luce clarior (ff. 53v-54r). Questi due inni hanno solo le parole. Cf. BIGARoni, Catalogo dei manoscritti, 37-8. – sigla cm.

ASSISI – Biblioteca della Chiesa Nuova Cod. 51, ff. 161v-164r: Generat virgo filias; O Clara luce clariorPsalterium hebdomadale et Hymnarium, codice membranaceo,

mm.h. 620×420, ff. 25r-193v (mutilo all’inizio), scritto in due tempi: nel 1664 e 1746: ff. 25r-138v salterio eddomadale; ff. 139r-193v innario. Per s. Chiara abbiamo solo i due inni: Generat virgo filias, e O Clara luce clarior (ff. 161v-164r). Cf. BIGARonI, Catalogo dei manoscritti, 38. – sigla cn.

Page 45: Cum Hymnis Et Canticis

ELENCO dei codici 45

ASSISI – Biblioteca della Chiesa Nuova Cod. 53, ff. 234r-236r: Tres hymni.Psalterium et Hymnarium, codice membranaceo, mm.h. 560×420,

ff. 291, di più mani, sec. XV, con aggiunte posteriori. ff. 2v-203v salterio; ff. 204r-257r innario. Gli inni di s. Chiara stanno ai ff. 234r-236r. In sancte Clare virginis, ad vesperas ymnus Concinat plebs fidelium (ff. 234r-235r), è musicata solo la prima strofa; ad nocturnum Generat virgo filias (f. 235r/v), sono riferite solo le parole; ad laudes O Clara luce clarior (ff. 234v-236r), solo la prima strofa è musicata. Cf. BIGARonI, Catalogo dei manoscritti, 39. – sigla co.

ASSISI – Biblioteca della Chiesa Nuova Cod. 56, pp. 239-259: in vigilia sancte Clare ordinis minorum, ad

vesperas Iam sancte Clare claritas.Antiphonale, codice membranaceo, mm.h.480×310, pp. 524

(numerazione tardiva fatta a pagine), sec. XV; p. 3 Incipiunt festivitates sanctorum per circulum anni. Per s. Chiara vi sono tutte le antifone, i responsori e i versetti vari; tutti i testi sono musicati; a p. 241 vi è una miniatura di s. Chiara. Cf. BIGARonI, Catalogo dei manoscritti, 40. – sigla cp.

ASSISI – Biblioteca della Chiesa Nuova Cod. 65, ff. 260r-263r: In vigilia sancte Clare, ad vesperas Jam

sancte Clare claritas.Diurnale, membranaceo, mm.h. 68×48, ff. 360, in origine non

numerati, della quarta dècade del sec. XIV. Per quello che riguarda s. Chiara abbiamo antiphone, ymnus: Concinat plebs fidelium (ff. 260v-261v); oratio Famulos tuos (261v); ymnus: [O] Clara luce clarior (262v); ymnus: Concinat (solo questa parola: 263v); Salve sponsa Dei... polorum (263r). Cf. BIGARonI, in AFH 81 (1988) 145-9. – sigla cq.

ASSISI – Biblioteca della Chiesa Nuova Cinquecentina XX.C.1, ff. 94r-96r: Hymnus de Sancta Clara Virgine,

Clara dies hodierna polo delabitur alto.Volume cartaceo, mm.h. 215×145, ff. I-II + 1-228, del 1547, è un

volume in quattro libri, con 25 Hymni ciascuno: sul Signore, la Vergine, apostoli, santi e virtù, di fr. Lorenzo Massorilli OFM Osservanti, nel-

Page 46: Cum Hymnis Et Canticis

46 INTRODUZIONE

l’Aureum sacrorum hymnorum Opus, Fulginiae Anno virginei partus M. D. XXXXVII, Mense Ianuarij. – sigla cr.

ASSISI - Biblioteca conventuale comunaleCod 262, f. 245ra/b: In sancte Clare virginis, tres orationes Famulos

tuos, ecc. per la messa. Codice pergamenaceo, mm.h. 320×242, ff. 328, sec. XIV. è un Ordo

missalis fratrum minorum secundum consuetudinem Romane curie (f. 9ra). – sigla au.

ASSISI – Biblioteca conventuale comunaleCod. 263, f. 256ra In sancte Clare virginis, tres orationes Famulos

tuos, ecc. per la messa.Codice pergamenaceo, mm.h. 358×248, ff. 331, sec. XIV, è un Ordo

missalis fratrum heremitarum sancti Augustini secundum consuetudinem Romane curie (f. 5ra). – sigla av.

ASSISI – Biblioteca conventuale comunaleCod. 265: ff. 299va-304ra: In sancte Clare virginis, ad vesperas,

ant. Iam sancte Clare claritas. Ai ff. 300ra-301va: I-VIII Lectiones: [Admirabilis femina]: Audiens vero tunc; ff. 301va-304ra: Utebatur nonnunquam ... expl. secula seculorum. Amen.

È un Ordo breviarii fratrum minorum secundum consuetudinem Romane curie (f. 7ra), pergamenaceo, mm.h. 300×210, di ff. 414 (numerazione moderna), su 2 colonne, del sec. XIV. Il testo delle Lectiones I-VIII è LCla 3, 1-13; 14, 1-17 e 19, 1-10; la IX lectio, più altre 2 serie di 9 lectiones ciascuna, prese dalla LFes Venerabilis Christi sponse per octavam. Codice descritto da M. BIhL, Tres Legendae minores Sanctae Clarae Assisiensis (saec. XIII), in AFH 7 (1914) 35 e 37, num. 12, testo a pp. 43, 70-48, 81. – sigla At.

ASSISI – Biblioteca conventuale comunale Cod. 267, f . 260va/b: In sancte Clare virginis: Oratio Famulos tuos,

secreta Oblata tibi Domine, postcommunio Protegant quesumus Domine.Codice pergamenaceo, mm. h. 320×225, sec. XIV. Incipit Ordo

missalis secundum consuetudinem Romane curie (f. 7ra). ff. 346, Proprium sanctorum de missali totius anni circulum (218ra). – sigla aw.

Page 47: Cum Hymnis Et Canticis

ELENCO dei codici 47

ASSISI – Biblioteca conventuale comunale Cod 268, f. 277v: In festo sancte Clare virginis: Oratio Famulos

tuos, secreta Oblata tibi, postcommunio Protegant quesumus Domine. Codice pergamenaceo, mm.h. 332×245, ff. 268, messale, sec. XIV.

restaurato recentemente. – sigla ax.

ASSISI – Biblioteca conventuale comunale Cod. 269, f. 287rb/va: In sancte Clare virginis: Oratio Famulos

tuos, secreta Oblata tibi Domine, postcommunio Protegant quesumus Domine.

Codice membranaceo, mm.h. 330×235, ff. 379, sec. XIV è un Ordo missalis fratrum minorum secundum consuetudinem Romane curie (f. 1ra). Ha anche “In festo stigmatum sacrorum beati Francisci, Introitus: Nos autem gloriari” (f. 242rb/vb). Completum est hoc opus per manus fratris Iohannis de Reseley Anglici (f. 378vb). – sigla ay.

ASSISI – Biblioteca conventuale comunale Cod. 271: f. 277ra: In sancte Clare virginis, ha solo la Oratio

Famulos tuos. Ai ff. 375va-379vb: In sancte Clare virginis ad vesperas ant. Iam sancte Clare claritas. Ha anche la LFes: ff. 376rb-379rb: Venerabilis Christi sponse… expl. et domum repleret universalis Ecclesie suavi fragrantia spiritualium unguentorum.

Codice pergamenaceo, mm.h. 260×195, con ff. 382, dell’inizio del sec. XIV (1302); è un Ordo breviarii fratrum minorum secundum consuetudinem Romane curie (f. 7ra), con l’Officium di s. Chiara, con 9 lezioni. Al f. 379va/b termina con un nuovo Oremus: Familiam tuam, quesumus Domine, gratia Spiritus Sancti preveniat et sequatur, et beate virginis tue Clare gloriosa merita prosequentes, fac nos prospera mundi despicere et celesti semper consolatione gaudere. Per Dominum. Cf. AFH 7 (1914) 35, num. 11. – sigla ai.

ASSISI – Biblioteca conventuale comunale Cod. 272: ff. 279va-282va: In festo sancte Clare virginis, oratio

Famulos tuos; poi la LFes: Venerabilis Christi sponse... expl. cui cum Patre et Spiritu Sancto est omnis honor et gloria per  infinita secula seculorum. Amen.

Page 48: Cum Hymnis Et Canticis

48 INTRODUZIONE

Codice pergamenaceo, mm.h. 402×258, con ff. 359, della fine del sec. XIII o inizio del sec. XIV. I primi 200 fogli sono numerati a pagine (cioè 400 pp.). È detto Ordo breviarii fratrum minorum secundum consuetudinem Romane curie (p. 101a); contiene due serie di lectiones, legenda intera, da un Lectionarium, donato al Sacro Convento da fr. Francesco Maria Settala dell’Ordine dei minori, vescovo di Viterbo, nel 1487; è un codice tra i più antichi. Cf. AFH 7 (1914) 34, num. 9. – sigla aj.

ASSISI – Biblioteca conventuale comunale Cod. 325: f. 1vb: Pro sancta Clara ad Magnificat Iam sancte Clare

claritas. V/. Adducentur regi virgines post eam. R/. Proxime eius afferentur tibi. Ad Benedictus ant. Post vite Clare terminum. V/. ut supra. Oratio Famulos tuos. Per il 12 agosto: ha solo la Oratio s. Clare Famulos tuos (f. 172ra).

Codice pergamenaceo, molto corroso, degli inizi del sec XIV. È un diurnale. – sigla ak.

ASSISI - Biblioteca conventuale comunale Cod. 338, ff. 73ra-74ra: In vigilia sancte Clare ad vesperas, ant. Iam

sancte Clare claritas, riporta tutti i testi per i I vespri, matutino e lodi, esclusi gli inni e la oratio. Per il Benedictus propone cinque antifone, tra cui Duce celesti numine e Novum sydus emicuit, in più vi è la sequenza En in regno claritatis (16 strofette: f. 74ra).

Codice pergamenaceo ben noto, mm.h. 310×225, ff. 1+91+1, su 2 colonne. La seconda parte del codice è occupata per intero da documenti riguardanti s. Chiara. Ed è del 1280 circa. Comincia proprio con i testi liturgici sopra indicati. Poi prosegue con LCla Quasi veterani. Admirabilis femina (ff. 74ra-84ra); riporta in fine i  tre inni Concinat plebs fidelium, Generat virgo filias, O Clara luce clarior (f. 84ra/va) con le tre orazioni per la messa. E conclude con la legenda versificata Mitis Alexander (ff. 84va-91vb). Cf. G. MAzzATInTI, Inventari dei manoscritti delle Biblioteche d’ Italia, vol. IV: Assisi - Biblioteca del Convento di S. Francesco, Forlì 1894, 76; L. ALESSAnDRI, Inventario dell’antica Biblioteca del S. Convento di S. Francesco in Assisi compilato nel 1381, Assisi 1906, 78, num. 183; C. CEnCI, Bibliotheca manuscripta ad Sacrum Conventum Assisiensem I, Assisi 1981, 237, num. 363z. – sigla As.

Page 49: Cum Hymnis Et Canticis

ELENCO dei codici 49

ASSISI – Biblioteca Conventuale Comunale Cod. 418: ff. 31r-35v: In festo sancte Clare virginis, in primis

vesperis ant. Iam sancte Clare claritas. Ai ff. 32v-35r: Admirabilis femina ... expl. ut Christum lucrifacere possit (LCla 1, 1-3, 13).

Codice, mm.h. 150×110, ff. 162 (numerazione moderna), su 1 colonna, del sec. XV, miscellaneo, in 3 parti, la I parte cartacea, è un Breviarium, le altre 2 pergamenacee (con altri argomenti). Cf. CEnCI, Bibliotheca manuscripta I, 280, num. 491, nota 149; L. ALESSAnDRI, Inventario dell’antica Biblioteca, 98, num. 310. – sigla Au

ASSISI – Biblioteca conventuale comunale Cod. 420, ff. 24rb-25rb: ha gli inni O clara luce clarior; Concinat

plebs fidelium; e Generat virgo filias. Al f. 365rb ha solo la Oratio.Ai ff. 482r-484r: In translatione sancte Clare omnia dicuntur sicut

in alio festo preter lectiones. Lectio prima, (dalla LTra Admirabilis et venerabilis): Clara igitur ancilla et amica altissimi… expl. Datum Sublaci quinto ydus septembris pontificatus nostri anno sexto. 

Codice membranaceo, miscellaneo, di più mani, mm.h. 152×105, ff. 484, del sec. XIV; è un Ordo breviarii fratrum minorum secundum consuetudinem Romane curie (f. 87ra). L’inizio della lectio è l’incipit abbreviato della LTra Admirabilis et venerabilis virgo Clara; la legenda di s. Chiara è nel fascicolo finale aggiunto. Cf. AFH 7 (1914) 36, num. 4. – sigla am.

ASSISI - Biblioteca conventuale comunaleCod. 597, ff. 314ra-316va: In sancte Clare virginis. Iam sancte Clare

claritas. Ai ff. 314vb-316ra: Admirabilis femina ... expl. imponere vilitatis.

Breviario pergamenaceo, mm.h. 172×124, ff. 398, numerazione moderna (c’ era anche una antica), su 2 colonne, del sec. XIV, rilegatura moderna; sono le I-IX Lectiones per il matutino, col testo LCla 1, 1-2, 8, nella festa della santa. Codice fatto notare da M. BIhL, Tres Legendae minores Sanctae Clarae Assisiensis (saec. XIII), in AFH 7 (1914) 38, ma indicato con il numero 697, anziché 597, errore poi ripetuto da qualche altro studioso (van DIjk, Il culto di Santa Chiara, 204, nota 165). – sigla Av.

Page 50: Cum Hymnis Et Canticis

50 INTRODUZIONE

ASSISI – Biblioteca conventuale comunale Cod. 600, ff. 408va-409vb: In sancte Clare virginis. Oratio. Incipit

legenda sancte clare virginis, lectio .j.: Amirabilis clara vocabulo et virtute de civitate Asisii claro satis genere traxit originem, beato Francisco primum concivis in terris… expl. ore siquidem vicinorum laudari nescia cepit et secretos actus veridica fama prodente, rumor bonotatis eius vulgabatur in populo (f. 409vb = LCla 1, 1-2, 13).

Codice membranaceo, è un Ordo breviarii secundum consuetudinem Romane curie; mm.h. 227×154, ff. 520, 2 col., del sec. XIV, ha solo la oratio e le 9 lezioni. Cf. CEnCI, Bibliotheca manuscripta I, 26. – sigla Ax.

ASSISI - Biblioteca conventuale comunaleCod. 604, ff. 68va-70rb: In festo sancte Clare, ad Matutinum,

invitatorium Regi qui carnem, poi ha 9 lezioni della LFes Venerabilis Christi sponse ... expl. monasterium sacrum instituit pauperemque dominarum ordinem inchoat.

Codice membranaceo, mm.h. 138×95, ff. 275, sec. XV, grafia di più mani, contiene, nella prima parte, solo il necessario per il matutino: Invit., ant., lect., respon.; mancano l’inno e la oratio. – sigla an.

ASSISI - Biblioteca conventuale comunale Cod. 605, ff. 371va-373vb: In sancte Clare virginis, ad vesperas,

ant. Iam sancte Clare claritas. Ai ff. 372ra-373rb: Admirabilis femina ... expl. esse innotuit graciarum.

Codice pergamenaceo, mm.h. 145×105, ff. 448, su 2 colonne, inizi del sec. XIV, rilegatura antica; è un Breviario secundum consuetudinem Romane curie, contiene la parte feriale, festiva, de tempore, de communi, vi sono le I-IX Lectiones, col testo di LCla 1, 1-2, 2; inoltre vi è la festa di s. Ludovico IX, re, mentre non vi è quella di s. Ludovico, vescovo di Tolosa. Cf. CEnCI, che ne dà una minima notizia nel volume Bibliotheca manuscripta I, 57. – sigla Aw.

ASSISI – Biblioteca conventuale comunale Cod. 607, f. 80ra: In sancta Clara virgine, ha solo le tre Orazioni per

la messa Famulos tuos, ecc. Codice pergamenaceo, mm. h. 167×122, ff. 84, del sec. XIII, è un

messale (f. 1ra); c’è la festa di s. Francesco, non c’è quella di s. Antonio

Page 51: Cum Hymnis Et Canticis

ELENCO dei codici 51

da Padova, né quella di s. Chiara; le Orazioni sono nel fascicolo finale aggiunto. – sigla ao.

ASSISI – Biblioteca conventuale comunale Cod. 609, ff. 353va-356va: In sancte Clare virginis, ad vesperas Iam

sancte Clare claritas. Codice pergamenaceo, mm.h. 125×95, ff. 429, su 2 col., inizi del sec.

XIV, è un Breviario con le festivitates sanctorum per anni circulum (f. 252ra); non vi è la festa di s. Ludovico vescovo. Per s. Chiara contiene solo le antifone e Capitoli brevi con la oratio per le varie ore. – sigla ap.

ASSISI – Biblioteca conventuale comunale Cod. 610, ff. 385ra-386vb. In sancte Clare virginis, Oratio Famulos

tuos; poi ha LFes Venerabilis Christi sponse... expl. perpetuam vitam satagentes religiosam et celibem actitare (f. 386vb).

Codice pergamenaceo, mm.h. 113×85, ff. 469, del sec. XIV. – sigla aq.

ASSISI – Biblioteca conventuale comunale Cod. 612, f. 122ra/b: In vigilia sante Clare virginis, ad vesperas Iam

sancte Clare claritas. Codice pergamenaceo, mm.h. 130×95, ff. 169, del sec. XIV; è un

diurnale de tempore, sanctis, communi. Ha solo le antifone dei vespri e delle lodi con la oratio. – sigla ar.

ASSISI – Biblioteca conventuale comunale Cod. 613: f. 223ra/vb: In sancte Clare virginis, oratio Famulos tuos.Codice pergamenaceo, mm.h. 115×85, ff. 360, del sec. XIV, è un

Ordo breviarii fratrum minorum iuxta consuetudinem Romane curie (f. 1ra). Ha solo l’orazione iniziale e le 9 lectiones della LCla 1, 1-2, 8 Admirabilis femina... expl. pretium imponere vilitatis. – sigla Ar.

ASSISI – Biblioteca conventuale comunale Cod. 614, f. 160vb: In sancte Clare virginis, oratio Famulos tuos;

secreta Oblata tibi Domine; e postcommunio Protegant quesumus Domine.

Codice pergamenaceo, mm.h. 220×155, ff. 208, inizi del sec. XIV; è un messale donato da Mons. Francesco Maria Settala, milanese,

Page 52: Cum Hymnis Et Canticis

52 INTRODUZIONE

vescovo di Viterbo, al 6 nov. 1487 (f. 1v), (come donò l’altro messale, cod. 272). – sigla as.

BESAnçon – Monastère Sainte Claire, Rue du Chapitre 6 Cod. s.s., ff. 374rb-377ra: In festo sancte Clare. Ad vesperas

Antiphona Iam sancte Clare claritas; f. 374va Lectio prima, f. 374vb O quam pulchra est casta generatio Clare... expl. paulo post gladio truncatus occumberet (f. 376vb).

Breviario tra le reliquie di s. Coletta, codice pergamenaceo, mm.h. 250×182, ff. 502, su 2 colonne. È un Ordo breviarii fratrum minorum secundum consuetudinem Romane curie (f. 78), del tempo del papa francese (antipapa) Benedetto XIII; ha 9 lectiones di circa una metà della legenda: O quam pulchra est; lect. ij Audiens autem; iij Rumor statim pervolat; iiij Audientes hoc; v Tunc fama Clare; vj Studuit eciam sancte paupertatis; vij Quid de mortificatione; viij In cultu divino; ix Non solum erat. Il codice fu descritto da P. U. D’ALEnçon, Documents sur la Réforme de Ste. Colette en France, in AFH 3 (1910) 86-8; cf. G. BoCCALI, in AFH 99 (2006) 8 – sigla bh.

ChEB – Krajské Muzeum Cheb (Cechia)Cod. 2: ff. 212r-215r: Sequencia de(sic) beate virginis clare matris

nostre: Ave, preclara virgo Clara.Codice pergamenaceo, inizi del sec. XVI, ai ff. 215v-223 ha altre

sequenze: ‘Arbor fecunda’ (cf. num. 43), ‘Clara digna reputatur’ (cf. num. 44), ‘Gaude celi hierarchia’ (cf. num. 46), ‘Paradisum voluptatis’, inoltre nei fogli antecedenti 49-51 ha altri testi con l’Alleluia per il Graduale della messa: ‘O claritatis speculum’, ‘O gemma virginea’, ‘Francisci pia plantula’: Io però non ho potuto consultare direttamente questi testi. Cf. Die heilige Klara in Kult und Liturgie, (Hrsb.) L. LEhMAnn/j. SChnEIDER, ‘Vena vivida’. II., Münster 2010, pp. 125-129. – sigla cs.

CITTà DEL vATICAno – Biblioteca Apostolica Vaticana Cod. Lat. 4759, ff. 509vb-510va: In sancte Clare virginis, ad

vesperas ymnus: Concinat plebs fidelium; ad noct. ymnus: Generat virgo filias (f. 510ra); ad laudes ymnus: O Clara luce clarior. Ai ff. 535ra-538rb: In translatione sancte Clare virginis, lectio prima:

Page 53: Cum Hymnis Et Canticis

ELENCO dei codici 53

Admirabilis et venerabilis virgo Clara… expl. quinquagesimo quinto pontificatus sui anno primo (= LTra). 

Codice pergamenaceo, mm.h. 114×81, ff. 554, del sec. XV; è un Breviarium ad usum fratrum minorum, con 9 lezioni, ha miniature, proviene dalla Toscana. Cf. P. SALMon, Les manuscrits liturgiques latins de la Bibliothèque Vaticane I, Città del Vaticano 1968, 174-5, num. 366 (Studi e Testi, n. 251); H. EhREnSBERGER, Libri liturgici Bibliothecae Apostolicae Vaticanae manu scripti, Friburgi Brisgoviae 1897, 256-7, num. 55. – sigla vh.

CITTà DEL vATICAno – Biblioteca Apostolica Vaticana Cod. Lat. 5814: ff. 485vb-487rb: Venerabilis Christi sponse deoque

dicate... expl. talia preludia sanctitatis. Incompleta, (= v. 14).Codice pergamenaceo, mm.h. 161x100, ff. 502, su 2 col., con

ant., del sec. XIV. Cf. EhREnSBERGER H., Libri liturgici Bibliothecae Apostolicae Vaticanae manu scripti, Friburgi Brisgoviae 1897, 243, num. 44. – sigla vl.

CITTà DEL vATICAno – Biblioteca Apostolica Vaticana Cod. Lat. 7692, ff. 312r-314v (= 334r-336v): In sancte Clare

virginis: Iam sancte Clare claritas. Ai ff. 313r-314v: Venerabilis Christi sponse… expl. armonica postmodum jubilatione cantaret (= LFes). C’è anche la LTra (ff. 336r-337r = 358r-359r).

Codice pergamenaceo, mm.h. 117×86, ff. 19 + 410, dell’anno 1462; ha doppia numerazione (la moderna meccanica è ai ff. 334r-336v); è un Breviarium Romanum dei frati minori con l’Officium rhythmicum con 9 lezioni. Cf. EhREnSBERGER, Libri liturgici, 259, num. 57. – sigla ve.

CITTà DEL vATICAno – Biblioteca Apostolica Vaticana Cod. Barb. Lat. 380, f. 341rb/vb: In sancte Clare virginis: ha solo

la oratio e un breve brano della legenda Ammirabilis femina ... expl. aliqualiter fore complendam.

È un Breviarium ad usum fratrum minorum, pergamenaceo, mm.h. 137×88, ff. 399, sec. XV, proviene dalla Francia, contiene una sola Lectio in sei capoversi LCla 1, 1-11. Cf. SALMon, Les manuscrits liturgiques I, 107, num. 196, (Studi e Testi, 251). – sigla Vc.

Page 54: Cum Hymnis Et Canticis

54 INTRODUZIONE

CITTà DEL vATICAno – Biblioteca Apostolica Vaticana Cod. Rossi. Lat 605, ff. 1r-23r: In sancte Clare virginis, in primis

vesperis, Iam sancte Clare claritas; ff. 12v-17v Missa Gaudeamus. Contiene l’ufficio e le parti della messa musicate con neumi, più l’inno Letabundus plaudat mundus, ai II vespri. Sono omesse le Orationes. - sigla vk.

CITTà DEL vATICAno – Biblioteca Apostolica Vaticana Cod. Rossi. Lat. 606, ff. 24r-41v: In sancte Clare virginis, in primis

vesperis, ant. Iam sancte Clare claritas; ai ff. 30v-33r: lectiones I-III della LFes Venerabilis Christi sponse... expl. reficiebat viscera pupillorum; ff. 33v-37v Missa Gaudeamus. Sono omesse le Orationes.

Codice pergamenaceo, mm.h. 480×340, ff. 57, graduale con notazione musicale, sec. XV. Cf. SALMon, Les manuscrits liturgiques II, 84, num. 185 (Studi e Testi, 253). – sigla vg.

fIREnzE – Biblioteca Riccardiana Cod. 232, f. 299r/v: In honorem sancte Clare hymnus “En

preclara virgo Clara”, fine sec. XV. Cf. LoPEz A., Descriptio codicum Franciscanorum Bibliothecae Riccardianae Florentinae, in AFH 1(1908)435. – sigla fj.

fIREnzE – Biblioteca Riccardiana Cod. 459, ff. 259v-265v: Clare virginis, ant. Iam sancte Clare

claritas; Venerabilis Christi sponse... expl. deduxerunt. (= LFes). In più, dopo le antifone delle lodi, ha l’ant. O virgo clarens vespere.

Codice membranaceo, mm.h. 126×80, ff. 308, del sec. XV; è un Breviario, contiene 9 lezioni, mutilo. Cf. A. LóPEz, Descriptio codicum franciscanorum bibliothecae Riccardianae Florentinae, in AFH 2 (1909) 483; cf. 7 (1914) 34, num. 7. – sigla fc.

fIREnzE – Biblioteca Riccardiana Cod. 1478, f. 82v: Commemoratio sancte Clare virginis matris

nostre, antiphona: Clara virgo fros(sic) rosarum.Cod. miscellaneo, in parte cartaceo e in parte membranaceo, di

ff. 191, mm.h. 150×110, del sec xv/xvI. Cf. LóPEz A., Descriptio

Page 55: Cum Hymnis Et Canticis

ELENCO dei codici 55

codicum Franciscanorum bibliothecae Riccardianae Florentinae, in Afh 6(1913)162; cf van Dijk A., Il culto di S. Chiara nel medio evo, p. 196. – sigla fk.

GERUSALEMME – Museo dello Studium Biblicum Franciscanum della Flagellazione

Cod. 1 (SF 1278): f. 128rb/va: In sancte Clare virginis Oratio: Famulos tuos, termina con il Postcommunio: Protegant quesumus Domine.

È un messale pergamenaceo, ff. 218, ha due numerazioni (una romana, una più recente moderna, seguo la moderna), mm.h. 360×250, su due colonne, del Conv. Monte Sion, del temo di s. Bonaventura, seconda metà sec. XIII. Vi è la messa di s. Pietro martire o.p., in aggiunta invece ci sono s. Ludovico vescovo, s. Elzeario e le Stimmate di s. Francesco. La messa di s. Chiara è al f. 128rb/va (f. CLxvIr/v), sarebbero solo gli oremus, ma vi è stato aggiunto il graduale. Cf. D. CRESI, Manoscritti liturgici a Gerusalemme, in AFH 56(1963)466-474; N. BUx, Codici liturgici latini di Terra Santa, Fasano (Brindisi) 1990, pp. 40-44. sigla ga.

GERUSALEMME – Museo dello Studium Biblicum Franciscanum della Flagellazione

Cod. 3 (SF 1277): ff. 297vb-300rb: In vigilia sancte Clare virginis. Ad vesperas, ant. Iam sancte clare claritas... termina con duc nos ad regna polorum.

Cod. pergamenaceo, ff. 368, mm.h. 150×100, su 2 colonne, è un breviario francescano proveniente da Padova, prima metà sec. XIV, vi sono le lezione della LFes (f. 298rb-299vb) Venerabilis Christi sponse... ad Sanctam Mariam de Angelis festinavit. Cf. CRESI, Manoscritti liturgici, ibidem, p. 472; BUx, Codici liturgici, ibidem, p. 48. sigla gb.

GERUSALEMME – Museo dello Studium Biblicum Franciscanum della Flagellazione

Cod. 4 (ZZ.VII.16): ff. 57ra-59va: In sancte Clare virginis, ad vesperas, ant. Iam sancte Clare claritas... Expl. duc nos ad regna polorum.

Cod. pergamenaceo, ff. 170, mm. 380×270, su 2 colonne, del sec. XV, anteriore al 1481, è un breviario francescano, contiene le lezioni della LFes (57rb-59va) Venerabilis Christi sponse... termina al v. 56: teneram

Page 56: Cum Hymnis Et Canticis

56 INTRODUZIONE

carnem omni tempore continuatis ieiuniis atterebat. Ai ff. 98ra-99va ha l’intera LTra: Venerabilis et admirabilis. Cf. CRESI, Manoscritti liturgici, ibidem, pp. 471-472; BUx, Codici liturgici, ibidem, pp. 50-51. sigla gc.

GERUSALEMME – Museo dello Studium Biblicum Franciscanum della Flagellazione

Cod. 7H: ff. 78r-96v: In sancte Clare: Iam sancte Clare claritas... Expl. Salve sponsa Dei.

Cod. pergamenaceo, ff. 38-250, mm.h. 560x380, grande Antifonario corale, tutto notato con neumi su 6 tetragrammi a foglio, della metà del sec. XIV. Cf. BUx, Codici liturgici, ibidem, pp. 68-76. sigla gd.

GRAz – Zentralbibliothek des FranziskanerklostersCod. 67/18, ff. 71r-88v: In festo sancte Clare virginis, ad vesperas:

Iam sancte Clare claritas... Termina in II Vesperis ant. Duce celesti lumine (f. 87v-88v).

Codice pergamenaceo, ff. IV – 196, mm.h. 200×155, è un Antiphonarium in usum Monialium sancte Clare, della seconda metà del sec. XV. Cf. Katalog der mittelalterlichen Handschriften... in der Zentralbibliothek der Wiener Franziskanerprovinz in Graz, bearbeitet von F. LACknER, Wien 2006, p. 97. sigla ge.

GRAz – Zentralbibliothek des FranziskanerklostersCod. 67/19, ff. 86v-87r: De sancta Clara, ha solo il Graduale:

Alleluia. O gemma virginea prefulgida.Codice pergamenaceo/cartaceo, ff. II – 182 – XXII, mm.h. 210×155,

è un Graduale in usum Monialium sancte Clare, della seconda metà del sec. XV, musicato con neumi su rigo tretragramma. Cf. F. LACknER, Katalog, p. 98. sigla gf.

GRAz – Zentralbibliothek des FranziskanerklostersCod. 67/27, ff. 131v-133r: In festo sancte Clare, duplex maius,

Officium, scrive solo gli incipit delle antifone e inni. f. 137r: Translatio sancte Clare.

Page 57: Cum Hymnis Et Canticis

ELENCO dei codici 57

Codice pergamenaceo, pp. 178, mm.h. 225×165, dopo il 1530, è un Antiphonarium in usum Monialium sancte Clare. Cf. F. LACknER, Katalog, p. 109. sigla gg.

hELSInkI – Biblioteca Universitaria Cod. Ms 160, [Ad vesperas]: Fulgentem Claram

eminus È un frammento di due fogli ritagliati, della metà del sec. XIV;

contiene solo una parte dell’ufficio, dai primi vespri al primo responsorio del primo notturno. Cf. ToIvo hAAPAnAn, Verzeichnis der mittelalterlichen Handschriften-Fragmenten in der Universitätsbibliothek zu Helsingfors III, Helsingfors 1932, num. 760; vAn DIjk, Il culto di Santa Chiara, 183-6 e nota 128. – sigla ha.

LIèGE – Bibliothèque de l’UniversitéCod. 10 Coll. Wittert: ff. 368rb-370va (la1): Officium sancte Clare: 

Iam sancte Clare claritas; lec. Venerabilis Christi sponse. Al f. 477ra-477va (la2) vi sono gli inni: Generat virgo filias; Concinat plebs fidelium; Festum Clare Deo care.

Codice membranaceo, mm.h. 240x172, ff. 479, del 1482 circa; è un Breviarium corale dei frati minori (di Ferrara), descritto da LIPPEnS h., Descriptio codicum Franciscanorum bibliothecae Academiae Leodiensis, in AFH 4(1911)356. – sigla la.

LInköPInG – Stadsbibliotek Cod. Linc. T. 270, ff. 86va-89va: De sancta Clara; ad vesperas:

Iam sancte Clare claritas. Ai ff. 87rb-89rb: lectiones: Quadraginta duobus annis... expl. duxit sanctorum cathalogo ascribendam (= LFes). Ai ff. 276vb-277vb ha: In festo sancte Clare oratio Famulos tuos, poi prosegue con 9 lezioni: lectio j Admirabilis femina Clara... expl. Agnes quoque soror celitus ad agni nupcias evocata migravit.

Codice membranaceo, ff. 323, in 8°, su 2 col., messo insieme in più tempi tra il 1255 e il 1323, secondo le parti di cui è composto. È un breviarium originario dell’Umbria; è acefalo. Cf. h. RoELvInk, Ein “Breviarium ad usum Fratrum Minorum” in Linköping, Schweden, in AFH 80 (1987) 472-8. – sigla lb.

Page 58: Cum Hymnis Et Canticis

58 INTRODUZIONE

MADRID – Biblioteca Nacional Cod. 239, ff. 429vb-433vb vi è: In nativitate sancte Clare virginis,

ad vesperas: Jam sancte Clare claritas. Codice pergamenaceo, mm.h. 235×165, ff. 517, su 2 col., prima

metà del sec. XIV; è un Breviarium fratrum minorum secundum consuetudinem Romane curie. Nel calendario per s. Chiara si scrive: II idus augusti sancte Clare virginis filie beati Francisci, matris pauperum. Ai ff. 328ra-423ra: incipiunt festivitates sanctorum per anni circulum; sono segnate anche le feste di s. Ludovico re e s. Ludovico vescovo. Cf. DE CASTRo, Manuscritos franciscanos de la Biblioteca Nacional de Madrid, Valencia 1973, 35-6, num. 26. – sigla mh.

MADRID – Biblioteca Nacional Cod. 713, ff. 366va- 370vb: in vigilia sancte Clare, Iam sancte Clare

claritas. Codice pergamenaceo, mm.h. 308×207, ff. 490, su 2 colonne,

del sec. XIV; è un Breviarium Romanum con 9 lezioni della LFes Venerabilis Christi sponse... expl. unguentorum. Cf. DE CASTRo, Manuscritos franciscanos, 59-61, num. 48. – sigla ma.

MADRID – Biblioteca Nacional Cod. 12171, f. 236v: In die sancte Clare virginis, Introitus

Gaudeamus omnes in Domino, termina con sanguinis tui sacramenta.Messale, codice pergamenaceo, mm.h. 313×223, ff. 302, su 2

col., sec. XIV. Incipit ordo missalis fratrum minorum secundum consuetudinem Romane curie (f. 1ra). Cf. DE CASTRo, Manuscritos Franciscanos, 484, num. 461. – sigla mf.

MADRID – Biblioteca Nacional Cod. vitr. 21-6: ff. 349r-352r: In sancte Clare virginis: Iam sancte

Clare claritas.Codice pergamenaceo, mm.h. 308×207, di ff. 490, su 2 colonne,

del sec. XIV; è un Breviarium Romanum con 9 lezioni, della LFes Venerabilis Christi sponse... expl. impetravit. Cf. DE CASTRo, Manuscritos franciscanos, 751, num. 899, 3o. – sigla mb.

Page 59: Cum Hymnis Et Canticis

ELENCO dei codici 59

MADRID – Real Biblioteca del Escorial Cod. Es. 95. a.III.3, ff. 340ra-344vb: In festo sancte Clare: Iam

sancte Clare claritas. Codice pergamenaceo, in folio, mm.h. 270×199, ff. 381, su 2 colonne,

inizi sec. XV. Ai ff. 341rb-343vb: la Legenda Admirabilis femina... expl. generi suo non congruit: sono le Lectiones I-IX, con il testo di LCla 1, 1-5, 2. Il testo è molto difettoso per lacune, errori, inversioni, riduzione del testo (a circa una metà), talvolta è cambiata anche la punteggiatura. Cf. MADDALEnA P. Fedele da Fanna, Registro 7 (Roma, Collegio S. Isidoro), p. 163, num. 27, manoscritto, nella sua visita alle biblioteche europee; G. AnToLín, Catálogo de los códices latinos de la Real Biblioteca del Escorial, Madrid 1910, 69. – sigla Mr.

MADRID – Real Biblioteca del Escorial Cod. b. II.15, ff. 434ra-437rb: In festo sancte Clare virginis, ad

vesperas: Iam sancte Clare claritas; ai ff. 435ra-436vb: Quam pulchra est casta generatio cum claritate, generatio inquam virginis Clare, que preclarior erat... expl. orabat Deum devotius ut quam sibi Dominus co[g]natione coniunxerat sociaret et conversatione.

Codice membranaceo, mm.h. 285×195, in 4o, ff. 600, su 2 colonne, fine del sec. XV; è un Breviarium Franciscanum. La legenda giunge, con la IX lectio, fino alla preghiera di Chiara per la conversione della sorella Agnese. Non è la legenda pubblicata da M. BIhL, in AFH 7 (1914) 52-4. Cf. MADDALEnA Fedele da Fanna, Registro 7, 164, num. 30, manoscritto, Roma, Collegio S. Isidoro; AnToLín, Catálogo de los códices Latinos, 149; BoCCALI, in AFH 99 (2006) 7 e 10-2 – sigla me.

MoDEnA – Archivio di Stato Cod. 162, ff. 51ra-67va: Prohemialis epistola... super legenda sancte

Clare virginis. Quasi veterani... Amirabilis femina. Ai ff. 67va-69ra: ha l’inno musicato con neumi: En in regno claritatis, e aggiunge orazioni e versi in onore di s. Francesco, Antonio, Ludovico vescovo e s. Chiara.

Codice pergamenaceo, miscellaneo, mm.h. 293×205, ff. 107, su 2 colonne, parte del sec. XIV, proveniente dal monastero di Santa Chiara in Modena; la Legenda è per l’ufficiatura festiva, i primi otto capitoli di essa servono per le prime otto lectiones. Cf. C. PIAnA, Agiografia e

Page 60: Cum Hymnis Et Canticis

60 INTRODUZIONE

storia in un codice dell’antico monastero di S. Chiara in Modena, in Studi Francescani 52 (1955) 233-4. – sigla Mo.

MünChEn – Bayerische Staatsbibliothek Cgm 5235, ff. 76ra-108va: Prologus super vitam beate Clare

virginis matris nostre: Quasi veterani... Admirabilis femina; Miracula; Canonizatio. Ai ff. 108va-111vb: Incipit nova historia beate Clare virginis. Ad Vesperas antiphona: Letemur omnes hodie corde voce et opere... expl. ac pietatis studio que sunt nutrita custodias. Per dominum... Sic ergo communis est eam legere volentibus.

Codice pergamenaceo, più mani, mm.h. 180×127, ff. I+1-195, fine sec. XIV, proveniente dalla zona di Colonia in Germania. Contiene testi in antico tedesco e in latino, scritto per un monastero di Clarisse, forse di Colonia. La Legenda latina è attribuita a s. Bonaventura (f. 111va). Cf. k. SChnEIDER, Die deutschen Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek München: Die mittelalterlichen Handschriften aus Cgm 4001-5247, Editio altera, Wiesbaden, Harrassowitz 1996, 561; cf. Franziskanische Studien 68 (1986) 141-50. – sigla Me.

MünChEn – Bayerische Staatsbibliothek Cod. Clm 23291, ff. 103v-119r: In festo sancte Clare virginis matris

nostre, ad vesperas, ant. Iam sancte Clare claritas. E ai ff. 150r-167r: In translacione sancte Clare virginis, ant.: Clara luce clarior ac sole serenior.

Codice membranaceo, antifonale francescano musicato con neumi, mm.h 190×145 circa, sec. XV. Vi è la festa del 12 agosto e quella della traslazione del 2 ottobre (con ufficio proprio). Alla fine, sia del primo ufficio sia del secondo, vi sono tre antifone proprie per il Benedictus e tre per il Magnificat (cioè 3+3; 3+3), e riportati anche dal cod. Nr. Cf. vAn DIjk, Il culto di Santa Chiara, 163-4 e 179. – sigla mg1 (ff. 103v-119r); mg2 (ff. 150r-167r).

nAPoLI – Biblioteca NazionaleCod. VI.A.36, ff. 75rb-76ra: In translatione sancte Clare: lc. j.

Admirabilis et venerabilis (LTra). ff. 174ra-176ra: In sancte Clare virginis. Ad vesperas ant. Iam sancte Clare claritas, con la LFes.

Page 61: Cum Hymnis Et Canticis

ELENCO dei codici 61

Codice pergamenaceo, mm.h. 185×130, ff. 285, su 2 col., sec. XIV., breviario francescano. Contiene prima la LTra e poi la LFes. Cf. C. CEnCI, Manoscritti francescani della Biblioteca Nazionale di Napoli I, 319-20, num. 162d, l – sigla na.

nAPoLI – Biblioteca Nazionale Cod. VI.D.73, f. 268ra/b: In sancte Clare virginis. Introitus.

Gaudeamus omnes.Codice membranaceo, mm.h. 340×230, ff. 349, (numerazione

moderna), sec. XIV, provenienza dalle Puglie (Trani); è un Ordo missalis fratrum minorum secundum consuetudinem Romane curie (f. 12r). Cf. CEnCI, Manoscritti francescani I, 336, num. 177 f. – sigla nn.

nAPoLI – Biblioteca Nazionale Cod. VI. E. 16, f. 373rb: In sancte Clare virginis, ha soltanto la

Oratio Famulos tuos. Ai ff. 478va-481vb: in sancte Clare virginis, ad vesperas, ant. Iam sancte Clare claritas; ff. 479rb-481ra: Mirabilis femina... expl. ornatus varios dereliquid; in secundis vesperis ant. Virgo clarens vespere.

Codice pergamenaceo, mm.h. 205×155, ff. 501, del sec. XIV, Breviarium Romanum, il cui proprietario fu Emilius Iacobus Cavalerius S. Troiane ecclesie episcopus (come VI.E.20), vi sono le Lectiones I-IX per il matutino, col testo di LCla 1, 1-2, 10 e 4, 1-9. Testo abbastanza scorretto. Cf. A. ChIAPPInI, Reliquie letterarie Capestranesi, in Bullettino della Regia Deputazione Abruzzese di Storia patria, s. III, 9 (1918) 165, num. CCCxxxI; CEnCI, Manoscritti francescani I, 339, nota 1. – sigla Nc.

nAPoLI – Biblioteca NazionaleCod. VI.E.19: ff. 68vb-70ra: In sancte Clare virginis. Ad vesperas

ant. Iam sancte Clare claritas; ai ff. 69ra-70ra LFes; ai II vespri ha pure ant. Virgo clarens vespere; f. 90ra/vb ha la LTra.

Codice pergamenaceo, mm.h. 205×140, ff. 125, sec XV, proviene da Teramo (f. 1r); è un Ordo breviarii fratrum minorum secundum consuetudinem Romane curie. Cf. CEnCI, Manoscritti francescani I, 337-8, num. 179h, n. – sigla nb.

Page 62: Cum Hymnis Et Canticis

62 INTRODUZIONE

nAPoLI – Biblioteca Nazionale Cod. VI. E. 20, ff. 409rb-411ra: In vigilia sancte Clare: Iam sancte

Clare claritas; ai ff. 409va-410va: Admirabilis femina ... expl. despectior reperitur.

Codice pergamenaceo, mm.h. 195×147, ff. 429 (ha varie numerazioni), su 2 colonne, più mani, fine sec. XIII, vi sono le Lectiones I-IX, con il testo di LCla 1, 1-3, 7; 4, 1-9 e 8, 1-5, è un Breviarium Romanum, il cui proprietario fu Emilius Iacobus Cavalerius S. Troiane ecclesie episcopus (come VI.E.16). Cf. AFH 21 (1928) 243; CEnCI, Manoscritti francescani I, 340, num. 180f; vAn DIjk, Il culto di Santa Chiara, 204, nota 165. – sigla Nb.

nAPoLI – Biblioteca NazionaleCod.VI.F.7: ff. 462rb-665vb: In sancte Clare virginis. Ad vesperas

ant. Iam sancte Clare claritas; ai ff. 463rb-465ra ha LFes; f. 465va/b ha En preclara virgo Clara.

Codice pergamenaceo, mm.h.150×105, ff. 514, (numerazione moderna), su 2 col., sec. XV, proveniente dalla zona di Verona. Cf. CEnCI, Manoscritti francescani I, 342, num. 182h. – sigla nc.

nAPoLI – Biblioteca NazionaleCod. VI.F.18: ff. 275ra-276ra: In festo sancte Clare virginis. Ad

laudes (sic) ymnus O Clara luce clarior; ad vesperas ymnus Concinat plebs fidelium; ad laudes ymnus Generat virgo filias; in II vesperis En preclara virgo Clara; ff. 418vb-421va: In sancte Clare virginis. Ad vesperas ant. Iam sancte Clare claritas; ff. 419rb-421rb: LFes; f. 421va: O virgo clarens vespere; ff. 435vb-436va: In festo translationis sancte Clare, lectio j, LTra.

Codice pergamenaceo, mm.h. 140×105, ff. 478, metà del sec. XV, su 2 col. Proviene dal convento di S. Bernardino dell’Aquila. Cf. CEnCI, Manoscritti francescani I, 349-51, num. 186d, n, u. – sigla nd1 (ff. 275ra-276ra); nd2 (ff. 418vb-421va); nd3 (ff. 435vb-436va). .

nAPoLI – Biblioteca NazionaleCod. VI.F.19: f. 286vb: In sancte Clare virginis. Oratio Famulos

tuos, solamente.

Page 63: Cum Hymnis Et Canticis

ELENCO dei codici 63

Codice pergamenaceo, mm.h. 135×95, ff. 397, sec. XV, su 2 col. Proviene dal convento di S. Bernardino dell’Aquila; è un Ordo breviarii secundum consuetudinem Romane curie (f. 12va). Cf. CEnCI, Manoscritti francescani I, 351-2, num. 187g. – sigla nm.

nAPoLI – Biblioteca NazionaleCod. VI.F.20: ff. 310rb-312vb: In sancte Clare virginis, In primis

vesperis ant. Iam sancte Clare claritas; 310vb-312va: LFes; 347rb-348va: In translatione sancte Clare, lectio pa LTra.

Codice membranaceo, mm.h. 142×100, ff. 414, su 2 col. sec. XV. È un breviario proveniente dal convento di S. Giuliano dell’Aquila (f. 1r). Cf. CEnCI, Manoscritti francescani I, 353-4, num. 188i, o. – sigla ne.

nAPoLI – Biblioteca NazionaleCod. VI.F.21: ff. 389ra-392vb: In sancte Clare virginis. Ad vesperas

ant. Iam sancte Clare claritas; 389vb-392va: LFes; 431ra-432vb: In translatione sancte Clare, lectio pa LTra.

Codice pergamenaceo, mm.h. 135×100, ff. 524, su 2 col., sec. XV (1464: f. 518vb), proveniente dal conv. di S. Bernardino dell’Aquila. Cf. CEnCI, Manoscritti francescani I, 354-6, num. 189o, s. – sigla nf.

nAPoLI – Biblioteca NazionaleCod. VI.F.23: ff. 391ra-394ra: In vigilia sancte Clare virginis. Ad

vesperas ant. Iam sancte Clare claritas; ff.391rb-393vb: LFes; 469rb-470vb: Lectiones in translatione s. Clare virginis quas cum legisset papa Alexander iiijus approbavit, LTra.

Codice pergamenaceo, mm.h. 135×95, ff. 524, su 2 col., sec. XV. Cf. CEnCI, Manoscritti francescani I, 356-8, num. 190m, z. – sigla ng.

nAPoLI – Biblioteca NazionaleCod. VI.F.28: ff. 369v-373r: In vigilia sancte Clare virginis. Ad

vesperas ant. Iam sancte Clare claritas; ff. 370v-372v: LFes; ff. 417r-419r: In translatione sancte Clare virginis, LTra.

Codice pergamenaceo, mm.h. 122×90, ff. 540, sec. XIV, è un breviario secundum consuetudinem Romane curie (f. 1r), proveniente

Page 64: Cum Hymnis Et Canticis

64 INTRODUZIONE

da un convento francescano dell’Abruzzo. Cf. CEnCI, Manoscritti francescani I, 359-63, num. 193n, r. – sigla nh.

nAPoLI – Biblioteca NazionaleCod. VII.A.15 Branc.: ff. 362ra-368ra: In festo sancte Clare virginis.

Ad vesperas ant. Iam sancte Clare claritas; ff. 362vb-368ra: tre serie di 9 lectiones ciascuna della LFes; f. 365va/b: ha l’inno Clara stella movet bella; e ai ff. 365vb/366ra ha Hodie de seculo Francisci.

Codice pergamenaceo, mm.h. 175×125, ff. 380, su 2 col., sec. XIV; è un breviarium fratrum minorum secundum consuetudinem Romane curie (f. 83ra), di origine catalana. Cf. CEnCI, Manoscritti francescani II, 1002-3, num. 660n. – sigla nj.

novARA – Biblioteca Capitolare del DuomoCod. XLI, è un messale romano-francescano del 1478, contiene

l’inno En in regno claritatis, con la variante iniziale Iam in regno claritatis. Cf. BLUME Cl., in “Analecta Hymnica medii aevi“, Leipzig 1903, vol. XLII, pp. 187-8, num. 201. – sigla no.

nüRnBERG – Germanisches Nationalmuseum Cod. 8°. Hs. 7206:  ff. 1r-17r: Officium sancte Clare: Iam sancte

Clare claritas. Codice cartaceo, mm.h. 155×110, ff. 34, su 1 colonna, della

metà del sec. XV, unica mano. Nel testo dell’ufficio sono incluse le lectiones (ff. 4r-10r) tratte dalla Ammirabilis femina (LCla 1, 1-2, 13). Al termine del testo dell’ufficio il codice prosegue con molti altri testi: antifone, responsori, orationes, sequenze, ecc., compresa una specie di legenda versificata detta “Gaudia sancte Clare” (ff. 17r-23v). I ff. 28v-34v sono in bianco. Il codice appartenne a sr. Chiara Löffelholz, del monastero di S. Caterina delle Domenicane di Norimberga. Cf. L. OLIGER, Gaudia S. Clarae Assisiensis seu vita eius versificata, in AFH 12 (1919) 110-31; H. HILG, Kataloge des germanischen Nationalmuseums Nürnberg II. Band: Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften, I. Teil, Wiesbaden 1983, 99-100. – sigla Nr.

Page 65: Cum Hymnis Et Canticis

ELENCO dei codici 65

oxfoRD – Bodleian Library Cod. Douce 245 (S.C.21819), ff. 416rb-419vb: In sancte Clare, ad

Vesperas, ant. Iam sancte Clare claritas. Nel testo dell’ufficio è inclusa una nuova legenda, (ff. 417r-419ra): 

O quam pulchra est casta generacio cum claritate, generacio inquam virginis Clare, que preclarior erat universis… expl.: suscepit Agnetem Clara congaudens et Domino devote gratias agens (cf. LCla 16, 28-29). Inoltre al f. 551rb/va riferisce una seconda volta: In festo sancte Clare, ad secundas vesperas ymnus: Celi contentum (sic) hodie / sed et astrorum numerum / auxisti multipharie / conditor alme syderum, ecc. Amen. Ora pro nobis beate Clare (sic), et ca. Ad Magnificat Salve sponsa Dei... regna polorum (corretto da pollorum). Oratio ut supra.

