DE SPECULIS ET RU SCI S ET CISTA IN M U S E O P R I N C I P U M C Z A R T O R Y S K 1 C R A C O V I A E A S S E R V A T 1 S

DE SPECULIS ETRUSCIS ET CJSTA IN MUSEO

P R I N C I P U M CZARTORYSK I CRACOVIAE

ASSERVATIS

S C R I P S I T

P E T R U S B I E N K O W S K I

CRACOVIAE S U M P T I B U S A C A D E M I A E L I T T E R A R U M

APUD BIBLIOPOLAM SOCIETATIS LIBRARIAE POLONICAE

iç)12

C R A C O V I A E , T Y P I S U N I V E R S I T A T I S J A G E L L O N I C A E PROVISORE JOSEPHO F1L1POWSKI.

Antiquae artis monumenta, quae aliquot ante annos in oppido Palestrina effodi coepta erant, nec non ea, quae supellectilis Praenestinae nomine appellata olim in princi-pum Barberini asservabantur bibliotheca, nunc musei na-tionalis Romani «di Villa Giulia» lumina efficiunt, denuo viris doctis antiquos in mentem revocaverunt Htruscos. At-que iterum exorta est quaestio de artis etruscae propria vi ac natura, de etruscorum artiiicum exemplaribus, tum de ratione, qua exemplarium illorum indoles ab eis intel-leeta esset atque immutata. Itaque ex re me acturum esse puto, si viris doctis aliquot huius artis proponam monu-menta genuina et suspecta, quae Cracoviae exstant, prae-missis paucis de speculo graeco, quod in eodem museo principum Czartoryski asservatur.

1 ( tab l . I).

Speculorum graecorum, quae pyxidibus caelatis con-servari solebant, iam pridem duo exempla a nobis adum-brata ac delineata sunt ')· Nunc tertium (inv. nr. 3y(S) adi-

1 C o n f . S t r o m a t a in honorem Casimir i M o r a w s k i ( C r a c o v i a e 1908) p. 6ϋ sq. O c c a s i o n e utor oblata , ut m o n e a m 111e ipsum n u n c de illis p y x i d i b u s gra-viss inias c o n c e p i s s e suspic iones (cf. ea, quae adnotavi t S a l o m o n R e i n a c h , iη R e v . a r c h é o l . 1908 p. 44(1). N e m p e a n a g l y p h u m in tab. III i l l ius li-bri de l ineatuni a e r u g i n e m exibet vari is punctis perspersam, quarn iam alio-quin in a d u l t e r i n i s vidi speculis . Pan deinde c o r n i b u s plane caret, id quod interdum in eis artis m o n u m e n t i s deprehendere licet, quae R o m a n o r u m aut D i a d o c h o r u m aetate sunt confecta, sed periectae artis aetate n u m q u a m vi-

cere possumus, cuius ectypon in tabula adnexa exaratum est (tab. I.).

clisse cont ig i t . L a s c i v a d e n i q u e totius a r g u m e n t i rat io a d u l t e r i n o r u m pro-pria est s y m p l e g m a t u m , q u a e e terra cocta aut ex a e r e s u n t fac ta . A t q u e si c o n i e c e r i m u s h o c a n a g l y p h u m a falsario n e s c i o q u o ad i b i d e m c o m m e -m o r a t u m L o n d i n e n s e e x e m p l a r esse c o n f e c t u m , errata illa ipsa ex se ex-pi i cabu η tu r.

E a d e n i etsi non tam praefracte a s s e v e r a r i p o s s u n t de a n a g l y p h o in tab. IV de l ineato . Hoc q u o q u e s y m p l e g m a l a n g u i d u m et mol le q u i d d a m spi-rat; praeterea v e s t i u m habi tus n e q u a q u a m v e r o s i l los et l e v e s os tendi t si-nus . Mac d e n i q u e aetate , poster ius saecul i IV d i c o d i m i d i u m , cui h o c spé-c u l u m a s s i g n a v i , A m o r n o n d u m hoc e f f ing i solet m o d o , ut tam p a r v i pue-ruli — Itali , , p u t t o " d icunt — induat t o r m a m . A t q u e v e r e o r , ne ar t iore q u o d a m v i n c u l o c o h a e r e a t hoc a n a g l y p h u m c u m C a s t e l l a n i i s p e c u l o , ita a R. S c h o e n e o ( B u l l . d. Jst . 1866, p. 2 i5 , 11. i ) d e s c r i p t o : , , C o p e r c h i o di s p e c c h i o , del d i a m e t r o di 111. 0 ' i5 , cou f i g u r e r isbalzate , d e l l e q u a l i a c a g i o n e del tartaro non si r i c o n o s c o n o tutti i detagl i , r e s t a n d o n e p e r o c h i a r i i tratti p r i n c i p a l i . A destra v e g g i a m o una d o n n a assisa a q u e l c h e p a r e so-vra una rupe ; essa a p p o g g i a n d o s i sulla s inistra s o s t i e n e col l ' a l tra ma-no in sul g i n o c c h i o destro 1111 fanciul lo i g n u d o , c h e s u M ' o m e r o s e m b l a p o r t a r e cosa s imi le ad un p icco lo canestro . O l t r e il p a n n o c h e le c o p i e le garnbe, è m u n i t a di una col lana a guisa d una t o r q u e s e d 'un b r a c c i a l e t t o alla g i u n t u r a dél ia inano m a n c a . D i r i m p e t t o v o l t a t o c ioè a d e s t r a , sta ritto in piedi 1111 g i o v a n e i g n u d o ornato il c a p o d ' u n a t é n i a , ed a p p o g g i a n d o s i sopra una stele, dél ia q u a l e pende un p a n n o e sul la cui base e v v i in rilie-vo un c a d u c e o . Dietro il g i o v a n e . . . s o r g e u n ' e r m a b a r b a t o v e d u t o di pro-spet to . . . Un u c c e l l o inf ine. . . sta v o l a n d o ira il g i o v a n e e la d o n n a . In q u a n t o alla s p i e g a z i o n e di q u e s t o r i l ievo 11011 v e d o cosa possa o p p o r s i al r a v v i s a r v i M e r c u r i o ed una di quel le ninfe , cui vernie a f f i d a t a la cura di B a c c o fan-c i u l l o " .

(>11111 tamen 11011 constet n e q u e ubi h o c art is o p u s n u n c i n v e n i a t u r , n e q u e an o m n i n o g e n u i n u m fuer i t , e n u c l e a r i 11011 p o t e s t rat io, q u a e inter i l lud et C r a c o v i e n s e s p é c u l u m intercesser i t . Hoc t a n t u m pro e x p l o r a t o ha-beri potest . d u a s pr iores p e r s o n a s c u m C r a c o v i e n s î s a n a g l y p h i f i g u r i s ac-c u r a t e c o n g r u e r e , iiisi quod in Caste l lani i s p e c u l o p u e r u l u s il le a la tus 11011 erat et femina ad s inistram partem luit c o n v e r s a , non ut hic est , ail d e x -t e r a m .

A l t é r a ex parte notandum est, inter eos , qui a n t e hos v ig int i a n n o s Musei C r a c o v i e n s i s c u r a m sust inerent , c o n s t a r e V l a d i s l a u m p r i n c i p e m C z a r -t o r y s k i in a c q u i r e n d i s illis p y x i d i b u s doct i ss imi vir i D e W i t t e peri t ia ac iu-dic io 11 su m esse.

3

Spéculum ex aere est factum et prorsus politum. For-mam prae se fert rotundam. Orbis dimetiens efficit 0'i35m, totum longum est 0\3m. Manubrium ex alia aeris lamina con-fectum, feminam repraesentat, quae in basi, duplici astra-galo ornata, constitit. Femina induta est peplo dorico apo-ptygmate insigni, dextra manu prolata fructum tenet, si-nistra vestis laciniam toi lit. Capilli in frontis média parte divisi et fascia redimiti sunt; pedibus eius inducti sunt molles calcei. Speculi firmamentum lamella efficit e femi-nae capite exstans atque alarum forma ni exhibens, quibus incisae sunt lineae, quae dicuntur volutatae. In bac lamel-la, eodem intervallo a capite distantia vestigia videre li-cet quarundam rerum, quae arte fuerint applicatae. Conici potest hic parvulos Amores fuisse affixos, ad Venerem, quae sit fortasse femina fructum tenens, volantes, perinde atque in quibusdam Britannici Musei speculis (Catal. of the bronzes nr. 241, 233, tab. IV.).

Inter omnes constat plurima similia Corinthi praecipue atque in proxima regione inventa esse spécula, quae nunc omnes fere publicos et privatos ornent monumentorum thesauros. Ouae autem alio, e. g. Athenis sunt inventa, niaxima eu m probabilitate Corintho translata esse viden-tur1). E quo conicitur statunculis, quorum formas specu-lorum manubria exhibent, non nisi artis quendam typum ίh antiqua Corinthia-Sicyonia, quae vulgo vocatur, scliola excultum repraesentari. Ouae coniectura Paulo Arndt (Col-lection Jakobsen, tab. 3l—32, p. .")() sq.) est suffragata ad plurium capitum et truncorum, quae, e marmore facta, adhuc non determinata erant, effingendi rationem consti-tuendam atque antiquae Corinthiae-Sicvoniae scholae ima-

') C o n f . De R i d d e r , C a t . d. bronzes île la S o c i é t é a r c h é o l . d ' A t h è n e s p. 36 s q . , ubi p r i o r a v i rornni d o c t o r u m l a u d a n t u r opéra; W a l t e r s , C a t . of the b r o n z e s of tbe B r i t . Mus. nr. 198—246.

4

ginem adumbrandam. Quo viri docti studio factum est, ut Canachus fraterque eius Aristocles, quorum nomina tan-tum adhuc nota erant, satis clare huius scholae magistri, qui sexti et quinti saeculi confinio floruissent, in lucem processerint.

Statunculum Cracoviense, accuratissime cum aliis Co-rinthiis speculis congruens (e. g. cum eo, quod Lutetiae Parisiorum asservatur) plane nobis hanc ineuntis quinti saeculi scholam ante oculos ponit atque insuper hanc ob rem magni est momenti, quod eam consuetudinem, ut ve-stis aliquantulum attolleretur, in statuis occurrentem, non solum ad tenues chitones ionicos, ut Arndtius (1. c. p. 12 ad tab. VII—VIII) putat, sed etiam ad lanea dorica pepla esse adhibitam demonstrat.

