efnvoer kesÀ efJeefJeOe jÀHe - University of Mumbaiarchive.mu.ac.in/myweb_test/TYBA study...

1

FkeÀeF& 0.1

efnvoer kesÀ efJeefJeOe jÀHe

FkeÀeF& keÀer jÀHejsKeeë

1.0. GÎsM³e

1.1. He´mleeJevee

1.2.2 efnvoer Meyo keÀe DeLe&

1.3. He´³eesie leLee jÀHe keÀer Îef<ì mes

1.2.4.meeceev³e DeLe&

1.2.5 Yee<ee Meeðeer³e Îef<ì mes

1.2.6. meebJewOeeefvekeÀ Îef<ì mes

1.3.1 meeefnefl³ekeÀ efnvoer

1.3.2. DeeefokeÀeue

1.3.3. ceO³ekeÀeue

1.3.4. DeeOeefvekeÀ keÀeue

1.4.1. He´³eespevecetuekeÀ efnvoer

1.4.2. He´³eesie kesÀ DeeOeej Hej JeieeakeÀjCe

1.4.3 JeeefCep³e kesÀ efnvoer

1.4.4 lekeÀveerkeÀer efnvoer

1.4.5 keÀe³ee&ue³eerve efnvoer

1.4.6 pevemeb®eej ceeO³eceeW keÀer efnvoer

1.4.7 meejebMe

mebYeeefJele He´Mve ë –

1.0 GÎsM³e

Fme FkeÀeF& keÀe GÎsM³e le=leer³e Je<e& yeer.S. efnvoer kesÀ efJeÎ³eeefLe&³eeW keÀes He´³eespeve cetuekeÀ efnvoer - íþs(VI) He®ex kesÀ Heeþîeke´Àce ceW efveOee&efjle efJe<e³eeW keÀes mejue MeyoeW ceW mHe<ì keÀjvee nw~ GveceW efJe<e³e kesÀ HeéfleGlmegkeÀlee peeie=le nes~

2

1.1. He´mleeJevee

Yee<ee DeefYeJ³eefkeÌle keÀe meMekeÌle ceeO³ece nw~ Yee<ee keÀe He´³eesie J³eefkeÌle kesÀ mJeYeeJe, Dee³eg Deewj mlejkesÀ meeLe meeLe GmekeÀer DeeJeM³ekeÀleeDeeW Deewj DeHes#eeDeeW kesÀ Devegmeej HeefjJeefle&le neslee jnlee nw~ ‘efnvoer’Meyo Yeer DeveskeÀ DeLe&íefJe³eeB DeHeves Yeerlej mecesìs ngS nw ~ meeceev³e efnvoer DeLee&led yeesue®eeue keÀer, DeeceDeeoceer keÀer Yee<ee, meeefnefl³ekeÀ efnvoer DeLee&le SkeÀ efJeMes<e Jeie& keÀer Yee<ee pees MeyoeW Deewj GvekesÀ DeLeex keÀesner ve³ee Dee³eece veneR Heóeve keÀjlee yeefukeÀ GvekesÀ ceeO³ece mes ‘mJeebJeë megKee³e kesÀ meeLe Hejebleë megKee³e’DeLee&led osMe keÀer, meceepe keÀer efnlekeÀecevee kesÀ meeLe GmekeÀer efoMee Yeer efveOee&efjle keÀjves ceW Denced YetefcekeÀeefveYeelee nw~ meeceev³e efnvoer, meeefnefl³ekeÀ efnvoer kesÀ DeefleefjkeÌle SkeÀ Deewj efnvoer pees jepekeÀepe keÀer Yee<eenw, He´Meemeve keÀer Yee<ee nw, meebJewOeeefvekeÀ DeeJeM³ekeÀlee nw, DeLee&led He´³eespevecetuekeÀ efnvoer~ Deleë efnvoer kesÀefJeefJeOe jÀHeeW - meeceev³e, meeefnefl³ekeÀ Deewj He´³eespeve PeuekeÀ efnvoer mes Heefj®e³e Deewj GvekeÀer GHe³eesefieleekeÀer peevekeÀejer nce HeéHle keÀjWies~

1.1.2. efnvoer Meyo keÀe DeLe&:

Deepe nce ’efnvoe“ Meyo keÀe He´³eesie Yee<ee kesÀ jÀHe ceW keÀjles nQ, efkebÀleg Heé®eervekeÀeue ceW ’efnvoer“Meyo Yee<ee keÀe Heefj®ee³ekeÀ ve neskeÀj mLeeve kesÀ efveJeemeer keÀe od³eeslekeÀ ngDee keÀjlee Lee, DeLee&led efnvo keÀejnvesJeeuee efnvoer pewmee efkeÀ Heejefme³eeW keÀer HeefJe$e HegmlekeÀ ‘omelejer ’ ceW SkeÀ yeéïeCe DeHevee Heefj®e³e FmeHe´keÀej oslee nw - “ DekeÀvetb efyejnceves J³eeme veece Depe DeLee&led “ ceQ efnvo osMe ceW pevcee efnvoer nBt~

mebmke=Àle, Heéke=Àle leLee DeHeYebMe ceW Yeer ’efnvoer’ keÀe He´³eesie Yee<ee kesÀ jÀHe ceW veneR efceuelee~mebmke=Àle keÀer ’me“ OJeefve HeÀejmeer ceW ’n“ ceW HeefjJeefle&le nes peeleer nw, Deleë ’efmevOeg“ ves efnvog Deewj’efmevOeer’ ves ’efnvoer’ keÀe jÀHe ues efue³ee~ ’HeÀejmeer“ ceW ’efnvoer“ keÀe DeLe& efnvo mes mebyebOe jKevesJeeueenw~ Fme ¢ef<ì mes lees ’efnvoer“ Meyo keÀe He´³eesie efnvo ³ee Yeejle ceW He´®eefuele efkeÀmeer Yeer Dee³e&, êefJeæ[DeLeJee Dev³e kegÀue keÀer Yee<ee kesÀ efueS efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw, efkebÀleg cegmeueceeveeW kesÀ MeemevekeÀeue ceW efnvoerMeyo keÀe He´³eesie Yee<ee kesÀ DeLe& ceW Yeer efkeÀ³ee peeves ueiee Lee~ meb#esHe ceW ³en keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ efnvoerMeyo keÀeHeÀer Hegjevee nw Deewj efnbo mes yevee nw~

1.3 He´³eesie leLee jÀHe

Deepe efpeme DeLe& ceW - Yee<ee kesÀ DeLe& ceW efnvoer keÀe He´³eesie nes jne nw, JeneB lekeÀ HengB®eves kesÀ HenuesGmes GvekesÀ veece efo³es ie³es - Yee<ee, efnvoJeer, efnvogF&, oefkeÌKeveer, jsKlee, jsKleer, G®®e efnvoer, MegOoefnvoer, efnvogmleeveer Fl³eeefo~

efnvoer Yee<ee keÀe veecekeÀjCe efnvo Meyo kesÀ DeeOeej Hej ngDee Deewj efJeosMeeW ceW ³en Yeejleer³e Yee<ee kesÀDeLe& ceW ceev³e ngF& keÌ³eeWefkeÀ efnvoer Yeejle kesÀ efkeÀmeer SkeÀ Heéble keÀer Yee<ee ve jnkeÀj GÊej Yeejle kesÀ SkeÀyengle yeæ[s YetYeeie ceW He´®eefuele lees Leer ner, Dev³e HeósMeeW ceW Yeer yeesueer Deewj mecePeer peeleer Leer, SkeÀ lejn mesmebHes<eCe keÀe, mebHeke&À keÀe meMekeÌle peefj³ee yeveer jner~

efnvoer keÀe ceevekeÀ jÀHe Keæ[er yeesueer nw~ Deepe ³en mebHetCe& efnvoer Yee<eer #es$e kesÀ meeJe&peefvekeÀ peerJeve,efMe#ee, meeefnl³e Deewj He$ekeÀeefjlee keÀer Yee<ee yeve ®egkeÀer nw~ ³ener veneR je<ìêr³e mlej Hej je<ì^Yee<ee,jepeYee<ee SJeb efJeMJeYee<ee keÀe jÀHe ieńCe keÀj ®egkeÀer nw~

3jÀHe Deewj He´³eesie keÀer ¢ef<ì mes efnvoer kesÀ leerve jÀHe efceueles nQ ë-

meeceev³e efnvoer

meeefnefl³ekeÀ efnvoer

He´³eespevecetuekeÀ efnvoer

1.2.3 meeceev³e efnvoerë

meeceev³e efnvoer mes nceeje leelHe³e& Gme efnvoer mes nQ pees yeesue®eeue Deewj meeceev³e J³eJenej ceW He´³eesiekeÀer peevesJeeueer efnvoer nw~ efnvoer Yee<eer HeósMeeW ceW He´®eefuele Keæ[er yeesueer ner efnvoer keÀe meeceev³e jÀHe nw~FmekeÀe He´³eesie DeeHemeer yeele®eerle, jespeceje& kesÀ J³eJenej, jepeveereflekeÀ meeceeefpekeÀ #es$eeW leLee He³e&ìveDeeefo ceW neslee nw~ ³en Ssmeer efnvoer efpemeceW efJeMes<e He´³eesie kesÀ mLeeve Hej J³eeJeneefjkeÀlee Hej yeue neslee nw~Fme Hej mLeeveer³e yeesefue³eeW keÀe HeÝeeJe, mLeeveer³e mebmke=Àefle keÀer PeuekeÀ Deewj mLeeveer³elee keÀe Hegì neslee nw~ceevekeÀ jÀHe kesÀ Heéfle efJeMes<e Deeień veneR neslee~ GoenjCe kesÀ efueS leesceeje veece keÌ³ee nw? (keÀuekeÀÊee ceW)legceketÀ keÌ³ee nesvee nw ? (nwojeyeeo ceW) ceQves veneR peeve~ (efouueer, Dece=lemej) DeHegve keÀes veneR ceeuetce(cegbyeF&) nceej Ieefæ[³ee keÀneB ieF&? (yeveejme)

DeLee&led keÀuekeÀÊee ceW yeeBieuee, cegbyeF& ceW cejeþer, efouueer, Dece=lemej ceW Hebpeeyeer lees nwojeyeeo ceWlesuegieg kesÀ HeÝeeJe mes nwojeyeeoer efnvoer, keÀuekeÀebefle³ee efnvoer, cegbyeF&³ee efnvoer, Deeefo yeveer lees yegpe, YeespeHegjerDeJeOeer Fl³eeefo kesÀ HeÝeeJe mes meeceev³e efnvoer keÀe mLeeveer³e jÀHe~ Fmeerefue³es meeceev³e efnvoer keÀe jÀHe SkeÀceevekeÀ jÀHe ve jnkeÀj yeouelee jnlee nw, efpemeceW menpelee, mejuelee, Deelceer³elee kesÀ meeLe-meeLeJ³ebpevee SJeb nem³e mHeMe& neslee nw~

1.2.6 Yee<eeMeeðeer³e ¢ef<ì mesë

Yee<eeMeeðeer³e ¢ef<ì mes efnvoer keÀe He´³eesie Keæ[er yeesueer kesÀ Gme jÀHe kesÀ efue³es efkeÀ³ee peelee nw efpemeceWmebmke=Àle MeyoeW keÀer yeoguelee nesves mes mebmke=Àleefve<þ efnvoer keÀer meb%ee oer ieF& nw Yee<eeMeeðeer³e MeyoeJeueer ceWFmes Yeejle-³etjesHeer³e kegÀue kesÀ Yeejle F&jeveer GHekegÀue ceW Yeejleer³e MeeKee keÀer DeeOegefvekeÀ Yee<eDeeW ceW mes SkeÀcegK³e Yee<ee keÀne pee mekeÀlee nw~

1.2.7 meebJewOeeefvekeÀ ¢ef<ì mes:–

mJeleb$elee kesÀ HeM®eele Yeejle kesÀ mebefJeOeeve ceW efnvoer keÀes jepeYee<ee keÀe opee& efo³ee ie³ee~ ³enefnvoer “mebIe keÀer mejkeÀejer Yee<ee osJeveeiejer efueefHe ceW efueKeer peevesJeeueer efnvoer nesieeer~

Fme He´keÀej nce osKeles nQ efkeÀ meeceev³e efnvoer keÀe He´³eesie #es$e meeceev³e efnvoer, Yee<eeMeem$eer³eefnvoer Deewj meebJewOeeefvekeÀ jÀHe ceW efkeÀ³ee pee jne nw~

