DE EPITAPHIO SENECAE

Epitapbium Senecae, anthologiae latinae Riesei oarmen 667:Cura lahor, meritum, sumpti pl'O munere houores,

He alias postbac sollicitate animas.Me procul. a. vobis deus evocat. Hieet actis

Rebus terrenis, hospita terra, vale.Corpus, avara, tamen sollemuibu8 accipe saxi8:

Na.mque animam caelo reddimus, ossa tiMC. Pascalius, 'Atene e Roma' X (1907) co1. 22 8. nOVlSSlmustraetavit et quidem dignum esse iudicavit tam arte qUl1m ingenioSenecae iam vero accommodatissimam rem moribus vete­rum Senecae imputare Pascalium nitro patet. ut apud Pliniumepist. 6, 10 fusius scriptum legimus Yerginiulll Rufum vivnmmandasse et cavisse, ut mOllumento BUO Vindex victus versibusiuscriberetur. neque desuut inter cal'mina latinlt e lapidibu8excepla, quae consimile loquendi genus in ipsis sepulcris Roma­norum floruisse atque in epitaphio Senecae occurrit, ostendant.ad Carm. epigr. 434, 13 s. authologiae Bl1ecbeleri 'etfl1gi tl1midamvitam. 1'1 pes, fOI'ma valete: nU milli vobiscum est, alios deluditequaeso' Heuseus epitaphinm Reuecae attuIit. eandem senteutiameum carm. 434, 13 s. eisdem pl'ope verbis exprimunt Carm.epigr. 409, 8 e. et 1498. atque Ilis R<.lmanorum carminibl1ssepnlcl'aliblls Graecol'um carmina. demonstrnt.iva (cf. Antb. Pa!.9,49. 134, 172) exemplo fItisse O. Jahnius primus manuit.quid igitnr? ipsumne Senecam putabimus sumpsisse a Graecis,instaurasse apud Latinos formulam mam seplllcralis ca:rminis,qllalem vel his exemplis Hlustratam, inde ab aetate Alexandrinansqlle ad Eugenium Toletanum durantem (ef. Mon. Germ. auct.ant. XIV p. 282) novo insupel' titulo Thehestaeo gregis eiusdempubliei inris facto A. GrenieI'US (' Me!. arch. hist: 25; 1905p. 72 8.) pluribus persecuttls est?

Bi ckeIDe epitaphio Senecae 393

sed examinanda est Pascali sententia epitaphiulll Senecae ./ad Senecam auctorem referentis. nem cum de origine epitaphiidisserere in animo sit, priores qui de aetate eius iudicium fece­runt reIe1lere in rem est, quo lllunitiora quae mihi deepi­grammate probate, siot, evadaut. missum autem faeile Ross­bachinm feeeris eisdem annis epitaphium tribnentem (cf. De Sen.pMI. libr. reo. p. 31,2) quibus annisprimis post Neronis oecasumOotavia fabnIa praetextata eomposita est; nimirum Rossbaehiusopinionem protulit, opiuionis ratiooem addere supersedit. neovero diutius eommorandum est in sententia Baehrensi, quiC. Sulpieio Apollinari periocharum Terentiauarum Bcriptori epita­phium impel'tivit (Poet. lat. min. V p. 386). im mo reiecllisnugis de Bel'mone Annaeano epigrammatis quaestionem instituipar est. euius singula verba dietiones sententias pereurrentemprimnm olfendit eonsuetndinis Annaeanae memorem v. 3 <ilieet'voxa Seneea poeta vitata 1. et praesertim eum 'meet' in ipsoeapite versus heroiei sollemniter collocaverint cum Vergilio(Aen. 2,424. 7,583 al.) qui post Vergilium 'meet? non gravatisunt poetae Romani vetustiores (cf. Korn- Ehwald ad Ov. met.15,396), qualisusus partieulae versu epitaphii 3 (me proeul avobis deus evoeat: ilieet aetis' ... obviam est, is aegTe An·naeauus fertur. at posteriores poetae latini, quippe qui inde aquarto saeculo 'ilieet' frequentent ut Avienus, ClaudianuB, Pauli­nus Nolanus, 1\fartianlls Cal)ella, Alcimlls AVitlls, Corippus alii(cf. Langen ud Val. FI. 2, 186), in quavis I'ede versus particulampromisoue ulmrparunt. etiam'li singnlis loris praeter limen versJisiam apud Vergi)ium (8,223) et Valerillm Flaceum (4,451)'ilieet' inveniri dissimulandum non Bit, tamen nemo monitusnegabit liberiorem. in versu eollocationem advel'bii posterioredemum aetate increbrescel'e. Avienus verbi causa quibus Iocis<ilicet dixit Ar. 340 et 1184, iis in medio veran posuit. Pauli­nus Nolanus tel' (carm. 15, 177 p. 59 H. 16, 72 p. 70. 19, 504p. 135) adverbio usus est, rum semel (15, 177) versu ineunte10earet. apud Claudianum bis aeque atque in epitaphio quinto heroieipede partienla inhaeret 1,211 p. 11 B. et carm. min. 25, 140 p. 307.quorum loeorum aHerum si evolveris, ut in epitaphio <evocat' ita

I Ut de copia et usu verborllm Senecae poetae expeditiud iudiciumfiat, index plellus verborum tragoediarum mihi praesto' est, eomparatussumptibus P. Habruckeri, bybliothecari Regimontani Huper defuncti,ab madta eius benigne mihi oblatus.