Codice pergamenaceo, mm.h. 285×195 circa, su 2 colonne, sec. XIV. Cf. vAn DIjk, Latin Liturgical Manuscripts, in The Origin of Roman Breviary, Oxford 1952, num. 70; IDEM, Il culto di Santa Chiara, 193 e nota 181. – sigla oc1 (ff. 416rb-419vb); oc2 (f. 551v).

oxfoRD – Bodleian Library Cod. Canon. Liturg. 248, ff. 279r-280v: in vigilia sancte Clare

virginis, ad vesperas ant. Iam sancte Clare claritas.Codice pergamenaceo, contiene la parte diurna dell’ufficio ritmico 

di s. Chiara, senza i tre notturni del matutino, della seconda metà del sec. XIII, scritto dalle monache del monastero di S. Chiara in Assisi. Cf. vAn DIjk, Il culto di Santa Chiara, 162. – sigla of.

oxfoRD – Bodleian Library Cod. Canon. Liturg. 379, ff. 155vb-156va: In vigilia sancte

Clare virginis, Capitulum, Fratres qui gloriatur. Contiene tre inni: Concinat plebs fidelium, Generat virgo filias, O Clara luce clarior, (il secondo e terzo musicati con neumi), e le antifone al Magnificat e al Benedictus: Duce celesti numine, e Novum sydus emicuit (anche queste musicate).

Codice pergamenaceo, mm.h. 370×250 circa, ff. 165 (nella numerazione antica sono 199), su 2 col., della metà del sec. XV, copiato da un vecchio prototipo del sec. XIII. Gran parte dei testi è musicata

Page 66: Cum Hymnis Et Canticis

66 INTRODUZIONE

con neumi. Cf. vAn DIjk, Il culto di santa Chiara, 176-8, note 113-7. – sigla od.

PARIS – Bibliothèque Mazarine Cod. lat. 426: ff. 256vb-257ra/b: a pié ff. sono aggiunte le orazioni

per la Messa (oratio, secreta e postommunio).Codice pergamenaceo, mm.h. 350-235, ff. 341, del 1265 circa, è un

Ordo missalis. Cf. vAn Dijk, Il culto di Santa Chiara, 171-2. – sigla pf.

PARIS – Bibliothèque Nationale Cod. lat. 1288: ff. 607vb-613va: En la feste sainte Claire: au vespres

antiene Jam sancte Clare claritas; Codice della fine del sec. XIV, a Rouen; scrive le rubriche in lingua 

francese. Ai ff. 608vb-613va riferisce una nuova legenda: La prem. lc.: O quam pulchra est casta generatio, Clare inquam virginis cum claritate virtutum, que clara natalibus... expl. Hec et alia plura Christus operatus est ad Clare preconium, qui cum patre...seculorum. Tu autem domine, miserere nostri. Cf. BoCCALI, in AFH 99 (2006) 7-8 e 21-7; v. LERoqUAIS, Les Bréviaires manuscrits des Bibliothèques publiques de France III, 131ss. (è indicata ai ff. 587v ss.); Cf. vAn DIjk, Il culto di Santa Chiara, 192-3 e note 179-80. – sigla pg.

PARIS – Bibliothèque Nationale Cod. lat.1339: è un codice francescano del sec. XIII/IV, contiene

l’inno En in regno claritatis. Cf. DREvES G.M., in “Analecta Hymnica medii aevi”, Leipzig 1891, vol. X, pp. 153-4, num. 201. – sigla pv.

PARIS – Bibliothèque Nationale Cod. lat. 10503, f. 181rb/va: ha solo la oratio, secreta e

postcommunio. Ai ff. 213v-214r ha la sequenza Inclarescat melodia, sotto al rigo musicale con neumi.

Codice pergamenaceo, ff. 226, è un messale pre-aimoniano di Assisi, del 1270 circa; vi è la festa di s. Francesco (ff. 186vb-187ra): Messa Gaudeamus; epistola ai Galati Michi absit, e le orazioni. Cf. vAn Dijk, Il culto di Santa Chiara, 172. – sigla pi.

Page 67: Cum Hymnis Et Canticis

ELENCO dei codici 67

PERUGIA. – Biblioteca Comunale Augusta Cod. 1038 (M. 61): ff. 201va-202ra: In sancte Clare virginis: Incipit

legenda sancte clare virginis. lec.ja: Ammirabilis femina... expl.: miserias miserantem.

In fondo al codice, vi sono alcune feste francescane particolari: ff. 334ra-335rb: In translatione sancte Clare. Admirabilis et venerabilis virgo Clara... anno sexto... per infinita secula seculorum. Amen (LTra). Ai ff. 344ra-345ra vi è l’ufficiatura con antifone, inni e responsori: Iam sancte Clare claritas. Non vi sono le Ore minori.

Codice pergamenaceo, composito, mm.h. 165×114, ff. 345, su 2 colonne, sec XIV, è un Breviarium secundum consuetudinem curie, proveniente dal convento di Monteripido, S. Francesco del Monte (cf. f. 216r), è appartenuto al beato fr. Giovanni da Stroncone (cf. f. 345va). Cf. M. BIhL, Tres Legendae minores Sanctae Clarae Assisiensis (saec. XIII), in AFH 7 (1914) 36, num. 5; vAn DIjk, Il culto di Santa Chiara, 204, nota 165; AFH 45 (1952) 308. – sigla Pg.

PoLIGny – Monastère Ste. Claire: Archives Départementales du Jura Cod. MI. 1929: f. 499vb-505ra: Sancte Clare virginis, ad vesperas :

Iam sancte Clare claritas. Al f. 505ra Ad Magnificat ant. Virgo Clara genere re clara... alia ant. Salve sponsa Dei, oratio ut supra.

Il codice è un Breviarium secundum usum et consuetudinem Romane curie, mm.h. 240x167, ff. 665, su 2 colonne. Codice di lusso, delle clarisse di Amiens, detto Bréviaire des Princesses, trascritto tra il 1482 e 1500, con miniature, di Jean d’ Armagnac, duca di Nemours, offerto a sr. Catherine d’ Armagnac. Cf. M.-Th. qUInSon, Le Bréviaire des Princesses du Monastère des Clarisses d’ Amiens, in Sainte Claire en Languedoc-Roussillon, VIIIe Centenaire de Sainte Claire, Nantes 1995, 349-56. – sigla pe.

SAnTA MARIA DEGLI AnGELI – Biblioteca Porziuncola Cod. Ms. 2, pp. 394-402: Sancte Clare virginis, ant. Iam sancte

Clare claritas. Codice pergamenaceo, mm.h. 590×450, pp. 512, anno 1721, è un

Antiphonarium Chori S. Bartholomaei Fulginei, scritto da fr. Nicola da Fano. Ha tutto il testo musicato, omette gli inni. – sigla pk.

Page 68: Cum Hymnis Et Canticis

68 INTRODUZIONE

SAnTA MARIA DEGLI AnGELI – Biblioteca Porziuncola Cod. Ms. 6, pp. 150-175: In festo sancte Clare virginis Assisiensis,

ad Vesperas antiphone: Iam sancte Clare claritas. Codice pergamenaceo, mm.h. 693×500, pp. 278, anno 1788, scritto

da fr. Antonio Salviati, per la basilica della Porziuncola, parte del testo è musicato con neumi su 5 righe, e parte ha solo il testo su 12 righe. – sigla pl.

SAnTA MARIA DEGLI AnGELI – Biblioteca Porziuncola Cod. Ms. 11, ff. 151r-162r: In vigilia sancte Clare: ad vesperas, ant.

Iam sancte Clare claritas. Codice pergamenaceo, mm.h. 560×425, ff. 202, sec. XVI, è un

antifonario corale “quartus liber antiphonarii... de festo... habet officium sancte Clare”, comprende il tempo da pentecoste all’avvento. Tutto il testo è musicato con neumi, 7 righe ogni facciata del foglio. – sigla pm.

SAnTA MARIA DEGLI AnGELI – Biblioteca Porziuncola Cod. Ms. 13, ff. 155v-156v: In sancte Clare ad nocturnum ymnus:

Generat virgo filias; O Clara luce clarior.Codice pergamenaceo, mm.h. 585×415, ff. 159, del sec. XVI, è un

innario-salterio corale. Ha solo i due inni. – sigla pn.

SAnTA MARIA DEGLI AnGELI – Biblioteca Porziuncola Cod. Ms. 15, ff. 108r-112v: In sancte Clare: Concinat plebs fidelium;

O Clara luce clarior.Codice pergamenaceo, mm.h. 515×375, ff. 166, sec. XVI, è un

innario corale, ha solo i due inni, tutto il testo è musicato con neumi, con 5 righe ogni facciata del foglio. – sigla po.

SAnTA MARIA DEGLI AnGELI – Biblioteca Porziuncola Cod. Ms. 17, ff. 84r-85v: In sancte Clare, ad vesperas ymnus:

Concinat plebs fidelium.Codice pergamenaceo, mm.h. 565×365, ff. 99, sec. XVI, ha un

solo inno, la prima strofa è musicata con neumi, per il resto ha solo le parole. – sigla pp.

Page 69: Cum Hymnis Et Canticis

ELENCO dei codici 69

SAnTA MARIA DEGLI AnGELI – Biblioteca Porziuncola Cod. Ms. 18, ff. 205r-206r: Duce celesti numine; Novum sydus

emicuit; e Salve sponsa Dei.Codice pergamenaceo, mm.h. 570×410, ff. 211, sec. XVI, è un

innario corale, tutto musicato con neumi, ha le tre antifone ai cantici evangelici Magnificat (I e II vespri) e Benedictus.  – sigla pq.

SAnTA MARIA DEGLI AnGELI – Biblioteca Porziuncola Cod. Ms. 28, ff. 206v-208r: In festo sancte Clare virginis, ad

vesperas ymnus: Concinat plebs fidelium; Generat virgo filias; e O Clara luce clarior.

Codice pergamenaceo, mm.h. 495×368, ff. 229, sec. XVI, è un salterio-innario corale (f. 186r), contiene solo i tre inni. Non ha musica, ma solo il testo – sigla pr.

SAnTA MARIA DEGLI AnGELI – Biblioteca Porziuncola Cod. Ms. 32, ff. 172v-174r: In sancte Clare virginis, ad vesperas

ymnus: Concinat plebs fidelium; Generat virgo filias; e O Clara luce clarior.

Codice pergamenaceo, mm.h. 490×370, ff. 190, sec. XV, prima parte salterio settimanale, seconda parte innario corale: Incipit ymnarius per totius anni circulum (f. 159r). Contiene solo il testo dei tre inni, senza la musica. – sigla ps.

SAnTA MARIA DEGLI AnGELI – Biblioteca Porziuncola Cod. Ms. 33, ff. 164v-165r: ha solo questo testo: V/. “Virgo clarens

vespere preclaris clara meritis, liga perfecto federe nos in amore Christi, da membra fore capitis et sensibus et moribus Ihesu quem dilexisti”.

Codice pergamenaceo, mm.h. 482×354, ff. 280, sec. XVI, antifonale corale, musicato con neumi, proviene dal convento della Spineta, presso Fratta Todina. – sigla pt.

SAnTA MARIA DEGLI AnGELI – Biblioteca Porziuncola Cod. Ms. 42, ff. 182r-184r: [...] cum turba virginum.Codice pergamenaceo, mm.h. 335×245, ff. 229, sec. XVI, è un

antifonale, testo musicato con neumi. Il testo di s. Chiara è mutilo

Page 70: Cum Hymnis Et Canticis

70 INTRODUZIONE

all’inizio, per la perdita di fogli, comincia con la prima antifona delle lodi “cum turba virginum”, prosegue con quella del Benedictus, e chiude con Salve sponsa Dei (f. 184r). – sigla pu.

SoLoThURn – Zentralbibliothek Cod. Misc. S. 378, ff, 311vb-312ra: In sancte Clare virginis, Oratio

Famulos tuos (omette et simul in unum divitis et pauperis), e ai ff. 312ra-312vb: Venerabilis Christi sponse… expl. mundana gaudia in luctum convertat dominice passionis.

Codice membranaceo, mm.h. 170×120, ff. 397, su 2 colonne, dell’anno 1470/71; è un Breviarium Canonicorum Regularium monasterii S. Crucis Mortariensis. Ha solo la oratio, seguita dalle 9 lectiones. Cf. A. SChönhERR, Die mittelalterlichen Handschriften der Zentralbibliothek Solothurn, Solothurn 1964. 36-7. – sigla sb.

SoLoThURn – Zentralbibliothek Cod. S. 549, ff. 237rb-240ra: III Idus augusti. Clare virginis.

ad vesperas, ant.: Iam sancte Clare claritas. Ad Magnificat Ant. (II vespri) O virgo clarens vespere... quem dilexisti. Ai ff. 237va-239vb: Admirabilis femina ... expl. gaudium in luctum convertat dominice passionis.

Codice pergamenaceo, mm.h. 165×120, ff. 383, su 2 colonne, ante 1302, della Provincia del Nord della Germania; è un Breviarium ad usum fratrum minorum, contiene le Lectiones I-IX, col testo di LCla 1, 1-4, 3. Cf. SChönhERR, Die mittelalterlichen Handschriften, 88. – sigla So.

UPPSALA – UniversitätsbibliothekCod. C.17, f. 64v ha solo i versi Francisci fama virginis... sequelam

abdicavit. Cf. Mittelalterliche Handschriften der Universitätsbibliothek Uppsala. Katalog über die C-Sammlung, Band I. Handschriften C I-IV, 1-50, Stockholm 1988; AFH 82 (1989) 225. – sigla up.

* * *

Page 71: Cum Hymnis Et Canticis

I: a Iam] Nc ha Tam. - b sancte] As ha sacre. - c splendore] Au ha splendor. - c’ devotas] of ha devotis. - d excrevit] Ay ha exercuit. - e Dominus] molti codici aggiungono cum reliquis psalmis de communi virginum, ed omettono l’inizio dei salmi successivi; pe ha cum reliquis de beata Virgine. - f-f gloriam...lucrifaceret] Nc ha gloria ut Christi lucrum faceret. - g ut] Au ha te. - h vile] ap ha vilem. - i arbitrata] Au ha arbitratura; nj ha aspernata. - j finibilem] nj ha finilem; Nc ha et carnalem; pl ha instabilem; cp corregge con instabilem. - k infinitam] Av, cq, vg hanno infinita; Nc ha spiritualem. - l aspernata] Nc ha exasperata. - m Ps] Nr ha Laudate Dominum omnes. -

OFFICIUM RHYTHMICUM IN FESTO S. CLARE VIRGINIS ASSISIENSIS

I

Ad Vesperas

1 - Ant. Iama sancteb Clare claritas splendorec mundi cardines     mirifice complevit:  cuius perfecta sanctitas in devotasc’ propagines velocius excrevitd. Ps. Dixit Dominuse.

2 - Ant. Mundi totius fgloriam utg Christum lucrifaceretf, vileh quid arbitratai,     finibilemj letitiam,     ne infinitamk perderet semper est aspernatal. Psm. Laudate pueri.

Page 72: Cum Hymnis Et Canticis

72 OFFICIUM RHYTHMICUM IN FESTO S. CLARE VIRGINIS ASSISIENSIS

n Hec] Mr ha nec; Ay e of hanno hoc. - o laribus] Nb ha laudibus. - p agebat] Nb ha alebat. - q predocebat] At, Nc, nf, nj hanno precedebat; Mr ha procedebat. - r Ps] Nr ha Lauda anima mea Dominum. - s spirat] nj ha aspirat. - t regis] Nr ha regnum. - u connubia] Aw ha connubila. - v moxque] Aw, vk hanno mosque. - w sectatur] of ha sacratum; Au ha secutus. - x Ps] Nr ha Laudate Dominum. - y fovit] Au ha fovet. - z more] vg ha morem. - a adscripsit] cq ha ascribit; Au ha assumpsit; vi sono altre grafie di adscripsit. - b motus] At ha monitus.

3 - Ant. Hecn in paternis laribuso puella sacris moribus agebatp celibatum, quam predocebatq unctio sine magistro medio, cor Christo dare gratum. Psr. Letatus sum.

4 - Ant. Sacra spirats infantia magni regist connubiau virtute promereri moxquev Francisci studia sectaturw, et in gratia conatur exerceri. Psx. Nisi Dominus.

5 - Ant. Hanc et papa Gregorius fovity, et Innocentius patrum morez piorum quam Alexander inclitus adscripsita motusb celitus catalogo sanctorum. Ps. Lauda Ierusalem.

Page 73: Cum Hymnis Et Canticis

OFFICIUM RHYTHMICUM – II-III 73

II: a-a Fratres...commendat] attestato dalla maggioranza dei codici, (2Cor 10,17-18); At ha Gratia mulieris sedule delectabit virum suum, et ossa illius inpinguabit, disciplina illius datum Dei est; mulier sensata et tacita non est inmutatio anime erudite; gratia super gratiam mulier sancta et pudorata (Sir 26,16-19); Nr ha Confitebor tibi, Domine rex, et collaudabo te Deum salvatorem meum, et confitebor nomini tuo, quoniam adiutor et protector factus es michi, et liberasti corpus meum a perdicione (Sir 51,1-3); poi prosegue con il R/. Holofernem Judit stravit, etc.; e con il V/. Quid vis ait iube datur, etc. (vedi sotto, num. 21, p. 138).

III: a Concinat] gd omette l’inno; la (al f. 477r) lo riporta al notturno; vg ha concinnat; So, gb, gc, ge, na, nb, nd, ne, ng, of hanno solo l’inizio con le prime parole Concinat plebs; Nc ha O Clara luce clarior. - b Virginale] cq ha virginalem. - c Et] ch omette. - d predita] Mr ha predicta. - e-e Obtinet supra] od ha optimum super; molti codici scrivono optinet. - f vite] od ha iure. - g reddita] cl, cq, nd, nf hanno redita; Mr ha reddite. - h Novum] cq ha novus. - i sidus] quasi tutti i cod. scrivono sydus; nj scrive cidus. - j Candor] am ha creator. -

II

Capitulum

aFratres, qui gloriatur in Domino glorietur. Non enim qui seipsum commendat ille probatus est, sed quem Deus commendata.

III

Hymnus

1. Concinata plebs fidelium Virginaleb preconium, Matris Christi vestigium Etc novitatis gaudium.

2. Pauperum primogenita Dono celesti preditad, eObtinet suprae merita Premia vitef redditag.

3. Novumh sidusi emicuit, Candorj lucis apparuit,

Page 74: Cum Hymnis Et Canticis

74 OFFICIUM RHYTHMICUM IN FESTO S. CLARE VIRGINIS ASSISIENSIS

k-k Claram clarere] Mr inverte; Av, cq hanno clara clarere. - l-l Nec dum] nf ha nec non. - m-m Sub...secula] Nr om. - n Patris] nd ha Patri. - o ferula] am ha fererula. - p Docta] cm, me, nc, pg, pl, pp, pr hanno Clara; co su rasura di docta scrive Clara; vh ha data. - q Luce] At ha lucem. - r respersit] As, am, cl, ps, vh hanno respexit; Mr, cm hanno repersit. - s-s Matri Christi] nj inverte. - t Matri] Mr ha mater; Av, am, pp hanno matris. - u con-nectitur] Av ha connititur. - v Christo] vg, vk hanno Christus. - w innititur] Mr ha mittitur. - x-x Pauperem pauper] Nc ha pauperem pater; Nb ha pauperem nudus; am ha pauper pauperum; Au ha pauperem pauperi; Av ha paupere pauper. - y Spretis etc.] Mr, Nr, lb riportano a matutino il resto dell’inno. - z Spretis] nd, nf, nh, ve hanno spreto. - a Dives] Nb ha divos; Av ha diveres. - b Clauditur] lb ha plauditur. - c Nequam] Nr ha sicque. - d subducta] nf, vk hanno seducta; Au, me, nc hanno seducto; At, Mr hanno subducto. -

Nam lux, que lucem influit,  kClaram clarerek voluit.

4. Claris orta natalibus, lNec duml relictis omnibus, Vacat plenis affectibus Pietatis operibus.

5. mSub paupertatis regula Patrisn Francisci ferulao Doctap Christi discipula Luceq respersitr seculam.

6. Mundus et caro vincitur, sMatrit Christis connectituru. Christov prorsus innititurw, xPauperem pauperx sequitur.

7. ySpretisz nativo genere, Carnis et mundi federe, Clauditur velut carcere Divesa superno munere.

8. Clauditurb velut tumulo Nequamc subductad seculo,

Page 75: Cum Hymnis Et Canticis

OFFICIUM RHYTHMICUM – III-IV 75

e Patet] am ha patrem. - f Solum] nd ha claro. - g-g Tegmina carnis] la2 scrive Legimina carnis; mentre od ha solo Tegmina. - h Urgens] nj ha urget; am ha rugens. - i Arcta] tutti i codici scrivono arta. - j ieiunia] vg ha ianua. - k-k Prestant orandi] od ha parant ornati. - l Prestant] nf, nh hanno parant; At, Nb, Nc, am hanno sunt et. - m spatia] Ay, Mr, nj hanno studia; i cod. Nr, lb saltano e uniscono a Generat virgo filias (a matutino). - n-n Patri sit] As, ai invertono; Au ha solo Patri; e vh solo Patris. - o summa] Mr, Nc, nh hanno summo. - p Paraclito] Nc aggiunge que datur ipsi celico.

IV: a-a Ora...Christi] attestato dalla maggioranza dei codici; mentre Az, Nc, lb, na, nf hanno Specie tua et pulchritudine tua. Intende, prospere procede et regna (Ps 44,5); altri codici omettono l’uno e l’altro V/. e R/.

Patete in hoc ergastulo Solumf Dei spectaculo.

9. gTegmina carnisg vilia, Urgensh famis inedia, Ar[c]tai quoque ieiuniaj kPrestantl orandik spatiam.

10. Virginis huius merito Laus nPatri sitn ingenito, Gloria Unigenito, Virtus summao Paraclitop. Amen.

IV

V/. aOra pro nobis, beata Clara,R/. Ut digni efficiamur promissionibus Christia.

Page 76: Cum Hymnis Et Canticis

76 OFFICIUM RHYTHMICUM IN FESTO S. CLARE VIRGINIS ASSISIENSIS

V: a Duce etc.] ge ha O lumen atque decus (vedi num. 33, pp. 144-145); As, Az, Mr, Nc, So, fc, lb, me, nb, nd2, pt hanno l’ant. O virgo, clarens vespere (vedi il testo num. 8, p. 122); bh, oc, pg, hanno l’ant. O Clara, clarum gratie (vedi il testo num. 4, pp. 119-120). - b Duce] As riferisce tre volte (f. 73ra e vb) la stessa antifona, la terza volta inizia con Luce; Az ha dulce; Au ha dum. - c celesti] Az ha celestis. - d Numine] gc ha lumine; ar, na hanno munere. - e-e re, Clara] lb, ge hanno preclara; cq ha clarere. - f nomine] Az ha voce. - g-g Spreto1...limine] Nr (f. 2v) om., per homoioteleuton di nomine/limine; al f. 15v, lo riporta. - h Spreto1] od ha sumpto; Az ha supto; As3 in margine aggiunge paterno. - i-i limine...lumine] Av omette, per homoioteleuton, e salta a lumine; na inverte i termini lumine / limine. - j limine] Aw, Az, Mr, Nb, ap, na, nf hanno lumine; As1 corregge da no-mine e da lumine; e As3 da lumine. - k Spreto2] Az ha sumpto. - l sanguine] nj ha genere. - m sanctorum] Av om. - n Ac] of ha in. - o agmine] Av om. - p-p Gloria...Domine] attestato da quasi tutti i cod.; cp lo scrive su striscia di carta, incollata sopra ad exuta carnis tegmine; pk, pl, vk hanno exuta carnis tegmine; pm, pq lo scrivono su rasura di Gloria tibi Domine.

VI: a Oratio Famulos etc.] omessa da As, Nc, an, cg, cp, gd, ge, pl, pm. - b-b virginis...Cla-re] Aw, ce, lb invertono in Clare virginis tue. - c tue] am omette. - d natalitia] ai (f. 376ra) ha natalia; ak ha memoriam. - e recensentes] ag ha recessentes; Vc ha recensentes et. - f gaudiorum] lb in una festa ha gaudiorum, in un’altra ha donorum. - g facias] sb ha facies; Nc, ao hanno faciat. - h interventione] av ha interventionem; ao ha intercessione. -

VAd Magnificat, Antiphona.

aDuceb celestic Numined Matre favente virgine Clara ere, Clarae nominef, gSpretoh paterno ilimineg/j.

Spretok nativo sanguinel, Est in sanctorumm luminei Acn beatorum agmineo, pGloria tibi, Dominep.

VIOratioa

Famulos tuos, quesumus Domine, beate bvirginis tuec Clareb votiva natalitiad recensentese: celestium gaudiorumf sua faciasg interventioneh

Page 77: Cum Hymnis Et Canticis

OFFICIUM RHYTHMICUM – VI-VIII 77

i et1] nm ha ac. - j-j simul...pauperis] (cf. Ps 48,3) attestato da diversi cod., tra i più antichi; è cancellato in Ax, Pg1, ab, ah, av, aw, ax, ga, pf, pj; mentre è omesso da Au, Av, Aw, Mr, Nc, Nr, Pg3 So, ac, ad, ae, af, ag, ah, ak, ap, aq, ar, au, ay, ce, cq, gb, gc, lb, me, na, nb, nc, nd, ne, nf, ng, nh, nj, pe, pg, sb, ve, vg.– k-k divitis et pauperis] ad, ag, bh omettono. - l et2] Ay ha ac. - m-m tui Unigeniti] So inverte - n-n Qui...regnat] Vc, au, bh hanno Qui vivis; Nr, as, pi, pj hanno Per eundem Dominum.

VII: a Regi] Nc ha Regem. - b-b carnem induit] Az ha carne induitur. - c oris] nj ha horis. - d-d Cuius in Clara] Az ha eius in Clare; ai ha cuius inclita. - e perfecti] Az ha perfecte; Au, Aw hanno perfecta.– e-f perfecti vis] nd ha perfectionis. - f vis] na ha vix.

VIII: a Non tutti i codici hanno lo stesso inno; gd, ge lo omettono. - b-b Generat...filias] alcuni codici danno solo il primo verso dell’inno, e omettono il seguito (gb, gc, la1, na, nb, nd, ne, ecc.); oc1 ha Sub paupertatis regula (cf. testo num. 18, pp. 135-136, brano di Concinat plebs). - c materne] nd ha materno. - d-d Christi...inscias] nf omette. - e inscias] vh ha nescias; lb, Nr riportano alle lodi il resto dell’inno. -

participes eti, jsimul in unum kdivitis etl pauperisj/k, mtui Unigenitim coheredes.

nQui tecum vivit et regnatn.

VIIAd matutinum, Invitatorium

Regia qui bcarnem induitb, sit laus cordis et orisc. dCuius in Clarad claruit perfectie visf amoris.Psalmus Venite exsultemus.

VIIIHymnusa

1. bGenerat virgo filiasb Mentis maternec conscias, dChristi sponsas et socias

Corruptionis einsciasd.

Page 78: Cum Hymnis Et Canticis

78 OFFICIUM RHYTHMICUM IN FESTO S. CLARE VIRGINIS ASSISIENSIS

f nomen1] Nc, Nr, lb, hanno lumen. - g effunditur] am omette il seguito dell’inno. - h-h Sanctum nomen2] me ha laus et virtus; vh ha sanctum numen; Mr ha sacrum nomen. - i extenditur] nj ha expanditur; Mr ha ostenditur. - j Facto] od ha sancta. - k Vasta] attestato da molti cod.; mentre am, cf, cm, cn, nf, pk, pl, pq, pr, vg, vk hanno vasti; od ha varia. - l orbis] Nc ha orbem. - m spatia] od ha climata. - n Claret] Au, Ay hanno Clara; pg, ps hanno clare; od ha clamat. - o notitia] nf ha letitia. - p Deficit] od ha desit. - q prolixi] At ha prolixo. - r Virtus2] At om. - s pectoris] cn ha pecoris. - t languore] am ha langorem; nf ha languorem; pl ha languores; altri scrivono langore. - u premitur] pg ha primitur. - v Leta] vg ha letam. - w celo] nd ha e celo. - x redditur] Nc, nf, ve hanno reditur. - y Te] Nc ha Tunc. - z prosequentes] ai ha persequentes. - a postulantibus] lb ha supplicantibus. - b supplicibus] At, av, od terminano qui. -

2. Clarum nomenf effunditurg, hSanctum nomenh extendituri. Factoj doctrina proditur, Virtus divina panditur.

3. Construuntur cenobia Vastak, per orbisl spatiam, Crescit sororum copia, Claretn matris notitiao.

  4. Deficitp virtus corporis Morbo prolixiq temporis, Sumit augmentum roboris Virtusr sacrati pectoriss.

5. Tandem languoret premituru, Letav nimis egreditur; Dies extrema clauditur, Spiritus celow redditurx.

6. Tey prosequentesz laudibus Piis faveto precibus, Adesto postulantibusa Tuis, virgo, supplicibusb.

Page 79: Cum Hymnis Et Canticis

OFFICIUM RHYTHMICUM – VIII-IX 79

c-c Virginis...Paraclito] la2 ha (f. 477r: a vespro) altra dossologia: Per hanc nos tuo lumine || claros fac sancta claritas, ||Pater, Nate cum Flamine, || o lux beata Trinitas; mentre Ay, Mr, co, me, pg, ve scrivono solo Virginis huius, omettono la dossologia. - d merito] As, ai, ck, lb, nc, nf, nh, nj, pr, ps terminano qui. - e-e Patri sit] Au inverte - f Amen] cm, omette; nd1 (f. 275vb) aggiunge En preclara virgo Clara (vedi num. 14, pp. 129-130).

IX: a prefulsit] Aw ha prefluxit; gb ha prefuit; nf ha profulxit. - b puellaribus] an, bh, pg hanno puerilibus. - c Christo] Az, an hanno Deo; nc omette. - d-d Domine...noster] alcuni codici hanno de communi virginum, e omettono di citare i salmi successivi. - e incitavit] ne ha invitavit. - f-f Deum hominem] Nc ha semper Deum. - g pro] Mr ha per. - h contem-nens] nf ha contendens; So om.; altri scrivono contempnens. - i tonso] So ha retonso. -

7. cVirginis huius meritod Laus ePatri site ingenito, Gloria Unigenito,

Virtus summa Paraclitoc. Amenf.

IX

In I nocturno

1 - Ant. Hec una de prudentibus prefulsita virgo prudens, in annis puellaribusb Christoc placere studens. Ps. dDomine, Dominus nosterd.

2 - Ant. Excelsi servus virginem Franciscus incitavite

amare fDeum hominemf, quem amor humanavit. Ps. Celi enarrant.

3 - Ant. Cuncta prog Christi nomine contemnensh crine tonsoi,

Page 80: Cum Hymnis Et Canticis

80 OFFICIUM RHYTHMICUM IN FESTO S. CLARE VIRGINIS ASSISIENSIS

j altari] Nb ha altare. - k-k Domine nubit] Nc ha domine nupsit; Az ha nubit Christo; nf ha domino nubit; Domine è la Madonna.

X: a-a Specie...regna] è omesso da Au, Ay, Az, So, ap, cg, cp, lb, pm; mentre Nr ha Diffusa est gratia.

XI: a Francisci] Az ha Franciscus. - b pia] nj ha prima. - c fructificavit] nj ha fructificat. - d orbe] me, nc hanno urbe. - e cum] Az ha et. - f quam] nj omette - g multarum] So, nd, ng, nj hanno multorum. - h preambula] Az ha preambulans; gb omette iam. - i Deo] Au omette -

coram altarij kDomine nubitk eterno sponso. Ps. Domini est terra.

X

V/. aSpecie tua et pulchritudine tua. R/. Intende, prospere procede et regnaa.

XI

Responsoria

Lectio j1 - R/. Franciscia piab plantula     mire fructificavitc in orbed, cume discipula Clara, quamf informavit. * Castitatis per secula cultum multiplicavit.

V/. Virgo sub sacra regula multarumg iam preambulah se Deoi consecravit.

*Castitatis.

Page 81: Cum Hymnis Et Canticis

OFFICIUM RHYTHMICUM – XI 81

j membrorum] Au ha verborum. - k lucem] gb, Nc, nb, ng, pe hanno lumen. - l diffun-dit] Au, Az, Mr, So, lb, nj, pm hanno diffudit. - m-m Lucratur sic] Az ha lucratus sit. - n meritorum] Az ha ministrorum; As scrive meri thorum. - o ferventer] ge, pe, pg, pl hanno ferventes; gd, nb, nh, hanno ferventis; nf ha fervens; Av ha ferventius; Mr ha ferventem; Au ha fervent; Az, Nb, Nc, ai hanno frequenter. - p sequuntur] la grafia spesso è secuntur. - q Lucratur] vg, vk aggiungono Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto. Lucratur, e aggiungono deinde dicitur Te Deum laudamus; poi omettono tutto il seguito. - r Hec] ap ha hic; Nb, bh hanno De. - s-s pollens intitulata] pl ha gaudens Deo dicata. - t-t currit exonerata] Az ha cucurrit exornata; bh ha currit honerata; nj ha ut exonarata. - u Relicto] So ha relicta. - v seculo] Mr ha siculo. - w-w est ditata] nf ha delicata; ap ha est dedicata; ve ha est ditatata. - x-x paupertatis nidulo] Au inverte - y nidulo] Az ha titulo; Aw ha nudulo; nj ha modulo. - z-z nostri presepis] Az ha virtutum presepe. - a nostri] Mr ha matris; Au ha nostris. -

Lectio ij2 - R/. In via penitentie glebas terit membrorumj, semen serit iustitie, lucemk diffunditl morum. * mLucratur sicm cotidie thesauros meritorumn. V/. Cuius ferventero hodie     gressus devote filie  sequunturp exemplorum. * Lucraturq.

Lectio iij3 - R/. Hecr paupertatis titulo spollens intitulatas, post Christum sine sacculo, tcurrit exoneratat. * Relictou foris seculov, mens intus west ditataw.

V/. In xpaupertatis nidulox/y, znostria presepisz Parvulo

Page 82: Cum Hymnis Et Canticis

82 OFFICIUM RHYTHMICUM IN FESTO S. CLARE VIRGINIS ASSISIENSIS

b-b pauperi conformata] Mr ha pauperi conformatur; Nb ha pauper conformata; Au ha pauper est confirmata. - c-c Gloria...Relicto] è presente solo in As, Az, Nr, ai, cg, cp, me, pe, pl, pm.

XII: a Oblata] nc ha Ablata. - b refutat] nj ha virgo recusat. - c nichilque] pg ha nichil; Au, Nc, nd hanno nilque. - d cum] Nc ha pro. - e vult] nj omette - f magistra] nj ha in gratia. - g vasculum] cg ha uuculum. - h ut] nj omette - i mox] Az ha mors. - j plenum] Av ha pleno. - k Hortatur] nf ha Optatur. - l matris] pe ha Christi. - m nate] Au ha nostre. - n-n sint degeneres] Az ha sine digneris. - o-o a matris] Aw, Az, Nb, Nc, nc, nd hanno amatrix. - p paupertate] Nb, Nc hanno paupertatem.

bpauperi conformatab. * Relicto.cGloria Patri. * Relictoc.

XII

In II nocturno

1 - Ant. Oblataa per Gregorium refutatb possidere nichilquec transitorium cumd Christo vulte habere. Ps. Eructavit.

2 - Ant. Parat magistraf vasculumg, uth oleum queratur, moxi vero per miraculum vas plenumj celo datur. Ps. Deus noster.

3 - Ant. Hortaturk hec ut pauperes pauperis matrisl natem, nequaquam nsint degeneresn oa matriso paupertatep. Ps. Magnus Dominus.

Page 83: Cum Hymnis Et Canticis

OFFICIUM RHYTHMICUM – XIII-XIV 83

XIII: a-a Adiuvabit...commovebitur] è omesso da As, Au, Ay, Az, So, an, ap, cg, cp, lb, nd, ne; mentre Nr ha Specie tua et pulchritudine tua. Intende prospere.

XIV: a-a A...obsidio] Au ha ab civibus obsidium; gd omette A. - b removetur] nj ha removere; ve ha renovetur. - c ob] Aw ha a. - d Clare] Az ha oblera (sic!). - e cinere] Az, ap, bh, ge aggiungono et. - f iubet] Ay ha docet. - g sorores] nb ha sororum. - h ad] Az ha Domino. - i-i prelio meretur] Aw ha premoveretur; ap ha prelio merentur; nc ha prelio mereretur; ng ha prelio remeretur. - j claustro] Az ha claustris. - k deturbare] an ha deturbari; bh, nf, pg hanno perturbare; nc ha decubare. - l-l novitias docet] an inverte - m-m quem...plangit] Az ha quam in ipsa plangitur. -

XIII

V/. aAdiuvabit eam Deus vultu suo. R/. Deus in medio eius non commovebitura.

XIVResponsoria

Lectio iiij1 - R/. aA civibus obsidioa removeturb obc lacrimas et preces sancte Clared. * Dum cineree cilicio iubetf sororesg optimas adh Deum exclamare.

V/. Orationum iprelio mereturi gentes pessimas de claustroj deturbarek. * Dum.

Lectio v2 - R/. Amica crucis plangere     Crucifixum lnovitias docetl, mquem ipsa plangitm.

Page 84: Cum Hymnis Et Canticis

84 OFFICIUM RHYTHMICUM IN FESTO S. CLARE VIRGINIS ASSISIENSIS

n ei] Nc ha et. - o digno] Az, nj hanno digna. - p dat] nj omette - q delicias] Mr ha diviticias; altri scrivono delitias. - r maior] Nc ha magis. - s angit] Nc ha anget; Aw, bh, pg hanno augit. - t Hec] nh ha Hoc. - u sui] Mr, Nc, nf hanno suo; Aw ha fili. - v atque] Az ha et. - w-w cruce tangit] nj inverte - x cruce] Nc, bh, cg, cp, gb, gd, me, ne, pe, pg, pm, ve hanno crucem. - y Crux] lo hanno solo Mr, lb, me, ve; è omesso da Aw; gli altri hanno Maiores. - z Vivens] Az ha videns; Nc ha dives. - a labili] Az ha liberali. - b sponso] So, lb, hanno sponsa. - c sursum] me, nc hanno rursum; ap ha cursum. - d deliciatur] Az ha delitia. - e Clausaque] l’hanno solo Av, Mr, na; mentre Nc ha clavosque; tutti gli altri hanno clauso-que. - f carne] Az ha carnem. - g tanquam] nj ha velut. - h vase] nd ha vasi. - i Sic] At, ge, lb, me hanno hec. - j-j in rota] Ay ha induta. - k-k fulta...stabili] Nb, nb omettono, per homoioteleuton di versatili/stabili. - l fulta] Az ha fluenta. - m Clausaque] l’ha solo Mr; è omesso da mg1, nh, nj, ve; tutti gli altri hanno Thesauro. - n-n Gloria...Clausaque] l’hanno solo As, ai, cg, cp, gd, ge, me, pe, pg, pm, ve; è omesso dagli altri codici.

* Crux ein dignoo pondere maiores datp deliciasq, quo maiorr dolor angits. V/. Hect, Christi suiu munere, morbos atquev molestias fugat, dum wcrucex tangitw. * Cruxy.

Lectio vj3 - R/. Vivensz in mundo labilia, sponsob coniuncta nobili, sursumc deliciaturd. * Clausaquee carnef fragili, tanquamg in vaseh fictili,  thesauro gloriatur.

V/. Sici jin rotaj versatili, kfultal virtute stabilik, cum Christo delectatur. * Clausaquem. nGloria Patri. * Clausaquen.

Page 85: Cum Hymnis Et Canticis

OFFICIUM RHYTHMICUM – XV-XVI 85

XV: a verbis] Au, Av, Ay, Az, an, ap, cg, cp, me, nd, ne, pm, ve hanno verbi. - b cum] bh, lb hanno dum. - c predicator] Nb ha predicato. - d verba] Nb, Nc hanno verbo. - e vite] Az ha vita. - f proponit] nd ha preponit. - g nucleum] Ay add. et. - h-h littera saporem] Az ha lictera sapore. - i sugens] diversi codici scrivono suggens. - j legens] Az ha leget; bh ha lu-gens. - k florem] Av ha flores. - l Format] Az ha formavit. - m discipulas] Az ha discipulos. - n-n cuius...convictus] nj scrive cuius est ad comparata; Az scrive cuius ad invinclas coniun-ctas. - o convictus] Ay, Nb, So, bh, nd hanno coniunctus; Mr, ai, ne hanno convinctus.

XVI: a-a Elegit...eam3] è omesso da As, Au, Ay, Az, So, an, ap, cg, cp, lb, mg1, nc, ne, nj, pm, ve; mentre Nr ha Adiuvabit eam Deus vultu suo.

XVIn III nocturno

1 - Ant. Cor verbisa sapientie medullitus apponit, cumb predicatorc gratie, verbad vitee proponitf. Ps. Cantate .j.

2 - Ant. Trahit de testa nucleumg, de hlittera saporemh, de petra sugensi oleum, de spina legensj floremk. Ps. Dominus regnavit.

3 - Ant. Formatl Clara discipulasm celesti disciplina, ncuius est ad iuvenculas convictusn/o pro doctrina. Ps. Cantate .ij.

XVI

V/. aElegit eam Deus et preelegit eam. R/. In tabernaculo suo habitare facit eama.

Page 86: Cum Hymnis Et Canticis

86 OFFICIUM RHYTHMICUM IN FESTO S. CLARE VIRGINIS ASSISIENSIS

XVII: a patet] Az ha patere. - b aditus] Au, Nc, ai, ap hanno additus; Aw ha andatus. - c multo] Ay ha multoque. - d pani] As ha pane. - e iuncta] Av, Aw, an, ne, nf hanno vincta; Nc, nb hanno victa; Au ha iunctus. - f Benedictus] Aw, mg1, nj omettono - g pascit] As ha passit; Az ha passis. - h turbam] Av ha turba. - i claret] Ay ha clareret; At ha dat et. - j-j ex tam] Az ha escam. - k magni] Az ha magi. - l-l mensa letatur] Nc ha mens alletatur. - m Superum] nd corregge da pauperum; Nr ha supernum; Az ha superni; At ha pauperum. - n-n regno beatur] Au ha in regno beatur; Az ha regnum beate. - o-o pro vilitate] nb ha vilita; Az ha parvitate. - p-p Gloria...Dum] omesso da gc, na, nd, ne, nj e da altri. - q lectio viiij] Nr add. R/. O paupertas liberalis (f. 10r/v, vedi testo num. 22, pp. 138-139).

XVIIResponsoria

Lectio vij1 - R/. Carnis templo soluto, spiritus celos scandit et pateta aditusb. * Benedictus sit talis exitus, multoc magis talis introitus.

V/. Vivo panid morte iunctae, vita vivit vita functa. * Benedictusf. Lectio viij2 - R/. De pane pascitg unico turbamh sororum pauperum, clareti signo mirifico  virtus signorum veterum. * Dum cibat jex tamj modico magnik conventus numerum. V/. Pro tenui viatico lmensa letaturl Superumm, nregno beaturn celico opro vilitateo cinerum. * Dum. pGloria Patri. * Dump. Lectio viiijq

Page 87: Cum Hymnis Et Canticis

OFFICIUM RHYTHMICUM – XVIII-XIX 87

XVIII: a-a Te Deum laudamus] lo riportano solo vg e vk, dopo la terza lezione del I notturno. Gli altri codici non lo conoscono.

XIX: a clare] Az ha canie. - b evolavit] Au ha advolavit. - c-c suum...Dominum] So ha com-plexa suum Dominum; Az ha suum complessa terminum. - d complexa] Av ha complexat; cq ha conprexa; ne ha complessa. - e-e regnat in regno] At omette in regno; Az scrive rogat in cendo (sic!); nj ha regnans in regno; gb ha regna in regno; Au ha regnat et in regno. - f quo] As, Au, Aw, So, ap, ar, gb, gc, mg1, nj, of, pg hanno qua; mentre Az ha quam. - g Agnes] Nc ha Agnissa; nj ha Angnes. - h ad] Mr ha es. - i-i post Claram] Nc ha preclara. - j evocatur] Az ha evocat; nf ha comitatur. - k Sion] quasi tutti i codici scrivono Syon. - l

transitas] Aw ha transitus. - m eterne] Az ha carnem. -

XVIII aTe Deum laudamusa

XIX

Ad Laudes et per Horas

1 - Ant. Post vite clarea terminum Clara cum turba virginum ad celos evolavitb; csuum complexad Dominumc eregnat in regnoe luminum, quof Dominus regnavit. Ps. Dominus regnavit.

2 - Ant. Agnesg adh Agni nuptias et eternas delicias ipost Clarami evocaturj; ubi per Sionk filias  post transitasl miserias eternem iubilatur. Ps. Iubilate.

Page 88: Cum Hymnis Et Canticis

88 OFFICIUM RHYTHMICUM IN FESTO S. CLARE VIRGINIS ASSISIENSIS

n Sicut] Nc ha sic. - o-o sorore previa] nf ha sorori previa; Az ha sorores premia; cq ha sorora previa. - p Christi] Au omette - q passi] Nc ha paxi. - r sectatur] Mr ha sequatur; ar ha septatur. - s gaudens] ai scrive gaugens. - t cruce] Av ha crucem. - u-u sic...hec] Nc ha dum hec in; Nr ha sicut dum hec. - v signis] cq ha signum. - w rutilat] Az ha rutilas. - x vigilat] Aw, nf, nh, nj hanno iubilat. - y Deus] nc omette; gb omette ad te, - z luce] Az aggiun-ge vigilo. - a Honorat] lb ha honora. - b dextera] Av, Az hanno dexteram. - c munera] Au ha vulnera; Az ha nimiam. - d virginis] Nr ha virginum. - e mausoleum] altre grafie manseolum, mansoleum, manusoleum, mauseulum. - f sanat] Nr ha sanavit. - g ut] nj ha et; Au omette - h fecit] As, At, Au, Aw, Ay, Nr, So, ai, ap, bh, gb, gd, mg1, nb, nd, ne, ng, nh, of, pe, pg hanno facit. - i Laudans] Aw omette - j studeat] Az ha studeant. - k-k in laudem] As, Au, Az hanno in laude; nf ha et in laude. - l ista] Av ha istam. - m quam] So ha quem; Az ha quanta, e omette tanta successivo. - n ditat] Az, pg hanno dicat; Mr ha dictat. - o non] Aw ha nec; Ay ha ne. - p cesset] Nc, ai, bh, ng hanno cessat; Nr ha cessit. - q-q civitas...Conditoris] nf ha caritas ad laudem Salvatoris. - r civitas] Az ha et vitas. - s-s a laude] Av, Az, So, cq hanno ad laudem. - t Conditoris] pg ha proditoris.

3 - Ant. Sicutn osorore previao Christip passiq vestigia sectaturr, gaudenss crucet; usic dum hecu signisv rutilatw Agnes post ipsam vigilatx, Deusy, ad te de lucez. Ps. Deus, Deus meus.

4 - Ant. Honorata Christi dexterab per sanitatum munerac virginisd mausoleume; sanatf morbos et vulnera, utg benedicant opera que fecith Deus, Deum. Cant. Benedicite.

5 - Ant. Laudansi laudare studeatj, kin laudemk semper prodeat plebs istal Salvatoris; quamm tanta ditatn sanctitas, nono cessetp ipsa qcivitasr sa laudes Conditorisq/t. Ps. Laudate.

Page 89: Cum Hymnis Et Canticis

OFFICIUM RHYTHMICUM – XX-XXI 89

XX: a Molti cod. danno solo l’inizio Fratres, qui gloriatur, altri omettono tutto; Nr ha Confitebor tibi (cf. Sir 51,1-3); At ha solo Gratia mulieris sedule (Sir 26,16-19) (vedi II,a-a, p. 73). - b (2Cor 10,17-18).

XXI: a Alcuni cod. riportano solo il primo verso, e omettono il seguito; Nc lo riporta ai I ve-spri; la ha Festum Clare Deo care (cf. num. 15, pp. 130-131; nj ha Clara stella movet bella (cf. num. 12, pp. 126-127); gd, ge omettono tutto - bO] Av, Ay, cq, nc omettono. - c Lucis] Nr ha lucem. - d Tua] cq ha tria. - e labentis] vh ha latentis. - f gaudia] ai ha munera. - g Pascentem] At, ai, ps hanno pascente; me, nc hanno pascendo. - h Tuque] nj ha solo Tu; Nc ha tecum. - i Christo] As, Ay, Nb, Nc, ai, ck, co, od, ps, ve hanno ipso; pe, pg hanno illo. - j sacrarum] nj ha sanctarum. - k Omni] Aw ha mentis. - l previa] nj ha premia; vh ha pura. - m Ducis] Nc ha Ducit. - n collegia] Nr, nc hanno collegio. -

XXCapituluma

Fratres, qui gloriatur in Domino glorietur. Non enim qui seipsum commendat ille probatus est, sed quem Deus commendatb.

XXIHymnusa

1. Ob Clara, luce clarior, Lucisc eterne filia, Dies ista sollemnior Tuad colit sollemnia.

2. Vite labentise gaudiaf Spernendo Christum sequeris Pascentemg inter lilia, Tuqueh cum Christoi pasceris.

3. Custos sacrarumj virginum, Omnik virtute previal, Ducism ad sponsum Dominum Puellarum collegian.

Page 90: Cum Hymnis Et Canticis

90 OFFICIUM RHYTHMICUM IN FESTO S. CLARE VIRGINIS ASSISIENSIS

o militans] vh, pg hanno militas; co ha fortiter, correggendo militans. - p-p Et vincis] Nc, cm, cn, cq, nj, pl hanno evincis; Nr ha et vincens. - p-q Et...trina] nd scrive tria et vincis. - q trina] ch, nh, po, ps hanno tria; me ha terna. - r prelia] nc ha previa. - s-s Carnem...Mundum] cq omette; cm, co lo eradono e vi scrivono sopra dum carnem vincis iugiter mun-dum; mentre pl ve lo scrive direttamente. - t namque] vh ha quam iam. - u suppeditans] At, Au, Av, Ay, Nb, Nc, cf, cn, me, nc, nf, nj, ve, vh hanno suppeditas; Nr ha suppeditam; As ha subpedita; ai ha subpeditando; Mr ha super dictas; pg ha subdita. - v Iamiam] vh ha iamque; Nr ha tu iam; At, Aw, Ay, Mr hanno nam iam; pl, cm hanno iam nunc. - w in] Nr omette - x luminum] Mr ha luminis; nj omette - y-y Patri...filia] vh ha patris conregnas filio. - z Patri] Au ha pater; At, Aw hanno patris. - a conregnans] As, cf, cn, co, me, nf, od, pg, pn, po, pr, ve hanno conregnas; nc, cq hanno cum regnas; ai ha quo regnas; ai ha regnas. - b-b Da, te sequentum,] attestato dai cod. Au, Nc, ch, cm, od, pl, ve; mentre At, Au, ai, nd, pe, pg hanno da te sequentes; cn ha da te sequentem; Mr ha da te sequentis (agminis); me, nc hanno duce sequentis; Av ha duce te sequentes; Nr ha virtute sequentis; Aw ha dare sequent eo; altri scrivono unendo: date sequentum (pr, vh); dante sequentum (nj); date sequentes (As, Ay, Nb, ai, ck, cl, co, cq, nf, pn, po, ps); date sequentium (cf). - c agminum] Mr ha agminis; ai ha agmina; cq omette - d vestigia] nf ha suffragia. - e Patri] ai aggiunge quo regnas. - f Flamini] cq ha framini. - g Nosque] Nc ha Et nos. - h commendent] Ay, At, Au, Aw, Mr, Nc, cl, co, pn, ps, ve, vh hanno commendet. - i Numini] attestato da cf, ch, ck, cl, cm, cn, co, me, od, pl, pn, po, pr; mentre As, At, Au, Av, Aw, Ay, Mr, Nb, Nc, Nr, ai, cq, nf, pe, pg, ps, ve, vh hanno lumini; nc ha numinis. - j suffragia] At, Au, Av, Aw, Mr, Nb, Nr, ai, nf, pe, pg, pn hanno vestigia.

4. Francisco duce militanso pEt vincisp trinaq preliar: sCarnem namquet suppeditansu, Mundums atque demonia.

5. Iamiamv inw regno luminumx yPatriz conregnansa filiay: bDa, te sequentumb agminumc, Recta fore vestigiad.

6. Sit Patrie, Nato, Flaminif Decus, honor et gloria: Nosqueg commendenth Numinii Sancte Clare suffragiaj. Amen.

Page 91: Cum Hymnis Et Canticis

OFFICIUM RHYTHMICUM – XXII-XXIV 91

XXII: a-a Ora...Christi] attestato da molti codici; Nr ha Adducentur regi virgines (cf. Ps 44,15); Az ha Diffusa est gratia. Propterea be. de. (cf. Ps 44,3).