1.3.1. meeefnefl³ekeÀ efnvoer:

meeefnefl³ekeÀ efnvoer Gmes keÀnles nQ, efpemeceW j®eveelcekeÀ meeefnl³e keÀe me=peve nes, efJeMes<e MeyoeJeueerkeÀe He´³eesie nes, pees Deece pevelee keÀer Yee<ee ve neskeÀj efJeefMe<ì Jeie& keÀer efMe<ì Yee<ee nes~ Yee<ee keÀe He´³eesie

4ceevekeÀ jÀHeeW ceW ner efkeÀ³ee peeS~ meeefnefl³ekeÀ Yee<ee ceW keÀuee kesÀ Heéfle Yeer efJeMes<e Deeień neslee nw FmeefueSmeeceev³e DeefYeJ³eefkeÌle keÀes Yeer mepee meBJeejkeÀj íbo, DeuebkeÀej, efyebye, HeQÀìsmeer Deeefo kesÀ ceeO³ece mesmegbojlee Deewj ®ecelkeÀej keÀe Dee³eespeve ueef#ele neslee nw~

efnvoer meeefnl³e kesÀ efJekeÀeme keÀer o=ef<ì mes meeefnefl³ekeÀ efnvoer leerve keÀeueKeb[eW ceW efJeYeeefpele keÀer ieF&nw - DeeefokeÀeue, ceO³ekeÀeue, DeeOegefvekeÀkeÀeue

1.3.2. DeeefokeÀeueerve efnvoer meeefnl³e:

DeeefokeÀeueerve efnvoer meeefnl³e kesÀ keWÀê ceW jepes jpeJeeæ[s Deewj GvekeÀe meIe<e& nw~ Yee<ee keÀer ¢ef<ì mesKeæ[er yeesueer keÀe DeeefokeÀeue cegK³e jÀHe mes DeHeYebMe kesÀ meeefnl³ekeÀejeW, veeLeeW-efmeOoeW, JeerjieeLee kesÀj®eveekeÀejeW, ®eejCeeW keÀe nw~ He´®eefuele Yee<ee eE[ieue, efHebieue kesÀ meeLe-meeLe efouueer-cesjþ kesÀ Deeme-HeemekeÀer mLeeveer³e yeesueer, pees Dejyeer-HeÀejmeer kesÀ mebHeke&À ceW Dee Gmemes HeÝeeefJele Leer~

1.3.3. ceO³ekeÀeue ceW jecekeÀeJ³e:

ceO³ekeÀeue ceW jecekeÀeJ³e, ke=À<CekeÀeJ³e kesÀ ceeO³ece mes DeJeOeer Deewj ye´peYee<ee keÀe efJekeÀeme ngDee~FvneR kesÀ ³eesieoeve kesÀ keÀejCe YeefkeÌlekeÀeue keÀes mJeCe&³egie keÀne ie³ee Deeies ®euekeÀj pewmes-pewmes jepeveereflekeÀmegefmLele Deeleer ieF&, ojyeejer meeefnl³e HeÀueves-HetÀueves ueiee, efpemeceW HeefjCeecemJejÀHe jereflekeÀeueerve meeefnl³eceW keÀuee Deewj meeQo³e& keÀer yeejerefkeÀ³eeB HećegKe mLeeve ieńCe keÀjves ueieer Deewj meeefnl³e pevepeerJeve mes keÀìkeÀjjepeojyeejer lekeÀ efmeceìlee ie³ee~

1.3.4. DeeOegefvekeÀ keÀeueë-

DeeOegefvekeÀ keÀeue lekeÀ Deeles-Deeles Keæ[er yeesueer meeefnl³e ceW Heéfleef<þle nesves ueieer Deewj YeejleWogceb[ue keÀer DeeYee leLee YeejleWog kesÀ ³eesieoeve mes Keæ[er yeesueer mJeleb$e jÀHe mes Deelce-efveYe&j nesves ueieer,efpemes DevegMeeefmele Deewj mebmceeefjle efkeÀ³ee efÜJesoer³egieerve meeefnl³e ves Deewj íe³eeJeeoer meeefnl³eceejeW ves GmesmeeQo³e&cebef[le efkeÀ³ee lees HeíeefleJeeoer meeefnl³e ves Gmes peerJeve kesÀ mebIe<e& mes peesæ[e~ mJeleb$elee kesÀ HetJe& DeewjHeM®eele He´³eesieJeeoer leLee Dev³e efJeefYeVe DeeboesueveeW mes pegæ[s keÀefJe³eeW, keÀneveerkeÀejeW, GHev³eemekeÀejeW,efveyebOekeÀejeW leLee Dev³e DeveskeÀ efJeOeDees mes pegæ[s j®eveekeÀejeW ves ve kesÀJeue meeefnefl³ekeÀ efnvoer keÀes HeefjJeefle&leefkeÀ³ee yeefukeÀ meeefnl³e keÀes Yeer mece=Oo efkeÀ³ee~

1.4.10. He´³eespevecetuekeÀ efnvoerë

He´³eespeve keÀe DeLe& nw - GÎsM³e~ ’He´³eespeve“ keÀe mebyebOe Yee<ee ceW GmekeÀer He´³eespeveer³elee (Applicability)mes pegæ[e ngDee nw~ cetuekeÀ keÀe DeLe& nw DeeOeeefjle Fme He´keÀej He´³eespevecetuekeÀ efnvoer mes leelHe³e& Gme efnvoermes nw efpemekeÀe He´³eesie efkeÀmeer efJeefMe<ì GÎsM³e ³ee He´³eespeve mes efkeÀ³ee peeS~

He´³eespevecetuekeÀ efnvoer, Debiespeer Meyo ’HebÀkeÌMeveue efnvoe“ keÀe He³ee&³e nw~ Fmes keÀecekeÀepeer efnvoerDeLeJee J³eeJeneefjkeÀ efnvoer Yeer keÀne ie³ee nw~ J³eeJeneefjkeÀ efnvoer DeLee&led jespeceje& kesÀ keÀe³eex ceW He´³eesie keÀerpeevesJeeueer efnvoer~ ceesìtefj mel³eveeje³eCe ves He´³eespevecetuekeÀ efnvoer kesÀ mJe©He SJeb keÀe³e&#es$e keÀes mHe<ìkeÀjles ngS efueKee nw ’peerJeve keÀer DeeJeM³ekeÀleeDeeW keÀer Hetefle& kesÀ efueS GHe³eesie ceW ueeF& peevesJeeueer efnvoer nerHe´³eespevecetuekeÀ efnvoer nw~“

51.4.2. He´³eesie kesÀ DeeOeej Hej JeieeakeÀjCeë

[e@. YeesueeveeLe efleJeejer ves He´³eespevecetuekeÀ efnvoer kesÀ meele jÀHe yelee³es nQ ë-

yeesue®eeueer³e efnvoer, J³eeHeejer efnvoer, keÀe³ee&ue³eer efnvoer, Meeðeer³e efnvoer, Jew%eeefvekeÀ leLee lekeÀveerkeÀerefnvoer, meceepeer efnvoer (meeceeefpekeÀ keÀe³e&keÀlee&DeeW keÀer efnvoer) meeefnefl³ekeÀ efnvoer He´MeemeefvekeÀ efnvoer,pevemeb®eej ceeO³ece-He$eekeÀeefjlee, DeekeÀeMeJeeCeer, otjoMe&ve Deeefo keÀer Yee<ee~

He´³eespevecetuekeÀ efnvoer ³es efJeefJeOe jÀHe ner GmekesÀ efJeefJeOe He´³eesie #es$eeW keÀer Deesj mebkesÀle keÀjles nw~

jepeYee<ee kesÀ jÀHe ceW Heéfleef<þle nesves kesÀ yeeo Deepe efnboer DeepeerefJekeÀe keÀer HećegKe Yee<ee kesÀ jÀHe ceWYeer ceev³elee HeéHle keÀj ®egkeÀer nw~

1) JeeefCep³e ceW efnvoerë

JewMJeerkeÀjCe Deewj DeewÐeesieerkeÀjCe kesÀ ³egie leLee meb®eej ke´Àebefle ceW efJemHeÀesì kesÀ HeÀuemJejÀHe JeeefCeefp³ekeÀ#es$e ceW He´³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀe #es$e efJemle=le ngDee nw~ Jemleg kesÀ GlHeeove mes ueskeÀj GHeYeeskeÌlee lekeÀHengB®eeves keÀer meejer ieefleefJeefOe³eeB JeeefCep³e-#es$e kesÀ Debleie&le meceeefnle keÀer pee mekeÀleer nw ~ Deepe DeveskeÀyengje<ìêr³e kebÀHeefve³eeB DeHeves GlHeeo kesÀ efueS Yeejle kesÀ yeepeejeW ceW mebYeeJeveeDeesb keÀe efJekeÀeme keÀj jner nQ,GvekesÀ efueS efnvoer mebHeke&À Yee<ee kesÀ jÀHe ceW DeHeveer He´³eespeveer³elee HećeeefCele keÀj ®egkeÀer nw~ mebHeke&À Yee<ee kesÀjÀHe ceW He´®eeefuele efnvoer keÀer yeoewuele GvekesÀ GlHeeoeW keÀer ceeBie ceneveiejeW lekeÀ ner meerefcele ve jnkeÀj otj-ojepe kesÀ ieeBJeeW lekeÀ HengB®e ®egkeÀer nw~ Jes DeHeves GlHeeoeW keÀer peevekeÀejer efnvoer ceW He´mlegle keÀj GmesmeJe&megueYe yevee jns nQ~

2) lekeÀveerkeÀer efnvoer:

DeeOegefvekeÀ ³egkeÀ lekeÀveerkeÀ keÀe ³egie nw~ peerJeve keÀe keÀesF& #es$e Ssmee veneR nw peneB efJe%eeve DeewjlekeÀveerkeÀ keÀe He´JesMe ve ngDee nes~ Deleë Fve #es$eeW ceW efnvoer kesÀ He´³eesie keÀes ieefle osvee DeefveJee³e& nes ie³ee nw~Fmeer ¢ef<ì mes ’Jew%eeefvekeÀ lekeÀveerkeÀer MeyoeJeueer Dee³eesie“ ves cenÊJeHetCe& keÀe³e& efkeÀ³ee nw~

3) keÀe³ee&ue³eerve efnvoer –

mejkeÀejer He´Meemeve-leb$e ceW He´³egkeÌle efnvoer Yee<ee He´MeemeefvekeÀ efnvoer DeLeJee keÀe³ee&ue³eerve efnvoer kesÀveece mes peeveer peeleer nw~ Fmes ‘Dee@efHeÀefMe³eue ueQiJespe’ jepeYee<ee keÀe opee& Yeer HeéHle nw~ meebJewOeeefvekeÀDeefveJee³e&lee kesÀ Debleie&le jepeYee<ee-keÀe³ee&vJe³eve nsleg mece³e-mece³e Hej efve³ece-DeefOeefve³ece yevee³es SJebmebMeesefOele efkeÀ³es ie³es~ Fme keÀe³e& keÀes meg®eejÀ jÀHe mes keÀjves kesÀ efueS He´MeemeefvekeÀ SJeb efJeefOekeÀ MeyoeJeueerlew³eej keÀjves kesÀ efueS Jew%eeefvekeÀ SJeb lekeÀveerkeÀer MeyoeJeueer Dee³eesie keÀer mLeeHevee keÀer ieF&~ Fme Dee³eesie keÀermLeeHevee SJeb kesÀvêer³e DevegJeeo y³etjes kesÀ He´³eemeeW mes mejkeÀejer oHeÌlejeW ceW He´³egkeÌle efnvoer ceW SkeÀjÀHelee ueeveskeÀe meodHe´³eeme efkeÀ³ee ie³ee~ mejkeÀejer oHeÌlejeW ceW DeeuesKeve efìHHeCe, DevegJeeo, He$e-uesKeve, HeeefjYeeef<ekeÀMeyoeJeueer ceW He´³egkeÌle efnvoer, He´³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀe SkeÀ jÀHe nw~