2 ( tab. II .)

Inter spécula etrusca, quae in museo inveniuntur2), oculis omnium offert se praecipue hoc (inv. nr. 381 ), quod iam in opere: Kliïgmann-Korte, Etrusk. Spiegel, tab. 62

FiK. ,.

publici i 11 ris factum, in nostra tabula II denuo exaratum est. Manubrium ex aere ductum, aliquanto breviori ma-nubrio est infixum, quod ex osse leviter ad tornum est

') C o n f . B a b e l o n - B I a n c h e t , C a t . d. b r o n z e s de la B i b l i o t h è q u e nat. nr. 200—201.

-) C o n f . S t r o m a t a p. 89, tab. N UI.

fabricatum, atque in arietis capitulum, etruscam prorsus formam exhibens exit ') · Ε quo colligitur totum manubrium esse genuinum atque antiquitus cum speculo cohaerere ,— id quod rarissimum est 2). Speculi discus rotundus est et planus atque ab ea parte, ubi ipsum erat spéculum, astra-galo cinctus. In manubrii firmamento ornamentum extat incisum, quod in adiecta imagine (fig. 2) videre potes. To-tum spéculum longum est 0'34m, disci dimetiens efficit 0 i75 m . Secundum Koerteum inventum erat iuxta oppidum Corneto, anno autem 1881 Pasinatii erat, monumentorum antiquorum coemptoris Romani.

Omnes figurae, quae sunt très, titu 1 is Etruscis sunt designatae. In média parte Minerva (Menrva) est efficta,

peplo succincto vestita. Peplum, apoptygmate conspicuum, breves manicas exbibet, quae dimi-diata tantum brachia occupant atque binis iibu-lis sunt consertae. Deae capiti imposita est ga-lea; conspiciuntur praeterea inaures, monile, cal-

^ cei. Sinistra manu in scuto nititur, dextra autem /n \

hastam tenet. Ante eam (a dextra) Hercules F,s· 2· (Hercle) constitit leonis pelle amictus, quae in

pectore conserta alte définit, clavam autem iuxta eum ad aliquam rem applicatam videmus. Sinistram maiium deae dextro humero imposuit, perinde atque Apollo (Apulu), qui a sinistra deae parte astat. Apollo nudus est, nain e si-nistro tantum eius brachio chlamys dependet, etiam ad dextrum cubitum conspicua. Sinistra manu lauri frondem tenet, capiti nescio qui trochus est impositus. Spatium, quod inter eius et Minervae caput restât, Stella occupât, e quinque radiis composita. Item decorandi tantum con-

]) E x e m p l i g r a t i a aries d i l ineatus in o p e r e , q u o d inscr ib i tur : A r n d t , G l y p t o t h è q u e N y - K a r l s b e r g , pl. 174, 1.

2) C o n f . s p é c u l u m M o n a c e n s e d e l i n e a t u m in: A r c h a o l o g i s c h e r A n z e i g e r 1910, p. 52, f ig . 6.

silio incisa sunt a sinistra Apollinis parte acantlii folia et florum calyces. In ea parte, quae in manubrium exit, magna efficta est avis alas pansas tenens, quae in loti artificiose composito calvce consedit.

Ouae scaena admodum affabre efficta colloquium tan-tum trium deorum — Itali »sacra conversazione« dicunt — repraesentat, arte au te m sua primum quinti saeculi dimi-dium indicat. Simillimum est spéculum, quod apud Ger-hardum (Etrusk. Spiegel tab. XCV) est delineatum. Bac-cham repraesentat, ante feminam, quae sedens est expressa, ad tibiae cantum saltantem. Scaenam nimirum habes pror-sus diversam, ea tamen, quae prima sub oculos cadunt, scilicet avis, acantlii folia, manubrii firmamentum, speculi ora, admodum sunt similia et fortasse ab eodem artifice, qui nostrum composuit spéculum, incisa. Non multum dif-fert etiam aliud quoddam spéculum (Gerhard 1. c. tab. CCCXLVIII) , tantum quod liberiorem iam ostendit effin-gendi modum.

3 (tab. III.)

Discus speculi (inv. nr. i324 signati) ex aere inaurato ductus- totus planus est, ora sola aliquantum prominente. Manubrium directum, non ornatum, in capitulum bestiae cuiusdam exit. Tôt uni spéculum 0'2ym est longum, orbis autem per médium 0 i4m occupât. Contectum aerugine, partim iam ab eadem consumptum, ibi praesertim, ubi imagines sunt incisae, nonnullas exhibet lacunas, massa quadam aerucam imitanti expletas. Ouam ob rem nonnulla, quae efficta sunt, nunc quidem intellegi non possunt, eo magis, quod lineamenta ipsa nimis strictim sunt incisa ac mendorum et erratorum plena.

In aversa speculi parte (fig. 3) quattuor conspiciuntur personae, limbo cinctae, qui vitis fronde, foliis atque uvis

/

gravi, est expletus A sinistra parte vir barbatus in basi quaclam consedit, quae columnae striatae est simillima 2). Phrygius pileus, rigida erista instructus atque aliquot de-pendentes lacinias habens, deinde sceptrum tortuosis li~

neis ornatum, amictus pretiosus e chitone ae pallio, quod inferiorem corporis involvit partem, constans, Orientis ali-

') S i m i l i s l i m b u s i n v e n i t u r a p u d G e r h a r d u m G G V I l , 4; K l ù g m a n n -K ô r t e tab . C X X V 1 I . C o n f . G e r h a r d u m tab. C C C X X V I I .

2) S i m i l i s s e d e s extat in l ibro G e r h a r d i tab. C C L X X V I , 1.

s

quem indicant principem. Duae directae, aeque distantes lineae, quae sunt in eius tergo, plane intellegi nequeunt et nescio, an pallii secundum tergum pergentis oram si-gnificent. Dextrum brachium, nunc totum deletum, prius certe in cubito flexum erat. Sinistrae manus, quae demissa erat atque sceptrum genui applicatum sustinebat, inferior tantum ut videtur pars restât. In tergo principis manifesto apparent dextrae manus digiti, qui non nisi Minervae esse possunt, quae iuxta eonstitit, induta peplo, e quo dexter pes eminet, aegide praeterea, monili atque galea conspi-cua. Corporis eius onus sinistro, ut videtur, pede atque dextra manu, principis tergo imposita, sustinetur. Quo fac-tum est, ut pes dexter aliquantum sit remotus, sinistrum latus autem mirum in modum appareat inflexum. Sinistra praeterea Minervae dinosci potest manus, quae hasta in-nititur. Si militer atque princeps, etiam dea caput in dex-tram partem convertit, ubi duas videmus personas in ad-versam partem spectantes. Ouarum prima, femina quae-dam, aliquantulum inclinata, baculo aut sceptro suffulcitur, cuius inferior pars una cum sinistro pede Minervae figura operiuntur. Feminae huius pectus est nudum, capilli longi in collum defluunt, inferior autem corporis pars ac tergum pallio amicta sunt. Altéra persona, quae extrema ad dex-tram partem est efficta, vir est, qui item dextra manu hasta innisus consedit, sinistram autem in modum persua-dentis hominis composuit. Gapiti eius induta est galea, Phrygii pilei formam exhibens, crura autem pallio sunt involuta. Limbus, duabus semicirculatis laciniis distinctus, subter sinistrum cubitum appareils, iuvenem etiam lorica armatum fuisse indicat. Inter iuvenis ac feminae caput res quaedam extat, quae forma sua proxime ad tripertitam floris alicuius gemmam accedit et, ut videtur, vacui spatii tantum explendi gratia est addita, perinde atque apud Gerhardum (tab. CXCIX) videmus.

Argumentum igitur hoc vicletur esse: Ante grandio-rem natu Orientis regem, in cuius huraero Minerva ma-num posuit, ut ei comem suum probaret aninuun, aut for-tasse aliquid imperaret, femina quaedam, iam matura aetate, supplex constitit. Iuxta eam consedit iuvenis armatus si-nistra manu quasi aliquem alloqueretur gestum agens. Quae rerum condicio aptissime respondeat momento, quo Paris, Helena Lacedaemone abducta, domum redeat atque ad Priamum uxorem suam perducat. Itaque liic fuerit si-milis scaena repraesentata atque in Brygi, quod dicitur, vase a R. Engelmanno (Roscher, Mytholog. Lexikon p. 1967—8) eundem in modum explicato, hoc tantum obvio discrimine, ut ibi pro largiore, quod explendum erat, spatio praeter bas personas etiam Hecuba atque Paridis germani sint expressi; liic autem rotunda speculi forma coactus sit opifex scaenam ad quattuor redigere personas extremasque sedentes effîngere figuras. Ouae quamquam ita siint, neque Paris sedens offendit, cum régis sit filins atque in domo sua degat, neque Minerva, quae etsi in bello l roiano Grae-cis favebat, tamen in artis imprimis Atticae monumentis saepe Troiae patronam gerit. In vasis, quae Troiam captam repraesentant, nec non in Parthenonis metopa Helena ipsa cum mulieribus Troianis salutem a Palladio petit (conf. Roberti l ibrum: Bild und Lied p. 72, 79). Et certe non nisi Atticorum auctoritate est factum, ut unicum, quod in Iliade et Odvssea commemoretur delubrum, Minervae sit templum Troianum (11. VI 88) et Palladio démuni rapto Graeci Troiam capere potuerint. Attamen non est quod neges etiam aliam hic admitti posse interpretationem, prae-sertim si Phrygium pileum non tanto concesserimus esse momento, cum eiusmodi capitis tegumenta et apud Etrus-cos fuerint adamata et e theatro graeco, ubi simili vestitu

1 ο

reges ornari consueverant, in vasa recepta esse probabili-ter conieceris ').

