М17.1 –IZBORNI PREDMET – ARHITEKTA MORA BITI PISMEN5.SEMESTAR – OSNOVNE AKADEMSKE STUDIJE 2014/2015.

UTICAJ VITRUVIJEVOG PRIRUČNIKA NA KASNOANTIČKU ARHITEKTURU NA PRIMERU DIOKLECIJANOVE PALATE U SPLITU

JOVANOVIĆ NIKOLA 257/2011 PREDMETNI NASTAVNIK : DOC. DR GORDANA MILOŠEVIĆ - JEVTIĆ

SARADNICI U NASTAVI:

JOVANA TOŠIĆ, MATIJA ZLATANOVIĆ

SADRŽAJ

Uvod (Apstrakt i uvod o Palati)....................................................................3

1. Vitruvijevska analiza palate.......................................................................4

1.1. Arhitektura palate........................................................................51.2. Razvoj ........................................................................................... 51.3. Odabir mesta za gradnju palate......................................................61.4. Orijentacija palate.......................................................................... 61.5. Zidine i kule palate.........................................................................6

2. Dioklecijanov stan..........................................................................................8

2.1. Podrumske dvorane........................................................................82.2. Peristil............................................................................................ 82.3. Vestibil...........................................................................................82.4. Središnja dvorana Dioklecijanovog stana – Tablinum.................. 92.5. Velika dvorana................................................................................92.6. Triklinijum i kriptoportik...............................................................92.7. Protiron.......................................................................................... 9

3. Hramovi......................................................................................................... 10

4. Mauzolej.........................................................................................................11

5. Terme..............................................................................................................12

Zaklučna razmatranja....................................................................................13

Literatura.........................................................................................................14

Ilustracije........................................................................................................ .14

Tabele............................................................................................................... 21

2

Nikola Jovanović 257/2011Arhitekta mora biti pismenDoc. dr Gordana Milošević – Jevtić, Matija Zlatanović, Jovana Tošić

UTICAJ VITRUVIJEVOG PRIRUČNIKA NA KASNOANTIČKU ARHITEKTURU NA PRIMERU DIOKLECIJANOVE PALATE U SPLITU

Apstrakt

Ovaj rad je baziran na knjizi „Dioklecijanova Palača“, autora Tomislava Marasovića koja mi je pomogla pri analizi karakterističnih građevina i celina unutar Dioklecijanove palate. Analiza je rađena u odnosu na knjigu „Deset knjiga o arhitekturi“. U radu se donosi zaključak jednog od pitanja koje teoretičari i istoričari dovode u pitanje – pokušaću da odgovorim na pitanje da li su rimski graditelji iz doba tetrarhije bili upoznati sa nekim od osnovnih principa Vitruvijevskog projektovanja i pravila. Veoma je diskutabilno i danas da li su graditelji na području Balkana čuli i primenjivali pravila koja je Vitruvije ustanovio ili su sledili tradiciju građenja koja se prenosila „sa kolena na koleno“.

Klučne reči: Pozna antika, Analiza, Vitruvije, Deset knjiga o arhitekturi, Dioklecijanova Palata, Split, arhitektura

UVOD

Grad ili palata? Split je carska palata koja je na jedinstven, kreativan i originalan način pretvorena u grad. Prvobitna Dioklecijanova palata, koja u izmenjenom obliku postoji i dan danas, sagradio je rimski car Dioklecijan u III veku nove ere. U vreme kada je građena palata nije postojao grad Split. Split je pregrađivanjima i dograđivanjima pronikao iz Dioklecijanove palate. Način na koji je ovo urađeno je gotovo fascinantan.

Dioklecijanova palata je bila rezidencija, a istovremeno i palata, utvrđenje i grad. Dobila je ime po rimskom caru Dioklecijanu koji je dao da se ova palata sazida kako bi u njoj proveo poslednje godine života posle abdikacije. Izgrađena je u dnu današnje splitske luke, nedaleko od rimskog grada Solina krajem III i početkom IV veka, od kamena sa ostrva Brač.

Osnova Dioklecijanove palate je nepravilni pravougaonik, a njen oblik podseća na kastrum - rimski vojni logor. Sa tri strane palata je bila opasana debelim zidinama ojačanim kulama, dok je četvrtom stranom izlazila direktno na more. Fasade nisu bile jednake, a najreprezentativnija je bila ona južna, okrenuta prema moru. Istočna i zapadna fasada su međusobno slične i bez ukrasa. Na severnoj fasadi je bio glavni ulaz u palatu sa dvostrukim vratima sa arhitravom. Sa dve glavne ulice palata je, kao grad, bila podeljena na četiri dela. Osim carskih odaja, hrama, peristila i podzemnih hodnika i prostorija, palata je imala i carski mauzolej, koji je i danas dobro očuvan.

