De capsule als knooppunt en gebeurtenis Citation for published version (APA): Venhoeven, E. A. J. (2006). De capsule als knooppunt en gebeurtenis. Technische Universiteit Eindhoven. Document status and date: Gepubliceerd: 01/01/2006 Document Version: Uitgevers PDF, ook bekend als Version of Record Please check the document version of this publication: • A submitted manuscript is the version of the article upon submission and before peer-review. There can be important differences between the submitted version and the official published version of record. People interested in the research are advised to contact the author for the final version of the publication, or visit the DOI to the publisher's website. • The final author version and the galley proof are versions of the publication after peer review. • The final published version features the final layout of the paper including the volume, issue and page numbers. Link to publication General rights Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal. If the publication is distributed under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license above, please follow below link for the End User Agreement: www.tue.nl/taverne Take down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us at: [email protected]providing details and we will investigate your claim. Download date: 20. Nov. 2020
Transcript
De capsule als knooppunt en gebeurtenis
Citation for published version (APA):Venhoeven, E. A. J. (2006). De capsule als knooppunt en gebeurtenis. Technische Universiteit Eindhoven.
Document status and date:Gepubliceerd: 01/01/2006
Document Version:Uitgevers PDF, ook bekend als Version of Record
Please check the document version of this publication:
• A submitted manuscript is the version of the article upon submission and before peer-review. There can beimportant differences between the submitted version and the official published version of record. Peopleinterested in the research are advised to contact the author for the final version of the publication, or visit theDOI to the publisher's website.• The final author version and the galley proof are versions of the publication after peer review.• The final published version features the final layout of the paper including the volume, issue and pagenumbers.Link to publication
General rightsCopyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright ownersand it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.
• Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal.
If the publication is distributed under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license above, pleasefollow below link for the End User Agreement:www.tue.nl/taverne
Take down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us at:[email protected] details and we will investigate your claim.
Uitgesproken op 3 november 2006aan de Technische Universiteit Eindhoven
de capsule alsknooppunt en gebeurtenis
prof.ir. Ton Venhoeven
3 De capsule als knooppunt en gebeurtenis
InleidingDoor het gebruik van schepen, auto’s, vliegtuigen, televisie en internetheeft de netwerkeconomie een grote greep op ons leven gekregen. De vorm van de leefwereld wordt tegenwoordig sterker bepaald door deinvloed van globale netwerken dan door sociale, geografische of ruimte-lijke eigenschappen. Daarom spreken we over de opkomst van netwerk-samenleving en netwerkstad. De netwerkstad is geen traditionele stad.Netwerksteden zijn virtuele steden waarvan de vorm door iedereenindividueel bepaald wordt. Alles waar je gebruik van maakt hoort erbij, of dat nou een internetprovider in China is, een tentsafari bij Kilimanjaroof een museum in Rotterdam. De netwerkstad is een stad van shoppersen reizigers.
De netwerkstad wordt mogelijk gemaakt doordat we met machine-capsules – zoals schepen, auto’s, treinen en vliegtuigen – overal heenkunnen reizen. Via beeldschermen en digitale netwerken van televisie encomputer kunnen we virtueel kiezen hoe we ons door de wereld bewegen. Zo kunnen we bepalen wat bij onze omgeving hoort, welkemensen en dingen we in onze leefwereld willen toelaten en wie en welke niet.
Gated community,
Californië.
figuur 1
4 prof.ir. Ton Venhoeven
Omdat capsules en netwerken een leven zonder vreemden mogelijkmaken, staat bij de voorvechters van de netwerkstad het knooppuntcentraal. Knooppunten zijn belangrijke vestigingsplaatsen voor burgersen bedrijven. Ze zorgen voor ontmoeting, dialoog met anderen enculturele uitwisseling. Traditionele binnensteden, shopping centers enluchthavens zijn voorbeelden van knooppunten waarvan netwerk-theoretici hopen dat ze aantrekkelijke vestigingsplaatsen worden en dater echte gebeurtenissen plaatsvinden, want in capsules onderweg ofbinnen de veilige grenzen van het netwerk gebeurt niet zoveel. Daar komje alleen je eigen soort mensen tegen. De netwerkcultuur moet het vanknooppunten hebben, daarom proberen politici en stedenbouwkundigende publieke ruimte van knooppunten aantrekkelijk in te richten. Maar is deze theorie wel plausibel? Is dit toekomstperspectief een aan-trekkelijk vooruitzicht voor onze cultuur, voor het leven zoals zich dat incapsules als woonhuis, auto, buurt en stad afspeelt? Moet het ontwerpvan capsules alleen maar gericht zijn op het veiligstellen van een leven inafzondering en het ontwerp van netwerken alleen maar gericht zijn opveilige verplaatsing? Om deze vragen te kunnen beantwoorden reconstrueer ik in het eerstedeel van mijn verhaal de opkomst van de netwerksamenleving, ga ik inop de dominante betekenis van marketing en citymarketing en geef ikeen kort overzicht van de problemen van de netwerkstad. Daarna volgteen historische uiteenzetting over het ontstaan van ideaalbeelden die denetwerkcultuur domineren, de machine en de encyclopedie. Het eind vandit eerste deel is gewijd aan werk van architecten en kunstenaars die zichkritisch verhouden ten opzichte van de netwerkcultuur. In het tweede deel verschuift de aandacht naar voorbeelden en trends diegebruikt kunnen worden om de netwerksamenleving te veranderen ineen duurzame cultuur. Via een beschrijving van de mechanismen vanevolutie bij taal en architectuur kom ik uit bij het kosmopolitische huisMüller van de architect Adolf Loos. In dit woonhuis speelt de aanwezig-heid van het andere een belangrijke rol. Een pleidooi voor levendecapsules, levende steden, levende netwerken en culturele evolutie besluithet vertoog.
De opkomst van de netwerksamenlevingIn de loop van de jaren zestig van de vorige eeuw ontstaat een steedssterker verzet tegen hiërarchie en discipline. In deze anarchistischecultuur staat bevrijding van het individu voorop. Na twee wereldoorlogen,
5 De capsule als knooppunt en gebeurtenis
Holocaust, Koude Oorlog, Vietnam en de atoombom komt de babyboom-generatie in opstand tegen technocratie. Technocratie wordt verant-woordelijk gehouden voor alle grote problemen van die tijd. Hippiesbeschouwen techniek als een machtssysteem dat de wereld niet helptmaar in een wurggreep houdt. Postmoderne filosofen als Foucault en Deleuze die rond 1968 aan hetbegin van hun carrière staan, ondersteunen individualisering. Huncultuurkritiek mikt op systeemverandering. Ze willen dit bereiken doorde heimelijke disciplinering van mensen door taal en cultuur bloot teleggen. Grote delen van taal zijn als het ware doordrenkt met debegrippen utiliteit en causaliteit. Het denken van de samenleving wordtgedomineerd door de machinemetafoor. Het streven naar technologischevooruitgang leidt op de lange duur tot disciplinering. Ze zien deHolocaust als een logisch uitvloeisel van de obsessie van eerdere gene-raties om mens en samenleving te laten functioneren als machines. Ze streven naar bevrijding om mensen betere ontplooiingsmogelijkhedente bieden. Daar gaat Postmodernisme in kunst en filosofie over.