39t Bickel

'roeat' apurl Claudianum 'ilicet' adverbio l'xcipi fum similitullinequidam senlentiarum videbis. contra Seneca Oed. 598 pone'convocat' in illm bis 'i1ico', orationi pedestri verbum conveniens,adhibuit. atque post iIIustratum Ufum epitapbii proprium parU­culae 'iliGer Seneljam ipsum 'i\ico' uBurpantem pauds perstringereliceat. qui eum in tragoediis usus sit '1Iioo', si in Ol'atione solutaposuerit, mh'um non videbitllr. verendum igitur est ne epist. 70,.5'eireumspieit nllmquid ilIo (sie codd.) desinendum sit' Heuseus'ilico' pro 'illo' a l\'Iadvigio seriptum nimia aoerbitate impro­baverit. quam facHe in formas prQnominis 'ilIe' librarioruminenria 'i1ico' in codieibus medii aevi abierit, vel Taciti parti­cula saepius usi 10co quodam ostenditur bist. 4, 34, 13, uM ex'illie' tradito 'ilico' factum edilores receperunt. iam vel'o Senecam'ilico deeinenduni' dixisse eo magie persuasum habebis, quia 107cutio desinendi ilieo ipsa etiam Ciceroni (cf. Tuse. 2,50 'ilieodesinif) probatur. easu aufem factum esse videtur, ut plul'ibusloeis apud Seneeam 'ilico' vox labem pateretur. nempe etiantepist. 95,2 <adelamatur: recita recita, abiis qui ilIum ommute­seere ilIio (sie codd.) eupiunt' vetlls eat conieetlll'a Erasmi 'Weo'ex <illie' restituentis. relinquitur ut de apoeo!. 4, 2 verbumfiat, ubi Laehesis Phoebi iUSSlllU quam expediliBllime exseeutaesse nal'l'atur verbie Teeit illud plena mann', eum de <illud'vere relato editores dubitent. quorum ßalliull, 'Thc satire ofSen: (1902) p.171 quod peeulial'em prollominis 'illud' signi­fieatllDl hoc loeo Bibi agnosoere videhtr, adeulldus est Ieleibius,diss. lfarp, (1906) p, 59 B., a quo perlustrato diligenter Annae­ano pronominis <ille usu tamen nillueri ad sustentandum apocol. 4,2'illud' abstllieris.

verum redellndutll est ad epitaphium, quo praeter <ilieet',/ I' b d t . < ., 'da Ja ver 8. l'eoentem auetorem pro un. et ~t qUt em

adieetivum quid valeat in sententia v. 3 s. 'acHs rebus tenenis,hOBpita terra, vale' aerius intueri nune maxime iuvabit. denotariautem <res terrenas' apoeta in peius senBU adiectivi 'tarreni'deflexo quasi bumiles el. angustas, v. 1 et 2 ubi 8ollioitantellanimum res humanae earpuntur, diserte probant. atque ea signi­fieatione praeditum non invenitur 'terreni' adieetivum in epita.phiisRomanorum nisi in ehristianis; cf. Carm. epigr. 679,4. 704, 23'terrenas . . . labes' . 783, 2 Yen. Fort. oarm. 4/ 8, 1 p. 84 L.'terrena . . . •. cura.: Eug. To1. eafm. 22, 5 p. 249 V. necvero (lOt·pus huma.num ut ex terra factum (cf.Ca.rm. epigr. 974,4<oinis sum, einis terra est'.1532 Bergk poet. gr. II p. 239

De epitaphio SelleCae 395

VEKpOC l:>E. K6npoc, rll b' nK6npoc ~cTiv) oum terrenum voratur,iis locis peculiarillehristianus usus atliectivi statllendus est;nempe vel Seneoa dixit de corpore ipsius viv i epist. 102, 22'gravi ttlrrenoque deHneor'. quamquam in oarminibul'l sepulera­libus 'terreni' vox etiam de oorpore, posteriore llllmum aetateidque maxime apud ehristianos frequelltatur; of. Carm. epigr.591, 1. 688,4. 734, 3. 1366, 3. 1389, 8 Ps. Damas. 92, 7 Carm.cod. Petav. 11,32 p. 189 P. eetel'U1l1 quotl 'terreni' nomen e}'egionc verbol'um 'eaelestis' sim. iam apud vctustOI'l ponitur (cf.Sen. Here. f. 601 'quisquis ex alto aspicit terrena. Hol'.earm. 4, 11, 27 Gell. 1-1., 1, 3), id nihil omnino faeit in eUln

,adieetivi nsnm Sellceae ipsi villdicandum, qnalis in epitaphioSeneeae idemque ubienmque in litteris christianis obvilll!l ilIustra.tllrsynollymis ut Lact. inst. 2,22,14 'fl'agilis' Eng. Tol. carm. 14,30s. p. 2!3 V. 'cadueus' aliiFl. quin vi hall illsignis olU'istianorumloquelae vide ne adeo fuerit 'terl'elli' vox 11eeuliaris, ut interetlmicos in cpitaphio Agorii Praetextati, llominis SymmacllOfamilial'i nobilis, Carm. epigr. 111, 18 s. 'ql1id nl1nc honores !Lutpotestates loql1ar llominumquc vetis adpetita gaudia? quae tuoaduca aoparva scmpe1' autumans' . . . de consulto 'ter1'enlepitheton "Uatum eSllet; certe Eug. '1'01. carm. 14, 30 s. &l iPSllde 'honol'ibus opibus cadueis' locutus non' praetermisit. quillinsuper hrrenorum lucl'orum' mentionem inieeret.