Arhitektura Dioklecijanove palate pripada poznoantičkoj rimskoj arhitekturi, pod jakim istočnjačkim uticajima, a takođe i shvatanjima istočnjačkog ceremonijala koji je car Dioklecijan usvojio. Ovo je jedna od najznačajnijih antičkih građevina, najveća i najbolje sačuvana kasnoantička palata na svetu. Njene originalne arhitektonske forme nagoveštavaju novu ranohrišćansku, vizantijsku i ranu srednjovekovnu umetnost.

3

Veliki broj poznoantičkih dela iz oblasti arhitekture se ne uklapa u vitruvijevski kalup projektovanja. Razlog toga je, pre svega, činjenica da se u doba u kojem je Vitruvije živeo nisu gradili kraljevski kompleksi poput Dioklecijanove palate. Sva izvedena dela ovakve vrste rezidencijalne arhitekture su nastala i bila izgrađena u poznoj antici, tačnije u periodu prelaska iz III u IV vek i u prvoj polovini IV veka. Drugi primeri na prostoru Srbije su Galerijeva palata Felix Romuliana u Gamzigradu i Medijana cara Konstantina kraj Niša. U ovo doba mnoga zdanja van Rima su se gradila munjevitom brzinom, što je dovelo do sve manjeg kvalitetnog pristupa i korišćenja građevinskog materijala. Dioklecijanova palate se od prethodno navedenih carskih palata razlikuje po svojoj nameni – Dioklecijanova palata je danas deo starog jezgra Splita na obali Jadranskog mora dok su Felix Romuliana i Medijana bile naseljene do VI, VII veka a zatim su obe napuštene a da pritom nisu postale temelj za razvoj srednjovekovnog grada.

Graditelji Dioklecijanove palate (Slika 1.) oblikovali su palatu najverovatnije sledeći osnovnu ideju cara – da dobije utvrđeni dvorac unutar koga bi se nalacio stan za njega i njegovu porodicu, građevine kultnog karaktera (uključujući i Dioklecijanov mauzolej), ali i drugi prostori namenjeni vojsci i pratećoj posluzi. Izvan palate sagrađen je akvadukt koji je dovodio vodu u Palatu.1

1 Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača, str. 15 – 19, Beograd, 1982.

4

VITRUVIJEVSKA ANALIZA PALATE

1.1. Arhitektura palate

Svojim oblikom nalikuje kastrumu - vojnom logoru (Slika 1.). Zidovi su gotovo pravougaoni, dimenzija 175x216 m, a kule na uglovima palate slede tradiciju vojne arhitekture (Slika 4). Budući da je palata bila udaljena od najbližeg velikog grada Salone 6 km (Slika 3.), bila je okružena bedemima. I unutrašnji raspored palate podseća na vojni logor - Kardo i Dekuman, glavne ulice odgovaraju glavnim logorskim ulicama Via praetoria i Via principalis. Postojala su četiri ulaza u palatu, tri s kopnene i jedan s morske strane. Celi prostor palate je bio podeljen na dva dela, ali različite namene. U severnom delu su bile smještene zgrade za poslugu, vojsku, skladišta i dr., a u južnom, raskošnijem delu nalazili su se objekti namenjeni carskoj obitelji. Najreprezentativnija je bila ona južna, okrenuta prema moru. U južnom delu (kojeg je u Dioklecijanovo vreme zapljuskivalo more) su se nalazili manji otvori i vrata tzv. Porta Aenea (Medena vrata). Istočna i zapadna fasada su međusobno slične i bez ukrasa, a vrata na njima se zovu Porta Argentea (Srebrna vrata) i Porta Ferrea (Železna vrata). Na severnoj fasadi je bio glavni ulaz u palatu s dvostrukim vratima s arhitravom - Porta Aurea (Zlatna vrata), na kojem je ležao luk s nišama u kojima su se nalazile statue (verovatno božanstva Jupitera i četiri tetrarha). Od dveju glavnih ulica, Kardo je vodio na peristil, otvoreni prostor ispred carevog stana, na čijoj se levoj strani nalazio carev Mauzolej (danas katedrala sv. Dujma). S desne strane peristila su se nalazila tri hrama. Prvi je Jupiterov, a druga dva se danas nazivaju „Kibelinim“ i „Venerinim“, iako ti nazivi i dalje nisu potvrđeni. U carev stan se ulazilo iz Protirona preko Vestibila. Nekadašnji raspored prostorija se može rekonstruirati uz pomoć „podrumskih“ dvorana, koje su identičnog rasporeda kao one iznad njih.