64) pevemeb®eej ceeO³eceeW keÀer efnvoerë

pevemeb®eej kesÀ efJeefYeVe ceeO³eceeW - mecee®eej He$e, jsef[³ees, ìer. Jeer. Fl³eeefo, ceW He´³egkeÌle efnvoer keÀeHe´³eesie efueefKele, ceewefKekeÀ SJeb ¢M³e-ÞeJ³e jÀHe ces efkeÀ³ee peelee nw~ Fme #es$e ceW mebHes<eCelee keÀer DencedYetefcekeÀe nw~ mebHes<eCeer³elee, mejuelee HeÝeeJeelcekeÀlee keÀer ceeBie ves peneB efnvoer kesÀ efueS SkeÀ ye[e yeepeejlew³eej efkeÀ³ee JeneR GmekesÀ cetue jÀHe cesb Yeer DeveskeÀ HeefjJele&veeW keÀes DeefveJee³e& keÀj efo³ee~ iegCe-oes<e DeveskeÀ nesmekeÀles nw, efkebÀleg efnvoer jespeieejesvcegKe Yee<ee efveefM®ele jÀHe mes yeveer nw~

1.4.7 meejebMe

ceveg<³e kesÀ efueS Yee<ee keÀe cenÊJe efmeOo nw~ ceveg<³e Deewj ceveg<³e kesÀ yeer®e, DeHeves Jeeef®ekeÀ efueefKeleDeeefo Deeefo nj jÀHe ceW Jen meMekeÌle Deewj meeLe&keÀ mebyebOe mLeeefHele keÀjvesJeeuee DeefveJee³e& GlHeeove nw~

Yeejle ceW Deewj efJeMes<e jÀHe mes FmekesÀ ceO³es Yeeie ceW pees Yee<eeSB yeesueer peeleer jner nQ GvnW ’Yee<ee“veece mes HegkeÀeje ie³ee~ Yee<ee kesÀ meeLe efnvoer Meyo yeeo ceW peesæ[e ie³ee~ DeHeves jÀHe Deewj He´³eesie keÀer o=ef<ìmes efnvoer kesÀ leerve jÀHe efceueles nQ - meeceev³e efnvoer, meeefnefl³ekeÀ efnvoer, He´³eespevecetuekeÀ efnvoer~ meeceev³eefnvoer keÀe mebyebOe cegK³e jÀHe mes yeesue®eeue Deewj peerJeve kesÀ owvebefove J³eJenejeW mes nw, peyeefkeÀ meeefnefl³ekeÀYee<ee keÀe ue#³e meeQo³e& keÀer DevegYetefle SJeb me=peve nw Deleë GmekeÀer Yee<ee efJeMes<e GHekeÀjCeeW - íbo,DeuebkeÀej, Meyo MeefkeÌle³eeW Deeefo mes meppe nesleer nw~ He´³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀe efJeMes<e He´³eespeve peerefJekeÀesHeepe&venw~ Deleë Jele&ceeve DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe JewMJeerkeÀjCe SJeb meb®eej ke´Àebefle GHeYeeskeÌleeJeeoer ³egie ceW Yee<ee keÀerGHe³eesefielee kesÀ ve³es-ve³es #es$eeW ceW mebYeeJeveeDeeW keÀe efJemleej nes jne nw~ Deleë He´³eespevecetuekeÀ efnvoer kesÀjÀHe, mJejÀHe, He´³eesie #es$e keÀe efJemleej nesves kesÀ meeLe-meeLe ve³eer ®egveewefle³eeB Yeer GHeefmLele nes jner nw~

mebYeeefJele He´Mve

1. efnvoer kesÀ efJeefJeOe jÀHeeW keÀe Deefle mebef#eHle Heefj®e³e oerefpeS~

2. meeceev³e efnvoer Deewj meeefnefl³ekeÀ efnvoer keÀe Heefj®e³e osles ngS GvekesÀ Deblej keÀes jsKeebefkeÀle keÀerefpeS~

3. He´³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀer J³eeK³ee keÀjles ngS GmekesÀ He´³eesie#es$eeW keÀe Heefj®e³e oerefpeS ~

♦ ♦ ♦

7

FkeÀeF& 0.2.

He$ekeÀeefjleeFkeÀeF& keÀer jÀHejs<ee


2.0 GÎsM³e

2.1. He´mleeJevee

2.2. HeefjYee<ee

2.3. mJejÀHe Deewj He$ekeÀeefjlee keÀer efJeMes<eleeSB

2.4. He$ekeÀeefjlee kesÀ HećegKe He´keÀej

2.4.1. Keespeer He$ekeÀeefjlee

2.4.2. Kesue He$ekeÀeefjlee

2.4.3. ceefnuee Heef$ekeÀeefjlee

2.4.4. yeeue He$ekeÀeefjlee

2.4.5. DeeefLe&keÀ He$ekeÀeefjlee

2.4.6. meeefnefl³ekeÀ He$ekeÀeefjlee

2.5 meejebMe

2.6 mebYeeefJele He´Mve

2.0. GÎsM³e

le=leer³e Je<e& yeer. S. kesÀ Heeþîeke´Àce HesHej (VI) kesÀ Debleie&le efnvoer kesÀ efJeefJeOe jÀHeeW keÀer peevekeÀejerHeóeve keÀjves kesÀ HeM®eeled efnvoer kesÀ SkeÀ jÀHe He´³eespevecetuekeÀ efnvoer kesÀ #es$e ceW Del³eble cenÊJeHetCe& #es$eHe$ekeÀeefjlee kesÀ mebyebOe ceW DeeJeM³ekeÀ peevekeÀejer GHeueyOe keÀj efJeÐeeL³ee&³eeW keÀes He$ekeÀeefjlee keÀer DeesjDeekeÀef<e&le keÀjvee ner Fme FkeÀeF& keÀe GÎsM³e nw~

2.1 He´mleeJevee

efnvoer Meyo He$ekeÀeefjlee keÀes Debiespeer Meyo ’pevee&efuepce“ keÀe DevegJeeo ceevee peelee jne nw, efkebÀlegDeepe mece³e Deewj meceepe kesÀ yeoueles ®esnjs keÀes osKeles ngS He$ekeÀeefjlee efkeÀmeer Jeeo-HeéfleJeeo kesÀ oe³ejs ceWyebOekeÀj veneR jn mekeÀleer~ Jen Deye HeéwÐeesefiekeÀer, keÀuee Deewj efMeuHe keÀe ’keÀueeF[esmkeÀesHe“ yeve ®egkeÀer nw~

8Fme yengDee³eeceer, yengjbieer #es$e ceW met®evee Deewj meb®eej ke´Àebefle kesÀ efJemHeÀesì mes veewyele ³eneB lekeÀ Dee ®egkeÀernw efkeÀ ’Hesveuesme“ Deewj ’HesHejuesme“ He$ekeÀeefjlee keÀer ®e®ee& peesj HekeÀæ[ves ueieer nw~

2.2 HeefjYee<ee

peveleb$e keÀe SkeÀ DeefJeYeep³e Debie He$ekeÀeefjlee nw~ HeéfleHeeue HeefjJeefle&le nesvesJeeues peerJeve Deewjpeiele keÀe oMe&ve He$ekeÀeefjleeÜeje ner mebYebJe nw~ HeefjefmLeefle³eeW kesÀ DeO³e³eve, ef®ebleve-ceveve DeewjDeelceeefYeJ³eefkeÌle keÀer He´Je=efÊe Deewj otmejeW keÀe keÀu³eeCe DeLee&led ueeskeÀcebieue keÀer YeeJevee ves ner He$ekeÀeefjleekeÀes pevce efo³ee~ meer. peer. cetuej ves efyeukegÀue mener keÀne nw efkeÀ ’meeceeef³ekeÀ %eeve keÀe J³eJemee³e nerHe$ekeÀeefjlee nw~ FmeceW leL³eeW keÀer HeéefHle GvekeÀe cetu³eebkeÀve SJeb þerkeÀ-þekeÀ He´mlegleerkeÀjCe neslee nw~“ [[email protected]&ve efleJeejer kesÀ keÀLeeveevegmeej ’%eeve Deewj efJe®eejeW keÀes meceer#eelcekeÀ efìHHeefCe³eeW kesÀ meeLe Meyo, OJeefveleLee ef®e$eeW kesÀ ceeO³ece mes peve-peve lekeÀ HengB®eevee ner He$ekeÀeefjlee nw~ ³en Je efJeÐee nw efpemeceW meYeer He´keÀejkesÀ He$ekeÀejeW kesÀ keÀe³eex, keÀle&J³eeW Deewj ue#³eeW keÀe efJeJes®eve neslee nw~ He$ekeÀeefjlee mece³e kesÀ meeLe meceepekeÀer efoioefMe&keÀe Deewj efve³eeefcekeÀe nw~“

Journilism is business of timely knowledge the business of obtainingthe necessary facts, of evaluating them carefully and of presenting them fullyand of acting on them wisely. - C. G. Muler.

2.4 He$ekeÀeefjlee keÀe mJejÀHe Deewj efJeMes<elee³eW

meeceeefpekeÀ mejeskeÀejeW leLee meeJe&peefvekeÀ efnle mes pegæ[keÀj ner He$ekeÀeefjlee meeLe&keÀ yeveleer nw~meeceeefpekeÀ mejeskeÀejeW keÀes J³eJemLee keÀer onueerpe lekeÀ HengB®eeves Deewj He´Meemeve keÀer peveefnlekeÀejer veerefle³eeWleLee ³eespeveeDeeW keÀes meceepe kesÀ meyemes efve®eues leyekesÀ lekeÀ ues peeves kesÀ oeef³elJe keÀe efveJee&n ner meeLe&keÀHe$ekeÀeefjlee nw~

He$ekeÀeefjlee keÀes ueeskeÀleb$e keÀe ®eewLee Hee³ee (mlecYe) Yeer keÀne peelee nw~ He$ekeÀeefjlee ves ueeskeÀleb$eceW ³en cenÊJeHetCe& mLeeve DeHeves DeeHe veneR neefmeue efkeÀ³ee nw yeefukeÀ meeceeefpekeÀ mejeskeÀejeW kesÀ Heéfle He$ekeÀeefjleekesÀ oeef³elJeeW kesÀ cenÊJe keÀes osKeles ngS meceepe ves ner opee& efo³ee nw~ keÀesF& Yeer ueeskeÀleb$e leYeer meMekeÌle nwpeye He$ekeÀeefjlee meeceeefpekeÀ mejeskeÀejeW kesÀ Heéfle DeHeveer meeLe&keÀ YetefcekeÀe efveYeeleer jns~ meeLe&keÀ He$ekeÀeefjleekeÀe GÎsM³e ner ³en nesvee ®eeefnS efkeÀ Jen He´Meemeve Deewj meceepe kesÀ yeer®e SkeÀ cenÊJeHetCe& keÀæ[er keÀer YetefcekeÀeDeHevee³es~

He$ekeÀeefjlee kesÀ Fefleneme Hej ve]pej [eues lees mJeleb$elee kesÀ HetJe& He$ekeÀeefjlee keÀe cegK³e GÎsM³emJeleb$elee HeéefHle keÀe ue#³e Lee~ mJeleb$elee kesÀ efueS ®eues Deeboesueve Deewj mJeerOeervelee mebieéce ceW He$ekeÀeefjleeves Dence Deewj meeLe&keÀ YetefcekeÀe efveYeeF&~ Gme oewj ceW He$ekeÀeefjlee ves Hetjs osMe keÀes SkeÀlee kesÀ met$e ceW efHejesveskesÀ meeLe-meeLe Hetjs meceepe keÀes mJeeOeervelee keÀer HeéefHle kesÀ ue#³e mes peesæ[s jKee~

mJeleb$elee kesÀ yeeo He$ekeÀeefjlee kesÀ mece#e Yeejle pewmes yengYee<eer Deewj yengpeeleer³e osMe Deewj Hetjsmeceepe keÀes SkeÀlee kesÀ met$e ceW yeeBOes jKeves keÀer iebYeerj ®egveewleer jner nw, efpemes Yeejleer³e He$ekeÀeefjlee vesmJeerkeÀej Yeer efkeÀ³ee Deewj DeHeveer meeLe&keÀ YetefcekeÀe keÀe yeKetyeer efveJee&n Yeer efkeÀ³ee~

9Yeejle ceW mJeeleb$³eesÊej He$ekeÀeefjlee keÀes nce ceesìs leewj Hej leerve ®ejCeeW ceW yeeBìkeÀj osKe mekeÀles nQ~