XXIII: a Ant.] Au, bh hanno l’ant. Duce celesti numine (vedi i I vespri) e da qui passano ai II vespri; mg1 ha Novum sydus, più altre 4 ant. (vedi num. 3, p. 119). - b sidus] quasi tutti i cod. scrivono sydus. - c candor] Az ha cantor. - d-d lux...affuit] lb omette - e-e celi...influit] Au omette - f enituit] attestato da As, So, cg, cp, lb, pe, pl, pm, pu, ve; mentre At, Au, Av, Aw, Ay, Az, Mr, Nb, Nc, Nr, ai, ap, ar, cq, me, mg1, na, nb, nc, nd, nf, nj, vl scrivono emicuit per la seconda volta. - g-g lux que] nf omette - h-h Claram clarere] Aw, Mr invertono - i Claram] Nc ha Clara.

XXIV: a Oratio] omessa da As, At, ai, cp, cq, gb, gc, gd, ge, lb, mg1, na, ng, nh, nj, pm, pu; oppure rimandano a ut supra; per le lezioni varianti vedi i I vespri (num. VI, pp. 76-77).

XXII

V/. aOra pro nobis, beata Clara, R/. Ut digni efficiamur promissionibus Christia.

XXIIIAntiphona ad Benedictusa.

Novum sidusb emicuit, candorc lucis apparuit, dlux claritatis affuitd, eceli splendor enituitf: nam glux queg lucem influite hClarami clarereh voluit.

XXIVOratioa

Famulos tuos, quesumus Domine, beate virginis tue Clare votiva natalitia recensentes: celestium gaudiorum sua facias interventione participes et, simul in unum divitis et pauperis, Unigeniti tui coheredes. Qui tecum.

Page 92: Cum Hymnis Et Canticis

92 OFFICIUM RHYTHMICUM IN FESTO S. CLARE VIRGINIS ASSISIENSIS

XXV: a L’Ora di Prima non è conosciuta. - b Tuttavia il cod. Nr ha Ant. Post vite. Cap. Regi seculorum immortali ecc., e il seguito R/. e V/.

XXVI: a Le parti delle Ore minori sono rimandate, da tutti i codici, ad commune Virginum. Solo Nr riporta per esteso le parti qui trascritte. - b Cap.] pg ha solo Fratres qui gloriatur; At ha solo Gratia mulieris sedule. - c Confite[bor] Nr riporta per esteso il testo ai primi vespri: Confitebor tibi, Domine (Sir 51,1-3): cf. num. II, in nota a p. 73).

XXV

Ad Horas Antiphone de Laudibus,Capitulum et R/R/. brevia de Communi virginum.

Ad Primama

bAnt. Post vite. Cap. Regi seculorum immortali, invisibili, soli Deo, honor et gloria

in secula seculorum. Amen. Deo gratias. R/. Jhesu Christe, fili Dei vivi, miserere nobis. V/. Qui sedes ad dexteram Patris. Miserere nobis. Gloria. Jhesu

Christe. V/. Exsurge, Domine, adiuva nos. Et libera nos propter nomen

tuum.

XXVI

Ad Tertiama

Ant. Agnes. Capb. Confitec.R/. breve Diffusa est gratia in labiis tuis.V/. Propterea benedixit te Deus in eternum. In. Gloria. Diffusa est. V/. Specie.

Page 93: Cum Hymnis Et Canticis

OFFICIUM RHYTHMICUM – XXVII-XXVIII 93

XXVII: a Testo riferito dal cod. Nr. - b Cap.] Testo riferito da Nr, pg; mentre At ha Sicut sol oriens in mundo in altissimis Dei, sic mulieris beate species in ornamentum domus sue; lucerna splendens super candelabrum sanctum, et species faciei super etatem stabilem (Sir 26,21-22).

XXVIII: a Testo riferito dal cod. Nr. - b Cap.] pg ha Domine Deus meus, exaltasti super terram habitationem meam, et pro morte defluente deprecata sum. Invocavi Dominum patrem Domini mei, ut non derelinquat me in die tribulationis mee, et in tempore superborum sine adiutorio (cf. Sir 51,13-14). Deo gratias; At ha Columpne auree super bases argenteas, et pedes firmi super plantas stabiles mulieris, et fundamenta eterna super petram solidam, et mandata Dei in corde mulieris sancte (cf. Sir 26,23-24).

XXVII

Ad Sextama

Ant. Sicut sorore. Capb. Emulor vos Dei emulacione, despondi enim vos uni viro,

virginem castam exhibere Christo. Deo gratias.R/. Specie tua et pulchritudine tua. V/. Intende, prospere procede et regna. Et. Gloria. Specie.

XXVIII

Ad Nonama

Ant. Laudans. Capb. O quam pulchra est casta generacio cum claritate et immortalis

est enim memoria illius, quoniam apud Deum nota est et apud homines. Deo gratias.

R/. Adiuvabit eam Deus vultu suo. V/. Deus in medio eius, non commovebitur. Deus. Gloria. Ad.

V/. Adducentur regi virgines post eam, proxime eius afferentur tibi.

Page 94: Cum Hymnis Et Canticis

94 OFFICIUM RHYTHMICUM IN FESTO S. CLARE VIRGINIS ASSISIENSIS

XXIX: a Laudibus] cioè Post vite clare terminum. - b Cap.] Au, Av, Az, Mr, ah, ai, bh, cq, pg hanno Fratres qui gloriatur; Nr ha Confite.; At ha solo le parole Gratia mulieris sedule. - c Hymnus] varia secondo i cod.: spesso si rimanda ai I vespri (Concinat plebs fidelium: At, Au, Av, ah, ap, cq, ng, of, ve); i codici vg, vk hanno Letabundus plaudat mundus (cf. num. 17, pp. 133-135); pe ha Clara clarens labe carens (cf. num. 11, pp. 124-125); me, nc, nd1 hanno En preclara virgo Clara (cf. num. 14, pp. 129-130); na ha solo le parole En preclara; bh, oc, pg hanno Celi contentum hodie (cf. num. 10, pp. 123-124); Mr, Nr hanno O Clara lu-ce clarior (cf. num. XXI, pp. 123-124); nj ha Hodie de seculo Francisci (cf. num. 2, p. 118).

XXX: a-a Ora...Christi] attestato da At, Au, Av, Mr, Nr, ai, ap, bh, ve, vg, vk.

XXXI: a Ant.] ai ha solo le due parole Duce celesti; mg1 (ff. 117v-119r) ha Sara vincis demonia (cf. num. 38, p. 147), e (con ge) Duce celesti numine (cf. num. V, p. 76); Nr ha O virgo mirabilis in signis (cf. num. 23, p. 139); Mr ha O felix Clara, regali tecta (cf. num. 6, p. 121); Az, So, Nc, lb, me, nb, nd, pt hanno O (omesso da nb, nd) virgo clarens vespere (cf. num. 8, p. 122: il Nc l’ha in tutti e due i vespri: f. 478vb e 481vb); As, ai e of hanno Virgo Christi clarissima Clara (cf. num. 9, p. 122); Aw ha Celorum Rex mellifluit (cf. num. 1, p. 118); As, At, Pg3 ai, bh, cp, lb, nj, oc, od hanno Novum sydus emicuit (cf. num. 3, p. 119); pe ha [O] virgo Clara genere, re clara (cf. num. 7, p. 121). - b Salve] Au ha Salva. - c sponsa] nf omette - d sacra] pe omette; Av ha sancta. - e munditie] cq ha mundicia. - f polorum] ng ha celorum; ai add. Oratio. Familiam tuam quesumus Domine (f. 379va/b: cf. num. 20, p. 137).

XXIXIn II Vesperis

Antiphone de Laudibusa, Psalmi, Capitulumb, Hymnusc et V/. ut in I Vesperis.

XXX

V/. aOra pro nobis beata Clara,R/. Ut digni efficiamur promissionibus Christia.

XXXI

Ad Magnificat Antiphonaa

Salveb sponsac Dei, virgo sacrad, planta minorum, Tu vas munditiee, tu previa forma sororum, Clara, tuis precibus, duc nos ad regna polorumf.

Page 95: Cum Hymnis Et Canticis

fraGMentUM Officii sinGUlaris

XXXII

[Ad vesperas]1

1 - Ant. Fulgentem Claram eminus, virgam virtutis, Dominus ad dexteram locavit. [Qu]e mundum sacris moribus voto, vita, vir[tu]tibus decenter illustravit. Ps. Dixit Dominus.

2 - Ant. [Ce]pit puella Dominum laudare, mater virginum clau[sarum] mox futura. Delicias, divitias mundi, car[nis] spurcitias sprevit ut peritura. Ps. Laud[at]e (pueri).

3 - Ant. Hec Dei stat in atriis,    ut filiabus anxi[is] pax detur virtualis. Fatur Ihesus ex pixide: defen[da]m a tirannide

1 hELSInkI - Biblioteca Universitaria, cod. 160 - sigla ha. Trascrivo da A.vAn DIjk, Il culto di Santa Chiara, 184-6

Page 96: Cum Hymnis Et Canticis

96 FRAGMENTUM OFFICII SINGULARIS

locum et vos a malis. Ps. Le[tatus sum].

4 - Ant. Francisci patris filia divina per auxilia [cust]odit civitatem; nec frustra virgo vigilat, [dum] hostium adnichilat vires et pra[vi]tatem. Ps. Nisi Dominus.

5 - Ant. [Se]ris confortat ostia mater pro [pud]icitia    servanda filiarum. Grano frumenti [satia]t mentes ut liquefaciat    fluentis la[cri]marum. Ps. Lauda Iherusalem Dominum.

XXXIII

Ympnus 1. Prolem quam, Clara, generas Votis, voce, virtutibus Christo Ihesu confederas  [L]uctu, fletu, gemitibus.

2. Ingrediens [cub]iculum Sacrum sternis et cinerem, [Ibi] queris oraculum, Mundum spernis [ut] pulverem.

3. Sic Patrem orans, os[tio] Clauso, cum cetu virginum,

Page 97: Cum Hymnis Et Canticis

FRAGMENTUM OFFICII SINGULARIS – XXXIII-XXXIV 97

Quarum pia [dev]otio Celorum placat Dominum.

4. Aureolam [ar]omatum, Sponsa, paras et ortulum, [Qu]o pascuis carismatum Habundat om[ne] seculum.

5. Procedis cum prudentibus, [No]ctis horam non preteris, Sed para[tis] lampadibus Ad nuptias ingrederis.

6. Sit Patri, Proli, Flamini Laus, honor, [vi]rtus, gloria. Subiectos trino Numini Du[ca]s ad celi gaudia. Amen.

XXXIV

Ad Magnificat ant. O lumen Ecclesie,o vas electum gratie,tu sancte [m]unditieflos et scola morum.

Omnium fidelium[so]latrix et su[ffragium]vir[tuali spe]cieNon . . . . . . . . .. . . . . . . . preclara

Virgo, iuncta superis,nobis succurre miseris

Page 98: Cum Hymnis Et Canticis

98 FRAGMENTUM OFFICII SINGULARIS

et a mortis pharetraliberes amara.Ps. Magnificat.

XXXV

Collecta2

Deus, qui beatam Claram virginem tuam, preclaris meritis ac miraculorum splendore in mundo clarescere fecisti, ut clarum esset cunctis exempli speculum castitatis, deduc nos eius precibus ac meritis ad patriam claritatis eterne. Per Dominum.

XXXVI

Ad matutinum, invitatoriumRegem, quem Virgo genuit,nos decet adorare,cuius Clara promeruit in aula iubilare.Ps. Venite.

XXXVII

Ympnus 1. In celesti triclinio, Quo Deus ut est cernitur, Iherarchico tripudio Virgo Clara coniungitur.

2 Testo eguale, con qualche variante, è anche in Nr (f. 24r: cf. num. 42, p. 160)

Page 99: Cum Hymnis Et Canticis

FRAGMENTUM OFFICII SINGULARIS – XXXVII-XXXVIII 99

2. Hanc suscipit amplexibus, Trinitatis sacrarium, Maria cum virginibus Quarum intrat collegium.

3. Presentent iusse pallium Mirande pulchritudinis, Tamquam insigne premium Stole beatitudinis.

4. Quo mater regit Domini, Castum Clare corpusculum, Nulli subiectum crimini, Sponsi ducit ad osculum.

5. Eterni Patris Filio Maria, virgo virginum, Cum Spiritus consilio Iungas in regno luminum. Amen.

XXXVIII

In primo nocturno 1 - Ant. Ihesu nomen mirificum ubique predicatur,    quod in cultum specificum hec virgo veneratur. Ps. Domine Dominus noster.

2 - Ant. Contempnit auri pondera, et gemmas aspernatur; Christi deplorans vulnera

Page 100: Cum Hymnis Et Canticis

100 FRAGMENTUM OFFICII SINGULARIS

devota complexatur. Ps. Celi enarrant.

3 - Ant. Innocens corde, manibus, in montem sublevatur; spretis curis inanibus, Christum Ihesum sectatur. Ps. Domini est terra.

XXXIX

Primum responsorium1 - Francisci fama virginis aures ut appellavit, ignis superni luminis    cor eius inflammavit. Cultum eterni Numinis [arden]ter dilatavit. V/. Deum3 supremi culminis honorans, omnis criminis sequelam abdicavit.

* * *

3 Così finisce il cod. ha. Vi è il cod. up che termina il responsorio con sequelam abdi-cavit.

Page 101: Cum Hymnis Et Canticis

IN TRANSLACIONE SANCTE CLARE VIRGINIS4

XL

[Ad vesperas, antiphone] 1. (f. 150r)Clara, luce clarior ac sole (f. 150v)serenior, virtute sublimior. Ps. Dixit Dominus.

2. Laude nostra dignior, favo mellis dulcior et sponso intimior. Ps. Laudate pueri.

3. Adest dies gaudij, Pharao imperii vic-(f. 151r)tus cedit inpij Ps. Letatus sum.

4. Ramus olive medij in archa cordis prelij aufert causam et tedij Ps. Nisi Dominus.

5. Ave, virgo preferens Lyam operantem,

4 MünChEn - Bayerische Staatsbibliothek, Clm 23291, ff. 150r-167r, sigla mg2, per la festa della traslazione del 2 ottobre.

Page 102: Cum Hymnis Et Canticis

102 IN TRANSLACIONE

nec Rache-(f. 151v)lem deserens Deum contemplantem. Ps. Lauda Ierusalem.

V/. Ora pro nobis beata Clara.

XLI

Magnificat, ant.Iam vides Deum oculis,iam ore fruens poculisdulcedinis divine.Iam auribus angelicamelodis audis cantica(f. 152r)letaris sine fine.

Dilectum tenes manibuspost illum curris pedibusab ipso amplexaris.Consortes redde gaudijnos Christique convivijquo mater tu ditaris. Magnificat

XLII

Invitatorium(f. 152v)Iesum, Clare virginissponsum, voce carminisvenite adoremus.Venite.

Page 103: Cum Hymnis Et Canticis

IN TRANSLACIONE – XLIII-XLIV 103

XLIII

Ant.1 - Tu paradysus voluptatis, quam rigat fons divinitatis. e v o v a e

2 - Lignum vite te cibavit ac in bono (f. 153r) confortavit, post hanc vitam coronavit. e v o v a e

3 - Clara sancta, deprecare pro nobis, nec dicas quare. e v o v a e

XLIV

1 - R/. Mundo splendor oritur, dum hec virgo nasci-(f. 153v) tur; Christo cordis iungitur, gracia illabitur.    Ad bonum inflectitur, vanum omne tollitur, solum Ihesum sequitur. V/. Odor virtutum spargitur, mundus sen-(f. 154r) tit et trahitur.

2 - R/. Clara, Francisci filia, Agnem sororem previa, vicit parentum tedia, hanc trahens ad celestia. Declinans mundi devia

Page 104: Cum Hymnis Et Canticis

104 IN TRANSLACIONE

petens eterna (f. 154v) premia. V/. Candens velud lylium formosa oculis omnium rubens rosa.

3 - R/. Virgo pia, Clara mente consternata hostium formidine, (f. 155r) iuncta sponso Ihesu Christo, lacrimata precum fortitudine. V/. Digna Ihesu vocis consolamine robur sentit mira cum dulcedine. V/. Gloria Patri et Fi-(f. 155v) lio et Spiritui Sancto.

XLV

1 - Ant. Tu, signifera - sanas wlnera signo vite - dato a te. Ps. e v o v a e

2 - Voce puella caruit, signo dato rehabuit. Ps. e v o v a e

3 - Valentinus morbo cadit, ad sepulcrum-(f. 156r) Clare vadit, nocte trina iacuit, die terna valuit. e v o v a e

Page 105: Cum Hymnis Et Canticis

IN TRANSLACIONE – XLVI 105

XLVI

1 - R/. Humilitatis prebuit exemplum secuturis, dum ministrare studuit    infirmis magnis curis. Ac (f. 156v) pedes serviencium manibus lavat puris. V/. Obsequio se subdidit et cunctis se exercuit laborum in pressuris.

2 - R/. Holofernem Iudit stravit, hostis caput asportavit5,

3 - (f. 157v) R/. In paupertatis copia querit gloriari, huius mundi inopia desiderat ditari. Nudi Christi consocia vult illi conformari. V/. Pro (f. 158r) paupertatis gloria paupertatis federa petens intitulari. V/. Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto.

5 Vedi il testo completo nel cod. Nr (f. 2r, num. 21, p. 138).

Page 106: Cum Hymnis Et Canticis

106 IN TRANSLACIONE

XLVII

In III nocturno, ant.1 - O adolescentula, Mardochei plantula, digna regis cartula. Ps. e v o v a e

2 - Suna-(f. 158v) mitis speciosa, regem fove operosa, nobis esto graciosa. e v o v a e

3 - Sentis regem indignantem, placa iram, fac donantem. Ps. e v o v a e.

XLVIII

1 - vii R/. O paupertas liberalis, que pro Deo tole-(f. 159r) rarisb/6,

2 - (f. 159v) R/. Per Egiptum Nylus vadit, Claram in desertum tradit, igne, nube tegitur. Celi manna fruitur, verus Yosue deducit in promissam terram (f. 160r)eos ducit. V/. Terram lac et mel manantem habes! Audi te precantem. Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto.

XLVIII, 1e toleraris] il cod. scrive tolleraris.6 Il testo intero è anche nel cod. Nr (f. 10r/v, num. 22, pp. 138-139).

Page 107: Cum Hymnis Et Canticis

IN TRANSLACIONE – XLVIII-XLVIIII 107

3 - R/. Cla-(f. 160v)ra, multarum previa, de tenebris ad lucem per huius [mundi] devia trahens ad Christi crucem. Virginum collegia se[qu]untur quarum ducem. V/. Vita vivens angelica inter so-(f. 161r)rorum agmina monstrans virtutum lucem. V/. Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto.

XLVIIII

Ad laudes et per horas ant.1 - Veni in ortum meum,     dulcis filia, tuum agnoscens Deum carpe lylia. e v o v a e

2 - Ant. Accen-(f. 161v)disti ac fecisti cor paratum tibi datum, te dilectum audio, sine mora venio. e v o v a e

3 - Ant. Uno pane copia    pascit Christi filia multos bina prandia. e v o v a e

4 - Ant. Paupertatis predijs dives privi-(f. 162r)legijs

Page 108: Cum Hymnis Et Canticis

108 IN TRANSLACIONE

leta fit inedijs. e v o v a e

5 - Ant. Laudat Deum omnium, dum prestat solacium, ostendens presepium. e v o v a e

L

(f. 163r)Benedictus ant.7.1 - O fervens desiderio preclara Clara studio8,

(f. 163r)Ad Benedictus ant9.2 - Ave, virgo felix Clara mater pia, mater cara dominarum pauperum.

(f. 163v) Antiphona10

3 - O virgo mirabilis in signis et prodigijs,

LI

(f. 164v)Magnificat ant.11

1 - O Clara, multarum mater gencium,    exaudi preces flencium,    afflictos consolare.

7 Seguono 6 antifone: 3 per il Benedictus e 3 per il Magnificat8 Il testo intero è anche in Nr (f. 15r/v, num. 31, pp. 143-144).9 Il testo intero è anche in Nr (f. 15r, num. 29, p. 142).10 Il testo intero è anche in Nr (ff. 13v-14r, num. 23, p. 139).11 Testo inedito.

Page 109: Cum Hymnis Et Canticis

IN TRANSLACIONE – LI 109

2a Testo anche in Nr (ff. 14v-15r, num. 28, pp. 141-142). - b-b fers virginibus] Nr inverte - c-c specialis sanctitatis] Nr ha specialis glorie, splendor sanctitatis. - d dilectionis] mg. scrive dilecionis; Nr dilleccionis. - e pietatis] mg omette - f-f pia...beatis] Nr ha la strofa intera: pia mater humilis / Clara preclara nobilis / post presentes gemitus / iunge nos beatis3a È anche in Nr (f. 14r/v, num. 26-27, pp. 140-141). -

Allatrix sis leticie, per viam-(f. 165r)que tristicie nobiscum comitare; et fac nos semper tecum gratulare.

Magnificat ant.12

2 - aO decus et gaudium, o virginale lylium, tu iubar Ecclesie, gemma claritatis.

Floridum(f. 165v) bfers virginibusb speculum prudentibus cspecialis sanctitatisc.

In te signis radians, in te pie dilectionisd

requievit spiritus dulcis pietatise. fPia mater, Clara nobilis, iu[n]ge nos beatisf.

Magnificat ant.3 - (f. 166r) aO gloriosum decus candide virginitatis sole splendidius! O vere paradysi flos,

12 Lo stesso codice mg1 (ff. 115r-119r) ha alcune antifone particolari musicate, riportate anche dal cod. Nr, a cui rimando.

Page 110: Cum Hymnis Et Canticis

110 IN TRANSLACIONE

b dulcis] Nr aggiunge ant, facendo terminare qui l’antifona; mentre mg2 (f. 166r) fa un tutt’uno col testo successivo, proseguendo così: dulcis Clara, que. - c licet] Nr ha licent. - d cf. 2Cor 12,4. - e luce] Nr ha lumen. - f-f tecum in eternum] Nr omette - Testo inedito.

gemma clarissima, dulcisb

Clara, que eterni regis decorem et pulcritudinem concupisti, (f. 166v)que in terris posita celorum secreta petisti, et que non licetc

homini loquid pervidisti, illuc tuos supplices, post huius carnis terminum, perducere dignare, quo possimus lucee veritatis agnosce-(f. 167r)re ftecum in eternumf.

4 - (f. 115r)O lumen atque decus13.

5 - (f. 115v)O felix Assysia, portus salutaris14. 6 - (f. 116r)O lumen Ecclesie, Clara virgo15.

7 - (f. 117r)Gaude celum, terra plaude16.

(f. 117v) Ad Magnificat8 - Sara vincis demonia17.9 - (f. 118v)Duce celesti Numine18.

13 Cf. il testo in Nr, f. 15v, num. 33, pp. 144-145.14 Cf. il testo in Nr, f. 16r/v, num. 35, pp. 145-146.15 Cf. il testo in Nr, f. 16r, num. 36, p. 146.16 Cf. il testo in Nr, f. 16r, num. 34, p. 145.17 Cf. il testo in Nr, f. 16v-17r, num. 38, p. 147.18 Cf. il testo in Iam sancte Clare claritas, num. V, p. 76. - Davanti a questa ant., mg1 scrive “Virgo prudentissima quo pro[grederis]”, che è un testo per la festa della Vergine Assunta.

Page 111: Cum Hymnis Et Canticis

LeGenda ad UsUM Officii redacta1

LII (f. 108va) Incipit Nova historia beate Clare virginis.

Ad vesperas 1 - Anthiphona Letemur omnes hodie corde, voce et opere, de ortu

virginis egregie,  illustrantis filios Ecclesie, miri splendoris novo lumine.

2 - an. Claris orta natalibus apud Assisium, decenter nutrita a parentibus, signis puellaribus et bonis cepit clarere moribus.

3 - [a.] Hanc dum mater Hortulana nomine (f. 108vb)adhuc gestaret in utero, stabat coram crucifixo Domino, poscens salubriter expediri a partus periculo.

4 - a. Quam mox divina vox de cruce mirifice confortavit dicens: Ne paveas, mulier, quia quoddam lumen salva paries, quod mundum illustrabit.

5 - a. Ad cuius stupende vocis oraculum mens eius capit solacium, nam cum salute filiam generavit, quam renatam sollempniter Claram nominavit.

1 MünChEn - Bayerische Staatsbibliothek, Cgm 5235, ff. 108va-111vb: Nova historia beate Clare virginis, sigla Me.

Page 112: Cum Hymnis Et Canticis

112 LEGENDA AD USUM OFFICII REDACTA

LIII

Ad m[agn.] an. Dilecta Deo et hominibus Clara, cuius laus et memoria cum Moyse viget in Ecclesia in benediccionibus. Mundo exterius florens sub preciosis vestibus, interius ci-(f.109ra)licium gerebat absconditum, ut Cecilia satagebat; circa frequens Christi ministerium ut Martha, et optimam partem, que non auferetur in eternum ab ea, prudentissime vacare soli Deo elegit cum Maria.

LIV

Invitatorium. Regem qui fecit omnia Clara adamavit, Cuius Rex pensans opera, eam in celo coronavit. Ve[nite].

LV

1 - In primo noc. Flagrabat pietate ingenita, quam duplicabat Christi gratia, nam delicata sibi subtrahens cibaria, clam mittens per internuncios reficiebat pupillorum viscera. 

2 - a. Inclitis orbata parentibus, Clara bonis venditis omnibus, universa pro (f. 109rb)Christo distribuit pauperibus.

3 - a. Audiens tunc celebre nomen Francisci, statim eius noticiam summo studio conatur adipisci.

4 - a. Confestim pulchra pulcherrimo sponso Virginis filio proponit firmiter in animo soli nubere Christo.

LVI

1 - R/. In festo palmarum Clara ad palmam procedens ornata, cum populorum frequencia nocte sequenti, Consilio Francisci, cum Christo exijt extra castra

Page 113: Cum Hymnis Et Canticis

LEGENDA AD USUM OFFICII REDACTA – LVI-LVIII 113

[V/.] Ante altare matris Dei repente tondetur, sacris vestibus induitur et Deo consecratur. Con[silio].

2 - [R/.] In Dei fervens opere statim dum caste spondet vivere cum socijs, quod in claustro abscondita (f. 109va)manere, Ceperunt post eam currere devote matris Syon filie. 

V/. O quam pulchra est casta generacio cum claritate! Cepe[runt].3 - R/. Ecclesiam Sancti Damiani, quam Franciscus restauravit, in qua

vocem dominicam de cruce ter audivit, Clara leta nimis ingreditur, ibidem includitur et seratur.

V/. Propter veritatem et mansuetudinem et iusticiam. Clara.

LVII

1 - an. Primam regule notulam, non sine lacrimis conschripsit Innocentius, quam ex compassione voluit mitigare Gregorius.

2 - an. Respondit Clara summo pontifici: libenter quidem velle a peccatis absolvi, (f.109vb)non de observandis consilijs Ihesu Christi.

3 - an. Agnes soror eius unica, precibus et lacrimis Clare compuncta, relicto seculo, habitu et vita sorori fit coniuncta.

4 - an. Tunc hostis antiqu[u]s, humani generis inimicus, hijs sororibus proximos et consanguineos feroces suscitavit adversarios.

LVIII

1 - R/. Clara mater egregia, virginum Christi collegium genuit, sacrum monasterium instituit, Pauperumque dominarum ordinem inchoavit.

V/. Inter humiles humillima, cuique abluens utensilia, cunctis servivit, ut ancilla pauperum.

2 - R/. In paupertate degens ewangelica, castitatem vovens cum obediencia, firmiter  (f. 110ra)statujt ex regula: Sorores tenere talia et silere iubet, sub clausura perpetua.

Page 114: Cum Hymnis Et Canticis

114 LEGENDA AD USUM OFFICII REDACTA

V/. Sola utens tunica, vile gerebat pallium; plumarum, calciorum et pellium penitus ignorabat usum. Sorores.

3 - R/. Pauperum collegio a barbaris obsesso, Clara se Deo conmendavit. Orationumque prelio, hostibus se obiciens, de claustro cunctos terruit et fugavit.

V/. Voce dominica ei de pixide confortata, con(n)solatur filias, pavore nimio desolatas. Oratio[numque].

LIX

1 - R/.[an]. Sancte orationis studium habebat amicum, cuius virtute adiuta, per Dominum carnem, mundum, et omnem virtutis devicit inimicum.

2 - an. Artam (f. 110rb)nimis et insolitam continuans abstinenciam, suo exemplo multos incitavit ad penitenciam.

3 - an. Panis unicus divisus quinquaginta sororibus et fratribus minoribus, Clare crescens meritis, copiose suffecit omnibus.

4 - an. Lectus, in quo pausabat Dei famula, erat saccus cum palea, et interdum humus nuda aut vinearum sarmenta.

LX

1 - an. [R/.] Circa noctem mediam, Regina celi cum turba virginum ingressa Clare thalamum, procedens ad eius lectum, inclinata strictissimum ei impressit amplexum. Corpusque eius texit pallio mire pulchritudinis precioso.

V/. Astitit Regina a dex-(f.110va)tris eius, in vestitu deaurato, circumdata varietate. Corpus[que].

2 - [R/.] Beata Clara suum prenoscens obitum, cum appropinquaret ad exitum, Vidit et alloquitur suum sponsum Ihesum Dei filium. 

[V/.] Elegit eam Deus et preelegit eam. Vidit. Gloria Patri. Vi[dit].

Page 115: Cum Hymnis Et Canticis

LEGENDA AD USUM OFFICII REDACTA – LXI-LXIII 115

LXI

1 - [Laudes an.] Lucis eterne filia conversacione angelica Christi sequitur vestigia, et verbis Francisci instructa, proficere vult Dei zelo ducta.

2 - [an.] Agnes, soror mea karissima, ne fleas neque de mea morte doleas, quia sic placet Altissimo, sed cito, ut mente desideras, me sequeris ad Agni nupcias.

3 - an. Corde et animo, quia Christum (f. 110vb)diligebat, ob hoc passionis eius horas singulas clam deflere solebat.

4 - [an.] In vultu angelico amabilis erat et obsequio digno iugiter Deum benedicebat.

5 - [an.] Clara et Agnes sorores natura et gratia, sicut pari voto convixerant in terris, sic nunc simul iubilant, et cum angelis laudant Dominum de celis.

LXII

Ad benedictus [an.] Benedictus Dominus Deus Israel, qui signis et prodigijs Claram in terris exaltavit, que nunc cernit in gloria, Syon et Ierusalem filias (sic!) Agnum Dei cum iubilo comitantes.

LXIII

1 - Ad magnificat [an.] Deficiente oleo in lechito, lavit Clara vasculum, quod seorsum positum, orantis merito (f. 111ra)cernitur iterum oleo purissimo de celo repletum.

2 - [an.] Viginti et octo annorum languore diutino fatigata, non murmur sonuit nec querimonia, sed mansuetudine freta, semper ab eius ore sanctum colloquium, semper procedebat accio gratiarum.

Page 116: Cum Hymnis Et Canticis

116 LEGENDA AD USUM OFFICII REDACTA

3 - [an.] Quadraginta duobus annis virgo preclara in stadio cucurrerat altissime paupertatis, cum a Deo eius sanctissima anima vocatur ad bravium superne felicitatis.

4 - [an.] Hanc Alexander papa inclitus, zelans more pontificum priorum, congnoscens eius obitum miraculis famosum, cum sollempni gloria ascripsit cathalogo sanctorum.

5 - [an.] O quam (f. 111rb)gloriosum est regnum, in quo cum Christo gaudet Clara virgo, amicta stolis albis, sequitur Agnum quocumque ierit!

6 - [an.] Oliva fructifera, in paradyso Dei plantata, processit ex te fructus desiderabilis.

7 - [an.] Nam per te creverunt in Ecclesia dominarum pauperum et virginum multa agmina, quarum sacra testimonia, divina opitulante gratia, per nova constructa cenobia, iam pervenerunt ad lata et varia mundi climata.

8 - An. Salve sancta mater, patrie lux, forma sororum, virtutis speculum, recti via, regula morum, carnis ab exilio, duc nos ad regna polorum.

LXIV

V/. Ora pro nobis.

(f. 111va)Oratio. Deus virtutum, cuius est totum quod est optimum, meritis et precibus beate Clare virginis, insere in pectoribus nostris amorem tui nominis, et para in nobis religionis augmentum, ut que sunt bona nutrias, ac pietatis studio que sunt nutrita, custodias. Per Dominum.

Hec predicta historia nova beate Clare virginis est excepta de eius legenda nova, quam composuit dominus et frater Bona ventura, cardinalis et quondam generalis ordinis sancti Francisci. In qua historia sub compendio tota vita fere continetur. Quecumque filia sive soror aut frater eam cottidie perlegerit devo-(f. 111vb)te ad honorem sancte

Page 117: Cum Hymnis Et Canticis

LEGENDA AD USUM OFFICII REDACTA – LXIV 117

Clare, non dubito sed constanter confido et presumo, quod in suo fine sibi debeat beata Clara consolabiliter apparere. Eius nota, secundum historiam beati Francisci, aput sorores in luce libenter reperitur. Sic ergo communis est eam legere volentibus2.

* * *

2 Così finiscono la legenda e la nova historia.

Page 118: Cum Hymnis Et Canticis

SINGULARIA QUAEDAM1

1 Celorum Rex mellifluit2

Ad II vesperas, ant. ad Magnificat.   1. Celorum Rex mellifluit, Francisco plantam imbuit,  quo vernans rosa floruit, duce Francisco voluit.

2. Conformare caractere crucis et crucem gerere, Clara cum prole paupere vult corde, ore, opere.

2 Hodie de seculo Francisci3

Ad (II)vesperas (ant.)  Hodie de seculo, Francisci migras, filia(s); hodie celesti sponso iuncta es in patria;  hodie filie Syon gaudent matris titulo;  hodie nos libera a truculento emulo. Alleluia, Alleluia.

1 I testi num. 1-20 sono in ordine alfabetico, divisi a gruppi secondo la loro qualità.2 Cod.: Aw (f. 373va/b).3 Cod.: nj (ff. 365vb-366ra).

Page 119: Cum Hymnis Et Canticis

SINGULARIA QUAEDAM – 3-4 119

3a-a claritatis affuit] ai ha claritais affluit; od ha caritatis affluit. - b-b celi...influit] od omette - c enituit] attestato da As, cp; gli altri cod. hanno, una seconda volta, emicuit. (cf. anche num. XXIII, p. 91).4a carens] oc1 ha clarens. - b scorie] pg ha carie. -

3 Novum sydus emicuit4

Ad benedictus ant. Novum sydus emicuit, candor lucis apparuit, lux aclaritatis affuita, bceli splendor enituitc,  nam lux, que lucem influitb, Claram clarere voluit.

4 O Clara, clarum gracie5

Ad I vesp., ant. ad Magnificat 1. O Clara, clarum gracie vas, sorde carensa scorieb

mundane claritatis; contrita quondam macie, fuscata clara facie. camino paupertatis.

  2.  Francisci florens plantula, religionis primula,

4 Cod.: As (f. 73vb); At (f. 302ra); Pg3 (f. 345ra); aj (f. 365vb); bh (f. 377ra); cp (pp. 257-258); na (f. 176ra); nj (f. 365vb); oc1 (f. 419vb); od (f. 156rb/va); (cf. Concinat plebs fidelium, inno dei I vespri).5 Cod.: bh (f. 374va); oc1 (f. 416vb) ; pg (f. 608rb/va).

Page 120: Cum Hymnis Et Canticis

120 SINGULARIA QUAEDAM – 4-5

c gaudes] pg, oc1 hanno gaudet. - d premat] bh ha primat. - e petens] oc1 ha potens.

fons orti voluptatis, ascendens fumi virgula,   clarificans miracula de languidis sanatis.

3. Eternum tabernaculum, mendice receptaculum, quo gaudesc cum beatis, egressum post ergastulum, ne prematd nos periculum, da petense anxiatis. Ps Magnificat.

5 O Clara virgo nobilis6

Ad Magnificat ant. 1. O Clara, virgo nobilis, sectatrix sacre Virginis,  sancti Francisci filia,

2. ad Patrem, Clara, luminum, Regine celi Filium, tuis sis nobis propitia,

3. ut cum tuis virginibus, tuis sacris precibus, tecum simus in gloria.

6 Cod.: Pg3 (f. 345ra) e ga. Vedi anche 61,c, nota 3, p. 174.

Page 121: Cum Hymnis Et Canticis

SINGULARIA QUAEDAM – 6-7 121

6agnara] id est sapiens, prudens (cf. Mat 25,2-9).

6 O felix Clara, regali tecta tyara7

Ad II vesp. ant. O felix Clara, regali tecta tyara; Tu virgo gnaraa, similis tibi femina rara; Tu Christo cara, tu sancti Numinis ara; Tu lapsos repara, per te tollantur amara, Et loca tuta para, ducens ad sydera clara.

7 O virgo clara genere8

Ad II vesp. ant. 1. O virgo clara genere, re clara, Clara nomine, que claritatis munere sanctorum gaudes agmine.

2. Agno felici federe iuncta, sacro qui sanguine dignatus est eripere nos ab inferni limine.

3. Ora sponsum, ut misere, rupta carnis compagine, concedat nobis cernere lumen verum in lumine.

7 Cod.: Mr (f. 344va).8 Cod.: pe (f. 505ra).

Page 122: Cum Hymnis Et Canticis

122 SINGULARIA QUAEDAM – 8-9

8aO] ab, ae, Az, ga, Nc1-2, nb, pt omettono; As premette Alleluia. - bmeritis] Az ha munere. - cperfecto] nb ha perfecte. - d-din...Christi] Az ha iam more, e omette Christi. - emem-bra] Az ha membri. - fcapitis] vg, vk hanno capite; ae, nn hanno capiti; Nc2 ha corporis. - gmotibus] fc, Nc2, nd, pt hanno moribus. - hIhesu] Az ha in; fc aggiunge Christi; ae, ga hanno Jhesum; Nc1 omette - i quem] Nc1 aggiunge tu. - vedere anche il Graduale della Messa, num. 61b, p. 174.

9a regina] ai ha regula. - b pauperum] of ha pauperibus. - c-c elegit filiam] ai ha eligit famulam.

8 O virgo clarens vespere9

Ant.Oa virgo clarens vespere,preclaris Clara meritisb,liga perfectoc federenos din amore Christid.Da membrae fore capitisf

et sensibus et motibusg

Ihesuh, quemi dilexisti.

9 Virgo Christi clarissima10

Ad Magnificat et Benedictus

Virgo Christi clarissimaClara reginaa pauperumb,pro nobis ora Dominum,qui te suam celegit filiamc.E v a e

9 Cod.: As (f. 73vb); Az (f. 290ra); ab (pp. 589b-590a); ae (p. 366a); fc (f. 265v); ga (f. 128rb); lb (f. 89va); me (f. 434va); nb (f. 70ra); Nc1 (ff. 478vb-479ra); Nc2 (f. 481vb); nd (f. 421va); nn (f. 268rb); pt (f. 164v-165r); So (f. 240ra); vg (f. 35r-36r); vk (f. 15r-16r).10 Cod.: ai (f. 379va); As (f. 73vb); of (f. 280r).

Page 123: Cum Hymnis Et Canticis

SINGULARIA QUAEDAM – 10 123

10,1a-a Celi...hodie] bh ha solo queste 3 parole. - b contentum] attestato da pg, oc1, oc2; bh ha concentum. - c celico] oc2, pg hanno celito. - d dicimus] oc2 ha diximus. - e perpen-dant] oc1 ha perpendat. - f climata] oc2 aggiunge mundi e cancella. - g ortus] oc2 ha ortu. - h-h Dum mnas] pg ha Dompnas; oc2 ha Dum vivas. - i ducens] oc1 ha ducit. - j vendicat] oc2 ha vendicant. - k penitencium] pg, oc1 hanno penitencie. -

10 Celi contentum hodie11

Ad II vesp. 1. aCeli contentumb hodiea, Sed et astrorum numerum Auxisti multipharie, Conditor alme syderum.

2. Ecce Claram recolimus, Sydus in orbe celicoc, Claram clarere dicimusd

Ex more docti mistico

3. Quanta sibi karismata Collata sunt ex ordine, Mundi perpendante climataf

A solis ortusg cardine.

4. hDum mnash quondam multiplicat Vitam ducensi spiritalem, Te sibi iure vendicatj, Urbs beata Ierusalem.

5. Exemplar penitenciumk

Carnis calcato vicio, Te potitur in premium, Ihesu, nostra redemptio.

11 Cod.: bh (f. 377ra); oc1 (f. 419va/b); oc2 (f. 551va/b); pg (f. 614rb/va).

Page 124: Cum Hymnis Et Canticis

124 SINGULARIA QUAEDAM – 10-11

l plaudant] oc2 ha plaudent. - m consonat] oc1, pg hanno consonant. - n-n Claram laudant] oc1 ha clarum clarant clamant. - o Esse] oc1 omette. - huius] oc1 ha eius. - q dispendium] oc1 ha dispendia. - r tedia] oc1 ha tedium.

6. Hinc minores nostri plaudantl, Sollemnitati consonatm, Dum sorores nClaram laudantn, Vox clara ecce intonat.

  7.  In conflictu mundi fortes Esseo, per huiusp meritum Mereamur et consortes, Deus, tuorum militum.

8. Ut post mundi dispendiumq

Insultus atque tediar

Succedant in stipendium, Beata nobis gaudia.

9. Patri, Nato, Spiritui Decus, honor, imperium Nunc et semper, sicut fuit Primo dierum omnium. Amen.

11 Clara clarens labe carens12

In secundis vesperis 1. Clara clarens, labe carens, Luce lucet siderea,

12 Cod.: pe (ff. 504vb-505ra).

Page 125: Cum Hymnis Et Canticis

SINGULARIA QUAEDAM – 11 125

Stella poli iuncta soli, Lux ecce surgit aurea.

2. Clara mente, clara gente Causam traxit originis; Incorrupta Christo nupta, Consors paterni luminis.

3. Hostem sternens, mundum spernens Vias vitat discriminum; Iter pandit, post te scandit, Ihesu, corona virginum.

4. Dum conatur, ut sequatur Clara Christi signiferum, Fit novella per te stella, Conditor alme syderum.

5. Assuero iuncta vero Hester in choris virginum, Ne ruamus invocamus Te lucis ante terminum.

6. In hoc festo gaudens esto, Soror senex, iuvencula; Cui congaudes redde laudes, Plaude turba paupercula.

7. In hac die, Pater pie, Mitte nobis Paraclitum, Qui per Natum fers reatum, Deus, tuorum militum.

Page 126: Cum Hymnis Et Canticis

126 SINGULARIA QUAEDAM – 12

12a Cerberum] scritto cerebrum. - b siderum] scritto ciderum. - c-c quod curaris] lettura probabile. - d corde] cioè chordae.

12 Clara stella movet bella13

Ad laudes hymnus 1. Clara stella movet bella Veterum contra Cerberuma; Te ducente, te regente, Conditor alme siderumb.

2. Polum cernit, solum spernit, Castigat carnem vimine; Huius vita volat ita A solis ortus cardine.

3. Linquit castra, petit astra, Superne data glorie. Quid turbaris, cquod curarisc, Hostis Herodes impie?

4. Scandit celos, cantat melos Chorus sanctorum agminum; Gaudet alma, sumpta palma, Ihesu, corona virginum.

5. Ordo corded plaudat corde, Repletus corda celitus; Dans optata, dans captata, Veni, creator Spiritus.

13 Cod.: nj (f. 365va/b).

Page 127: Cum Hymnis Et Canticis

SINGULARIA QUAEDAM – 12-13 127

13a En] no ha Iam. - b Iuncta] Mo ha Cuncta. - c generata] pv ha generosa. -

6. Sancta Clara, mensam para Antiqui memor ferculi; Para dapes, quas dant apes, Ihesu, salvator seculi.

7. Quod implorat, quod exorat Francisci hec fa[mi]lia: Esto dato, corde grato, Eterna celi gloria. Amen.

13 En in regno claritatis14

Sequentia1a. Ena in regno claritatis Clara regnat cum beatis, Virgo cum virginibus.1b. Iunctab sponso castitatis, Gaudet nuptiis optatis, Eternis amplexibus.

2a. Clara stirpe generatac Claris claret actibus,2b. Nominata nec dum nata Et preventa laudibus.

3a. Hec Franciscum imitata Mundi spretis opibus,

14 Cod.: As (ff. 73vb-74ra); Mo (ff. 67va-69ra); no e pv.

Page 128: Cum Hymnis Et Canticis

128 SINGULARIA QUAEDAM – 13

d votis] può esser letto anche notis. - e orbe] no ha orbem. - f-f Hec...dominarum] no scrive hec in gratia divinarum. - g glorias] no ha gloriam. - h-h Orat, civis] no scrive ore cuius; pv omette la strofetta 7a. - i Digne] no ha digna. - j reputatur] As ha reputantur. - k honoratur] As ha honorantur. -

3b. Altis votisd elevata Prevolat virtutibus.

4a. Hec in claustro paupertatis Sese Christo dedicat; 4b. Et exempla sanctitatis In orbee multiplicat.

5a. fHec magistra dominarumf, Felix primiceria,5b. Greges ducit puellarum Ad Christi connubia.

6a. Casta membra cruce terit,  Crucifixum corde gerit, Crucis amans gloriasg. 6b. O quam dura vestitura! Macerare membra pura  Suas docet filias.

7a. hOrat, civish liberatur, Gens prophana diffugatur, Pelluntur demonia.7b. Mire panis augmentatur Oleumque celo datur, Sanantur languentia.

8a. Dignei tanti reputaturj   Quod infirmans honoraturk

Papali presentia.

Page 129: Cum Hymnis Et Canticis

SINGULARIA QUAEDAM – 13-14 129

l celos] no ha celum.. - m Iure] pv ha Luce. - n claret] Mo ha estat. - o Floribus] no ha fletibus. - p-p data sint] no scrive Clara, fuit. - q optata] As scrive opptata. - r Amen] no e pv omettono.

14a quam] nc ha quem. -

8a. A Regina visitatur, Transitura palliatur Virginum sollertia.

9a. Scandit celosl laureata, Cum beatis iam beata, Probant mirabilia.9b. Iurem Clara vocitata, Cuius claretn decorata Floribuso Ecclesia.

10a. Virgo Clara, tuis para Devotis hospicia;10b. Per te, pdata sintp optataq Salus, quies, gloria. Amenr.

14 En preclara virgo Clara15

In secundis vesp. 1. En preclara virgo Clara, Regnat in regno luminum; Quama amasti desponsasti, Ihesu, corona virginum.

2. Mundo spreto, corde leto, Francisci magisterio,

15 Cod.: fj (f. 299r/v); me (f. 437ra/b); nc (f. 465va/b); nd1 (ff. 275vb-276ra).

Page 130: Cum Hymnis Et Canticis

130 SINGULARIA QUAEDAM – 14-15

b terit] nc scrive territ. - c-c Paupertate, puritate] nd1 inverte - d imitantur] nd1 ha comitan-tur. - e-e Comprobatur, annotatur] nd1 inverte - f Virgo] preceduto da O in nc. - f Amen] me prosegue con ad Magnificat ant. Salve sponsa Dei... polorum.

Carnem teritb; et te querit, Ihesu, nostra redemptio.

3. Per te solem parit prolem Sanctarum gregem pauperum, Quas tu ditas et maritas, Conditor alme syderum.

4. cPaupertate, puritatec

Mater et eius agmina Te sectantur, imitanturd, O gloriosa domina.

5. Finit cursum, scandit sursum, Claret multo prodigio; eComprobatur, annotature

In celesti collegio.

6. fVirgo pura, nostri cura, Fac tibi sit in curia; Sint optata per te data Beata nobis gaudia. Amenf.

15 Festum Clare Deo care16

Ad laudes. 1. Festum Clare Deo care Devota psallat concio,

16 Cod. la2 (f. 447va).

Page 131: Cum Hymnis Et Canticis

SINGULARIA QUAEDAM – 15-16 131

Quam locavit, qui dotavit In celi colegio. 2. Mente pura mundi cura viam iustorum abiit, Per quam lata Deo data Proles de celo prodiit. 3. Quod latebat et fulgebat Virginale preconium, Revelasti que celasti, Iesu, lux vera mentium. 4. Vilem sibi claram tibi, Christe, probas egregie, Dum tot signa dat benigna En gratulemur hodie. 5. Dum duravit, ministravit Exemplo, verbo sedula. Dat defuncta bona cuncta, Plaude, turba paupercula. 6. Plaudant nate sublimate Tante matris preconio. In hoc fecit et perfecit Laus regi plena gaudio, Per hanc nos tuo lumine.

16 Inclarescat melodia17

De sancta Clara sequentia 1a. Inclarescat melodia, Clara cordis harmonia Clare dat preconia.

17 Cod.: pi (ff. 213v-214r).

Page 132: Cum Hymnis Et Canticis

132 SINGULARIA QUAEDAM – 16

16,2a septa] pi scrive cepta. - b virulenciam] forse virulenciā, oppure virulencie. - c sancti-moniam] forse sanctimoniā, oppure sanctimonie. - d-d omen acta] sic! forse nomen nacta. - e Vi] pi sembra che scriva in.

1b. Concors soli synphonia Trina poli hierarchia Depromat tripudia.

2a. Hec est planta novitatis Spinis septaa paupertatis, Rosa pudicitie,2b. Sacco tecta vilitatis, Fune cincta castitatis, Gemma penitentie.

3a. [H]ortum docet virginalem, Concludendo sensualem, Haustum, virulenciamb.3b. Legem ligat sensualem, Per doctrinam spiritalem Vite sanctimoniamc.

4a. O quam clare prelustratur, Velud Iacob complexatur Spiritus excubias!4b. Petre caput reclinatur, Humo nuda pernoctatur, Edom ob insidias.

5a. Quam preclara signis facta, Claritatis domen actad

Dono parsimonie!5b. Caro menti sic subacta Vie virtutis dat contracta Fenus patientie.

Page 133: Cum Hymnis Et Canticis

SINGULARIA QUAEDAM – 16-17 133

17,1a Hilarescat] è scritto ylarescat. - b germine] vg ha germina. - c ortus] è scritto ortu. - d clarent] vg ha clarant. -

6a. Ergo, mater pietatis, Nos illustra claritatis Bysso nove gratie.6b. Sacco fune nuditatis Cinctos stola novitatis Commutetur glorie. Amen

17 Letabundus plaudat mundus18

Ymnus 1. Letabundus plaudat mundus Novis utens muneribus; Hilarescata et laus crescat, Exultet celum laudibus.

2. Gaude, cetus, novi fetus Sacro Francisci germineb, Sacre gestus dies festus A solis ortusc cardine.

3. Virgo Clara vita clara Cuius clarentd spectacula; Lux accessit, qua decessit, Plaude, turba paupercula.

18 Cod.: vg (f. 40r/v); vk (ff. 21v-23r).

Page 134: Cum Hymnis Et Canticis

134 SINGULARIA QUAEDAM – 17

e numen] vg ha omen. - f Vixit] vg ha iuxta. - g-g Clausa... nuda] vk ha Clausa edes munda; vg ha Clausam edes nudam. - h-h Precincta fune] vg ha precintam finem. - i summens] vg sumens. - j mercatur] vk ha mereatur. - k vitam] vg ha vita. - l vitam] i cod. hanno vita. - m Cuius] vg ha Huius. - n ditat] vk ha dictat. - o Vota] si può leggere anche nota. -

4. Iuxta nomen eius numene

Nutu peregit celico, Vixitf Clara, mundo cara, Ex more docti(sic!) mistico.

5. gClausa edes, nudag pedes, hPrecincta funeh tenuit: Sic cordata, illibata Proles de celo prodiit.

6. Mundi blanda ut nefanda Contempsit, summensi aspera, Sic mercaturj, sic lucratur Eterna Christi munera.

7. Morte tacta, vitamk nacta, Optato vivit gaudio; Iocundatur, gloriatur In celesti collegio.

8. Cuius actus vitaml nactus, Morborum tollit onera; Admirantur, venerantur Quem terra, pontus, ethera.

9. Cuiusm funus, sacrum munus, Donis ditatn Assisium, Votao dando te laudando, Christe, redemptor omnium.

Page 135: Cum Hymnis Et Canticis

SINGULARIA QUAEDAM – 17-18 135

p-p Nos conducas] vg ha nec non ducas. - q honor] vg aggiunge et.