1.2. Razvoj

Smrću cara Dioklecijana 316. gdoine n.e. život u palati se ne gasi, a preobražaji počinju već u prvim vekovima života palate. Budući da je bila u posedu rimskog dvora, pružala je utočište prognanim članovima carske porodice, a najbitniji događaj bio je rušenje Salone početkom VI veka n.e., kada je deo prognanog stanovništva našao utočište unutar zidina palate i kada počinje novi, organizovani gradski život. Šesti vek je u istoriji obeležen kao početak procesa preobražaja Dioklecijanove palate u grad Split.

U razdoblju slobodne srednjovekovne komune, između XII i XIV veka, dolazi do većeg arhitektonskog razvoja, kada su brojne srednjovekovne kuće ispunile ne samo rimske zgrade nego i veći deo slobodnog prostora ulica i tremova. U tom razdoblju započinje i izgradnja romaničkog zvonika katedrale sv. Dujma. Romanička umetnost je zastupljena i radovima velikih majstora kao što su Andrija Buvina koji je izradio drvena vrata katedrale u XIII veku i Juraj Dalmatinac, iz čije su radionice potekle raskošne plemićke palate u oblicima venecijanske gotike sa primesama renesansne arhitekture.2

2 Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača, str. 13, Beograd, 1982.

5

1.3. Odabir mesta za gradnju palate

Nije nam poznato da li su poznoantički graditelji Dioklecijanove palate bili upoznati sa Vitruvijevim preporukama koje se prvenstveno tiču gradnje grada. Mnogi elementi palate su stoga pri iskopavanju i utrđivanju namene tretirani kao elementi grada, a sama palata je izgrađena kao hibrid palate, kastruma i grada. Za razliku od grada, Dioklecijanova palata nema forum. Sama površina Palate iznosi 30 000 m2. Vitruvijeva preporuka za mesto gradnje grada, a u ovom slučaju palate, je ispoštovana pre svega zbog povoljne klime i izvora tople vode u neposrednoj blizini ovog lokaliteta. Za izbor mesta za gradnju palate uticalo je i to što je Dioklecijan bio rođen u okolini Salone te se povratak u rodni kraj nakom duge i uspešne vladavine smatrao logičnim postupkom.3

Na izbor za mesto gradnje takođe je uticala i blizina bogatih nalazišta kamene građe. Otkrićem kamenih ulomaka iz perioda II i III veka nove ere upućuju na činjenicu da je na mestu palate postojala kojekakva monumentalna građevina, hram ili čak palata, koja je bila srušena kako bi se Dioklecijanov rezidencijalni kompleks izgradio.4

1.4. Orijentacija palate

Unutar rezidencijalnih građevina po pravilu ne bi trebalo da postoje ulice. Dioklecijanovu palatu je teško svrstati u bilo koju kategoriju jer se mnogi elementi palate prepoznaju kao komponente grada kao što su otvoreni gradski prostori i sakralne građevine. Mnogi delovi Palate se stoga mogu gledati i vitruvijski analizirati iz ugla grada.

Ako palatu posmatramo kao grad, uočljive su dve dominantne ulice u rimskom urbanizmu poznate kao Kardo, orijentacije severoistok – jugozapad i Dekuman, orijentacije severoistok – jugozapad. Ovakvim rasporedom gladvnih ulica koje seku palatu Vitruvijeva preporuka je ispoštovana iako ulice nisu u idelnoj orijentaciji sever – jug i istok – zapad. Na blago odstupanje preporučenih uglova na neki način zaslužna je geografija terena, s obzirom da u tom delu zemljišta ne bi bilo moguće izvesti i primeniti idealne preporuke zbog razuđenosti hrvatske obale.

U samom središtu Palate nalazila se raskrsnica (Slika 19) gore pomenutih ulica – Dekuman je spajala Zapadna i Istočna vrata, a Kardo od Severnih vrata vodi do Peristila.

1.5. Zidine i kule palate

Dioklecijanova palata je opasana zidinama sa kulama sa sve četiri strane i sa manjim kulama oko kapija. Između glavnih kula na krajevima zidina i u njihovim presečnim tačkama nalaze se po još četiri kule na svakom pročelju osim na južnom, koji je tada imao direktan izlaz na more. Oblik zidina je nepravilni četvorougaonik. Ako se Palata posmatra iz ugla grada, na zidinama graditelji nisu ispoštovali preporuke Vitruvija, koji preproučuje da zidine treba graditi na strmom terenu i u obliku kruga kako bi se nadolazeći neprijatelji mogli sagledati sa više strana.5 Sa druge strane, kule treba odmaći onoliko koliko strela može da dobaci, i najpoželjnije ih je graditi u kružnom obliku. Ni ova pravila Vitruvija nisu ispoštovana s obzirom da su sve četiri glavne kule smeštene na severoistoku i severozapadu, jugoistoku i jugozapadu kvadratne osnove a njihova međusobna udaljenost je prevelika. Jedina ispoštovana pravila Vitruvija koja se tiču odbrambenih kula primenjena su na najranjivijim mestima palate – na kapijama na istočnoj, zapadnoj i severnoj strani Palate. Oko