Henuee ®ejCe osMe ceW DeeHeelkeÀeue ueeiet nesves kesÀ HetJe& keÀer He$ekeÀeefjlee kesÀ HeefjHes#³e keÀe nw~ DeeHeelkeÀeue kesÀHetJe& cenÊJeHetCe& meeceeefpekeÀ yeoueeJeeWves He$ekeÀeefjlee keÀeHeÀer cegKej yevee efo³ee Lee~ He$e-Heef$ekeÀeDeeW ceWmejkeÀej Deewj He´Meemeve keÀer keÀìg Deeuees®eveeDeeW Deewj ueevele-ceueecele ves DekeÌmej He´Meemeve kesÀ efueSDemenpe efmLeefle³eeB Hewoe keÀeR efpemekeÀer HeefjCeefle DeeHeelekeÀeue kesÀ jÀHe ceW meeceves DeeF&~

Yeejle ceW DeeHeelekeÀeue keÀe ueeiet nesvee ueeskeÀleb$e Deewj Yeejleer³e He$ekeÀeefjlee kesÀ efueS SkeÀ keÀeueeDeO³ee³e ceevee peelee nw~ ³en Jen oewj Lee peye osMe keÀer pevelee kesÀ ceewefuekeÀ DeefOekeÀejeW Hej Heeyebefo³eeB ueieer~Deeceleewj Hej mJeleb$e jnvesJeeueer He$ekeÀeefjlee Hej DekegbÀMe ueieW Deewj DeefYeJ³eefkeÌle keÀer mJeleb$elee pebpeerjeW ceWpekeÀæ[ oer ieF&~

DeeHeelkeÀeue kesÀ yeeo He$ekeÀeefjlee SkeÀ yeej efHeÀj DeHeves meeceeefpekeÀ mejeskeÀejeW kesÀ Heéfle meefke´À³e nesGþer Deewj ceeref[³ee keÀer mekeÀejelcekeÀ YetefcekeÀe kesÀ ner HeÀuemJejÀHe osMe ves Deepeeoer kesÀ yeeo Henueer yeej meÊeeHeefjJele&ve keÀe oewj osKee~ ³en mJeeleb$³eesÊej He$ekeÀeefjlee ceW HeefjJele&ve keÀe otmeje ®ejCe Lee~

osMe ceW mJeeleb$³eesÊej He$ekeÀeefjlee ceW yeoueeJe keÀe leermeje Deewj meyemes HeÝeeJeMeeueer ®ejCe meb®eejke´Àebefle kesÀ meeLe MegjÀ ngDee pees Deye Yeer peejer nw~ meb®eej ke´Àebefle ves Yeejleer³e He$ekeÀeefjlee keÀes Hewveer Oeej oeroer Deewj Gmes keÀeHeÀer meMekeÌle yevee efo³ee~ ìsueerHeÀesve Deewj Fbìjvesì kesÀ Deveble efJemleej ves He$ekeÀeefjlee keÀesYeer Deveble DeekeÀeMe os efo³ee~ FmekesÀ yeeo met®evee kesÀ DeefOekeÀej ves lees He$ekeÀeefjlee kesÀ efueS Ssmes yeboojJeepeeW keÀes Yeer Keesue efo³ee efpevekeÀer keÀYeer keÀuHevee Yeer veneR keÀer ieF& Leer~

Fbìjvesì Deewj met®evee kesÀ DeefOekeÀej (Deej.ìer.DeeF&.) ves Deepe keÀer He$ekeÀeefjlee keÀes yengDee³eeceerDeewj Deveble yevee efo³ee nw~ Deepe keÀesF& Yeer peevekeÀejer HeuekeÀ PeHekeÀles GHeueyOe keÀer Deewj keÀjeF& peemekeÀleer nw~ ceeref[³ee Deepe keÀeYeer meMekeÌle, mJeleb$e Deewj HeÝeeJekeÀejer nes ie³ee nw~ He$ekeÀeefjlee keÀer HengB®eDeewj DeefYeJ³eefkeÌle keÀer mJeleb$elee keÀe J³eeHekeÀ Fmlesceeue Deeceleewj Hej meeceeefpekeÀ mejeskeÀejeW Deewj YeueeF&mes ner pegæ[e nw, efkebÀleg keÀYeer keÀYeej FmekeÀe ogjÀHe³eesie Yeer nesves ueiee nw~

meb®eej ke´Àebefle leLee met®evee kesÀ DeefOekeÀej kesÀ DeueeJee DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCe ves He$ekeÀeefjlee kesÀ®esnjs keÀes Hetjer lejn yeouekeÀj jKe efo³ee nw~ efJe%eeHeveeW mes nesvesJeeueer DeLeen keÀceeF& ves He$ekeÀeefjlee keÀeskeÀeHeÀer nÎ lekeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ yevee efo³ee nw~ ceeref[³ee keÀe ue#³e Deepe DeefOekeÀ mes DeefOekeÀ keÀceeF& keÀe nes®euee nw~ ceeref[³ee kesÀ Fmeer J³eeJemeeef³ekeÀ ¢ef<ìkeÀesve keÀe veleerpee nw efkeÀ GmekeÀe O³eeve meeceeefpekeÀ mejeskeÀejeWmes keÀneR YeìkeÀ ie³ee nw~ cegÎeW Hej DeeOeeefjle He$ekeÀeefjlee kesÀ yepee³e Deepe FvHeÀesìsceWì ner ceeref[³ee keÀermegefKe&³eeW ceW jnlee nw~

Fbìjvesì keÀer J³eeHekeÀlee Deewj Gme lekeÀ meeJe&peefvekeÀ HengB®e kesÀ keÀejCe GmekeÀe og<He´³eesie Yeer nesvesueiee nw~ Fbìjvesì kesÀ GHe³eesiekeÀlee& efvepeer Yeæ[eme efvekeÀeueves Deewj Delebie&le leLee DeeHeefÊepevekeÀ HeúeeHekeÀjves kesÀ efueS Fme GHe³eesieer meeOeve keÀe ieuele Fmlesceeue keÀjves ueies nQ~ ³ener keÀejCe nw efkeÀ ³eoe-keÀoeceeref[³ee kesÀ Fve yengHe³eesieer meeOeveeW Hej DebkegÀMe ueieeves keÀer yenme Yeer efíæ[ peeleer nw~ ieveercele nw efkeÀ ³enyenme megPeeJeeW Deewj efMekeÀe³eleeW lekeÀ ner meerefcele jnleer nw~ Gme Hej Deceue keÀer veewyele veneR Deeves Heeleer~ueeskeÀleb$e kesÀ efnle ceW ³ener nw efkeÀ peneB lekeÀ nes mekesÀ He$ekeÀeefjlee nes mJeleb$e Deewj efveyee¥Oe jnves efo³ee peeS,Deewj He$ekeÀeefjlee keÀe DeHevee efnle FmeceW nw efkeÀ Jen DeefYeJ³eefkeÌle keÀer mJeleb$elee keÀe GHe³eesie meceepe DeewjmeeceeefpekeÀ mejeskeÀejeW kesÀ Heéfle DeHeves oeef³elJeeW kesÀ F&ceeveoej efveJen&ve kesÀ efueS keÀjleer jns~

10

2.4. He$ekeÀeefjlee kesÀ HećegKe He´keÀej

Keespeer He$ekeÀeefjleeë-

ceveg<³e mJeYeeJe mes ner efpe%eemeg neslee nw~ Gmes Jen meye peevevee De®íe ueielee nw pees meeJe&peefvekeÀveneR nes DeLeJee efpemes efíHeeves keÀer keÀesefMeMe keÀer pee jner nes~ ceveg<³e ³eefo He$ekeÀej nes lees GmekeÀer ³enerkeÀesefMeMe jnleer nw efkeÀ Jen Ssmeer ietæ{ yeeleW ³ee me®e Gpeeiej keÀjs pees jnm³e keÀer ienjeF³eeW ceW kewÀo nes~ me®ekeÀer len lekeÀ peekeÀj Gmes melen Hej ueeves ³ee Gpeeiej keÀjves lekeÀ peekeÀj Gmes melen Hej ueeves ³eeGpeeiej keÀjves keÀes ner nce DevJes<eer ³ee Keespeer He$ekeÀeefjlee keÀnles nQ~

Keespeer He$ekeÀeefjlee SkeÀ lejn mes peemetmeer keÀe ner otmeje jÀHe nw efpemeceW peesefKece Yeer yengle nw~ ³enmeeceev³e He$ekeÀeefjlee mes keÀF& cee³eveeW ceW Deueie Deewj DeefOekeÀ ÞecemeeO³e nw~ FmeceW SkeÀ-SkeÀ leL³e DeewjkeÀefæ[³eeW keÀes SkeÀ otmejs mes peesæ[vee neslee nw leye keÀneR peekeÀj Jeebefíle ue#³e keÀer HeéefHle nesleer nw~ keÀF& yeejlees He$ekeÀejeW Üeje keÀer ieF& keÀæ[er cesnvele Deewj Keespe keÀes yeer®e ceW ner íesæ[ osvee Heæ[lee nw, keÌ³eeWefkeÀ Deeies kesÀjemles yebo nes ®egkesÀ nesles nQ~ He$ekeÀeefjlee mes pegæ[ers Hegjeveer IeìveeDeeW Hej ve]pej oewæ[e³eW lees ceeF& ueeF& keÀes[,Jeeìjiesì keÀeb[, pewkeÀ Sb[me&ve keÀe HeWìeieve HesHeme& pewmes Deeblejje<ì]er³e keÀeb[ leLee meerceWì Ieesìeuee keÀeb[,yeesHeÀesme& keÀeb[, leeyetle Ieesìeuee keÀeb[ leLee meerceWì Ieesìeuee keÀeb[, yeesHeÀesme& keÀeb[, leeyetle Ieesìeuee keÀeb[pewmes je<ìêr³e Ieesìeues Keespeer He$ekeÀeefjlee kesÀ ®eef®e&le GoenjCe nQ~ ³es Ieìvee³eW Keespeer He$ekeÀeefjlee kesÀ Gmeoewj keÀer nQ peye meb®eej ke´Àebefle, Fbìjvesì ³ee met®evee keÀe DeefOekeÀej (Deej.ìer.DeeF&) pewmes HeÝeeJeMeeueerDeðe He$ekeÀejeW kesÀ Heeme veneR Les~ Fve HeÝeeJeMeeueer nefLe³eejeW kesÀ DeefmlelJe ceW Deeves kesÀ yeeo lees IeesìeuesGpeeiej nesves keÀe pewmes SkeÀ oewj ner MegjÀ nes ie³ee neue kesÀ kegÀí ®eef®e&le IeesìeueeW ceW 2 peer mHeskeÌì^ceIeesìeuee, keÀe@ceveJesuLe iescme Ieesìeuee, DeeoMe& Ieesìeuee, leepe keÀejer[esj Ieesìeuee Deeefo GuuesKeveer³e nQ~

peeves-ceeves He$ekeÀej pegefue³eve Demeebpe kesÀ ‘efJekeÀerefueme’ ves lees Ssmes-Ssmes jnm³eesodIeeìve efkeÀ³esefpevemes keÀF& osMeeW keÀer mejkeÀejW lekeÀ efnue ieF&~

Fbìjvesì Deewj met®evee kesÀ DeefOekeÀej ves He$ekeÀejeW Deewj He$ekeÀeefjlee keÀer Oeej keÀes Del³eble Hewvee yeveeefo³ee uesefkeÀve FmekeÀe otmeje Henuet ³en Yeer nw efkeÀ He$ekeÀeefjlee keÀer Deeæ[ ceW Fve nefLe³eejeW keÀe Fmlesceeue’yuewkeÀcesefuebie“ pewmes ieuele GÎsM³e kesÀ efueS Yeer nesves ueiee nw~ mece³e-mece³e Hej ng³es kegÀí ’efmìbieDee@HejsMeve“ Deewj keÀF& yeng®eef®e&le meer. [er. keÀeb[ FmekesÀ GoenjCe nQ~

efmìbie He$ekeÀeefjlee kesÀ meboYe& ceW HeÀesìes peve&efuep]ce ³ee HeÀesìes He$ekeÀeefjlee mes pegæ[s peemetmeeW efpevnsb’He@Hejepeer“ keÀnles nQ, keÀer ®e®ee& Yeer pejÀjer nw~ efHebmesme [e³evee keÀer ceewle kesÀ efpeccesoej ’Hewojepee“ ner Les~

meceepe keÀer yesnlejer Deewj GmekeÀer YeueeF& kesÀ efueS Keespeer He$ekeÀeefjlee keÀe SkeÀ DeeJeM³ekeÀ DebiepejÀj nw, uesefkeÀve Fmes Yeer DeHeveer ce³ee&oeDeeW kesÀ Iesjs ceW jnvee ®eeefnS~ Keespeer He$ekeÀeefjlee meenefmekeÀ lekeÀlees þerkeÀ nw, uesefkeÀve FmekeÀe ogmmeenme ve lees He$ekeÀeefjlee kesÀ efnle ceW nw Deewj ve ner meceepe kesÀ~