Utcunque res se habet, non est praetereundum simile spéculum a Helbigio 2) his verbis descriptum esse: 1 graffiti abbastanza accurati rappresentano a destra di chi guarda un iionio barbato assiso (verso sinistra), il quale nella parte inferiore coperto del mantello, tiene colla d. una spada nel fodero all'altezza délia coscia. (îli si scorge di-rimpetto un efebo ignudo (verso d.) in piedi, nascosto in gran parte sotto lossido. Due altre figure in piedi si ve-dono tra le due orora descritte, cioè avanti Fuomo assiso un delicato giovane ignudo di faccia, che tiene con ambe-due le mani un'asta, e vicino allefebo una donna, vestita di tunica cinta (verso s.), la quale discorrendo collefebo gli mette la mano d. sulla spalla«. — llla et haec scaena eo maxime inter se videntur differre, quod primum bar-batus vir pileo careat, deinde Minervae loco nudus sit effictus iuvenis, Helena denique, quae fertur, tota vestita appareat.

Ceterum evenire poterat, ut hae fîgurae decorandi tan-tum consilio sine ulla ratione mythologica effingerentur. Kiusmodi enim quattuor figura ru m scaenae saepissime in speculis inveniuntur :î). Similis Priami imago in quodam speculo, apud Klugmannum-Koerteum (I. c. V, tab. CXVII1) delineato, occurrit, nec non aliae similes personae inter-dum apparent, velut vir imberbis, Orientis vestibus indu-tus, ad sinistram sedens, apud Gerliardum (tab. C L X X I V ) 4);

') V i d e a s P h i n e u m in vase a F u r t w a n g l e r o R e i c h h o l d o , G r i e c h i s c h e V a s e n , tab. X L I de l ineato .

2) in B u l l . d. Inst. 1882 p. 1.14; cf. e t iam K l u g m a n n - K ô i te vol . V ( texi . ) p. 109, nr. 876.

·•) E. g . G e r h a r d , tab. C C L V B, C ; C C L V I 1 ; C G L X I X — C C L X X X ; G C C X L V I ; G G G L X I X G C C L X X I I ; cf. K l i i g m a n n - K ô r t e V (text.) , p. io5 » G r u p p e III((.

P o r t a s s e hic M e l e a g e r et A t a l a n t a , ante T o x e u m s t a nt e s sunt e f f ic t i .

1 t

Helena, quae dicitur, eodem statu repraesentata, sed iuve-nis forma induta, item apud Gerhardum (tab. C C L X X V A, 2) exstat; Minerva autem, secundo a sinistra parte loco ex-pressa, ta m saepe in speculis, quae Castores et Helenam aut Ledam demonstrant, deprehenditur, ut enumerare sin-gula exempla supervacaneum sit. Idem de Paride, quem modo commemoravimus, dici potest.

4 (tab. IV.)

Spéculum (inv. nr. 1323) est ex una aeris lamina una cuni manubrio conflatum, quod in adversam partem infle-xum in bestiae cuiusdam exit capitulum. Adversa pars eius simili est conspicua ornamento, atque id, quod apud Gerhardium in tab. XXIV, nr. 19 effictum videre licet. Ipse speculi discus aliquantum est excavatus atque satis latam ostendit oram, quae in adversa parte (hic scilicet, ubi ipsum est spéculum) astragalo est ornata. Totum spécu-lum una cum manubrio longum est 0'263m, solius orbis dimetiens ΟΊ28»1 occupât. Spéculum clari aeris genuinum prae se fert colorem, una parte autem aerugine est con-sumptum.

Scaena (fig. 4), quae in medio spatio est repraesen-tata, serto duobus nodis vel lemniscis distincto est cincta. Κ quattuor constat personis, quae hoc modo inter se sunt conversae, ut ab exteriore parte extremi sint efficti viri, in média autem parte feminae sint collocatae. Nie, qui a sinistra apparet, iuvenis nudus — nam e dextro tantum brachio palliolum dependet — hoc modo inclinatus con-stitit, ut sinistro cubito columna innitatur, corporis onere a dextro pede sustento. Ille autem, qui a dextra astat, dextrum cubitum atque sinistram manum, e qua palliolum définit, dextro imposuit genui, quod petra innititur. Anibo iuvenes pedibus altos habent inductos calceos, corrigiis

1 2 —

clausos, capitibus autem eorum impositi sunt Phrygii pilei admodum depressi; ille qui a dextra est expressus, armatus est gladio, cuius balteus per pectus ductus apparet. Il le, qui a sinistra est effictus, cum femina colloquitur, longa

veste atque capitis tegimine, quod galeae est simillimum, induta. Altéra autem femina nuda est, nam e dextro tan-tum brachio ad coxam applicato vestis dependet, quae crura eius item altis calceis induta ambit. Collum eius monili est ornatum, e capite autem largi defluunt capilli.

Haec scaena una ex iis est, quae creberrime in spe-culis occurrunt, atque a Gustavo Koerte collectae sunt et interpretatione instructae a). Spéculum, de quo agitur, si-millimum est praecipue eius, quod ibidem in tab. LXXXV, ι est expressum atque eorum, quae apud Gerhardum (1. c. I, tab. LIX, ι ( = CCLIX, 2), 2, 3; C C L X X V , 6; C C L X X V I , 3, 4; C C L X X V I I, 7) sunt delineata. Unum est igitur ex iis, quae a Koerteo (1. c. p. 105) seriei secundae (»Gruppe 11«) nomine nuncupata sunt. Itaque ex iis, quae ibi pro-lata sunt, argumentis apparet in hac scaena Castores cum Helena sorore et cum Minerva, heroum patrona, expressos esse. Quamquam haec vera sunt, dubium fere esse non potest, quin speculi artifex scaenae vim atque indolem non intellexerit eamque sine iudicio sit imitatus, ut vacuum spatium expleret. Ouo factum est, ut nulla persona aperte peculiares prae se ferat notas, neque omnino umquam cognosci posset, nisi alia praesto essent spécula, in qui-bus personae titulos haberent adscriptos 2).

Conici potest Cracoviense spéculum idem esse, atque hoc, quod Koerteus mense Martio anni 1886 apud monu-mentorum antiquorum venditores Parisinos Rollinum et Feuardentium viderit, quod tamen extra omne dubium ponere non licet, cum illud spéculum secundum Koerteum ipsum (1. c. p. 107) tertiae seriei, quae Castores sedentes exhibet, adnumerandum fuerit, hoc autem Castores innisos plane ostendat.

Si nunc tempus, quo spéculum sit factum, definire placet, hoc est monendum spéculum hoc, perinde ac tota sériés, cui est adnumeratum, Lysippeae artis manifestas prae se ferre notas — et ideo non ante primum tertii a. Ch. η. saeculi dimidium videtur esse confectum. Ipsae imagi-

C f . E t r u s k . S p i e g e l V, tab. 83, 2—88, 1; p. 1 0 1 — 1 1 0 . 2) V i d . K l i ï g m a n n - K ô r t e , E t r u s k . Spiegel V, T e x t b a n d , p. 104.

14

nés aclmodum sunt strictim ac neglegenter effictae, non-nullis locis autem rudem prorsus auctoris produnt imbe-cillitatem.

5 <tab. V).

Spéculum (inv. nr. i32(î) est rotundum, aliquantulum elatum, astragalo ornatum, atque ex una lamina una cum manubrio ductum. Manubrium in bestiae cuiusdam exit capitulum admodum déformé. Speculi dimetiens ΟΊ16™ efficit, totum 0*24111 longum est. In medio spatio duo iuve-nes, curtis et succinctis chitonibus et galeis induti, adversi astant, suis sentis innisi, quae post eos sunt collocata. Inter eorum capita quinque pilae extant, quae quincuncem efficiunt. Simillimum exemplar apud Gerhardium tab. X L V , 8 delineatum invenies *)· Ad eandem seriem pertinent praeterea haec spécula ibidem efficta: nr. 2 — 6, 8 — 9; X L V I I — XLVIII . In omnibus iuvenes manifestum habitum »Castorum exspectantium«, qui vulgo dicuntur, exhibent. Eis, quae inter Castorum figuras exprimi soient, symboli-cum aliquid aut arcanum subesse viri docti putaverunt et pilis e. g. Castorum stellas repraesentari suspicabantur. At mihi quidem multo probabilius videtur eis vacuum tan-tum spatium expletum esse.

Ut e priore speculo cognoscitur, saepissime cum Ca-storibus Helena aut Leda et Minerva erant effictae. Eodem autem statu atque in Cracoviensi speculo, expressi sunt Ca-stores cum his deabus in speculis, quae Koerteus (l.c. V. tex-tus, p. 105) in seriem primam recepit2). Saepius evenit, ut spatio déficiente eae, quae in média parte efficiendae essent personae, omitterentur; sic in speculo quodam apud Klùg-mannum-Koerteum tab. LXXXI 1 delineato Minerva deest.

•) C f . ib idem, nr. 2 - 5 ; 7, 9; tab. X L V I . 2) Delin. a p u d G e r h a r d u m , Etr. Spiege l tab. C C L X X V I I nr. 2—6;

C C L X X I I I A. 2; C C L X X V I I I 2 - 3 .

— 10

Hic vero ambae feminae desiderantur. Haec est igitur scaena, quae ex ampliori simplicior est facta et neque ei neque quincunci arcessita quaedam et singularis signifi-catio est inculcanda.

Ouae omnia spécula non ante tertium saeculum sunt facta. Non omni denique caret momento, quod Praenesti nuper inventum est spéculum, Cracoviensis exemplaris si-millimum. Delineatum est in Notizie degli scavi a. 1907, p. 481, flg. 22.

F A L S A A U T S U S P E C T A .

Cum omnino perdifficile sit de antiquae artis statuere monumentis, utrum genuina sint, an adulterina, tuni, si de Etruscorum a rte agitur, molestiae etiam cumulantur. Etsi enim Etruscorum ars — si universam spectes — Grae-cae tantum artis dura et rudis putari potest imitatio, ta-men Etruscae artis monumenta secundum Graecorum ré-gulas examinare minime licet. Itaque effingendi negligentia, deinde alia quaedam menda et errata, quae alioquin sane sufficerent ad operis Graecam originem denegandam, ea-dem ipsa minime sufficiunt, si de Etruscae artis aliquo opere questio est; nam Etruscorum artifices prae Graecis nequaquam firma illa effingendi et componendi excellebant facilitate, neque satis periti erant eius artis, qua efficitur, ut quaedam in opere eminere, quaedam recessisse creda-mus. Etiam ea ratio, qua aenea aut fictilia vasa conficiunt, nonnihil a Graecorum differt usu. Accedit quod Etrusco-rum opifices exemplaria Graeca, quae imitarentur, saepis-sime non intellegebant, cum plures eorum fabulas, aut vitae cotidianae ignoraient consuetudinem. Quo efficitur, ut eorum opéra mendis et erroribus scateant et tamquam si adulterina sint Graeca, appareant.