unius igitur in yoois signifieatione christiallu,m elogiiAnnaeani acriptol'em deprehendel·is. mirum autem deinceps aooi­disse yidetur, ut tOt1US enuntiati cuiulldam ehristianus color inepitapbio Seneeae oecurrentis cos qui adhuc in epitapllio yersatisunt, fugel'et v. 3 'me procul a vobis deus evoc'af. Pa.acaliusquidem ('Ahme eR?ma' 1907 001. 23)l'latis~t sententiaeiIli super deo scriptae in selles oaelestcs hominem vocante, quamvel'e Annaeanam probaret, Seneeae dial. 7, 15, 5 'sapiens habebitin animo vctus praeceptum: deum sequere'. epist.] 07, 12, taUlt,tamque similiores eogitaHones aeIdere. a.ttamen quas opinionesde morte sapientis et de deofUln arbitrio in excessu sapientisexeroito Seneca littcris mandaverit, quoniam rem absolyeruntr. Pitius ('La mort et 1& vie future dans Seneql1e' 1884) W.Ribbeckius ('Seneca ... und sein Verhltltniss zu dem Christen­thum' 1887) alii, fusius dicere minus neceese est. eum in mortepatere sapienti ad deos suoa itel' (epist. 93, 10), in morte eapien­tem ipsum sc dill reddere (102, 22), similia, aliqnotiens Benecaiaetaverit, tarnen merito factum est, ut nusquam de 'deo 3d

396 Bickel

mortem evocante 8ll.pielltem, pbilollOphuB, Bui interemptor qni devita deoesllit, loqueretnr. satins igitur pulaveris qu&erere, ~ua

taudem aetde in carminibull sepnlorll.libus latinis dens coeptnssit dici hominum animas ad superos evocare. ipsum autem(evocandi' verbum eodem sensu q RO in e)Jitaphio Senecae usur­patum non contigit invenire in aliis epitaphiis latinis nisi in unoCarm. epigr. 1277, 1 'fnnctus honorato senio plenusque dierumevocor ad superos' . atqne hoc carmen in epitaphio Annaeanoelaborantem vel eo magnopere debet de1eotare, quill.. remediummortis in eo adllibitum v. 3 'reddere depositum lex es~ Senecaerem. fort. 2 (gentium lex est quod aeeeperis reddere sapit.tamen ad aetatem et indolem epitaphii Seneeae definiendas exepigrammate iIIo desperandum est lucem peti posBe, utpote qnodcarmen tria distioha oornplexum ex parte maiore adillteraturn eSBesuspioio sit. ne testimonio infirmo, ambigllO innitarnur indagantesubinam apud veteres deus dicatur defunctos evocare, Carm. epigr.1277 diIigentius inllpecto, abstinendum ab eo esse iudioaveris.quod si adeo sit exiguus usus verbi (evocandi' in oarminibullsepulora1ibus, de diotione <me. , . dt\us evooat' epitaphii Annaea.nimonere auffieiet oommunisermonis vetusti oOllsuetudine mortnosevooari dioi, eum al1imae ex Oreo citentul' (of. Norden ud Verg.Aen. 6, 749. Sen. lIed. 705. 754 Oed. 393 Anth. lat. 406 R);qua autern signifioatione 'evocat' in epitaphio Seneoae, 'evooor'Cal·m. epigl'. 1277, 2 usurpentur, ea.m verbi <evocandi' signi­fieationem elogiis funebribus la.tinis non i1Iu8trari nisi Ohl'istianistalibus: Ennod. oarm. 2,95,6 p. 172 V. <hic reddens tllmuliscineres ad oelsll. vooatus spiritus'. Carm. epigr. 662, 8 (ad aHavooarill'. 712, 1 oaelesti sorte vocatus'. 718,7' dominus vooavit',790,2 (quem dominus vocans'. 13G5~ 3 s. 'famulam tu, Christe,tuam ... ad tua regna vooall' (af. etiam PauI. :No\. carm. 31,190p. 314 H. Anth. Pal. 8, 47, 69). eo verbi <VOCa.UfU' usn ohristianorespeoto origo diotionis quaIis est 'rne deus evocat' apparet.ceterum quae quidem sententia looutionibus illis chl'istianis subsit,hano etiam in oarminihus sepuloralibus philollopho quodam co10refuoatis veterum obviam fieri uItro fatendum est. verum poetaeIlhilosoplJi de reditu animarllm in oaelum (qucm inter latinosManilius 4, 887 oeoinit praeter oeteros) diversll.s diotiones ad­]libuerunt atque epitaphistae ohristiani; cf. Carm. epigr. 611, 4'mnndus me sumpllit et astra'. 1061, 11 s. 1108, 2. 1109. 27me ... Venus . , . in eaeli lueida ternpla tutil'. 1206, I) 'animamBaoer abstuJit aer. 1339, 3. 1535 A 8. ibid. B. 1 'am'ae etulere

t>e epitapMo Sene(lae

parvolumi. 1559, 13 Anth. lat. 345, 13 R. qUllmquam da obitu

< VQcandi' verbo adseito vulgo antiqui dixerant talia KaA€EI 11' Eie'AibllV ßaVUTOC' (AntIl. Pa!. 7,731,2), 'mors voeet' (Sen. Ag. 591),'fata vO{!assent' (Carm. epigr. 391, 3) 1.