3 Vitruvije, Marko Polion, Deset knjiga o arhitekturi, str. 14 – 16-, OrionArt, Beograd, 2014.4 Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača, str. 20, Beograd, 1982.5 Vitruvije, Marko Polion, Deset knjiga o arhitekturi, str. 15, OrionArt, Beograd, 2014.

6

glavnih kapija palate nalazile su se kule oktagonalnog oblika koje su efikasnije u odbrani i mnogo su izdržljivije za razliku od kula pravougaonog oblika. Te poligonalne kule oko glavnih kapija do danas nisu ostale očuvane.

Severno pročelje (Slika 5) je glavno kopneno pročelje Dioklecijanove palate. Veliki deo pročelja je do danas očuvano, iako je pretrpelo značajne izmene i rušenja, ali ne i pregrađivanja. Na sredini severnog pročelja nalaze se severna vrata, koja su imala reprezentativnu ulogu s obzirom da su ta vrata bila glavni ulaz na komunikaciji iz Salone. Ulaz su branile dve oktagonalne kule koje, kao što je prethodno rečeno, zadovoljavaju vitruvijevske preporuke o građenju i obliku odbrambenih kula. 6

Severozapadna (Slika 6) i severoistočna kula (Slika 7) se nalaze na krajevima severnog pročelja danas su najočuvanije kule u Palati. Pri izgradnji ovih kula nije ispoštovana Vitruvijeva preporuka koja se tiče oblika odbrambenih kula jer su ove kule pravougaone, gotovo kvadratne osnove. Ovakve kule se nisu pokazale kao najefikasniji sistem odbrane.

Istočni zid (Slika 9) je tokom svog dugog procesa preobražavanja Palate u grad izgubio svoje pojedine delove, i danas mu nedostaju dve osmougaone kule oko istočne kapije i pravougaone kule. Istočna vrata na sredini istočnog zida ili pročelja palate se nazivaju i Srebrna vrata i ponavljaju oblik Severnih vrata. 7

Zapadni zid (Slika 10) je najmanje vidljiv zid od svih pročelja Dioklecijanove palate. Razlog toga jeste širenje grada ka zapadu i gradnja kuća koje su se jednom stranom oslanjale na zapadni zid. Najbolje očuvana kula na ovom zidu je severozapadna, dok je od jugozapadne kule ostao sačuvan samo jedan deo. Od oktagonalnih kula oko Zapadnih vrata ostali su samo ostaci skriveni u kućama. Zapadna ili Željezna vrata (Gvozdena vrata) predstavljaju zapadnu kapiju i ulaz u palatu. Prvobitni izgled vrata teško je utvrditi ali pretpostavlja se da su izgledala kao Istočna vrata sa istočnog pročelja Palate. 8

Južni zid, tj. južno pročelje (Slika 2.) se znatno razlikuje od severnog, istočnog i zapadnog pročelja. Ono nije bilo raščlanjeno kulama, a sama arhitektonska kompozicija bila je mnogo raskošnija. Na pročelju se mogu videti samo dve kule na suprotnim krajevima, jugoistočna (Slika 8) i jugozapadna kula.9 Kompozicija pročelja je u potpunosti odražavala njegovu funkciju. Mala vrata na sredini služila su za Dioklecijanov pristup brodovima koji su, kada je izgrađena palata, mogli da priđu sve do zidova Palate. Metamorfozom palate u grad menja se i ovo pročelje, te danas ono nema direktan izlaz na more.

6 Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača, str. 52, Beograd, 1982.7 Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača, str. 64, Beograd, 1982.8 Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača, str. 72, Beograd, 1982.9 Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača, str. 78, Beograd, 1982.

