8/9/2019 EBLI Brochure

1/9

Edukasaun neeb bazeia ba

lian-inan (EBLI)Adapta husi Manual Inisil ba Lian-inan husiRICARDO MA. DURAN NOLASCO, Ph.D., DosenteAsosiadu husi Departamentu Lingustika, UP Diliman.

Tradusaun: Teodzio Ximenes Email: kne.timor@gmail.co

8/9/2019 EBLI Brochure

2/9

1. Saida mak edukasaun neeb bazeia ba lian-inan (EBLI)?

EBLI katak uza lia barakliu duke lia oin rua bainhira hanorin labarik sira atu lee no

ms atu aprende matria seluk. EBLI hah husi situasaun neeb estudante sira hasor

iha momentu nee no husi saida maka sira hatene tiha ona. Ida-nee signifika katak

sira aprende atu lee no hakerek iha sira-nia lia primeiru ka L1, no ms mestre sira uz

L1 hodi hanorin matria sira hanesan matemtika, sinsia, sade no estudu sosil.

2. Bainhira maka labarik sira sei hah aprende Tetun hoPortugs?

Bainhira sira dezenvolve fundasaun ka baze makaas iha sira-nia L1, hah introds

pasu ba pasu lian ofisil rua, Tetun ho Portugs ba sira. Lia sira-nee hanorin hanesan

matria keta-ketak. Hah ho koalia deit, depois mak hakerek.

3. Tanbas atu uza lian-inan ka lian primeiru (L1) ihaeskola?

Uza labarik nia lian rasik kapasita nia atu f-sai nia hanoin ho diak, tanba nia ladn

tauk atu halo sala. EBLI f korajen ba labarik sira atu partisipa ho ativu iha sira-nia

prosesu aprendizajen, tanba sira bele komprende saida maka sira diskute no saida

mak espera husi sira. Sira bele uza kedas L1 atu harii no esplika sira-nia mundu, hari

sira-nia hanoin no aumenta-tan konseitu foun ba buat neeb sira hatene ona.

"Ita tenke hanoin kona ba labarik sira.

Sira maka prioridade, no atu fo tulun ba

sira atu bele aprende diakliu hotu maka

buat ne'ebe ita tenke halo sai"

Partisipante iha konferensia kona ba edukasaun

lian rua, Dili, Abril 2008

8/9/2019 EBLI Brochure

3/9

4. Maib ami-nia labarik hatene ona sira-nia lian. Tanbassira tenke aprende lian nee iha eskola?

Ita ho ita-nia labarik sira hatene ona maka lian baibain neeb uza bainhira koalia

loroloron. Susesu iha eskola depende ba aprende lian nee ho nvel aas (akadmiku no

intelektul) neeb presiza uza atu diskute konseitu neeb abstratu.

5. Tanbas uza lian-nasionl ka Tetun iha eskola?

Timor-Leste sai nuudar nasaun neeb iha lingua no kultura oioin. Iha lian lokl 16 ka

liu. Lian-nasionl sai nuudar rekursu neeb makaas atu fasilita dilogu entre grupu

tniku sira, atu haburas unidade poltika no identidade nasionl.

6. Uza lian-lokl ho lian-nasionl sei hamosu problema baprosesu harii nasaun nian?

Lae. Tuir loloos, bainhira ita hatun ka la uza lian-lokl maka bele hamosu konflitu

violentu, lakon unidade no labele simu malu.

7. Tanbas uza lian internasionl ida hanesan Portugs iha

eskola?

Lia neeb uza atu komunika ho ema husi rai oioin hanesan Portugs tuir loloos tenke

hola parte iha kurrkulu multilinge iha rai ida. Estudante neeb sai husi sistema nee

tenke sente saida maka sira aprende nuudar buat relevante las iha sira-nia rain ka

sira-nia grupu tniku deit, maib iha mundu luan neeb haleu sira.

Liuhusi Portugs ka Ingls bele hetan asesu ba koesimentu neeb prods iha mundu.

Entaun, sai nuudar buat til atu aprende lian sira-nee. Maib ladn loos bainhira

dehan katak estudante sira sei la aprende sinsia ka matemtika karik sira la hatene

Portugs ka Ingls. Sinsia nia ideia la iha ligasaun ho lian ida ka kultura ida.

8/9/2019 EBLI Brochure

4/9

8. Tipu estudante oins mak EBLI hakarak atu produz?

EBLI sei forma estudante neeb:

Ho literasia oioin bele lee no hakerek didiak iha lian-lokl, lian-nasionl no lianida ka liu neeb uza atu komunika iha rai-liur, hanesan Portugs no Ingls;

Multilingue (koalia lian oioin) sira bele uza lian sira-nee iha situasaun oioin;

Multi-kulturlsira bele moris hamutuk no halo serbisu didiak no hakmatek

hamutuk ho ema husi kultura oioin neeb lahanesan ho sira nian.