ι6

Quae cum ita essent, recentioris aetatis falsarii, liac barbara fere Etruscae artis nota sagaciter observata, mi-rum quanto studio huius artis monumenta adulterare coe-perunt. Atque annis praecipue 1860—1880 permulta pro-dierunt eiusmodi adulterina opéra, consummata prorsus confecta sollertia '). Ad quorum originem enucleandam plurium virorum doctorum opus erat industria, cum de permultis adhuc non liqueret.

Eiusmodi igitur nonnulla Etruscae artis adulterina opéra in nostro principum Czartoryski Museo invenimus. Ipsum eorum argumentum facili eaque luculenta explica-tur interpretatione, quo fit, ut ea atque illam praecipue cistam, quam posteriore loco huius capitis descripturi su-mus, eximium quoddam artis et mythologiae Graecae spe-cimen putaturi fuerimus, nisi indiligens effingendi ratio, inepta ornamenta, insolitus conficiendi modus plures no-bis movissent suspiciones. Atque hic ea praecipue expo-nere in animo habeo, minime quidem spernenda, quae G. Koerteus et Aem. Reischius, qua sunt erga me comitate, liberalissime mecum communicaverunt. Itaque commodum duxi primum opus suspectum interpretari, tamquam si genuinum esset, deinde demum ea promere, quae repug-nare videntur. Qua ratione adhibita efficietur, ut et ea, quae faveant, pariter atque ea, quae obstent, in censum veniant et si qui quaestionem denuo tractare volet, mate-riam totam hic congestam inveniat.

S u f f î c i e t c o m m e m o r a r e Br i tannic i Musei c i s t a m ( W a l t e r s , C a t a l . of the b r o n z e s nr. 741), in qua efficti sunt A e n e a s et T u r n u s p a c e m f a c i e n t e s (vid. i m a g . in Mon. d. Inst. VIII , tab. 7—8), aut e a m , q u a e t r i u m p h u m in Monte A l b a n o a c t u m exhibet ( ib idem vol X, tab. 29). A u c t o r u m , qui de h is c ist is e g e r u n t , n o m i n a in l ibro sunt congesta , q u i i n s c r i b i t u r : P a u l y - W i s -s o w a , R e a l e n c y k l o p . III, p. 2596—7 (A. Mau).

6 (fig. 5.)

Spéculum (inv. nr. 769) ex aere et quidem ex una la-mina una cum manubrio est ductum. Piri formam prae se fert et perinde ac manubrium totum planum est. Di-

Fig. 5.

metiens longior 0'i33m, brevior 0143™ efficit, manubrium 0"i3m est longum.

Imaginem speculi disco incisam nibil interest descri-bere, nam totum spéculum, sine dubio est adulterinum, quod ego quidem et discipulus meus L. Chodaczek suspi-cabamur. Etenim in nimia laminae, e qua est factum,

offendebamur subtilitate, η a m vix 0Ό02 m. capit; quo elii-citur, ut figurarum et ornamenti lineamenta laminam, ut ita dicam, transfodiant ac speculi usuni prorsus tuerint impeditura. Movebamur etiam manubri minime antiquo omamento. Ouam coniecturam, ut ad certum redigerem, litteris adii Etruscorum antiquitatis virum peritissimum, G. Koerteum Gottingensem dico, qui ut est eximia conii-tate, per epistulam ad me missam haec respondit: »Aui Grund der eingesandten Photographie kann ich, auch ohne das Original gesehen zu haben, mit aller Bestimmtheit er-klaren, dass der Spiegel gefalscht ist. Zu diesem Llrteil wùrde allein die Tatsache ausreichen, dass ein Griff sich ani Spiegel befindet; denn es gibt keine archaischen Spie-gel mit Griff, sondern nur solche mit spitz auslaufendem Zapfen, der in einen Gritt" ans Knochen (oder Holz) ge-steckt wurde. Zudem ist die Form des Griffs vollig unantik, ebenso das Ornament am Griffansatz, wie Sie selbst richtig bemerken. Ganz unantik ist ferner die Haartracht des Jiuiglings, offenbar missverstanden nach Gerhard lai. CCLXXX1X, 2, welche als Voilage gedient haben muss. Das beweist auch das missverstandene Ornament: in déni Spiegel bei Gerhard eine Epheuranke; ihren Bliitter sind auf dem Czartoryski Spiegel so gezeichnet, als ob es Lo-tosbliiten oder Lotosknospen wâren, die beiden Frucht-bùschel oben sind weggelassen. Dass, wie Sie schreiben, der Spiegel kauni 2mm dick ist und die Umrisse durch-schlagen, ist ebenfalls ein sicheres Zeichen einer Fâlschung. Das Durchschlagen konnte nur dadurch entstehen, dass die Umrisse nicht graviert, sondern gestanzt sind. Das ist vollig unnerhôrt! Fin antiker Spiegel dieses Stils miïsste gegossen und daher ziemlich dick sein. Der Cz. Spiegel ist wie ans Blech ausgeschniten und mit der Zeichnung ge-stanzt. Dabei ist auch der schmale Rand der Gerhard'schen Tafel missverstanden ; es ist bei Gerhard der leicht aufge-

bogene Ranci der ecliten Spiegel gemeint (vgl. die Schat-tierung der linken Hâlfte). Vermutlich werden mehrere Exemplare dieser Fâlschung zum Vorschein kommen. Bis-her sind mir auf diese Weise hergestellte Falschungen nicht bekannt ge\vorden«.

Oiiam saepe eiusmodi artis monumenta adhuc adulte-rari soleant, spéculum est documento, quod Fescennii aut Faleriis inventum esse dicitur, nunc autem Pensylvaniae, in Universitatis thesauro asservatur. Ouamquam vir doctus (1 Rolfeus, qui hoc spéculum publici iuris fecit (American Journal of archaeology vol. XIII 1909, p. i3 sq. fig. 6—7), id genuinum esse putat, atque omnibus viribus eo incumbit, ut interpretari possit, ex ipsis eius argumentis apparet speculi dumtaxat discum cum scaena ei incisa esse adul-térin um et fortasse in eadem ofïicina, e qua Cracoviense spéculum originem traxerit, esse confectum; limbus enim, quo imago est cincta, simillimum prae se fert ornamentum.

Maioris momenti est cista (tab. VI.), quae ubi sit re-perta aut quo anno empta, ex inventario non eruitur. Ne-que eius imaginem neque mentionem aliquam apud viros doctos invenisse contigit. In dubium tamen vocari non potest, quin iam a. 1878 inter Musei Czartoryskiani mo-numenta fuerit.

Ex lamina aënea ducta , solemni forma cylindrata ac leniter convergente est conspicua. Ficoronensi autem cista aliquanto est minor *). Extrinsecus incisae sunt plu-

T o t a cista alta est . . . (Γ42 m. A l t i t u d e s t a t u n c u l o r u m supra o p e r c u l u m o ' i o 5 m

7 ( t a b . V I — I X ) .

»

»

»

alvi p e d u m c u m ectypis

» s ine ec typis

ϋ'29 m 0-07<S m o'o35 m

— 10

res personarum imagines, quae a superiore et ah interiore parte ornato limho comprehenduntur. In alvo et quidem in hac altitudinis parte, quam personarum indicant hra-chia, octo inveniuntur anuli, alii integri, alii temporum iniuria maie hahiti, qui tamen totius scaenae imminuunt venustatem, cum personarum operiant partes. Hanc oh rem in tabula adiecta VIII—IX, extremis tantum lineis sunt descripti. Operculum (tab. VII), quod satis quidem cameratum super alvi labrum aliquantum dependet, quat-tuor ficticiarum bestiarum exihet imagines, ah exteriore parte limho ex foliis effecto cinctas. Basis ansae, quae e duobus corrotundatis constat statunculis, nec non trium

pedum, quibus cista insistit, lamellae affixae sunt hoc modo, ut figurarum ratio prorsus neglegatur l ) .

iNimc igitur ad singulas cistae partes tractandas accedo. Pedes (fig. 6), ut soient, fusi in solemnem illam ungues leonis repraesentantem ex-eunt formam, ac crassis soleis insi-stunt. Lamellae autem, quibus pedes a superiore parte firmantur, caelatas exhibent sphinges, quae prisco ca-pillorum habitu insignes in posterio-

ribus pedibus consederunt atque satis affabre factas, sed non secundum naturae leges corpori adnexas pandunt alas. Unaquaeque sphinx collocata est in inverso, ut ita dicam, ionicae columnae capitulo, quo efficitur, ut crassus pes

Fig. 6.

A l t i t u d o a lvo i n c i s a r u m p e r s o n a r u m <)'i8 m » l imbi super ior i s o'()2 m » » infer ior is . o 'o3 m

C i s t a e d i m e t i e n s efiicit (>'24 m 0 De cistis o p t i m e disseruit A . Mau ( P a u l y - W i s s o w a : R e a l e n c y k l o p â d i e

s. v . c is ta) ; de cista F icoronens i : Fr . B e h n , D i e F i c o r o n . C i s t a , L i p s . 1907.