7

2. Dioklecijanov stan

Prostor koji je bio namenjen stanovanju cara Dioklecijana i njegove porodice danas je poznat kao Dioklecijanov stan (Slika 11). Njegov stan obuhvata južnu četvrtinu Palate i imala je dva osnovna sprata – prizemlje koje je služilo kao konstruktivni nosač i sprat, na kojem su se nalazile careve stambene prostorije. Na prilazu iz Peristila nalazi se prostorija kružne forme, nazvana Vestibil, koja je vodila u dugi hodnik uz pročelje.10 Danas je teško utvrditi prvobitan izgled Dioklecijanovog stana, jer je transformacija stana započeta već VI veku. Preporuke Vitruvija u slučaju Dioklecijanovog stana nisu nimalo poštovane, što je na neki način opravdano s obzirom da su se ovakvi rezidencijalni projektovani prostori gradili isključivo u poznoj antici pa ih je samim tim teško svrstati i bilo koji kalup projektovanja.11

2.1. Podrumske dvorane – „Horreum“

Prostor ispod Dioklecijanovog stana dobio je naziv „podrumi“ Palate (Slika 12). Latinski naziv je Horreum. Iako se zapravo radio o prizemnim dvoranama, koje su izgrađene radi stvaranja povoljnijih uslova u izgradnji prostorija na spratu iznad. Ovo su prostori Dioklecijanove palate od značaja jer su, za razliku od spratova Dioklecijanovog stana, odlično očuvani.12 Zahvaljujući činjenici da se raspored prostorija Horeuma podudara da rasporedom prostorija na spratu iznad, lako je doći do zaključka kakav je bio prvobitni izgled Dioklecijanove palate. Pošto se u ovom slučaju ne radi o podrumima u pravom kontekstu, nemoguće je vršiti analizu podruma prema Vitruvijevim preporukama.13

2.2. Peristil

U jezgru Dioklecijanove Palate nalaze se hram boga Jupitera i kružni hramovi najverovatnije posvećeni ženskim božanstvima Kibeli i Veneri i Mauzolej, Dioklecijanov stan i Vestibil. Sve ove građevine su situirane oko kolonade sa korintskim stubovima i lucima pravougaone osnove koja se u literaturi naziva Peristil (Slika 14 i 15.). Vitruvije u svojoj knjizi spominje peristil kao unutrašnje dvorište kuće ograđeno kolonadom koje se nalazi iskljušvo na u južnom delu kuće. Peristil Dioklecijanove palate je imao drugačiju funkciju od konvencionalne uloge „Vitruvijevskog“ peristila – svojim položajem i oblikom usklađivao je različite visine severne strane, zapadne i istočne strane.14 Samim tim ovakav Peristil je teško analizirati u kontekstu peristila iz stambene rimske arhitekture I veka stare ere koji Vitruvije opisuje, iako su proporcionalni odnosi i orjentacija ka jugu dobro ispoštovani.15 U odnosu na glavne ulice Dekuman i Kardo, nivo Peristila niži je za tri stepenika koji ga uokviruju sa istočne, severne i zapadne strane.

2.3. Vestibil

Na ulazu u Dioklecijanov stan sa severne strane nalazi se ulazna dvorana koja je nazvana Vestibil. Ovaj prostor je nazvan vestibilom analogno sličnim prostorima koje je Vitruvije spominjao u svojoj knjizi a koji je u rimskoj arhitekturi često građen segment.16 Prema

10 Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača, str. 80, Beograd, 1982.11 Vitruvije, Marko Polion, Deset knjiga o arhitekturi, str. 127, OrionArt, Beograd, 2014.12 Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača, str. 82, Beograd, 1982.13 Vitruvije, Marko Polion, Deset knjiga o arhitekturi, str. 135, OrionArt, Beograd, 2014.14 Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača, str. 100, Beograd, 1982.15 Vitruvije, Marko Polion, Deset knjiga o arhitekturi, str. 131, OrionArt, Beograd, 2014.16 Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača, str. 84, Beograd, 1982.

8

Vitruvijevim rečima, obične kuće ne moraju imati vestibil. Pošto se u ovom slučaju radi o Dioklecijanovom stanu, treba graditi kraljevski vestibil, što je u ovom slučaju svakako ispoštovano. 17

2.4. Središnja dvorana Dioklecijanovog stana – Tablinum

Središnja dvorana se smatra za tablinum Dioklecijanovog stana, s obzirom na položaj ove prostorije koji je u skladu sa Vitruvijevim preporukama. Nalazeći se u osi Dioklecijanovog stana, zajedno sa Peristilom i Vestibilom čini deo tzv. Ceremonijalnog središnjeg pristupa carske rezidencije.18

2.5. Velika dvorana

Glavna dvorana Dioklecijanove rezidencije nalazila se na sredini zapadnog dela carskih odaja. Iako to nije bila prestolna dvorana, ona je svojim oblikom i dimenzijama odražavala značaj i ulogu u odnosu na druge prostorije stana. Samom veličinom i luksuznom opremljenošću i izgledu ovog prostora ispoštovana je Vitruvijeva preporuka da za osobe visokog staleža treba graditi što raskošnije prostore.19

2.6. Triklinijum i kriptoportik

Ova prostorija nalazila se na sredini istočnog dela Dioklecijanovog stana. Obuhvatala je veliku površinu i bila okružena trima manjim dvoranama i ulaznim prostorima.