post exeultam poesin cll1'istianam epitaphillm Senecae factumesBe sermonis pl'oprietates in altero distieho epigrammatis oceur­rentes indicant. priusqllam vero ad tertii disticbi epigrammaelalldentis ras et verba sub examen vooanda transitus fiat, etillm­nune de 'hospita terra', loeutione alterius distiohi pauoll. adnotaridebent. ~oo~tio quamvis neees8ario ne ab ipso quidemSenileIl. abiudicanda sit, tamen eandem eonvenire vel infimaeIletatis poetis ostendere in animo est. eo autem senslI 'hospitaterra' in epitaphio appellatllr, quo senIlu 'hospitalem locllm' plaueeadem imagine usus Senees. dixit in seuteutia epist. 102, 24'qllidquid Ilirea te iacet rerllßl, tmnqllllm llospitalis loci sarCiUll!lflpeetl1 ; trauseundllm est'. quominus appeJlationem 'bospitne tenne'ipsll.m quoque certo demonstral'e plltemull reeenti satate epitnphiumSeneeae confeetum eSl'e, usus elfusus impedit <bospitii' voeis eius­demqlle stirpis vocum trauslatus, quo etill.m Seneoae tempol'ibusres buiu8 vitae apud Latinos significantul'. veluti Senern ipse,praeter quod 'hospitalem loeum' terl'am dixit, 'hospitium' 'C'prpushumanußl voeavit Graecos plJiJosopbo8 secufus epist. 120, 14'nee domum esse hoc corpus, sed b08pitium, et quirlem brevehospitillm, quod relinqueudum e8t, ubi te gravem e8l'e hospitivilleas'. atque huic de corpore humano dogmati aplld SfmeClIßlobvio similes senteutiae in oarminibus sepulcraJibus invelliunturiam inde ab aetate Cicerouis, cf. Carm. epigr. 57,4. 91, 1. 99ti, 4.neo non in earmine quodam sepulernli Neroniani aevi 'bospitii'voee aedes trauslate appellalltur Carm. epigr. 1488, 1 s. 'aedisaedifif'nt dive!!, !lapiens monllmentum. hOllpitium est ilIud eorporisbio domus est'. quae philosopha aedinm significatio per imaginem'hospitii' facta sepuleri vocabulo quod ellt 'aeterna domus' respondet,in multis et ex parte quidam vetustill titulis repel'to, Oal·m.epigr. 57, 3.59,19.72,3.88,1. 96,3. 1055,9.1190,6. 1552 A 67.ceterum e contril.l·io ut sepulorum 'hOl~pitium' dioatul', .id quoqueaccidit in carminibull sepulcralibus Romanorum, neque llJlius aevillOmines magis deeebat pro sepulcro 'ho!!pitif Domen pouere, quod

1 ,Quae rata sunt de locutionibus poetarum cl1ristiauorum et ethni·<lot'um spectantibus ad animas in caelum l'edeuntes, virn habent aclsupplendll Carm. epigr. 1198, 158. '[oare, Vel'ßeundum quem ob moreslabe} voellrunt immunes'. aHa.

398 lHckel

posuernnt etiam vetusli (cf. Carm. epigr. 89, 4. 242. 460, 5.1274, 4. 1249, 6. 1559, 4), quam cum ex sepuleris patefactisbrevi carnis resurrect,ionem futtlrll.m esse sperabant christiaui (cf.Carm. epigl·. 302, 11. 788,2. 789,3. 1427,6); qua de resurrectioneplurimus est intel' poetas christianos Pl'I1dentius, ef. cath. 10, 149 s.p. 64 D. apoth. 1063 s. p. 126. iam vero, siquidem pro antiquasepnlcri significatione, quae est 'aeterna domns', accepta est inreeeuti christianorum sermone 'hospitii' significatio, vel ex hocipso intellegitur epitaphii Annaeal1i locutionem :hospitae .terrae'etiam posterioris aevi carminibus sepulcralihus sanequam coovenire.praecipue autem id ipsum adiectivum, cuius forma in epitllphioest 'hospilll, utpote a Seneca vitatl1m', a poetis christianis emulicentia a,lllibitum 8na(let, ut etiam in verbis 'hospita terra'j'ecentem epitaphii l1uctorem agnoscnmus. Venantius quidem1<'o1'tunatus in Sel'vilionis presbyteri epitapllio dictione 'hol'lpib\eluciR' endem ratione llSUS est, qua in Senecae epitapllio 'hospitaterra' legitul', carm. 4, 13, I p. 88 L. <bl'evis hio et hO'lpita(inhollpita: cod. L) lux est'. atque adeo Fortunato, poetl1echristiano notionem illItm 'hospitae tenae' obversatant eRse oou­cedes, curo idem in Basili epitaphio eal'm, 4,18,26 P 91 llmicummortuum 'patl'iam caeli' tenere dixerit. deinde quantl1m adamarintadieotivum 'hospiti' poehte recentes, Pl'l1dentius testis est senten"fiam veterem de oOl'porc humano 'hospitio' animi profeSS118 tlllibulloatb. 10, 31 p. 60 D. <animus ... vehil hospita viscera serum'.postremo etiam alia pauca exempla lldiectivi 'hospiti' in pof:sireoeTiti latinorum vario nsu adhibiti pl'ome1'e lioebit: C1aud. 9, 2p. 125 B. 'bospita terra'. Merob. poet. 86 p. 14 V. Carm. cod.Petav. 2, 2 p. 183 P. D1'ac. laud. dei 2, 296p. 76 V. Ennod.ca1'm.2, 56, 9 p. 157 V.2, 76, 1 p. 162 Eug. Tol. 46, 4 p.259 V.

te1'tium distichon epitnphii Annaeani '~!l, avara, tamen8{lllemrn6n~·~-äccipe·saiis : Nl,\mq ae l\l1imam caelo-~;'~ddimtl!l, ossatibl','quo Tenne appellatio inohoata in altero distioho continuatur,plus valet ad aetatem et originem epigrammatis enneleandasquam altel'um distichon. nimirum c1l1'istiani aevi earmen epitaphil1mSenecae esse staluel'e parum ast; artioribus terminis auctOl'emeius circumscribere conandum el'it. videtur .autem ex vel'bis'corpus, avara, . . . sollemnibus accipe saxis' intellegi posse,qualem cogitationem fuuerie quo Seneca elatus esset, monumentiin qno ossa eins recubarent,epitaphii AnllaCRlJi animofovel'it j inde vide ne de tempore' l'criptoris quid lucis capiatl1r.lH'aesertim Olim de eo quod reapse fuerit, Senecae fnnere aliquo