18a Docta] il cod. di Tours scrive doctrina. - b respersit] oc1 scrive respgit. -

10. O preclara virgo Clara, Obtenta per te venia, Deprecare et lucrare Beata nobis gaudia.

11. Cuius prece nos a nece Conserva, Pater Vividi, pNos conducasp et inducas Ad cenam Agni providi.

12. Tibi decus, honorq equus, O lux beata Trinitas! Collauderis, honoreris, Tu Trinitatis unitas. Amen.

18 Sub paupertatis regula19

Hymnus 1. Sub paupertatis regula Patris Francisci ferula, Doctaa Christi discipula Luce respersitb secula.

19 Brano del Concinat plebs fidelium (num. III, pp. 74-75). Cod.: oc1 (f. 417ra); G.M.DREvES, in “Analecta Hymnica medii aevi”, XIX, Leipzig 1895, p. 109, num. 175, cita anche i cod.: Cambridge Dd.V.5, Breviario manoscritto di Maria de Pembroke, contessa di Valenza, del sec. XIV; Tours cod. 143, Breviario francescano manoscritto del sec. XV; Dole in Francia cod. 34, Breviario francescano del sec. XV.

Page 136: Cum Hymnis Et Canticis

136 SINGULARIA QUAEDAM – 18

c Christo] il cod. di Tours scrive Christus. - d Spretis...] il cod. di Dole inizia con questa terza strofa. - e Tegmina] la ha Legimina. - f Laus] oc1 riporta la conclusione come IV strofa del Concinat plebs fidelium, ai I vespri: f. 416vb. - NB. per altre lezioni varianti cf. num III, pp. 74-75.

2. Mundus et caro vincitur, Matri Christi connectitur, Christoc prorsus innititur, Pauperem pauper sequitur.

3. dSpretis nativo genere Carnis et mundi federe, Clauditur velut carcere, Dives superno munere.

4. Clauditur velut tumulo, Nequam subducta seculo, Patet in hoc ergastulo Solum Dei spectaculo.

5. Tegminae carnis vilia, Urgens famis inedia, Ar[c]ta quoque ieiunia Prestant orandi spacia.

6. Virginis huius merito fLaus Patri sit ingenito, Gloria Unigenito, Virtus summa Paraclito. Amen.

Page 137: Cum Hymnis Et Canticis

SINGULARIA QUAEDAM – 19-20 137

19 Oratio: Deus virtutum20

Deus virtutum, cuius est totum quod est optimum, meritis et precibus beate Clare virginis, insere in pectoribus nostris amorem tui nominis et para in nobis religionis augmentum, ut que sunt bona nutrias, ac pietatis studio que sunt nutrita, custodias. Per Dominum21.

20 Oratio: Familiam tuam22

Familiam tuam, quesumus, Domine, gratia Spiritus Sancti preveniat et sequatur, et beate virginis tue Clare gloriosa merita prosequentes, fac nos prospera mundi despicere et celesti semper consolatione gaudere. Per Dominum.

* * *

20 Cod.: Me (f. 111va).21 Adattamento della Oratio della VI dominica post pentecosten, ora della XXII domi-nica per annum. Cf. vAn DIjk, Ordo missalis, in Sources of the Modern Roman Liturgy II, 263. Orazione già presente nel Messale Gelasiano.22 Cod.: ai (f. 379va/b).

Page 138: Cum Hymnis Et Canticis

138 QUAEDAM EX CODICE Nr – 21-22

21a-a Quam...Quam] mg omette.22a toleraris] i cod. scrivono tolleraris. -

QUAEDAM EX CODICE Nr1

21

(f. 2r)R/.2 Holofernem Iudit stravit,hostis capud asportavit,Israhelem iocundavit,ÿmnum Deo decantavit.Hester pro Vasti regnavit,* Quam Assuerus coronavitac pre cunctis adamavit.V/. Quid vis? ait, Iube datur.Genti sue mox precaturpacem. Fiat! rex effatur.aQuam. Gloria. Quama/3.

224

(f. 10r)R/. O paupertas liberalis,que pro Deo (f. 10v)tolerarisa!

1 nüRnBERG - Germanisches Nationalmuseum, Cod. 8o Hs. 7206, ff. 1r-28r, sigla Nr. Questo codice, dopo i testi dei num. 21 e 22, riporta le ore minori: j, iij, vj, viiij (ff. 12r-13r), cf. num. XXV-XXVIII, pp. 92-93.2 Dopo le antifone dei I vespri, il cod. Nr (f. 2r) ha questo responsorio; testo presente anche nell’ufficio della Traslazione (cod. mg2, ff. 156v-157v).3 Nr prosegue con: Der ÿmnus: Concinat plebs fidelium (ff.2r-3r).4 Dopo la nona lezione il cod. Nr (f. 10r/v) ha questo responsorio; testo presente anche nell’ufficio della Traslazione (cod. mg2, ff. 158v-159r); e presente nel cod. lat 1339 della Biblioteca Nazionale di Parigi.

Page 139: Cum Hymnis Et Canticis

QUAEDAM EX CODICE Nr – 22-23 139

b habundat] Nr ha habundant. - c Oleum] in mg2 è preceduto da Dum. - d mater] mg2 ha pia mater Clara. - e-e Vere2... di[ves3] mg2 omette - Poi Nr prosegue: ad laudes ant. Post vite.23,2a epilepticis] i cod. scrivono epilenticis.

Eruis a fame malis, nomen laudis induaris. Vere dives predicaris, mox habundatb quod miraris. V/. cOleum deesse fatur, materd orat: restauratur. eVere dives. Gloria Patri. Vere di[ves]e.

235

(f. 13v)In secundis vesperis ant. infra octaffam, ad Magnificat 1 - O virgo mirabilis, in signis et prodigijs, languores demoniacis plurimis mederis:

2 - das gressum fractis tybijs, curam epilepticisa precibus sinceris. O vita laudabilis,

3  -  que fidem sic magnificas, sed et (f. 14r)multos vivificas mortuos defuncta.

4 - Preclara nos celestium fac consortes civium, quibus es coniuncta.

5 ff. 13v-14r. Il testo è presente anche nell’ufficio della Traslazione (cod. mg2, ff. 163v-164v, num. L, 3, p. 108)

Page 140: Cum Hymnis Et Canticis

140 QUAEDAM EX CODICE Nr – 24-26

26a-a Et he antiphone] Nr scrive et hec antihonas (sic!). - b dulcis] in Nr l’antifona termina qui; mentre mg2 fa un tutt’uno col testo della successiva, così dulcis Clara, que. -

246

Ant. O mira res! Copia fit panis de inopiadivino miraculo, Clara, quem fregistiDei providencia spiritu sapienciecedens in oraculo petita sun[p]sisti!

Dat lechitis quem oleum non inplevit dolium,sed superna largitas risui tuarum,qui dat escam bestijs atque corvorum filijs,ut tradit auctoritas, dedit filiarum.

25

Oratio: Famulos tuos, quesumus7.

268

aEt he antiphonea leguntur infra octaffam ad benedictus:O gloriosum decus candide virginitatis,sole splendidius;o vere paradisi flos, gemma clarissima(f. 14v)dulcisb.

6 Antifona inedita.7 Nr ha solo l’inizio della Oratio, cf. num. VI, pp. 76-77.8 Testo anche in Traslazione (mg2, ff. 166r-167r).

Page 141: Cum Hymnis Et Canticis

QUAEDAM EX CODICE Nr – 27-28 141

c licent] mg2 ha licet. - d cf. 2Cor 12,4. - e lumen] mg2 ha luce. - f agnoscere] mg2 prosegue con tecum in eternum. Testo inedito.

28a-a virginibus, fers] mg inverte - b-b specialis...sanctitatis] mg ha solo specialis sanctitatis; omette glorie, splendor. -

27

Ant. Clara, que eterni regis decoremet pulcritudinem concupisti,que in terris posita celorum secreta petisti,et que non licentc homini loquid pervidisti,

illuc tuos supplices, post huius carnis terminum, perducere dignare, quo possimus lumene veritatis agnosceref [tecum in eternum].

289

Ant. O decus et gaudium,o virginale lylium,tu iubar Ecclesie, gemma claritatis,

floridum avirginibus, fersa speculum prudentibusbspecialis glorie, splendor sanctitatisb.

9 È anche in Traslazione (mg2, f. 165r/v).

Page 142: Cum Hymnis Et Canticis

142 QUAEDAM EX CODICE Nr – 28-29

c pietatis] mg omette - d-d pia...beatis] mg ha solo pia mater, Clara nobilis, iunge nos beatis. Testo inedito.

In te signis radians,in te pie dilleccionis requievit spiritus dulcis pietatisc,

dpia mater humilis. Clara preclara nobilis, post presentes gemitus, iunge nos (f. 15r)beatisd.

2910

Ant. Ave virgo felix Clara, mater pia, mater cara, dominarum pauperum.

Sinu pio tu nos fove, cuncta mala tu amove, placa Datorem munerum.

Quod mater nostra sis, ostende;ab omni malo nos defende, confer perhenne gaudium.

10 È anche in Traslazione (mg2, f. 163r/v).

Page 143: Cum Hymnis Et Canticis

QUAEDAM EX CODICE Nr 30-31 143

30,4a quatenus] scritto quateinus. - b granum] scritto grannum. 31,2a versetto dipendente da Prov. 31, 19. -

3011

Ant. Ave beatissima Clara, Dei electa famula,gloria humilium, ingens karitatis lumen,mater, nobis obtine pijssima;quatenusa Rex sapientie tribuat victoriamChristo ymnizantibus,zizanijs viciorum integre reiectis, granumb optimum celestis leticie, annuente Redemptore, accipiamus.

3112

Antiffen. 1 - O fervens desiderio, preclara Clara studio, quem legis sponsum lectulo, (f. 15v)Christum crucis in pendulo querens tenuisti.

2 - Francisci felix emula,     Salomon mirifica,  manum mittens ad forciaa

procul de summis premia promeruisti.

3 - Nostrorum apud Dominum posce veniam criminum,

11 Testo inedito.12 È anche in Traslazione (mg2, f. 162r/v).

Page 144: Cum Hymnis Et Canticis

144 QUAEDAM EX CODICE Nr – 31-33

b surdignices] forse surdis vices. - c reddidisti] Nr scrive redididisti.33,2a demonijs] Nr scrive demmonijs; ge ha demonibus. - b-btu que] ge scrive Hic iam. - c-cin te...requievit] ge scrive in celis que iubilans requiescit. -

que surdignicesb aurium, cecis acumen luminum mundo reddidistic.

3213

Item ant. de sanctissima Clara virgine et matre nostra.Duce celesti numine, Matre favente virgine, (etc.).

3314

1 - Ant. O lumen atque decus, quod premonstratur celitus, tu abstinencie forma!

2 - Tu, vi precum, inperans demo-(f. 16r)nijsa

et varijs languoribus. In pueri specie ludit Jhesus tecum.

3 - bTu, que signisb radians, cin te ventura nuncians, requievitc spiritus tuus, quo vocata introisti.

13 È riferito già da questo Nr ai ff. 2v-3r, da mg2 (f. 118v), e da tanti altri codici dell’uf-ficio Iam sancte Clare claritas: cf. As, Au, Av, Aw, Az, ecc. - per le varianti vedi num. V, p. 76.14 È presente anche in mg1, (f. 115r/v), ge (f. 73r-74r).

Page 145: Cum Hymnis Et Canticis

QUAEDAM EX CODICE Nr –33-35 145

dvidisti] ge aggiunge Alleluia. Ps. Magnificat.a antiquum] Nr scrive antiqum.

4 - Tu nobis, o mater Clara, miseris apud Christum iam succurre, quem hic vidistid.

3415

Item antiffen.1 - Gaude celum, terra plaude, dies adest digna laude, plena dies gloria,

2 - qua Clara virgo antiquuma, castitatis inimicum, elisit victoria.

3 - Pia mater atque bona, tuis sacris precibus, interventrix et patrona, sis pro nobis omnibus.

3516

Antiffen: 1 - O felix Assysia, portus salutaris,

15 È presente anche in mg1, (f. 117r/v).16 È presente anche in mg1, (ff. 115v-116r).

Page 146: Cum Hymnis Et Canticis

146 QUAEDAM EX CODICE Nr – 35-36

35,1a-a Clara virgo] forse Claram virginem.

aClara virgoa possides, cuius illustraris signis et prodigijs. Ve-(f.16v)lud stella maris

2 - ad te currunt propere cuncti pacientes, orant et accipiunt devote petentes, revertuntur prospere sani congaudentes.

3617

Ant. O lumen Ecclesie, Clara virgo et mater!

Rosa paciencie, ebur castitatis,aquam sapiencie propinasti gratis,veritatis gracie nos iunge beatis.

Et sis nostra advocataapud Dominum nostrumJhesum Christum.

17 È presente anche in mg1, (f. 116r/v).

Page 147: Cum Hymnis Et Canticis

QUAEDAM EX CODICE Nr – 37-38 147

37a virgine] Nr scrive virginis.

3718

Ant. de sancta Clara virginea

1 - Ave paradysi rosa,    more flagrans calami,  virgo Clara, graciosa, liquor purus balsami.

2 - Clares sidus arre poli meritorum copia, mater pia, tue proli confer vera gaudia.

3819

Antiffen:1 - Sara vincis demonia, (f. 17r)Thobie nubens omnia; Ruth inti[n]gens in aceto; Iob compassa mundo spreto;    Anna, flens, tu Samuelem  peperisti Israhelem.

2 - Sara ridens concepisti, Ysaac tu genuisti; tu Rebecca, prebe haustum Ysaac, amore haustum, ut tecum intra gaudia celi fruamur gloria.

18 Testo inedito.19 Testo presente anche in mg1, (ff. 117v-118r).

Page 148: Cum Hymnis Et Canticis

148 QUAEDAM EX CODICE Nr – 39,1-3

39: 2,2a predicari] il cod. Nr ha predicata. - 3,1b-b que laude vite] Oliger ha laude quam in te. -

39

Incipiunt gaudia20 sancte virginis Clare21 quibus a Domino Ihesu Christo letificata est, et decorata in inicio vite sue, in progressu et in fine, et nunc et in perpetuum.

1. (f. 17r) Gaude, Clara prophetata, Celitusque nunciata Lumen esse seculi. Necdum te effudit mater, Te decorat Deus pater Clari forma speculi.

2. Gaude (f. 17v) digna quod fuisti Predicaria voce Christi Ante ventris exitum. Summi manus conditoris Ex te fecit vas splendoris sanctitati deditum.

3. Gaude, bque laude viteb scis, Adhuc frui quando nescis Temporali lumine; Nam vas Deus ex te purum Fecit semper inpleturum   Graciarum flumine. 

20 Già pubblicato da L. oLIGER, Gaudia S. Clarae Assisiensis seu vita eius versificata, in AFH 12 (1919) 110-31, il testo a pp. 122-31. Esiste anche una versione in antico tedesco: cf. W. SETon, A German metrical Version of the Legend of the Legend of S. Clare, in AFH 11 (1918) 384-98.21 Il Cod. scrive Clara.

Page 149: Cum Hymnis Et Canticis

QUAEDAM EX CODICE Nr – 39,4-8 149

6,4c chorum] forse thorum = talamo. -

4. Gaude, cum fuisti nata Clara statim baptizata Nominaris proprie. Factis nomen preferebas Sanctitate dum clarebas Vivens pie, sobrie.

5. Gaude, domo in paterna Non terrena sed superna Corde querens sedulo. Miseratrix miserorum Dapes mittis hijs ciborum, Subtrahens corpusculo.

6. Gaude, Clara, cum (f. 18r)sis talis, Angelis quod es equalis Castitatis lylio. Chorumc spernis coniugalem, Florem servas virginalem Nubens Dei Filio.

7. Gaude, nam sub delicatis Vestimentis durum satis Baiulas cilicium, Menbra sacra quo domasti, Inimicum superasti Mundum atque vicium.

8. Gaude, Clara, bonos fructus  Inter huius maris fluctus Affers adhuc tenera.

Page 150: Cum Hymnis Et Canticis

150 QUAEDAM EX CODICE Nr – 39,8-12

10,2d inchoando] completato secondo il senso. -

De te Christo fuit cura Ut sis multa paritura Filiarum genera.

9. Gaude, Clara, obumbrata Dum Franciscum es affata Clara luce celitus. Fuit splendor hic celestis Luminose mentis testis Ac ferventis spiritus.

10. Gaude, mundum execrando Ordinemque (f. 18v)in[choando]d

Dominarum pauperum, Deo genuisti prolem, Te secuntur stelle solem, Matrem horum syderum.

11. Gaude, Clara, iam effecta Mater nostra predilecta, Nobis sis propicia. Pia mater, non nos sperne, Karitatis sed materne  Perfice officia. 

12. Gaude, Clara, doctrix bona, Filiabus ut corona Prees sanctimonia. Nobis sis tanquam lucerna, Ut pergamus ad superna, Obstent ne demonia.

Page 151: Cum Hymnis Et Canticis

QUAEDAM EX CODICE Nr – 39,13-17 151

15,4e inane] Oliger ha in mane. - 15,6f Mitti] Oliger corregge in Mittens. - 16,1g Clara] assente nel cod. - 17,3h formam] il cod. ha forma. -

13. Gaude, Clara, Salvatoris Imitata ex amoris Actus desiderio, Pedes lavans serviendo Egris, sanis, exercendo Ista sine tedio.

14. Gaude, Clara, res terrene  Tibi fiunt aliene Pauper mente et corpore, (f. 19r) Sancte paupertatis viam Christum sequens et Mariam Tenens omni tempore.

15. Gaude, quod non dereliquid Christus tuus te, sed si quid Dedit, postulaveras, Oleo nunc vas inanee Inplens, pisces nunc cum pane Mittif ut optaveras.

16. Gaude, [Clara]g, virgo pia, Nobis dari hic in via Cibum posce gratie, Per te fames ut tollatur, Anima ne confundatur Coram Deo macie.

17. Gaude, duro quod amictu Cunctis prebes raro victu Forma[m]h abstinencie.

Page 152: Cum Hymnis Et Canticis

152 QUAEDAM EX CODICE Nr – 39,17-22

  Carnis sic mortificasti Granum, unde reportasti Fructum patiencie.

18. Gaude, more aquilarum Veri solis lumen clarum Speculando iugiter, Ardes (f, 19v)igne tu divino Karitatis in camino Incalescens fortiter.

19. Gaude, victrix animosa Hostis spernens odiosa Maligni consilia. Flentem dolo te affatur, A te victus mox fugatur;   Manes pacis filia. 

20. Gaude, mater o fidelis,  In[i]mici nos a telis Eiusque insidijs Per te semper protegamur, Tuis pijs muniamur Iugiter presidijs.

21. Gaude, Clara, sponsa Dei, Excecantur per te rei Sarraceni pessimi; Sacra prece mali cedunt, Neque te nec tuas ledunt, Sic devicti tumidi.

22. Gaude, casto ventre Natus Tecum est confabulatus

Page 153: Cum Hymnis Et Canticis

QUAEDAM EX CODICE Nr – 39,22-26 153

23,1i nam] Oliger ha iam. - 23,5j mundemur] Oliger ha inundemur. - 24,3k parentibus] Oliger ha potentibus. - 24,5l sit] Oliger ha fit. -

Voce amicabili. Hic quod dixit promittendo Nobis donet hoc con-(f. 20r)plendo Opere laudabili.

23. Gaude, quod nami Corpus Christi Sepe digne accepisti Calidis cum lacrimis. Fac ut cibo hoc cibemur, Mortis hora et mundemurj A culparum maculis.

24. Gaude, Clara, vis humana  Infirmatur, cum germana Certat cum parentibusk; Pro qua Deo fundis vota, Ut columpna sitl inmota, Illis rece(n)dentibus.

25. Gaude, Clara, vera signa Monstrant quod sis laude digna, Hoc est wultus claritas; Necnon ale ut solaris Splendor quibus tegebaris: Sic refulget karitas.

26. Gaude, que promeruisti Ihesum Christum quod vidisti Forma puericie. Ipse nobis tua prece Se ostendat, et a fece Purget nos nequicie.

Page 154: Cum Hymnis Et Canticis

154 QUAEDAM EX CODICE Nr – 39,27-31

27,3m  infirmirarius] Oliger ha infirmarius. - 30,5n Tui] il cod. Nr ha Te. - 31,2o sitire] Oliger ha sentire. -

27. Gaude, cui infirmanti(f. 20v)Ad se Christus suspiranti  Adest infirmirariusm. Ostendebat se presentem In presepe quiescentem Exhibens hylarius.

28. Gaude, panis nam affectus In acetum est iniectus Passionis Domini, Sacre mortis Christi festa, Percollendo nimis mesta, Conpassa Deo homini.

29. Gaude, Clara, in cella latens, Wlnus Christi tibi patens Prebuit hospicium. Cedit sensus corporalis,  Extasis hic fit mentalis  Celeste per officium. 

30. Gaude, morbos signo crucis Repellendo, que reducis Sanitatem omnibus. Sana mores ut veraces Tuin simus hic sequaces Et in celi domibus.

31. Gaude, ut mors amor fortis Te o penam (f. 21r)mortis

Page 155: Cum Hymnis Et Canticis

QUAEDAM EX CODICE Nr – 39,31-35 155

32,1p conquadratur] Oliger corregge in conquadratus. -

Fecit desiderio. Hunc affectum non tortores Conpleverunt, sed languores, Numinis imperio.

32. Gaude, lapis conquadraturp

Per languorem, qui dolatus Poli muro iungitur. Prius merces sanitate  Crescit, sed infirmitate  Virtus tunc perficitur.

33. Gaude, Deo te vocante, Mortis hora iam instante, Ihesu videns faciem. Cuius mater celicarum Secum duxit puellarum Copiosam aciem.

34. Gaude, Clara o beata, Matris Christi honorata Amplexu dulcissimo; Cuius sacer conmitatus Miri contegit ornatus Corpus tuum pallio.

35. Gaude, Clara, candor lucis, Iter sequens boni ducis Celum mox ingrederis.(f. 21v)Nunc, o dulcis, orbatarum   Miserere filiarum,  Materni memor federis.

Page 156: Cum Hymnis Et Canticis

156 QUAEDAM EX CODICE Nr – 39,36-40

36. Gaude, Clara, pelle mala Ascendendi nobis scala Sis ad tronum glorie. Recte sequi te possimus, Ne nos premat nostre limus Carnis transitorie.

37. Gaude, tibi honor talis Exhibetur quod papalis Affuit presencia, Quando digne tumularis, Et a turba veneraris Magna reverencia.

38. Gaude, Clara, post discessum Huius vite, post ingressum Celestis macerie, Manifestat te signorum Multitudo probatorum Huic valli miserie.

39. Gaude, Clara, nam cecorum Lumen reddis oculorum, Deitatis numine. Tu nos luce claritatis Posce frui cum beatis In celi ca-(f. 22r)cumine.

40. Gaude, per quam furientes Sanas consecuntur mentes, Morbi cedunt omnium; Per quam claudi et contracti Surdique sunt salvi facti, Fugit et demonium.

Page 157: Cum Hymnis Et Canticis

QUAEDAM EX CODICE Nr – 39,41-45 157

42,5q natis] aggiunto per completare il verso. -

41. Gaude, cuius nomen bonum Invocatur: ad hunc sonum Lupi cedunt rapidi; Sine dampno linquunt raptos Quos tenebant fauce captos, Effugati pavidi.

42. Gaude, que sanas tumores Gutturis atque dolores Celesti medicamine. Istud genus sanitatis Confer, virgo, tuis [natis]q, Salvans a gravamine.

43. Gaude, per quam plurimorum Vita redit defunctorum Per Dei potenciam. Nostre mortis in agone Tuam velud matris bone Exhibe presenciam.

44. Gaude, Christus quam amavit Et in celo coronavit(f. 22v) Singulari gloria, Dei matri sociata, Cuius vitam es imitata Casta cum victoria.

45. Gaude, cuius puritati Locum inter se beati Prestiterunt angeli.

Page 158: Cum Hymnis Et Canticis

158 QUAEDAM EX CODICE Nr – 39,45-49

49,2r quîs] cioè quibus.

Quorum soror tu fuisti Dum angelice vixisti Sexu victo fragili.

46. Gaude, patriarchis Christi Que coniungi meruisti In celorum atrio. Quibus Deus est locutus: Neque tibi fuit mutus, Sed more loquens patrio.

47. Gaude, sanctis a prophetis Ulnis iam suscepta letis Regni ad imperia. Quos archana nulla latent: Sed et tibi multa patent Lucide misteria.

48. Gaude, quam apostolorum Urbis celi senatorum Secum sumpsit acies. Quorum facta, quorum signa Representat laude (f. 23r)digna Vite tue facies.

49. Gaude, martirum sodalis Cum quîsr tibi est equalis Honor opulencie. Tua namque hic sacrata  Menbra sunt mortificata Ense abstinentie.

Page 159: Cum Hymnis Et Canticis

QUAEDAM EX CODICE Nr – 39,50-54 159

50. Gaude, Christi confessorum Exemplo docens et doctorum, Quod ditaris premio. Nec non sacris cum puellis, Mundi superatis bellis, Ihesu pausas gremio.

51. Gaude, Clara, cuius vita Omnium est redimita Sanctorum virtutibus. Hinc cum illis colletaris Ac divinam contemplaris Gloriam obtutibus.

52. Gaude, Clara, novum sidus, Pridies Augusti ydus Tuum colit transitum. Novas fac nos sanctitate, Deo semper simus grate, Det salutis exitum.

53. Gaude, sydus matutinum: Iam maternum pande sinum Ad te fugienti-(f. 23v)bus. Consolatrix in pressuris Presentibus et futuris Sis nobis lugentibus.

54. Gaude, larga tu pincerna Nobis dari fac falerna, Quibus semper frueris;  Post hunc finem ut letemur Et in celis collocemur Cum electis pueris. Amen.

Page 160: Cum Hymnis Et Canticis

160 QUAEDAM EX CODICE Nr – 40-42

42a gloriosam] ha omette - b pre] ha ha preclaris. - c mundo] ha ha in mundo. - d-d eius...nos] ha scrive invertendo deduc nos eius precibus ac meritis.

4022

1. O Clara, sydus matutinum, iam maternum pande sinum ad te fugientibus.

2. Consolatrix in pressuris,

presentibus et futuris, sis nobis lugentibus.

41

V/. Ora pro nobis beata Clara.

Oratio: Deus, castitatis amator et integritatis reparator, qui virginalis pudicicie gloriam in beata Clara virgine gloriosa sublimius decorasti: per eius intercessionem ac-(f. 24r)cende in cordibus nostris tui amoris ardorem: ut te in omnibus et super omnia diligentes, visionis te claritatem intueri valeamus. Per.

4223

Oratio: Deus, qui beatam Claram gloriosama virginem tuam, preb meritis ac miraculorum splendore, mundoc clarescere fecisti: ut clarum esset cunctis exempli speculum castitatis: deius gloriosis precibus et meritis, deduc nosd a[d] patriam claritatis eterne. Per.

22 Cf. la strofa 53,1-6 del brano 39 precedente: Gaude, sydus.23 Testo che si ritrova, con varianti, in ha (cf. num. XXXV, p. 98).

Page 161: Cum Hymnis Et Canticis

QUAEDAM EX CODICE Nr – 43 161

4324

Item sequentem: 1. Arbor fecunda germinat, Dum Clara prolem generat, Virginum cetum congregat Plantulis orbem seminat.

2. Hec est Clara sanctissima,  Que floruit in gracia,  Per (f. 24v) cuius clara merita Recuperantur secula.

3. Verbis sorores monuit, Simul exemplis docuit, In cuius wultu nituit Splendor, quem corde tenuit.

4. Digna responso Domini Vocem de capsa recipit, Presepe vidit, parvuli Vocem concentus excipit.

5. Propinquat hora transitus, Sponsus apparet celicus, Maria cum virginibus Hanc circumstetit propius, Et amplexatur dulcius.

6. Nunc iuncta Christo cominus Honorat eam Dominus,

24 Cf. anche cs. Testo inedito.

Page 162: Cum Hymnis Et Canticis

162 QUAEDAM EX CODICE Nr – 43-44

Et celestis exercitus In orbe lucet eminus Preclaris signis clarius.

7. O mater Clara, adiuva, Ad sucurrendum propera, In presenti tristicia Nobis adesto proxima.

8. (f. 25r) Solamen prebe miseris, Excluseque periculis; Nos ora iungi gaudijs, Quibus iocunde frueris.

4425

Sequentem 1. Clara digna reputatur,   Que infirmans honoratur Papali presencia.

2. A regina visitatur Transitura palliatur, Virginum sollercia.

3. Scandit celos laureata, Cum beatis iam beata Probant mirabilia.

25 Cf. anche cs. Testi inediti.

Page 163: Cum Hymnis Et Canticis

QUAEDAM EX CODICE Nr – 44-45 163

4. Iure Clara nuncupata, Cuius claret decorata Floribus Ecclesia

5. Clara stirpe generata, Claris claret actibus, Nominata nec dum nata, Et preventa laudibus.

6. Hec Franciscum imitata, Mundi spretis opibus, Altis votis elevata Prevolet vir-(f. 25v)tutibus.

4526

1. O lux penitencium, Exemplar humilium,   Nobis Dei filium 

2. Placa, virgo pia, Ut celi palacia Nobis sint hospicia,

3. Ubi cum tripudio, Agno tibi socio, Gaudes in gloria. Amen.

26 Testo inedito.

Page 164: Cum Hymnis Et Canticis

164 QUAEDAM EX CODICE Nr – 46

46a hierarchia] Nr scrive yerarchia. - b-b Thori, chordis] forse è chori, cordis. - c sideris] Nr scrive sÿderis, e poco sotto sidus, e ancora sydus. - d tue] Nr scrive te, cf. anche cs. -

46

Item sequentem:1a. Gaude, celi hierarchiaa, Plaude felix Ecclesia, Novo fulta lumine;1b. Cui decantat melodia bThori, chordisb armonia, Clare claro germine.

2a. Hec est rosa venustatis, Fune cincta castitatis, Nova plantans lylia.2b. Ihesum mater dum precatur, Nascitura premonstratur,  Lumen orbis filia.

3a. Gaudent astra matutina, Quod in hora vespertina Ortu novi siderisc.3b. Celi (f. 26r)sidus illustratur, In quo terre designatur Ortu novi federis.

4a. Vere sidus tu preclarum Quod a sole difert parum Et luna lucidius.4b. Tu quod sole sis amicta Carne probat hic relicta Lucis tued radius.

Page 165: Cum Hymnis Et Canticis

QUAEDAM EX CODICE Nr – 46 165

e-e morbos cedit] forse morbus cedit; altrimenti il soggetto sarebbe Chiara, la quale morbos caedit. - f electis] Nr scrive electum. - g tue] Nr scrive te. - NB. di questa sequenza esiste anche una traduzione in vecchio tedesco: BAMBERG, Staatsbibl., Misc. Hist. 147, ff. 215r-216v: Frew dich hymel yerarchei, frew dich du selige cristenheit gezirt mit newer lichte.

5a. Krucis signo emorbos cedite, Turba Clare panem edit, Christi sui munere.5b. Effluens Clare claritas  Puellas sibi creditas Docet Christo vivere.

6a. In paupertatis horreo Turba dum caret oleo Vas plenum celo datur.6b. Orbem exornat flosculis,  Lucerna manens seculis In celo collocatur.

7a. Illic preclare rutilat, Sponsum conplexa iubilat Cum virgine Maria.7b. O quam clare pestem planat, Languidorum clades sanat Tumuli fragrancia.

8a. (f. 26v)Eya mater, nos agnosce, Libro vite nos deposce Cum electisf inseri.8b. Ut consortes tueg sortis Et a penis et a portis Eruamur inferi. Amen.

Page 166: Cum Hymnis Et Canticis

166 QUAEDAM EX CODICE Nr – 47

47,1a novus] Nr scrive novuus. - b stella] forse stellam. -

47

Item sequentem1a. Thronus novusa fabricatur, Clara Deo consecratur, Gloriose decoratur Manu sapiencie.1b. Hec est thronus Salomonis, Quem ornavit suis donis Ac replevit multis bonis Christus rex clemencie.

2a. In hoc throno septem stelle, Septem dona sunt puelle Que sic Clare cordis celle Dedit Christi Spiritus.2b. Hec Saturno decoratur, Per quam stellab declaratur Timor, per quem adoratur  Christus Dei filius.

3a. Venus, donum pietatis, Tante (f. 27r)fecit libertatis Claram, quod se paupertatis Totam fecit famulam.3b. Fortitudo signat Martem, Que sic Claram fecit fortem, Quod necavit vite mortem Per cordis constanciam.

4a. Mercurio resplenduit Consilium qui exprimit,

Page 167: Cum Hymnis Et Canticis

QUAEDAM EX CODICE Nr – 47 167

c Sole] Nr scrive sola, di genere femminile, forse sotto influenza del tedesco. -   d septem] cf. Prov 9, 1.

Quod prudenter tenuit Contra mundi fraudem.4b. Luna lucet intellectus, Quo dirigitur affectus Clare, quod sic est erectus Quod non sentit labem.

5a. Sapientia vocatur Donum sum[m]um, quod signatur Solec, quo illuminatur Sancte Clare racio.5b. Quod tam pure speculatur Clara Deum et sectatur, Quod in ipso quietatur Clare cogitacio.

6a. Per hoc donum Patris, candor Spiritus (f. 27v)ac Verbi splendor, Per columpnas ordinatam Domum sibi decoratam Clare fecit spiritum.6b. Columpnis septemd roboratur Clare domus ac ornatur, Per hoc clare claruit, Quod virtutum habuit Sacrum septenarium.

7a. Nunc in celis collocatur, Deum trinum contemplatur, Nunc amore amplexatur Ihesum, in quo delectatur Clara sine tedio.

Page 168: Cum Hymnis Et Canticis

168 QUAEDAM EX CODICE Nr – 47-48

48a prefulgida] Nr scrive pregulgida. - b Cf. BCan 2. - c Cf. BCan 11.12. - d Cf. LCla 30,16. - e BCan 109. - f nobis] Nr scrive robis. - g Que] Nr scrive Qui.

7b. Clara, mater claritatis, Tecum lumen deitatis Corde puro videamus, Et in ipso gaudeamus Amoris incendio. Amen.

48

  1. Nostra pia mater Clara,  tanquam flos vernans, odorem dedit, et tanquam stella prefulgidaa radiavit.

2 O Clara, claris preclara meritis, (f. 28r)magna in celo claritate, ac in terra splendore miraculorum sublimius clare claretb.

3. Ab hac Clara clarum exempli speculum huic seculo prodijt; ab hac inter amenitates celestes suave lylium virginitatis offerturc.

4. Sancta ac gloriosa Clara, que tantis miraculis choruscas in terris, intercede pro nobis ad Christum, mater pauperum dominarumd.

5. Esto nobis pia et sedula adiutrix ad Christume, ut persistere valeamus in omni bona voluntate.

6. Intuemini quanta sit ista gloriosa virgo Clara,   per quam Dominus mundum tot ornavit flosculis.

7. Sancta Clara, intercede pro nobisf. Queg mundum vicisti et regnas cum angelis. Amen.

* * *

Page 169: Cum Hymnis Et Canticis

EX CODICE DE MODENA – 49-51 169

4927

En in regno claritatis Clara regnat cum beatis, Virgo cum virginibus.

5028

Ad honorem Dei et Domini nostri Ihesu Christi et gloriose virginis Matris, eorumque servorum principalium Francisci, Anthonij, Ludovici et virginis alme Clare

In commemoratione eorumdem Ad Magnificat. Ant.Est Franciscus lux in austrum, recte ducens Christi plaustrum.Clara virgo regit claustrum, lucis vite speculo.Hinc Anthonius proclamat circumquaque regnum preamat.Ludovicus celos amat, spreto vano seculo.

51

Ad Benedictus antiphonaEcce Francisci gaudium Post clarum solis radium,

27 Il testo dei presenti numeri 49-55 è in un codice di Modena, Archivio di Stato, cod. 162, ff. 67va-69ra, sigla Mo. Terminata la legenda Quasi veterani... Admirabilis femi-na, con le parole: (f. 67rb) Anno dominice incarnationis M.Co.Co. LV. pontificatus domini Alexandri anno primo. (f. 67va)Ad laudem domini nostri ihesu christi qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat in secula seculorum. Amen, abbiamo questo inno En in regno claritatis, musicato con neumi. Per il testo intero vedi in Singularia quaedam, num. 13, pp. 127-129.28 Al f. 69ra, in grafia minutissima, sbiadita e di lettura malsicura, abbiamo il testo dei num. 50-55.

Page 170: Cum Hymnis Et Canticis

170 EX CODICE DE MODENA – 51-54

Anthoni in igne gladium Librasti contra stadiumMundane pravitatis.

Cristo regi Ludovicus, Vanitatis inimicus, Spreto mundo fit amicus:Quibus regnum prestat vicus Fontalis bonitatis.

52

V/. Sancti et iusti in Domino gaudete. Alleluya. Vos elleg[it] Deus in he[reditatem] sibi All[eluya].

53

Oratio: Altissime Domine Deus, qui per beati patris nostri Francisci [...] laudibus memoramus, eorum precibus gloriosis, tecum perpetuo feliciter gaudeamus. Per Dominum nostrum Yhesum Christum filium tuum, qui vivit et regnat per omnia secula seculorum. Amen.

54

Salve mater virgo Clara, lux expellens tenebras.Sponsa Yhesu Christi cara, per quem festum celebras.Gloriosa crucis ara, tolle vermis latebras.Paradisum tandem para, quo levemus palpebras.

Summi regis digna serva, cuius felix es ymago.Donis eius me conserva, longe sit hostis vorago.

Page 171: Cum Hymnis Et Canticis

EX CODICE DE MODENA – 54-56 171

Ne mens umqua[m] sit proterva, rogo, rege quicquid ago.Carnem, mundum sic enerva, quod virtutum stet indago.

55

Rex mi pater crucifixe, – te saluto, filia.Esto michi sponsus ipse, – pascens inter lilia.Bona lucis repromisse, – dona mille millia.Quo te fruar ut prolixe, – Clara con(sic!) Cecilia.

Serpens hostis, caro, mundus – nichil michi sapiat.Chorus celi letabundus – me devotam rapiat.Novus homo sitibundus – te dilectum capiat.Cum sis totus fons jocundus, – solum te percipiat. Amen.

* * *

56 29

Commemoratio sancte Clare matris nostre Antifona(f. 82v)Clara virgo, flos rosarum,Consolatrix dulcis desolatarum,Tuo orationis interventuSanctorumque concentuTuis sanctis precibus Fac me gaudere semper.

29 Antifona, verso, e oratio (num. 56-58) dal cod. fk (f. 82v).

Page 172: Cum Hymnis Et Canticis

172 COMMEMORATIO – 57-58

57

V/. Speciosa facta es et suavis, beata ClaraR/. Ideo concupivit Dominus Iesus decorem tuum

58

Oratio: Domine Iesu Christe, lux clara et vera de lumine sancto quesumus clementiam tuam, ut [per] intercessionem beatissime virginis tue Clare matris nostre mentes nostras illuminare digneris ut semper tibi sancto animo et mente et corpore serviamus. [Qui vivis].

* * *

Page 173: Cum Hymnis Et Canticis

a Gaudeamus] ae aggiunge reliqua in sancte Agathe, e omette il resto. Il cod. ga omette l’in-troito, il responsorio, l’offertorio e il communio. - b Famulos] Per questa oratio vedere la parte dell’ufficio (num. VI a pp. 76-77); inoltre è riportata da Ar, Ax, Ca, Nc, ab, ae, af, ag, ai, aj, ak, am, ao, aq, as, au, av, aw, ax, ay, nm; mentre è omessa da vg, vk. - c-c simul...pauperis] Ax, ab, av, aw, ga, pf eradono il testo; mentre Nc, af, ag, ae, ak, aq, au, ay lo omettono - d-d Qui tecum] ae omette -

MISSA GAUDEAMUS1

Introitus 59

Gaudeamusa omnes in Domino, diem festum celebrantes, sub honore Clare virginis, de cuius solemnitate gaudent angeli, et collaudant Filium Dei.

Ps. Eructavit cor meum verbum bonum, dico ego opera mea regi. V/.Gloria.

Oratio 60

bFamulos tuos, quesumus Domine, beate virginis tue Clare, votiva natalicia recensentes, celestium gaudiorum sua facias interventione participes, et csimul in unum divitis et pauperisc, tui Unigeniti coheredes. dQui tecumd.

1 Cod. ab (pp. 589-90); ae (p. 366); cs (ff. 49-51), ga (f. 128rb/va); mf (f. 236v); nn (f. 268ra/b); vg (ff. 33v-37v); vk (ff. 12v-17v).

MISSA GAUDEAMUS – 59-60 173

Page 174: Cum Hymnis Et Canticis

174 MISSA GAUDEAMUS – 61

e Dilexisti] ae aggiunge reliqua in communi virginum, e omette il resto. - f te] vk omette - g Alleluya1] ae riprende il testo. - h-h V/. O] ab, ae, ga omettono O. - i capitis] ae, nn hanno capiti; vg, vk, fc hanno capite. - j motibus] Nc, fc, nd, pt hanno moribus. - k Ihesu] ae ha Jhesum; fc aggiunge Christi. - l-l Alleluia...optinuit] è riferito solo da ab. -

Graduale 61

a - R/. Dilexistie iustitiam et odisti iniquitatem. V/. Propterea unxit tef Deus, Deus tuus, oleo letitie. b - Alleluyag.

hV/. Oh virgo, clarens vespere preclaris Clara meritis, liga perfecto federe nos in amore Christi. Da membra fore capitisi et sensibus et motibusj Ihesuk, quem dilexisti2.c - lAlleluia. V/. Virgo Clara claruit, virgo sacris virginibus prefuit, cruce membra domuit, per crucem summum regnum optinuitl/3.

2 Testo caratteristico del Graduale, si trova anche tra le antifone (vedi num. 8, p. 122). 3 I cod. cs e gf hanno: Alleluia.

V/. O gemma virginea prefulgida, celicum sydus clarissimum, Clara, clarifica nos prece pia.

Mentre il cod. ga scrive (cf. num. 5, p. 120):O Clara, virgo nobilis ,sectatrix sacre Virginis,sancti Francisci filia,

ad Patrem clama pauperumeterni regis Filium,Sisque nobis propicia,

ut cum sacris virginibus,tuis devotis precibussimus tecum in gloria. Alleluia.

Il cod. cs ha due altri testi: O claritatis speculum e Francisci pia plantula.

Page 175: Cum Hymnis Et Canticis

MISSA GAUDEAMUS – 62-65 175

m Offerentur1] i cod. sono concordi; il Salmo 44,15 ha adducentur. - n-n post eam] omesso da ab. - o-o proxime...Alleluya] omesso da ae. - p tibi] ab prosegue con in letitia et exultatione adducentur in templum regi Domino, e omette Alleluia. - q Oblata] la secreta è riportata da ab, ac, ae, ag, ao, as, aw, ax, ay, ce, ga, pf; omessa da vg, vk - r-r quesumus Domine] ab, ao, as, av, aw, ay invertono - s Diffusa] ae ha solo questa parola, omette il resto. - t Alleluya] ab omette. - u Protegant] la oratio è riferita da ab, ad, ae, ag, ao, av, ce, ga, pf; mentre au ha Protegat. - v-v quesumus Domine] ae inverte; ab omette quesumus. - w continuata] ao, av, pf hanno continua.

Offertorium 62

Offerenturm Regi virgines npost eamn, oproxime eius offerentur tibip. Alleluyao.

Secreta 63

qOblata tibi, rquesumus Dominer, dona sanctifica, que maiestati tue accepta faciat beate virginis tue Clare intercessio veneranda. Per.

Communio 64

Diffusas est gratia in labiis tuis, propterea benedixit te Deus in eternum. Alleluyat.

Postcommunio 65

uProtegant, vquesumus Dominev, plebem tuam gloriose virginis tue Clare continuataw presidia, et sumpta pro illius gloria corporis tui sacri et pretiosi sanguinis sacramenta. Qui vivis.

* * *

Page 176: Cum Hymnis Et Canticis
Page 177: Cum Hymnis Et Canticis

S U P P L E M E N T U M

Per completare la raccolta delle composizioni poetiche latine, dovrei aggiungere qui la cosidetta Legenda Vesificata Mitis Alexander, ma essa si trova già, poiché è una legenda, nel volume 13 di questa collana, tra le Legende minores latine (Ed. Porziuncola 2008, pp. 15-155), aggiungo qui solo un gruppo di composizioni poetiche, già note, comparse in pubblicazioni varie, in particolare negli “Analecta Hymnica medii aevi” di Blume – Dreves1, e nell’ampio lavoro di tesi di laurea di Ch. Augusta Lainati alla Università Cattolica del Sacro Cuore di Milano2, materiale rimasto inedito.

Sono composizioni poetiche comparse nel mondo cattolico occidentale, a partire dalla seconda metà del sec. XIII fin verso il 1520. Le riferisco così come le ho trovate, ponendole in ordine alfabetico una dopo l’altra. La presentazione codicografica non sempre è esauriente, perchè la fonte non dà notizie più ampie e precise.

66At non Clara soror celebranda est laude minori3

(f. 57r) C l a r a V i r g o 1. At non Clara soror celebranda est laude minori, Feminei sexus reparatrix, fama decusque

1 Analecta Hymnica medii aevi, a cura di Cl. BLUME, G.M. DREvES e H. BAnnISTER – Leipzig 1886-1922, volumi 55, (Unveränderter Nachdruck, Frankfurt a. M. 1961).2 A. LAInATI, Studi su Santa Chiara d’Assisi. Tesi di Laurea, anno accademico 1960-61, dattiloscritta, pp. 553.3 Testo presente nel cod. II.II.94 della Biblioteca Nazionale di Firenze, ai ff. 54r-58v: “Ugolini Verini Silva in laudem beati Francisci et Clare virginis patriarcharum”, edito da

Page 178: Cum Hymnis Et Canticis

178 SUPPLEMENTUM – 66,3-32

Est mendicantum: docuit que spernere secli Divitias, super omnes paupertatis amatrix, 5. Freta Deo vetuit ne quid cenobia servent; Non solum proprium, sed ne comune tenerent. Paupertatis amor sincerus respuit omnes Affectus terre, tantum celestia querit. Antistes summus decreto predia sanxit,10. Ut sua pro victu retineret regula Clare.  Non tamen assensit; Christo confidere malle  Quam se presidio mortali credere, dixit. De celo Hisraelem deserta per invia pavit Manna Dei, populus quamvis incredulus esset.15. (f. 57v) Et merito Clara ostendit miracula: panem Qui reliquus fuit (urgebat penuria Thuscos) In quinquaginta buccellis scindier unum (Tot fuerant monace, cuique dare frustula mandat) Dimidium panis, non hec fuit integra quadra;20. Multiplicata Ceres saturas sic reddidit omnes, Ut de relliquiis cophinos fragmenta replerent Bis senos. Summus, procerum comitante senatu Cardineo, antistes visit cenobia Clare.25. Audierat vitam sanctam et miracula crebra. Cumque super mensam cerealia munera panes Poneret, ut summus benediceret ista sacerdos, Noluit et iussit Clare ut benediceret illos. Tunc parens, invita licet, verboque manuque30. Signavit crucis in morem. Mirabile visu! Impresse accepere crucis signacula panes. His sunt ad multos usi medicamine morbos.

z. LAzzERI, Versi latini del medesimo [Ugolino Verino] su S. Francesco e S. Chiara, in AFH 13(1920)273-286, testo a pp. 284-286. Codice dei primi del sec. XVI, inno compo-sto nel 1509, parte tredicesima dell’opera “Ugolini Verini Silve in laudem Sanctorum”.

Page 179: Cum Hymnis Et Canticis

SUPPLEMENTUM – 66,33-66 179

Non germana fuit Francisci sanguine Clara; Absisium ambobus sub eodem tempore sedes35. Est patria, et morum simili probitate voluntas Extitit, ut merito Sancti germana vocetur; Norma pudicitie , charitatis formula clara, Paupertatis honor, non vi sed sponte recepte. Dives erat, propter Christum concessit egenis40. Divitias, ut opes maiores servet in alto. Ortulana parens, quamquam ditissima, postquam Decessit coniux, pompis secloque relicto, Non puduit iussis nate parere ministre: In sacro claustro sub relligione recessit.45. Rexit et Agnetem monialem Clara sororem. Vixit ad extremum mirandis utraque signis,(f. 58r)More triumphantum psalmis resonabat et hymnis Ether, et ardebat numerosa lampade limes. Postquam obitus Clare innotuit, velut agmine facto50. Liquere Assisium cives (migrare putasses)  Et flentes raptim Clare ad cenobia currunt, Et clamant matrem extinctam et solamen eorum: Illa salus patrie fuit et tutela ruentis. Hec ubi presensit Perusina ex urbe propinqua55. Antistes summus subito properavit et ordo Cardineus, sancte ut celebrarent funera Clare. Certatim laudes tot congessere, sacerdos Ut summus psalmos hilares et carmina leta Non defunctorum cantari iusserit illi, 60. Ni pater Hostiensis, quo non prestantior alter Doctrina fuerat, qui primus in ordine primo,  Pontificem monuit: Non rite in funere mos est; Etsi sancta foret, tamen expectanda senatus Ante sui et cleri sententia rite peracta.65. Cardinei proceres sed portavere pheretrum. Precedens letum fundebat tibia cantum,

Page 180: Cum Hymnis Et Canticis

180 SUPPLEMENTUM – 66,67-94

  Perflabantque tube per iter clangore sonoro; Qualis devinctis intravit Scipio Penis Aurato in curru celse Capitolia Rome.70. Non illud funus, sed dixeris esse triumphum. Exanime in terra tanto si corpus honore Antistes coluit Romanaque curia presens, Quo Deus omnipotens animam suscepit honore, Cum stipante choro angelico penetravit Olympum?75. Pone sequebantur mesti longo ordine cives,  Comunemque omnes tanquam flevere parentem. Tam felix obitus sancto non contigit ulli, Quod norim. Fulsit vivens et mortua signis Innumeris.80. Alter vix post successerat annus,(f. 58v) Sanctarum in numero decreto Clara recepta est Et propagatus totum sacer ordo per orbem, Extemplo crevit Clare cognomen adeptus, Claruit et fulsit celestis syderis instar.85. Hec mendicantis muliebris femina sexus Dogma salutiferum instituit claustroque reclusit, Ut parcum manibus paupertas candida victum Quereret: est quoniam modicis mens sobria rebus Contenta, et supplet Deus in discrimine magno,90. Dummodo vera fides et sit mens criminis expers. Salve, sponsa Dei, decus immortale pudoris; Salve, Clara, mee spes et tutela salutis, Presidium certum; intonuit si quando procella, Stella laboranti fulgens succurre Verino. Finis.

Page 181: Cum Hymnis Et Canticis

SUPPLEMENTUM – 67,1-4 181

67a Ave] omesso da Blume. - b Ave] omesso da Blume. - c Ave] omesso da Blume. -

67Ave Mater humilis4

1. Ave, Mater humilis,  Ancilla Crucifixi, Clara, virgo nobilis, Sponsa Iesu Christi, Ad celestem patriam  Fac nos proficisci.

2. Avea, Claritatis lilium, Clara clarens stella, Virtutum sacrarium, Transfer, mater bella, Nos ad Dei Filium, Pigmentorum cella.

3. Aveb, Gloriosa virgo, stella Clara matutina, Rosa rubens, carens spina, Gemma virginea.

4. Avec, Claritatis speculum, Clara, per omne seculum Clares cum sponso glorie In claritate Christi, A vetustate scorie Nos emundes, memorie Tue quos stabilisti.

4 Testo presente nel Clm 2990, della Bayerische Staatsbibliothek di Monaco in Baviera, cod. del 1476, di Liebhard, priore di Reichenbach, edito da Cl. BLUME, in “Analecta Hymnica medii aevi”, XXXIII, Leipzig 1899, pp. 68-69, num. 77.