Kriptoportik je hodnik koji se pružao celom dužinom južnog zida. U rimskoj arhitekturi, kriptoportik je zapravo podzemni trem i služio je kao podkonstrukcija terasa. Kriptoportik u slučaju Dioklecijanove palate povezivao je dva udaljenija dela Palate.20

2.7. Protiron

Protiron označava prostor između spoljašnjih i unutrašnjih vrata kuće. U Dioklecijanovoj palati tako je nazvan prostor između Peristila i Vestibila carevog stana. Četiri stuba protirona, koji nose zabat nad polukružnim lukom u sredini, daju snažan naglasak arhitektonskoj formi Peristila ali takođe naglašavaju ulaz u Dioklecijanov stan. U Vitruvijevoj knjizi nije moguće naći termin protiron, a ovakav sklop, ako se u obzir uzme i Dioklecijanov stani Peristil, je onda teško analizirati jer ne poštuje sklop koji Vitruvije daje kao preporuku.21

17 Vitruvije, Marko Polion, Deset knjiga o arhitekturi, str. 131, OrionArt, Beograd, 2014.18 Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača, str. 86, Beograd, 1982.19 Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača, str. 88, Beograd, 1982.20 Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača, str. 90 – 92, Beograd, 1982.21 Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača, str. 102, Beograd, 1982.

9

3. Hramovi

Hramovi palate se nalaze u jednom malom ograđenom prostoru sa zapadne strane Peristila, nasuprot Dioklecijanovom mauzoleju. U prvoj polovini XX veka smatralo se da se u ovom ograđenom prostoru nalazi samo jedan hram, Jupiterov hram, koji je do danas najbolje očuvan od grupe od 3 hramova. Danas se zna da se unutar ovog ograđenog prostora nalaze tri hrama, dakle Jupiterov hram, „Venerin“ i „Kibelin“ hram, a zajedno sa Mauzolejem čine celinu od četiri hramova. Tokom vremena prvobitna funkcija ovih sakralnih građevina se često dovodila u pitanje. Za građevinu sa istočne strane Peristila se znalo da je Mauzolej Dioklecijana, iako nije tačno utvrđeno gde je imperator sahranjen. Sa druge strane, mnogo je nejasnija funkcija triju hramova sa zapadne strane Peristila.22

Dioklecijanova palata je imala tri mala hrama od kojih je najbolje očuvan hram Jupitera, koji se ranije smatrao hramom boga Jana dok su drugi pretpostavljali da se radi o hramu Eskulapa. U novijim izvorima se ovaj hram smatra hramom boga Jupitera. Vitruvije smatra da hram posvećen bogu Jupitetu Gromovniku treba izgraditi na otvorenom prostoru i bez krova, jer se na takvim prostorima vidi i oseća njegovo prisustvo. U Dioklecijanovoj palati ovaj hram se nalazi u jezgru palate i ima dvovodni krov sa svodnom konstrukcijom. Ovim nije ispoštovan Vitruvijev princip Decor-a ali bez obzira na to ovaj hram poseduje skladnost i veliku estetsku vrednost. Ovaj hram pripada tipu pravouganih hramova pseudoperipterosa sa pronaosom, tj. tremom i visokim etrurskim postoljem koji presecaju stepenice. 23

„Kibelin“ hram (Slika 18) je tolos i rađen je znatno primitivnijom tehnikom i drugačijim materijalima od hrama Jupitera. To je razumljivo s obzirom da bi bilo teško postići kružnu formu građenjem od kamena ili mermera. Hram je teško analizirati jer je veliko pitanje da li je uopšte pre 17 vekova bio posvećen Kibeli jer je u mnogim izvorima, uključujući i Marasovića, ime ovog hrama stavljeno pod znakom navodnika. Ne postoji nijedna fotografija, dokument čime je načelo o dokumentaciji spomenika kulture narušeno jer danas je nemoguće utvrditi u kojem od antičkih stilova je građen hram.24