— 21 —

sine oculi oftensione in subtilem exeat lamellam. Similis, sed non inversi ionici capituli partes eodem loco etiam in geometriei, qui voeatur, stili tripodibus *) atque in alia prisci aevi supellectile occurrunt 2). Conspieiuntur etiam in pedibus nonnullarum, quae Praenesti repertae sunt, ci-starum s). Item spbinges in pedibus aliarum eistarum ap-parent, velut in cista »Borgia« dicta 4). Symplegma, quod in operculo extat (fig. 7), notuni — ut graeco utar verbo — prae se fert schéma. Repraesen-tati sunt scilicet satyrus iuvenis, cuius aures taeniis e capite de-fluentibus obteguntur, et nvm-pha, qui corporis onere in in-terioribus pedibus posito altéra brachia implexa, altéra autem ad coxas applicata tenent. Pe-dibus autem inducti sunt calcei, quorum unus tantum in dextero nymphae pede accuratius est expressus. Idem symplegma in cista Praenestina videmus, quae Petropoli asservatur δ). Si mi le, nisi quod manus sunt sublatae, in cista extat, quae olim Castel-lanii erat11), item in cista Berolinensi v) atque ea, quae Pe-

') C e s n o l a , C y p e r n tab. 70; O l y m p i a , vol . IV ( B r o n z e n ) , text . p. i3o et i 3 i ; M u s . ital . A t l a s tav . XII , 11. 18.

2) O l y m p i a , vol . IV, tab. 8, 11. 79, p. 25. 4 e. g . P e t r o p o l i (Mon. d. Ist. VIII , tav . 58b) et Bero l in i ( V o r l e g e b l .

S e r . E, tab . IX, X; M o n . d. Ist. X, tav . 29). *) cf . S c h ô n e , A n n . cl. Ist. i8(i(i, p. 161, n. 5; haec h a b e t »tre piedi

lavorat i in f o r m a di m e z z e sl ingi" . 5) C^ista d e l i n e a t a est in Mon. cl. In st. VIII , tab. 5 8 c . ϋ) D e s c r i p t a est in Bul l . d. Inst. 1867, p. t33. 7) D e l i n e a t a m h a b e s in Mon. d. Inst. X, tab. 29 = V o r l e g e b l a t t e r Sé-

riés I, tab. 9, 10. 6

Fig. 7.

22 —

teri vocatur occurrit, hoc tamen discrimine intercedente, ut in cista Berolinensi et Peteriana figura ru m inversa sit compositio et satyrus a sinistra, nympha vero a dextra parte sit collocata.

Iam primo obtutu cognoscitur fusas cistae partes in quadam Etruscorum factas esse officina, quae cistarum ar-tificibus paratas iam ansas atque pedes suppeditaret. E ca-pillorum habitu ac personarum ipso statu conici potest hic imitatione expressa esse exemplaria quaedam graeca, quae non post prima quinti saeculi tempora essent con-fecta, cum alvi et operculi imagines posterius indicent aevum.

Quod ad alvi limbos ornatos pertinet, ambo eadem arte sunt expressi. Utrumque binae hederae frondes un-datim percurrunt hoc modo, ut omnes quos efficiant sinus, binis maioribus et binis minoribus foliis atque trinis ex imo calamo pendentibus acinis expletos exhibeant. Infe-rior tantum limbus aliquanto est latior, quo efîicitur, ut frondium sinus aliquantulum sint altiores. Eiusmodi tri-pertita hederae folia in graecis quidem artis monumentis non inveni, saepius tamen in speculis etruscis vidi '-).

Operculum ab exteriore parte circumdatum est limbo, cui incisa est laurea corona, e compluribus quasi membris composita, quorum singula trinis foliis atque binis bacis constant. Etiam hoc ornamentum nonnunquam in operculis aliarum cistarum3), saepissime autem in speculis etruscis in conspectum venit4).

I m a g i n e m i n v e n i e s in l ibro G e r h a r d i , E t r u s k . S p i e g e l I. t a b . 7. 2) e. g . K l i i g m a n n - K ô r t e , Etr . S p i e g e l V, l a b . 2, 20, 24 (?), 3 i , 35, 46,

63, 1; 72, 74. 75, 9 0 . 93, i 3 i , i36, 140, t 5 i ; text . p. 2 i 5 . 3) e. g . M o n . d. Inst. X , tab . 28; V I I I , t a b . 3 i . 4) e. g . K l i i g m a n n - K ô r t e V, tab. 3, 18, 21, 25, 27, 32, 41, 42, 48, 49,

55, 57, 66, 83, 86, 94, 102—4, 106, 108, 109, 116, 1; 1 1 7 , 1 2 0 . 129, i 3 5 , 139, t; 140, 2; 149, i 5 o , i52, 154, i 5 6 ~ 7 , 180.

23

Operculi superficiel (tab. VII) incisae sunt quattuor cogitatione fictae bestiae, e quibus duae, scilicet gryps et panthera adversae astant linguis proiectis, ita ut in qui-busdam familiarum insignibus videmus, uno e primoribus pedibus sublato, haec saltum iam iam datura, ille alis subla-tis. Alterum par bestiarum, etiam panthera et sphinx simili modo sinistros anteriores pedes tollunt, sed cum panthera progreditur sphingem respiciens, sphinx in posterioribus pedibus consedit. Vacuum spatium lineae occupant loci inaequalitatem significantes, atque rosa quaedam ex quat-tuor foliis composita, quae grypis corpori est subiecta. Si-miles bestiae saepius in operculis Praenestinarum cistarum inveniuntur. Satis est commemorare cistam Ficoronen-sem cistam Peteri2), Casalensem ) atque eas, quae in operihus Monum. d. Inst. VI, tab. 40; IX, tab. 24—23; Sup-plem. tab. 19, 20 sunt delineatae.

Tota repraesentatio, quae alvo est incisa (tab. VI11 — IX), in très dividitur scaenas, quae uno tenore se excipiunt, hoc tantum modo inter se distinctae, ut extremae singula-rum scaenarum personae aversae astent. In ipsa totius re-praesentationis média parte (tab. VI) expressus est Her-cules, clava atque leonis pelle, quae ex sinistro eius bra-chio dependet, insignitus. A sinistra efïictus est iuvenis, qui dextram manum familiari modo coxae applicuit, sini-stro autem brachio, cui circumiectum est pallium, columna innititur. Ouo ipso habitu cognoscitur lolaus, omnium Her-culis itinerum ac laborum assiduus socius. Herculis capiti hederaceam coronam impositurus conspicitur alter iuvenis, columna innisus, qui Hermaphroditi prae se fert notas.

Scaena a dextra parte depicta 4) e tribus midis constat

]) D e l i n . W i e n e r V o r l e g e b l â t t e r 1890, tab. X I I , 1 β. 2) D e l i n . G e r h a r d , E t r u s k . S p i e g e l , tab. V I I . 3) Ibid. tab . V I I I , 3. 4) G a s u a c c i d i t , ut haec scaena in nostra tabula a sinistra de l ineata sit.

2 4

feminis, quae aqualem et hermam cireumdant. Quarum ea, quae ah Hermaphrodito est aversa, sine dubio primas agit partes; dextra manu largum sustinet crinem, sinistra au-tem, quae armilla est ornata, pectus ungit. Duae, quae restant, eius sunt ancillae aut comités, nam ea, quae dex-tro cubito modio deae in herma repraesentatae innititur, altéra manu spéculum, altéra umbrellam gerit. Altéra au-tem femina aquali innisa sinistram maniim ad dominam porrigit, quemadmodum in colloquiis fieri consuevit. Am-bae hrachia armillis ornata exhibent atque inauribus et accurate comptis capillis sunt conspicuae. Inde colligitur eas 11011 nisi dominae corpus siium curanti atque ornanti assistere.

A sinistra parte quattuor eiïinguntur viri nudi, qui variis tantum modis iniecta habent pallia. Quorum gra-vissima est persona, qui in rupe assedit, sceptrum manu tenens, provecta ut videtur aetate, nam et macerum osten-dit vultum et inde a naribus eius satis perspicuae prode-11 lit rugae. Caput, quod fortasse corona est redimitum, atque oculos tenet demissos, sinistra manus immota de-pendet, pedibus autem induti sunt calcei. Cum eo collo-quitur iuvenis, tamquam nuntians aliquid, dextramque manum ori admovet, sinistra coxae imposita. A dextra al-ter constitit iuvenis imherhis, venuste iniecto pallio insig-nis, baculo quidem suffultus, sed sinistrum pedem iam in adversam nempe mediam totius imaginis partem dirigens. Ille autem, qui ad dextram extremus est efïictus, item ba-culum manu tenens solus est, qui se movens sit reprae-sentatus. Ut optimo iure conici potest, 111 mediam totius scaenae progreditur partem, caput tamen avertit, oculos-que inumbrat manu dextra fronti admota. Res tota, ut videtur, sub divo agitur, 11011 solum enim desunt aedificia, sed etiam lineae loci naturam désignantes atque rosae, quae ex quattuor foliis compositae omne vacuum expient

spatium, de loco duhitare vêtant. At non multum distat do-mus quaedam, quod conici potest cum e duabus columnis, inter quas tamquam in porta apparet Hercules, tu m ex aquali et herma, quam maxima cum probabilitate in do-mu s cuiusdam area collocatam esse fingemus.

Haec est igitur rerum condicio: Herculem, qui in areae limine cum lolao constitit atque ab Hermapbrodito corona ornatur, excipit atque salutat unus ex comitibus régis, quem de herois adventu certiorem facit adulescens. A dextra autem parte puella quaedam corpus suum curât comitibus adiuvan tibus.