Page 182: Cum Hymnis Et Canticis

182 SUPPLEMENTUM – 67,5-9

d Ave] omesso da Blume. - e Novum] Blume aggiunge per. - f Christo] è omesso dal cod. -

5. Aved, Clara Dei famula, Tenera infantula, Cilicii baiula, Vivens sine macula.

6. Tu forma humilium, Castitatis lilium, Sanctitatis speculum, Novume prodigium, Marie vestigium, Ac eius sequens Filium.

7. Ave, Rosa venustatis, Fune cincta castitatis, Nova plantans lilia, Francisci pia plantula, Clara, Marie Filio Iesu Christof tam pio Nos commenda per secula.

8. Ave, Thronus Salomonis, Quem ornavit suis donis Ac replevit multis bonis, Quibus clare claruit, Quod virtutum habuisti Sacrum septenarium.

9. Ave, Cedrus altissima Et arbor pulcherrima, Poma ferens optima, Omni odore suavissima.

Page 183: Cum Hymnis Et Canticis

SUPPLEMENTUM – 67,10-68,1 183

g a] Blume stampa o.

10. Ave, Cupressus ramosa, Cuius umbra gratiosa Confert egris refrigerium.

11. Ave, Nardus odorifera, Frutex aromatica, Virgo clara, cassia Vera non sophistica.

12. Eia, Mater, tua prece Peccatorum cor ag fece, Clara, nostrum emundetur Ac in bono solidetur Tuum per subsidium.

68

Ave prudens et divina5

Sequentia 1. Ave prudens et divina, Mente tota columbina, Clara venerabilis, Agni Dei magni clara, Sponsi summi sponsa cara, Omnibus laudabilis.

5 Testo presente nel cod. XIII.E.3, f. 122r della Biblioteca Universitaria di Praga. Codice pergamenaceo, formato 4°, ff. 257, della fine del sec. XIV, con iscrizione iniziale “Alberti Carthusiensis Scala celi est titulus huius libri, patet ex fine libri”, in cui è inclusa la presente sequenza, edita da G.M. DREvES, in “Analecta Hymnica medii aevi”, III, Leipzig 1888, pp. 14-17, e testo a pp. 142-143.

Page 184: Cum Hymnis Et Canticis

184 SUPPLEMENTUM – 68,1-4

Virtutum prefulgens gemma, Decorata quippe stemma, Pulchra magis specie, Emicasti plus sophia,  Magis fide, virgo pia, Excelleris gratia.

2. Que cum Rege regum gaudes, Has devotas sume laudes, Virgo beatissima, Memor esto, precor, mei In conspectu summi Dei, Sponsa Christi optima. Ad me aurem et inclina, Virgo, tuam nec declina A me tuo famulo, Sed de celis iam dignare, Michi gratiam donare Omni atque populo.

3. Castitatis vas electum, Fac me Deo vas perfectum, Mundans me a sordibus, Ut det michi castitatem Nec non mentis puritatem, Tuis ora precibus. In procella piscis more Tu vixisti in labore,    Pulchra Sion filia, Declaratum sidus mundi, Victrix freti tam profundi, Christo me concilia.

4. Ebur candens cum saphiro Radians in mundi gyro,

Page 185: Cum Hymnis Et Canticis

SUPPLEMENTUM – 68,4-6 185

Ora pro me Dominum, Vitam meam fac tranquillam, Ut rapacem vitem Scyllam Voratorem hominum. O columba speciosa, Clara, virgo gratiosa, Digna stirps et domina, Caritate me egenum Dita, munda sorde plenum Tua per precamina.

5. Celi vernans margarita, Virgo labe non attrita In hoc vili seculo, Virgo felix, preelecta Nato virginis dilecta, Ora pro me sedulo; Qui te fecit thronum suum, Concupivit vultum tuum Pre multis virginibus; Gratiosum michi Deum Fac et dona, ut per eum    Concordem fidelibus. 

6. Decus mundi, virgo pura, Hostis rumpe lora dura, O laudanda domina; Norma morum honestorum, Spes et salus peccatorum, Nobis da solamina. Ora Deum pro peccatis Omnis christianitatis, Ut donentur singula; Me commendo Deo celi,

Page 186: Cum Hymnis Et Canticis

186 SUPPLEMENTUM – 68,6-9

  Tua prece cum fideli Solvens mea vincula.

7. Corpore vere putresco, Anima atque sordesco, Scenis in veteribus, Ergo in me dele notam Sceni, meam vitam totam Purga a sceleribus, Que in me nimis creverunt, Que et certe privaverunt Donis me celestibus; Ob hoc meam purga vitam, Animam et fac politam Multis cum virtutibus.

8. Clara, virgo veneranda Michi adsis in horrenda Hora et sevissima Mee mortis ad solamen Animeque ad tutamen Prece suavissima. Previa te michi, peto, Ut sis, virgo, vultu leto Ante thronum Domini, Iudicis districti, veri, Irati atque severi Misero tunc homini.

9. Claustrali pena consumpta Requiei es assumpta Mox beatitudinis Eterne, ubi nunc gaudes  Infinitas audis laudes

Page 187: Cum Hymnis Et Canticis

SUPPLEMENTUM – 68,9-10; 69 187

Omnis multitudinis Sanctorum archangelorum, Angelorum et Thronorum Ac sanctarum virginum, Principumque confessorum, Martyrum atque doctorum Ac sanctorum omnium.

10. Ubi sponsum tuum vides, Cum quo semper vere rides Semper et intueris, Eiusque cum Deo Patre Sua benedicta matre Pace bona frueris. Hunc, Clara, me fac videre Atque secum congaudere Et Maria virgine, Regnum suum possidere, Sibi semper commanere In celesti culmine.

69

Ave, virgo felix Clara, dominarum6

Sequentia 1a. Ave, virgo felix Clara, Dominarum lux preclara, Quam Franciscus genuit.

6 Testo presente a Köln – Archiv cod. 6: De sancta Clara – Cl. BLUME dà solo questa indica-zione: “ms. Franciscanum saec. 15. Cod. Archivii Colonien. 6”, in “Analecta Hymnica medii aevi”, XLII, Leipzig,1903, pp. 186-187, num. 200.

Page 188: Cum Hymnis Et Canticis

188 SUPPLEMENTUM – 69

1b. Ave, mater egenarum Prima Christo reclusarum, Quibus mundus viluit.

2a. Ave, summe paupertatis Preclarum principium;2b. Ave, mire caritatis Precellens exordium.

3a. Ave, cuius caritas Et simplex humilitas Christo dant hospitium.3b. Ave, cuius dignitas Et ortus nobilitas Decorant Assisium.

4a. Ave, pauperum lucerna, Cui dedit vis superna Oleum, cum defuit; 4b. Ave, Christus quam adfari Atque pie consolari Viva voce voluit.

5a. Ave, sanctarum prefulgens Speculum. 5b. Ave, splendor clarificans seculum.

6a. O quam mirabile Et quam laudabile Est hoc collegium,6b. In quo per spiritum   Christo fit debitum Frequens obsequium!

Page 189: Cum Hymnis Et Canticis

SUPPLEMENTUM – 69-70 189

7a. O quam clemens, quam benigna, Quanta Clara laude digna Apud Christum creditur!7b. Per quam hostis removetur, Et libertas indulgetur, Dum Iesu colloquitur.

8a. Ave, per cuius meritum Panis augetur virginum Defectum patientium.8b. O quam fulgens miraculum Conventus est humilium Per Clare patrocinium!

9. Supplica, Maria, nato, Ut nos mundet a peccato Et post vite huius cursum Nos post Claram ducat sursum Ad superna gaudia.

70Ave, virgo sancta Clara7

Oratio rhytmica 1. Ave, virgo sancta Clara Orta stirpe ex preclara Summo Deo valde cara, Viam celi nobis para.

7 Testo presente a Utrecht – senza altre indicazioni - Libro di preghiere, del sec. XV, ff. 281, mm.h. 108-75, per un monastero di Brigidine della diocesi di Utrecht in Olanda. Cf. Cl. BLUME, in “Analecta Hymnica medii aevi”, XXIX, Leipzig 1898, p. 15, il testo a p. 58, num. 143.

Page 190: Cum Hymnis Et Canticis

190 SUPPLEMENTUM – 70-71

2. Salve, Dei tu amatrix, Castitatis adoptatrix Paupertatisque zelatrix, Sancte vite regulatrix.

3. Gaude, sidus tu celorum, Dulce melos electorum, Advocata peccatorum, Dele labem vitiorum.

4. Vale, virgo pietatis, Fruens vultu deitatis, Posce vitam sanctitatis Et coronam cum beatis.

71

Clara, Dei famula, florens rosa8

Alia ant.Clara, Dei famula,Florens rosa, primula Puellarum Christi,Sub Francisci cordulaPii patris emula Mundum subegisti.

8 Testo presente nella Biblioteca Rossiana, senza segnatura, è un breviario francescano del sec. XV, riferito da G.M. DREvES in “Analecta Hymnica medii aevi”, V, Leipzig 1889, p. 160, num. 54.

Page 191: Cum Hymnis Et Canticis

SUPPLEMENTUM – 72 191

72

Clara, Dei famula, tenera infantula9

Sequentia 1a. Clara, Dei famula, Tenera infantula, Cilicii baiula, Vivens sine macula, Sanctitate primula, Multarum preambula, Prole replens secula.1b. Tu forma humilium, Castitatis lilium, Paupertatis titulum, Sanctitatis speculum, Novum es prodigium, Marie vestigium, Eius sequens Filium.

2a. Christus tecum loquitur, Presepe ostenditur, Mens extasi rapitur, Maria aggreditur, Pie te amplectitur, A te celum scanditur, Signis virtus panditur. 2b. Imperas demoniis, Lupis raptos eripis, Cecis, claudis, languidis,

9 Testo presente nel cod. Geo.3, di Karlsruhe: De sancta Clara. Cod. di s. Giorgio di Willing, del sec. XV. Cf. Cl. BLUME, in “Analecta Hymnica medii aevi”, XXXVII, Leipzig 1901, p. 147, num. 163.

Page 192: Cum Hymnis Et Canticis

192 SUPPLEMENTUM – 72-73

72,3ba Il cod. Geo 3 scrive peccata.

Gravatis a glandulis Sanitatem tribuis, Vitam prestas mortuis, Te petenti subvenis.

3a. Ergo nunc nequitiam Pelle ac tristitiam, Mestis da letitiam, Fedatis munditiam. 3b. Omnes qui te invocant precataa accipiant,   Vitam bene finiant, Ad Christum perveniant.

73Clara lux apparuit mundo10

Sequentia 1a. Clara lux apparuit Mundo, quando claruit Clare virtus operum;1b. Quam Franciscus docuit, Clare vitam tenuit Dominarum pauperum.

2a. Huius clari sideris Clarescendi posteris

10 Testo presente nel cod. Lat. 1339 della Biblioteca Nazionale di Parigi: cf. Fr. PEnnACChI, Legenda Sanctae Clarae virginis; Assisi 1910, pp. 123-124; Cl. BLUME, in “Analecta Hymni-ca medii aevi”, XXXVII, Leipzig 1901, p. 145-146, num. 161. Vi è anche un altro codice XII.A.17, della Biblioteca Universitaria di Praga.

Page 193: Cum Hymnis Et Canticis

SUPPLEMENTUM – 73 193

a Prestat] pv e il cod. di Praga hanno prestet. – b-b Purpuris sub tegmine] il cod. di Praga scrive Sub honesto tegmine

    Clarum fit initium, 2b. Vox de celo nuntia, Prestata hoc pro filia      Matri natalitium.

3a. Dum petens genimina Per sanctorum limina    Defleret exitium,3b. Clare vox tunc sonuit Parens nate posuit, Nomen ob indicium.

4a. Orta claro sanguine bPurpuris sub tegmineb Clara fert cilicium.4b. Longas per vigilias  Orans fugit filias Hominum et vitium.

5a. Tempus in miraculis Non capescit operis     Et vite profluvium.5b. Clara, clara meritis, Clari dari miseris Ora regni gaudium. Amen.

Page 194: Cum Hymnis Et Canticis

194 SUPPLEMENTUM – 74

74Clara preclara meritis11

Hymnus ad laudes 1. Clara preclara meritis Cunctis prudenter venditis Te sequitur propitium, Iesu, redemptor omnium.

2. Te quesivit et comperit Tibique virgo peperit Plura sanctorum germinum, Iesu, corona virginum.

3. Nichil habere voluit, Sed paupertatem coluit, Ut esset tibi gratior, Iesu, corona celsior.

4. Invicta sic abstinuit Et vivens tibi placuit  Sepe fletu, silentio, Iesu, nostra redemptio.

5. Clara preclare claruit,  Signis multis nam floruit, Ob hoc mundatis cordibus Iesum ciamus vocibus.

6. Ad preces sancte virginis Et laudem tui nominis

11 Inno ad laudes, presente nel Breviario Auriense, impresso nel 1501 a Salamanca. Cf. G.M. DREvES, in “Analecta Hymnica medii aevi”, XVI, Leipzig 1894, p. 102, num. 152.

Page 195: Cum Hymnis Et Canticis

SUPPLEMENTUM – 74-75 195

75,3a pectoris] il cod. Dole 34 ha corporis. – Per le altre lezioni varianti cf. num. VIII, nota a pp. 78-79.

Nos, summi Patris unice, Iesu, labantes respice.

7. Per virginem, quam colimus, Cui devote psallimus, Tui nos cernant oculi Iesu, redemptor seculi.

75Clarum nomen effunditur12

Hymnus ad vesperas 1. Clarum nomen effunditur, Sacrum nomen extenditur, Facto doctrina proditur, Virtus divina panditur.

2. Construuntur cenobia Vasta per orbis spatia, Crescit sororum copia, Claret matris notitia.

3. Defecit virtus corporis Morbo prolixi temporis, Sumit augmentum roboris Virtus sacrati pectorisa.

12 Testo presente nel cod. D.II.24, f. 328, della biblioteca di Rimini, è un Breviario francesca-no manoscritto del sec. XV. È presente anche nel cod. 34 della biblioteca di Dole in Francia, è un braviario francescano del sec XV. Il testo è un brano (dalla II strofa in poi) dell’inno “Generat virgo filias” di matutino (cf. num. VIII, pp. 78-79). Cf. G. ABATE, Inni e sequenze, in “Miscellanea Francescana” 35(1935)478, num. 72; G.M. DREvES, in “Analecta Hymnica medii aevi”, XIX, Leipzig 1895, p. 109, num. 174.

Page 196: Cum Hymnis Et Canticis

196 SUPPLEMENTUM – 75-76

4. Tandem languore premitur, Leta nimis egreditur, Dies extrema clauditur, Spiritus celo redditur.

5. Te prosequentes laudibus Piis faveto precibus, Adesto postulantibus Tuis, virgo, supplicibus.

6. Virginis huius merito Laus Patri sit ingenito, Gloria Unigenito, Virtus summa Paraclito.

76De terra caliginosa13

Hymnus ad laudes 1. De terra caliginosa Lux novella nascitur, Nobis stella luminosa De tenebris oritur, Quando de spineto rosa Nostro iam colligitur.

2. Vita vivit gloriosa Rosa, que non moritur,

13 Testo presente nel cod. Lat. 1290, della Biblioteca Nazionale di Parigi. È un breviario manoscritto francescano del sec. XIV/XV. Cf. G.M. DREvES, in “Analecta Hymnica medii aevi”, XIX, Leipzig 1895, p. 110, num. 177.

Page 197: Cum Hymnis Et Canticis

SUPPLEMENTUM – 76 197

Atque vitis gratiosa Viti vite iungitur,  Virgo pauper, filiosa Iam in celis colitur.

3. Novum germen paupertatis Virginum plantamina, Novus fructus castitatis Novo victu lamina Sunt tue fecunditatis Nobis testimonia.

4. Christus, verbum veritatis, Iudex et iustitia, Princeps omnis caritatis, Summi Patris gloria, Dux tue virginitatis Permanet in secula.

5. Virgo primipila gerens Sororum militie, Pede basiliscum terens Hostili sub acie, Cum celesti rege querens Fedus amicitie.

6. Impetra nobis, o clemens, Spiritum letitie, Sponsa regnum Dei tenens, Sponsa celi glorie, Sponsa sponso iam adherens, Sororum primitie.

7. Virgo, mater orphanarum, Fave nostris precibus,

Page 198: Cum Hymnis Et Canticis

198 SUPPLEMENTUM – 76-77

76,7a de] Dreves scrive te.

  Cito turbam filiarum Duc dea terre fecibus, Para locum nuptiarum Pro tuis pauperibus.

8. Gratia, simplex et trine, Tibi, Christe Domine, Usia mentis divine Lumenque de lumine,  Qui cum Patre sine fine  Regnas et cum Flamine.

77

Decus clarum feminarum14

Hymnus 1. Decus clarum feminarum Cum Christo Clara iubilat, Celibatus surgit status, Aurora lucis rutilat.

2. Plaudat mater, Deus pater Quam tanto ditat munere, Cedat metus, psallat cetus Iam lucis orto sidere.

14 Testo presente nel cod. XIII.E.2 della biblioteca Universitaria di Praga. È un breviario francescano manoscritto del sec. XIV. Cf. G.M. DREvES, in “Analecta Hymnica medii aevi”, IV, Leipzig 1888, p. 119, num. 214; G. ABATE, Inni e sequenze francescane, in “Miscellanea Francescana” 37(1937)469.

Page 199: Cum Hymnis Et Canticis

SUPPLEMENTUM – 77-78 199

3. Lucet Clara, lux preclara, Velut sol in meridie, Quam perducis et inducis, Magne, Deus, potentie.

4. Huic iunguntur, concluduntur Velut in celo sidera, Continentes, requirentes Eterna Christi munera.

5. Curam gregis sposa regis Gerit, ut dux in acie, Quam commendet, ut defendet Splendor paterne glorie.

6. Matris prece ut a nece Solvas ac nexu criminum, Vera vitis, dulcis, mitis, Iesu, corona verginum.

78

Ecce, mundo tepescenti15

Hymnus ad vesperas 1. Ecce, mundo tepescenti Cum erumnis et degenti Stella nitet, que clementi Confert adiuvamen menti.

15 Testo presente nel cod. 13 (50) e nel cod. 106 (35), di una biblioteca di Lucerna. È un bre-viario manoscritto di S. Maria in Augia, del sec. XV. Cf. G.M. DREvES, in “Analecta Hymnica medii aevi”, XXIII, Leipzig 1896, p. 156, num. 264.

Page 200: Cum Hymnis Et Canticis

200 SUPPLEMENTUM – 78

2. Hec est felix virgo Clara,  Que virtutum florens ara Nos ditavit prole clara Omni iusto digne cara.

3. Huius caste matris nate In celorum rege nate, Huic sunt orbe sparse late Per te, Christe, Dei nate.

4. Nec est mirum, quod insignis Clara clarens est in signis, Ipsam nam divinus ignis Illustravit donis dignis.

5. Hanc collaudet puellarum Chorus nec non feminarum, Paradisum nam sanctarum Introivit animarum.

6. Vernans norma paupertatis, Intercede pro peccatis Nostris, luce claritatis Ut fruamur cum beatis.

7. Doxa Patri increato, Sit et honor eius Nato, Laus Spiritui beato,  Ut utamur fine grato. 

Page 201: Cum Hymnis Et Canticis

SUPPLEMENTUM – 79 201

79,2a-a Ex...cellis] il cod. Paris 1290 ha De novella tuis cella.. - b ubi] il cod. Paris 1290 ha virgo.. - c quam] il cod. Paris 1290 ha et.. - d-d Qui...ditat] Lainati ha Quam, jam ditasti. -

79

Exsultate, iubilate16

Hymnus in II vesperis 1. Exsultate, iubilate,  Pauperis matris filie,  Convocate, congregate A solis ortus cardine.

2. aEx novellis tuis cellisa, De paupertatis camera Dempta solo, data polo Lux, ecce, surgit aurea.

3. Tu electa, preelecta, Quam sibi sponsus copulat, Regnans Clara, ubib clara Aurora lucis rutilat.

4. Tu oliva primitiva, Gemma primarum pauperum, Quam honoras, quamc decoras Iesu, corona virginum.

5. Laus et honor tibi, soror, dQui iam te ditatd pauperem,

16 Testo presente in due codici francescani: cod. Y.9.Sup. della Biblioteca Ambrosiana, breviario manoscritto del sec. XIV; e cod. Lat. 1290, della Biblioteca Nazionale di Parigi, breviario del sec. XIV/XV, Cf. G.M. DREvES, in “Analecta Hymnica medii aevi”, XIX, Leipzig 1895, p. 109-110, num. 176; cf. anche vol. XXII, p. 77.

Page 202: Cum Hymnis Et Canticis

202 SUPPLEMENTUM – 79-80

79,6e Tibi] Lainati ha Cui. -

Cuius dotes, cuius sortes Urbs beata Hierusalem.

6. Pauper miles, cito dives, Tibie dantur stipendia,   Pro servata fide data      Eterna Christi munera.

7. Introisti, sponsa Christi, In celesti palatio, Ubi vivis, spes captivis, Iesu, nostra redemptio.

8. Tibi, Christe, laudes iste, Pater et frater hominis, Verbum Patris, caro matris, Consors paterni Luminis.

80

Gaude, sacra virgo Clara17

Sequentia1. Gaude, sacra virgo Clara, Nata mundo stirpe clara, Dei plena gratia. Gaude, sponsa Christi cara,

17 Testo presente nel cod. 395, della biblioteca della Università di Liegi, manoscritto del sec. XVI di Saint-Trond in Belgio. Nella III strofa sono assenti gli ultimi tre versetti, che dovrebbero fare rima con i primi tre. Cf. nota del P.L. oLIGER: Gaudia S. Clarae, seu vita eius versificata, in AFH 12(1919)116.

Page 203: Cum Hymnis Et Canticis

Quod erant tibi amara Cuncta mundi gaudia.

2. Gaude sub Francisco duce, Quod tormenta passi cruce Deplanxisti gravia. Gaude, quod signorum luce Fulsisti cordis in nuce Servata munditia.

3. Gaude, quod vocem audisti Sacramento Iesu Christi Ad tua subsidia. [Gaude]. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Gaude, Christo visitata Cum eius matre beata Scandis ad celestia. Nunc in celo collocata, Sequens agnum prece grata Nostra dele vitia.

81Gaudeat Ecclesia persolvendo munia18

Sequentia 1. Gaudeat Ecclesia Persolvendo munia Laudis in letitia.

18 Il testo della sequenza è dal Messale Romano, stampato a Lione nel 1522. Cf. G.M. DRE-vES, in “Analecta Hymnica medii aevi”, XL, Leipzig 1902, pp. 163-164, num. 182.

SUPPLEMENTUM – 80-81 203

Page 204: Cum Hymnis Et Canticis

204

2a. Nam revexit orbita, Celi, terra, [maria], Clare natalitia,2b. Que pro transitoria Spreta mundi gloria Letatur in patria.

3a. Nam secundum seculi Dignitatem nobili Quamvis nata sanguine, 3b. Honorum fastigia Sprevit et insignia Patrie familie.

4a. Francisci consilio  Iesu Dei filio Nupsit in purissime Voto castimonie.4b. Inde se tugurio clausit in exiguo, Quo sacrarum virginum Genuit collegium.

5a. Ibi vitam exquisitam Paupertatis, vilitatis Duxit in penuria. 5b. Ibi data sit prelata Quamvis mater et magistra, Permansit humillima.

6a. Carnem fregit delicatam, Quam coegit maceratam Subici spiritui.6b. Lacrimatur, irroratur, In amara meditatur Passione Domini.

SUPPLEMENTUM – 81

Page 205: Cum Hymnis Et Canticis

205

7a. Sursum orans elevatur, Ubi mens deliciatur, Contemplando celestia, Iusta bonorum premia,7b. Ad que iugiter aspirat, Et anhelat, ut acquirat, Contemnes mundi vilia, Que transeunt solacia.

8a. O preclara virgo Clara, Nunc dilecto sociata Puriora, clariora Inter celi lilia.8b.  In conflictu constituti, Te tuente, simus tuti Apud Christum chorum istum Clementer concilia.

9. Amen dicant omnia.

82

Gaudeat Ecclesia pro Francisci filia19

Sequentia1a. Gaudeat Ecclesia  Pro Francisci filia, Clara re et nomine;

19 Il testo della sequenza è nel cod. Harley 2967, f. 273, della British Library di Londra. È un Messale manoscritto francescano del sec. XV, descritto brevemente da De LABoRDE A., Les manuscrits à peintures de la Cité de Dieu de saint Augustin, Paris 1909, vol. II, p. 381; vol. III, p. XLIII.

SUPPLEMENTUM – 81-82

Page 206: Cum Hymnis Et Canticis

206

1b. Que nunc intra lilia Virginum in gloria Claro vivit lumine.

2a. Clara mundo claruit, Clarior dum exuit Mundanas divitias:2b. Sed modo clarissima, Cuius gustat anima Celorum delicias.

3a. Paupertatis primula, Prima soror parvula Paupertatem dedicans,3b. In vili tunicula simplicique cordula Mundi fastum abdicans.

4a.  Virgo magne fidei Vasa replet olei Prius tamen vacua.4b. Sic panis inopiam Convertit in copiam  Sub prece melliflua.

5a. Virginale speculum Tuque nostrum seculum Tot illustras gaudiis.5b. Solve mortis vinculum, Purga mentis oculum Culpe fetulanciis. Amen.

SUPPLEMENTUM – 82

Page 207: Cum Hymnis Et Canticis

207

83In perenni gloria Clara20

Sequentia1a. In perenni gloria Clara nunc memoria Claret Clare virginis, 1b. Que post transitoria Carnis cum victoria, Regnum subit luminis.

2a. Clara, Dei famula, Rosa fuit primula Virginum rosario,2b. Quam Franciscus, nomini Consecrando Domini Iunxit sanctuario.

3a. Clara, custos castitatis, Pia parens paupertatis, Meritis clarissima, 3b. Iam in celo coronatur Et in mundo declaratur Signis insignissima.

4a. Ergo, virgo tam beata Sponso iuncta et dotata Fructu centenario,4b. Pro reatu miserorum Preces offer in celorum Summo secretario.

20 Il testo della sequenza è presente nel Missale Romano-Franciscanum, impressum Parisiis 1520. Cf. G.M.DREvES, in “Analecta Hymnica medii aevi”, LV, Leipzig 1922, p. 123; G.ABATE, Inni e sequenze francescane, in “Miscellanea Francescana” 36(1936)478.

SUPPLEMENTUM – 83

Page 208: Cum Hymnis Et Canticis

208

85,1a ista] per la rima dovrebbe essere isto. -

84

Instar solis speciosa21

Antiphona 1. Instar solis speciosa, Clara virgo generosa, Clares velut aurora.

2. Hac pro plebe lacrimosa, Plusquam Hester graciosa Verum Assuerum ora,

3. Ut nos solvet a dampnosa Hostis fraude laqueosa Dire mortis in hora.

85

Letabundus exsultet fidelis chorus22

Sequentia 1a. Letabundus   Exsultet fidelis chorus Die istaa,

21 Il testo dell’antifona è presente nel cod. W. 28, f. 89r, di una biblioteca a Colonia in Germa-nia. È un Breviario manoscritto del sec. XV. Cf. A. LAInATI, Studi su Santa Chiara d’Assisi, Milano 1961, p. 511. G.M. DREvES, in “Analecta Hymnica medii aevi”, XXVIII, Leipzig 1898, p. 289, num. 47, la dice ‘unbekannt’, sconosciuta.22 Il testo della sequenza è nel cod. Cc.η, della biblioteca Capitolare di Višegrad, sulla Drina in Bosnia, è un cantorale manoscritto del sec. XV, Cf. Cl. BLUME, in “Analecta Hymnica medii aevi”, XLIV, Leipzig 1904, p. 99, num. 100.

SUPPLEMENTUM – 84-85

Page 209: Cum Hymnis Et Canticis

209

b imitatur] Blume ha imitat. - c-c Renuntiat opibus] Blume inverte. -

1b. Nam in regno Claritatis regnat Clara Iuncta Christo.

2a. Que, priusquam generata, celitus est nominata, Res miranda!2b. Mundo nata parvula Claris claret actibus Sicut stella.

3a. Hec Franciscum imitaturb, cRenuntiat opibusc Voce clara;3b. Sicut Christus docuit, Paupertatem tenuit Pari forma.

4a. Orat, Christus loquitur,   Gens perfida pellitur, Carne sumpta.4b. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5a. Pane turbam satiat, Oleum multiplicat, Membra sanat languentia sive ceca. 5b. A regina visitatur, Transitura palliatur,

SUPPLEMENTUM – 85

Page 210: Cum Hymnis Et Canticis

210

d Virginum consortio] Blume ha Virginibus sociata. - e seducat] il cod. ha ducat. - f Iesu] omesso dal cod. - g sancta] omesso da Blume.

86,1a insignit] cod. Paris 9445 ha insignat. - b nova] cod. Le Mans 249 ha nove. -

dVirginum consortiod

Fit predicta.

6a. Ora pro populo, Precare pro clero, Ne quem seducate Gens misera.6b. Fac nos frui polo, Clara, [Iesuf] Christo, Quem genuit Puerpera sanctag.

86

Lucis nove claritas23

Sequentia 1a. Lucis nove claritas Illustrat Ecclesiam, Quam insignita sanctitas Novab Clare. 1b. Precellens humilitas Redundans in gratiam,

23 Il testo di questa sequenza è riportato da due codici: dal cod. lat. 9445, della Biblioteca Nazionale di Parigi. È un messale Romano - francescano del sec. XV. Cf. G.M. DREvES, in “Analecta Hymnica medii aevi”, IX, Leipzig 1890, pp. 135, num. 177. L’altro è il cod. 249, della biblioteca (municipale?) di Le Mans in Francia. È un messale francescano manoscrit-to del sec. XIV. Cf. G.M. DREvES, in “Analecta Hymnica medii aevi”, X, Leipzig 1891, pp. 155-156, num. 204.

SUPPLEMENTUM – 85-86

Page 211: Cum Hymnis Et Canticis

211

c et] Le Mans ha est. - d Hec] cod. Paris ha Nec. - e Que] cod. Paris ha Ave. - f sacrate] Le Mans ha sacrata. -

Laudis etc sublimitas Tam preclare.

2a. Hecd in matris utero Quasi lumen radians Mundo fore misero Presignatur.2b. Quee clara progenie, Sacris rebus inhians, Sub virtutum serie Regulatur.

3a.  Hec Francisci filia Et lapis primarius Inclusarum, previa Dux virtutis.3b. Quarum multa milia Sequuntur ardentius Eiusdem vestigia Spe salutis.

4a. Crebrescunt miracula Ob vite preconium, Approbantur singula Fide plena.4b. Liquor crescit olei Ac panis edulium,  Pars fugatur fidei Aliena

5a. Mors Christi presentia Ac sacratef virginis

SUPPLEMENTUM – 86

Page 212: Cum Hymnis Et Canticis

212

g O] Le Mans ha Per.

Et celestis curia Honoratur. 5b. Og quam clarus exitus,   Per quam sacri flaminis Donum nobis celitus Largiatur.

87

Nove lucis radius24

Sequentia1a. Nove lucis radius In excelsis oritur, Sole fulget clarius, Clare Deo fruitur.1b. Clara quidem nomine Sed virtute clarior, Illustris propagine Sed gestis illustrior.

2a. Dum mater pavesceret,  Ne partu deficeret, Audivit oraculum,2b. Quod lumen produceret Clarum, quod claresceret Universum seculum.

24 Il testo di questa sequenza è riferito dal cod. 107 della biblioteca (Municipale?) di Carpen-tras presso Avignone. È un Messale Romano - francescano del sec. XIV. Cf. G.M. DREvES, in “Analecta Hymnica medii aevi”, X, Leipzig 1891, p. 154, num. 202.

SUPPLEMENTUM – 86-87

Page 213: Cum Hymnis Et Canticis

213

3a. Carnis supercilium Domans per ieiunium Ab etate tenera,3b. Sub fulgore vestium Celabat cilicium Parvipendens prospera.

4a. Toto mentis studio Inherens vestigio Virginis christifere.4b. Francisci consilio Soli Dei Filio Preelegit vivere.

5a. Hec Francisci plantula Se celans in cellula Dominarum pauperum,5b. Mansurum per secula Inchoavit primula    Ordinem florigerum.

6a. In supernis sedibus Virgo cum virginibus, Clara, clare radias.6b. Tuis sanctis precibus Iunge celi civibus    Fratres atque filias. 

SUPPLEMENTUM – 87

Page 214: Cum Hymnis Et Canticis

214

88,2ba Quod] Pennacchi ha que. -

88Nove signo claritatis25

Sequentia1a. Nove signo claritatis Sancta claret Clara, Sancte sydus novitatis Nova lux preclara.1b. A camino caritatis Francisci lux clara Fulsit omnis sanctitatis Filia precara.

2a. Documenta vite clara Doctor dedit Clare, Que complevit virgo Clara Clausura preclare.2b. Sponsa zelus in preclara Novit declarare, Quoda thalamo, sponso cara, Clausa debet stare.

3a. Clara preclara sanguine, Vultu preclarior, Clara clarescit nomine, Moribus clarior.3b. Accincta fortitudine Mulier fortior,

25 Il testo di questa sequenza è riferito dal cod. Lat. 1339, della biblioteca Nazionale di Parigi. È un manoscritto francescano del XIII/XIV sec. con melodia. Cf. G.M. DREvES, in “Analecta Hymnica medii aevi”, IX, Leipzig 1890, pp. 133-134, num. 175; Fr. PEnnACChI, Legenda S. Clarae virginis, Assisi 1910, pp.125-126.

SUPPLEMENTUM – 88

Page 215: Cum Hymnis Et Canticis

215

b in] Pennacchi omette. - c spernis] Pennacchi ha spernens. - d Ima] Pennacchi ha Ymna. - e Fusa] Pennacchi ha fusca. - f Amen] cod. 1339 di Paris omette.

Clausa stat artitudine Ut sit securior. 4a. Radiosa claritate Lapsa de supernis, Solem inb immensitate Christum clare cernis.4b. Clara, plena caritate, Clara mundi spernisc, Summa fruens bonitate Imad non discernis.

5a. Post dolorem ex amara Christi passione, Fusae clares in preclara Contemplatione. 5b. Gaudens gaudes clari clara Christi visione, Opem nobis, dulcis Clara, Fer oratione. Amenf.

89O Clara, lux, gaudium26

Antiphona 1. O Clara, lux, gaudium,   O fides vera mentium,

26 Il testo di questa antifona è riportato da un certo cod. CXII Hilariensis (Francia), ed è un breviario francescano del 1474. Cf. G.M. DREvES, in “Analecta Hymnica medii aevi”, V, Leipzig 1889, p. 160, num. 54; A. LAInATI, Studi su Santa Chiara d’Assisi, Milano 1961, pp. 449-450.

SUPPLEMENTUM – 88-89

Page 216: Cum Hymnis Et Canticis

216

Tu nostre militie Spes omnis gratie,

2. Nobile collegium Tu sacrum privilegium, Lex obedientie, Flos conscientie.

3. Tu nostrum refugium Et beatum subsidium, Regula paupertatis Intercede [natis].

4. Pro nobis ad Dominum, Beata Clara, terminum Obtine cum beatis Luce claritatis.

90O decus nostrum, bona Clara27

Hymnus 1. O decus nostrum, bona Clara mater, Tanta sunt nobis tua gesta clara! Quos tibi dignos memorabit hymnos Turmula nostra.

2. Ceteris missis, merito canendis, Hos tuos planctus referemus imos

27 Il testo di questo inno è riportato dal cod. nova serie 12834, f. 113v, della biblioteca nazionale austriaca in Vienna. Codice del 1449, l’inno è inserito in una Legenda latina di s. Coletta. Cf. A. LAInATI, Studi su Santa Chiara d’Assisi, Milano 1961, pp. 380,5 e 501.

SUPPLEMENTUM – 89-90

Page 217: Cum Hymnis Et Canticis

217

In Crucifixum pia quos tulisti Nocte diuque,

3. Quod tuum sponsum, iubar angelorum, Pendulum cernis medio latronum  Quodque flens clamet ‘sitio’ lacessens Fletibus orbes.

4. Nec modum ponis, nec habes quietem Cum novis hortans reliquas sorores Planctuum Christi memores ut essent Denique docte.

5. Cor coronatur, spuitur, foratur, Felle potatur, peramaricatur, Colaphi iuges alapeque seve Mite cor angunt.

6. Gloria Patri geniteque Proli Et tibi compar utriusque semper Spiritus alme, Deus unus omni Tempore secli. Amen.

91Plaudat plebs pauperum28

Sequentia 1. (f. 205v) Plaudat plebs pauperum Hac die qua ad superum

28 Il testo di questa composizione è riferito dal cod. 6146, (V.56.4.1), della biblioteca Guar-nacci in Volterra. Codice cartaceo, di ff. 209, mm.h. 235×170; ai ff. 205v-206r abbiamo

SUPPLEMENTUM – 90-91

Page 218: Cum Hymnis Et Canticis

218

a de] Sabatier omette de. -

Properat norma virginum Clara primiceria.

2. Hec postquam est concepta A Christo est preelecta Quando mater sursum vecta Orabat Dominum.

3. Hanc sonoram audit vocem Delapsam e lignea cruce: Salva dicens mictes lucem Mundum illuminantem.

4. Hec audiens a Domino Stupet sed non immerito: Hoc edocta oraculo Claram natam nuncupat.

5. Que tenella se consecrat Christo, quem corde baiulat, Cunctaque pro eo calcat In paternis laribus.

6. Sub vestibus pretiosis Vestem dea nodosis cordis Equorum pilis corrosis Gestat nova Cecilia.

la composizione poetica, annessa al Trattato su s. Chiara e il suo ordine di Fr. Mariano da Firenze (1519). Cf. P. SABATIER, Tractatus de Indulgentia S. Mariae de Portiuncula, Paris 1900, pp. 151-154, testo pp. 155-156.

SUPPLEMENTUM – 91,1-6

Page 219: Cum Hymnis Et Canticis

219

b Domine] Sabatier ha domini. - c funem] Sabatier scrive fune. - d terrens] cioè terens.

7. Post Franciscum pergit ducem Templum petens ante lucem, Quo suscepit sanctam crucem Super suos humeros.

8. Coramque ara Domineb Tonso crine capite Vult Christum nudum sequi Per sua vestigia.

9. Quam Franciscus almus vestit Vilesque pannos prebuit Rudem statim funemc cinxit Nigrum velum imponitur.

10. Sub paupertatis regula, Beato Francisco tradita  Multas filias congregat Ar[c]ta sub clausura.

11. (f. 206r)Orat crebro, crucem plangit Corpus terrensd, dolor angit Nudis pedibus illud frangit, Multis clarens prodigiis.

12. Tandem celum transportata Comitiva sociata Angelorum constipata Atque sanctarum virginum.

13. Mater, ergo te rogamus Pro nobis ora, postulamus

SUPPLEMENTUM – 91,7-13

Page 220: Cum Hymnis Et Canticis

220

a virginem] Blume scrive imaginem.

Ut hoste victo, iungamur Tecum in celi curia. Amen.

92Qui fecit ad imaginem29

Sequentia1a. Qui fecit ad imaginem Franciscum Redemptoris, Non solum liquit hominem In paradisi choris.1b. Formavit Claram virginem Ex latere minoris, Virtutibus virginema Angelici vigoris.

2a. Hec sprevit pure seculum In discipline loris, Dum fugit ad ergastolum Spretis delicti thoris.2b. Assiduis corpusculum  Officii laboris Vexavit et pectusculum Suspiriis amoris.

3a. Clara, carne sterilis, Spiritu fecunda,

29 Il testo di questa sequenza è riportato dal Messale Romano, stampato a Parigi nel 1517 e 1523. Cf. Cl. BLUME, in “Analecta Hymnica medii aevi”, XXXVII, Leipzig 1901, p. 147, num. 164.

SUPPLEMENTUM – 91-92

Page 221: Cum Hymnis Et Canticis

221

93,1a portum] cod. Praga xII.A.17 ha ortum. -

  Clara, quondam flebilis, Celo iam iocunda,3b. Quos hic caro fragilis Turbat [et] immunda, Tuis datos iubilis Precibus emunda.

93

Rex per portum caritatis30

Sequentia1a. Rex per portuma caritatis Intrans hortum castitatis    Novum florem colligit,1b. Dum preclaram rosam Claram, Mundo raram, sibi caram, Sponsam sibi eligit.

2a. Hec signata necdum nata Icone presagio, Fulsit clarens, ut sit carens Peccati contagio.2b. Nam timenti matri flenti De partus periculo, Nuntiatur, quod lex datur Per hanc nova seculo.

30 Il testo di questa sequenza è riferito da due codici: cod. I.I.6. e I.I.8. della biblioteca pubblica di Olomouc (Cechia). Sono Messali manoscritti del sec. XV; ed è riferito dal cod. XII.A.17 della biblioteca Universitaria di Praga. È un Messale manoscritto del sec. XV. Cf. G.M. DRE-vES, in “Analecta Hymnica medii aevi”, IX, Leipzig 1890, pp. 134-135, num. 176.

SUPPLEMENTUM – 92-93

Page 222: Cum Hymnis Et Canticis

222

b Post] Praga ha Dum. -

3a. Domo patris cura matris Divinis iuncta nexibus,3b. In absconso Christo sponso Cordis vacat amplexibus.

4a. Hinc Francisci documentis Adipisci studet mentis Et carnis munditiam, 4b. Sacrum flamen hanc instigat Dans iuvamen, dum castigat Se per abstinentiam.

5a.  Multis signis fide dignis In hac vita claruit, Morbos pellens et evellens Hostes ut apparuit. 5b. Orat sponsum, qui responsum Dat in eucharistia, Plebs salvatur, dum fugatur Hostilis molestia.

6a. Augmentavit panem, pavit Turbam cetus virginei,6b. Vas impletur, dum prebetur E celo liquor olei.

7a. Postb ad mortem appropinquat, Mundi sortem ut relinquat, Tendens ad celestia,7b. Morituram se predixit, Recessuram benedixit Papalis presentia.

SUPPLEMENTUM – 93

Page 223: Cum Hymnis Et Canticis

223

93,9bc Ut] Praga ha Et. - d nece] Praga ha fece. - e quo] omesso da Olomouc I.1.6.

8a. Hanc Maria, mater pia, Visitavit languidam, Et celestem sibi vestem Presentavit candidam.8b. Scandit celos, ubi melos Canit cum virginibus, Agnum sequens manet frequens In laudem carminibus.

9a. Ergo, Clara, nunc declara Virtutem tui nominis,9b. Utc protectos et directos Ducatu veri luminis

10a. Nos a neced tua prece Christus demptos et exemptos Cura perducat sedula,10b. Ubi uncti Deo iuncti, Cum quoe gaudes, canunt laudes   Per infinita secula. 

94Salve Christi sponsa Clara31

di fr. Mariano da Firenze

1. (f. Ir)Salve, Christi sponsa Clara, Salve, virgo Deo cara, Salve, mater pauperum.

31 Il testo del presente inno è riportato dal cod. 6146 (V.56.4.1), ff. Ir-IIr, della biblioteca Guarnacci in Volterra. Codice cartaceo manoscritto dell’opera di Fr. Mariano da Firenze, del 1519, Libro delle degnità et excellentie del ordine della seraphica madre delle Povere Donne sancta Chiara da Asisi, edito a cura di G. BoCCALI, in “Studi Francescani” 83(1986)33-34.

SUPPLEMENTUM – 93-94

Page 224: Cum Hymnis Et Canticis

224

a amore] la rima vorrebbe amoris. -

2. Tu mundi cuncta aspernata, Franciscus es immitata, Per apostolicam normam.

3. Cum Agnete sorore Recepisti Iesu rorem, Plantans multa cenobia.

  4. Currit mater post filias Ad eterni sponsi nuptias,  Cum Beatrice filia.

5. Amata mox et Balbina Tue neptes hac ruina Mundi huius agnita.

6. Pariterque properant Ad te almam: refutant Omnia lutulenta.

7. Ordo statim difunditur, Rumor hinc mox egreditur Per cuncta mundi climata.

8. Succenduntur iuvencule Exemplo tuo Christum sequi Per viam pauperculam.

  9. Agnes Bohemorum filia, regia et imperatoria  Queque spernens, fit discipula.

10. Filia Rodulphi imperatoris Summi Christi capta amorea, Parvipendit imperia.

SUPPLEMENTUM – 94,2-10

Page 225: Cum Hymnis Et Canticis

225

b regis] cod. ha regi. -

11.  Isabel regis filia Francorum inter lilia Degit Parisius.

12. Zingua quoque Ung[ar]orum Regis nata, Supernorum Mercedem considerat,

13. Cum Salome Polonie, Ex regali orta sanguine,  Tuam normam profintentur.

14. Sancia item regina Vestem sumit cilicinam, Spernens tria regna.

15. (f. IIr)Blancha prima regis Francie Refutans regnum Gallie Tue regule subijcitur.

16. Constantia Aragone Regnum contemnit et honorem,  Tua esse volens filia.

17. Elionora regnum calcat Portugalie, atque amat Magis regisb sub clausura.

18. Iohanna Navarre regis, Ex estu divine legis, Cuncta regia abijcit.

SUPPLEMENTUM – 94,11-18

Page 226: Cum Hymnis Et Canticis

226

c volventes] cioè voventes.

19. Due regis Petri filie,  Regnum vilentes Sicilie, Pauperculam vitam vovent.

20. Due regis Dalmatie Philippi secuntur alie, Tuam vo(l)ventesc normam.

21. Aliaque Colimbrie, Alteraque Ulixbone, Requiescunt regine.

22. Ambe cum habitu Clare Ostendentes conculcare Mundanam pompam.

23. Multe alie nobiles Te secute sunt domine, Congregantes divitias.

24. Sed tu cuncta supergressa Gloriam tandem ingressa Comitiva virginum. 25. Ubi magnam obtines gloriam Tecum habens magna spolia, Ablata Lucifero.

26. Qua potes secure gaudere, Cum nec mors valet nocere, Igitur nostri miserere. Amen.

SUPPLEMENTUM – 94,19-26

Page 227: Cum Hymnis Et Canticis

227

95

Sancte Clare filie, Christo desponsate32

(f. 107r)Pro sancta Clara prosa seu sequentia edita a dicto Domino Petro, qui tunc archiepiscopus Mediolanensis erat et postea fuit cardinalis, et tandem anno Mccccix, tempore generalis concilii Pisis celebrati, electus est concorditer in summum pontificem et vocatus Alexander quintus.

  1.  Sancte Clare filie, Christo desponsate, Hec salutis monita precor auscultate:

2. Fallax mundi species, carnis languor mollis, Demonum astutia suis blandis dolis Nixa sunt exstinguere caste lumen prolis, Cuius exstat premium in supernis polis.

3. (f. 107v)Castitatis clipeum suscipit Maria Tela frangens hostium sua politia, Arma penitentie voce pandens pia, Tuta mulieribus in hac fore via.

4. Post hanc turba virginum iura castitatis Defensavit fortiter scuto probitatis, Catharinam cernite celse dignitatis Contemnentem regie thorum maiestatis.

5. Dorothea nobilis virgo non expavit  Verbera carnificum dira, que portavit

32 Il testo di questa sequenza è riferito dal cod. Plut. XXV, sin. 9, ff. 107r-108v, della bibliote-ca Laurenziana di Firenze. Codice pergamenaceo, ff. 122, mm.h.200×180, tempo ante 1410 (cf. f. 121r). Testo del card. Pietro di Candia, antipapa Alessandro V, del 1402/1405. Cf. W. Lampen Prosae seu poemata Petri de Candia, o.f.m.(Alexander V, papae Pisani + 1410), in AFH 23(1930)180-182.

SUPPLEMENTUM – 95

Page 228: Cum Hymnis Et Canticis

228

a Que] il cod. ha qui. -

Propter continentiam quam semper amavit, Unde Christus equiter ipsam desponsavit.

6. Agnes et Cecilia, lucens Margarita, Et Lucia nobilis, Agatha polita,  Zelo castimonie sunt florentes ita, Propter quem martyria sumunt in hac vita.

7. Ursula cum millibus undecim parata  Prelium intrepide sumit inflammata, Iura pudicitie servans illibata, Linquit vana predia cepta sic beata.

8. Languet vocis organum cunctas nominare Quas sponsavit virgines Christus Deus care, Quem cum ipsum cuperent caste conservare, Non paverunt penitus mortem acceptare.

9. (f. 108r)Hec mente considerans virgo Dei Clara Carnis linquit vitia mentibus amara, Castitate cingitur mundo valde rara, Sequens in hoc seculo que sunt Deo cara.

10. Clare tandem claritas mundo nuntiatur, Quea sanctarum virginum leges imitatur, Christum sponsum Dominum solum amplexatur Et in ipso placide semper gloriatur.

11. Mater mox efficitur plebis virginalis, Clausus datur hortulus quasi carceralis,  Ne mundana vilitas fiat socialis  Et turbetur puritas sancte monialis.

SUPPLEMENTUM – 95,5-11

Page 229: Cum Hymnis Et Canticis

229

b tumultum] correttura da sepulchrum.

12. Matris ergo semitam, filie, captate, Amplexantes dulciter in societate  Christum, Dei filium, cum iocunditate, Non amantes alios nisi caritate.

13. Non velitis perdere castitatis cultum, Clare nate nobiles, propter mundum stultum Cuius delectatio fructum perdit multum Et acquirit denique tartari tumultumb.

14. Tandem cum prudentia semper studeatis Conservare merita sancte castitatis. Huius nam militia regnum cum beatis Largo datur munere summe Trinitatis.

15. (f. 108v)Regnum quod letitie vobis gaudiose Firmet excellentia Patris vigorose, Prestet sapientia Verbi luminose, Donet et clementia Doni viscerose.

16. Amen dicant angeli cives generosi  Cum dulcoris flammula cantus gloriosi. Amen.

96Sidus clarum fulget33

Sequentia 1a. Sidus clarum Fulget, decus inclusarum, Virgo Clara.

33 Il testo della sequenza è riportato dai due Codici Clm 8710 e Clm 23054, della Staatsbi-bliothek di Monaco in Baviera. Il primo è un Graduale francescano manoscritto del sec. XIV/

SUPPLEMENTUM – 95,12-16; 96

Page 230: Cum Hymnis Et Canticis

230

96,2a calceo] cod. Clm 8710 ha calceis; Clm 23054 ha calcia. - b illi] cod. Geo.3 ha isti. - c Hac] cod. Clm 8710 ha Hanc. -

1b. Premonstratur Nescitura orbi terre Lux futura.

2a. Fune cincta, calceoa

Carens, cibum triduo Non sumebat. 2b. Christus illib filie     De capsa mirifice Respondebat.

3a. Certa celi gaudio In mortis articulo Christum cernit.3b. Ipsam hora transitus Maria cum virginibus Circumstetit.

4a. Quinquaginta prandio Dominas dimidio Pascit pane. 4b. Hacc orante subito Adimpletur oleo Vas inane.

5a. Febres, vocem, furiam,  Hydropisin, fistulam,

XV; il secondo è un Messale manoscritto di Freising, del sec. XIV. È riferito pure dal cod. Geo. 3, di Karlsruhe. È una sequenza manoscritta di s. Giorgio di Willing. Cf. Cl. BLUME, in “Analecta Hymnica medii aevi”, XLIV, Leipzig 1904, p. 98, num. 99.

SUPPLEMENTUM – 96

Page 231: Cum Hymnis Et Canticis

231

d Ista] Clm 8710 omette; Clm 23054 add. fuit. - e Tu] Geo.3 ha Tuum.

Aurem, latus, maculam Cruce curat. 5b. Curat demoniacos, Lupi raptos parvulos Reddunt, claros oculos Ceco donat.

6a. Plura his et alia Facit mirabilia Istad virgo Beatissima.6b. O Francisci plantula, Tue pro nobis sedula Precare Christum Per secula.

97

Signiferi discipula34

Sequentia 1a. Signiferi discipula, Christi novella plantula    Horto floret Ecclesie,1b. Sumpto sacco cum cordula Pedes nudat iuvencula Clara, tonsa cesarie.

34 Il testo della sequenza è riferito dal cod. 36, di una biblioteca di Graz in Austria. Ed è un Graduale francescano manoscritto, del sec- XIV. Cf. Cl. BLUME, in “Analecta Hymnica medii aevi”, XLIV, Leipzig 1904, pp. 96-97, num. 97.

SUPPLEMENTUM – 96-97

Page 232: Cum Hymnis Et Canticis

232

2a. Sic corpus absque macula Sub dura premit ferula Sumptis armis militie. 2b. Christi scandens in specula Hostis propellit iacula, Fortis manens in acie.