2.4.2.Kesue He$ekeÀeefjleeë

Kesue kesÀJeue ceveesjbpeve keÀe meeOeve veneR yeefukeÀ Jen De®ís mJeemL³e, MeejerefjkeÀ oceKece DeewjyeewefOokeÀ #ecelee keÀe Yeer He´leerkeÀ nw~ ³ener keÀejCe nw efkebÀ Hetjer ogefve³ee ceW Deefle Heé®eervekeÀeue mes KesueeW keÀe

11He´®eueve jne nw~ ceuue-³egOo, leerjboepeer, Iegæ[meJeejer, lewjekeÀer, ieguueer [b[e, Heesuees jmmeekeÀMeer, ceueKebYe,Jee@ue iescme, pewmes DeeGì[esj ³ee cewoeveer KesueeW kesÀ DeueeJee ®eewHeæ[, ®eewmej ³ee Melejbpe pewmes Fv[esj KesueHeé®eervekeÀeue mes ner ueeskeÀefHe´³e jns nQ~ DeeOegefvekeÀ keÀeue ceW Fve Hegjeves KesueeW kesÀ DeueeJee Fvemes efceueles peguelesKesueeW leLee Dev³e DeeOegefvekeÀ mHeOee&lcekeÀ KesueeWves Hetjer ogefve³eeB ceW DeHevee Je®e&mJe keÀe³ece keÀj jKee nw~

Kesue DeeOegefvekeÀ neW ³ee Heé®eerve, KesueeW ceW nesvesJeeues DeodYegle keÀejveeceeW keÀes peiepeeefnj keÀjves leLeeGmekeÀe J³eeHekeÀ He´®eej-He´meej keÀjves ceW Kesue He$ekeÀeefjlee keÀe cenÊJeHetCe& ³eesieoeve jne nw~ Deepe Hetjerogefve³eeB ceW Kesue ³eefo ueeskeÀefHe´³elee kesÀ efMeKej Hej nQ lees GmekeÀe keÀeHeÀer kegÀí Þes³e Kesue He$ekeÀeefjlee keÀes Yeernw~

Deepe efmLeleer ³en nw efkeÀ mecee®eej He$eeW ³ee Heef$ekeÀeDeeW kesÀ DeueeJee efkeÀmeer Yeer FueskeÌìê@efvekeÀceeref[³ee keÀe mJejÀHe leye lekeÀ HeefjHetCe& veneR ceevee peelee peye lekeÀ GmeceW KesueeW keÀe YejHetj keÀJejspe veneRnes~ KesueeW kesÀ Heéfle ceeref[³ee keÀe ³en jÀPeeve ’ef[ceeb[“ Deewj ’meHueeF&“ Hej DeeOeeefjle nw~ Deepe Yeejlener venerb Hetjer ogefve³ee ceW Deeyeeoer keÀe SkeÀ yeæ[e efnmmee ³egJee Jeie& keÀe nw efpemekeÀer Henueer Hemebo efJeefYevve KesuemHeOee&³eW nQ, Mee³eo ³ener keÀejCe nw efkeÀ He$e-Heef$ekeÀeDeeW ceW Deiej meyemes DeefOekeÀ keÀesF& HeVes Heæ{ peeles nQ leesJen Kesue mes mebyebefOele nesles nw~ efHebì ceeref[³ee kesÀ DeueeJee ìer. Jeer. ®ewveueeW keÀe Yeer SkeÀ yeæ[e efnmmee KesueeWHe´meejCe mes pegæ[e neslee nw~ Kesue ®ewveue lees ®eewyeermeeW Iebìs keÀesF& ve keÀesF& Kesue ueskeÀj neefpej ner jnles nQ~ueeFJe keÀJejspe ³ee meerOee He´meejCe keÀer yeele lees íesefæ[³es efjkeÀe@[x[ Hegjeves cew®eeW kesÀ Heéfle Yeer oMe&keÀesb keÀejÀPeeve keÀneR keÀce veneR efoKeeF& oslee~ HeeþkeÀeW Deewj oMe&keÀeW keÀer KesueeW kesÀ Heéfle oerJeveieer keÀe ner veleerpee nwefkeÀ Deepe Kesue keÀer ogefve³ee ceW DeketÀle Oeve yejme jne nw~ Oeve, pees efJe%eeHeve kesÀ jÀHe ceW nes ®eens HegjmkeÀejjeefMe kesÀ jÀHe ceW ve uegìevesJeeueeW keÀer keÀceer nw ve HeevesJeeueeW keÀer~ ³en efmLeefle Deepe keÀer nw~ uesefkeÀve SkeÀmece³e Ssmee Yeer Lee peye KesueeW ceW Oeveoewuele keÀes keÀesF& veeceesefveMeeve veneR Lee~ Heé®eerve DeesefueefcHekeÀ KesueeWpewmeer efJeK³eele Kesue mHeOee& ceW Yeer efJepeslee keÀes pewletve keÀer HeefÊe³eeW kesÀ cegkegÀì keÀe HegjmkeÀej efo³ee peelee LeeuesefkeÀve Jen leepe Yeer Deveceesue ngDee keÀjlee Lee~

KesueeW ceW Oeve-Je<ee& keÀe HeéjbYe keÀeHeexjsì peiele kesÀ FmeceW He´JesMe mes ngDee~ keÀeHeexjsì peiele kesÀHeéslmeenve mes keÀF& Kesue Deewj efKeueeæ[er HeésHesÀMeveue nesves-ueies Deewj Kesue-mHeOee&DeeW mes ueeKeeW keÀjesæ[eskeÀceeves ueies~ Deepe ìsefveme, HegÀìyee@ue, yeemkesÀì yee@ue, yee@efkeÌmebie, mkeÌJeeMe, ieesuHeÀ pewmes KesueeW cesb HewmeeW keÀeryejmeele nes jner nw~

KesueeW keÀer ueeskeÀefHe´³elee Deewj efKeueeefæ[³eeW keÀer keÀceeF& keÀer yeele keÀjW lees Deepe efke´ÀkesÀì ves, peesogefve³eeB kesÀ efieves-®egves ner osMeeW ceW Kesuee peelee nw, ueeskeÀefHe´³elee keÀer veF& TB®eeF³eeB neefmeue keÀer nQ~ efkeÀkesÀìceW keÀejHeesjsì peiele kesÀ jÀPeeve kesÀ keÀejCe veJeesefole efke´ÀkesÀìj Yeer Dev³e efKeueeefæ[³eeW keÀer leguevee ceW De®íerKeemeer keÀceeF& keÀj jns nQ~

KesueeW cesb Oeve keÀer yejmeele ceW keÀesF& yegjeF& veneR nw~ Fmemes KesueeW Deewj efKeueeefæ[³eeW kesÀ mlej cesbmegOeej ner neslee nw, uesefkeÀve GmekeÀe yeometjle Henuet ³en Yeer nw efkeÀ KesueeW ceW ieueekeÀeì mHeOee& kesÀ keÀejCeFmeceW efHeÀefkeÌmebie Deewj [esefHebie pewmeer yegjeF³eeW keÀe He´®eueve Yeer yeæ{ves ueiee nw~ efHeÀefkeÌmebie Deewj [esefHebie pewmeeryegjeF&³eeB ve efKeueeefæ[³eeW kesÀ efnle ceW nQ Deewj ve KeueeW kesÀ~ Kesue-He$ekeÀeefjlee keÀer ³en efpeccesoejer nw efkeÀ JenKesueeW ceW HeveHe jner Gve yegjeF&³eeW kesÀ efJejÀOo ueieeleej DeeJeepe Gþeleer jns~ KesueeW ceW Kesue YeeJevee keÀer j#eenj keÀercele Hej nesveer ®eeefnS~ Kesue He$ekeÀeefjlee mes ³en Gcceero Yeer keÀer peeveer ®eeefnS efkeÀ Deece ueesieeW mes

12pegæ[s KesueeW keÀes Yeer Glevee ner cenÊJe Deewj Heéslmeenve efceues efpelevee Dev³e ueeskeÀefHe´³e KesueeW keÀes efceue jnenw~

ceefnuee He$ekeÀeefjleeë-

He$ekeÀeefjlee pewmes J³eeHekeÀ Deewj efJeMeo efJe<e³e ceW ceefnuee He$ekeÀeefjlee keÀer DeJeOeejCee Yeues ner kegÀíDeìHeìer ueieleer nw, efkebÀleg veejer mJeeleb$³e Deewj meceevelee kesÀ Fme ³egie ceW Yeer DeeOeer ogefve³eeB mes pegæ[s SsmesDeveskeÀ Henuet nQ efpevekesÀ cenÊJe keÀes osKeles ngS ceefnuee He$ekeÀeefjlee keÀer Deueie efJeOee keÀer DeeJeM³ekeÀleecenmetme nesleer nw~

HegjÀ<e Deewj veejer kesÀ Yeso keÀe meyemes yeæ[e DeeOeej lees GvekeÀer Deueie MeejerefjkeÀ mebj®evee nw~ He´ke=Àefleves HegjÀ<e keÀes SkeÀ meeb®es ceW {euee nw lees veejer keÀes Gmemes Deueie~ SkeÀ mece³e Lee peye meceepe HegjÀ<e HeÓeevengDee Lee~ HegjÀ<e HeÓeeve meceepe ves DeHeveer megefJeOeevegmeej veejer keÀes Deyeuee yeveekeÀj Iej keÀer ®eejoerJeejerlekeÀ meerefcele keÀj efo³ee Lee~ efJekeÀeme kesÀ efvejblej lespe ieefle mes yeoueles oewj ves ceefnueeDeeW keÀes Heíeefle keÀemeceeve DeJemej efo³ee Deewj ceefnueeDeeW ves DeHeveer HeéfleYee Deewj ueieve kesÀ yeueyetles Hej meceepe kesÀ nj #es$e ceWDeHeveer Deefceì íeHe íesæ[ves keÀe pees efmeueefmeuee MegjÀ efkeÀ³ee Jen ueieeleej peejer nw~ Deepe kesÀ oewj ceW keÀesF&Yeer Ssmee #es$e veneR peneB ceefnueeDeeW keÀer meMekeÌle GHeefmLeefle veneR cenmetme keÀer pee jner nes~ Jele&ceeve oewjceW jepeveerefle, He´Meemeve, mesvee, efMe#eCe, ef®eefkeÀlmee, efJe%eeve, lekeÀveerkeÀ, GÐeesie, J³eeHeej, meceepemesJeeDeeefo HećegKe #es$eeW ceW ceefnueeDeeW ves DeHeveer HeéfleYee Deewj #ecelee kesÀ DeeOeej Hej DeHeveer jen Kego yeveeF& nw~keÀF& #es$eeW ceW lees keÀæ[er mHeOee& Deewj keÀefþve ®egveewleer kesÀ yeeJepeto ceefnueeDeeW ves DeHevee Meer<e& cegkeÀece yevee³eenw~ Yeejle keÀer Fbefoje vetF&, vewveeueeue efkeÀodJeeF&, ®eboe keÀes®ej Deeefo ceefnueeDeeW ves meHeÀuelee kesÀ efpemeefMeKej keÀes ígDee nw Jes meYeer keÀæ[er mHeOee&Jeeues #es$e ceeves peeles nQ~

Yeejleer³e jepeveerefle ceW Þeerceleer Fbefoje ieeBOeer ves DeHeveer otjÎef<ì Deewj HekeÌkesÀ Fjeos mes Hetje jepeveereflekeÀHeefjÎM³e ner yeouekeÀj jKe efo³ee Lee~ Fbefoje ieebOeer Üeje He´Memle efkeÀ³es ie³es jepeveereflekeÀ ceeie& Hej ®euekeÀjner Meeruee oeref#ele, cee³eeJeleer, ceceleer ye@vepeea Deewj pe³eueefuelee pewmeer ceefnuee jepeveerefle%eeW ves DeHeveerHeéfleYee Deewj #ecelee keÀer yeoewuele DeHeves jep³eeW keÀer keÀceeve mebYeeueer nw~