1)e epitaphio SeMelle 899

modo certiores facti simus Taciti testimonio nnn. 15, 64 r exani­matus sine uHo funeris sollemni crematur. ita codicillis prae­scripscrat', 'sollemnia saxli sepuleri Annaeani quid sibi veHnteelebrata ~n e}Ütapllio ipsum Seneeam auetorem prae se ferente1l9ire incundum est. quemadmodurn autem erematum esse eOl'pusBeneeae Tacitus memoriae prodidit, sie de urna in busto velpotius in monumento aliquo eondenda (cf. Marquardt-Mau, Ant·Rom. priv, I p. 380 s.) num apte dicantur verba 'corpus, aval'a,., .sollemnibus aeeipe saxis' proximum est ut expediatur. modo utid quod revera fnit Beneoae sepulcrum, ante oeulos hablleritellitaphii sel'iptor, primum argnelldus est eilleres Senecae in l1rnacinerariove conditos significasse insolenter nomine 'corporis',nempe endem licentia ut in epitaphio pro' inscriptione veri llepulcrillabito Beneeae etiam in aliis epitaphiis latillis pro oinere tramdate'corporill' nomen poni 60needi nequit. noH vel'o audacioremusum voeabuli ·corpol'is' reliquiall combusti hominis significantisin cal'minibus sepulcralibus Iatinis obvium eflse inconsulte credel'eIods talibus in medium productis qualis est Carm, epigr. 403, 8et cinis in tumulo iacet et sine nomine corpus', l1bi VergilianusflOilCUlull Aen. 2, .557 s. 'iacet .•. et sine nomine corpus' Qrationiepigl'ammll.tis intexitur, licentill. verbi ca ipsa re affatim excllsli!;la.atque omuillo id quidem libenter fatebimur nOJ;l tam per trans­lationem quam per imaginem vl,ria ratione cum alias TM utcumquead corpus defuncti spectantes ut flores sepulcri (cf. Carm,epigr. 891,5. 1184, 18 'hoc HOll est corpus Flaviae Nicopolis'),tum praecipue reliquias cornbustorum nomine 'corporis' in sermonepoetico llic illic vocari; cf. Prop. 3, 18, 32 'corpus inane', Carm.epigr, 1049, 2, talia. sed licentior iste usus vocabuli 'corporis'etiam pro eineribus positi \1t aegre probetur extra imaginemqualioumqne ratioue indicatam, loci commovent in poesi sepulcraliRomanorum occunentes haut panci, quibus diserte opponnntureineres vel OSSl!. mortuorum corporibus eorum j cf. Cal'm, epigr. 67,5(ossa dedi TerTae, corpus Volchano dedi', 405, 1 s. 'corpus, , ..arsit et in einerell iacet hic [versum] alIque favilIa ~ 590, 2.1168, 5 s, 1206, 5, 1222, <1 (einis est corpus quod fnit autemeum'. (cf. etiam Kaibel, Epigr. GI'. 432, 4 al.). illm verode latiore nsu voeabuli 'corporis' in epitl!.phiis latinis obvio post­qnam quaestio inl!tituta, expedita est, faciliu8 iudicll.veris dictionem'eorpuR, Il.vara, ... 801lemnibus aceipe saxis' elogii Annneanimale congruere eum Taeito crematum esse oorpus Seneca~ referente.immo vel boc nomen <corporis in sententia. tali alque in epilaphio

406 tHekel

Senecae usurpatum satis certum indieat humatum esse ('0I'p118

/Seneeae surnpsisse epitapbii auctorem negl{\gentiae illsigni obnoxiulll.quae interpretatio verborulll 'corpus, avara, . . . sollemnibusaeeipe saxis' egregie iis firrnatllr, quae de ipsis 'sollelllnibus saxis>epitaphii Annaeani statim dicenda sunt; nimirum Hs terra 'avara'(cf. Sen. Here. f. 782 'nvari Ditis'. Cnrm. epigr. '1034,3) corpusSeneene aeeipere iubetur. signifieari autern ablativis iIlis quisunt 'sollemnibus Baxis', in terra loeurn eertum, ubi corpusSeneeae eondatur, ve1'i simile fit e stmetura verbi 'aeeipiendi'utpote eonsuetlldine trita iuneti eurn ablativo loci inde a ternporibuspoetarum neotericorulIJ (cf. Hey, Thes. Jing. lat. I 311, 43 s.) j

et apponitur quidem in simili sententia atque in Senecae epitaplJioverbo aeeipiendi ablativuB loei etiam apud Silium 11, 384 'accepittellus ossa inviolata se])ule1'o'. (cf. etiam Prud. eath. 10, 125 B.

p. 63 D. 'nune suscipe, terra, fovendum grernioque bune eoncipemolli'. Carm. eod. Petav. 13,1 p. 190 P. Carm. epigr. 1477~suseipe, terra, ... corpus'). nee non CarlIJ. epigr. 1066, 1 s.'immatura sinti tellt]s levit! -aeeipe G1'ati os~a ct legÜimo mOl'esepulta fove' eompa1'ari debet cum Senecae epilaphio propter remet verba sipgnla. quamquarn in hoc carmine epigraphieo intel­legihJr sinus telluris loeulus eoillmbariij quocirca irl earmen nilfacit in epitaphipm Senecae interpretandllrn tamquam panctum rlecorpore humato. eave autern ne te praetereat inter loquelamelogii Annaeani et Carm. epigl'. 1066 quod inteJCedit discrimen.mehel'cule non, si u\'Ua in columbario condita facete significata estimagine teHuds quasi sinu suo OBsa defuncti aceipientis (qua deilllagine cf. Anth. Pa!. 7,321, 1 .dia <pfÄrj TOV rrpecßuv ... lvBEOKoÄrrOlc. 368, 5 s. Xaip01C ..• X8wv ME ... KoÄrrolc ••.hEtlXMEVrj.476,9 Kaibel, Epigr. GI'. 56, 1. 214, 7. 237,3. al.), i(lcirco ad fllnuscombusti hominis pari modo referre fas erit dietionem corporis sollem­nibuil saxis a terra accepti. certe priusquam locutionem 'sollemniumsaxorurn' de urna vel loculo columbarii probe dici concedatul',curiose videndum erit, ubinam in Romanorum sepulc1'is vel'·sibus :lescriptis 'saxol'ulll' nomen aut saUern nomen simile quidet ea quidem nomina exornata epithetis talibus quale sit adiectivum'Bollemnis' inveniantur. praeter cippum autem et tabulam intitulis sepuleralibus latinis antiquitus vocabulo' saxi' appellata(cf. Epitaph. Pacuv. Gell. 1, 24, 4 Carm. epipr. 611, 5. 848, l.1278,5 alia) aevo imperatorio praesertim 'sa1'eophagus', similia,ll.udiunt 'saxa' vel etiam 'lapides', 'marmora' j cf. Carm. epigr. 456,5. 477,3. 516, 7 s. 565, 3.637,5.1523 2.1580,6 alia. atque