3a. Nondum nata Matri promittitur Clara proles Mundum illuminans.3b. Crucifixus Matrem adloquitur Metum mortis Prorsus eliminans.

4a. Lumen clarum claruit Clara claro genere, Cui mundus sorduit; 4b. Christum clarum docuit Mente clara gerere Per quem clare splenduit.

5a.  Crucifixo Clara compatitur Carni sue Compati nesciens, Cuius clavis    Mente transfigitur. 5b. In adversis Numquam concutitur, In amore     Semper proficiens, Cuius morte Mors nostra moritur.

SUPPLEMENTUM – 97,2-5

Page 233: Cum Hymnis Et Canticis

233

a-a in...scoria] cod ha In hoc seculo.

6a. Humo nudo virgo pura Utitur pro lectulo, Panis artus cibus, aqua    Sepe fit pro poculo.6b. Signis multis illustratur Vivens in hoc seculo, Morbus omnis effugatur In crucis signaculo.

7a. Barbarorum Fugatur feritas, Dum ad Christum Orans convertitur.7b. A me, inquit eterna veritas, Quidquid petis, pie conceditur.

8a. Oleum de celo datur, Clare proles admiratur In tanto miraculo; 8b. Christi virtus innovatur, Dum panis multiplicatur In famis articulo.

9a. Miros actus Dignos memoria Christus probat Crebris indiciis; Vivens ain hac seculi scoriaa,

SUPPLEMENTUM – 97,6-9

Page 234: Cum Hymnis Et Canticis

234

9b. Iuncta Christo Potitur gloria, Celestibus Stipata liliis Hostis sevi Facta victoria.

10a. In hoc mundi discrimine Manum extende pauperi, Ne cadat in certamine,10b. Ut sic tuo munimine Liber a portis inferi Fruat eterno lumine.

98Sonet vox Ecclesie35

Sequentia 1a. Sonet vox Ecclesie Digna laudes hodie Virginis eximie, Sancte Clare.1b. O digna memorie, Que cum rege glorie Palmam fers victorie Gratulare.

2a. Cui merces operis Solvitur cum superis,

35 Il testo della sequenza è riferito dal cod. I.E.12 della biblioteca universitaria di Praga. È un Graduale francescano manoscritto del sec. XIV. Cf. G.M. DREvES, in “Analecta Hymnica medii aevi”, X, Leipzig 1891, p. 153, num. 200.

SUPPLEMENTUM – 97,9-10; 98

Page 235: Cum Hymnis Et Canticis

235

Quia sponso frueris, Quem amasti.2b. Quanto carne nobilis, Tanto magis ceteris Humilem puellulis Te donasti.

3a. Adhuc virgo tenera, Mundi spernens prospera, Penitentis aspera Suscepisti.3b. Sub Francisci formula Relinquendo singula Perfecta discipula Tu vixisti.

4a. Iam congaudent angeli, Quod in sexu fragili Fluxum diri seculi Conculcasti. 4b. Hic exemplo vigili Nos in carne simili Sub procella labili Confortasti.

5a. Clara, candens lilium,  Forma, flos humilium, Tuum per auxilium Consolemur.5b. Ora Dei filium, Spes sanctorum milium Ut post hoc exilium Coronemur.

SUPPLEMENTUM – 98

Page 236: Cum Hymnis Et Canticis

236

a et] il cod. vat. 4753 ha que. - b-b claram / Claram] il cod. vat. 4753 ha clara / clara. - c ultor] il cod. vat. ha elector. -

99Stella clara et preclara36

Hymnus in II vesperis1. Stella clara et preclara Eterni solis radio Te nunc duce gaudet luce, Iesu, nostra redemptio.

2. Intus, foris vi amoris Illuxit Clare claritas, In qua fulget eta refulget, O lux beata Trinitas.

3. Christo bclaram rexit Claramb Franciscus ultorc invidi, Clara corda duce chorda Ad cenam agni providi.

4. Clara, vana et mundana Doctrina huius pereunt, In quo viro modo miro Vexilla Regis prodeunt.

5. Nutu Christi genuisti Fulgentem prolem moribus,

36 Il testo dell’inno è riferito dal cod. Lat. 4753, della Biblioteca Apostolica Vaticana. È un Breviario manoscritto francescano, del sec. XIV. È riferito anche, in un breviario manoscritto dei frati di Bergerac, dal Cod. 88, della biblioteca Municipale di Bordeaux, del sec. XV. Cf. G.M. DREvES, in “Analecta Hymnica medii aevi”, XIX, Leipzig 1895, pp. 111-112, num. 179.

SUPPLEMENTUM – 99

Page 237: Cum Hymnis Et Canticis

237

99,6d Fugat] il cod. Bordeaux ha fugans. - e filie] il cod. vat. ha filii. - f Sibi] il cod. Bor-deaux ha Tibi. - g Respondit] il cod. vat. ha responset!

De quo dono vere bono Exsultet celum laudibus.

6. Fugatd mortem, pellit fortem,   Panemque habent filiee, Turba pascit, sed hec facit Summe Deus clementie.

7. Sibif agnus, leo magnus Responditg vera hostia, Per quam dantur que sperantur Beata nobia gaudia.

8. Deus pater, Iesus frater Nostros gubernet exitus, In hoc festo Clare gesto Veni, creator Spiritus.

100

Virginis Clare celebrat triumphum37

Hymnus in laudem sancte Clare, editus ab Ugolino Verino, cive Florentino: Ad virgines Novelle Clare S[alutem]. Laus sit Deo omnipotenti.

37 Di questo inno abbiamo due codici: il primo alla Biblioteca Riccardiana di Firenze, cod. 232, ff. 297v-298r: In honorem sancte Clare hymnus nuper editus, della fine sec. XV.  Cf. A. LoPEz, Descriptio codicum Franciscanorum Bibliothecae Riccardianae Florentinae, in AFH 1(1908)433-34.Il secondo codice è alla Major J. R. Abbey Library di Londra, cod. 3187: ff. 1r-37r: Vita di S. Chiara vergine. Incip. “Proemio della Vita di s. Chiara vergine, Reformatrice del sexo

SUPPLEMENTUM – 99-100

Page 238: Cum Hymnis Et Canticis

238

a-a pavit egenos] il cod. fior. ha parat agenos. -

1. Virginis Clare celebrat triumphum Letus in celo chorus angelorum, Coniugi caste, thalamo parato, Christus adheret.

2. Fulgidam gemmis hodie coronam Regius sponse posuit maritus. Gaudeat tellus, iubiletque celum Virgine Clara.

3. Ante quam nata est, utero refulsit Lucidum sydus, cruce sic monente Anxiam matrem: paries nitentem Lampada, dixit.

4. Nomen hinc sumpsit generosa virgo Clara, contemptis opibus paternis Se cibo privans teneris sub annis aPavit egenosa.

5. Luce palmarum patria relicta Virginis templo tyrias lace[r]nas Exuit, sacco teneros puella Induit artus.

femineo, composto per Ugolino Verino Florentino”. Terminato il testo italiano, segue l’inno qui riportato. Codice pergamenaceo, mm.h. 200×135, ff. 40, del 1497, “Anno salutis Mccc-cLxxxxVj. Mense Ianuarij. Ad sanctissimas Virgines in monasterio S. Clare Novelle in Urbe Florentie”. Da notare che gennaio, nella data fiorentina, è il decimo mese dell’anno, per cui “gen. 1496” corrisponde all’odierna datazione “gen. 1497”. Cf. W.W. SETon, The Italian Ver-sion of the Legend of Saint Clare by the Florentine Ugolino Verini, in AFH 12(1919)595-9; e da lui pubblicato: Vita di santa Chiara vergine, composta per Ugolino Verino cittadino Florentino, Reprinted from the original Manuscript with an Introduction and Notes by Walter W. Seton, Chelsea 1921.

SUPPLEMENTUM – 100

Page 239: Cum Hymnis Et Canticis

239

b fratris] il cod. fior. scrive  fratis. - c-c Ter...signans] il cod. fior. scrive voce manuque. - d adsit] il cod fior. scrive assit.

6. Angeli fratrisb manibus reclusa Celibem vitam Domino dicavit, Virginum sacram instituit choream Virgo beata.

7. Barbaros hostes patria fugavit, Spiritus verbo pepulit malignos. Pane complures satiavit uno, cTer cruce signansc.

8. Ergo natalem celebremus omnes Mentibus puris modulis sonoris Ut malis pulsis, pia mater adsitd Et bona donet. Amen.

Anno salutis .M.ccccLxxxxVj. Mense Ianuarij. Ad sanctissimas Virgines in Monasterio S. Clarae novellae in urbe Florentiae. Orate pro scriptore. Sit nomen Domini benedictum.

101

Ave, preclara virgo Clara38

1. Ave, preclara virgo Clara, in normam pauperum sororum divinitus orta.

38 ChEB – Krajské Muzeum Cheb (Cechia)Cod. 2: ff. 212r-215r: Sequencia de(sic) beate virginis clare matris nostre: Ave, preclara virgo Clara.

Codice pergamenaceo, inizi del sec. XVI, ai ff. 215v-223 ha altre sequenze: ‘Arbor fecunda’ (cf. num. 43), ‘Clara digna reputatur’ (cf. num. 44), ‘Gaude celi hierarchia’ (cf. num.

SUPPLEMENTUM – 100-101

Page 240: Cum Hymnis Et Canticis

240

2a. Euge, Dei sponsa, prudens et sancta, paupertatis culmen normaque pudicitie es post Mariam facta per orbem.

2b. Virgo, spretrix mundi, amatrix Dei, archa sancte spei  caritatisque fidei: agnosce omnes te diligentes.

3a.  Te plenam fide  sancto fecit mox Pneumate in tenera etate, per quem regnant lete patres ac prophete.

3b. Te lignum sancte crucis devote adorante, ut eius illuxit te vasa de virgine quem predixit Gabriel.

4a. Tu, Agnum regem, mundum gubernantem,

46), ‘Paradisum voluptatis’, inoltre nei fogli antecedenti 49-51 ha altri testi con l’Alleluia per il Graduale della messa: ‘O claritatis speculum’, ‘O gemma virginea’, ‘Francisci pia plantula’: Io però non ho potuto consultare direttamente questi testi. Cf. Die heilige Klara in Kult und Liturgie, (Hrsb.) L. LEhMAnn/j. SChnEIDER, ‘Vena vivida’. II., Münster 2010, pp. 125-129. – sigla cs.

SUPPLEMENTUM – 101,2-4a

Page 241: Cum Hymnis Et Canticis

241

corde humili de sancta sinderesi ad tuum clam connubium traduxisti.

4b. Tuque furentem Leviatan serpentem mundumque carnem contra te bellantem devotis precibus interemisti.

5a. Hinc gentium crescit gaudium ac est miseris nobis solatium mirum in modum quod est locutum de capsa tibi sacramentum, regnantem celo eternaliter dum petisti, ut bellum sedaret miserialiter.

5b. Hinc mana verum   cum exitium carnis fiet, fac propitium nobis in morte laborantibus, succurre tuis mox supplicibus in aula celi cum sanctis Dei ora, virgo, nos esse dignos  Christi cives effici.

6a. Fac fontem dulcem, celo manentem, ex Deo derivantem  nos gustare cum sincera fide corde et humili

SUPPLEMENTUM – 101,4a-6a

Page 242: Cum Hymnis Et Canticis

242

nec non ardenti anguem aeneum in cruce speculari.

6b. Fac igni sancto patrisque verbo de virgine nato, pro nobis mortem in cruce passo ac resuscitato tertia die, mundis labiis cordeque propinquare.

7a. Audi nos, nam te ut sponsam suan Christus honorat.

7b. Salva nos, Iesu, pro quibus virgo Clara te orat.

8a. Da fontem boni visere, da nostre spei anchoram  in te defigere.

9. Christianissime matris nos precibus sancte Clare  beate fac fine ad huius nos erumna seculi, auctor, ad te transire.

SUPPLEMENTUM – 101,6a-9

Page 243: Cum Hymnis Et Canticis

243

102Clara dies hodierna polo delabitur alto39

(f. 94r) LIBER SECUnDUS – Hymnus decimus nonus de sancta Clara virgine.

1. Clara dies hodierna polo delabitur alto Lumine perfundens cuncta creata suo, Virginis exultans qua Claræ ecclesia mater Dulcisonis modulis candida gesta canit; 3. Hæc atavum ingenuo de sanguine stemmata ducens Præfulsit claro clarior una die, Quam veneranda parens gravida dum ferret in alvo, Et partus nosset tempus adesse sui, Ante crucem supplex crebris singultibus orans Divinam toto corde petebat opem, 6. Posset ut instantis superare pericula nixus, Inclusumque utero fundere sospes onus, Cui crucis immiti pendens in stipite Christus Fatidico tales reddidit ore sonos:

39 Il presente inno è tratto da un volume in stampa del 1547, tanto poco noto, presente nella biblioteca della Chiesa Nuova in Assisi; ha questi connotati: Cinquecentina, cartacea, deposta nella biblioteca al XX.C.1, ff. I-II + 1r-228v, mm.h. 215×145, ai ff. 94r-96r: Li-ber secundus. Hymnus decimus nonus de Sancta Clara virgine: Clara dies hodierna polo delabitur alto. L’autore è fr. Lorenzo di Foligno, dell’OFM Osservanti, nato a Foligno nel marzo del 1490, Ministro-superiore dei Frati della regione dell’Umbria, una prima volta nel 28.IV.1538 – 14.V.1541 e una seconda volta nel 14.V.1550 – 15.XI.1553, morto il 20 sett. di un imprecisato anno. Egli descrive la sua vita ai ff. 106r-108r: “Pastoris durum ferre coactus onus” (f. 107v, linea 5). Viaggiò per monti, alpi e mari, fino a Gerusalemme; e desidera dare la sua vita per il Signore con la testimonianza del martirio. Il suo volume di poesie in quattro libri (di 25 hymni ciascuno: sul Signore, la Vergine, gli apostoli, i martiri e santi, tra cui Francesco e Chiara, e su alcune virtù), porta il titolo Aureum sacrorum hymnorum Opus, Laurentii Massorilli Fulginatis Ordinis Minorum Regularis Observantiae Hymnorum [Libri IV]”. Impressum Fulginiae per Iohannem Simonem et Vincentium Cantagallos Fulginates. Anno Virginei partus. M.D.XXXXVII, Mense Ianuarij. mia sigla cr.

SUPPLEMENTUM – 102,1-6

Page 244: Cum Hymnis Et Canticis

244

Ne dubites, mulier, tibi gaudia maxima pando, Ne dubites, fœlix prole futura tua es, 9. Immensam mater paries lætissima lucem, (f. 94v)Quæ radios toto sparget in orbe suos. Illa favente Deo formosam enixa puellam Infanti claræ nomina Clara dedit, Quam pius ardenti Christus dilexit amore Dotibus innumeris pectora munda replens.12. Nam velut in summo resplendent sydera cœlo, Sic meritis toto fulsit in orbe pijs, Virtutum sapiens peperit genera omnia virgo, Ut quiret sponso sponsa placere Deo:   Virginitas teneris mentem inflammavit ab annis, Quæ sibi perpetuo fœdere iuncta fuit;15. Paupertatis amor tantus sua corda tenebat, Ut nihil excepto vellet habere Deo. Divitijs turbas amplis pascebat egenas, Et patrias illis distribuebat opes;   Tanta suavifluo pietas in corde vigebat, Ut cuperet larga tradere cuncta manu;18. Insomnes vigili ducebat pectore noctes Contemplans Domini fata cruenta sui. Cætera quid referam, Christi quæ sedula Virgo In patria degens est operata domo?  Dira crucis fixis oculis spectacula cernens Innumeros gemitus corde dolente dabat.21. Virginis interea Claræ pervenit ad aures Francisci redolens nomen ubique patris, (f. 95r)Qui nitido veniens velut angelus alter ab ortu Per rectum populos ire monebat iter, Hunc veneranda petens Domino ducente puella Expressit cordis vota secunda sui,24. Cui sacra Franciscus suasit connubia Christi, Et mundos thalamos, legitimumque thorum,

SUPPLEMENTUM – 102,8-24

Page 245: Cum Hymnis Et Canticis

245

Annuit hortantis monitis Virguncula prudens Proponens casta nubere mente Deo. Nec trahit in longum tempus felicia vota,    Quæ dudm fuerant pectore fixa suo.27. Iamque dies aderat, Christo qua pinguis olivæ Plurima cum ramis obvia turba fuit, Progreditur cœtu in medio, populoque frequenti Vestibus auratis virgo decora nitens: Nil tamen auratæ vestes, nil fulgida serta, Nil fallax species, nil levis aura iuvant,30. Sed puro subeunt animo cœlestia regna,    Et Christi in tenero pectore flagrat amor.  Nocte soporifera tectis egressa paternis Cœnobium Mariæ Clara pudica petit. Hic stabat fratrum paupercula turba minorum, Insomnes noctes ad pia fana trahens, 33. Excipiunt alacri venientem corde puellam, Cantantes supero cantica læta Patri. Mox fusos tondent per eburnea colla capillos, (f. 95v)Et præbent capiti tegmina nigra sacro, Paupere virgineum velatur corpus amictu, Pro zona ex auro stuppea zona datur.36. Sic Clara æthereo nubit castissima sponso, Sic subit intactum virgo pudica thorum. Inde petens vicina citis gurgustia plantis, Clauditur exiguo tempora cuncta loco; Hic fœtos varijs ducens virtutibus annos Provida cœlestes accumulavit opes.39. Fama per immensum Claræ diffunditur orbem, Et miro cunctas replet odore plagas, Illius innuptæ currunt post terga puellæ, Spernentes socij mollia vincla thori, Quas germana inter venerabilis affuit Agnes Ad dulces Agni nympha vocata dapes;

SUPPLEMENTUM – 102,25-41

Page 246: Cum Hymnis Et Canticis

246

42. Copia sacrarum crescit numerosa sororum, Turba puellaris, partheniusque chorus, Quas alit ambrosiæ succis sanctissima mater Guttura nectareo sicca liquore replens. Proposuit superi sapiens Moderator Olympi Largiri famulæ prœmia magna suæ:45. Sternitur interea lecto purissima Virgo Multiplici languens lœtifero malo, Nocte subit media thalamum (mirabile visu) Turba puellarum fulgida serta gerens, (f. 96r) Has inter tanto quædam splendore micabat, Ut tenebras radijs pelleret ipsa suis,48. Scilicet ætherei Genitrix sanctissima Verbi, Qua non æthereo gratior ulla Patri, Accedit Regina poli, dulcesque iacenti Amplexus tribuens dulcia verba refert,50. Nec mora, deposito mortalis tegmine carnis, Intrat olympiacos Clara beata lares.

SUPPLEMENTUM – 102,42-50

Page 247: Cum Hymnis Et Canticis

SEConDA PARTE

ritMi e riMe italiane

IN ONORE DI SANTA CHIARA D’ASSISI (1224 – 1520 circa)

Page 248: Cum Hymnis Et Canticis
Page 249: Cum Hymnis Et Canticis

Presentazione

Dopo i testi poetici latini desidero aggiungere dei testi poetici italia-ni, prodotti nei secoli xIII – xvI inizio. Ve ne sono in volgare sia in Italia, sia oltre le Alpi, mi limito solo ai testi in volgare italiano. Non sono molti, ma significativi, spesso usciti dalla penna delle figlie di santa Chiara. Sono pii ammiratori e devote figlie della Santa, cantata, lodata e invocata con amore e ammirazione.

S. Francesco stesso diresse alle “Poverelle” Signore di San Damiano un suo messaggio poetico di esortazione consolatoria, quando nel 1224 egli si ritrovò malato qui a S.Damiano: è l’Audite Poverelle.

Seguono altre composizioni, disposte in ordine di tempo o di am-piezza. Alcune hanno un autore noto, altre sono anonime. Tra gli autori spiccano s. Francesco e tre sorelle di Chiara: sr. Hieronima Malatesta, s. Caterina da Bologna e una clarissa veneta.

Queste composizioni hanno avuto già una pubblicazione, ma sono qui riunite per comodità di averle insieme. Sono state tratte tutte, eccet-to una, direttamente dai codici, citati nella presentazione delle singole composizioni.

Oltre queste ve ne sono altre in altre lingue, per esempio in tedesco e olandese, pubblicate già nel volumetto Vena vivida – Lebendige Quelle, I, a cura di diversi autori, Münster 2008; e in Het Leven van de Zalige Maagd Sint Clara, a cura di Ludo Jongen, Megen 1998.

Page 250: Cum Hymnis Et Canticis
Page 251: Cum Hymnis Et Canticis

TESTI

103

Audite Poverelle, dal Signor vocate.di s. Francesco di Assisi

Codici

NovAGLIE DI qUInTo presso Verona – Monastero delle Clarisse S. Maria Mater Ecclesiae

Cod. senza sigla, f. 57r/v: Incip. Hec verba fecit beatus Franciscus in vulgari: Audite, Poverelle... Expl. en celo coronata cum la vergene Maria.

Codice pargamenaceo, non porta sigla, ff. 58 + 16 (cartaceo), la parte in pergamena misura mm.h. 227x171, è della prima metà del sec. XIV (± 1335); la seconda parte aggiunta è cartacea, del 1548. L’autore della esortazione alle “Poverelle” è s. Francesco di Assisi, che scrive nel 1224, nella circostanza in cui dettò anche il Cantico di Frate Sole. Il contenuto del messaggio era già noto da altre fonti, in prosa, come dalla CAss 85,6-8. La relazione tra i due documenti è questa: le parole poetiche di Francesco fanno da fonte al brano dell’autore in prosa. Si vede bene infatti che il prosatore – da storico – ambienta il brano e an-nota le circostanze di tempo, luogo, occasione, motivo e scopo per cui Francesco scrive alle “Poverelle” le sue parole di consolazione (CAss 85,1-8); e non è viceversa. Cf. BoCCALI G., Parole di esortazione di S. Francesco alle “Poverelle” di San Damiano, in “Forma Sororum” 14(1977)54-70; ID., Canto di esortazione di san Francesco per le

Page 252: Cum Hymnis Et Canticis

252

a fora] la rima richiederebbe fore. - b migliora] la rima vorrebbe migliore. - c Signor] la rima vorrebbe Signore. -

“Poverelle” di San Damiano, in “Collectanea Franciscana” 48(1978)5-29; BRAMBILLA AGEno F., Proposte al testo della “prosa” volgare di san Francesco, in “Studi e problemi di critica testuale” 20(1980)5-8; MEnIChETTI A., Riflessioni complementari circa l’attribuzione a san Francesco dell’ “esortazione” alle poverelle, in “Ricerche Storiche” 13(1983)577-593.

NovAGLIE DI qUInTo presso VeronaLo stesso monastero di Novaglie S.M. Mater Ecclesiae, ha un se-

condo codice cartaceo, senza sigla, ff. 32, mm.h. 235×180, degli inizi del sec. XVI, contiene le costituzioni del 1500, e la regola di Urbano IV per l’Ordine di Santa Chiara, in lingua italiana. Al f. 31v abbiamo undici righe della esortazione di Francesco, scritte con inchiostro rosso, senza alcuna didascalia: Udite, poverelle, dal Signor chiamate... con la vergine Maria, per gli meriti di S. Chiara, et così sia.

Come appare chiaro, è la stessa esortazione, ma in un linguaggio aggiornato al tempo. Trascrivo il testo del primo codice.

1. (f. 57r) Audite, Poverelle, dal Signor vocate, Ke de multe parte et provincie sete adunate: Vivate sempre (f. 57v) en veritate, Ke en obedientia moriate.

2. Non guardate a la vita de foraa, Ka quella dello spirito è migliorab. ke de multe paarte et provincie sete adunate Io ve prego per grand’amore, K’aiate discrecione

dele lemosene ke ve dà el Signorc.

TESTI ITALIANI – 103

Page 253: Cum Hymnis Et Canticis

253

d suò] cioè sono; l’accento lo pongo io. - e-e lo...pace] per la rima sarebbe meglio dire en pace lo sostengate. - f vederì] forse venderete, oppure vedrete. - g faiga] cioè fatiga. - h cascuna] forse çascuna. Si sente più d’una reminiscenza della pronunzia veneta del copista. Cf. G.P. MARChI, Orazioni inedite in volgare veronese del secolo XIV, Verona, Fiorini 1991, p. 23-28.

  3. Quelle ke sunt adgravate de infirmitate  Et l’altre ke per lor suòd adfatigate Tute quante elo sostengate en pacee,

4. Ka multo vederìf cara questa faigag, Ka cascunah serà regina En celo coronata cum la vergene Maria.

104

Sancta Chiara sia laudata, vergine sanctificatadi Garzo

Codice

fIREnzE – Biblioteca RiccardianaCod. 1802, ff. 63r-67r: Sancta Chiara sia laudata, vergine sanctifi-

cata.Codice cartaceo miscellaneo, mm.196×145, ff. 74 (numerazione

moderna), del sec. XV. Al f. 26r si legge: “Questo libbro è del muniste-rio di Nicchosia, lo quale schrisse frate Aghostino di Giovanni Salamo-ni per sua divotione, l’anno MCCCCLII”. Il testo si ritrova in quest’unico codice della metà del sec. XV, mentre l’autore della composizione poetica è anteriore di oltre un secolo e mezzo. L’autore è ser Garzo (v. 88,1), di Incisa in Val d’Arno, più o meno contemporaneo di Chiara, bisnonno del poeta Francesco Petrarca.

TESTI ITALIANI – 103-104

Page 254: Cum Hymnis Et Canticis

254

In più c’è da notare che il testo del copista del presente codice mo-stra, in due punti, due sviste piuttosto evidenti. Esse fanno capire che il testo ha perso qualche cosa (tra 41,4 e 42,1), e che è sopravvenuto uno spostamento di quartine.

Questo fenomeno si verifica tra la fine del f. 64v e inizio f. 65r, e la fine del f. 65v e l’inizio del f. 66r. Il fenomeno è facilitato dal fatto che gli inizi del f. 65r e 66r cominciano con la preposizione per, come un “homoarkon”, e la fine dei due fogli precedenti (f. 64v e 65v) terminano con la stessa rima -ata, (rima del quarto verso) comune a tutta la poesia (un “homoteleuton”). Basta prendere il primo blocco delle quartine (che è nel f. 65r/v) e posporlo al blocco finale (che è nei ff. 66r-67r). Io scelgo questo spostamento, perché chiarisce meglio il filo logico del discorso, e risolve il problema.

I versi sono prevalentemente ottonari, con alcuni novenari e sette-nari, nello schema di rima aaax, con qualche eccezione. Il quarto verso ha sempre la rima in -ata.

Cf. S. ToSTI, Descriptio codicum franciscanorum Bibliothecae Riccar-dianae Florentinae, in AFH 8(1915)226-227 e 337-342; G. ConTInI, Poeti del Duecento, Milano-Napoli 1960, pp. 23-59 e 295-313; M. SALEM EL-ShEIkh, Garzo a Santa Chiara, in “Studi di Filologia Italiana” 32(1974)1-25; F. MAnCInI, Garzo. Opere firmate, Rimario, testi, note, Roma 1999, 129-140 (Testo); 184-192 (stile); 200-210 (Note esegetiche).

(f. 63r) Lauda di sancta Chiara

Sancta Chiara sia laudata,   vergine sanctificata.

1. Del suo buon cominciamento, Che ne venne a compimento L’opera col fondamento, Und’è sempre venerata.

2. Ch’ell’è quasi come aurora Che intra due templi adora,

TESTI ITALIANI – 104,1-2

Page 255: Cum Hymnis Et Canticis

255

4,2a sbaudire] cioè esultare (cf. 14,2).

Che dimostra il dì et l’ora, Et la nocte è terminata.

3. All’infermi dà riposo, Rende l’occhio luminoso, Fa lo core gaudioso All’anima ch’è dilectata.

4. Muove ogni creatura, Fa sbaudirea in sua natura, Tucta l’aire rende pura, Sì che pare inargentata.

5. Un colore si transmuta Dell’aurora ch’è cresciuta, In quel tempo ch’è compiuta Tucta pare deaurata.

  6.  In quella sua significansa Fu la sua incominciansa, Per la gran perseveransa  Nella fine è commendata.

7. Renonsiò proprietade Et elesse povertade, Conservò verginitade Colla mente disponsata.

8. Quella sancta religiosa, Di Christo desiderosa, Clara stella radiosa, Intra l’altre è reclarata.

TESTI ITALIANI – 104,2-8

Page 256: Cum Hymnis Et Canticis

256

9,3b tonica] rima in assonanza.14,2c esbaldire] cioè esultare (cf. 4,2); Salem completa in [ri]sbaldire.

9. Per vita apostolica Servò la fede catholica, La corda con la tonicab Ben l’à testimoniata.

10. (f. 63v) Per divina inspiratione Sì li dié contritione, Per bona operatione  Fu con Dio pacificata.

11. Quella sempre cogitava Del Signor che molto amava, Per pietà l’adomandava Che a·llui fusse addoctrinata;

12. Che per gratia li mostrasse Cosa und’ella innamorasse, Et amando che più amasse  Sensa fine terminata. 

13. Un giorno stava rimota Et in oration devota, Aspectando quella dota Ch’ell’avea domandata.

14. Dentro dal cor la fe’ sentire Una gioia esbaldirec; Non si può contar né dire,  Sì fu dolce e affinata.

TESTI ITALIANI – 104,9-14

Page 257: Cum Hymnis Et Canticis

257

15,1d finamente] rima in consonanza; Mancini scrive fin’amente.

15. Vidde quella finamented

Una cosa per sembiante, Già mai fu simigliante Né sì bene addimostrata.

16. Una voce sì udia D’una donna che languia, A una croce di via Stava forte adolorata

17. Con un figliuol molto bello: Gran pianto facea sopr’ello, Parea morto di novello D’una lancia advenenata.

18. Sancta Chiara gìa inver’quella Sancta donna poverella; A gran pena li favella, Sì fu compassionata.

19. Ben parea presso che morta: Sancta Chiara la conforta, Con salute li rapporta, Se medesma lagrimata.

20. (f. 64r) La donna l’ebbe veduta, Disse: Ben sia tu venuta, A Dio sempre son tenuta Per te che m’ài visitata.

21. Poi che fui a questa foresta, Da null’altra fui richiesta:

TESTI ITALIANI – 104,15-21

Page 258: Cum Hymnis Et Canticis

258

22,3e bisognosi] Salem suggerisce virtüosi.23,4f sarabbo] cioè sarò. 24,2g soprascripto] per la rima dovrebbe essere soprascricto. - 24,3h Cristo] assonanza o assenza di rima. 26,3i-i de’ lamente, si rinuova] Salem scrive de·lamento sì rinuova, e adotta un’altra punteg-giatura, per cui si ha un significato differente. 

Tal desidera la festa, Che.la vita li è recusata.

22. Quelli che son copiosi Non curan li bisognosi, Dai cortesi bisognosie Non sarabbof abbandonata.

23. Donna, di te ben mi pesa Che t’è facta tanta offesa, Sì come se fussi presa Et tenuta incatenata.

[ . . . . . .]

24. Guardòsi in·del lato ricto, Vidde un pane soprascriptog

In·del nome di Gesu Cristoh In lectera abbreviata.

25. Prese il pan con allegressa Et in forma di larghessa, In cui era la richessa La qual è inestimata.

26. Poi che torna non li trova, Che fu quasi una prova iDe’ lamente, si rinuovai   La sua mente, spesse fiata. 

TESTI ITALIANI – 104,21-26

Page 259: Cum Hymnis Et Canticis

259

27,3j-j vo io] forse nel senso di voglio.28,1k sappo] cioè saccio, so, forma latineggiante sapio, (cf. 30,3; 38,1).30,1l suore] il cod. scrive suor; dovrebbe essere come 32,1; 33,1 e 44,1.

27. Puose ’l pane in sull’altare, Doppo lor prese ad andare, Disse: Mai non jvo ioj mangiare, Non sarò sì affamata,

28. Fin ch·i’ non sappok dove sono L’un e l’altro così buono, Oimé, di sì ricco dono, Come ne sono dilungata!

29. In quel giorno sì va errando, E ’l suo corpo affaticando; Poi che giva sì cercando, In san Francesco fu scontrata.

30. Suor[e]l mia, che è questo? Lo tuo andar non è honesto, Sappo che ti sarà richiesto, Se non sei licentiata.

31.(f. 64v) Frate, della tua rampogna Lo mio cor à gran vergogna; Dio sa quel[lo] m’abisogna, Con lui son ben accordata.

32. Suore, che cagion ti mena, Ch’ài sì poco de la lena? Frate, io allo sì gran pena, Ch’io son quasi disperata.

33. Suore mia, che ài decto? Di che ài sì gran difecto?

TESTI ITALIANI – 104,27-33

Page 260: Cum Hymnis Et Canticis

260

35,1m prese] per la rima dovrebbe essere prise. - 35,2n impromise] il cod. scrive impromisse. 37,3o fun] cioè furono (cf. 78,2).38,1p saccio] il codice scrive sappo; cf. 28,1 e 30,3; la rima vorrebbe saccio; altrimenti vi è solo assonanza di rima.

Dimel, non aver sospecto, Per Dio sarai consigliata.

34. Ella comincia et sì li dice  Come fu fin la radice,  Del figlio della notrice, Sì come l’avea trovata;

35. Come in braccio sì lo presem

Et del voto che impromisen

Tucto ’l facto li divise, Et com’ella era obligata;

36. Com’era resucitato Et del pan ch’avea trovato Tucto ’l facto li à contato, Come fu la cominciata;

37. Come ’nsieme erano giti Et del luogo dipartiti; Perché non funo ben serviti, Disse ch’era vergognata.

38. Quello viddi dir nol sacciop

Infra me me ne disfaccio; Quei m’à presa al su’ laccio Et sensa fune m’à legata.

39. Suor[e] mia, tu vedesti Quel che tu non conoscesti;

TESTI ITALIANI – 104,33-39

Page 261: Cum Hymnis Et Canticis

261

42q Qui trasferisco le strofe dei ff. 66r-67r, fino a 70,4. 42,1.2.3r-r Figlio / giglio / consiglio] reminiscenza di lauda iacoponica (93,21.22 e 59, ed. Fr. Ageno). 44,1s Suor] Salem completa la grafia Suor[e], come 30,1. - 44,2t-t se’ inframessa] il cod. scrive sei nframessa. - 44,3u-u la ’mpromessa] forse la m’ promessa = la mi promessa.

Qualche dono a Dio chiedesti, Che t’à ben soprapagata.

40. Così mi favellò coperto La povertade nel diserto, La paraula mi fe’ certo, Poi che m’ebbe recitata.

41. Allo luogo torna meco: Quei fu Christo ch’era teco Colla Madre ch’era seco, La Regina incoronata.

[ . . . . . . ]

42. q (f. 66r) Per quel pretioso rFiglio, Amoroso aulente giglio, Per su’ amor dammi consiglior,  Sì ch’i’ sia certificata. 

43. La figura verginale De la Donna supernale, Disse quella imperiale:  Saprailo bene esta fiata. 

44. Suor[e]s mia, ben sono essa, Per chui tanto tse’ inframessat, Ch’i’ ti feci ula ’mpromessau che·’l mi’ Figlio à confermata.

TESTI ITALIANI – 104,39-44

Page 262: Cum Hymnis Et Canticis

262

45. San Francesco udì la voce, Et a·llui disse la Croce: O isplendor de la mia luce, Ch’ài la Chiesa illuminata,

46. Sì·lla metto in vostre mani Per doctrina de’ christiani, Perché la sementa grani Ch’i’ ò in terra seminata.

47. Metitura si è molta,  Sì fie grande la ricolta;  Guardala, non sia tolta, Nè da ladron furata.

48. Operaii son pochi, Dìcoti che tu li vochi; Fa bandire a li luochi Che la gente è invitata.

49. Tu sarai gonfaloniero, Serai apresso con san Piero, Lo qual fu primiero  E la Chiesa à hedificata.

50. La sorore per la riviera Sì verrà co la bandiera, Co la più nobile schiera Che sia unque mentovata.

51. De la sedia superna De la gloria eterna, Co la benedission paterna La qual v’è appresentata,

TESTI ITALIANI – 104,45-51

Page 263: Cum Hymnis Et Canticis

263

56,1u Fu] in AFH Tosti ha La.

52. (f. 66v) La promession v’è facta, Perché ciaschedun conbacta; Con fatica sì s’acatta La cosa desiderata.

53. San Francesco quel piacere Non potea sostenere, Dipartirsi con volere Della suoro predicata.

54. Sancta Chiara sì rimane, Et in quel luogo guardò ’l pane; Di queste cose mondane Fu di tucte vacuata.

55. Pianta fu di san Francesco, Povertade del suo desco; L’olor di quel giglio fresco Aule per ogni contrada.

56. Fuv sua spiritual figliuola  Quella olorita viola,  Infiammata a una divina scola,  Et per gratia conventata.

57. Trapiantata è quella vite Che fa l’uve saporite De le povere vestite Co la vita arregolata.

58. Quelle sante poverelle Ornasi la fe’ per elle,

TESTI ITALIANI – 104.52-58

Page 264: Cum Hymnis Et Canticis

264

60,1-3w-w Branditia] forse corrisponde a Brabante; Griffagna] paese leggendario abitato da Grifoni; Herminia] cioè Armenia; Magna] cioè Alemagna, Germania. 64,1x medesmo] dovrebbe essere medesma, ma preceduto da se rimane invariabile - 64,3y mise] il cod. ha misse.

Come ’l cielo per le stelle La nocte quand’è scurata.

59. La propagine distese, Sì che tucto ’l mondo prese, Che di terra in ciel sospese, Sì fu ben continuata.

60. Da wBranditia in Spagna, Da Grecia in Griffagna, Herminia et terra Magnaw, Quanta parte è habitata,

61. Per la gratia feconda La religion abonda, Tanto quanto sol circonda; Et per fama è collaldata:

62. L’ordine di sancta Chiara La qual Dio amòe cara Per la penitentia amara, Con dolçor l’à restaurata.

63. (f. 67r) Ella fe’ per volontade Corporal virginitade Martire d’infermitade, Di patientia bene armata.

64. Se medesmox sì conquise Lo nimico e ’l corpo ucise, E ’l mondo sotto i pié si misey

Sì come cosa dispregiata.

TESTI ITALIANI – 104,58-64

Page 265: Cum Hymnis Et Canticis

265

65,1z propia] il cod. scrive propria. 66,2a scripse] assonanza di rima, con grafia latina. 68,3b benefitio] il cod. scrive beneficio. 69,2c sen[o]: completato secondo la rima.70,4d giornata] termina qui la trasposizione del blocco iniziato col 42,1.

65. Già di nulla cosa propiaz, Non fe’ di pecunia copia, Di povertade e inopia Sempre fu continuata.

66. Lo Signor la benedixe, In ciaschedun membro la scripsea,  Sì come si crocifixe Per mondar nostre peccata.

67. Tucto ’l core co la mente Puose in Christo omnipotente, Sì fu quell’amor fervente Co l’amança rinovata.

68. Per virtude giunse il vitio, Tanto fece buon servitio,  Ché d’ogni benefitiob

Fu ben privilegiata.

69. Già di nullo ben terreno Non portò né in sacco né in sen[o]c, D’astinentia fece freno Per andar più sigurata.

70. La sua vita fu perfecta Per la via molto strecta;  A la fine fu ellecta:  Fece buona la giornatad.

TESTI ITALIANI – 104,65-70

Page 266: Cum Hymnis Et Canticis

266

72,1-3e le prime tre rime sdrucciole sono per consonanza. 73,2f Nativitate] il cod. ha nativitade. 74,2g Se] il cod. davanti a Se scrive: ella disse, e poi cancella (cf. v. 3).

71. (f. 65r) Per la via di salute Andò con sì gran vertute, Che di tucta servitute Ebbe l’anima francata.

72. Stando ella in questo seculoe

Sì vidde quel chiaro oculo, Di sé un gran miraculo, Che fu forte consulata.

73. A una sollennitate, Di Christo Nativitatef, Ella disse a un frate Sì com’ella era temptata

74. Dello officio suo audire, Seg potesse unqua venire. Elli disse: Non me·l dire! Ella si chiamò incolpata.

75. Quella nocte sanctissima De la Donna dolcissima, Di chui la Luce altissima Con grande splendor fu nata,

76. Volea udir lo mactutino  De lo officio divino: Ella fu dal Cherubino Et dalli angeli portata

TESTI ITALIANI – 104,71-76

Page 267: Cum Hymnis Et Canticis

267

77,2h funno] cioè furono (cf. 37,3; 77,3; 78,1.2).80,1i fece] per avere assonanza di rima dovrebbe essere fecie. Le due rime successive leggie e greggie, in grafia latina sono lege e grege. 81,3j raguma] Tosti scrive ruguma, cioè rumina. - 81,4k vidanda] cioè vivanda.82,1l sentio] per la rima, ma per la logica dovrebbe essere sentia. - 82,2m [g]hostaren] com-pletamento probabile; il cod. scrive che hostarē.

77. A lo luogo de’ frati, Poi che funnoh tucti levati, Insieme funno incensati, Et tra lor fu rapportata.

78. Le suoi preghe funno audite, Davant’al Signor fun gite, Al Signor bene grandite, Sì che in cielo l’à exaltata.

79. Tanta fu la consolansa De la grande dilectansa, Del fructo et de la speransa Stecte l’anima cibata.

80. Questo bene Dio li fecei, Perché conservò la leggie Del pastore de la greggie, Dì et nocte governata.

81. Questo mondo si consuma, Ché la natura lo costuma; Sancta Chiara spesso ragumaj La vidandak ch’à cibata.

82. (f. 65v) All’odore che sentiol

De la gloria di Dio A [g]hostarenm sì sallio La dolçor mellifructata.

TESTI ITALIANI – 104,77-82

Page 268: Cum Hymnis Et Canticis

268

85,1n santo] per la rima, il cod. scrive sancto. 87,1o scriptura] dovrebbe essere la Legenda di s. Chiara.88,1p Garçço] firma dell’autore; in altre composizioni essa è attestata nell’ultima strofa. 

83. Li angeli con gran çelo Sì la portaron in cielo, Sotto ’l verginal velo Con gran gioia apresentata.

84 I miraculi fe’ molti, Et palesi et occulti,  Per li fior ch’avea colti  Co·llo spirito fructificata.  

85. Alexandro papa santon

Co la m[i]tria et co l’amanto, De la suore con gran canto Per cagione è canoniççata.

86. Amen dicho a tucta gente, Et non esca lor di mente; Dican sempre dolcemente: Sancta Chiara sia laudata.

87. Sì com’ dice la scripturao

Virgo sancta fu et pura, Di ben far tanta ebbe cura,  Ch’ella fu sanctificata.

88. Garççop prega ch’ell’adori A Dio per li peccatori, Co le vergine sorori De la regula beata.

TESTI ITALIANI – 104,83-88

Page 269: Cum Hymnis Et Canticis

269

89,1-4q-q Noi... acompagnati] è un plurale del copista, come strofa aggiunta, e non di Garzo.

89. qNoi che ’l suo leggere udiamo, Buono exemplo ne prendiamo, Sì che tal vita facciamo Che siam co·llei acompagnatiq. Amen.

105

O santa Chiara, vaso d·ellectioneLauda di sancta Chiara di Francesco degli Albizi

Codice

FIREnzE - Biblioteca NazionaleCod. Magliabechiano XXXVIII, 55: ff. 1r-45r: Incip. Incomincia la·legenda di santa Chiara tradocta di·latino

in·volgare per nostra spirituale chonsolatione et edificatione al·laude d’Iddio. Amen.

La·mirabile donna Chiara di·nome et di virtù, fu della città da Scesi, assai di·nobile schiacta, et chome fu in·terra cittadina d’una medesima cictà chome sancto Francesco, così in·cielo comregniò collo·lui...

Expl. Et queste cose furono facte apresso Angnia, nella chiesa del·Singniore maggiore, nell’anno della incharnatione M° cclv, et nell’anno primo del·pontefichato di messere Allessandro. A·l[au]de del nostro Singniore Yhesu Cristo, il·quale col·Padre et Figliuolo et collo Spirito Santo vive et rengnia in·secula a·seculorum – Amen.

Codice cartaceo, in 4°, fine sec. XIV, contiene la Legenda, i Miracoli e la Canonizzazione, manca la Lettera proemiale. In aggiunta alla le-

TESTI ITALIANI – 104,89; 105

Page 270: Cum Hymnis Et Canticis

270

genda vi è la laude di Francesco degli Albizi, nato dalla nobile famiglia fiorentina, morto giovane di peste del 1348, amico del Petrarca, che ne fa menzione nel Sonetto in morte di Sennuccio del Bene e nel Trionfo d’amore. Il Dizionario Biografico degli Italiani, 2(1960)22, annovera un altro Francesco degli Albizi di Firenze (1486-1556). Cf. MADDALE-nA P. Fedele da Fanna, Registro 1, p. 62, num. 35, manoscritto, Roma, Collegio S. Isidoro; AFH 24(1931)425. sigla Ia.

1. (f. 45r) O santa Chiara, vaso d·ellectione, specchio di·divotio[ne] (f. 45v) della religione del povero Francesco, fra’ minore.

2. El·mondo abbandonasti in·gioventute, et l·abito volesti, vessata da·parenti, et con·virtute constante et ferma stesti, et vergine vivesti e·in·Sam Damiano con·riverentia rinchiusa im·penitentia molti anni stesti - con xL suore.

3. La·redità paterna, o santa Chiara, a·poveri donasti: a·chiese et spedali non·fusti avara, et tucta ti·spogliasti di robba, et ben mostrasti fuggir le·cose transitorie et vane: et chon·uno mezo pane sautiasti le·tuo suore - chon·amore.

4. La·nocte di·natale a·mattutino, quando Yhesu fu nato,

TESTI ITALIANI – 105

Page 271: Cum Hymnis Et Canticis

271

vedesti quel misterio alto et divino del Messia incharnato e·ogni·acto mostrato (f. 46r) ti·fu per gratia dall·eterno Idio, perché con più disio havesti sempre Yesu - dentro al·core

5. Orando in·estasi el·giovedì santo chiaramente vedesti la·passione, el·duolo crudele e tanto di Yesu sì clemente in·croce star pendente, et poi inferma stesti ben vent·anni sopportasti gli·affanni  fin che l·alma rendesti - al·tuo Singniore. Cantasi come: “Dimmi dolze Maria a·che pensavi”.

106

Cum core e voce chiaradi una monaca veneta anonima

Codice

RoMA – Biblioteca CasanatenseCod. 811 (D. VI. 1): Laudi spirituali: ff. 63r-75r: Leggenda di

S. Chiara verseggiata.Incip. In honore sancte clare virginis: Cum core e voce chiara / Cum

mente inamorata / Laudiamo sancta Chiara / In cielo coronata...Expl. Che per sua clementia / La porta del suo regno / Dove hay lo

throno degno / Ad noi no·sia serrata. Amen.

TESTI ITALIANI – 105; 106

Page 272: Cum Hymnis Et Canticis

272

2,8a Ben] Il cod. Ix scrive Been.

È un codice cartaceo, in 8°, fine sec. XV, mutilo in principio e in fine, con il titolo “Laudi spirituali”; qua e là è corroso dall’inchiostro. Contiene laudi e cose devote. Il nostro testo (ff. 63r-75r) è una lauda in poesia (484 versi, con la rima ababbccd; la d è sempre in -ata); l’autore è certamente una claustrale anonima (di Venezia), che si firma con l’ invocazione “Orate pro ancilla christi que composuit”. La lingua è certamente del Veneto, il copista però aggiorna talvolta la grafia, col rischio di deformare anche la rima. Cf. MonACI E., Leggenda di S. Chia-ra verseggiata da antica rimatrice anonima, in “Serto di olezzanti fiori da giardini dell’ antichità deposto sulla tomba della Clelia Vespignani”, Imola 1882, pp. 223-249; Cf. AFH 12(1919)120, note 5 e 6; voRREUx D., Sainte Claire d’ Assise. Documents, Paris 2002, p. 33. sigla Ix.

(f. 63r) In honore sancte Clare virginis

1. Cum core e voce chiara, Cum mente inamorata Laudiamo sancta Chiara In cielo coronata.

2. O luce resplendente, O stella matutina, O spechio relucente, O gemma celestina; Per voluntà divina Del summo Patre eterno Ne l·utero materno Bena Chiara sei chiamata.

3. Che tra la·nocte scura Del mondo tenebroso,

TESTI ITALIANI – 106,1-3

Page 273: Cum Hymnis Et Canticis

273

4,1-8b-b O candida...premonstrata] il cod. Ix riferisce i versi in questo ordine: O candida e decora Del sol in te sequire, Per opere grande e mire In te fo premonstrata La magna caritatec

De chiara nobeltade, Levando come aurora  Nel fiore de prima etade.4,5c caritade] richiesto dalla rima; Ix scrive caritate. 5,6d Diletto] richiesto dalla rima; Ix scrive dilecto.

Cum mente sancta e pura Sequendo Christo sposo, Cum raçio luminoso Per tutti illuminare E vitij destirpare, Al mondo sey mandata.

4. (f. 63v) bO candida e decora De chiara nobeltade, Levando come aurora  Nel fiore de prima etade, La magna caritadec

Del sol in te sequire, Per opere grande e mire, In te fo premonstratab 5. La bocha tua privando Porçevi al poverino, Lo corpo castigando Cum sacco cilicino, Cum tuto el cor supino Cerchavi el suo Dilettod Quel Jesu benedetto Da chi tu fosti amata.

TESTI ITALIANI – 106,3-5

Page 274: Cum Hymnis Et Canticis

274

7,1e santo] richiesto dalla rima; Ix scrive sancto.8,1f note] pronunzia e grafia veneta, cioè notte; Ix scrice nocte. - 8,6g capili] pronunzia veneta. cioè capelli; Ix scrive capilli.

6. O luna chiara e piena De quei superni lumi, O fulgida e serena De sancti e bei costumi;(f. 64r) Quel mare che tuti i fiumi Asorbe pienamente, Per dono la tua mente In sé feci abissata.

7. Quando Francisco santoe, Quel paranimpho degno, Parlote in l·orecchia in canto De quel superno regno; Lo core è tuto inçegno Fermasti per amore Ad Christo salvatore De farte consecrata.

8. In su la meça notef Lassando la citade, Cum lacrime devote Et molta humilitade Tu fusti in caritade Tondendo li capilig, In pagni ruçi e vili Ad Christo dedicata.

9. (f. 64v) Li angeli cantava A le divine voce Li cieli resonava

TESTI ITALIANI – 106,6-9

Page 275: Cum Hymnis Et Canticis

275

9,7h mare] pronunzia veneta, cioè madre; Ix scrive madre. 10,6i deffinuto] richiesto dalla rima; Ix scrive deffinito.11,3j quelo] pronunzia e grafia veneta; Ix scrive quello. - 11,4k acosta] Ix scrive costa. 12,2l sante] richiesto dalla rima; Ix scrive sancte. - 12,5m Adante] cioè Atlante.

De iubilante voce Che·ne·la dura croce, Denanti al divoto altare De·la regina mareh, A Christe sei desponsata

10. Volendo al Re superno Un novo ciel fundare, Lo quale in sempiterno Dovesse perdurare, De novo sole ornare  Quel cielo à·deffinutoi, E come gli·è piaçuto Quel sol tu sei formata.

11. La religione e il cielo Che in alto stato è posta, Felice core è·queloj Che ad essa ben se [a]costak. (f. 65r) La sua sperança è posta In quella luce eterna Da chi la volia interna Al tuto ven satiata.

12. In questo cielo eterno Le stelle sono santel, Lo cielo è sì superno, Da terra sì distante, Che né Hercule né Adantem

TESTI ITALIANI – 106,9-12

Page 276: Cum Hymnis Et Canticis

276

19,4n sfendi] cioè fendi, ferisci.

Cum spalle sue lo attinge,   Come lo mondo finge,  La lor statura elata.

13. Le stelle son le spose De Christo re celeste; Quale alte e·luminose, Vestite de humile veste, Aspectano quelle feste De li superni chori, E sempre nei lor cori Quella hora sì è bramata.

14. (f. 65v) Dal sol pigliando luce Le stelle son lucente, Sequendo tanta luce De amor le son ardente. Mirando attentamente In sì perfecta guida, In sé ciascuna crida: D’amor son vulnerata.