Joseph Beus,
Performance.
figuur 2
6 prof.ir. Ton Venhoeven
Ondertussen heeft de wapenwedloop geleid tot een sterke verbetering vanproducten, netwerken en mobiliteit. Om te voorkomen dat er nog eenwereldoorlog gevoerd wordt, wordt internationale handel sterk gestimu-leerd. Handelsbarrières worden opgeheven en internationale samen-werking komt hoog op de politieke agenda. Handel wordt een belangrijkehoeksteen van materiële vooruitgang. Door versterking van internationalenetwerken ontstaat globalisering.Met de opkomst van deze netwerken verliest de traditionele stad haarbetekenis. De netwerkstad die er voor in de plaats komt, is een denk-beeldige stad die alleen nog bestaat uit componenten die mensen zelfbelangrijk vinden en heeft geen vastomlijnde vorm of geografische plek.Door de netwerken kunnen we kiezen welke plaatsen we bezoeken, metwelke vrienden we omgaan en welke producten we kopen. Door standaar-disatie van taal en betekenissen wordt het mogelijk om ons overalverstaanbaar te maken.Productie wordt verplaatst naar de plek waar de kostprijs het gunstigst is.In het Westen komen banen in de dienstverlening en creatief werk in deplaats van het werk aan de lopende band.
Door globale netwerken wordt het mogelijk om wonen te scheiden vanalles wat onaangenaam is. Door suburbanisatie vallen bedreigende
Andy Warhol,
Campbell soup.
figuur 3
7 De capsule als knooppunt en gebeurtenis
gebeurtenissen weg. Hiervoor in de plaats komen avonturen die we zelfin de hand hebben. Met auto, vliegtuig, film en televisie is de wereld opafroep beschikbaar. De opbouw van internationale netwerken lijkt mooi te passen bij hetideaal van individualisering. Door goede vervoersnetwerken zijn mensenminder afhankelijk van hun directe omgeving. Goederen kunnen overalvandaan naar je huis getransporteerd worden en auto en vliegtuiggaranderen bewegingsvrijheid. Het ontplooiingsideaal dat hoort bij deindividualisering lijkt gerealiseerd in de netwerkstad. Maar biedt de net-werkstad ook echt de ontplooiingsmogelijkheden waar men ooit naar opzoek was?
MarketingDoor globale netwerken is markt steeds vaker synoniem met wereld-markt. Om wereldwijde concurrentie het hoofd te bieden en om continueafname van producten te verzekeren is marketing in het Westen debelangrijkste factor voor economisch succes geworden. Zonder goedemarketing hapert de lopende band van productie en consumptie.Marketing is gericht op het garanderen van continuïteit van productie enhet vergroten van de afname van producten. Markt en marketingdwingen producenten tot scherpe positionering en specialisatie. Met de opkomst van de beleveniseconomie draait marketing meer danooit om klantenbinding. Door de belevenis centraal te stellen slagenmarketeers erin de aandacht van het publiek vast te houden voor deverkoop van een scala aan producten. Merkbeleving wordt gebruikt omde consument te laten zien welke producten bij elkaar passen, welke jemoet kopen om gelukkig te worden en welke je beter weg kan gooienomdat ze je leefwereld verstoren.
CitymarketingVoordat wereldwijde infrastructurele netwerken steden onderling uit-wisselbaar maakten, draaiden lokale economieën op hun geografischepositie en directe omgeving. Door de netwerkeconomie staan die factorenniet meer automatisch garant voor overleving. Iedereen kan naar believenoveral vandaan producten bestellen, zolang de prijs maar interessant is.Hiermee moeten steden op zoek naar alternatieven om economischeactiviteit aan zich te binden. Daarom is citymarketing uitgevonden. Door zichzelf als aantrekkelijkproduct aan te prijzen kunnen steden bedrijven, bewoners en toeristen
8 prof.ir. Ton Venhoeven
aantrekken. Steden maken gebruik van hun imago, prijzen zich aan metmonumenten, het opleidingsniveau van burgers, goede voorzieningen ende perfecte ligging in allerlei netwerken. Ook dorpen doen aan marke-ting. Zij proberen met rust, ruimte en veiligheid, bewoners en bedrijvente lokken. In citymarketing, bij stedenbouw en architectuur wordt marketing steedsvaker vertaald in vormentaal die moet worden toegepast. Het gewensteimago voor steden en stedelijke fragmenten wordt vastgelegd inbeleidsvisies en beeldkwaliteitplannen voor de openbare ruimte.Projectontwikkelaars gebruiken ontwerp en marketing om steedsspecifiekere kopers te verleiden. Vormvoorbeelden worden gebruikt omwijk en stad van een imago te voorzien dat hoort bij de beoogde doel-groepen. Waar nodig worden bestaande wijken gesaneerd. Steden, woon-wijken en gebouwen zijn lifestyle producten geworden, het andere wordtopgeruimd.
Problemen van de netwerkstadIn dit tijdperk van marketing speelt veiligheid een steeds grotere rol,avonturen worden vermeden. Een huis of wijk voor een specifieke doel-groep valt steeds vaker samen met een denkbeeldige capsule die erop is
Amsterdam,
Rijksmuseum als
beeldmerk.
figuur 4
9 De capsule als knooppunt en gebeurtenis
gericht om contact met het andere te vermijden. Het is een virtuelebeschermingsrobot die de bewoner behoedt voor ongewenste ervaringen.Daarnaast verplaatst deze zich met mobile capsules als auto’s uitsluitendnaar plekken die door netwerkvrienden bevolkt worden. Met de gemeen-schap waarin je je beweegt stem je af welke restaurants, welke kleding-merken, welke sportclub, welke scholen goed zijn en welke kranten jeleest. Vanuit capsules wordt het andere met argusogen gadegeslagen.De inzet van netwerk en capsule is gericht op vergroting van iederscomfort en macht maar heeft soms onvoorziene gevolgen. Virtueleervaringen zoals het kijken naar film en televisie krijgen een steedsgrotere invloed op de manier waarop mensen over elkaar denken. Omdat het toetsen van berichtgeving aan eigen ervaring moeilijk is,wordt het lastig onderscheid te maken tussen echte gebeurtenissen enbeeldvorming. Beelden hebben een steeds grotere invloed op de manierwaarop we de werkelijkheid beleven. Een capsule is comfortabelebekleding en nare gevangenis tegelijk. Leven in een beschermde om-geving vergroot de behoefte aan spannende ervaringen omdat ervaringvan de buitenwereld noodzakelijk is om het gevoel van opsluiting tebestrijden. Als je beschermd wordt door een solide capsule, is een echteervaring alleen mogelijk door heftige interactie met anderen.
Netwerksteden leiden dus tot een nieuwe vorm van disciplinering. In de beleveniseconomie wordt iedereen een stijl van leven verkocht.Persoonlijke ontplooiing is synoniem aan keuzevrijheid tussen lifestylesen bijbehorende producten. Imago en identiteit zijn koopwaar, dat geldtzowel voor een sneaker, een huis en een persoon. Zoals een Ameri-kaanse verkoopslogan voor een ‘gated community’ het in haar verkoop-brochure formuleerde: ‘You buy yourself into a recreation orientated
Kasteel Haverlij,
Den Bosch.
figuur 5
10 prof.ir. Ton Venhoeven
lifestyle’. Terwijl we in ’68 problemen hadden met machinecultuur enconsumptiemaatschappij worstelen we nu met netwerkcultuur en bran-ding. Door het streven naar ideaalbeelden en door imago te verwarrenmet identiteit worden mensen koopwaar en een persiflage van zichzelf.