Lespeer mes yeoueles meeceeefpekeÀ HeefjJesMe leLee ceefnuee HegjÀ<e meceevelee kesÀ Fme oewj ceW ceefnueeSB DeyeIej keÀer onueerpe ueeBIekeÀj yeenj Dee ®egkeÀer nQ~ Heé³eë nj #es$e ceW ceefnueeDeeW keÀer GHeefmLeefle Deewj Yeeieeroejerve]pej Deeleer nw~ efMe#ee ves ceefnueeDeeW keÀes DeHeves DeefOekeÀejeW kesÀ Heéfle peeiejÀkeÀ yevee³ee nw~ Deye ceefnuee³eW YeerDeHeves keÀefj³ej kesÀ Heéfle me®esle nQ~ ceefnuee peeiejCe keÀer Fme veJe®eslevee kesÀ meeLe-meeLe ceefnueeDeeW kesÀ HeéfleDel³ee®eej Deewj DeHejeOe kesÀ ceeceues Yeer yeæ{s nQ~ ceefnueeDeeW keÀer meeceeefpekeÀ megj#ee megefveefM®ele keÀjves kesÀefueS yengle meejs keÀevetve yeves nQ Deewj DeeJeM³ekeÀleevegmeej GmeceW mece³e-mece³e Hej mebMesOeve Yeer efkeÀ³es peelesjns nQ~ ceefnueeDeeW keÀes meeceeefpekeÀ megj#ee efoueeves ceW ceefnuee He$ekeÀeefjlee keÀer Dence YetefcekeÀe jner nw~

ceefnuee He$ekeÀeefjlee keÀer Deepe Deueie mes pejÀjle ner FmeefueS nw efkeÀ GmeceW ceefnueeDeeW mes peæg[s njHenuet Hej ieewj efkeÀ³ee peeS Deewj ceefnueeDeeW kesÀ meJee¥ieerCe efJekeÀeme ceW ³en cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe efveYee mekesÀ~ceefnuee He$ekeÀeefjlee keÀer meeLe&keÀlee ceefnuee meMeefkeÌlekeÀjCe kesÀ GÎsM³e mes pegæ[er nw~

13kegÀí HećegKe ceefnuee He$ekeÀejë

ce=Ceeue Heeb[s, efJeceuee Heeìerue, yejKee oÊe, meercee cegmleHeÀe, leJeueerve efmebn, ceerveue yenesue, mel³eeMejCe, oervee JekeÀerue, megveerlee Ssjve, kegÀcego mebIeJeer ®eeJejs Deeefo~

yeeue-He$ekeÀeefjleeë

yeeue-ceve mJeYeeJeleë efpe%eemeg Deewj mejue neslee nw~ peerJeve keÀer ³en Jen DeJemLee nw efpemeceW ye®®eeDeHeves ceelee-efHelee, efMe#ekeÀ Deewj ®eejes lejHeÀ kesÀ HeefjJesMe mes ner meerKelee nw~ ³ener Jen Gce´ nesleer nw efpemeceWye®®es kesÀ ceeefmle<keÀ Hej efkeÀmeer Yeer Ieìvee ³ee met®evee keÀer Deefceì íeHe Heæ[ peeleer nw~ ye®®es kesÀ Deeme-HeemekeÀer HeefjJesMe GmekesÀ J³eefkeÌlelJe efvecee&Ce ceW cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe efveYeelee nw~

SkeÀ mece³e Lee peye ye®®eeW keÀes HejerkeÀLeeDeesb, ueeskeÀkeÀLeeDeeW, HeewjeefCekeÀ, SsefleneefmekeÀ, Oeeefce&keÀkeÀLeeDeeW kesÀ ceeO³ecemes yenueeves-HegÀmeueeves kesÀ meeLe-meeLe GvekeÀe %eeveJeOo&ve efkeÀ³ee peelee Lee~ FvekeÀLeeDeeW keÀe ye®®eeW kesÀ ®eeefjef$ekeÀ efJekeÀeme Hej Yeer ienje HeÝeeJe neslee Lee~

Deepe meb®eej ke´Àebefle kesÀ Fme ³egie ceW ye®®eeW kesÀ efueS met®eveeleb$e keÀeHeÀer efJemle=le Deewj Deveble nes ie³eenw~ kebbÀH³etìj Deewj Fbìjvesì lekeÀ GvekeÀer HengB®e ves GvekeÀer efpe%eeme keÀes Demeerefcele yevee efo³ee nw~ Ssmes ceWFme yeele keÀer Yeer DeeMebkeÀe Deewj iegbpeeFMe yeveer jnleer nw efkeÀ ye®®eeW lekeÀ Jes met®evee³eW Yeer HengB®e mekeÀleer nQ,efpememes GvekesÀ yeeueceve kesÀ YeìkeÀeJe ³ee efJeke=Àleer Yeer mebYeJe nw~ Ssmeer efmLeleer ceW yeeue He$ekeÀeefjlee keÀermeeLe&keÀ mees®e Deewj efoMee ye®®eeW keÀes mener efoMee keÀer Deesj Deie´mej keÀj mekeÀleer nw~ yeeue He$ekeÀeefjlee keÀerefoMee ceW efHebì Deewj efJepegDeue ceeref[³ee (ÎM³e-ceeO³ece) kesÀ meeLe-meeLe Fbìjvesì keÀer Yeer Dence Deewjefpeccesoej YetefcekeÀe nes mekeÀleer nw~

DeeefLe&keÀ He$ekeÀeefjleeë

keÀesF& Yeer Ssmee J³eeHeeefjkeÀ ³ee DeeefLe&keÀ J³eJenej pees J³eefkeÌle³eeW, mebmLeeveeW, jep³eeW ³ee osMeeW kesÀ yeer®eneslee nw, Jen DeeefLe&keÀ He$ekeÀeefjlee kesÀ mejeskeÀejeW ceW Meeefceue nw~

DeeefLe&keÀ He$ekeÀeefjlee DeeefLe&keÀ J³eJenej ³ee DeLe&-J³eJemLee kesÀ J³eeHekeÀ iegCe-oes<eeW keÀer meceer#eeDeewj efJeJes®evee keÀer Oegjer Hej keWÀefêle nw~ efpeme He´keÀej He$ekeÀeefjlee keÀe GÎosM³e efkeÀmeer Yeer J³eJemLee kesÀiegCe-oes<eeW keÀes J³eeHekeÀ DeeOeej Hej He´®eeefjle He´meeefjle keÀjvee nw, Gmeer He´keÀej DeeefLe&keÀ He$ekeÀeefjlee keÀerYetefcekeÀe leYeer meeLe&keÀ nw peye Jen DeLe& J³eJemLee kesÀ nj Henuet Hej met#ce ve]pej jKeles ngS GmekeÀeefJeMues<eCe keÀjs Deewj meceepe Hej Heæ[ves Jeeues GmekesÀ HeÝeeJeeW keÀe He´®eej-He´meej keÀjves ceW me#ece nes~ DeLe&-J³eJemLee kesÀ ceeceues ceW DeeefLe&keÀ He$ekeÀeefjlee J³eJemLee Deewj GHeYeeskeÌlee kesÀ yeer®e mesleg keÀe keÀece keÀjves kesÀmeeLe-meeLe SkeÀ mepeie Heńjer keÀer YetefcekeÀe Yeer efveYeeleer nw~

DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCe Deewj efJeefYeVe osMeeW kesÀ DeeHemeer J³eeHeeefjkeÀ mebyebOeeW ves Hetjer ogefve³eeB kesÀ DeeefLe&keÀHeefjÎM³e keÀes yengle J³eeHekeÀ yevee efo³ee nw~ Deepe efkeÀmeer Yeer osMe keÀer DeLe&-J³eJemLee yengle kegÀí Deeblejje<ìêr³eJ³eeHeej mebyebOeeW Hej efveYe&j nes ieF& nw~ ogefve³eeB kesÀ efkeÀmeer keÀesves ceW ce®eer DeeefLe&keÀ nue®eue ³ee GLeue-HegLeueDev³e osMeeW keÀer DeLe&-J³eJemLee keÀes HeÝeeefJele keÀjves ueieer nw~ meesves Deewj ®eeboer pewmeer yengcetu³e OeelegDeeW leLeekeÀ®®es lesue keÀer keÀerceleeW kesÀ Gleej-®eæ{eJe mes Deepe ogefve³ee keÀer keÀesF& Yeer DeLe& J³eJemLee Deítleer veneR jner~

14

³etjes, [e@uej, HeeQ[, ³esve pewmeer cegêe³eW leLee meesvee, ®eeBoer Deewj keÀ®®ee lesue Deepe ogefve³ee keÀer HećegKe DeLe&J³eJemLeeDeeW keÀer vey]pe yeve ®egkeÀer nQ~ keÀnves keÀe leelHe³e& ³en efkeÀ Deepe Yeues ner meYeer osMe DeHeveerDeLe&J³eJemLeeDeeW kesÀ efve³eecekeÀ Deewj efve³eb$ekeÀ neW efkeÀvleg efJeMJe keÀer DeeefLe&keÀ nue®eueeW mes Jes Deítles veneR nQ~nce keÀn mekeÀles nQ efkeÀ DeeefLe&keÀ HeefjÎM³e Hej Hetje efJeMJe J³eeHekeÀ leewj Hej SkeÀ yeepeej ve]pej Deelee nw~meYeer osMeeW keÀer DeLe& J³eJemLee³eW Deepe Fmeer JewefMJekeÀ yeepeej keÀer ieefleefJeefOe³eeW mes efveOee&efjle nesleer nQ~

cepeyetle DeLe&J³eJemLee Jeeues osMeeW ceW nesvesJeeues cenÊJeHetCe& DeeefLe&keÀ HeefjJele&veeW mes ogefve³eeB kesÀ HećegKeosMe Yeer HeÝeeefJele nesles nw~ DeeefLe&keÀ He$ekeÀeefjlee kesÀ efueS efJeMJe keÀe DeeefLe&keÀ HeefjJesMe SkeÀ ®egveewleer nw~DeeefLe&keÀ He$ekeÀeefjlee keÀe ³en oeef³elJe nw efkeÀ efJeMJe keÀer DeLe&J³eJemLee keÀes HeYeeefJele keÀjvesJeeues efJeefYeVekeÀejkeÀeW keÀe efJeMues<eCe Jen ueieeleej keÀjleer jns leLee GvekesÀ iegCe-oes<eeW kesÀ DeeOeej Hej Snefle³eeleer GHe³eeWkeÀer ®e®ee& DeeefLe&keÀ He$ekeÀeefjlee keÀe J³eeHekeÀ efnmmee yeves~

DeeefLe&keÀ He$ekeÀeefjlee kesÀ mece#e SkeÀ yeæ[er ®egveewleer keÀjJeb®evee, keÀeueeOeve Deewj peeueer veesìeW keÀermecem³ee nw~ keÀeueeOeve Deepe efJekeÀefmele Deewj efJekeÀemeMeerue osMeeW kesÀ efueS SkeÀ yeæ[er mecem³ee yevee ngDee nw~keÀeuee Oeve Ye´<ìe®eej mes GHepelee nw Deewj Ye´<ìe®eej keÀes ner yeæ{elee nw~ Ye´<ìe®eej keÀer J³eeHekeÀlee DebleleëosMe kesÀ efJekeÀeme ceW yeeOekeÀ yeveleer nw~ keÀeueeOeve Deewj DeeefLe&keÀ DeHejeOeeW keÀes Gpeeiej keÀjvesJeeueer KeyejeWkesÀ J³eeHekeÀ He´®eej He´meej keÀer efpeccesoejer Yeer DeeefLe&keÀ He$ekeÀeefjlee keÀe efnmmee nw~