9. EBLI buka atu hadia frakeza saida deit iha sistemaedukasaun Timor-Leste nian?

EBLI haree liuliu ba literasia fraku neeb aas liu entre Timoroan sira. Fatr lian sai

importante iha situasaun nee. Iha peskiza neeb foin halo husi Banku Mundil,

naran Peskiza kona-ba Kapasidade Lee iha Klase Inisil, neeb hatudu klaru ho

evidnsia katak labarik barak gasta tempu naruk ona iha eskola primria maib

seidauk aprende lee ho diak. Sira ladn hetan abilidade ida-nee neeb mak

importante liu no situasaun nee sai nuudar fatr boot neeb hamosu persentajen

repetisaun no husik eskola makaas iha eskola primria Timor Leste nian.

10. EBLI inklui deit atu muda lia neeb uza atu hanorin notrads materil ba lian-lokl?

EBLI sai nuudar mtodu inovadr atu hanorin. Nia programa inklui uza lian balun no

ms buat tuirmai: (a) dezenvolve kurrkulu neeb diak (neeb bele dada no

dezenvolve labarik sira-nia kakutak no kapasidade); (b) treinamentu diak ba mestre

iha lian sira-neeb sei uza ba kontedu no ms ba metodolojia; (c) produsaunmateril hanorin neeb diak (ho nia kontedu loloos no relevante iha kultura lokl)

(d) f kbiit ba komunidade (jestaun neeb bazeia iha eskola). EBLI ladn funsiona

karik muda deit lia liuhusi trads materil neeb iha ba lian-lokl.

8/9/2019 EBLI Brochure

5/9

11. Karik uza lian-inan nuudar lian atu hanorin, sei halosusar liutn atu aprende lian seluk hanesan Portugs?

Lae. Iha ona estudu barak neeb hatudu katak estudante sira-neeb aprende uluk atu

lee iha sira-nia L1, no depois ho lian seluk, iha rezultadu diakliu tan duk sira neebaprende atu lee iha lian seluk deit. Bainhira estudante sira aprende atu lee iha sira-

nia lian rasik sira hetan baze diak atu aprende lee iha kuakr lian seluk.

12. Karik aumenta tempu aula Portugs ka uza Portugsdeit atu hanorin, estudante sira sei aprende Portugsdiakliu tan?

Lae. Maski ema barak fiar hanesan nee, iha ms estudu barak neeb hatudu katakfiar nee sala. Estudu boot sira-neeb halo desde tinan 30 liub too agora hatudu

evidnsia momoos katak atu dezenvolve ho diak labarik nia koesimentu kona-ba L2

sai importante liu atu hanorin iha tempu loos no ms ho mtodu diak, las

kuantidade kontatu ho L2 neeb f ba sira.

13. Mtodu saida maka diakliu atu koalia, hakerek no lee

ho diak iha lian-Portugs?Ba ema neeb Portugs las nuudar lian-inan ba sira, mtodu diakliu mak hanorin

lian nee nuudar L2 ka L3 no hanorin ho diak. Depende ms ba kapasidade mestre

sira nian iha lian nee, rekursu adekuadu neeb iha lia-nee iha estudante nia

ambiente iha uma-laran no sosil, no ms materil natoon atu lee. Aumenta deit

tempu aula ba Portugs sei la funsiona ho diak.

"Fundasaun metin ida iha labarik nia lianulukliu bele fasilita atu harii ponte ida metin

husi uma ba eskola"

8/9/2019 EBLI Brochure

6/9

14. Bele uza lian-lokl hanesan lian atu hanorin?

Sim, nee loos tebes duni.

Realidade hatudu ona katak iha fatin barak iha Timor-Leste, uza tiha ona lian-inan ihaeskola. Situasaun nee ladn mosu nuudar rezultadu husi poltika ruma, maib mestresira neeb la koalia Tetun ka Portugs ho diak uza duni nu'udar rekursu ikus.

Lian sira dezenvolve no muda tuir mudansa neeb mosu iha ambiente fziku, sosil,poltiku, espiritual no ekonmiku neeb uza sira. Porezemplu, lian neeb uza atuhanorin muda rasik atu adapta ba presizu ruma husi ema neeb uza lian-nee.

15.Tanbas la uza programa ruma neeb uza L1(hamutuk hoTetun) husi pre-eskola too klase 4 no depois uza Portugsdeit atu hanorin?