Machine als ideaalbeeldHet streven naar ideaalbeelden heeft een lange geschiedenis in deWesterse cultuur. Voor dit verhaal zijn er twee van belang: machine enencyclopedie. Beide zijn begonnen als wetenschappelijke analyse van eendeel van de werkelijkheid en vervolgens een eigen leven gaan leiden. Wat begon als beschrijving van fenomenen binnen een specifiek domein,veranderde in de loop van de tijd in morele waarde die cultuur en taal inalle facetten disciplineerde.
De machinemetafoor stamt uit de zeventiende eeuw toen men ontdektedat de kosmos ongeveer als een uurwerk in elkaar zat. In die tijd dachtmen dat de kosmos door God was gemaakt dus door die te analyserenkon je Gods wil achterhalen. Door Zijn natuurwetten na te volgen leefdeje vroom. Het lag dus voor de hand om de samenleving in te richten
Chaplin, Modern
Times.
figuur 6
11 De capsule als knooppunt en gebeurtenis
volgens de principes van het kosmische uurwerk. Dat was natuurlijk ookhandig, want met machines kon men zichzelf en de gemeenschapbeschermen tegen de woeste natuur.In de eeuwen erna transformeerde de wereld steeds meer in eenverzameling machines. Terwijl Charlie Chaplin zich in de film ModernTimes zorgen maakte over de lopende-bandsamenleving, werd deze uit-vinding van Henry Ford rond 1920 als inspiratiebron gebruikt door deRussische Constructivisten. Dit was een groep architecten die probeerdenieuwe architectonische modellen te ontwikkelen voor de revolutie. De machine was voor hun een sterke emanciperende kracht. De architect-econoom Miliutin maakte rond 1930 een ontwerp voor delopende-bandstad ‘Sodsgorod’ waarin alle aspecten van het leven onder-worpen waren aan productielogica. De hele dagindeling van de arbeideren de tijdsduur van zelfs elke huishoudelijke handeling, werd in kaartgebracht. Zijn ontwerp was er op gericht om nergens tijd te verliezenvoor productie. Arbeiders werden omgevormd tot halve robots en ingezetin een productieproces dat de vervaardiging van lopende-bandstad enbestaanszekerheid voor allen voor ogen had. Een pedagogische intentiewas de beïnvloeding van de psyche van de arbeider. Door dagelijkseconfrontatie met de rationaliteit van zijn omgeving zou deze als vanzelfeen gedisciplineerde levensstijl ontwikkelen.
Dit soort ontwerponderzoek had grote invloed op de Moderne Bewegingdie overal in Europa ontstond. Deze beweging produceerde de‘Siedlungen’ van das Neue Frankfurt, de ontwerpen van Gropius en Le Corbusier, in ons land de woningen van Van Tijen en de Wenken enVoorschriften voor de woningbouw waarmee de overheid tot begin jarennegentig bepaalde hoe een woning er uit moest zien. Daarnaast stond debeweging aan de wieg van Neufert, het standaardwerk van de Nazi’s datveel architecten nog steeds gebruiken om een functioneel gebouw temaken. Terwijl de Constructivisten hoopten dat de machine zou leidentot bevrijding en emancipatie pakte het in de praktijk van het NationaalSocialisme minder mooi uit. Door veel postmoderne filosofen wordt eenrechtstreeks verband gelegd tussen de disciplinering door techniek en deuitroeiing van ongewenste delen van de bevolking in Nazi-Duitsland.
12 prof.ir. Ton Venhoeven
Encyclopedie als ideaalbeeldVan de uitvinding van de Encyclopedie in de tweede helft van de acht-tiende eeuw en de Franse Revolutie die de nadruk legde op vrijheid,gelijkheid en broederschap was het een kleine stap naar Eclecticisme inpolitiek, architectuur en industriële vormgeving. De negentiende-eeuwsecultuur vertaalt de wereld in soorten en categorieën. Niet alleen plantenen dieren, maar ook gebouwen, straten, pleinen, volkeren, landen enrassen worden in soorten en maten onderverdeeld. Namen en eigen-schappen worden toegekend en gefixeerd. Verandering en evolutiebestaan officieel nog niet. De politiek houdt zich bezig met het stichtenvan staten en het verwerven van overzeese koloniën, de nadruk bijontwerpers en opdrachtgevers ligt op het verzamelen en reproducerenvan verschillende stijlen.
Diderot, Encyclopedie
1751.
figuur 7
13 De capsule als knooppunt en gebeurtenis
De uitvinding van de Encyclopedie is een geweldig middel geweest omvariatie in de natuur in kaart te brengen en zonder de Encyclopedie wasevolutie ook niet uitgevonden. Maar zodra de Encyclopedie een morelecategorie wordt en taal en cultuur disciplineert, moeten volkeren zichduidelijk onderscheiden, worden grenzen tussen landen vastgelegd,hybriditeit en verandering bestreden en wordt rassenpolitiek uitge-vonden. Encyclopedie wordt vertaald in de eis dat elk land en volk eensterke eigen identiteit moet hebben. Mixen is niet meer toegestaan, de Encyclopedie is verplicht.In de tweede helft van de negentiende eeuw komt Darwin met de door-braak van de evolutieleer en de filosoof Friedrich Nietzsche gebruikt zijntheorie voor een filosofisch fundament dat de basis zou leggen voor hetnaoorlogse postmoderne discours. Filosofen als Foucault, Deleuze,Virilio, Baudrillard, Derrida en Sloterdijk zijn aan hem schatplichtig. Nietzsche merkt op dat veel problemen ontstaan doordat theorieën dieopgesteld zijn om fenomenen in een bepaald domein van de werkelijk-heid te beschrijven ten onrechte van toepassing worden verklaard op demenselijke cultuur. Door ze de status van natuurwet te verlenen enalgemeen geldig te verklaren, verwerven ze macht en morele status. Wat begint als beschrijving van de natuur, eindigt als toetssteen enmorele imperatief voor culturele kwesties. Dit frustreert de ontplooiingvan het leven. Het is beter om bij wetenschappelijke uitspraken telkensgrenzen aan te geven waarbinnen de analyse geldt. Zelf schrijft hij vooralkorte aforistische teksten die op elkaar botsen. Hiermee geeft hij aan watde beperkingen zijn van taal.In een van zijn werken, Der Fröhliche Wissenschaft, veegt Nietzsche devloer aan met de geldigheid van natuurwetten voor de organisatie van desamenleving. De machinemetafoor, standaardisatie van betekenissen,mythologie van volk en natie, vrije wil, de mens als middelpunt van hetheelal en God en de schepping moeten het ontgelden.Veel stromingen binnen het vroege modernisme en het latere post-modernisme zijn schatplichtig aan Darwin en Nietzsche. Het huwelijktussen kunst en ambacht in de Engelse ‘Arts and Crafts’ beweging en in het Duitse ‘Gesamtkunstwerk’ van de Jugendstill waren reacties op deculturele stagnatie die werd veroorzaakt door encyclopedischEclecticisme. Beide waren vroege pogingen om evolutie een plaats tegeven in de cultuur. Waar oude culturen teruggrijpen op de ervaring van mensen en gemeen-schappen met geboorte, leven en dood en dat vertalen in rituelen en
14 prof.ir. Ton Venhoeven
religies, is de Westerse cultuur in de laatste driehonderd jaar van haarontwikkeling steeds meer gedisciplineerd door de begrippen machine enencyclopedie. Veel denkpatronen worden ook vandaag nog sterk bepaalddoor deze metaforen. Metaforen bepalen welke zaken wel en niet gedachtkunnen worden. De vergelijking met machine verandert mensen inrobots en steden in netwerksteden, die met Encyclopedie werkt door inmarketing en beeldcultuur. Met geboorte, leven en dood hebben wemoeite. Marketing fixeert identiteit in beeldideaal en de markt van denetwerkcultuur verandert mensen en steden in koopwaar. Wat niet pastbij het ideaalbeeld moet worden opgeruimd.