De epitaphioSenecae

in sarcophagis describendis laudibus etiam tolluntur apud VenetosCarm. epigr. 64n, 9 'pulcra de marmOl'e sedes', apud Hispanoainferiore aetate vel infima Carm, epigr, 1397, 1 Eug. Tol. carm.29, /) p. 2M} V,. 'pret.iosa marmol'a', Ha ut ipsa sollemnia sanepilaphii Annaeani obHer in mentem veniant. ceterum id infransitu affirmandum <sollemnis' adieetivum in eIIHaphio Annaeanosaxorum nomini attributum non recle intellegi nisi diotum depretio, ornatu, qualitatibus einSlllodi sepul111'i sltXeij at qualia daaepulcro 'sollemnibus donis' oolendo legantur Garm.. epigr. 568, .5,itemque aHa in litiJ1is sepulcralibus de funere legitime obaervanrlodefllnctornm (cf. Carm. epigl'. 106, 2. 310,3. 701, 4. 1066,2),.ea a SenllU sollemnium saxormll laudatorum in epitaphio Annaeanoremotiora esse. nec non etiam id in transitu moneri debet, quan­tum discrelJent a Seneea ipso, philosopho stoico despectantesollernne funus, .qnin potius omnefunuB (cf. dial. 9, 14, 3 rem.fort. 5, 38. epist.92, 34) verba 'corplls ... sollemniblla ftccipesaxia' epitapl1ii Annaeani; quae verha a genuina Senecae cogi­tatione utique Rbllorrent, sive ad orl1I\tum aepuleri splendillumprohavisti spectal'e sollemnium saxornm significationem, aive adfuuus de more factum hllec verl,a referunhll\ nec yero aUine!in argumcnto quo nihil tlisi Bubditivum esse epitaphium Senee.~e

Ihmetur, versari diutius. redeundum est ad eam quaeiltionem,qUlle dc Romanorllm sumptu in sepuleris saxeis facto, versihuB.celebrato, co animo mono instituebatur, ut certius defilliretur,quihmmam 'sollemnibus saxill' COI'PUS Senecae accipere terrainberetur in epitaphio spnrio, euro pretioso sarcophagormumarmore epitapbistis recentibus nml esse supra explorabatul'.vetusta autern aetate monumentlt pulchris llaxill exstructa in ear­minihus sepulcralihus latinis saepius tnwtantllr; cf. Carm. epigr.58, I) 3;:' '1lI0nllmentnm indieioat saxso saeptnm ae Inannori eir­emu slipntum moennn multeis millihus'. 1170, 2. 1246, 3 s.1552 A 42 s. 'sie stare nitentes consensus lapidum'. ibid. B 8'iunetis saxa polita locis'. et fneile aliquis concesserit pro monu­mento splendido et .sumptuoso rlietionem talem qnalis sit <aoIlem­nium saxorum' llaut inficete per syneodocben poni. sed nt inepitaphio Benecae terra tamquam gremio BUO corpus Senecaeaccipere iuhetur, Ha, si modo monumentum intellegitnr SU bsollemnibus saxis epit,apbii Annaeani, eerte nU nisi bypogaeuUlyel crypta inteIlegi sobrie potest. cl1m vcro in vetllstiol'c poceisepnlcrali latinlt eonditoria subterranea versibns elata h-Ilstraquaerantur, apnd cbristianos cryptac artilioiis et llaxis nobilc.s

Rhein. MUll. f. Phllol. 1'1. F. LXllr, 26

409 llicke1

oarminibuB funebribuB sa.epius extollunturj cf. e. g. Ps. :Damas.epigr. 82, 2 s. 83, 1 B. Prud. perist. 11, 153 s. p. 448 D. ibid.187 a. ex quo Damasus papa epigrammata in landes hominumsallctorum marmorihuB inciuenua cnravit (of. Ibm, Damas. epigr.praef. Il. VII), etiam sepulcrorum marmoreorum splendorem poetaeebristiani seuulo canebant. atque inter v!\l"ia 6epulcra subterraneaa poetis christianis oelebrata eorum memoriam refovel'i nunomaxime oonduoit, quae fossis oonatant vestitis tectisque marmori­bUB pretio6isj de quibus sepuloris cf. Prnd. perist. 3, 194 s. p.339 D. 'relliquias .•. servat humus veneranda sinu. teeta corUlloasuper rutilant de laquearibus aureolis saxaque caeSR solumvariant'. cath. 10, 53 p. 61. ibid. 171 p. 65 PauL No!. carm.21, 586 s. p. 177 H. ibid. 624 s. 'depreaaam sub tegmine maI'­moria aroam'. epist. 32, 17 p. 292, 21 s. Ps. Damas. epigr. 79, 10'marmore oouoludens arQam'. Carm. epigr. 712, 21 s. 'tumulipretiosa tegmina firmans praestruxit soUda e orustato marmorefulobl'a'. 72i, I (in Cordnbensi regione. sepulori tegumentummarmOl'eum gl'ande) 'haec cava saxa . . • continet membra',1622,6 (Cordubae) 'sum tooto. bio saxoa cava'. nimirum arOadepresaa in fossam fultam teotamque s!l.xis lectis liqnido signi­ficatur versu illo Terram appellante, qui iu Seneoae epitaphioost: 'corpus, avara, tamen sollemnibus a.coipesaxis'.