Programa neeb halo hanesan nee bele ajuda maib la sufisiente. Esperinsia husi rai-liur neeb uza L1 no L2 iha edukasaun, liu-liu iha frika, hatudu katak labarik presizatinan 12 ka liu atu aprende nia L1 ho didiak. Presiza tinan 6 too 8 atu hanorin makaa

L2 molok bele uza L2 atu hanorin ho diak.

16. Las ita presiza Portugs tan, tanba lian-nee sei lokeserbisu tan ba ita-nia povu, porezemplu nuudar funsionriupbliku?

Ema barak hanoin katak nee hanoin kloot liu tanba las Timoroan sira hotu maka sei

sai nuudar funsionriu pbliku. Importante liu maka hakbesik sistema hanorin nonesesidade indstria nian. Empregadr sira hotu hanoin katak diploma husi eskolasekundria deit la too tanba estudante neeb remata sekundria seidauk iha abilidadediak atu komunika ba malu, hanoin ljiku no rezolve problema. Mtodu diakliu atuaprende sinsia bzika, matemtika, abilidade atu rezolve problema no hanoin ljikumaka liuhusi L1. Iha rai maioria neeb dezenvolve agora daudaun, populasaun liu 50%serbisu iha setor la formal neeb uza liu maka lian-nasionl, las lian Europa nian(Portugs ka Ingls).

8/9/2019 EBLI Brochure

7/9

17. Sai karu liu atu uza EBLI?

Maski ema barak hanoin katak EBLI sai karu, tuir loloos sai baratu liu tan atu uza

edukasaun neeb bazeia ba L1 duk sistema neeb uza L2. Karik ita haree ba osan

neeb gasta ba labarik neeb husik eskola, repete no la liu, no ms kustu sira seluk,estudu hatudu katak sistema neeb uza deit L2 sai karu liu fali duk sira-neeb uza L

18. Ita tenke hein ba lei ruma molok implementa EBLI?

Sai importante katak Governu no Parlamentu Nasionl rekoese sistema EBLI iha

momentu ruma. Maib, karik lei laiha, ida-nee las razaun ba Ministriu Edukasaun

atu labele hah implementa programa EBLI iha rai laran.

8/9/2019 EBLI Brochure

8/9

Saida maka peritu sira dehan kona baedukasaun neeb bazeia ba

lian-inan (EBLI)?

Organizasaun Nasoens Unidas ba Edukasaun, Sinsia no Kultura(UNESCO) promove makaas uza EBLI iha mundu tomak, tanba peskizno estudu barak hatudu katak lia-inan iha funsaun importante tebes attulun labarik sira aprende, hasai nmeru estudante neeb tama eskolano ms hasai nmeru estudante neeb remata eskola ho susesu.

"Seminriu Nasionl kona-ba Poltika Dezenvolve no Promove Lia-inan Tetun, neeb halao ihaDili iha Junu 2007 f rekomendasaun balun neeb inklui:

1. Hamosu no haburas komunidade nia haree pozitivu ba uza lia-inan, tanba dalabarak ema

lakohi promove no haforsa nia lia rasik;2. Haforsa nafatin lia-inan nia karaterstika rasik no konsidera lia-inan nafatin nuudar partekultura nian;

3. Husu ba governu atu haree fila fali didiak sistema edukasaun hodi asegura katak Tetun hoPortugs iha kondisaun hanesan deit.

Organizasaun Ministru Edukasaun husi zia Sudoeste (SEAMEO) liuhusi niaprojetu Lia-inan nuudar Lia Hanorin neeb Harii Ponte Ida: Poltika,Estratjia no Advokasia f suporta makaas atu uza lia-nasionl iha klase siraiha eskola primria nia hah. Partisipante husi Timor-Leste neeb tuirKonfernsia Lngua SEAMEO nian iha fulan Jullu 2008 f rekomendasaun baMinistriu Edukasaun RDTL nian atu promove ho ativu uza lia-inan iha klaselaran hodi suporta labarik nia komprensaun no aprendizajen.

"Konfernsia Internasionl kona-ba Edukasaun iha Lia Rua neeb organizhusi Ministriu Edukasaun iha fulan Abrl 2008 nia konkluzaun maka labasira aprende diak liu tan bainhira eskola sira hanorin uza lia neeb labarsira koalia iha uma laran. Konfernsia husu makaas ba MinistriuEdukasaun atu dezenvolve poltika lngua ba edukasaun no haforsa peskizkona-ba oins komunidade ida-idak nia uza ba lia.

inistru Edukasaun, Dr

Joo Cancio Freitas, iha

momentu vizita ba sedeSEAMO iha Bangkok, iha

ulan Marsu 2010.

8/9/2019 EBLI Brochure

9/9