Kritische architectuurSommige kunstenaars en architecten proberen de taal open te breken en andere manieren van kijken te stimuleren. In hun werk worden dewoorden en dingen anders geïnterpreteerd dan waarvoor ze ooit bedoeldzijn. De Franse beweging van de Situationisten probeerde in de jarenvijftig van de vorige eeuw stedelijke fragmenten op een niet-logische
Koolhaas, Exodus.
figuur 8
15 De capsule als knooppunt en gebeurtenis
manier te interpreteren om zo te ontsnappen aan de dwang van taal enhet beeld van functionaliteit. Ook architecten in de zeventiger jaren bedachten strategieën om teontsnappen aan heersende taal. Voor hun was niet vrijheid het ideaalmaar juist opsluiting. Rem Koolhaas’ plan Exodus bood de bewoners vanLonden de mogelijkheid om te ontsnappen aan de dwang van con-sumptie door als vrijwillige gevangenen van architectuur in zijn plan tewonen. Ongeveer in dezelfde tijd bedachten Japanse architecten als ToyoIto en Tadao Ando dat muur en afzondering goede mogelijkheden bodenom bewoners af te schermen van het teveel aan impulsen dat de metro-pool met zich meebracht. Binnen de ongenaakbare muren van het huiszou je je weer kunnen concentreren op de ervaring van het licht van demaan en een zorgvuldig omkaderde tuin.
De Amerikaanse architect Peter Eisenman ontwikkelde een anderemethode. In House I tot en met House X onderzocht hij hoe architectuurbevrijd kon worden van de dwang van betekenis door zelf-referentiëlearchitectuur te ontwikkelen. Alle elementen van het huis mochten hun
Eisenman, House X.
figuur 9
16 prof.ir. Ton Venhoeven
betekenis uitsluitend ontlenen aan vorm en positie binnen hetzelfdehuis. Hij ging daarbij zo ver dat je in zijn huizen nauwelijks kunt wonen.Maar later moest ook hij erkennen dat buiten zijn werk de wereldgewoon verder ging.In de jaren tachtig vonden veel theoretici dat architecten steden engebouwen moesten ontwerpen die mensen niet zouden disciplineren. Dit kon volgens hun bereikt worden door stad en architectuur autonoomten opzichte van het gebruik door mensen te maken. Als reactie op hetModernisme werd goed gekeken naar negentiende-eeuwse stedenbouw.Maar met de herintroductie van deze voorbeelden werd ook het encyclo-pedisch beeldideaal binnengehaald, met alle problemen van dien. Hun typologisch en morfologisch onderzoek heeft inmiddels geleid totstrenge beeldkwaliteitplannen en welstandseisen. In ons capsulaire tijd-perk bestaan stedenbouwkundige plannen steeds vaker uit historischebeelden die met gerichte marketingcampagnes aan specifieke doel-groepen worden verkocht. Metaforen bepalen nog steeds de grenzenwaarbinnen onze cultuur zich kan bewegen.Blijkbaar is het niet eenvoudig om buiten de heersende taal te treden. We zijn met de buitenwereld verknoopt en zelfreferentie en autonomiezijn onmogelijk over langere termijn vol te houden. Er zit dus nietsanders op dan met overgeleverde taal en taalfragmenten te werken. Maar hoe pak je dat aan en zijn er al alternatieve bewegingen waarbij je je kan aansluiten? Biedt de evolutie van taal misschien aanknopings-punten?
Evolutie van taal en architectuurAls je een uitspraak formuleert die vertelt over wat je meegemaakt hebt,maak je noodzakelijkerwijs gebruik van bestaande woorden. Deze zijn inde loop van tienduizenden jaren via een evolutionair proces ontstaan enbinnen je eigen taalgebied weet iedereen wel ongeveer wat ze betekenen.Op het moment dat ik een unieke ervaring wil omzetten in een coherentemededeling, gebruik ik woorden die iedereen kent, want anders begrijptniemand er iets van. Maar die woorden zijn eigenlijk te algemeen om ietszinnigs over mijn specifieke situatie te melden dus maak ik ze tot eenzin. Deze bevat allerlei bijzonderheden zoals bijvoeglijke naamwoorden,werkwoorden, lidwoorden enzovoort. Hierdoor wordt de betekenis vaneen woord al een stuk preciezer. Door de context ontstaat nogmaals eenspecifiekere betekenis want de betekenis van een zin is erg afhankelijkvan de context van het verhaal en het maakt ook nogal uit voor welk
17 De capsule als knooppunt en gebeurtenis
publiek het verteld wordt. Zo is nauwelijks te achterhalen watShakespeare bedoelde met zijn stukken. We kunnen alleen iets met demanier waarop we hem interpreteren. Hij schreef voor zijn tijdgenoten,gebeurtenissen waar hij op zinspeelde kennen we niet meer en de be-tekenis van woorden is veranderd. Maar er zijn veel openingen in zijntekst, veel plekken waar we geprikkeld worden om onze eigen inter-pretatie te gebruiken. Zijn werk cirkelt rond de onzegbare essentie vangeboorte, leven en dood. Met onze eigen levenservaring kunnen we delege plekken aanvullen waardoor zijn tekst altijd actueel blijft. Door inter-pretatie bij lezen en luisteren vindt een subtiele vorm van toeëigeningplaats die een kleine verschuiving van betekenis in zich houdt. In DNA-termen te vergelijken met een foutje in de reproductie. Een kleinegebeurtenis. Door een proces van eeuwen ontstaan er talloze mutaties.Niet alle mutaties blijven bestaan, sommige zijn pure onzin, anderebeklijven. Wanneer de samenleving onder druk komt te staan kunnenwoorden, betekenissen en theorieën verdwijnen of ondergronds gaan.Hoe meer bij communicatie gebruik gemaakt wordt van suggestieveleemtes, hoe meer toeëigening en evolutie plaatsvindt. Maar hoe moet jezo’n evolutionair proces vertalen naar de ontwerppraktijk? Welke metho-de kunnen ontwerpers gebruiken om tegelijk de communicatie met poli-tici, opdrachtgevers en gebruikers veilig te stellen en ervoor zorgen datoude en nieuwe ervaringen over leven en cultuur in de ontwerpen ver-werkt worden? Hoe vindt toeëigening bij het ontwerpen plaats? Eenbelangrijk deel van architectonische en stedenbouwkundige ontwerp-opgaves komt voort uit de traditionele utilitaire opgave, zoals hoeveel m2
heb je nodig, wat moet het doen, hoeveel mag het kosten. Een ander deelvan de opgave komt uit de veranderende context. Hoe functioneert hetbouwwerk de komende vijftig of tweehonderd jaar in een fysieke enculturele omgeving die permanent transformeert door culturele, tech-nische, economische en demografische ontwikkelingen? Om hierover tekunnen communiceren is het goed om bouwwerken of delen van bouw-werken te gebruiken die tot op zekere hoogte als voorbeeld voor hetontwerp kunnen dienen. Vanuit het heden wordt gekeken welke soortgebouwen hiervoor in aanmerking komt. Als we er vervolgens over pratenheet dat typologie. Types bestaan dus niet op zichzelf als onderdeel vaneen of andere encyclopedie. Types zijn niet te verzamelen in een toolboxwaarin gebouwvormen, decoratievormen en gebouwdelen worden opge-slagen die voor altijd vaststaan. Je kunt componenten ook niet volgensvaststaande regels met elkaar combineren. Types worden vanuit huidige