„Venerin“ hram (Slika 17) je takođe kružne osnove i znatno se razlikuje kvalitet gradnje og gore pomenutog Jupiterovog hrama koji predstavlja vrhunac sakralne arhitekture poznoantičkog perioda. Po Vitruviju, hram boginje Venere treba graditi u korintskom stilu, zbog nežne prirode ovog božanstva. Hram je u potpunosti srušen u srednjem veku i do danas je ostala samo kontura osnove, stoga se dovodi pitanje kojem božanstvu je ova građevina uopšte posvećena. Stoga se ovaj hram u mnogim izvorima navodi pod navodnicima. Prema idealnoj rekonstrukciji ovog hrama, koju je radio D. Radovniković, hram je građen sa stubovima korintskog tipa, stoga možemo hipotetiški reći da, ako je hram nekada zaista bio posvećen Veneri, Vitruvijeva preporuka jeste ispoštovana.25

22 Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača, str. 104, Beograd, 1982.23 Vitruvije, Marko Polion, Deset knjiga o arhitekturi, str. 9, OrionArt, Beograd, 2014.24 Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača, str. 120, Beograd, 1982.25 Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača, str. 122, Beograd, 1982.

10

4. Mauzolej

Izgradnja mauzoleja imperatora u poznoj antici je bila je uobičajena stvar, no Dioklecijanov mauzolej unutar njegove palate je jedan od najbolje očuvanih u svetskoj istoriji graditeljstva. Građevina prati karakterističan oblik oktogonalnih centralnog plana sa spoljnim tremom koji zatvaraju stubovi. Ulazni prostor je pravougaoni. Veoma malo mauzoleja na prostoru Balkana je uopšte očuvano, stoga Dioklecijanov mauzolej – Katedrala predstavlja osnovu i osnovno polazište za proučavanje drugih mauzoleja. Vitruvije u svojoj knjizi ne spominje ništa vezano za izgradnju mauzoleja, najverovatnije zbog učestalog sahranjivanja u nekropolama unutar i van zidina gradova uz važnije puteve.

Mauzolej Dioklecijana (Slika 16) prati tipičnu tipologiju mauzoleja poznoantičkog rimskog graditeljstva jer je u svojoj oktagonalnoj osnovi, formi, volumenu i tehnici u velikoj meri sličan sa mauzolejima Galerija i Romule u Gamzigradu, ali i Galerijevom mauzoleju u Solunu (ovaj mauzolej se naziva i Rotonda zbog svoje kružne osnove) i mnogim drugim primerima.26 Iako se funkcija ove građevine dugo dovodila u pitanje, danas se zna da je imala funkciju mauzoleja što dokazuju strukture na vencu u unutrašnjosti, koji karakterističan za zagrobni kult, ali i portreti samog cara Dioklecijana i njegove žene, carice Priske. Mauzolej je smešten unutar pravougaonog dvorišta ograđenog visokim zidom. 27

26 Johnson, Mark J., From Paganism to Christianity in The Imperial Mausolea of the Tetrarchs and Constantine, str, 115 – 123, 2014.27 Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača, str. 106, Beograd, 1982.

11

5. Terme

Zapadne terme (Slika 13) Dioklecijanove palate nisu bile istražene dugo vremena, sve do 1959. godine kada su bile otkrivene. Pre nego što su bile otkrivene, znalo se da terme postoje jer je kompleks kao Dioklecijanova palata morala imati kupatilo u svom sastavu. Terme su izgrađene uz zapadni zid Palate, između Dioklecijanovog stana i Jupiterovog hrama. Terme Dioklecijanove palate imaju do sada pet otkrivenih ostataka prostorija različitih namena u svom sklopu. Prostorije unutar kupatila imaju tipične oblike svojstvene arhitekturi termi. U skoro svim dvoranama su pronađeni ostaci stubića od opeke koje su karakteristične za konstrukciju termi. Ti stubići su nosili podnu konstrukciju ispod koje je strujao topao vazduh koji je zagrevao prostorije, dvorane i bazene.28 Terme su prestale da se koriste najverovatnije po promeni funkcije palate i njenoj postepenoj metamorfozi koja se i dan danas odvija.

Vitruvijevsku analizu termi je teško uraditi zbog nedovoljno istraženog lokaliteta na kojem se nalaze ostaci termi ali zna se da je ispoštovan pricip građenja podne konstrukcije i hipokausta. S obzirom da su u svim prostorijama Dioklecijanovih termi pronađeni ostaci stubića od opeke nemoguće je utvrditi da li su njegove terme sadržale hladne prostorije poznate kao frigidarijumi.

Istočne terme su detaljnije istraživane od njihovog otkrića 1969. godine. Do danas je otkriven samo manji deo istočnih kupatila. Očuvani delovi kupatila značajne su za razumevanje arhitekture rimskih kupatila. Od očuvanih delova kupatila ostao je prostor za peć koja zadovoljava Vitruvijeve preporuke pošto je ovo nezaobilazna komponenta rimskog kupatila. Značajan je i pronalazak olovne cevi i smatra se jedinim ostatkom vodovodnog sistema Dioklecijanove palate.