15. O sol illuminante, O splendido e iocundo, O quanto sei admirante Lo vano e ciecho mundo, Quando cum cor profundo La paça sua amistade E la sua vanitade Da te fu despretiata.

TESTI ITALIANI – 106,12-15

Page 277: Cum Hymnis Et Canticis

277

16. Che nullo mai pensava Trovar poterse in terra Ad quel mondo amava Chi fesse tanta guerra.(f. 66r) Che Spagna e l·Ingilterra Cum tuta sua possança Non fu gyà mai la França De tanto cor armata.

17. O Sol, che i mali humori Consumi desiccando, Tu li improbi furori Del corpo refrenando, La mente subiugando A lege di rasone, In alta possessione De pace sei trovata.

18. La voglia puçulenta, Superbia e avaritia, La accidia somnolenta, La amara inimicitia, La gola e la tristitia, Che gitta nel profundo, Da quel tuo cor iocundo Fu sempre elongata.

19. (f. 66v) O sole relucente, Che raçij tanti rendi, Cum luce tua excellente Tu li oghi nostri sfendin. Non·è·chi se deffendi Mirando el·tuo splendore, Che sopra humano core  Tu sei sanctificata. 

TESTI ITALIANI – 106,16-19

Page 278: Cum Hymnis Et Canticis

278

21,4o sentesti] richiesto dalla rima; Ix scrive sentisti. - 21,7p crose] richiesto dalla rima in pronunzia veneta; Ix scrive croce.

20. Le tre virtù divine, Le quatro cardinale,   Et le vivande fine  Cum tutte le imperiale In quello tuo cor regale Se feçeno habitança, Che la tua delectança  Fu sempre in Dio firmata. 

21. O sol, che liquefarse La manna constrengesti, O come ben disfarse L·anima te sentestio (f. 67r) O come ben spandesti Fontane lacrimose, Quando l·amara crosep Al cor te fu rechata!

22. Non opera tanto el·foco La·cera anihilando, Quanto per dolce iocho Lo cor tuo ruminando Manchava degustando Quelli amorosi gusti, De quali piena fusti, A Christo proximata.

23. O sole fiameçante,  Fontana di calore, Qual lingua è sì tonante Che narri el grand·ardore

TESTI ITALIANI – 106,20-23

Page 279: Cum Hymnis Et Canticis

279

24,4q lingua] forse lunga. 26,1r fiama] pronunzia e grafia veneta, cioè fiamma (cf. 43,8).

Del tuo abrusato core, Lo qual come fornace Gittava le gran face  De fiama inamorata. 

24. (f. 67v) L·amor de povertade, La maxima obedientia, La pura castitade, La linguaq sufferentia Monstra la preminentia Che nel tuo core ardea, Che nullo may podea, Vederti amaricata.

25. Dureça nel vestire, In cibi parcitade, Aspreça nel dormire, In modi humilitade; E l·alta caritade Demonstra chiaramente Che sempre la tua mente  De amore era infiamata.

26. Quella divina fiamar

Consume le verdure, Che la tua vita clama Ad nostre mente scure. (f. 68r) O misere creature, Che in terra ne godete La gloria grande vedete Che in cielo è apparechiata.

TESTI ITALIANI – 106,23-26

Page 280: Cum Hymnis Et Canticis

280

27,5s grade] richiesto dalla rima; Ix scrive gradi.

27. O sol del cielo soprano Che ad·monte mai non cade, For d·ogni senso humano Non so como tu vade. Che talli e tanti grades Ascende la tua mente, Che, essendo a·noi presente, Da noi sei delongata.

28. Lo·corpo in terra stava Subiecto alle passione, La mente in·ciel volava Per gran contemplatione. Non·so per qual rasone, Essendo tu mortale, La vita celestiale In terra habi menata.

29. (f. 68v) O sol, che cum tuo raçi Per tuto resguardando,  A·ti li fiori traçi Li cori penetrando, Lo sancto odor mandando Fin da levante a sera, De gigli tanta schiera Ad Christo hay congregata.

30. Non già tanto degno  Lo cielo firmamento, Ne porta alcuno segno De tanto adornamento: Che nullo parlamento

TESTI ITALIANI – 106,27-30

Page 281: Cum Hymnis Et Canticis

281

31,5t Santia] richiesto dalla rima; Ix scrive Sanctia, cioè Sancia.32,7u Novara] cioè Navarra; Ix scrive Novarra.

In terra se pò fare, Che possi demonstrare La tua caterva ornata.

31. Sor Bianca, fior regale Del regno della Francia; De casa imperiale La nobil sor Constantia; (f. 69r) Et regina Santiat, La regina Lionora Questo alto ciel decora De gloria smisurata.

32. Pietro, re de Cicilia, Rodolpho de Romani,  Quel doe, questo una filia Offerse molto humani. Del regno de Pollani   Salome agli infirmi cara, Del regno de Novarau Sor Gioanna è·numerata.

33. Oterçio re Boemia, Cum mente e cor jocundo,  Agnese cara filia A Federico secundo Cum grande honor del·mundo Aveva dato in·sposa, Ma lei de cor ioiosa A Christo è compagnata.

TESTI ITALIANI – 106,30-33

Page 282: Cum Hymnis Et Canticis

282

34,4v cassate] cioè casate. - 34,7w introrno] richiesto dalla rima; Ix scrive introrono.35,3x questa] Monaci, precedente editore, scrive quella. 36,6y gli] forse gigli.37,3z spechio] non fa rima con electo del v. 37,1.

34. (f. 69v) Questa supranamente Splendente in sanctitade, Molte altre similmente De altissime cassatev

Cum multa alacritate Le pompe abandonorno Et promptamente intrornow In questa schiera beata.

35. Contar non se·porria La turba rutilante, Che in questax compagnia Ad Christo militante La·gloria triumphante Per força hano rapita,   Che quasi lei he infinita,  In cielo he sublimata.

36. Non se poria may dire Le magne lor bontade,  Che trovi in lor fiorire La tua sanctitade.(f. 70r) O quanta venustade De gliy e degni fiori, Che rendeno tanti odori Che ogni spetie è ofuscata.

37. Ma Chiara, sole electo Le stelle pur transcende, Pure è più chiaro spechioz

TESTI ITALIANI – 106,34-37

Page 283: Cum Hymnis Et Canticis

283

38,8a Intra] forse in terra.40,2b Manchata] cioè mancato. - 40,2c vaselo] richiesto dalla rima; Ix scrive vasello. - 40,5d morselo] richiesto dalla rima; Ix scrive morsello.

E pur più luce rende, Chi tuti ben comprehende Quella alta puritade Del tempio de deitade In essa renovata.

38. O sposa benedecta Del magno re superno, Quel sposo che t·à electa, L·altissimo re eterno. Per grande amore interno De magni e novi segni, De molti honori e degni Intraa t·ha honorata.

39. (f. 70v) Ad tue devote prece La tua dilecta sore Della mundana fece Extrasse per tuo amore; Ne volse che·l·tuo core Sentisse amaricança, Che per·nulla possança Da te fu separata.

40. Era già tuto l·olio Manchatab nel vaseloc, Christo, re d·alto solio, Reimpietelo da cielo. Cum piccolo morselod Satiasti gran convento,

TESTI ITALIANI – 106,37-40

Page 284: Cum Hymnis Et Canticis

284

41,7e obsedio] vi è solo assonanza di rima; forse obsegio = assedio. 42,1f Padre] non fa rima col successivo pane (v. 42,3).43,2g santa] richiesto dalla rima; Ix scrive sancta.

Che per divino unguento Tropo eri a Christo grata.

41. Infermi cum la croce Toccandoli sanasti: Udire e senno e voce Orando restaurasti(f. 71r) Ancora meritasti Cum el·sancto tuo collegio  Sconfigere el grande obsedioe De gente scelerata.

42. Denançi al sancto Padref

Per sancta obedientia, Segnando tu lo pane Cum molta reverentia, La summa in quel potentia  Impresse la figura De quella signatura Per croce revelata.

43. Essendo tu a·la cena In quella chiesia santag, Onde de gratia plena La virgine se canta,    Splendore e fiama tanta  Da molti fu veduta, Che fue cognesciuta  La fiama in te focata. 

TESTI ITALIANI – 106,40-43

Page 285: Cum Hymnis Et Canticis

285

45,2h diecesete] richiesto dalla rima; Ix scrive diecesette. - 45,7i sacramento] vi è solo asso-nanza di rima con il precedente tempo.

44. (f. 71v) La·nocte iubilosa Che naque el bambolino, Essendo tu bramosa Laudar Iesu fantino, Per novo dono divino Volendo ello consolarte, Sopra virtude e arte Tu fosti transportata.

45. En quel langor extremo Per giorni dieceseteh Lo sposo tuo supremo De manna te pascete; Che sença fame e sete In carne tanto tempo De sancto sacramentoi

Venisti sustentata.

46. En sancto sacramento Sumendo el Salvatore, Quel giorno da tormento Promesso al peccatore,(f. 72r) Per gratia del Signore, Antidoto plenario Facendo el suo vicario, Tu fusti liberata.

47. Apresso de·la morte  Jacendo molto afflicta, Cum magna e·nobil corte La madre benedicta,

TESTI ITALIANI – 106,44-47

Page 286: Cum Hymnis Et Canticis

286

48,4j sentesti] richiesto dalla rima; Ix scrive sentisti.49,1-4k Il cod. Ix omette i primi quattro versi. 50,6l tresca] vi è solo assonanza di rima con la successiva festa.

De grande splendore amicta, Ad te volse venire,  A·ciò che nel finire Passassi consolata.

48. O quanta ampla alegreça Alora recevesti! Quanta nel cor dolceça Alora tu sentestij Quando tu la vedesti Da virgine gloriose, Ornate come spose, Venire acompagnata.

49. . . . . . . .k

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(f. 72v) Cum·che da·sposo tanto Regina in sempiterno Sposa del Verbo eterno In cielo sei exaltata.

50. Quelle superne voce, Quei gaudij e quel trescare Già mai per nulla voce Se posseno explicare: Che mai non de manchare Per te la degna trescal

TESTI ITALIANI – 106,47-50

Page 287: Cum Hymnis Et Canticis

287

51,3m mundo] richiesto dalla rima; Ix scrive mondo (cf. 15,2.4). 52,8n dilatata] forse dilettata.

Et la iocunda festa Allora cominciata.

51. Cum facia e·cor iocundo, Cum molto e grande·honore Lo Re de tuto il mundom, Quel dolçe Redemptore, In gloria e gran splendore Tra li superni chori, Ornata de thesori, Te posi sublimata.

52. (f. 73r) O Chiara, sol splendente, Chiara di·tanto bene, O quanto degnamente Tal nome ti conviene! Da chi tal luce viene Che in tuto el paradiso, Facendo a tutti riso, Esperta e dilatatan.

53. Cum quanta reverentia Li cherubini splendenti, Cum quanta complacentia Li seraphini ardenti De·te son gaudenti, Vedendoti in tanto honore Del magno suo Segnore Te sposa intornigiata.

TESTI ITALIANI – 106,50-53

Page 288: Cum Hymnis Et Canticis

288

54,2o desterno] cioè distesero.56,3p quarto] vi è solo assonanza di rima col precedente consumato (56,1).57,3q honorança] vi è solo consonanza col precedente partença. -

54. Le sancte prestamente Un pallio desternoo, Cum quello alegramente Lo corpo tuo coprerno, (f. 73v) La camera vestierno De çoie alte e superne, Che a noçe ben eterne Parevi esser invitata.

55. Alhora la regina Matre del Salvatore De melle celestina Rimpiendo lo tuo core, Segnò de gran amore, Cum braçi sancti aperti, Cum façia et modi certi, Ad te porse inclinata.

56. Poi che avesti consumato Lo corso tra mortali, Papa Alexander quartop

Cum molti cardinali, Facendo i funerali Alla tua sepultura, Cum grande honore e cura Ad terra fusti data.

57. (f. 74r) Da·poi la tua partença Lo terço anno sequente Cum maxima honorançaq

TESTI ITALIANI – 106,54-57

Page 289: Cum Hymnis Et Canticis

289

57,7r santi] richiesto dalla rima; Ix scrive sancti. 58,2s santo] richiesto dalla rima; Ix scrive sancto. - 58,5t mancano i versi 5-8. 59,3u triumphante] per la rima; Ix scrive triumphanto. - v Pe·dono] cioè per dono; il prece-dente editore, Monaci, scrive Pedono.

Fusti solempnemente,    Intesi firmamente Miraculi toi tanti, Nel numero dei santir Da lor canoniçata.

58. Non si porria narrare Nel transito tuo santos La festa, il iubilare E lo celeste canto. . . . . . . . . t

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

59. O sposa rutilante De quel superno duce, Che al regno triumphanteu

Pe·donov ci conduce. In quella inmensa luce Quale ogni cor trascende, Donde ogni vita pende, O quanto sei abissata!

60. (f. 74v) Cum quale e quanto amore, Cum quanto e quale dilecto Contempli el tuo Signore Et quel suo dolçe aspecto! Cum quanto e quale effecto,

TESTI ITALIANI – 106,57-60

Page 290: Cum Hymnis Et Canticis

290

61,3w digna] richiesto dalla rima; Ix scrive degna.

Cum quanto e quale desio Godi lo eterno Dio! Ché in Dio sei transformata.

61. O madre pia e benigna, O nobile abbadessa De tanta schiera dignaw E magna principessa, Le nostre prece inspessa Cum mente e cor gioioso Presenta al·alto sposo, O sposa incoronata.

62. Fame donar forteça, Consiglio, timor, scientia, De cor vera alegreça E lume de sapientia; Che per sua clementia La porta del·suo regno, Dove hay lo·throno degno, Ad noi no·sia serrata. Amen.

Laus DeoOrate pro ancilla Christi quecomposuit:.

TESTI ITALIANI – 106,60-62

Page 291: Cum Hymnis Et Canticis

291

107

Legenda in rima su s. Chiara d’AssisiJo prego quella vergene pura et belladi sr. Hieronima Malatesta, osc.

Codice

RoMA – Archivio della Curia Generale dei Frati MinoriCod. A.23: pp. 52-73: Incomenza la legenda della gloriosa sancta

Chiara composta in rima.Incip. Jo prego quella vergene pura et bella / Che è matre del mio

creatore...Expl. Chiara, o vergen sancta, / pregate per noi el creator clemente.

Amen.Codice cartaceo, miscellaneo, misura mm.h. 205x135, degli inizi

del xvI sec., ha una numerazione moderna a pagine, fatta meccani-camente, con errori, la pagina finale porta il num. 264, in realtà deve essere p. 272. La grafia è di un’ unica mano; le pagine sono riempite in media con 25 righe. Lo stato di conservazione del codice è piuttosto malandato, poiché l’ inchiostro ha mangiato qua e là la carta, e molto più spesso è passato sul retro del foglio; per questo la lettura rimane difficoltosa in diversi punti. La grafia è ben nera e ben calcata, vistosa e ampia.

La copista di questo codice certamente sta nel monastero di S. Lucia in Foligno, ed è sr. Caterina Guarnieri, figlia di Stefano Guarnieri da Osimo, cancelliere della città di Perugia negli anni 1466-1488, ed è la cronista del suo monastero. La grafia del codice infatti è tale e quale a quella delle Cronache del monastero, la cui prima cronista, per le noti-zie del periodo 1425-1536, fu questa sr. Caterina. sigla Iz.

Mentre l’autrice della presente “Legenda” in rima è indicata con le parole “una sora del Monasterio de Sancta Lucia de Fulignj” (p.

TESTI ITALIANI – 107

Page 292: Cum Hymnis Et Canticis

292

52), la suora poetessa in quegli anni là in monastero era sr. Hyeronima da Pesaro (p. 1) – Battista Malatesta, già signora di Pesaro – donna dotata di cultura umanistica fuori dell’ ordinario, valente scrittrice di orazioni latine, e poesia italiana. Il contemporaneo Leonardo Aretino la dice “mulierem nostra aetate doctissimam”. Era nata nel 1384, andò sposa nel giugno del 1406 a Galeaçço Malatesta, signore di Pesaro; sua figlia Elisabetta fu sposa di Pier Gentile di Varano. Nel 1444/47 donna Battista entrò tra le clarisse nel monastero di S. Lucia in Foligno, con il nome di sr. Hieronima, successivamente seguita dalla figlia Elisabetta, vedova di Pier Gentile, signore di Camerino, e dalla nipote Costanza (sr. Felice) di Varano. In occasione della professione, il 2 giu. 1447, fece testamento in favore del monastero, dove l’anno appresso ella morì.

La sua formazione umanistica e il suo estro poetico ci hanno lasciato diversa corrispondenza epistolare, orazioni, poesie in latino e in italia-no: alcune edite, altre rimaste inedite.

I versi della “Legenda” di s. Chiara, che qui riporto, hanno per ar-gomento solo pochi tratti della vita della santa. Le fa da sfondo e guida dei temi trattati la LUmb. Dopo l’ invocazione per avere ispirazione poetica (strofe 1-3), sr. Hieronima comincia la narrazione della nascita e infanzia di Chiara (4-10), prosegue con la maturazione della vocazione religiosa per opera di Francesco (11-18), fuga alla Porziuncola (19-20), vestizione e promessa di obbedienza a Francesco (21-25), esortazioni di Francesco a Chiara (26-31), opposizione dei parenti (32-35) e arrivo a San Damiano (36-39).

Seguita poi a cantare la perfezione di vita di Chiara a San Damiano in penitenza, orazione e contemplazione (40-46), alcuni miracoli (47-50). Descritti i tre voti di obbedienza, povertà e castità (51-55), passa subito alla visione finale della vergine Maria (56-59), e alla visita del papa per la morte e la traslazione del corpo in città (60). Tutto è conclu-so con un’ invocazione di protezione da parte della santa (61-63).

Nel canto della maturazione della vocazione di Chiara, è asserito per due volte che la giovane aveva 13 anni quando iniziò la vita religiosa

TESTI ITALIANI – 107

Page 293: Cum Hymnis Et Canticis

293

(24,1 e 31,3; cf. LUmb 2,19). E quando sr. Hieronima comincia a can-tare la vita dei voti, ha questi due versi:

Lei tre voti amò con tanto affecto,Che ogni pena per lor parea dilecto (51,7-8).

Sono versi che riecheggiano quelli di s. Francesco, commentati al “Castello di Montefeltro”, come riferiti dalla Prima considerazione sulle stimmate. Sr. Hieronima conserva nella sua memoria questi versi pronunziati nella sua Montefeltro, castello della sua Signoria, quando era ancora Battista Malatesta.

In quanto alla trascrizione del testo, cerco di fare con la migliore fedeltà possibile, anche se qualche verso non è perfetto. Alcune parole si leggono con difficoltà, potrebbero essere soggette talvolta ad altro tipo di lettura. Scrivo sempre in carattere maiuscolo la lettera iniziale di ogni verso, e uso la punteggiatura e gli accenti secondo l’uso moder-no. Due parole scritte unite le divido con un punto al centro, es. chio = ch·io (1,4).

Per il resto rimando al mio precedente studio: “Legenda” in rima su s. Chiara d’Assisi nel cod. A.23 dell’Archivio della Curia generale dei Frati Minori in Roma, in “Frate Francesco” 71(2005)389-414. Cf. anche J. DALARUn – f. zInELLI, Le manuscrit des sœurs de Santa Lucia de Foligno, in “Studi medievali”, s. III, 46(2005)117-167.

(p. 52) Incomença la legenda della gloriosa sancta Chiara composta in rima da una sora del Monasterio de Sancta Lucia de Fulignj.

1. Jo prego quella vergene pura et bella Che è matre del mio creatore, Che doni gratia alla mia mente fella,  Ch·io possa dir de quello aulente fiore

TESTI ITALIANI – 107,1

Page 294: Cum Hymnis Et Canticis

294

Et parlar possa io de quella stella, Che a tucto el mondo venduto ha splendore, Ciò è ch·io possa dir de quella pianta Che tenne vita evangelicha sancta.

2. Et questa fo la sposa del Signiore, Che sancta Chiara per nome è chiamata; Et fo de vita sì chiaro splendore Che molta gente per·le’ s·è salvata; Et tanto piacque al suo redenptore(p. 53) Che in cielo et in terra l·à glorificata. Tucta s·alegra la corte divina Della sua luce splendida et serena.

3. O sancta Chiara humile et benignia, Piacciate la tua serva consolare, Benché parlar de te io non sia degnia Né sapia el tuo chiaro lume demostrare. Togli da me la tenebre maligna Che non me lassa Yhesu contemplare. Damme gratia, o dolce matre mia, Ch·io narri in rima la tua vita pia.

  4.  Jnanze che nascesse el nobil fiore Alla sua matre fo da Dio mostrato Como seria sì lucido splendore, Che tucto el mondo ne seria luminato. Et quando ebbe inteso tal tenore  Fo tucto el suo cor lectificato; Tornò a casa alegra con gran festa, Et parturì la matre benedecta

5. Poi che fo nato el biancho et fresco giglio, Chiarito lume in questa tenebria,

TESTI ITALIANI – 107,1-5

Page 295: Cum Hymnis Et Canticis

295

  Acioché in lei se confirmasse meglio, La vita el nome et la dericta via, La matre sua per divin co[n]seglio Dixe Chiara lo suo nome sia. E ben fu facto come ell·ebbe dicto A laude de Yesu Christo benedecto.

6. (p. 54) Questa splendente stella in Asese Nacque de stirpe degna et generosa; Jn puerile età mostrò palese Esser divinamente viva rosa, Onde, mirabil cosa, Pareva a chi sua vita contemplava Et ben considerava Sempre habitare Dio nella sua mente.

7. Et mentre che fo picola fantina, Chiara dilecta sposa del Signiore, La vita sua era tucta divina; Et sempre orava a Dio con gran fervore, Reseravase in casa la matina E como l·altre non andava fore; Ma nell·oratione se delectava Et sempre la sua mente a Dio levava.

8. Et ben che como tesoro nascoso Jnfra la gente non se demostrava, Pure come piacque al suo dolce sposo, Ogni omo la sua vita laudava; Et era lo suo nome sì chiaroso Che resplendeva dove non andava, Siché ogni gente de lei diceva,  Como figliola divina pareva.

TESTI ITALIANI – 107,5-8

Page 296: Cum Hymnis Et Canticis

296

9. (p. 55) Et poi Chiara crebbe in etade, Era formosa et de virtù perfecta, Et tanto piacque a Dio per sua bontade Che per sempre a sposa l·à electa; El cielo li ha dato per sua hereditade, Sì como in sua legenda el ver s·è·decta; Et ben so certa, non dico bugia, Che in paradiso tiem sua monarchia.

10. Et stando cum sua matre et soi parenti Piacque a Dio suo patre rechiamare. Eran de richeççe assai potente, Et de virtù lei non trovava pare, Onde sollicitava molta gente Che lor devessim Chiara maritare, Ma lei, che amava Christo glorioso, Già non elesse maj mortale sposo.

11. Sentendo Chiara mentovare spesso Francesco, che immitava el salvatore, Vennegli voglia de parlar con esso, Onde l·andò a trovare cum gran fervore; Et questo disiava ancora esso, Che già li haveva Yhesu messo nel core; Et al lui dixe quel che voleva fare, Como volea el mondo abandonare.

12. (p. 56) Alhora Francesco começçò a parlare, Pien de alegreçça cum molto fervore  Dixe: figliola, te voi consolare,  Sposar te voglio al nostro redenptore; Per dote povertà te voglio dare, La qual Yhesu sequì per nostro amore.  Vede, figliola, el nostro Dio per duce Nudo per noi pechator remase in croce.

TESTI ITALIANI – 107,9-12

Page 297: Cum Hymnis Et Canticis

297

13. Et quando Chiara intese tal tenore, Tucta se accese nell·amor divino; Et era sì ripiena de fervore, Ch·el cor parea li venisse meno; Tanto era in lei cresciuto el sancto amore, Che alla sua mente non podea dar freno. Et dixe: o patre, non indutiate, Ma presto al mio Yhesu me consecrate.

14.  Retorna a casa, figliola da Dio electa: Ecco che viene la domenica sancta, Anderai per la palma benedecta, Quanto pòi adornata tucta quanta; Et poi per tempo lunidì, solecta Veni alla chiesia delli Angeli sancta, Dove te vestirò religiosa: Et serai de Yhesu poi vera sposa.

15. (p. 57) Como humile figliola obediente, A casa de sua matre retornò, Del amor de Yhesu tucta fervente; Poi la domenica alla chiesia andò, Bene adornata de bon vestimenti, Come che san Francesco l·insegniò; Et gionta in chiesia cum deutione, Jesu cerchava nel sua oratione.

16. Et stando in chiesia humile et cortese, Et vergoniavase per la palma andare, Vedendo ciò, lo vescovo da Sese Andò al lei per volergli la dare; Et cum suoi mane la palma li distese, Perché la vidde sì remessa stare; Lei l·aceptò cum reverente inchino,  Poi stecte a tucto l·ofitio divino.

TESTI ITALIANI – 107,13-16

Page 298: Cum Hymnis Et Canticis

298

17. Retornosse po el vescovo al altare, Tucto repieno de devotione, Havendo visto tanto humiliare Quella dilecta sposa de Yhesune. Et ben ché lei se vedesse honorare, Già nel suo core non se innalççone; Ma molto più se fo humiliata, Parendoli essere a Dio più obligata.

18. (p. 58) Onde rengratiò el suo dolce sposo De tanto don che l·haveia facto dare. Tornata a casa non trovava poso, Che li pareva indutiare; Lo lunidì per tempo, da nescoso, Dove Francesco stava, volse andare. Et tanto era fervente el suo disio Che sola andava per servire a Dio.

19. Et non essendo el dì ben dischiarato, L’uscio era chiuso et non podeva uscire, Et retrovandol lei così serrato, Per sua forçça nol podeva aprire; Et non fo già per esso cor mutato, Ma se voltò a Yhesu, cum gran suspiri Lo pregò, siché fe sua mente satia, Che uperse l·uscio per divina gratia.

20. Uscita fora andò a Sancta Maria, Dove van quelli servi del Signiore, Che del divino amore ciascuno ardeva Jn sancta carità tucti in fervore; Et quando veder quella vergene pia, Tucti s·aralegraro nel lor cori, Re[n]gratiando Dio, como han costume, Che havea mandato in terra tanto lume.

TESTI ITALIANI – 107,17-20

Page 299: Cum Hymnis Et Canticis

299

21. (p. 59) Poi gli se fece incontro el sancto patre Francesco, de Yhesu perfecto amicho, Laudando Yhesu et la sua matre Stava animmoso contra lo nimico, Pensando che havia far sì belle squadre Per fracasar quel serpente anticho: Lui, de tucti guida et primo duce, Ordinò Chiara an·noi per nostra luce.

22. La qual dinanti al lui fu inginochiata. Quasi piangendo per grande alegreçça, Delli suoi belli panni fo spogliata; Et lui, mozando la sua bionda treccia, Cum vil mantello si l·ebbe amantata, Cum corda et tonaciole de grande aspreçça, Col velo in capo et cum lo scapulare, L·offerse a·Dio de nanze all·altare.

23. Vestita Chiara de tale armadura, Como bon cavalier pratico in guerra, Più del nimico non havea paura, Perché sperava in Dio che mai non erra. Francesco, che vedea sua mente pura, Ralegravase haver tal lume in terra, Col qual sapeva ancora a Yhesu Christo De anime faria un grande aquisto.

24. (p. 60) Exendo de anni tredeci, despreczòne El falso mondo cum suo van dilecto; L’anima sua, el corpo dedicone Al summo Dio con ardente affecto; Da Francesco perfecto La veste pigliò religiosa, Et fe·sse vera sposa De Yhesu Christo Dio omnipotente.

TESTI ITALIANI – 107,21-24

Page 300: Cum Hymnis Et Canticis

300

25. Jn mano de Francesco, quella piancta Promise all obbedientia sempre stare; Et tener castità illibata et sancta, Et strecta la povertà sempre abracciare; Et come la scriptura dice et canta : Humile ancilla sempre volse stare. Et per servarse a Dio più monda et pura, Promise ancora stare in clausura.

26. Allora Francesco, tucto ralegrato Di sì chiaro lume che havea posto in terra, Se fo verso de Chiara revoltato, Dicendo: Figlia mia, ormai te serra Nel monasterio ch·io t·ò aparechiato, Dove con lu innimico haverai gran guerra; Ma te promecto che lo vencerai, Si le promesse in vero observarai.

27. (p. 61) Pensa, figliola, quell che hai da fare, Che ogni tuo voler convienti che lassi, Et sempre ad obbedientia vera stare; A qualunque de te cura tocasse Quanto quello dirà tu deve fare, Né andar mutando altrovi li tuoi passi; De obbedientia ne starì a iuditio,  Perché Idio la propone al sacrefitio,

28. Pensa ben quell che l·apostolo dice: Che non deve saper più che bisognia. Bàstate far quanto el prelato dice, Et non pensar più illa como cha sognia. Lasa·l conseglio de parenti et amici, Che nella via de Dio non te bisognia. Errar non pòi nella obbedientia, Perché te scusa l’altrui conscientia.

TESTI ITALIANI – 107,25-28

Page 301: Cum Hymnis Et Canticis

301

29. O ben me credo che lì fo presente El Patre, Figliolo et lo Spiritu Sancto, La Vergene gloriosa cum gran gente De angeli, che facian gran festa et canto, Et tucti l·altri sancti simelmente Rempito haven quel locho tucto quanto, Benedice[n]do Dio de quella pianta Che posta havea nella sua chiesia sancta.

30. (p. 62) Et poiché da Francesco fo adornata Chiara, splendente luna fra le stelle, Jn verso a sole piglia sua tornata, Acompagniata da quel fraticelli Jn sancto Angiolo de Pançço fo intrata, Dove piantò li primi germoncelli, Jncomenççando lì cum gran fervore La vita sancta del nostro Segniore.

31. O mente, ch·el tuo affecto a Dio suspira, Levate in alto per grande stupore, De tredice anni una fanciulla mira Elegger vita de tanto rigore Et lassar ciò che l·homo al mondo tira: Parenti, amici, robba et vano honore,  Ogni cosa del mondo al fin dispreçça, Et vol sequir Yhesu con grande aspreçça.

32. Al fin vedendo li suoi chari parenti Che Chiara era da lor cusì partita, Fuoro de ciò turbati et assai dolenti, Perché volen che al mondo fusse unita; Onde ven[en]do al lei, cum gran spaventi Et cum lusenghe, ciasc[h]edun la invita A retornar al seculo pien d·errori, Et relaxar la via del salvatore.

TESTI ITALIANI – 107,29-32

Page 302: Cum Hymnis Et Canticis

302

33. (p. 63) Ma lei como colonda stabilita Ferma sopra la pietra del Signiore, Già non preççava lusenghe né strita, Ma respondeva al loro con gran fervore Che era desposta tucta la sua vita Esser l·ancilla del suo redemptore. Onde li suoi parenti sentendo questo Da quello in poi nisciun li fo molesto.

34. O tu, che brame a Dio servir per fede Et non vole a Yhesu voltar le spalle, Spechiate in questa luce chiara, et vede Come de soi parenti pocho calle, Et lor conseglio despreçça et non lo’ crede; Perché favore humano spesso falle, Se vol servire a Dio senza el mondano, Ché a doi signiori non pòi servir tua mano.

35. Renchiusa Chiara poi nel monasterio, Tucta se offerse al glorioso Dio, Servendo al lui col cor caldo et sincero; Et non pensava più del mondo reo, Et al tucto in oblivione Hebbe ella anchora l·amor de suoi parenti, Sapendo che son dardi pungenti A chi da lor non sa levar la mente.

36. (p. 64) Or Chiara, trovandose in quel locho, Vedendo non podere contemplare, Pensò de tramutarse qualche pocho, Dove podesse meglio a Dio vacare; Faceva como chi porta in seno el foco, Che non trova chi el possa ramortare, Et presto a san Francesco se n·andone, Et a Sancto Damiano lui la mandone.

TESTI ITALIANI – 107,33-36

Page 303: Cum Hymnis Et Canticis

303

37. Et stando lì tucta humile et fervente, Se exercitava nel divino amore; De molte parte veniva la gente A visitar la sposa del Signiore; Et molte altre fancciulle simelmente Volen con lei servire al salvatore; Et quelle che al mondo eran ligati Se recomandavan al·le’ per lor peccati.

38. Nel locho sacro de San Damiano Anni quarantadoi se incarcerone, Et molte vergen del secol vano Robbò, et a Yhesu le consacrone; Et sì le desponsone Al lui in vera fede et fermo amore, Al chui con caldo core Servìro, et al lei fuoro obbediente.

39. (p. 65) O quante fuoron le grande baronesse, Regine, imperadrice et marchigiane, Nobile donne, duchesse et contesse Che sequitaron Chiara sancta matre, Lasando signiorie, servi et richeççe, Et vixoro in strecta povertade, Et in cambbio de gioie et gran delitij Portando adosso asperi celitij.

40. De quanta perfectione fusse costei Nisciuna lengua mai el porria narrare: La carità inmensa che fo in lei Non è alcun chel podesse estimare, Né ancho poria pensare La sua vera et profonda humilitade, Et nelle aversitade Sempre col cor tranquillo fo patiente.

TESTI ITALIANI – 107,37-40

Page 304: Cum Hymnis Et Canticis

304

41. Costei, de Yhesu Christo vera sposa, Con grande affecto amò la povertade: Per lui del mondo despreziò ogni cosa, Per Dio di[e]de sua ereditade. Però l·alta bontade A soi bisogni sempre provedeva; Et de ciò lei rendeva  Gratie infinite a Dio humilmente.

42. (p. 66) La carne sua vergene et delicata Con asperi et duri celitij macerrava, Sol d·una veste al tempo de vernata, Cum vil mantello sol se contentava; Et assai digiunava Jm pane e acqua, e tale austeritade In ogni sua etade Sì observò sempre [s]trectamente.

43. Grande devotione al sacramento havea Del corpo sacro del nostro Signiore, Però con gran timore lo recevea. Et benché fosse inferma, a suo honore Filò con grande amore, Per far li corporali panno de lino  Assai et molto fino, Et alli preti ne fece presenti.

44. Con grande amore essa se staeva Ad ogni tempo in oratione; Sopra el sapere humano recevea Dell·alte cose illuminatione; Et l·aspera paxione Amaramente de Christo piangeva; Et tucta se struggeva, Pensando li suoi gravissimi tormenti.

TESTI ITALIANI – 107,41-44

Page 305: Cum Hymnis Et Canticis

305

45. (p. 67) Alle cose superne era rapita, Più volte stando in contemplatione  Lei recevea dalla bontà infinita, D·alte et grande cose revellatione Et tale consolatione La monda e sacra alma sua havea, Che dir non se porria El gaudio che sentiva nella mente

46. La sua gran sanctità manifestata Era per l·universo infra la gente, Però da gran prelati visitata Fo, et dal papa ancor personalmente: Et avìano nella mente Tanto dilecto, odendo el suo parlare, Et ben poden pensare Esser nella divina gratia excellente. 47. Or piacque a Dio voler manifestare L’amore et le virtù della sua sposa, Et comenzò per lei miracol fare: Ciò che tochava sanava ogni cosa, Molti da morte lei facea campare, Per lei li spiriti non trovavan posa, Siché dove era el suo nome invocato Subito ogni morbo era cacciato.

48. (p. 68) Essendo um giorno per gran carestia Che non havevan niente da mangiare, Dixe la canavaia: O matre mia, Oggi non ò que possa despensare, Excepto un pan che a tanta compagnia Non pòi per niun modo satisfare; Onde non vedo quell·che far podemo, Ché robba né denari noi non havemo.

TESTI ITALIANI – 107,45-48

Page 306: Cum Hymnis Et Canticis

306

49. Allora Chiara, con lictitia inmensa, Godendo della sancta povertade, Dixe: Figliola, aparechia la mensa, Et de quel pane ne piglia la mitade, Spartelo fra le sore, e sempre pensa Che ce governa Dio per sua bontade. Quell·altro resto lo darì ai frati, Ché loro e noie serem ben recreati.

50. Et quella dixe: O matre mia, Hora bisogniaria che renovasse Quello anticho miracul de Yhesù, Che un picol pane tante ne satiasse. Pure obbediente, sença tardar più, Credendo per gran fede che bastasse. Et Dio per Chiara tal segnio mostrone, Che frati et sore d·un picol pane restorone.

51. (p. 69) Fo questa gloriosa luce chiara De obbedientia serva deputata; Al lei verginità fo sempre cara, Et fu per lei humilità mostrata, De strecta povertà fo sempre avara, Et mai volse de lei esser privata. Lei tre voti amò con tanto affecto Che ogni pena per lor parea dilecto.

52. Chiara per povertà se fe mendicha, Serva per obbedire a soi prelati, Martir per viver vergene pudicha, Sempre sequì lei questi tre stati. Era de povertà assai amicha, Obbedientia mai non negò a prelati, Cusì: vergene, povera, obediente Servì in terra a Christo omnipotente.

TESTI ITALIANI – 107,49-52

Page 307: Cum Hymnis Et Canticis

307

53. Fo della povertà si namorata, Che como car tesoro la commendava; Voleva che dalle sore fusse abracciata, Dicendo che per lei al cel s·andava, Si c·era obbedientia acompagnata, Se non giù nell·inferno li tirava, Perché pover non è chi ha se stesso, Et non vole obbedir come ha promesso.

54. (p. 70) Però havendo lei già congregate De molte sore nella sua compagnia L·ebbe alla povertà molto exortate, Dicendo da Dio per conseglio havia. Et dixe: Obbedientia mai lassate, Ché Dio l·à comendata, et vol che sia Sempre observata cum verginede, Si noi volemo el cielo hereditare.

55. Da poi che Chiara hebbe relustrato, Cum suo chiar lume, nostra vita obscura, Poi che a ciascuna sora hebbe insegniato Povera stare, obbediente et pura, Et poi che Dio per lei havea mostrati Segni et miraculi già oltra mesura, Chiamolla Dio al ciel tucta iocunda, Povera, obbediente, humile et monda.

56. Volendo adonque Dio Chiara exaltare, Et cavarla del mondo tenebroso, La volse prima alquanto consolare, Et fare il suo morire tucto gioioso, Onde Maria la ve[n]ne a visitare  Cum Yhesu Christo, suo figliolo et sposo, Aciò che del corpo l’anima partisse Et le pena della morte non sentisse.

TESTI ITALIANI – 107,53-56

Page 308: Cum Hymnis Et Canticis

308

57. (p. 71) De vergene poi una gran compagnia Venoro al lei cum inmensa alegreçça, Et in meçço lor la vergene Maria, Che d’una veste de grande belleçça Vestì cum gran dulceçça Chiara beata, et poi sì l·abraccione, Et l·alma sua portone Poi secu in cielo a stare eternalmente.

58. Et cusì stando nell·ultimo fine, Maria cum Yhesu Christo lì presente  Nisciun maligno spiritu in quell confine Possecte aproximarse, o poner mente, Ma gli angeli sancti che stavan lì vicinj Cum canti la chiamavan dolcemente; Allora lassò in terra el terren velo, Et quella compagnia la portò in cielo.

59. Poscia che questa stella è fixa in cielo, Prestando ancora in terra el suo splendore, Fo renduto alla terra el terren velo, Ciò è quel corpo suo cum grande honore, Et perché hebbe lei de Dio çelo Jn cielo et terra Dio li mostrò amore,  Et vol per tucto sia glorificata, Como la sperientia m·à mostrata.

60. (p. 72) Peroché in breve de po quello suo fine Venne ad Asese el papa et cardinali, Ciò è Innocentio quarto cum vecinj Et cum altri prelati assai lontani, Et translactar quel corpo ai ciptadinj Dentro dalla ciptà cum le lor manj; Et poi lì presenti tucti quanti Fo scripta nel cathalago del[i] sancti.

TESTI ITALIANI – 107,57-60

Page 309: Cum Hymnis Et Canticis

309

61. O matre gloriosa, Chiara sancta,  Piatà te prenda delle tuoi figliole! Tu foste de Francesco vera pianta Et obedisti a tucte soi parole, Et questa obidientia pura et sancta T·à facto un chiar lume come el sole; Però anchora a noi hai comandato Che faciam quanto lui ha ordinato.

62. O vergen, che nel seculo ora state, Despreççate el mondo et sua vageçça, Et al dolce Yhesu ve desponsate, Ponendo in llui ogni vostra fermeçça, Et con grande pronteçça Chiara vergene sancta sequitate, Acciò che co·llei siate Sempre nell·alta gloria contente.

63. (p. 73) Jn cielo gemma lucente, Del l·umele Francesco prima pianta, Chiara, o vergen sancta, Pregate per noi el creator clemente. Amen.

108

Da madona Orttolana voglio fare comenzamentoLauda della nostra madre santa Claradi s. Caterina da Bologna

Codice

BoLoGnA – Archivio Generale Arcivescovile: Archivio della Beata Caterina

TESTI ITALIANI – 107,61-63; 108

Page 310: Cum Hymnis Et Canticis

310

Cartone 35, num. 4: ff. 108r-111v: Lauda della nostra madre santa Clara

Codice pergamenaceo per i ff. 1-112, e cartaceo per i successivi ff. 113-137, mm.h. 105×85, del sec. XV, autografo, di mano della beata Caterina Vigri. La lauda è costituita da 34 quartine e 2 terzine e una strofa da 5 versi. Cf. Caterina VIGRI, Laudi, Trattati e Lettere, Edizione critica a cura di Silvia SERvEnTI, Edizione del Galluzzo, SISMEL, Firenze 2000, pp. xCII-xCvIII e 3-10.

1. (f. 108r) Da madona Orttolana Voglio fare comenzamento, Perché de lei fe’ nassimento Quella stella diana.

2. O beata Ortolana, Tanto foe el tuo fervore Che le terre del Salvatore Tu volisti vixitare.

3. E poi fenito el tuo camino, Como piaque a Dio divino Del tuo sancto zardino  Sì bel fiore n’à donato.

4. E d’Asixe, tue contratte, Due lumine fo mandate  Tanto infiamatte Che tutto el mondo à allustrate

5. La prima è Francesco mio beato Che da Mari[a] fusti mandatto Per renovare l’appostolato De Ihesu incarnato.

TESTI ITALIANI – 108,1-5

Page 311: Cum Hymnis Et Canticis

311

6. E de l’altra non ve tacerò Alla qual Francesco insegnò Sequitandolo in povertà E altre penalità.

7. O Chiara relucente, Verzene delichatta, Da Christo dolce amorre Fusti anonciatta E a lui consacrata.

  8. O serafico Francesco, Tu comemzassi questo E facto n’ài talle aquisto Che a tuti è manifesto.

9. O relizioxa santa, Tu fusti prima piantta, Como la instoria canta, De Francesco padre santo.

10. O appostola ferventte, E piena de cortexia, Tu invitti ogno gente A pigliare la bona via.

11. O alma resplendente E de virtute tanto ornata, Che pappa con sua briguata Te vene a vixitare.

12. El padre santo veramente Con grande devocione  A ti fice parlamento Per sua contemplatione.

TESTI ITALIANI – 108,6-12

Page 312: Cum Hymnis Et Canticis

312

13. E de la tua povertade Volendotene exenta farre, Lo comenzasti a pregare Non volendolo acettare.

14. E volendose partire Accexo del divino amore, Christo per fare honore La croce nel pane eb’ mostrato.

15. E per lo miracollo facto Tutto romaxe illustrato E da tti tolse combiato  Alttamente edificato.

16. E anche voglio contare Quel che Dio li volse farre Mandandoge l’olio nel bocale Per sovenire sua povertade.

17. E Christo per provare In ti la vera humilitade A tutto el tuo conventto Fiecce el pan mancare.

18. Ma non temendo veramente,  E de Dio tutta infiamata  El pane fiecce cressere A tutta la brigata.

19. E stando in penitencia e alte contemplacione Spese volte facea oratione, E con devocte lacrime Piancea la Ppasione.

TESTI ITALIANI – 108,13-19

Page 313: Cum Hymnis Et Canticis

313

20. E lo nemicho pien de iniquità Alla beata eb’ parlà Dicendo: se·l pianto non lasarai El cervelo e lla vista perderai.

21. Ma in Dio asorta con grande caritade Disse: Pàrtit[e], nemico, pien de falsitade, Che cieco non serrà Chi lo Re de la gloria vederà.

22. E lo nemico senza induxiare Nella cità de Sisse  Li soldatti fice intrare Per desfare Chiara con sua er[e]ditade.

23. Ma con devocte lacrime Comm[e]nzò Dio pregare,  E a tu[te] le sore penitentia fieze fare, E con grande voce inv[er]so el cielo chiamare.

24. [O]r olditte con devocione  Quello che fiece Dio per le sue oratione,  Dicendo senza dubitare: Scamparò vue e tuta la citade.

25. Poi ultimatamente Mostrò Christo onipotente Che per quaranta dì non manzò niente.

26.  [E] questo fiecce el Segnore Per mandarge el suo pastore  Che alla finita gli fesse grande honore.

27. [E] poi ch’eli fue rivato El papa con lo clericatto Alla beatta se n’è andato E dolcemente à vixitato.

TESTI ITALIANI – 108,20-27

Page 314: Cum Hymnis Et Canticis

314

28. [El] padre sancto tutto acorto La sua man che’l g’ebe porto, Perché la dovesse baxare, E lei per humi[l]ità non lo volse fare.

29. E dolcemente el commenzò a pregare: Non, padre, non la mano, Ma el pé me vogliati dare.

30. E per fare suo contempto Li porsse el pé senza demoramento, E baxolo con sì gran tremore Che parea la Madalena ai pié del Salvatore.

31. E del divino amore  Romanendo infiamata Confortava Agnexe e ttuta la brigata, Che per la sua morte era tribulata.

32. E apresso el passare Testamento volse fare, Lasando alle sore la sancta povertate Per sua hereditate.

33. E la madre de Dio Li foe apparechiata E d’uno bel manto l’eb’ amantata E commo altta imperatrice sieo menata.

34. E possa in cielo arivatta Con grande honore Da Christo foe sposata A alltamente allochata.

TESTI ITALIANI – 108,28-34

Page 315: Cum Hymnis Et Canticis

315

35. E a quanto sia tua alteza Dirre non può mia pizoleza E dell’alta gloria Parlarne mia memoria.

36. Chiara, vita mia, Tu fusti comenzamento De questa baronia Che sempre va cressando.

37. Chiara delicatta, E de virtù ornata, Prega per la brigatta, O dolce madre pia.

Amen. Deo gratias.

109

Da madona Ortolana voglio fare comenzamentoQuesta divota lauda di sancta Chiara fece la beata Khaterina da Bologna.

Codice

BoLoGnA – Monastero del Corpus DominiCod. della beata Illuminata Bembo: Specchio d’illuminazione, au-

tografo. Alle pp. 103-104: Questa divota lauda di sancta Chiara fece la beata

Katheri[na] da Bologna: Da madona Ortolana. Questo fatto di ripor-tare, da documenti differenti, alcune strofe della precedente lauda, può denotare già una iniziale divulgazione in versioni più brevi. La lauda fu edita da R. MonDInI, Le “Laudi” di Caterina Vigri, in “Strenna Storica Bolognese”, 5(1955)81-88.

TESTI ITALIANI – 108,35-37; 109

Page 316: Cum Hymnis Et Canticis

316

a Strofa 1 corrisponde alla strofa 1 della precedente lauda (così le successive). - b strofa 2. - c strofa 3. - d cf. strofa 7. - e strofa 9. - f strofa 10. - g strofa propria di questa lauda. -

1. Da madona Ortolana, Voglio fare comenzamento Perché de lei fe’ nascimento Quella stella dianaa.

2. O beata Ortolana, Tanto fu el tuo fervore Che le terre del Salvatore Tu volisti visitareb.

3. E poi fenito el tuo camino, Como piaque a Dio divino Del tuo sancto zardino Sì bel giglio n’à rechatoc.

4. O vergine gratiosa, Chiara delicata Da Christo dolce amore Fusti anuntiatad.

5. O religiosa sancta, Tu fusti prima pianta, Como la Chiesia canta, De Francescho padre sanctoe.

6. O apostola fervente  E de Christo infiamata, Tu inviti ogni gente Alla vita beataf.

7. O saraphina ardente Della divina amança, In Christo amore fervente Metisti tua sperançag.

TESTI ITALIANI – 109,1-7

Page 317: Cum Hymnis Et Canticis

317

h strofa propria di questa lauda. - i strofa 36. - j cf. strofa 37.

8. O stella radiante, Nella Chiesa triumphante A Dio stai davanti Per la tua sancta vitah.

9. O Chiara, vita mia, Tu fusti el comenciamento De questa baronia Che sempre va cressendoi.

10. O pianta delicata, E de virtude ornata, Priega per la brigata, O dolce madre piaj. Amen.

110

O Chiara relucentedi s. Caterina da Bologna

Codice

BoLoGnA – Archivio Generale Arcivescovile: Archivio della Beata Caterina

Cartone 35, num. 2: f. 16r. Incip.: O chiara relucente / vergine deli-cata... expl. prega per la brigata, / o dolce madre pia. Amen.

Codice cartaceo, ff. 22, mm. 150×100, sec. XV, di più mani, intito-lato “Laudi spirituali”. Riporta poche strofe della “Lauda della nostra

TESTI ITALIANI – 109,8-10; 110

Page 318: Cum Hymnis Et Canticis

318

a Strofa corrispondente alla strofa num. 7 della redazione maggiore. - b cf. strofa 8,1. - c strofa 9. - d strofa 36. - e strofa 37.

madre santa Clara”, riferita poco sopra: Da madonna Orttolana. Anche questa ripresa di alcune strofe in un codice differente può testimoniare già la iniziale divulgazione della lauda anche in versione più breve, co-me la precedente. Cf. Caterina vIGRI, Laudi, Trattati e Lettere, edizione critica a cura di S. SERvEnTI, Edizioni del Galluzzo, SISMEL, Firenze 2000, p. xCI, num. xxII.

1. O Chiara relucente, Vergene delicata, Da Christo dolce amore Fusti annuntiataa.

2. Del seraphico Francescob, O religiosa santa, Tu fusti prima pianta, Como la istoria cantac.

3. O Chiara, vita mia, Tu fusti comenzamento De questa baronia Che sempre va crescendod.

4. O Chiara delicata, E de virtù ornata, Prega per la brigata, O dolce madre piae. Amen.

TESTI ITALIANI – 110,1-4

Page 319: Cum Hymnis Et Canticis

319

111

Lalda di sancta Clara: O sposa di Giesu, Chiara novellaanonima

Codice

FIREnzE – Biblioteca NazionaleFondo Landau Finaly, cod. 251, ff. 249v-250r: Incip. Lalda di san-

cta Clara: O sposa di Giesu, Chiara novella... expl. Per·le tue prece et gustare possa quella. – Amen –

Codice cartaceo, miscellaneo, mm.h. 209×140, ff. 374, di più mani, scritto nella prima metà sec. XVI, appartenne al monastero delle claris-se di Santa Chiara Novella in Firenze. È il cod. che riferisce il Processo di canonizzazione di s. Chiara. Cf. G. LAzzI – M. RoLIh SCARLIno, I manoscritti Landau Finaly della Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze, Catalogo, II (schede 146-304), Giunta Regionale Toscana, (Milano) 1994. sigla Is.

1. (f. 249v) O sposa di Giesu, Chiara novella, la quale se’ subrimata nella gloria beata, et fatta se’ del·cielo fulgente stella.

2. Tanto t·accese quel divino amore Giesu tuo, dolce vita, che ‘namorato el·tuo diletto core volesti essere hunita col·lui e·ffar partita dal·ciecho mondo ed·alle sue delitie, spreçando ogni divitie, e·per Giesu vivere poverella.

TESTI ITALIANI – 111

Page 320: Cum Hymnis Et Canticis

320

3. O quanto fu la·tua humilitate, vergine benedetta, servendo a·Dio con·tanta puritate et charità perfetta, sì che se’ stata eletta nelle dolcie armonie di·quella gloria e·per somma vittoria se’ coronata e·fatta tanto bella.

4.  Con l·ardente amore che infiamma tanto giungnieva nel tuo petto si disolveva el·tuo cor tutto quanto(f. 250r) per·gaudio et per diletto  el·tuo infiammato affetto si trasformava in quella etterna luce, e con quel sommo duce era la·tua angelicha favella.

5. Tenendo il·corpo tuo in tanta ‘spreça con viglie e·digiuni l·alma sì si·cibava in tal dolceça di que’ celesti lumi,  siché spargievi fiumi di lacrime d·amor tante fervente che spesso la·tua mente era rapita et non parevi quella.