18 prof.ir. Ton Venhoeven
behoeftes en gebruiken geformuleerd en bestaan alleen in retrospectief.Typologie gaat dus over toeëigening. Net zoals bij iemand die zoekt naarwoorden om een bijzondere ervaring onder woorden te brengen. Als jewoorden zoekt, scan je je hersenen op bruikbare informatie. Door hettoepassen van min of meer bekende woorden in nieuwe situaties vindttelkens een kleine aanpassing van betekenis plaats. Zo is ons begrip vantypes een beetje anders dan in de jaren vijftig van de vorige eeuw en bijnafundamenteel anders dan bij Japanners in de vijftiende eeuw of Perzen enRomeinen voor het begin van de jaartelling. De evolutie van architec-tonische types is vergelijkbaar met de evolutie van taal en betekenis omdater voortdurend verschuivingen en mutaties optreden door toeëigening.Door voorbeelden te gebruiken in de context van een nieuw ontwerpondergaan ze een betekenisverandering. De verwijzing naar eerdere voor-beelden garandeert communiceerbaarheid en bruikbaarheid, de samen-hang met andere onderdelen van het ontwerp in de nieuwe context is eenteken van toeëigening en aanpassing aan gewijzigde omstandigheden.Het is minder belangrijk om te weten hoe iets bedoeld is dan om tebepalen hoe je het gebruikt. Gebruik gaat over toeëigening. Ontwerpendie toeëigening mogelijk maken, laten ruimte voor herinterpretatie enhergebruik in de toekomst. Door het principe van toeëigening en evolutieontstaan veel nieuwe mogelijkheden voor architectuur en stedenbouw.
Kosmopolitische architectuurDe huizen en steden van de moderne beweging waren gebaseerd op hetmachine-ideaal en de projecten van de netwerksamenleving op hetcapsule-met-lifestyle ideaal. Maar we hebben eigenlijk vooral behoefteaan gebouwen en steden die we op verschillende manieren kunneninterpreteren. We willen ontwerpen die plaats bieden aan allerleigebeurtenissen en levenservaringen. Is het mogelijk om door toeëigeningen bewerking van de ontwerpprincipes de genetische code van onzeveiligheidscapsules te veranderen? Kunnen we de capsules van denetwerkcultuur ombouwen tot interactieve knooppunten en kosmo-politische woonplaatsen?Voor het ontwerp van dit soort gebouwen, steden en huizen kunnen weveel leren van de woonhuizen van Adolf Loos. In zijn woonhuizen wordtde bewoner niet geconfronteerd met een ideale werkelijkheid waarin allesop elkaar is afgestemd. Er is plaats voor geboorte en dood, veranderingen zelfs voor slechte smaak. Zijn woningen zijn net zo gedifferentieerdals de bewoners zelf.
19 De capsule als knooppunt en gebeurtenis
Als voorbeeld gebruik ik huis Müller in Praag. Rondom een klein atriumzijn de belangrijkste ruimtes op verschillende niveaus gesitueerd. Alle vertrekken hebben een eigen bekleding en atmosfeer en elke ruimteheeft een unieke verhouding tussen lengte, breedte en hoogte. De Fransesalon, de Romeinse eetkamer, het Chinese kabinet van mevrouw Müller,de Engelse bibliotheek van meneer Müller, en bovenin een Japansekamer. De ervaring van het huis is afhankelijk van de positie die jeinneemt en de manier waarop je de ruimtes gebruikt. Het ontwerp isgebaseerd op een meervoudig perspectief. Delen zijn door verschillendebedrijven en ambachtslieden ontworpen en gemaakt en iedereen ervaarthet huis op een andere manier. De ervaring binnen de villa wordt niet alleen bepaald door vorm en maatvan de ruimte of door transparantie tussen ruimtes onderling. Bekledingis net zo belangrijk. Deze verschilt per ruimte en roept oude en nieuweculturen op die zich elders bevinden. Vanuit iedere positie wordt de blikop andere ruimtes omkaderd door openingen in tussenwanden. Elkecomfortabele plek biedt uitzicht op andere culturen. Daarnaast zijn erPerzische tapijten met complexe voorstellingen die refereren aan deoertuin. Bekleding representeert telkens andere virtuele ruimtes waar-door het effect van de verschillende bekledingen ten opzichte van elkaarzich moeilijk laat interpreteren. Er is geen eenheid te bespeuren, de
Loos, huis Müller.
figuur 10
20 prof.ir. Ton Venhoeven
opgeroepen illusies zitten elkaar in de weg. Er zijn overal tussenruimtesen hiaten die de interpretatie op losse schroeven zetten. Dit effect wordtverder versterkt door spiegels die een denkbeeldige verdubbeling ofoneindige spiegeling van de ruimte veroorzaken.
De ingang voert over de drempel, in het Duits ‘Schwelle’, volgens WalterBenjamin etymologisch verwant met het begrip zwellen. Door over dezedrempel naar binnen te gaan zwelt de ruimte als het ware op. Doorbekleding, cryptische routes, draaiingen en spiegelingen is de ervarings-ruimte binnen veel groter dan de maat van de ruimte suggereert. De entree loopt via een route die je langs Romeins travertin, een Chinesevoordeur en een Engelse garderobe voert. Om het huis binnen te komenbeweeg je eerst naar beneden, het hele huis door via een smalle gang,voordat je met een scherpe wending over een smal trapje binnenkomt.De verschillende ruimtes in het huis zijn als een constellatie van volumesrondom een leeg middelpunt, in het volume van het huis samengeperst.Dit middelpunt wordt gevormd door een atrium, bij de Romeinen deplaats waar de doden werden opgebaard. De diverse ruimtes er omheenvertegenwoordigen verschillende culturen. Dit huis heeft niet éénidentiteit maar vertelt over de hele wereld en de evolutie. De gevel vanhet huis vormt een groot vraagteken. Het is een neutraal grijs kostuum
Ibid.
figuur 11
21 De capsule als knooppunt en gebeurtenis
dat niets vertelt over het interieur. Het is de publieke kant van het huis.Het exterieur representeert niet het interieur maar vormt de keerzijde.De verschillende ruimtes in het huis vormen even zoveel uitspraken overwat wonen zou kunnen zijn als er ruimtes zijn. Dit huis bevat eenconstellatie van sferen, een micronetwerk van verschillende ruimtesbinnen één lichaam. Het is een kosmopolitisch huis en voorbeeld vooralle denkbare kosmopolitische capsules.