Dubium esse non potest, quodnam Herculis vitae rno-mentum hic sit expressum, η a m Hercules sinistra manu bovinum cornu tenet. Hoc est certe cornu, quod Hercules devicto Acheloo decussit, quodque postea Hesperidibus vel Amaltheae donatum nomen cornu copiae accepit. Ad liane Herculis victoriam pertinet etiam corona ab Herma-pbrodito heroi oblata. Fabulae docent Herculem Acheloo superato filiam Calydonii régis, Deianiram uxorem duxisse. Haec erat sola femina, quam sibi legitimo iunxisset ma-trimonio, ab antiquis exemplar fidelitatis praedicata, quae millier duos marito peperit filios Heraclidas, Doricae gen-tis auctores nuncupatos. Haud mirum igitur Herculem hic uxorem omni vi remota si bi petiturum conciliaturumque post victoriam reportatam primum futuri soceri domum adiré; nain virum grandiorem natu, qui in rupe sedet, sceptro conspicuum non nisi Oeneum esse putaverim. Per-sonae, quae eum circumdant, sine dubio eius comités sunt, atque vanum est eorum nomina indagare. Ut patrem de-cet, Oeneus severum atque in cogitationibus defixum ostendit vultum : Herculis enim preces aspernari non au-det, nihilominus tamen iram Acheloi timet, qui per eius agros Huit atque omnia, quando placuerit, inundando pes-sumdare potest. Cui interpretationi hoc primo aspectu

26

obstare videtur, quod cum Oeneo uxorem eius ac Deiani-rae matrem, Althaeam non videmus. Non est tamen obli-viscendum secundum fabulae descriptionem (apud Apol-lod. 2, 7, 5; Diod. Sic. 4, 34 sq.; Hygin. fab. 3i, 33) Herculem Gerbero démuni ex Orco extracto pugnam cum Acheloo commisisse. Illic cjuidem apud inferos Herculi obviam ve-nit Meleager, qui secundum Pindarum (fragm. 233; cf. Schol. ad Jl. XXI, 194) Herculem ad matrimonium cum Deianira sorore sua ineundum impulisse dicitur. Si igitur iam tune Meleager apud inferos erat, etiam mater eius Altbaea, quae post filium mortuum manus sibi intulit, pugnae cum Acheloo pugnatae tempore inter vivos esse non poterat. At in amphora, quae vocatur Melica '), Althaea Herculi Deianiram abducenti adest, in aliquot autem va-sis Althaea et Oeneus Herculem cum Nesso pugnantem observant. Ouod argumentum tamen apud vasorum tan-tum pictores priscae aetatis proprie occurrit, Cracoviensis autem cistae artifex vulgatam, ut videtur, mythorum secu-tus est memoriam, quae Althaeam nuptiis filiae interesse non si η i t.

Si haec vera sunt, inter viros Oeneum circumdantes neque Meleager neque eius avunculi sunt quaerendi. De-ianira tamen sine dubio est ea, quae concilibus suftragan-tibus corpus suum ungit.

Dicat quispiam hic solemnem vestiendi atque ornandi efïigiem esse expressam neque ullam arcessitam interpreta-tionem esse quaerendam. Ht re vera in cistis, quae ad 1111111-dum muliebrem (velut pectines, fibulas, spécula) conden-dum erant factae, eius modi vestiendi scaenae aeque ac pa-lestrae effigies saepe efficiuntur2). Sed neminem fugit non

Del ineata est in E p h e m e r . a r c h a i o l . 1894, p. 225 — 238, tab . 1 2 - 1 4 , a t q u e a Pot t iero interpretat ione instructa in R e v . d e s é t u d e s g r e c q u e s V I N (1895), p. 389.

2) V i d e a s e. g . cistas a R i c c a r d o S c h ô n e in B u l l . d. Inst. 1866, p. 80, n. 7; A n n a l i 1866, p. 184, n. 64; 1868 n. 21, 27—8, 3o d e s c r i p t a s .

deesse cistas, in quibus similes scaenae quodam quamquam levi vinculo sint coniunctae cum principali imagine. Sic in cista Petropolitana (delineata in Mon. d. 111 st. VIII 56—58) héros cum comitibus, bello confecto redit atque a rege et regina excipitur et salutatur, ab altéra autem parte feminae ei res ad lavandum aptas praeparant. Simili modo in alia cista Petropolitana (descripta in Ann. d. Ist. XXXVIII (1866) p. 182, n. 63) hic Hercules cum apro Ery-manthio pugnans est expressus, illic in gynaecio aliquot feminas et iuvenes circum aqualem vides Victoriam, quae eos de herois felici pugna certiores facit, auscultantes. Multo accuratius ille nexus apparet in cista, quae in Bull, d. Ist. 1866 p. 21, n. 2 et ibidem p. 140, n. 10 est descripta. Hic scilicet Chiron, Peleo iuveni amatam Thetim mon-strat, quae ab altéra parte ancillarum ope lavationi se praeparat; non multo post ab heroe rapta erit. Simili igi-tur nexu in ter se scaenae Cracoviensis cistae cohaerent. Deianira corpus suum ungit, nuptias cum Hercule cele-bratura atque adeo hoc libentiori facit animo, ut quae herois amore sit correpta. Ouem amorem persona indicat Hermaphroditi habitum praebens, in qua efïingenda cistae nostrae artifex sine dubio exemplar suum graecum maie intellexit. Illic enim, ut cum maxima probabilitate conici potest, ministri vice inter Herculem et Deianiram Amor fungebatur, qui puellae nomine coronam herois capiti im-ponebat. 111e autem, qui totam repraesentationem imita-tione repetivit, primum alas omisit, quas spatio déficiente non habuit ubi apponeret — quamquam non desunt Amo-res alis carentes, praecipue in speculis etruscis1) — deinde muliebri capillorum ornatu, ut fingi solet Amor, deceptus Amorem pro Hermaphrodite accepit ideoque pectus mu-

V i d . K l u g m a n n - K o r t e , Etr . Spiegel V, tab. 12, 14, 20, 74, 149; G e r -hard C C C X C I X ad p. 195. C f . O . J a h n , A r c h a o l o g . B e i t r â g e , p. 247 sq.

28

liebre ei attribuit. Similis error in alio quodam speculo (delineato apud Klugmannum-Kôrteum, tab. 99) extat, ubi opifex Heram in androgynam quae vocatur mutavit.

Atque eo, quod Amor est effictus, probatur etiam in liac re cistae Cracoviensis auctorem vulgatam iabularum memoriam secutum esse. Antiquissimae fabulae hoc tan-tum narrant, Herculem Acheloo victo Deianiram uxorem duxisse, sed iam Sophocles in Trachiniarum prologo (v. 9—24) et postea in secundo stasimo (v. 523 sq.) utrumque factum arctissimo copulavit vinculo ita, 111 hoc ex il Ιο pendea. Deianiram Acheloi fluminis deus prius petebat variasque cum tauri, tum draconis, tu m monstri alicuius subibat formas et Hercules demum Acheloo victo Deiani-ram isto liberavit amore. Ouam ob causam Deianira Her-culem non solum amore suo dignum putavit, sed etiam grato eum prosequebatur animo ideoque in vasis pictis Deianira et Oeneus Herculi cum Acheloo pugnanti adsunt. Iam in antiqui Lacedaemoniorum stili opere — a Douta aut, ut C. Robert (Arch. Marchen p. 111 sq.) probare stu-det, a Medone confecto — Deianiram ah Herculis parte stantem erat videre. Sed cum ambigi possit, quonam affectu in his monumentis Deianira Herculem pugnantem obser-vet, apud Sophoclem iam manifeste expositum est Deia-niram de pugnae eventu timere, postquam vero Herculem victorem vidisset, gaudio efferri, scilicet iam tum herois amore devinctam esse, prius quam ille patris domum adisset.

Iam supra Cracoviensi cistae incisam repraesentatio-nem e quodam graeco exemplari imitatione expressam esse monui simulque errorem indicavi, quem imitator in-currisset, cum Amorem 111 Hermaphroditum mutaret. Ad simile erratum referendus est praegrandis phallus, hermae

E. g . in v a s e T a r e n t i n o Jatt iani t h e s a u r i , q u o d n. 1097 s i g n a t u m a t q u e in l ibro: Vasi C a p u t i , tab. 7, η. ?>ηη est d e l i n e a t u m .

29

muliebri additus. Inaines atque armillae graecae sub no-stri artificis caelo graves etruscas formas assumpserunt. Oeneus deinde procul dubio in graeco exemplari barbatus erat, Praenestinus autem artifex senis vultu quidem aetate provectiorem virum désigna vit, sed more etrusco barbam omisit, nam, ut videtur, ne fabulam quidem, cuius seaenam incidendo imitabatur, intellexit. Ea denique superficies alvi et operculi, ubi res actae efïinguntur, lineis est indicata non, ut fieri solet, undatim, secl directe aut oblique cur-rentibus. Illî profecto, qui eas incidit, minime in mentem venit terrae spatia non sol uni ex editis, sed etiam ex in-terioribus constare partibus atque lineas, in exemplari sine dubio varias praebentes formas, non alia ratione faciendas esse, nisi quo vacuum spatium explerent, existimavit, si-mili ratione atque rosas iilas e quattuor fol i i s constantes.

Ouod ad cistae aetatem, qua sit confecta, pertinet, hoc imprimis est monendum ipsam rationem, qua singulae personae inter se sint coniunctae, admodum esse rudem. Figurae enim uno tenore »paratactice«, quod viri docti di-cunt, iuxta se sunt collocatae atque omnes alterum tan-tum latus aut totius imaginis très quartas partes, 111111-quam vero imaginem rectam ostendunt, capitum verticibus quasi unam lineam designantibus, quam norniam isoce-phalismum recentiores viri docti appellant. Omnes prae-terea personae sive stantes sive sedentes unam aequalem-que, ut sic dicam, frontem tenent ita, nt nunquam altéra alteram operiat. Ouae argumenta primum quinti saeculi dimidium videntur indicare. Etiam lineae, loci naturam exprimentes, simili modo ductae in 11110 tantum, quod sciam, extant cratere, qui ab Hausero ad artem atticam primo quinti saeculi dimidio ilorentem refertur. Milita prae-

t) In o p e r e , q u o d inscr ibi tur: F u r t w a n g l e r - R e i c h h o l d , G r i e c b . V a s e n -m a l e r e i , tab . i i( j .

3o

terea eorum, quae in cista Cracoviensi sunt expressa, sin-gula argumenta et figurae iam in vasis huius aetatis oc-currunt; velut personae haculis innisae facile in mentem reducunt »paedotribarum« — ut graeco utar verbo — ima-gines, c]liî in palestrae scaenis sunt fréquentes; non raro denique invenitur iuvenis, qui ante senem constitit, aut feminae aliquot in balneo corpora curantes.