quo oolore Chl'istia.norllm sepulcra hominum sa.notorllm aPrudentio, Paulino Nolano aliisque eius aetatis poetis laudantur,taU 00101'0 pl'opomodum etiam de Seneoa condito in epitapbioeius verba fiunt. atque antiquiori !\evo quam illi, quo etiamhexastioha IUllerunt de Ciceronis titulo duodecilll sapientes (cf.Anth. lat. R. 603 s. 607), aegerrime quispiam versus de Senecaetitulo addixerit. persuasllm habemlls ipsa sepulora llollomniaRomanol'Ulll, oa.rminihlls descl'ipta, oum epitapbio Seneone oom­parata, momentum haut exiguum habere ad delinienunl1l, quibussaeculisprimis tribuendum sit epigmmma demonstrativum in

Senecam mortullm faotum. oontra maiore OUIll perioulo verendl1mest ne in eum temporill terminum inquiratur, pone quem ortumesse epitaphium Seneoae rursus denegaudum sit. ueque eniminCOrrU]lta prollOdia aut elegiaci numeri eleganter strllcti, quibusexcellit epitaphium Senl~oae, ne ab intimae quidem aetatis musaRomana aUenum esse hexastic}lon de titlllo Senecae certum pro·bant. ellmim ipsa infima aetas Ennodios tuli! et epitaphill.Ennodianis similia corl'llentis artis vestigia nnlla prodentiaj cf.e. g. Ennod. oarm. 2, 6 p. 324 V. Carm. epigr. 1367. 1412.

Oe epitaphio Senecll.e 403

praesertim vero ideo debet fluetuare iudicium de aetate epitaphiiAnnaeani inter saeeula plura, quill. tralatieiis flosculis opig}'ammaconsulum est. ot primUl:L9.!1i4_t:.r1!,~~~~lic9gnepigral!l.matill ubil'eeurrat qllalllvi~variatum in aliis epigramlllatisl;ltini~ graecis­qne initio Imins quaestionis lltlnotatulll est, tamen quae carminaillic (p. 392) ut ab aliis congesta in medium proposita Ilabellsimilia prime distieho epitaphii Annaeani, Hs addere Hbot tituluma Kaibelio conlatum eum epitaphio Seneeae Elligr. Gr. 6n, 1 s.(praet p. XV), itemque alia panea RomallQl'Um epigrammata,nbi similiter atque in cpitapbio Seneoae curae, laboris honorum­que finis mors praedicll.tur Carm. cpigr. 1095, 5. 1340, 1 s,1362, 11. 1533, 5. 1829, 1 s. quemadmodUllJ aulern absolutodistioho pl'imo cpitaphii Annaeani quasi formlIla quaedalll perfectaearminum scpnleralium antiquorum el ipsa absolvitur, sie alterumdistichon, in evocata anima Senecae versatum, vide modo ne'verbis <me procml a vobis dens evocat aMis languide eon­glutinatum sit eum rebus humallis ealcatis dietieho priore. quam­quam 'proclll' adverbium quod in enuntiato 'me ... evoeat.'i. q. 'in longinquum' valeat simulque eopuletur CUIIl verbis 'avobis', id nemo sane gravabitnrj quippe simili nau adhibuerunt'procul' scriptores et poetae latini tam reeentes quam vetUl!ti,cf. c. g. Sen.Pbaedr. 704 'proeul ..• llorpore a casto anl'ovetactus'. Paul Nol. carm. 31, 532 p. 326 H. 'proeul a nobis mortisodor fugiat'. attamen llllUt seio an vere sentiat qui eOll!lCctlltusoriginem verborum 'procul a vobis' sententiae 'me ... deus evocat'dlIl'ius insel'torum referenda ea verba esse dixerit ad loeutionesin aliis exemplal'ibus obvias veteris HHus primarii ClU'lninis fUllebris,quo etiam epitaphii AulIaeani distichon primum eontinetur, adCarm, epigr. 409, 9 'nil. , , in me vobis licebit'. 434, 14(1498, 2 111.) 'nil milli vobiseum est'. Ps, Eng. Tol.cal'm. 51, 4p. 282 V. 'vos ite'. (cf. etiam Anth. Pal. 9, 49, 2 oubh tpJ.olXUIlIV. 134, 2 OUJ<€T1 rap Cq>€TlSPOIC tlilT€prrOllat). sed hactenuade antiql1iore carmille intexto ellitavhii Annaeani distiehis primeet alterL sequilur ut etiam alium floaculum distiebi alterills 'anti!!rebus lerrenis' faeile repeti posse e eomlllllni sermone earminulllantiqllorum probetur eOlllatis Carm. Cpigl'. 362,2 'aevo exsaetovHai'. 39-1, 1 'peracto tempore vitaa'. 695, 1 s, 'iustis ... cllrsibllsaunos egit'; 1366, 3 'exacto vitae ... eureu'. Carm. eod. Petav.9, I p. ]87 P, ttrllllsaetis ellrsibllll aevi'. Ps. Damas. 103, 7. ­deniqne tralatioiill e locutioniblla epitaplliulIl Senecae ]'ecentiaetate eompositlllll esse dilucide perspieitur pentametro iIlo qlli