Het andereHet andere bij Adolf Loos is datgene wat we niet kunnen beheersen.Bijvoorbeeld de ontwikkeling van techniek. Wanneer hij schrijft over deuitvinding van de Thonet stoel is hij weemoedig over het ambacht datverloren gaat en enthousiast over de uitvinding die het werk zoveellichter maakt. Het platte dak is voor hem een ontwikkeling die vraagt omtoepassing. Nergens beschrijft hij het systeem of de metafoor waar-binnen deze zaken geduid worden. Encyclopedie noch machine is hetleidend principe. Loos was een overtuigd Dadaïst die weinig ophad met de zegeningen van vooruitgang. Evolutie is verandering, geen
Ibid.
figuur 12
22 prof.ir. Ton Venhoeven
vooruitgang. Bekleding, schijn en liefde voor het oppervlak staan in zijnwerk centraal. Dit huis heeft nog het meest weg van een café, eenpublieke ruimte waarin we vanuit een veilig hoekje de anderen kunnenbekijken. Het andere bevindt zich niet buiten het territorium van hethuis maar binnenin. Loos is sterk beïnvloed door de teksten van Darwin en Nietzsche dieallebei goed over de consequenties van evolutie hebben nagedacht. De verschillende onderdelen van het huis zoals de constructie van hetdak, de bekleding en de inrichting met los en vast meubilair volgenallemaal verschillende ontwikkelingstempi in de evolutie van de cultuur.Mutaties treden nooit overal tegelijk op. Sommige elementen zoals hetatrium waar ook de doden worden opgebaard, zijn weinig veranderd inde afgelopen paar duizend jaar, andere zoals het platte dak zijn hyper-modern. Het raumplan, de uitvinding waarmee Loos beroemd is ge-worden, volgt de configuratie van ruimtes zoals de Romeinen hunwoning rondom het impluvium organiseerden maar voegt daar een derdedimensie aan toe. Waar de architectuur vóór Loos uitging van een grond-plan, veranderde hij de ordening van ruimtes in een driedimensionaleconstellatie. Elke ruimte heeft een unieke hoogte en ligt op een anderniveau.Waar Loos het andere benoemt als bezoeker, vrouw of de ontwikkelingvan taal en techniek is het huidige andere te zien als datgene wat vianetwerken in onze capsules binnendringt. We maken deel uit van eenwerkomgeving, vriendenkring en hobbyclub, we geven aan een goeddoel, gaan met een groep tijdens de vakantie op bezoek bij een exotischestam en chatten met kennissen uit India, Kazachstan en Brazilië. Iedereen maakt deel uit van meerdere netwerken tegelijkertijd. Dezeoverlappen of raken elkaar in de stad, woning, auto en ieders hoofd. De ander en het andere maken onlosmakelijk deel uit van onze leef-wereld. Mensen koesteren veel verschillende idealen en de wereld is nual in alle capsules vertegenwoordigd. De meeste netwerken zijn inontwikkeling en veranderen voortdurend van karakter. Het dagelijkseleven zit vol contradicties omdat we deelnemen aan de meest uiteen-lopende gemeenschappen. Ondertussen passen we bij het ontwerpen vanhuizen en steden ideaalbeelden toe die het bewustzijn over de aanwezig-heid van het andere verdringen. Om deze ongelukkige schizofrenie teverhelpen moeten we alle kosmopolitische eigenschappen van denetwerkcultuur vertalen in ideeën en concepten voor steden enwooncapsules.
23 De capsule als knooppunt en gebeurtenis
Levende capsulesIn de geschiedenis zijn esthetische principes van architectuur en deideale stad altijd gekoppeld aan opvattingen over de kosmos. Het archi-tectonisch lichaam en de ideale stad waren vertalingen van de natuur-wetten van de kosmos. Het gebouw was een lichaam, microkosmos envisie op de ideale stad ineen. Als je kijkt naar de toenemende verweven-heid van de wereld, dan zou onze ideale stad, de ideale capsule en dusook ons ideale lichaam, een stad moeten zijn waarin de hele wereld en dekosmos zijn terug te vinden. Het ideale lichaam van stad en capsule isdus een sterrenstelsel rond een zwart gat. Of een knoop in de netwerk-cultuur. In ieder geval is het een plek waar af en toe kernfusie optreedt.
Het ideale lichaam zoals we dat ervaren is een lichaam waar veel per-soonlijkheden tegelijk in leven. De Poolse schrijver Witold Gombrovitchbeschrijft in zijn boek Kosmos hoe de psychologie van personen uitstukjes en beetjes is opgebouwd. Sinds kort weten we dat mensen ookfysiek uit een min of meer toevallige verzameling erfelijk materiaalbestaan. Bij de reproductie van DNA worden allerlei montagefoutengemaakt en er is veel onzinnig junk-DNA. Toeval speelt een belangrijke
Sterrennevel.
figuur 13
24 prof.ir. Ton Venhoeven
rol bij de reproductie van lichamen. Evolutie draait om knulligereproductie. Ik stel daarom voor dat we de veiligheidscapsule van vandaag ombouwentot een microkosmos die het lichaam van een complexe persoon repre-senteert. De ruimte in deze capsule is zowel fysiek als virtueel van aarden staat bol van mogelijke betekenissen. Het is niet alleen een lichaamwaarin meer personen wonen, het is een capsule die plaats biedt aan eencomplete wereldstad. De inhoud is een wereld die via huid en netwerkenmet de buitenwereld communiceert. Via tussenruimtes, overgangs-ruimtes en drempels zijn binnen- en buitenwereld met elkaar verbonden.De gevel is tegelijk huid, bekleding en interface. De wereld zelf is een grote complexe capsule, een biosfeer. Het capsule-object van de toekomst is geen beschermd territorium maar imiteert dezewereld. Het is een levenslaboratorium voor het ideale lichaam. Dit lichaam is voortdurend aan verandering onderhevig en een complexideaalbeeld voor mens en samenleving. Capsules van allerlei schaalbevatten zelf knooppunten en netwerken waar kleine en grotegebeurtenissen plaatsvinden. Daarmee zijn ze nissen die verbonden zijnmet allerlei netwerken in plaats van cellen die afgesloten zijn van dewereld. Voor de dynamiek van cultuur is dit meervoudige karakter vancapsules net zo belangrijk als het meervoudige karakter van netwerken.
Levende stedenDe eigenschappen voor het ideale lichaam gelden niet alleen voor elke per-soon, maar ook voor capsules als auto’s, gebouwen, buurten, woningen enlanden, netwerksteden en megasteden. Steeds grotere delen van dewereldbevolking leven in megasteden als Cairo, Sao Paulo of Calcutta.Netwerksteden zijn een soort virtuele megasteden want ze staan met dehele wereld in verbinding. De Randstad is ook een megastad. Megastedenen netwerksteden zijn niet alleen aangesloten op globale netwerken, zevormen ook biotopen die als microkosmos functioneren en waarin alles eniedereen van elkaar afhankelijk is. Hierin zijn ze onderling vergelijkbaar.Het is noodzakelijk om de technisch en cultureel meest geavanceerdeoplossing voor de componenten van dit soort steden te ontwikkelen. Eenvan de ontwikkelingen is de snelle opkomst van autarkische technieken.Een autarkisch systeem is zelfvoorzienend en brengt daardoor een duur-zame wereldeconomie een grote stap dichterbij. Aan autarkische systemenwordt op dit moment over de hele wereld gewerkt. Ze moeten op termijnhuizen en auto’s, steden en zelfs vliegtuigen omtoveren tot capsules die
25 De capsule als knooppunt en gebeurtenis
zonder toevoer van grondstoffen en energie uit de rest van de wereldkunnen functioneren. Door de wereldwijde concurrentie zullen deze tech-nieken zich razendsnel over de wereld verspreiden. Het ontstaan vanmicronetwerken is een vergelijkbare ontwikkeling. Micronetwerken zor-gen ervoor dat mensen en gebouwen op de schaal van gebouw en buurtmin of meer zelfvoorzienende netwerken vormen. Ze gebruiken als hetware elkaars afval. Micronetwerken zijn op allerlei schaalniveaus en in ver-schillende capsules terug te vinden. Ze worden gevormd door tussen-ruimte, ruimte tussen capsules van kleinere schaal. Binnen elke capsule,in de netwerken en in tussenruimtes vinden gebeurtenissen plaats. Micro-netwerken onderscheiden zich van globale netwerken doordat ze op lagesnelheid en op de kleine afstand van steden en buurten werken. Ze zorgenvoor fysieke ontmoeting met anderen en voor recreatie en avontuur in dedirecte omgeving van woningen en bedrijfsgebouwen. Ze zorgen voorlevendigheid en gebeurtenissen in stedelijke tussenruimte. Ze zijn belang-rijk om netwerken socialer, fysieker en spannender te maken. Daarnaastkunnen ze de behoefte aan mobiliteit beperken en de productie van goe-deren en de energie- en grondstoffenhuishouding duurzamer maken.