Ouae tamen ita sunt comparata, ut mihi questionem omnibus numeris absolvere minime videantur. I ^ i n 11 nι enim est monendum supra dicta specimina in a rte reman-sisse neque in quarti quoque saeculi deesse operibus ')· Deinde nonnulla, quae in Cracoviensi cista deprebendun-tur, argumenta nequaquam ad quintum saeculum referri possunt, cum adeo quarti saeculi prae se fera lit notas. Ouibus adnumero virum progredientem manu fronti ad-

O u o lac i l ius perspici possint , e x e m p l a s e c u n d u m o r d i n e m s u b i c i o : il) S i m i l e s paedotr ibaruni i m a g i n e s v i d e a s a p u d R e i n a c b i u m , Réper-

toire des v a s e s I, p. 29, 3; 3<)8, 1; 3 9 1 = 2 7 7 , 2; 523; Il 1 3 7 — 141 ; 3 i 7 , 2. C f . et iam ea, q u a e in P a r t h e n o n i s z o p h o r o extant .

h) S e n e x c u m i u v e n e ef i ic tus est; Mon. d. I st. VI VII , tav. 71 ; Rei-nacli I. c. I 421, 1; Il <S, 3.

c) I u v e n i s so ins inveni tur in: Mon. d. Ist. VIII , 9; IV 21; R e i n a c b I 5oo, 3; Il 291, 3; 337, '3-

Î!) lo laos , qui dic i tur , a v e r s u s : apud R e i n a c b i u m 1 , 2 7 9 , ' · -I Monuin . d. Ist. IV 14; l \ 22, 23.

e) H e r c u l e s a p u d R e i n a c b i u m I, 2; W i e n e r V o r l e g e b l . S é r i é s l ï , tab . III 5 a .

f) V i c t o r i a , q u a e Hermaphrodi t i est s i m i l l i m a , e l f m g i t u r apud Reina-c b i u m I .>78, 2; A m o r ibid. 402, 4; 525; 465.

y ) F e m i n a r u m s y m p l e g m a v idere licet in: M o n . d. Ist. VI , 55; VIII 56—7; IX 29, 1; S u p p l e m . i5—1(>.

h) F e m i n a c u m speculo est repraesentatà in o p e r e R e i n a c b i i II 3(>3, 108; V o r l e g e b l . S é r i é s E, tab. 4.

i) F e m i n a aqual i innit itur: R e i n a c h II 292, 4. k) A q u a l i s , iuxta q u a m u m b r e l l a est d e p i c t a , a p p a r e t in l ibro Reina-

cbii I }()5; V o r l e g e b l . S e r . E, tab. 5. I) H e r m a m u l i e b r i s pbal lo c o n s p i c u a inter f e m i n a s est const i tuta in

M o n u m . d. Ist. Il, tav . 5o.

3ι

(άποσκοπίύοντα (iraeci vocant), qui gestus Scopae démuni aetate, si quid video, in monumentis apparetJ). Deianira capillos sustinens Apellis Venerem Anadyomenen dictam, Hermapliroditus autem Praxitelis Apollinem Sauroetonum vocatum in mentem reducunt. Hereulis denique habitus secundae, quae vocatur, seholae atticae est proprius. Ita-que Cracoviensis cistae graecum exemplar quarto saeculo est factum et quoniam ea, quae arte plastica efïinguntur, prius in operibus pictis provenire soient, primo quarti saeculi dimidio est assignanduni. Ouod exemplar tamen, Lit opinor, non atticae, sed eius, quae in meridionali Italia lloruit, artis fuit specimen. Cui sententiae (idem aftert ipse cistae aspectus. Consuetudo enim antiquorum et praeci-pue Corinthiorum pictorum, ut in vasis onine vacuum spa-tiuni rosis, quae dicuntur, expleant, iam quinto saeculo in vasis pingendis evanescit, neque postea in attica arte re-peritur, miro autem modo in Apuliae et Calabriae vaso-rum pictura iterum recurrit2). Coronae deinde laureae et liederaceae creberrime inveniuntur in meridianae Italiae vasis pictis3). Mellum autem sphingis collo imposituni eiusque inaiires Tarentinae praecipue artis sunt propria4). Pantherae denique, quae prorsus eum referunt habitum, quo postea Cbimaerae fingi solebant, leones et grypes oblongis atque productis corporibus insignes, saepissime in meridionalis Italiae vasis conspiciuntur5).

') S i m i l e m f i g u r a m in cista q u a e dic i tur Broenstedt i i v i d e m u s , Ger-l iard, E t r u s k . S p i e g e l I. tab. 3; R e i n a c h , Rép. d. vases I 33o, 3; 480.

2) (>uius rei p e r m u l t a extant e x e m p l a , ac sat is erit haec af iere: Mon. d. Ist. V, 22—3 ( P e l o p s et L y c u r g u s ) ; ibid. 11 12 ( O e d i p u s v. Polyniestor) ; VI , 42 ( I ) e m e t e r , A p h r o d i t e , Cora) ; V I — V I I , 7 1 = W i e n e r V o r l e g e b l . S e r . A , tab. 10; M o n u n i . d. Ist. IX, tab. 3 i — 5 2 ; V o r l e g e b l . Ser . E, tab. 1; ibid. tab. 4, 5.

) V id . R e i n a c h , Rép. d. vases II 2t5. ') C f . P o l l a k , Ô s t e r r . J a h r e s h e f t e , VII (1904), p. 207. 5) E. g . A u s o n i a , vol . III, 37, lig. 1 (M. Jatta) .

Quae cum ita sint, colligere licet cistam Cracovien-sem a quodam .opifice esse factam, qui aliquod graecum quidem, non atticum quarti saeculi exemplar imitatione expresserit, fabula in eo repraesentata non satis intellecta. Quod artis opus in ea Italiae parte, quae ad meridiem spectat, et fortasse Heracleae est confectum, ubi fabulae Herculis facta praedicantes, ut par est, maxime divulga-tae erant. Attamen cistae Cracoviensis artifîcium plurimi est aestimandum. Imagines eius certa admodum ac facili manu sunt effectae et quamquam delineatio varietate abun-dat, minutiis minime inservit indulgetque. Certe non de-sunt in singulis partibus errata quaedam, sed extremae lineae, quibus personae sunt descriptae, earum motus at-que musculorum contractiones et formae optime sunt per-cepta atque vere proposita.

Ouamquam omnia haec tam consequentia tamque lu-culenta videbantur, una res erat praecipue, quae suspi-ciones meas iterum atque iterum moveret. Ratio, qua compositae et effictae sunt personae, nimis vehementer in mentem revocabat imagines quae a Philostrato iu-niore ') ΙΓρακλης ή Αχελώος (ed. Sclienkl-Reisch) inscribuntur. Praeter Acbeloum apparent scilicet: τό τε συνερρυηκός ώς ές δεαν πληι)·ος και ή έν μέσοις κόρη, νύμφη τις οιμαι, τουτι γαρ χρή νοεΐν τω άμφ' αυτήν κόσμφ, και γέρων ούτος έν ά»)·ύμω τω εϊδει νεανίας τε εκ-λυόμενος λεοντής καΐ ρόπαλον έν ταΐν χεροΐν ε/ων. — Itaque vides populum spectandi causa confluentem, deinde in média parte Deianiram, vestibus conspicuam, Oeneuni timoré perculsum, Herculem leonis pelle et clava instructum. Ouod ad peculiares notas pertinet, Oeneuni legimus propter Aclie-loi petitionem sane abiecto ettictum fuisse animo: τούτον γαρ είναι γίνωακε τον έν τη γραφή, κατηφή δε επί τη παιδί Ληιανείρα.

C f . Κ. M u n s c h e r , Die Phi lostrate , Phi loi. S u p p l e m . vol . X p. 556 sq.

Hercules autem reeenti galiciens victoria Deianiram aspec-tabat, quam iam iam uxorem erat ducturus: δ δε Ηρακλής

γανύμενος τω εργω ές τγ,ν Αηιάνειραν όρά και το μεν ρόπαλον αύτφ ές

γ η ν ερριπται, προτείνει οε αύτη το του Ά χ ε λ ο ί ο υ κέρας οίον εονον του

γάμου.

Licet variae sint de Philostrati iunioris (ide opiniones, hoc saltem certum et exploratum esse videtur, eum ad »lmagines« suas componendas argumenta e Romanorum artis operibus, c|iiae imperatorum aevo essent confecta, non e 1V a. Ch. n. saeculi monumentis peti visse. In bac cista autem mi ru ni quendam deprehendimus nexum, qui inter opéra sex saeculis distantia intercedat. In mentem igitur veniebat mihi cistam aut saltem scaenam in ea re-praesentatam a nescio quo esse confectam, qui iam Phi-lostratum novisset, quin immo id ipsum suspicabar Phi-lostrati descriptione falsarium esse impulsum, ut eius modi opus conficeret.

Ouibus suspicionibus grave pondus accessit ex eis, quae niecum humanissime communicaverunt Aem. Rei-schius et G. Koerteus, delineationibus et iucis ope expressis imaginibus a me acceptis. Quorum virorum doctorum sen-tentia eadem ipsa, quae supra eo explicavimus, quod etrus-cus opifex graecum exemplar parum intellexisset — opus adulterinum esse prorsus comprobant. Ouae sunt: Amor in Hermaphroditi modum repraesentatus, Oeneus barba carens, phallus hermae muliebri adiectus, lineae et rosae personis interiectae, άποσκοπεύων, qui dicitur, ingrediens e fû i c -tus et siniul in baculo innisus. Quae tamen — nemo non \ idet — eandem ipsam ob causam, quod duobus modis ex-plicari possunt, quaestionem nequaquam absolvunt. Sic quoque singulari quodam momento minime sunt premenda ea, quae de re ipsa protulit Koerteus, cum aqualem (λου-τήριον) nimis humilem esse putavit atque in eius inferiore ora, linea expressa undata, quae in aliis ta m crebro effic-

•M

tis aqualihus non exstaret, adniodum offendit. Aléa quidem sententia undata ora exteriorem aqualis partem incisuris fuisse ornatam indicat, nisi quod opifex lineas ipsas, quae incisuras illas désignaient, omisit.