28 Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača, str. 94, Beograd, 1982.

12

ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

Naše predstave o arhitektonskom nasleđu Dioklecijanove palate vezane su, pre svega, za njene ostatke. I dalje je nemoguće sa sigurnošću odgonetnuti odgonetnuti da li su graditelji ove palate bili upoznati sa Vitruvijevim teorijama. Iako su neke od Vitruvijevih preporuka u potpunosti primenjene, neke od građevinskih celina unutar Palate se ne poklapaju je u kalup vitruvijevske arhitekture. Stoga je merodavnija pretpostavka da su Dioklecijanovi graditelji sledili tradiciju arhitekture kastruma i rezidencijalne arhitekture nego što su bili upoznati sa teoretskim radom Vitruvija i njegovim preporukama. Sa druge strane, moguće je raditi uporedne analize nekoliko carskih kompleksa gde se mogu uočiti sličnosti ali i razlike. Te sličnosti mogu biti znak utemeljenih ideja i načina građenja ne samo Vitruvija, već možda i nekog drugog, nepoznatog teoretičara rimske arhitekture čiji lik i delo nama nisu poznati.

Negativna strana prelaska ljudske civilizacije iz antike u srednji vek je damnatio memoriae jedne ere koja više ne postoji, a pozitivna strana te promene je upravo očuvanje originalnih spomenika kulture, sa manjim ili većim izmenama. Tu, pozitivnu stranu, doživela je Dioklecijanova palata koja je, uprkos svojoj prvobitnoj funkiciji, uspela da nastavi svoj život, da ponosno i prkosno stoji i priča svoju priču bez ijedne izrečene reči.

13

Literatura: Vinka Marinković, Pregled Arheoloških istraživanja i restauratorsko – konzervatorskih zahvata u Dioklecijanovoj palati u Splitu, 2010., Marko Polion Vitruvije, Deset knjiga o arhitekturi, Orion Art, Beograd, 2014., Johnson, Mark J., From Paganism to Christianity in The Imperial Mausolea of the Tetrarchs and Constantine, 2014., Tomislav Marasović, Dioklecijanova Palača, Izdavačka organizacija „Sloboda“, Beograd, 1982.

Internet literatura:  http://www.croatiatraveller.com/Heritage_Sites/Diocletian'sPalace.htm (16.02.2015), http://w3.mrki.info/split/diokl.html (15.02.2015)

Ilustracijе

Slika 1. Idealna rekonstrukcija Dioklecijanove palate, preuzeto iz: http://split2014mmg.org/history/

Slika 2: Prvobitan izgled južnog pročelja Dioklecijanove palate, preuzeto iz:

www.slobodnadalmacija.hr

14

Slika 3: Mapa sa označenim položajem Salone i Aspalatosa, preuzeto iz: Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača

Slika 4: Osnova današnjeg starog jezgra Splita, preuzeto iz: Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača

Slika 5: gore – izvorni izgled severnog zida Palate, dole – današnji izgled severnog pročelja, preuzeto iz: Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača

15

Slika 6: Severozapadna kula Palate, preuzeto iz: Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača

Slika 7: Severoistočna kula Palate, preuzeto iz: Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača

Slika 8: levo – presek kroz jugoistočnu kulu, desno – spoljni izgled jugoistočne kule, preuzeto iz: Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača

16

Slika 9: Današnji izgled istočnog zida, preuzeto iz: Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača

Slika 10: Deo zapadnog pročelja, preuzeto iz: Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača

Slika 11: Presek kroz Dioklecijanov stan, rekonstrukcija je rađena prema ostacima tzv. „podrumskih“ odaja, preuzeto iz: Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača

17

Slika 12: Osnova Dioklecijanovog stana, „podrumske“ prostorije, preuzeto iz: Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača

Slika 13: Ostaci Dioklecijanovih termi, preuzeto iz: Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača

18

Slika 14: Peristil, preuzeto iz: Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača

Slika 15: Originalni izgled Peristila, preuzeto iz: Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača

Slika 16: Izvorni izgled sa presekom kroz Dioklecijanov mauzolej, preuzeto iz: Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača

19

Slika 17: Idealna rekonstrukcija „Venerinog“ hrama, preuzeto iz: Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača

Slika 18: Ostaci „Kibelinog“ hrama, preuzeto iz: Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača

Slika 19: Raskrsnica ulica Kardo i Dekuman, glavnih „ulica“ Dioklecijanove palate, preuzeto iz: Marasović, Tomislav, Dioklecijanova Palača

20

TABELA

Tabela 1: Stepen ispoštovanosti Vitruvijevih preporuka na osnovnim segmentima Palate.

21