Times Square,
New York.
figuur 14
26 prof.ir. Ton Venhoeven
Levende netwerkenZowel bij het ontwerpen als bij citymarketing en branding moeten we errekening mee houden dat mensen door allerlei netwerken een steedskosmopolitischer smaak ontwikkelen. We raken er aan gewend om abruptte schakelen van de ene wereld naar de andere en mensen worden steedssneller verveeld door een te ideale leefomgeving. Huizen, gebouwen ensteden moeten daarom net zo interactief worden als het internet, eenomgeving waarin je dagelijks opnieuw kan bepalen hoe je er doorheenbeweegt en de informatie interpreteert. We hebben behoefte aan leemtesen hiaten in het stedelijk weefsel, aan tussenruimtes. Daarom speelt hetontwerp van openbare ruimte een belangrijke rol. Culturele veranderingontstaat in tussenruimte die door verschillende gebouwen, talen en cul-turen tegelijk of door ieder op zijn beurt geclaimd wordt. Gebouwenvormen de architectonische uitspraken, de tussenruimte biedt plaats aanhet leven en aan wat niet in woorden kan worden uitgedrukt.Tussenruimte in steden en buurten is niet hetzelfde als hoogwaardige en
Cairo.
figuur 15
27 De capsule als knooppunt en gebeurtenis
duurzaam veilig ingerichte openbare ruimte. In steden is behoefte aanruimtes waarvan het ontwerp niet uitsluitend is gericht op beheersbaar-heid, veiligheid en mobiliteit. Met de hoogwaardige inrichting van deopenbare ruimte wordt vaak bedoeld dat die verkeersveilig en volgens éénideaalbeeld is vormgegeven. Op basis van de veranderende behoeften vande internetgeneratie moet dit beleid voor de openbare ruimte veranderenin strategieën die leiden tot hybride tussenruimtes waar verschillendegebruikers om verschillende redenen afwisselend gebruik van maken.
Culturele evolutieElke cultuur zal zich in de komende eeuw moeten aanpassen aan eennieuwe wereld die we nu nog niet goed kennen. Deze wereld wordt nietalleen bepaald door de invloed die grote culturen en religies er op uit-oefenen maar vooral ook door technische ontwikkelingen die op ons afkomen. Daarnaast zoeken we naar oplossingen voor de problemen vanvandaag.
Bangkok.
figuur 16
Een groot deel van ons comfort is op roofbouw gebaseerd. We hebbeneen groot milieuprobleem, een onbeheersbare bevolkingsexplosie, grotemigratiestromen door de kloof tussen arm en rijk en een steeds kleinerwordende wereld waarop steeds meer mensen elkaar in de weg zitten.Veel producten worden onder miserabele omstandigheden geproduceerd.Steeds meer migranten zwerven de wereld over, op de vlucht voor uitbuiting, etnische zuivering of op zoek naar veiligheid en welvaart.Deze context leidt tot nieuwe vragen aan ontwerpers en politici en anderewensen voor de cultuur. Op dit moment maken wij het ontstaan van wereldwijde neurologischenetwerken mee, de wereld wordt één grote hersenpan. Dezelfde netwerk-cultuur die verantwoordelijk is voor de opkomst van de capsulaire samen-leving zorgt daarmee misschien ook voor de antwoorden. Via internetstaan mensen met totaal verschillende achtergronden rechtstreeks metelkaar in verbinding en dat levert veel nieuwe ideeën en veranderingenop. Met allerlei nieuwe combinaties van hardware en programmatuurkunnen veel verfijnder modellen en rekenmethodes ontwikkeld wordendan met de primitieve metaforen van een eeuw geleden mogelijk was.Hiermee kan men langetermijneffecten van extreem veel verschillendekrachten die tegelijk uitgeoefend worden, berekenen. Zo is bijvoorbeeldhet broeikaseffect aan het licht gekomen en kan voorspeld worden wat degevolgen zijn van ongewijzigd economisch beleid. Dankzij allerleirekenmodellen wordt het ook denkbaar en haalbaar om methoden teontwikkelen waarmee we de economie duurzaam kunnen maken.
NawoordIn mijn inaugurele rede wilde ik de aandacht vestigen op een theorie vantechniek waarin machine, capsule en netwerk in de toekomst andererollen toebedeeld krijgen. Ze worden intelligenter dan nu en ze staan nietmeer in dienst van het menselijk comfort. Het zijn geen instrumentendie we gebruiken om ons leven aangenamer te maken maar ze vormenkosmopolitische omgevingen en avontuurlijke werelden die er een eigenvorm van leven op na houden. Robots staan in de Westerse wereld vaak voor onmenselijke monsters diehet leven bedreigen en in de toekomst de macht van mensen overnemen.In Japan daarentegen worden ze gezien als lieve onschuldige wezens dieals vrienden van mensen er op uit zijn om het leven te veraangenamen.Beide versies van kunstmatige intelligentie lijken mij onwaarschijnlijkdaarom hou ik het erop dat ze Anderen worden, medebewoners van onze
28 prof.ir. Ton Venhoeven
29 De capsule als knooppunt en gebeurtenis
planeet die een eigen evolutie kennen en waarmee we telkens opnieuwonze relatie moeten bepalen. Een beetje zoals C3PO in Star Wars ofMarvin the Paranoid Android uit de Hitchhiker’s Guide to the Galaxy.Marvin gaat er prat op een miljoen keer intelligenter te zijn dan mensenmaar tegelijkertijd beschikt hij over de meest tenenkrommende mense-lijke eigenschappen. Sommige ontwikkelingen van techniek zijn bijnaniet tegen te houden omdat er altijd wel geld mee verdiend kan worden,andere kunnen we bijsturen als we weten te ontsnappen aan allerleivormen van conditionering die onze cultuur beheersen. Toeëigening en interpretatie vormen de basis voor een levende cultuur.We hebben geen volledige controle over technische uitvindingen. We moeten ervoor waken dat we niet gedisciplineerd worden door onzeeigen taal en techniek. Techniek is een soort medemens, een andergeworden. Dat wil niet zeggen dat we niets meer te vertellen hebbenmaar wel dat we er rekening mee moeten houden dat de gevolgen vandenken en handelen meestal anders uitpakken dan de bedoeling was.Geruststellende metaforen of ideaalbeelden van marketingcampagnesbieden weinig houvast, wat zij ook beloven. Voor het ontwerp van desteden en capsules van de toekomst hebben we meer aan de acceptatievan onze kosmopolitische realiteit. Daarmee kunnen we de fundamenteleonzekerheid van het leven beter aan.