6. L·alma mia sitiente di·quel rivo, et fatta sitibonda di quel liquore che sì superlativo nella gloria giochonda, prieghoti ch·alla sponda a·giungniere possa l·alma mie(!) assetata, sì che sia fatta grata per·le tue prece et gustare possa quella. – Amen. –

TESTI ITALIANI – 111,3-6

Page 321: Cum Hymnis Et Canticis

321

112

Laude de la gloriosa sancta Clara: O Verzene clara lucedi un anonimo veneto.

Codice

RoMA – Collegio S. Isidoro (ex-Quaracchi - Grottaferrata)Cod. FH 432: Codice costituito da fotografie dei ff. 1r-53r, 78v-97r e 122v-177v, 

le foto degli altri fogli sono mancanti, termina col f. 177v. È un insieme di fotografie di un documento, lasciato dal P. Benvenuto Bughetti ofm. con l’ unica indicazione “[1508]”, senza altre note né di città né di bi-blioteca. È di provenienza veneta, di formato piccolo.

Alle fotografie del documento – che all’apparenza sembra una cinquecentina – sono allegati 3 fogli cartacei moderni, di mano di uno studioso francese, che ne esamina sommariamente il contenuto, ecco la descrizione della prima parte:

1. ff. 1r-21v: [La legenda de la sua clarissima verzene madre sancta Chiara]:

Incip.: Al nome del nostro Signore miser Jesu Christo…Expl.: ogni honore et gloria per infiniti seculi di seculi. Amen.2. [Sur diverses clarisses]: ff. 21v-35r : Como lo seraphico padre sancto Francisco mandò la

beata Agnese sorella de sancta chiara al monasterio de monticello…Expl.: appare la gloria del seraphico padre sancto Francisco, el quale

questo ordine instituite in tale modo disposito, et in quale modo ello fosse fecondato manifesto hè.

3. ff. 35r-37r: Laude de la gloriosa sancta Clara: Incip.: O Verzene clara luce / che da la Croce / inanti che sey si nata

/ fusti annuntiata...Expl.: Clara virgo nobilis / discipula francisci / ad celestem gloriam

/ fac nos proficisci. Amen. 

TESTI ITALIANI – 112

Page 322: Cum Hymnis Et Canticis

322

4. f. 37r: Soneto di sancta Clara: Emula sancta di Francescho divo...Expl.: Al ciel drizato per vero sentiero.

(f. 35ra) Laude de la gloriosa sancta Clara

1. O Verzene clara luce, che da la Croce inanti che sey sì nata fusti annuntiata a·la tua madre, che de sanctitade al mundo dij splendore.

2. Mostrasti clara luce in·la terra assisana de la croce fontana de penitentia, che po’ Francesco duce la gente cristiana  in·flore e fructo grana de penitentia; o sancta abstinentia, che ad obedientia(f. 35rb) el to corpo affligendo,  e crucifigendo omne voluptate de lume de veritade day candore.

3. Avivi in core de Dio gran reditate, spirito de veritate t’à dottata

TESTI ITALIANI – 112,1-3

Page 323: Cum Hymnis Et Canticis

323

5,4 a-ase tey] forse te sey. -

che tu fugivi honore, e fama de sanctitate in tal humilitate t’à fundata, quella unctio beata t’à amaistrata c’avisti victoria, la carne e·le demonia conculcare et desprezare(f. 35va) lo mondo inganatore.

4. Essendo picolella la forte vestitura sotto richa ornatura la cellavi, tua carne tenerella per conservare pura cum la astinentia dura la maceravi, tua parte non manzavi che la mandavi a·li poveri besognosi, e pregavi in·ascoso el to signor padre che in·puritate conservi el to core.

5. Non volisti marito del mondo puzolente, a·Dio vivente ase teya desponsata

TESTI ITALIANI – 112,3-5

Page 324: Cum Hymnis Et Canticis

324

6,7 btenisti] forse temisti. -

che t’avea el cor ferito, de Christo omnipotente Francesco ardente che t’à predicata,  et ello spessa fiata  t’aveva infiamata de far penitentia, de star ad obedientia, in povertade,(f. 35vb) servando castitate cum amore.

6. Per la amonitione che da Francesco avisti te desponisti a·star in·povertate, tal renovatione al to cor ne sentisti, che may non tenistib

nulla adversitade; lassando tua hereditate e padre et madre en tanta dolentia zesti a·Santa Maria in·foresta parte per desponsarte a Christo Redemptore.

7. Francesco t’à tondata e vil tonica t’à metuda poi che te desmanta

TESTI ITALIANI – 112,5-7

Page 325: Cum Hymnis Et Canticis

325

la roba pomposa, de Dio t’à indoctrinata e magistra te planta de novo sancta vita religiosa, mandandote a·star reclusa cum la gratiosa Agnese tua sorella gente novella(f. 36ra) Christo t’à mandata che sij sequitata da nui a·tute hore.

8. Da che t’è comessa lor cura principale in·humilitate tale te mantenisti, che non parivi abadesa, ma lor servitiale, che tute per eguale  infirme e sane servisti, in·povertate vivisti, fede gli tenisti poi che te gli obligasti, che nuntiasti al papa el so avere per non impedire el to fervore.

9. O povertà santa, a·le tue sore provedisti e nulla patisti aver necessitate che fratri

TESTI ITALIANI – 112,7-9

Page 326: Cum Hymnis Et Canticis

326

e sore cinquanta d’un sol pane pascisti; e l’olio li desti de tua largitate. O santa castitate, che nulla asperitate te era dura,(f. 36rb) domar la carne pura in abstinentia de penitentia non sentivi dolore.

10. In·terra o in·sermenti spesso te colgavi, e legno t’aconzavi per plumazo, corio de scrofe pongente a·la carne portavi, e celizo celavi sotto lo lazzo la pena t’è solazzo, per trarte vazzo in·contemplatione in tal devotione Christo t’à presa che sempre stavi accesa in·so calore.

11. Plangi la passione   de Christo crucifixo, e tu cum esso parivi vulnerata, cum tal passione te remembravi d’esso che parivi spes[s]o

TESTI ITALIANI – 112,9-11

Page 327: Cum Hymnis Et Canticis

327

13,1 cera] forse eri.

del mundo migrata. O anima beata, tanto ay gustata de la sua dolzeza(f. 36va) c’ay suavezza  in·la infirmitate, e day sanitate     a·le tue infirme sore.

12. Assise dal·esedio cum tua prece adiutasti e l’oste fugasti de l’imperatore. Campasti el monasterio quando a Christo parlasti et al·usso te parasti cum lo Signore, tal li desti stupore che caderon fore chi stavan sul muro del clostro et abasasti tosto lo so regoglio, ch’Assise may non tollo a·remore.

13. Quaranta anni erac stata in·tanta asperitade che in·debilitate eri devenuta; e Christo t’à invitata a·la sua claritate

TESTI ITALIANI – 112,11-13

Page 328: Cum Hymnis Et Canticis

328

che l’ar[r]a in vivitate n’avivi avuta; la Dona t’è apparuta(f. 36vb) cum sancte c’è venuta a coronarte d’um palio amantate  a·la finita che sij cum l’or vestita d’un colore.

14. Plangeva[n] le done tute et Agnese tua sorella che da picolella gli fusti padre e madre, da poy che vol la morte la lassi orfanella, vol morir ella teco in·caritate. E poy che la·lasasti como tu gli prophetasti in·tua vivitade sì la menasti a·la superna vita teco absorbita in l’eternal dolzore.

15.  Poy che le tue filiole remase desolate hayle consolate como gli prometisti, che como el Signore vole gente de molte contrade  da omne infirmitate(f. 37ra) li guaristi.

TESTI ITALIANI – 112,13-15

Page 329: Cum Hymnis Et Canticis

329

O quanto a·Dio placisti mentre che vivisti, dal papa ey visitata  et a·te officiata a·la tua morte, tucta la corte de Roma te fe’ honore.

16. O verzene, clara stella, de la superna curia agi memoria de nui peccatori. Tu Agnese polcella pregati lo Re de gloria che agiamo victoria(f. 37rb) de tri inimici duri; sentamo de quel ardore al qual amore Francesco v’à chiamati, e cum vui invitate a·le noce de l’agnello, che gustando quello, sani omne langore.

17. Ave mater humilis,  ancilla crucifixi, Clara virgo nobilis, discipula Francisci, ad celestem gloriam  fac nos proficisci. Amen.

TESTI ITALIANI – 112,15-17

Page 330: Cum Hymnis Et Canticis

330

113

Soneto di sancta Clara

1. (f. 37r) Emula sancta di Francescho divo, Chiara ben chiara al mondo et anche Idio, Leva ti prego al ciel nostro disio, Che ben petito aspecto el rozo vivo.

2. Tu sey nel luoco dove è caldo estivo Ch·el fredo cuore purga d’ogni rio, A·me demostra el viazo tal si·ch’io Dil ciel e d’ogni bene non sia privo.

3. Quante a·luce sono al ciel per tuo guberno, Quante del mondo fuge i·falsi inganni,  Quante ne perde l’inimico fiero.

4. Dhe, fa ch’io fuga el carcer de l’inferno,  Ch’io per te fuga gli infiniti affanni, Al ciel drizato per vero sentiero.

114

Santa Chiara, nova stellaanonimo

Codice

fIREnzE – Biblioteca Centrale NazionaleCod. Magliab. II.1.212, f. 59r: Santa Chiara, nova stellaÈ un codice pergamenaceo, ff. 98, mm.h. 400×275, Laudario della

seconda metà del sec. XIV, appartenuto alla Compagnia di S. Egidio,

TESTI ITALIANI – 113; 114

Page 331: Cum Hymnis Et Canticis

331

eretta presso l’Arciospedale di S. Maria Nuova di Firenze, codice mi-niato, ha 105 laudi, tra cui questa di s. Chiara. Cf. ChERUBELLI P., Flo-rilegio francescano, tratto da alcuni codici della Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze, in AFH 32(1939)272. Non è riferita la seguente strofa: San Francesco in humiltate / Tu seguisti in povertate / Liberasti tua cittate / Per virtù d’Eucaristia.

1. Santa Chiara, nova stella, Sposa a Cristo molto bella, Nostro exemplo, luce et via.

2. Sancta Chiara, nova stella, Alta vergine pulçella, Di rosaio rosa novella, Che per tutto ’l mondo aulia.

3. Cristo in tua gioventute Operò grande salute, Conservando la virtute  Del gillio che’n te fioria. 

4. Stando fante delicata, Tra le spine rosa nata, A Cristo fosti desponsata Da cui il tuo amor venia.

5. Amor dolce ghaudioso, Cibo et fructo savoroso, Gesù Christo gratioso,

Filgliuol di Santa Maria.

TESTI ITALIANI – 114,1-5

Page 332: Cum Hymnis Et Canticis

332

115

Lauda Francescana (sec. xIv) Madonna de claritateanonima

1. Madonna de claritate, Signora de povertade, Stella clarissima:

2. Fiore di san Francesco, Donna del Re dei re. Chiara, la terra scura Schiara del tuo chiaror.

3. O sposa bella de Cristo, Colomba deargentata, Rosa purpurea.

4. Più della luce chiara, Figlia d’eterno Sol. Chiara, la terra scura Schiara del tuo chiaror.

116

O Clara d·ogni virtute Spegio luminosoanonimo

LonDon – British LibraryIncunabolo, IA. 26829, f. 1r-8v: vITA GLoRIoSA DI SAnCTA CLARA.Incip. O Clara dogni virtude Spegio luminoso... La venerabile spoxa

de Christo sancta Clara gloriosa fu de la cità de Asissio...

TESTI ITALIANI – 115; 116

Page 333: Cum Hymnis Et Canticis

333

Expl. per le toe oratione e adiutorio anchora nui tira dopo ti ali gau-dii e gloria sempiterna del paradiso. Amen.

Poi segue in italiano la preghiera di s. Francesco davanti al Crocifis-so, e altre due invocazioni in versi.

Colofon: “Hieronymo da la Rovera questa Legenda, et altre Opere divote, et Merzarie tenne nel Bancho secundo verso li Barrete al Muro di la Corte de Signori Consiglieri.

Stampire à·facto questa nel Inclita Citade Milano: da Philippo Cas-sano Stampatore nel·anno del Signore Millequatrocentonorantadui” (f. 8v).

È un incunabolo del 1492, ha ff. 8, mm.h. 170×122. Fu fatto notare da Cesare Guasti, pratese, ad Antonio Cristofani, assisano, che ne dà notizia nella Leggenda di Santa Chiara d’Assisi, Assisi 1872, p. xxIv. Un esemplare dell’incunabolo fu comprato dalla British Library nel giugno 1895, forse proveniente dal soppresso monastero delle Clarisse di S. Maria di Monteluce in Perugia. Cf. Catalogue of Books printed in the XVth Century now in the British Museum. Part VI, Italy: Foligno Ferrara Florence Milan Bologna Naples Perugia and Treviso, London, p. 785.

a - (f. 1r) O Clara d·ogni virtute Spegio luminoso, Vede nostri bisogni et core desideroso Gratia rechedendoni a Christo tuo sposo.

* * *

b - (f. 8v) O felix corda, stringens felicia corda, Me tibi concorda concordatum tibi corda. Francisci corda trahit ad se plurima corda.

* * *

c - Chi da Francesco sancto, e da Clara relucente, Ricorre a soy bisogni, creda fermamente, Gratia obtegnarà da Dio Omnipotente.

TESTI ITALIANI – 116

Page 334: Cum Hymnis Et Canticis

334

117

a. Fr. Iacopone da Todi, nella laude “O Francesco povero, patriarca novello”, ha questa strofa su s. Chiara:

vv. 43-46: Fra l’altre santa Chiara sì l’appicciò coi dente, de tal tesoro avara, essa co la sua gente; ma no i valse niente, ca i chiovi eran de carne; sì come ferro stanne, duro ed ennervato.

b. E nella laude: “O Francesco, da Deo amato”, ha quest’altra strofa:

vv. 60-61: Ne la valle Spoletana una vergine c’è soprana Clara, de donna Ortulana tempio de Dio consecrata.

Citazioni prese da: IACoPonE da Todi – Laude Trattato e Detti, a cura di Franca AGEno, Firenze 1953. Laude 61, p. 247, e Laude 62, p. 256. Cf. anche FF, p. 1323, num. 2030; e p. 1331, num. 2039; (ed. Franco MAnCInI, Laude 40 e 71).

* * *

TESTI ITALIANI – 117

Page 335: Cum Hymnis Et Canticis

INDICE ALFABETICO dei testi latini secondo gli incipit

NB – I numeri si riferiscono ai bravi, e non alle pagine.NB – Quando un’abbreviazione è in corsivo ciò indica che il titolo proviene da una

lectio varians, o da una differenza di testo.

Significato della abbreviazionian antiphonaca capitulum, lectio brevisco communio in Missagr gradualehy hymnusmi Missae introitusof offertoriumor oratio, oremuspc postcommuniore responsoriumse sequentiaso super oblata, secretave versiculus

A civibus obsidio (re) XIV,1Ab hac Clara clarum exempli (an) 48,3Ablata per Gregorium (an) XII,1Accendisti ac fecisti (an) XLVIIII,2Ad cuius stupende vocis (an) LII,5Adducentur regi virgines (ve) XXVIIIAdducentur regi virgines (ve) XXII

Page 336: Cum Hymnis Et Canticis

336 INDICE ALFABETICO dei testi latini secondo gli incipit

Adest dies gaudii (an) XL,3Adiuvabit eam Deus vultu suo (re) XXVIIIAdiuvabit eam Deus vultu suo (ve) XIIIAdiuvabit eam Deus vultu suo (ve) XVIAgnes ad Agni nuptias (an) XIX,2Agnes soror eius unica (an) LVII,3Agnes, soror mea karissima (an) LXI,2Alleluia. O gemma virginea (gr) 61,b, nota 2.Alleluia. Virgo Clara claruit (gr) 61,cAlleluya. O virgo clarens vespere (gr) 61,bAlleluya. O virgo clarens vespere (an) 8Altissime Domine Deus (or) 53Amica crucis plangere (re) XIV,2Arbor fecunda germinat (hy) 43Artam nimis et insolitam (an) LIX,2At non Clara soror celebranda est (hy) 66Audiens tunc celebre nomen (an) LV,3Ave beatissima Clara (an) 30Ave, mater humilis (hy) 67Ave paradysi rosa (an) 37Ave, preclara virgo Clara (se) 101Ave prudens et divina (se) 68Ave, virgo felix Clara dominarum (se) 69Ave, virgo felix Clara mater (an) L,2; 29Ave, virgo preferens (an) XL,5Ave, virgo sancta Clara (hy) 70

Beata Clara suum prenoscens obitum (re) LX,2Benedictus Dominus Deus Israel, qui signis (an) LXII

Carnis templo soluto (re) XVII,1Celi concentum hodie (hy) 10Celi contentum hodie (hy) 10Celorum Rex mellifluit (an) 1

Page 337: Cum Hymnis Et Canticis

INDICE ALFABETICO dei testi latini secondo gli incipit 337

Cepit puella Dominum (an)XXXII,2Circa noctem mediam (re) LX,1Clara clarens labe carens (hy) 11Clara, Dei famula, florens rosa (an) 71Clara, Dei famula, tenera infantula (se) 72Clara dies hodierna polo delabitur alto (hy) 101Clara digna reputatur (hy) 44 Clara et Agnes sorores (an) LXI,5Clara, Francisci filia (re) XLIV,2Clara, luce clarior ac sole (an) XL,1Clara, luce clarior lucis eterne (hy) XXIClara lux apparuit mundo (se) 73Clara mater egregia (re) LVIII,1Clara, multarum previa (re) XLVIII,3Clara preclara meritis (hy) 74Clara, que eterni regis decorem (an) 27Clara sancta, deprecare (an) XLIII,3Clara stella movet bella (hy) 12Clara virgo, flos rosarum (an) 56Claris orta natalibus (an) LII,2Clarum nomen effunditur (hy) 75Columpne auree super bases (re) XXVIIIConcinat plebs fidelium (hy) IIIConfestim pulchra pulcherrimo sponso (an) LV,4Confitebor tibi, Domine (ca) XXVIConfitebor tibi, Domine (ca) II; XX; XXIXContempnit auri pondera (an) XXXVIII,2Cor verbis sapientie (an) XV,1Corde et animo (an) LXI,3Cuncta pro Christi nomine (an) IX,3

De pane pascit unico (re) XVII,2De paupertatis titulo (re) XI,3De terra caliginosa (hy) 76

Page 338: Cum Hymnis Et Canticis

338 INDICE ALFABETICO dei testi latini secondo gli incipit

Decus clarum feminarum (hy) 77Deficiente oleo in lechito (an) LXIII,1Deus, castitatis amator (or) 41 Deus, qui beatam Claram gloriosam (or) 42Deus, qui beatam Claram virginem (or) XXXVDeus virtutum, cuius est totum (or) LXIV; 19Diffusa est gratia in labiis tuis (co) 64Diffusa est gratia in labiis tuis (ve) XXVIDiffusa est gratia in labiis tuis (ve) X; XXIIDilecta Deo et hominibus (an) LIIIDilexisti iustitiam (gr) 61,aDives in mundo labili (re) XIV,3Domine Deus meus exaltasti (re) XXVIIIDomine Iesu Christe (or) 58Duce celesti Numine (an) V; LI,9; 32

Ecce Francisci gaudium (an) 51Ecce, mundo tepescenti (hy) 78Ecclesiam Sancti Damiani (re) LVI,3Elegit eam Deus (ve) XVIEmulor vos Dei emulacione (ca) XXVIIEn in regno claritatis (se) 13; 49En preclara virgo Clara (hy) 14Est Franciscus lux in austrum (an) 50Esto nobis pia et sedula (an) 48,5Excelsi servus virginem (an) IX,2Exsultate, iubilate (hy) 79

Familiam tuam, quesumus, Domine (or) 20Famulos tuos, quesumus Domine (or) VI; XXIV; 25; 60Festum Clare Deo care (hy) 15Flagrabat pietate ingenita (an) LV,1Format Clara discipulas (an) XV,3Francisci fama virginis (re) XXXIX,1

Page 339: Cum Hymnis Et Canticis

INDICE ALFABETICO dei testi latini secondo gli incipit 339

Francisci felix emula (an) 31,2Francisci patris filia (an) XXXII,4Francisci pia plantula (re) XI,1; 101, nota 38Francisci prima plantula (re) XI,1Fratres, qui gloriatur (ca) II; XX; XXIXFratres, qui gloriatur (ca) XXVIFulgentem Claram eminus (an) XXXII,1

Gaude, celi hierarchia (se) 46 Gaude celum, terra plaude (an) LI,7; 34Gaude, Clara prophetata (hy) 39Gaude, sacra virgo Clara (se) 80Gaudeamus omnes in Domino (mi) 59Gaudeat Ecclesia persolvendo munia (se) 81Gaudeat Ecclesia pro Francisci filia (se) 82Generat virgo filias (hy) VIIIGratia mulieris sedule (re) II; XX; XXVI; XXIX

Hanc Alexander papa inclitus (an) LXIII,4Hanc dum mater Hortulana (an) LII,3Hanc et papa Gregorius (an) I,5Hec Dei stat in atriis (an) XXXII,3Hec in paternis laribus (an) I,3Hec paupertatis titulo (re) XI,3Hec una de prudentibus (an) IX,1Hodie de seculo (an) 2Holofernem Iudit stravit (re) IIHolofernem Iudit stravit (re) XLVI,2; 21Honorat Christi dextera (an) XIX,4Hortatur hec ut pauperes (an) XII,3Humilitatis prebuit exemplum (re) XLVI,1

Iam in regno claritatis (se) 13Iam sacre Clare claritas (an) I,1Iam sancte Clare claritas (an) I,1

Page 340: Cum Hymnis Et Canticis

340 INDICE ALFABETICO dei testi latini secondo gli incipit

Iam vides Deum oculis (an) XLIIhesu Christe, fili Dei vivi (re) XXVIesum, Clare virginis sponsum (in) XLIIIhesu nomen mirificum (an) XXXVIII,1In celesti triclinio (hy) XXXVIIIn Dei fervens opere (re) LVI,2In festo palmarum Clara (re) LVI,1In paupertate degens ewangelica (re) LVIII,2In paupertatis copia (re) XLVI,3In perenni gloria Clara (se) 83In via penitentie (re) XI,2In vultu angelico amabilis (an) LXI,4Inclarescat melodia (se) 16Inclitis orbata parentibus (an) LV,2Innocens corde, manibus (an) XXXVIII,3Instar solis speciosa (an) 84Intuemini quanta sit ista (an) 48,6

Laudans laudare studeat (an) XIX,5Laudat Deum omnium (an) XLVIIII,5Laude nostra dignior (an) XL,2Lectus, in quo pausabat (an) LIX,4Letabundus exsultet fidelis (se) 85Letabundus plaudat mundus (hy) 17Letemur omnes hodie (an) LII,1Lignum vite te cibavit (an) XLIII,2Lucis eterne filia (an) LXI,1Lucis nove claritas (se) 86

Mundi totius gloriam (an) I,2Mundo splendor oritur (re) XLIV,1

Nam per te creverunt in Ecclesia (an) LXIII,7Nostra pia mater Clara (an) 48,1

Page 341: Cum Hymnis Et Canticis

INDICE ALFABETICO dei testi latini secondo gli incipit 341

Nostrorum apud Dominum (an) 31,3Nove lucis radius (se) 87 Nove signo claritatis (se) 88Novum sidus emicuit (an) XXIII; 3

O adolescentula (an) XLVII,1O Clara, claris preclara meritis (an) 48,2O Clara, clarum gracie (an) 4O Clara, luce clarior (hy) XXI O Clara, lux gaudium (an) 89O Clara, multarum mater (an) LI,1O Clara, sydus matutinum (an) 40O Clara, virgo nobilis (an) 5O Clara, virgo nobilis (gr) 61,c, nota 3O claritatis speculum (gr) 101, nota 38O decus et gaudium (an) LI,2; 28O decus nostrum, bona Clara (hy) 90O felix Assysia (an) LI,5; 35O felix Clara, regali tecta tyara (an) 6O fervens desiderio (an) L,1; 31O gemma virginea (gr) 61,c, nota 3; 101, nota 38O gloriosum decus (an) LI,3; 26O lumen atque decus (an) LI,4; 33O lumen Ecclesie, Clara virgo (an) LI,6; 36O lumen Ecclesie, o vas electum (an) XXXIVO lux penitencium (hy) 45O mira res. Copia fit panis (an) 24O paupertas liberalis (re) XLVIII,1; 22O quam gloriosum est regnum (an) LXIII,5O quam pulchra est casta (ca) XXVIIIO virgo clara genere (an) 7O virgo clarens vespere (an) 8O virgo clarens vespere (gr) 61,bO virgo mirabilis (an) L,3; 23

Page 342: Cum Hymnis Et Canticis

342 INDICE ALFABETICO dei testi latini secondo gli incipit

Oblata per Gregorium (an) XII,1Oblata tibi, quesumus Domine (so) 63Offerentur Regi virgines (of) 62Oliva fructifera in paradyso Dei (an) LXIII,6Optatur hec ut pauperes (an) XII,3Ora pro nobis beata Clara (ve) IV; XXII; XXX; XLI; LXIV; 41

Panis unicus divisus (an) LIX,3Paradisum voluptatis (se) 101, nota 38Parat in gratia vasculum (an) XII,2Parat magistra vasculum (an) XII,2Paupertatis prediis (an) XLVIIII,4Pauperum collegio a barbaris obsesso (re) LVIII,3Per Egiptum Nylus vadit (re) XLVIII,2Plaudat plebs pauperum (se) 91Post vite clare terminum (an) XIX,1Primam regule notulam (an) LVII,1Prolem quam, Clara, generas (hy) XXXIII Protegant, quesumus Domine (pc) 65

Quadraginta duobus annis (an) LXIII,3Quam mox divina vox (an) LII,4Qui fecit ad imaginem (se) 92

Ramus olive medii (an) XL,4 Regem quem Virgo genuit (in) XXXVIRegem qui fecit omnia (in) LIVRegi qui carnem induit (in) VIIRegi seculorum immortali (ca) XXVRespondit Clara summo pontifici (an) LVII,2Rex mi pater crucifixe (hy) 55Rex per ortum caritatis (se) 93 Rex per portum caritatis (se) 93

Page 343: Cum Hymnis Et Canticis

INDICE ALFABETICO dei testi latini secondo gli incipit 343

Sacra spirat infantia (an) I,4Salve Christi sponsa Clara (hy) 94 Salve mater virgo Clara (hy) 54Salve sancta mater (an) LXIII,8Salve sponsa Dei (an) XXXISancta ac gloriosa Clara (an) 48,4Sancta Clara, intercede pro nobis (an) 48,7Sancte Clare filie, Christo desponsate (hy) 95Sancte orationis studium habebat (an) LIX,1Sancti et iusti in Domino gaudete (ve) 52Sara vincis demonia (an) LI,8; 38Sentis regem indignantem (an) XLVII,3Seris confortat ostia mater (an) XXXII,5Sic sorore previa (an) XIX,3Sicut sol oriens in mundo (ca) XXVIISicut sorore previa (an) XIX,3Sidus clarum fulget (se) 96Signiferi discipula (se) 97 Sonet vox Ecclesie (se) 98Specie tua et pulchritudine tua (re) XXVIISpecie tua et pulchritudine tua (ve) XSpecie tua et pulchritudine tua (ve) IV; XIIISpeciosa facta es et suavis (ve) 57Stella clara et preclara (hy) 99Sub paupertatis regula (hy) 18Sunamitis speciosa (an) XLVII,2

Te Deum laudamus (hy) XVIIIThronus novus fabricatur (se) 47Trahit de testa nucleum (an) XV,2Tu paradysus voluptatis (an) XLIII,1Tu, signifera sanas wlnera (an) XLV,1Tunc hostis antiquus (an) LVII,4

Page 344: Cum Hymnis Et Canticis

344 INDICE ALFABETICO dei testi latini secondo gli incipit

Uno pane copia (an) XLVIIII,3

Valentinus morbo cadit (an) XLV,3 Veni in ortum meum (an) XLVIIII,1Videns in mundo liberali (re) XIV,3Viginti et octo annorum languore (an) LXIII,2Virginis Clare celebrat triumphum (hy) 100Virgo Christi clarissima (an) 9Virgo, clarens vespere (gr) XXXI; 61,bVirgo, clarens vespere (an) 8Virgo pia, Clara mente (re) XLIV,3Vivens in mundo labili (re) XIV,3Voce puella caruit (an) XLV,2

* * *

Page 345: Cum Hymnis Et Canticis

INDICE ALFABETICO secondo l’indole delle composizioni

NB – Il corsivo delle abbreviazioni indica una lectio varians.

AnTIPhonAE

(an) Ab hac Clara clarum exempli 48,3(an) Ablata per Gregorium XII,1(an) Accendisti ac fecisti XLVIIII,2(an) Ad cuius stupende vocis LII,5(an) Adest dies gaudii XL,3(an) Agnes ad Agni nuptias XIX,2(an) Agnes soror eius unica LVII,3(an) Agnes, soror mea karissima LXI,2(an) Alleluya. O virgo clarens vespere 8(an) Artam nimis et insolitam LIX,2(an) Audiens tunc celebre nomen LV,3(an) Ave beatissima Clara 30(an) Ave paradysi rosa 37(an) Ave, virgo felix Clara mater L,2; 29(an) Ave, virgo preferens XL,5(an) Benedictus Dominus Deus Israel, qui signis LXII(an) Celorum Rex mellifluit 1(an) Cepit puella Dominum XXXII,2(an) Clara, Dei famula, florens rosa 71(an) Clara et Agnes sorores LXI,5(an) Clara, luce clarior ac sole XL,1(an) Clara, que eterni regis decorem 27(an) Clara sancta, deprecare XLIII,3(an) Clara virgo, flos rosarum 56

Page 346: Cum Hymnis Et Canticis

346 INDICE ALFABETICO secondo l’indole delle composizioni

(an) Claris orta natalibus LII,2(an) Confestim pulchra pulcherrimo sponso LV,4(an) Contempnit auri pondera XXXVIII,2(an) Cor verbis sapientie XV,1(an) Corde et animo LXI,3(an) Cuncta pro Christi nomine IX,3(an) Deficiente oleo in lechito LXIII,1(an) Dilecta Deo et hominibus LIII(an) Duce celesti Numine V; LI,9; 32(an) Ecce Francisci gaudium 51(an) Est Franciscus lux in austrum 50(an) Esto nobis pia et sedula 48,5(an) Excelsi servus virginem IX,2(an) Flagrabat pietate ingenita LV,1(an) Format Clara discipulas XV,3(an) Francisci felix emula 31,2(an) Francisci patris filia XXXII,4(an) Fulgentem Claram eminus XXXII,1(an) Gaude celum, terra plaude LI,7; 34(an) Hanc Alexander papa inclitus LXIII,4(an) Hanc dum mater Hortulana LII,3(an) Hanc et papa Gregorius I,5(an) Hec Dei stat in atriis XXXII,3(an) Hec in paternis laribus I,3(an) Hec una de prudentibus IX,1(an) Hodie de seculo 2(an) Honorat Christi dextera XIX,4(an) Hortatur hec ut pauperes XII,3(an) Iam sacre Clare claritas I,1(an) Iam sancte Clare claritas I,1(an) Iam vides Deum oculis XLI(an) Ihesu nomen mirificum XXXVIII,1(an) In vultu angelico amabilis LXI,4(an) Inclitis orbata parentibus LV,2

Page 347: Cum Hymnis Et Canticis

INDICE ALFABETICO secondo l’indole delle composizioni 347

(an) Innocens corde, manibus XXXVIII,3(an) Instar solis speciosa 84(an) Intuemini quanta sit ista 48,6(an) Laudans laudare studeat XIX,5(an) Laudat Deum omnium XLVIIII,5(an) Laude nostra dignior XL,2(an) Lectus, in quo pausabat LIX,4(an) Letemur omnes hodie LII,1(an) Lignum vite te cibavit XLIII,2(an) Lucis eterne filia LXI,1(an) Mundi totius gloriam I,2(an) Nam per te creverunt in Ecclesia LXIII,7(an) Nostra pia mater Clara 48,1(an) Nostrorum apud Dominum 31,3(an) Novum sidus emicuit XXIII; 3(an) O adolescentula XLVII,1(an) O Clara, claris preclara meritis 48,2(an) O Clara, clarum gracie 4(an) O Clara, lux gaudium 89(an) O Clara, multarum mater LI,1(an) O Clara, sydus matutinum 40(an) O Clara, virgo nobilis 5(an) O decus et gaudium LI,2; 28(an) O felix Assysia LI,5; 35(an) O felix Clara, regali tecta tyara 6(an) O fervens desiderio L,1; 31(an) O gloriosum decus LI,3; 26(an) O lumen atque decus LI,4; 33(an) O lumen Ecclesie, Clara virgo LI,6; 36(an) O lumen Ecclesie, o vas electum XXXIV(an) O mira res. Copia fit panis 24(an) O quam gloriosum est regnum LXIII,5(an) O virgo clara genere 7(an) O virgo clarens vespere 8

Page 348: Cum Hymnis Et Canticis

348 INDICE ALFABETICO secondo l’indole delle composizioni

(an) O virgo mirabilis L,3; 23(an) Oblata per Gregorium XII,1(an) Oliva fructifera in paradyso Dei LXIII,6(an) Optatur hec ut pauperes XII,3(an) Panis unicus divisus LIX,3(an) Parat in gratia vasculum XII,2(an) Parat magistra vasculum XII,2(an) Paupertatis prediis XLVIIII,4(an) Post vite clare terminum XIX,1(an) Primam regule notulam LVII,1(an) Quadraginta duobus annis LXIII,3(an) Quam mox divina vox LII,4(an) Ramus olive medii XL,4 (an) Respondit Clara summo pontifici LVII,2(an) Sacra spirat infantia I,4(an) Salve sancta mater LXIII,8(an) Salve sponsa Dei XXXI(an) Sancta ac gloriosa Clara 48,4(an) Sancta Clara, intercede pro nobis 48,7(an) Sancte orationis studium habebat LIX,1(an) Sara vincis demonia LI,8; 38(an) Sentis regem indignantem XLVII,3(an) Seris confortat ostia mater XXXII,5(an) Sic sorore previa XIX,3(an) Sicut sorore previa XIX,3(an) Sunamitis speciosa XLVII,2(an) Trahit de testa nucleum XV,2(an) Tu paradysus voluptatis XLIII,1(an) Tu, signifera sanas wlnera XLV,1(an) Tunc hostis antiquus LVII,4(an) Uno pane copia XLVIIII,3(an) Valentinus morbo cadit XLV,3 (an) Veni in ortum meum XLVIIII,1(an) Viginti et octo annorum languore LXIII,2

Page 349: Cum Hymnis Et Canticis

INDICE ALFABETICO secondo l’indole delle composizioni 349

(an) Virgo Christi clarissima 9(an) Virgo clarens vespere 8(an) Voce puella caruit XLV,2

CAPITULUM

(ca) Confitebor tibi, Domine XXVI(ca) Confitebor tibi, Domine II; XX; XXIX; XXVI(ca) Emulor vos Dei emulacione XXVII(ca) Gratia mulieris sedule II; XX; XXIX; XXVI(ca) Fratres, qui gloriatur II; XX; XXIX(ca) Fratres, qui gloriatur XXVI(ca) O quam pulchra est casta XXVIII(ca) Regi seculorum immortali XXV(ca) Sicut sol oriens in mundo XXVII

hyMnI

(hy) Arbor fecunda germinat 43(hy) At non Clara soror celebranda est 66(hy) Ave, mater humilis 67(hy) Ave, virgo sancta Clara 70(hy) Celi concentum hodie 10(hy) Celi contentum hodie 10(hy) Clara clarens labe carens 11(hy) Clara dies hodierna polo delabitur alto 101(hy) Clara digna reputatur 44 (hy) Clara, luce clarior lucis eterne XXI(hy) Clara preclara meritis 74(hy) Clara stella movet bella 12(hy) Clarum nomen effunditur 75(hy) Concinat plebs fidelium III(hy) De terra caliginosa 76(hy) Decus clarum feminarum 77(hy) Ecce, mundo tepescenti 78(hy) En preclara virgo Clara 14

Page 350: Cum Hymnis Et Canticis

350 INDICE ALFABETICO secondo l’indole delle composizioni

(hy) Exsultate, iubilate 79(hy) Festum Clare Deo care 15(hy) Gaude, Clara prophetata 39(hy) Generat virgo filias VIII(hy) In celesti triclinio XXXVII(hy) Letabundus plaudat mundus 17(hy) O Clara, luce clarior XXI (hy) O decus nostrum, bona Clara 90(hy) O lux penitencium 45(hy) Prolem quam, Clara, generas XXXIII (hy) Rex mi pater crucifixe 55(hy) Salve Christi sponsa Clara 94 (hy) Salve mater virgo Clara 54(hy) Sancte Clare filie, Christo desponsate 95(hy) Stella clara et preclara 99(hy) Sub paupertatis regula 18(hy) Te Deum laudamus XVIII(hy) Virginis Clare celebrat triumphum 100

InvITAToRIA

(in) Iesum, Clare virginis sponsum XLII(in) Regem quem Virgo genuit XXXVI(in) Regem qui fecit omnia LIV(in) Regi qui carnem induit VII

MISSA

(gr) Alleluia. O gemma virginea 61,c, nota 3; 101, nota 38(gr) Alleluia. Virgo Clara claruit 61,c(gr) Alleluya. O virgo clarens vespere 61,b(co) Diffusa est gratia in labiis tuis 64(gr) Dilexisti iustitiam 61,a(gr) Francisci pia plantula 101, nota 38(mi) Gaudeamus omnes in Domino 59(gr) O Clara, viro nobilis 61,c, nota 3

Page 351: Cum Hymnis Et Canticis

INDICE ALFABETICO secondo l’indole delle composizioni 351

(gr) O claritatis speculum 101, nota 38(gr) O virgo clarens vespere 61,b(so) Oblata tibi, quesumus Domine 63(of) Offerentur Regi virgines 62(pc) Protegant, quesumus Domine 65(gr) Virgo, clarens vespere XXXI; 61,b

oRATIonES

(or) Altissime Domine Deus 53(or) Deus, castitatis amator 41 (or) Deus, qui beatam Claram gloriosam 42(or) Deus, qui beatam Claram virginem XXXV(or) Deus virtutum, cuius est totum LXIV; 19(or) Domine Iesu Christe 58(or) Familiam tuam, quesumus, Domine 20(or) Famulos tuos, quesumus Domine VI; XXIV; 25; 60

RESPonSoRIA

(re) A civibus obsidio XIV,1(re) Adiuvabit eam Deus vultu suo XXVIII(re) Amica crucis plangere XIV,2(re) Beata Clara suum prenoscens obitum LX,2(re) Carnis templo soluto XVII,1(re) Circa noctem mediam LX,1(re) Clara, Francisci filia XLIV,2(re) Clara mater egregia LVIII,1(re) Clara, multarum previa XLVIII,3(re) Columpne auree super bases XXVIII(re) De pane pascit unico XVII,2(re) De paupertatis titulo XI,3(re) Dives in mundo labili XIV,3(re) Domine Deus meus exaltasti XXVIII(re) Ecclesiam Sancti Damiani LVI,3(re) Francisci fama virginis XXXIX,1

Page 352: Cum Hymnis Et Canticis

352 INDICE ALFABETICO secondo l’indole delle composizioni

(re) Francisci pia plantula XI,1(re) Francisci prima plantula XI,1(re) Hec paupertatis titulo XI,3(re) Holofernem Iudit stravit XLVI,2; 21(re) Holofernem Iudit stravit II(re) Humilitatis prebuit exemplum XLVI,1(re) Ihesu Christe, fili Dei vivi XXV(re) In Dei fervens opere LVI,2(re) In festo palmarum Clara LVI,1(re) In paupertate degens ewangelica LVIII,2(re) In paupertatis copia XLVI,3(re) In via penitentie XI,2(re) Mundo splendor oritur XLIV,1(re) O paupertas liberalis XLVIII,1; 22(re) Pauperum collegio a barbaris obsesso LVIII,3(re) Per Egiptum Nylus vadit XLVIII,2(re) Specie tua et pulchritudine tua XXVII(re) Videns in mundo liberali XIV,3(re) Virgo pia, Clara mente XLIV,3(re) Vivens in mundo labili XIV,3

SEqUEnTIAE

(se) Ave preclara 101(se) Ave prudens et divina 68(se) Ave, virgo felix Clara dominarum 69(se) Clara lux apparuit mundo 73(se) Clara, Dei famula, tenera infantula 72(se) En in regno claritatis 13; 49(se) Gaude, celi hierarchia 46 (se) Gaude, sacra virgo Clara 80(se) Gaudeat Ecclesia persolvendo munia 81(se) Gaudeat Ecclesia pro Francisci filia 82(se) Iam in regno claritatis 13(se) In perenni gloria Clara 83

Page 353: Cum Hymnis Et Canticis

INDICE ALFABETICO secondo l’indole delle composizioni 353

(se) Inclarescat melodia 16(se) Letabundus exsultet fidelis 85(se) Lucis nove claritas 86(se) Nove lucis radius 87 (se) Nove signo claritatis 88(se) Plaudat plebs pauperum 91(se) Qui fecit ad imaginem 92(se) Rex per ortum caritatis 93 (se) Rex per portum caritatis 93 (se) Sidus clarum fulget 96(se) Signiferi discipula 97 (se) Sonet vox Ecclesie 98(se) Thronus novus fabricatur 47

vERSICULI

(ve) Adducentur regi virgines XXVIII(ve) Adducentur regi virgines XXII(ve) Adiuvabit eam Deus vultu suo XIII(ve) Adiuvabit eam Deus vultu suo XVI(ve) Diffusa est gratia in labiis tuis XXVI(ve) Diffusa est gratia in labiis tuis X; XXII(ve) Elegit eam Deus XVI(ve) Ora pro nobis beata Clara IV; XXII; XXX; XLI; LXIV; 41(ve) Sancti et iusti in Domino gaudete 52(ve) Specie tua et pulchritudine tua X(ve) Specie tua et pulchritudine tua IV; XIII(ve) Speciosa facta es et suavis 57

Page 354: Cum Hymnis Et Canticis
Page 355: Cum Hymnis Et Canticis

INDICE ALFABETICO dei testi italiani

Audite, Poverelle, dal Signor vocate (di s. Francesco) 103Chi da Francesco sancto, e da Clara relucente (anonimo) 116c Cum core e voce chiara (di monaca anonima veneta) 106Da madona Ortolana (di s. Caterina da Bologna) 109Da madona Orttolana (di s. Caterina da Bologna) 108Emula sancta di Francescho divo (di anonimo veneto) 113Fra l’altre santa Chiara (di fr. Iacopone da Todi) 117aJo prego quella vergene pura et bella (di sr. Hieronima Malatesta) 107Madonna de claritate (anonimo) 115Ne la valle Spoletana (di fr. Iacopone da Todi) 117bO Chiara relucente (di s. Caterina da Bologna) 110O Clara d·ogni virtute Spegio luminoso (anonimo) 116aO felix corda, stringens felicia corda (anonimo) 116bO santa Chiara, vaso d·ellectione (di Francesco degli Albizi) 105O sposa di Giesu, Chiara novella (anonimo) 111O Verzene clara luce (di anonimo veneto) 112Sancta Chiara sia laudata (di Garzo) 104Santa Chiara, nova stella (anonimo) 114

Page 356: Cum Hymnis Et Canticis
Page 357: Cum Hymnis Et Canticis

INDICE GENERALE

pars prior

ANTICHI TESTI LITURGICI LATINIper la festa di santa Chiara di Assisi Pag. 7Premessa 7Sigle adottate 9dei Fontes Franciscani 9dei Codici 9Il metodo 16

I – LITURGIA DELLE ORE 191 – Testo iniziale dell’ufficio dal Comune delle Vergini.    202 – Stadio intermedio, ufficio ipotetico.    243 – Ufficio finale, con incipit: Iam sancte Clare claritas 264 – Ufficio della traslazione del corpo di s. Chiara (2 ott).    295 – Uffici particolari    31Intermezzo: gruppo antifone, inni, e altro 32

II – MESSA 35Testi della Messa 351 – Messa con le sole orazioni 362 – Messa con orazioni e sequenza 373 – Messa Gaudeamus 37Criteri di edizione 38Codici collazionati 40

Page 358: Cum Hymnis Et Canticis

358 INDICE GENERALE

OffICIUM RhyThMICUM In fESTo S. CLARE

virginis Assisiensis, num. I-xxxI Pag. 71

fRAGMEnTUM offICII SInGULARIS, num. xxxII-xxxIx 95

In TRAnSLACIonE SAnCTE CLARE vIRGInIS, num. xL-LI,9 101

LEGEnDA AD USUM offICII REDACTA

Incipit Nova historia beate Clare virginis, num. LII-LxIv 111

SInGULARIA qUAEDAM, num. 1-20 118

qUAEDAM Ex CoDICE Nr, num. 21-49 138

CoDICE DI MoDEnA, Archivio di Stato, num. 50-55 169CoMMEMoRATIo sancte Clare matris nostre, num. 56-58 171MISSA Gaudeamus, num. 59-65 173

SUPPLEMENTUM, num. 66-102 177

Seconda parteRITMI E RIME ITALIAnE

IN ONORE DI SANTA CHIARA D’ ASSISI(1224 – 1520 circa)

Presentazione 249

Audite Poverelle, dal Signor vocate, di s. Francesco di Assisi 251Codici 251Testo 252

Sancta Chiara sia laudata, vergine sanctificata, di Garzo    253Codice 253Lauda di sancta Chiara 254

Page 359: Cum Hymnis Et Canticis

INDICE GENERALE 359

O santa Chiara, vaso d·ellectione: Lauda di sancta Chiara, di Francesco degli Albizi Pag. 269Codice 269Testo 270

Cum core e voce chiara: di una monaca veneta anonima 271Codice 271In honore Sancte Clare virginis 272

Legenda in rima su s. Chiara d’Assisi: Jo prego quella vergene pura et bella, di sr. Hieronima Malatesta, osc. 291Codice 291Incomença la legenda della gloriosa sancta Chiara composta in rima da una sora del Monasterio de Sancta Lucia de Fulignj. 293

Da madona Orttolana voglio fare comenzamento: Lauda della nostra madre santa Clara, di s. Caterina da Bologna 309Codice 309Testo 310

Da madona Ortolana voglio fare comenzamento 315Questa divota lauda di sancta Chiara fece la beata Khaterina da Bologna 315Codice 315Testo 316

O Chiara relucente, di s. Caterina da Bologna 317Codice 317Testo 318

O sposa di Giesu, Chiara novella, anonima 319Codice 319Testo 319

O Verzene clara luce, di un anonimo veneto. 321Codice 321Laude de la gloriosa sancta Clara 322

Page 360: Cum Hymnis Et Canticis

360 INDICE GENERALE

Soneto di sancta Clara Pag. 330Santa Chiara, nova stella, di anonimo 330Codice 330Testo 331

Lauda Francescana (sec. xIv) 332Madonna de claritate, di anonimo 332

O Clara d·ogni virtute Spegio luminoso, di anonimo 332Testo 333

Fr. Iacopone da Todi, dalle Laudi 61 e 62 334

InDICE ALfABETICo dei testi latini secondo gli Incipit 335

InDICE ALfABETICo secondo il tipo delle composizioni 345

InDICE ALfABETICo dei testi italiani 355

InDICE GEnERALE 357

Page 361: Cum Hymnis Et Canticis

PUBBLICAzIonI DELLA BIBLIoTECA fRAnCESCAnA

CHIESA NUOVA – ASSISI

1. Opuscula sancti Francisci et scripta sanctae Clarae Assisiensium, cura et studio IoAnnIS BoCCALI, Portiunculae, S. Mariae Angelorum 1978, pp. xLI-524 (esaurito).

2. Compilatio Assisiensis dal Ms 1046 della Bibl. di Perugia. II ed. integrale riveduta e corretta, con versione a fronte e varianti, a cura di MARIno BIGARonI, Porziuncola 1992, pp. xLII-446.

3. Speculum Perfectionis (minus). Introduzione di RAUL MAnSELLI. Testo latino, versione italiana a fronte e note, a cura di MARIno BIGARonI, Porziuncola, S. Maria degli Angeli 1983, pp. xxxII-160.

4. Vita del povero et humile servo de Dio Francisco, dal Ms. Capponiano-Vaticano 207. Introduzione di ALfonSo MARInI. Testo a cura di MARIno BIGARonI, Porziun-cola, S. Maria degli Angeli 1985, pp. xLvI-288.

5. Actus beati Francisci et sociorum eius. Nuova edizione postuma del P. jACqUES CAMBELL, con testo de I Fioretti a fronte, a cura di MARIno BIGARonI e GIovAnnI BoCCALI, Porziuncola, S. Maria degli Angeli 1988, pp. 614.

6. Concordantiae verbales opusculorum s. Francisci et s. Clarae Assisiensium, editio textus aliaeque multae adnotationes, cura et studio IoAnnIS M. BoCCALI dispositae, editio altera Appendice ditata erroribusque emendata, Portiunculae, S. Mariae Angelorum 1995, pp. xxxII-958.

7. Expositio super Regulam Fratrum Minorum di Frate Angelo Clareno, a cura di GIovAnnI BoCCALI, con introduzione di fELICE ACCRoCCA e traduzione italiana a fronte di MARIno BIGARonI, Porziuncola, S. Maria degli Angeli 1995, pp. 888.

8. Liber Chronicarum - Sive tribulationum - Ordinis Minorum di Frate Angelo Clareno, a cura di GIovAnnI BoCCALI, con introduzione di fELICE ACCRoCCA e traduzione italia-na a fronte di MARIno BIGARonI, Porziuncola, S. Maria degli Angeli 1999, pp. 888.

9. Anonimo Reatino. Actus beati Francisci in Valle Reatina. Testo diplomatico, intro-duzione, traduzione italiana a fronte e note a cura di ATTILIo CADDERI. Revisione del testo e redazione degli indici a cura di GIovAnnI BoCCALI, Porziuncola, S. Maria degli Angeli 1999, pp. 288.

10. Santa Chiara di Assisi. I primi documenti ufficiali: lettere di annunzio della sua morte. Processo e Bolla di canonizzazione. Introduzione, testo, note, traduzione italiana dei testi latini e indici a cura di GIovAnnI BoCCALI, Porziuncola, Cannara 2003, pp. 350.

11. Legenda Latina Sanctae Clarae Virginis Assisiensis. Introduzione, testo restaurato, note e indici a cura di GIovAnnI BoCCALI e traduzione italiana a fronte di MARIno BIGARonI, Porziuncola, Cannara 2001, pp. 340.

12. Vita et Leggenda della seraphica vergine sancta Chiara distinta in capitoli, composta in volgare da sr. BATTISTA ALfAnI, clarissa del monastero di S. Maria di Monteluce presso Perugia [Trascrizione diplomatica del cod. F.I.16 della Biblio-

Page 362: Cum Hymnis Et Canticis

teca Universitaria di Genova, ff. 5r-93r], con introduzione note e indici a cura di GIovAnnI BoCCALI, Porziuncola, Cannara 2004, pp. 345.

13. Legende Minores Latine, Sancte Clare virginis Assisiensis, testi latini con traduzio-ne italiana a fronte a cura di GIovAnnI BoCCALI, Porziuncola, S. Maria degli Angeli 2009, pp. 690.

14. Clara, in Claustro latebat, in mundo clarebat, Legende Antiche Italiane di santa Chiara vergine di Assisi (sec. xIv-xv), a cura di GIovAnnI BoCCALI, con Supplemen-to dal tedesco e olandese a cura di MonICA BEnEDETTA UMIkER, ed. Porziuncola, S. Maria degli Angeli 2010, pp. 548.

15. Cum Hymnis et Canticis, gaudeat Mater Ecclesia in festo sancte Clare virginis As-sisiensis, cioè Antichi testi Liturgici Latini e altre composizione poetiche italiane. Per la festa e onore di santa Chiara di Assisi (sec. xIII-xvI inizio), a cura di GIovAnnI BoCCALI, ed. Porziuncola, S. Maria degli Angeli 2011, pp. 364.

Page 363: Cum Hymnis Et Canticis
Page 364: Cum Hymnis Et Canticis

Stampato da Grafiche VD

Città di Castello (Pg)


Recommended