Yeejle pewmes ke=Àef<e HeÓeeve osMe ceW nceejer DeLe& J³eJemLee keÀeHeÀer kegÀí ke=Àef<e Deewj ke=Àef<e GlHeeoeW HejefveYe&j nw~ Yeejle ceW lespeer mes efJekeÀefmele nes jns veiejeW Deewj ceneveiejeW kesÀ yeeJepeto Deepe Yeer osMe keÀerueieYeie 70 HeéfleMele Deeyeeoer ieeBJeeW ceW ner yemeleer nw~ osMe kesÀ yepeì HeéJeOeeveeW keÀe SkeÀ yeæ[e efnmmee ke=Àef<eSJeb ieéceerCe efJekeÀeme kesÀ ceo ceW Ke®e& neslee nw~ DeeefLe&keÀ He$ekeÀeefjlee keÀe SkeÀ cenÊJeHetCe& Dee³eece ke=Àef<e SJebke=Àef<e DeeOeeefjle ³eespeveeDeeW leLee ieéceerCe efJekeÀeme kesÀ keÀe³e&ke´ÀceeW keÀe keÀJejspe Yeer nw~ ieéceerCe efJekeÀeme kesÀefyevee osMe keÀe efJekeÀeme Deewj DeeefLe&keÀ He$ekeÀeefjlee keÀe GÎosM³e DeOetje ner jnsiee~

J³eeHeej kesÀ HejbHejeiele #es$eeW kesÀ DeueeJee efjìsue, yeercee, meb®eej, efJe%eeve SJeb lekeÀveerkeÀ pewmesJ³eeHeej kesÀ DeeOegefvekeÀ #es$eeW ves DeeefLe&keÀ He$ekeÀeefjlee keÀes J³eeHekeÀ ef#eeflepe Deewj ve³ee Dee³eece efo³ee nw~ osMekeÀer DeLe&J³eJemLee keÀes mener efoMee oskeÀj Gmes meg®eejÀ Deewj megÎæ{ yeveevee DeeefLe&keÀ He$ekeÀeefjlee kesÀ efueS®egveewleer lees nw ner GmekeÀer meeLe&keÀlee Yeer Fmeer ceW efveefnle nw~

HećegKe He$e-Heef$ekeÀeSBë

FkeÀe@vee@efcekeÀ ìeF&cme, HeÀeFveWefMe³eue SkeÌmeHesme, efyepevesme mì@[b[&, efyepevesme ueeF&ve, ceveer kebÀìêsue,FkeÀe@veeefcekeÀ JesuLe, efcebì, J³eeHeej Deeefo~

mebYeeefJele He´Mve

1) He$ekeÀeefjlee keÀer HeefjYee<ee He´mlegle keÀjles ngS GmekeÀe mJejÀHe efJeJes®eve keÀerefpeS~

2) He$ekeÀeefjlee keÀe mJejÀHe mHe<ì keÀjles ngS GmekeÀer HećegKe efJeMes<eleeSB yeleeF³es~

3) He$ekeÀeefjlee kesÀ HećegKe He´keÀejeW keÀe mebef#eHle Heefj®e³e oerefpeS~

♦ ♦ ♦

15

efJe%eeHeve

FkeÀeF& - 04

FkeÀeF& keÀer jÀHejsKee

4.1. He´mleeJevee

4.2 GÎsM³e

4.3 efJe%eeHeve keÀe DeLe& SbJe mJejÀHe

4.4 efJe%eeHeve keÀe cenlJe

4.5 efJe%eeHeve Deewj efnvoer

4.1 He´mleeJevee

DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe Deepe efJekeÀeme keÀe He³ee&³e yeve ie³ee nw~ GlHeeove yeæ{ves kesÀ keÀejCe ³en DeeJeM³ekeÀnes ie³ee nw efkeÀ GlHeeefole JemlegDeeW keÀes GHeYeeskeÌlee lekeÀ HengB®ee³ee ner veneR pee³e yeefukeÀ Gmes Gme Jemleg keÀerpeevekeÀejer keÀer oer pee³e~ Jemlegleë ceveg<³e keÀes efpeve JemlegDeeW keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw Je GvnW leueeMe nerueslee FmekesÀ þerkeÀ efJeHejerle Gmes efpemekeÀer pejÀjle veneR nesleer Jen GmekesÀ yeejs ceW megvekeÀj DeHevee mece³e]Kejeye veneR keÀjvee ®eenlee~ Fme DeLe& ceW efJe%eeHeve JemlegDeeW keÀes Ssmes ueesieeW lekeÀ HengB®eeves keÀe keÀe³e& keÀjleenw pees ³en ceeve ®egkesÀ nesles nw efkeÀ Gve JemlegDeeW keÀer Gmes keÀesF& pejÀjle veneR nw~ DeeMe³e ³en efkeÀ GlHeeefoleJemleg keÀes ueeskeÀefHe´³e yeveeves leLee GmekeÀer DeeJeM³ekeÀlee cenmetme keÀjeves keÀe keÀe³e& efJe%eeHeve keÀjlee nw~

4.2 GÎsM³e

efJe%eeHeve Deepe kesÀ mece³e Deewj meceepe keÀe cenlJeHetCe& Debie yeve ie³ee nw~ FmekesÀ yeejs ceW HetCe&peevekeÀejer osvee ner Fme FkeÀeF& keÀe HećegKe GÎsM³e nw~ le=leer³e Je<e& yeer.S. kesÀ Heeþîeke´Àce kesÀ He´MveHe$e íë ceWmeceeefnle nesves kesÀ keÀejCe efJeÐeeefLe&³eeW kesÀ efueS FmekeÀe efJeMes<e cenlJe nw~ Deleë Fme FkeÀeF& ceW efJeÐeeefLe&³eeWkeÀes O³eeve ceW jKeles ngS Hejer#ee ceW Hetís ieS He´MveeW kesÀ DeHesef#ele GÊej osves keÀer meeceieér GHeueyOe keÀjvee YeerFmekeÀe GÎsM³e nw~

4.3 efJe%eeHeveë DeLe& SJeb HeefjYee<e

efJe%eeHeve Meyo ’efJe“ Deewj ’%eeHeve“ mes efceuekeÀj yevee nw~ efJe%eeHeve keÀe DeefYeHeé³e ’efJeefMe<ì“leLee ’efJe%eeHeve“ keÀe DeefYeHeé³e met®evee mes nw~ Deleë efJe%eeHeve keÀe DeLe& ’efJeefMe<ì met®evee“ mes nw~efJe%eeHeve, Debie´speer kesÀ Advertisment keÀe efnvoer DevegJeeo nw~ Advertisement Meyo uesefìveYee<ee kesÀ Advertise mes yevee nw, efpemekeÀe DeLe& neslee nw, Heueìvee DeLeJee ’pevelee keÀes metef®elekeÀjvee~“ DeeOegefvekeÀ meceepe ceW ’efJe%eeHeve’ J³eeHeej keÀes yeæ{eves Jeeues ceeO³ece kesÀ jÀHe ces peevee peelee nw~

16DeveskeÀ efJeÜJeeveeW ves efJe%eeHeve keÀer HeefjYee<eeSB keÀer nw, efpemeceW mes kegÀí cenlJeHetCe& HeefjYee<eeSB ³eneB oer

pee jner nw~

1. efJeefue³ece JesueyeskeÀj ë

èfJe%eeHeve met®eveeSB He´®eeefjle keÀjves keÀe ³en meeOeve nw pees efkeÀ efkeÀmeer J³eeHeeefjkeÀ kesÀvê DeLeJeemebmLee Üeje Yegieleeve HeéHle leLee nmlee#eefjle neslee nw Deewj Fme mebYeeJevee keÀes efJekeÀefmele keÀjves keÀer F®íejKelee nw efkeÀ efpevekesÀ Heeme ³en met®evee HengB®esieer Jes efJe%eeHeveoelee keÀer F®íevegmeej mee®eWies DeLeJee J³eJenejkeÀjWies~'

2. o v³et SvemeeF&keÌueeHeeref[³ee efye´ìeefvekeÀe ë

èfJe%eeHeve mecHess<eCe keÀe ³en He´keÀej nw pees efkeÀ GlHeeokeÀ DeLeJee keÀe³e& keÀes GVele keÀjves pevecelekeÀes HeÝeeefJele keÀjves jepeveweflekeÀ men³eesie HeéHle keÀjves, SkeÀ efJeefMe<ì keÀejCe keÀes Deeies yeæ{eves DeLeJeeefJe%eeHeveoelee Üeje kegÀí Fef®íle Heéfleefke´À³eeDeeW keÀes He´keÀeefMele keÀjves keÀe GÎsM³e jKelee nw~'

3. HesÀkeÀ Hesmyeer ë-

`cegefêle, efueefKele, ceewefKekeÀ DeLeJee ef®eef$ele efJeke´Àce keÀuee keÀes efJe%eeHeve keÀnles nw~ efJe%eeHeve keÀeGÎsM³e efJe%eeHeveoelee keÀer JemlegDeeW keÀe efJeke´Àce keÀjvee SJeb meeJe&peefvekeÀ efJe®eejOeeje keÀes J³eefkeÌleiele SJebmeecetefnkeÀ jÀHe mes efJe%eeHeveoelee kesÀ efnle ceW HeÝeeefJele keÀjvee neslee nw~'

4. Mesu[ve kesÀ Devegmeejë-

èfJe%eeHeve Jen J³eeJemeeef³ekeÀ MeefkeÌle nw efpemekesÀ Devleie&le cegefêle MeyoeW Üeje efJeke´Àce Je=efOo ceWmene³elee efceueleer nw, HeéfmeOoer keÀe efvecee&Ce neslee nw SJeb mee.... yeæ{leer nw~'

5. pee@ve [yuet kesÀHeÀes[& ë- kesÀ Devegmeej:

èfJe%eeHeve efvejvlej J³eefkeÌle³eeW keÀes ceveeves keÀer keÀuee nw, efpemeceW yengle DeefOekeÀ cee$ee ceW kegÀí keÀe³e&keÀje³ee peelee nw, efpemes DeeHe keÀjevee ®eenles nw~'

6. Sve meeF&keÌueesHeeref[³ee DecesefjkeÀveë-

èfJe%eeHeve, o=ef<ìiele leLee ceewefKekeÀ met®eveeDeeW keÀes Yegieleeve HeéHle ceeO³eceeW Üeje He´®eeefjle keÀjleenw efpememes J³eefkeÌle peeiejÀkeÀ leLee GlHeeefole Jemleg, J³eeHeej, ef®evn, Jemleg GHe³eesefielee, mebmLee efJe®eejDeLeJee ¢ef<ìkeÀesve kesÀ Heéfle menceefle jKeles nQ~'

7. DecesefjkeÀve ceekexÀefìeie Smeesefme³esMeve ë-

èfJe%eeHeve, meeJe&peefvekeÀ jÀHe mes JemlegDeeW, GvekeÀer GHe³eesefielee DeLeJee efke´À³ee nsleg efJe®eej He´mleglekeÀe SkeÀ He´keÀej nw~'

178. pee@ve Sme jeFìë-

èfJe%eeHeve, peve mebHes<eCe ceeO³ece Üeje efve³ebef$ele, Hen®eeve ³eesi³e met®evee Heóeve keÀjves keÀe keÀe³e&keÀjlee nw~'

9. yeer. Sme. Jeþesj ë-

èfJe%eeHeve, met®eveeDeeW keÀes meeJe&peefvekeÀ Yegieleeve HeéHle meeOeveeW Üeje He´®eeefjle keÀjlee nw~'

10. ye=nle efnvoer keÀesMe ë

`ceW efJe%eeHeve kesÀ He³ee&³eJee®eer kesÀ jÀHe ceW mecePevee met®evee osvee, FMlenej, efveJesove keÀjvee DeeefoMeyo efoS ieS nw~'

11. [e@. veiesvê ë kesÀ Devegmeej

`Hej®es, HeefjHe$e, Heesmìj DeLeJee He$e-Heef$ekeÀeDeeW Üeje meeJe&peefvekeÀ Iees<eCee keÀjvee leLee efkeÀmeerJemleg kesÀ JeemleefJekeÀ DeLeJee keÀeuHeefvekeÀ DeLeJee Deejesefvle iegCeeW keÀe He´®eej keÀjvee efJe%eeHeve keÀne peeleenw~'

GHe³egkeÌle HeefjYee<eeDeeW kesÀ DeeOeej Hej ³en keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ ‘efJe%eeHeve efJeke´À³e keÀuee keÀeJen efve³ebef$ele pevemeb®eej ceeO³ece nw efpemekesÀ Üeje GHeYeeskeÌlee keÀes ¢M³e SJeb ÞeJ³e met®evee Fme GÎsM³e mesHeóeve keÀer peeleer nw efkeÀ Jen efJe%eeHevekeÀlee& keÀer F®íe mes efJe®eej menceefle, keÀe³e& DeLeJee J³eJenej keÀjvesueies~

3.1 efJe%eeHeve kesÀ He´keÀej

efJe%eeHeve kesÀ Heéfle leceece Deeuees®eveeDeeW kesÀ nesles ngS Yeer efJe%eeHeve nceejs peerJeve mlej keÀes megOeejveWleLee GlHeeove yeæ{eves keÀe HeÝeeJeer ceeO³ece nw~ Deepe nce efJe%eeHeve ³egie kesÀ meerceevleb Hej Dee Keæ[s ngS nw,Deye DeeJeM³ekeÀlee Fme yeele keÀer nw efkeÀ efJe%eeHeve keÀes GlHeeefole Jemleg yes®eves DeLeJee He´®eeefjle keÀjves keÀerkeÀuee keÀe meerefcele GÎsM³e ve ceevekeÀ peve - ®eslevee³egkeÌleb keÀueelcekeÀ efJe%eeHeve keÀes Yeer HeéLeefcekeÀlee osveer®eeefnS.