Ten slotteIk voel het als een groot voorrecht om in de tussenruimte tussen geschie-denis en theorie, tussen theorie en architectuur en tussen universiteit enpraktijk te mogen werken, tussenruimte biedt veel vrijheid en geweldigemogelijkheden. Ik vind het al jaren noodzakelijk om de misverstandentussen theoretici en praktijkmensen uit de weg te ruimen. Zonder dekritische distantie van mensen die van een afstand het aardse geploetergadeslaan krijgen we nooit grip op zaken die de praktijk telkens weer inhet honderd laten lopen. Zonder de toeëigening die in de praktijk voort-durend leidt tot sluipende verandering wordt geschiedenis en theorie eendoodse materie. Ik wil daarom beginnen mijn dank uit te spreken voor twee leermeestersdie mij hebben ingewijd in de geheimen van architectuurgeschiedenis en-theorie, de een via de plananalyse van architectonische sleutelprojectenen de ander via kunsttheorie en cultuurkritiek, respectievelijk MaxRisselada en Kees Vollemans. Daarnaast heb ik enorm veel geleerd vande jarenlange vriendschap en samenwerking met Pieter Jan Gijsberts,
30 prof.ir. Ton Venhoeven
Ineke van der Burg, Edzard Mik en Aernout Mik. Voor de praktijklessendie ik heb gehad wil ik alle medewerkers van mijn bureau bedanken,mijn opdrachtgevers, de projectmanagers en de verschillende politici dieik ontmoet heb. Er zijn veel plannen voor de komende tijd en het is de vraag of ik ze alle-maal voor het verstrijken van mijn termijn kan uitvoeren. Als praktijk-hoogleraar wil ik de studenten in de masterfase begeleiden bij hunvoorbereiding op de praktijk. Daarbij hoort naast het trainen van depraktische ontwerpvaardigheden, het werken aan de theoretische bagagedie je nodig hebt om in telkens wisselende omstandigheden je koers tekunnen bepalen. Dat is ook voor mijzelf een leerzame bezigheid.Ik heb gezegd.
Literatuurlijst• Bachelard, Gaston. The Poetics of Space. 1957. Vert. Maria Jolas.
New York, 1964.• Baudrillard, Jean. De fatale strategieën. 1983. Vert. Maurice Nio en
Kees Vollemans. Amsterdam, 1985.• Baudrillard, Jean. Sideraal Amerika. 1986. Vert. Maurice Nio en
Ernie Tee. Amsterdam, 1988.• Baudrillard, Jean. Simulacres et simulation. Parijs, 1981.• Barthes, Roland. Het rijk van de tekens. 1970. Vert. Gijs Wallis de Vries.
Amsterdam, 1987.• Benjamin, Walter. Berliner Kindheit um Neunzehnhundert. Frankfurt
am Main, 1983.• Bergson, Henri. L’évolution créatice. 1907. Parijs, 1948.• Boomkens, René. De angstmachine: over geweld in films, literatuur en
popmuziek. Amsterdam, 1996.• Certeau, Michel de. The practice of everyday life. 1974. Vert. Steven
Randall. Berkeley, 1984.• Colomina, Beatriz. “The Split Wall: Domestic Voyeurism,” in Sexuality
and Space, red. Beatriz Colomina. New York, 1992.• Davis, Mike. Ecology of fear. Los Angeles and the imagination of disaster.
New York, 1998. • Davis, Mike. Planet of slums, London, 2006.• De Cauter, Lieven. De capsulaire beschaving Over de stad in het tijdperk
van de angst. Rotterdam, 2004.• Dawkins, Richard, The selfish gene, Oxford, 1989.
31 De capsule als knooppunt en gebeurtenis
• Debord, Guy. The society of the spectacle. 1967. Vert. Donald Nicholson-Smith. New York, 1994.
• Deleuze, Gilles en Félix Guattari. Milles plateau. Parijs, 1980.• Ewen, Stuart. All consuming images. The politics of style in contemporary
culture. New York, 1988.• Foucault, Michel. De woorden en de dingen. Een archeologie van de mens-
wetenschappen.1966. Vert. C.P. Heering-Moorman. Baarn, 1982.• Foucault, Michel. Geschiedenis van de waanzin in de zeventiende en
(1986): 22-27.• Gleick, James. Chaos: making a new science. New York, 1987.• Gombrovitch, Witold. Kosmos.• Hardt, Michael en Antonio Negri. Empire. Cambridge, 2000.• Huntington, Samuel. The clash of civilizations and the remaking of world
order. New York, 1996.• Klein, Naomi. No logo: taking aim at the brand bullies. New York, 2000.• Lyotard, Jean-François. Het postmoderne uitgelegd aan onze kinderen.
Amsterdam, 1985.• Nietzsche, Friedrich. De vrolijke wetenschap. 1882. Vert. Pé Hawinkels.
Amsterdam, 1980.• Poe, Edgar Allan, Jacques Lacan en Jacques Derrida. Poe, Lacan,
Derrida. De gestolen brief. 1980. Vert. Léonard van Tuijl. Red. Jeroen Boomgaard. Amsterdam, 1989.
• Ponge, Francis, Namens de dingen, Amsterdam, 1990.• Prigogine, Ilja en Isabelle Stengers. Order out of chaos: man’s new
dialogue with nature. New York, 1984.• Risselada, Max. Raumplan versus Plan Libre. Delft, 1987. • Sassen, Saskia, Cities in a world economy, Thousand Oaks, 2006.• Sennet, Richard. The fall of public man. New York, 1977.• Sloterdijk, Peter. Sferen. 1998. Vert. Hans Driessen. Amsterdam, 2003.• Virilio, Paul. Het horizon-negatief. Essay over dromoscopie. 1984.
Wagemaker. Zwolle, 1993.• Wittkower, Rudolf. Architectural principles in the age of humanism.
4e ed. Londen, 1988.
Curriculum Vitae
Prof.ir. Ton Venhoeven is per 1 mei 2005 benoemd als deeltijd hoog-leraar architectuurgeschiedenis en -theorie aan de faculteit Bouwkundevan de Technische Universiteit Eindhoven (TU/e).
Ton Venhoeven (1954) is cum laude afgestudeerd aan de TechnischeUniversiteit Delft. Tussen 1988 en 1995 was hij partner in de maatschapVan Duivenbode, De Jong en Venhoeven. In 1995 heeft hij VenhoevenCSArchitecten in Amsterdam opgericht. Projecten van VenhoevenCS zijnonder andere de Jan Schaeferbrug in Amsterdam, het laboratorium voorde Voedsel- en Warenautoriteit in Zwijndrecht, brede school ’t Zand inLeidsche Rijn en het recent opgeleverde zwembad Sportplaza Mercator inAmsterdam. Begin volgend jaar verschijnt een monografie van hetbureau. Van 1987 tot 1988 heeft hij als stafdocent lesgegeven aan deAmsterdamse school, de voorloper van het Berlage Instituut. Later heefthij als gastdocent verschillende collegereeksen en ontwerpoefeningenverzorgd aan diverse universiteiten en academies.