404 13iokel

hexutichon elaurlit <namque anillam (Jaelo reddimus, ossa tibi'.nempe soatent epitaphia antiqua veraibua eiusrnodi, quibus de­funolorum corpus animae opponitur, terra conditum ollclesti. etOCOUl'l'unt quidem versus tales iam inde a vetnstisscima aetatevel aute Platouem in epitaphiis ätticis, iidemque vorsus inveniunturotiam p. Cbr. n. saeculo sexto apud Graecos, cf.e. g. Kaibel,Jljpigr. GI'. 21, 5 (de~p J..lEJ..lljJuxae urrEbEEuTo, eW[J..lUTU bE X6wv.160, 8 UleEPl bOlle ljJUX]~v, ewJ..lu bE KEKPOrrtIJ. 159, 2. 642, 7T~V ljJUX~V arrEbwKEv Ee aepa, ewJ..lu bE rrpqe rnv. 646 a 3(p. 529) ljJUX1l J..lEv npoe "OXuvrrov avijXAuTO, eWJ1u bE rrp[oc'ffjv. 1063, 3 e]wI!U rap EV ruiIJ' ljJuX~ b' Eie oupavov €Upuv.inter latina autemca:rmina Repnloralia laudes inmortalis unimaecum comrnemoratione corporis intereuntis locutione una iungentiaea quidem l)l'aecipue accipe quae versum epitaphii Anuaeanisimilitl1diue insigni attiugant: Carm..cod. Petav. 17,.3 p. 192 P.'ut eaelo reddens anirnam, sie membra sepulobro'. ToL 21,22 p. 248 V. 'mOK animam oaelo, membra dedit tumulo'. Anth.lat. R. 661,4 '<laut animas oaelo, dnnt Bua membra solo'. Carm.epigr. 692, 3 (a. 476) 'membra solo posuit, celi perexit ad llstra'.755, 1 'corpus buma, animam Christo, Potroni,' dedisti'. 778, 6.13M, 4 'ista iaoent tumulo, gaudet at iHa polo'. 131\2,5 (a. (01)'astra favent animam, corpus natura recepit'. 1H66, 4 (a. 512)(tel'renum tumulo dans, auimam superis'. 1392,3 (a. 641) 'spiritusastra petit, corpus in uma iacet'. 1394,22 (a. 689) 'corpore namtumulum, mente superna tenet'. 1420,2 'astra tenent animam,oaetera tellus babet'. 1433, 4' bustus membn tenet, mens caeHpergit in astra'. 1561,9 (a. 474)'mente petens Christnm membrareeondit humo'. Ven. Fort. oartn. 4, 5, 6 p. 82 L 'membrasepulcbl'a tegunt, spiritus astra eoHt'. 4, 12, 8 p. 88 'corporequi lerras et tenet astra fide'. 4, 14, 6 p. 89 'carne tenet tumulum,spiritus igne polum>. 4, 27, 5 B. p. 99 'terrae terra redit, sedspiritus astra reeepit: pars iacet haeo tumulo, pars tonet iHapolum>. neque inter tot Romallorum carmina sepuleralia similigenere <lieendi usa cum el.itapbio Seneoae ullnm invenitul', quinJ'ecentissima aetate scriptum sit ab auctore cbristiano. iall! veroin id insistendum est: etenim quantumvis, locutio iIIa quae verauultimo epitapbii Anuaeani delwehenditur, in faHs animae caelestiseOl'porisque terreni versata, per saeoula. duraverit, aeqlle obviatemporibua prisois in carminibuB sepulcl'aliblls Atticomm all reisatque in Romanol'um epitapbiis intimi aevi chriatianis et sanis,tarnen ipsa saeoula eul'su BUO quodalll O1odo mutaverunt faoiem

De epitapbio Senecae 405

locutionis. iude fit ut etiam ultimo versu epitaphii Annaeani

comparato cum similiblli~ 10eis earminum veterum aetas et origoepitaphii Annaeani illustrentur. neque inutile videtur 10eis quimodo propol'lebantur ex antiquis p,pitaphiis exeerpti, aimiJea versui

extremo epitaphii Allnneani, alios 10008 eandem rem diversisf10sculis traotante8 opponere quam plurimos in poesi sepulcrali

antiqua- oeclIrrentes j ea fnim ratione, ad quae tempora speetet

veraus ilIe ultimlls epitaphii Senecae maxime intelJegitur j igiturcf. Cal"m. epigr. 611, 4 s. 655, 1 s. 'h[abet eius] eelum animum,acta orbis; pars ergo mi[nor mallet istic]'. 1061, 10 s. 1062.1190, 5 s. 1206, 5 'corpus habent cineres, animam sacer abstulit

aer'. 1207, L 1254,8. 1311,5 s. 'quin potius COI'pUS: nam meliS

aeterna profecto pro meritis pot.itur sedibuB Elysiis'. lasn, 3'vita subit caelum, corpur, tellure tenetur'. 1444, 3 s. 1559, 3 s.

'anima <melo reddita est. parato hOBJlitimu'. Anth. lat. R. 610,6'ingenium vivit; corpuB inane perit'. 722, 3 'meOR' vitiat astra,

qUi08 tumuli conplectitur artus'. 4 'sangnis apud maues,

spiritus ante deos'. Anth. Pal. 7,61, 1 s. raia MEv €V KoATTOIC

KPUTTTEI TobE CWllet TIAaTwvoc, ljIuxn b' &euVetTOV T<ltlV EX€1lletKapwv. 7,62,38. 7,87, 1 s. 7,337," 7 s. 7, 341, :~ s. 7, 302,3liAu9E b' tlC >Atbao 'l:ll!lletC, ljIuxn b' €c "OAuIlTTov. 7, 363, 2-jj.7, 6S0, 3. 7, l189, 1 s. 8,33, I s. Kaibel,~~pigr. GI'. 5 s. 41,1 s.

90, 1 s. 104, 5 s. 156, 1 s. 175, 3 s. 1 s. 243, 18 s. 250,;; s.261, 7 8. 288, 4 s. 315, 1 8. 422, 2 s. 425, 1 s. 462, 5 s. ibid. 12 s.ö16, 1 s. 522, 12s. (cf. etiam iud. Kaib. p.680). -

Gryphiswaldiae. Ernestus Biokel.