Multo maioris momenti ea errata sunt putanda, quae in ipsa effingendi ratione versantur. Atque hic minime quidem id presserim, quod non tam accurate delineati sint Oenei demissi oculi, neque omnino eius modi respicien-das esse putaverim quisquilias, veluti sunt ea, quae se-qiiiintur. Pupillas in duarum tan tu m personarum oculis esse designatas, inferiorem palpehram omnino altius esse demissam, dexterum Hercuîis oculum in exteriore angulo superflua quadam esse ornatum lineola, lingues modo ex-pressos esse, modo omissos, alia. Nunquam enim ohlivis-cenda sunt ea, quae supra monuimus, plurimos Etruscorum artifices minime fuisse effingendi peritos atque exemplaria sua admodum strictim et negligenter in médium protu-lisse. Attamen inaudita et ex aliis artis operihus nequa-quam nota sunt eiusmodi menda, quae accurato iudicio adhibito, in cistae nostrae ornamentis deprehendimus. Sae-pius accidit, ut superiora hederae folia atque ipsi acini minime e suis dependeant calamis, ut natura soient, sed mira quadam ratione in inferiorum foliorum acuminihus oriantur. Antiquorum deinde consuetudini herma répugnât cum brachiorum truncis inferius adiectis — herma, cuius forma geminata linea descripta est et tamquam limho quo-dam circumdata apparet. Denique etiam rosae^ e quattuor foliis compositae, item geminatis lineis sunt circumscrip-tae et umbrellae, quae a vera antiquorum forma prorsus abhorret, pars superior quasi recto angulo fracta apparet. Ouae iam minime explicari possunt imperitia effingendi ea, quae abscedere vel prominere debeant et mihi quidem satis superque sufficiunt, ut eas saltem cistae partes, in quibus eae ineptiae inveniuntur, adulterinas putem.

Koerteus etiam ulterius progreditur atque genuinas profert eistas, quas in opere suo periiciendo falsarius iste compilaverit.

1) !n Pasinatii cista (vid. Monum. d. Inst. IX, tab. 22, 23) persona extat, titulo » Istor« designata, cui simillimus est Cracoviensis cistae iuvenis cum Oeneo colloquens. »Sorresio« autem respondere videtur — inversa quidem ratione — Cracoviensis cistae lolaus. Etiam columna illa, ad oculorum aciem in breviorem formam redacta, in qua lolaus noster innititur, atcjue adeo berma moclio ornata, nisi quod geminatis caret lineamentis, in illa Pasinatii ci-sta inveniuntur. Corona cleniquc bederacea, quam Craco-viensis cistae Amor tenet, simillima est coronae, quae in »Silani« pectore est efïicta;

2) Alia Pasinatii cista (vid. Mon. cl. I. IX, tab. 24, 25) exempla praebuit, ut Koerteus putat eorum, quae Craco-viensis cistae operculo sunt incisa;

3) Martinettiana, quae vocatur, cista (vid. Mon. d. I. Supplem., tab. 19, 20) et c]uidem capitulis, quae ad eius ornamenta pertinent, falsarius nsus est, ut mirum illum efïiceret capillorum babitum, quem una e Deianirae comi-tibus ostendit, eam dico, quae spéculum et umbrellam ma-nibus tenet;

4) Aliucl c]iiodclam spéculum olim Pasinatianum (vid. Gerbarcl-Kôrte, Etr. Spiegel V 120 = Mon. d. I. IX, tav. 24, n. 3) eadem atque Cracoviensis cistae spéculum prae se fert ornamenta.

Ouae omnia exemplaria eoclem fere tempore apud an-tiquorum operum coemptorem Pasinatium prodierunt, qua ex re Koerteus conscit Cracoviensem cistam a falsario quodam esse confectam, qui circa a. 1870 Romae grassa-retur. Atcjue ea, quae 111 Cracoviensi cista accurate sunt efïicta, Koertei quidem sententia e praedictis sumpta sunt exemplaribus; quae autem in eis 11011 extant, in Craco-

;>() —

viensi cista manifeste adulterata apparent. Ouae cum ita sint, scaenae illi, quae in cistae alveo est expressa, nullam inculcandam esse putat fahulam, aut aliquod e vita sump-tum argumentum; nihil aliud esse, nisi figuras aliquot nullo cohaerentes nexu, id quod saepe in Etruscorum ope-ribus inveniatur.

Atque hanc koertei opinionem, quam postremo loco laudavi, minime amplectendam esse puto. Equidem supra satis luculenter probasse mihi videor scaenam illam, qua-liscunque esset — genuina an adulterina — ad Herculis et Deianirae fahulam pertinere. Praeterea necesse est mo-neam, ipsis exemplaribus, e quibus penderet falsarius, in-ventis nihil esse profectum, nam modo ut argumentatio-nis invertas acumen, nullo negotio id, quod contrarium est, probari potest: cum simillima in aliis vasis invenian-tur, vas Cracoviense genuinum est putandum.

Itaque tota liaec quaestio necesse esset adhuc pende-ret, nisi maximi momenti quaedam monuisset Matthiesius, qui praecipuum quoddam opus de cistis Praenestinis 1110-litur. Oui vir doctus, (i. Koertei discipulus, haec scripsit: »Ich môchte Sie auf eine technische Eigentùmlichkeit auf-merksam machen, die an der Gravierung des Deckels her-vortritt. Der Stricli ist unsicher, an stark gekriïmmten Linien setzt er haufig ah (Klauen der Tiere). Es liât den Anschein, dass an diesen Stellen nicht die Graviernadel mit dreieckigem Durchschnitt, deren sich die Graveure in an-tiker wie in moderner Zeit bedienen, benutzt sei, sondern eine spitze kratzende Nadel«. — Atque hoc est, quod gra-vissimum faciat momentum; quo innisi operculum adul-terinum pu tare iam non dubitabimus. Accedit quod oper-culum e nimis (lexibili et tenui lamina est confectum, cum alvei paries crassus sit et durus.

Itaque vides eis argumentis, quae Koerteus, Reischius, egomet protulimus si singula examines — quaestionem

- 37 -

nequaquam diiudicari posse, sed qui ea universa in cen-sum vocaverit, eis praecipue adiectis indiciis, quae in ipsa scaena atque in conficiendi ratione vidimus, facere non poterit, quin et alveum eistae Cracoviensis admodum esse suspeetum facile concédât.

Hoc tantum nunc restât, quod consideremus, nonne hic alia genuina, alia autem adulterina sint putanda ita, nt exempli causa lamina eistae antiqua sit, imagines au-tem postea adiectae, aut ut operculum recentiore sit con-fectum aetate, alveus tamen omnino genuinus sit et partes tantum quasdam adulteratas exhibeat. Ad liane quaestio-nem diiudicandam accuratissime examinanda esse videtur aerugo, quae in incisuris ipsis sub cretae latet corio. Quod experimentum tamen nunc quidem institui non potest, cum Mariano Sokolowski, hene merito Musei praefecto mortuo ipsa artium opéra examinari nequeant ideoque quaestionem nondum ad ultimum finem esse adductam censeo, prae-sertim cum nullus ex eis, quos supra laudavi, viris doctis ipsam cistam vidisset.

Denique non a re alienum esse arbitror de duobus speculis ex aere confectis mentionem facere, quae quidem in Museo archaeologico Universitatis Iagellonicae asser-vantur, sed ah eodem principe Czartoryski circa a. 1870 don ο data sunt.

8 (fig. 8).

Alterutrum, quod nr. 110G est signatum, longum est cum manubrio 0*235, disci dimetiens 0Ί2 m. In quo exa-ratum est symplegma coijsimile ei, quod supra sub nr. 5 explanaveramus. Laeva ex parte Castorem repraesentatum vides, a dextra vero Helenam, a m ho eodem fere statu ha-bituque. Inter utramque figuram plures lineae in trans-versum ductae diversis distantes inter se intervallis con-

— 38

spiciuntur. Gerhardus, qui aliquot spécula nostris simillima publici fecit iuris (Etrusk. Spiegel vol. I, tab. XLVI, n. 3, 6), bis lineis stipites symbolicos (οόκανα) significari putat, sub quorum imagine antiquissimis temporibus Dioscuri-dae celebrarentur. Quae interpretatio non verisimilis mihi videtur et mea quidem opinione hodie diiudicari non po-test, quid supra commemoratis lineis artifices, qui primi illud symplegma composuerant, exprimere voluerint. Potes etiam conicere lineas istas antiquitus nullum praebuisse sensum, aut ab artificibus usurpatas esse, ut maiore vi exprimeretur utramque figuram artissime esse coniun-gendam. Ceterum parum interest scire, quid figurae in speculo exaratae repraesentent, nam meo quidem iudi-cio, a quo etiam Koerteus non dissidet, spéculum ipsum re vera antiquum et ut plurima similia tertio saeculo a. Ch. est factum, figurae tamen in eo effictae recentiori-bus temporibus sunt incisae, ad quas conficiendas falsa-tor exemplaria, quae apud Gerhardum 1. c. nr. 3 et (î ex-pressa inveniuntur, sibi ad imitandum proposuerit. Etsi delineatio omnium speculorum, quibus Castores in mé-dium proferuntur, mirum in modum iners rudisque est, nostra tamen in delineatione permulta perspicias, quibus intellegi possit eum, qui eas figuras addiderit, non intel-lexisse exemplaria, quae imitatione exprimere statuisset. Sunt autem haec: ratio, qua Castoris brachium dextrum cum corpore cohaereat, modus deinde delineationis dexteri genus Helenae, patellarum utriusque figurae, oculorum, in-super obliquorum et capitis tegumenti. Animadverti etiam potest incisas lineas nimium tenues exilesque esse ac mi-nime rubigine expletas. Immo vero veterem rubiginem, quae in inferiore praecipue speculi parte oculis se offerat, per-fractam esse facile intellegas. Hoc tamen minus ae<>re fe-ο ο rendum talem sortem artis operi contigisse, quod fere nullius sit momenti.

39 —

9. A Iterum spéculum multo maiorem habet ambitum.

Una cum manubrio, cuius pars extrema deest, longum est 0'2i5; dimetiens disci, qui margine eminente planus opti-meque rotundus est, longa est 0'l6 m. Totum spéculum utraque in parte crassa rubigine, quae pulchrum praebet colorem, oblitum est; sub qua, quantum ego quidem eruere possum, nulla latet imago. Locus, quo manubrium cum disco conectitur, tantopere rubigine est confectus, ut dici nequeat, spéculum nostrum graecumne opus sit an etrus-cum.

Tab. 1.

Tab. III

Tab. III a.

Tab. V.

Tab. VI.