Jele&ceeve mece³e ceW efJe%eeHeve kesÀ keÀesF& jÀHe nceejs meeceves Deeles nw~ FvekeÀes efvecveefueefKele He´keÀejes ceWjKee pee mekeÀlee nw~

1) Devegves³e efJe%eeHeve (Persuasive):

efJe%eeHeve ceeO³ece mes pevelee DeLeJee GHeYeeskeÌlee lekeÀ Hengb®eves Gvns DeHeveer Deesj DeekeÀef<e&lekeÀjves, efjPeeves, GlHeeo keÀer Heéfle<þeb leLee GmekesÀ cetu³e keÀes mLeeefHele efkeÀ³ee peelee nw~ Fme He´keÀej kesÀefJe%eeHeve efvecee&lee leye He´meeefjle keÀjlee nw, peye GmekeÀe GÎsM³e ieénkeÀeW kesÀ ceve ceW DeHeveer Jemleg keÀe veece

18mLeeefHele keÀjvee neslee nw Deewj ³en DeeMee keÀer peeleer nw efkeÀ ieénkeÀ Gmes Kejerosiee~ efJe%eeHeve efJeefYeVeceeO³eceeW kesÀ DeeOeej Hej efJeefMe<ì GHeYeeskeÌleeDeeW keÀes DeHeves GÎsM³e kesÀ efue³es ceveeves keÀer F®íe jKeles nw~

2) met®eveeHeó (Informative) efJe%eeHeveb:

Fme He´keÀej keÀe efJe%eeHeve met®eveeDeeW keÀes He´meeefjle keÀjves keÀer SJeb J³eeHeeefjkeÀ DeefYeJ³eefkeÌle kesÀ jÀHeceW meeceves Deelee nw~ meeLe ner Fve efJe%eeHeveeW keÀe GÎosM³e peve-meeOeejve keÀes efMeefLeue keÀjvee, peerJevemlejGb®ee keÀjvee meebmke=ÀeflekeÀ yeewefOokeÀ leLee DeeO³eeeflcekeÀ GVeefle keÀjves keÀe YeeJe efveefnle neslee nw~ meecegoeef³ekeÀefJekeÀeme megOeej, Deblejeef<ì^³e meodYeeJe, Jev³e HeéCeer j#ee, ³eelee³eele megj#ee Deeefo #es$eeW ceW peve-meeOeejCekeÀer YeueeF& kesÀ GodosM³e mes met®evee Heóej keÀj peeiejÀkeÀlee GlHeVe keÀjlee nw~

3) meebmLeeefvekeÀ efJe%eeHeve (Institutional):

meebmLeeefvekeÀ efJe%eeHeve J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLeeveeWÜeje He´keÀeefMele Je He´®eeefjle keÀje³es peeles nw~ ieénkeÀeWceW efJeMJeeme Deefpe&le keÀjves kesÀ efueS Fme He´keÀej kesÀ efJe%eeHeve efkeÀ³es peeles nw~

mebmLeeDeesb kesÀ jÀHe cesb yeæ[s-yeæ[s GÐeesie mecetn Debleje<ìêr³e DeLeJee je<ìêr³e mlej keÀer kebÀHeefve³eeBDeeefo efJe%eeHeve He´mlegle keÀj je<ìêfnle mebyebvOeer pevecele efvecee&ve keÀjleer nw~ efJe%eeHeve keÀer efJe<e³e-Jemlegefveleevle peve-keÀu³eeve mes mebyebefOele nesleer nw~ efkeÀvleg Hejer#ee jÀHe mes FmeceW meewpev³eb kesÀ jÀHe ceW mJe-efJe%eeHeve Yeer efveefnle neslee nw~

4) DeewÐeesefiekeÀ efJe%eeHeve (Industrial):

DeewÐeesefiekeÀ efJe%eeHeve keÀ®®ee ceeue, GHekeÀjCeb Deeefo keÀer ke´À³e ceW Je=efOo kesÀ GÎsM³e mes efkeÀ³ee peeleenw, Fme He´keÀej kesÀ efJe%eeHeve HećegKe jÀHe mes DeewÐeesefiekeÀ Heéfke´À³eeDeeW ceW HećegKelee mes He´keÀeefMele efkeÀ³es peeles nw,Fme He´keÀej kesÀ efJe%eeHeveeW keÀe HećegKe GÎsM³e meeceev³e J³eefkeÌle keÀes DeekeÀef<e&le keÀjvee veneR neslee nw JejveeDeewÐeesefiekeÀ #es$e mes mebyebefOele J³eefkeÌle³eeW Heéfle<þeveeW efvecee&leeDeeW keÀes DeHeveer Deesj Deeke=À<ì keÀjvee neslee nw~

5) efJeÊeer³e efJe%eeHeve (Financial):

efJeÊeer³e efJe%eeHeve HećegKe jÀHe mes DeLe& mes mebyebefOele neslee nw, efJeefYeVe kebÀHeefve³eeW Üeje DeHeves MesDejKejeroves keÀe efJe%eeHeve GHeYeeskeÌleeDeeW keÀes efveJesMe kesÀ efueS Heéslmeeefnle keÀjves mebyebefOele efJe%eeHeve Fmeer ÞesCeerceW Deeles nw, keÀYeer-keÀYeer kebÀHeveer DeHeveer Dee³e J³e³e mebyebefOele efJeJejCe osves keÀer DeHeveer DeeefLe&keÀ efmLeefle keÀermeg¢{lee keÀes Yeer efJe%eeefHele keÀjleer nw~

6) Jeieeake=Àle efJe%eeHeve (Classified):

Fme He´keÀej kesÀ efJe%eeHeve Del³eeefOekeÀ mebef#eHle meppeenerve SJeb keÀce J³e³ekeÀejer nesles nQ~ MeeskeÀmebJesovee, p³eesefle<e efJeJeen, yeOeeF&, ke´À³e-efJeke´À³e, DeeJeM³ekeÀlee, veewkeÀjer, Jej-JeOet Deeefo mes mebyebefOele FmeHe´keÀej kesÀ efJe%eeHeve mecee®eej He$e ceW He´keÀeefMele nesles nQ~

7) Dev³e efJe%eeHeve:

GkeÌle He´keÀej kesÀ efJe%eeHeveeW kesÀ DeefleefjkeÌle kegÀí Dev³e He´keÀej kesÀ efJe%eeHeve Yeer ¢ef<ìiele nesles nw~

19De) mecceevekeÀ efJe%eeHeve (Prestige Advertisment):

ueeskeÀcele DeLeJee pevecele lew³eej keÀjves kesÀ GÎsM³e mes ®egveeHetCe& Iees<eCeeHe$e (manifesto)efJe%eeefHele efkeÀ³ee peelee nw efpemes mecceevekebÀ efJe%eeHeve keÀer ÞesCeer ceW jKee peelee nw~

ye) mceeefjkeÀe efJe%eeHeve (Sovenier Advertisment)

efkeÀmeer meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&ke´Àce meceepemesJeer mebmLee Deeefo Üeje Dee³eesefpele keÀe³e&ke´Àce kesÀ Debleie&lemceeefjkeÀe keÀe He´keÀeMeve efkeÀ³ee peelee nw~ efpemeceW meeceev³e jÀHe mes DeeefOekeÀ mene³elee kesÀ jÀHe ceW efJe%eeHeveHe´keÀeefMele efkeÀ³es peeles nQ~ mebmLee keÀe Heefj®e³e mebmLee kesÀ HećegKe keÀe³e&ke´Àce mebmLee kesÀ HeoeefOekeÀeefj³eeW keÀeefJeJejCe Deeefo kesÀ meeLe Fve efJe%eeHeveeW keÀes Yeer He´keÀeefMele efkeÀ³ee peelee nw~

Fme He´keÀej efJe%eeHeve kesÀ DeveskeÀ He´keÀej nw pees efJe<e³e leLee DeeJeM³ekeÀlee kesÀ Devegmeej GHeYeeskeÌleekeÀes DeekeÀef<e&le keÀjves leLee efJe%eeefHele Jeemleg keÀes yee]peej ceW Heéfleefle<ì keÀjves kesÀ meeLe ner GmekesÀ cenlJe keÀesmLeeefHele keÀjves keÀe keÀe³e& keÀjles nw~

3.2. efJe%eeHeve kesÀ keÀe³e&:

efJe%eeHeve kesÀ efvecveefueefKele keÀe³e& nQ ë-

1. veJeerve JemlegDeeW Deewj mesJeeDeeW keÀer met®evee osvee~

2. efkeÀmeer Jemleg keÀer GHe³eesefielee SJeb Þes<þlee yeleeles ngS GmekeÀer Deesj ueesieeW keÀe O³eeve DeekeÀef<e&lekeÀjvee~

3. GHeYeeskeÌleeDeeWceW Jemleg kesÀ Heéfle jÀef®e leLee efJeMJeeme GlHeVe keÀjvee~

4. GHeYeeskeÌleeDeeW keÀer mce=efle keÀes HeÝeeefJele keÀjvee~

5. efJeMes<e ítì Deeefo keÀer peevekeÀejer osles ngS GHeYeeskeÌlee-ceeBie ceW Je=efOo keÀjvee~

6. Jemleg keÀes mJeerkeÀej keÀjves DeHeveeves Deesj Gmes Kejeroves keÀer HesjCee osvee~

4. efJe%eeHeve kesÀ iegCe:

efJe%eeHeve GlHeeo Jemleg kesÀ Heéfle ueesieeW keÀe O³eeve DeekeÀef<e&le keÀjves keÀe keÀe³e& keÀjles nQ~ SkeÀ De®ísefJe%eeHeve ceW efvecveefueefKele iegCe/efJeMes<eleeSB nesveer ®eeefnS ë-

1. efJe%eeHeve ceW O³eeve DeekeÀef<e&le keÀjves keÀer #ecelee nes:

efkeÀmeer Yeer efJe%eeHeve keÀer meyemes Denced Keeefme³ele ³en nesleer nw efkeÀ Jen ueesieeW keÀe (efJeMes<e jÀHe mesefpevemes GmekeÀe mebyevOe nes) O³eeve DeekeÀef<e&le keÀjs~ efJe%eeHeve keÀer He´mlegefle, Yee<ee Deewj mLeeve Ssmee nesvee®eeefnS efpememes ueesieeW keÀer ve]pej Gme Hej DeJeM³e Heæ[s~ Ssmee ve nesves Hej Jen DeHeves GÎsM³e ceW meHeÀue veneRnes HeeSiee~

202. DeefYeveJe SJeb ceewefuekeÀ meepe-meppee:

He$e-Heef$ekeÀeDeeW ceW He´keÀeefMele efJe%eeHeve neW DeLeJee nesef[¥ie Deeefo kesÀ ceeO³ece mes He´mlegle, GmekeÀermeepe-meppee Fleveer ceewefuekeÀ nesveer ®eeefnS efkeÀ Jen DeHeveer Deesj ueesieeW keÀer ¢ef<ì DeHeves-DeeHe efKeb®e ues~meeceev³e mes Deueie kegÀí efJeMes<e DeekeÀ<e&Ce nesvee efJe%eeHeve keÀer Mele¥ nw~

3. efJe%eeefHele Jemleg keÀer cegK³e efJeMes<ele Hej yeue nes:

efpeme GlHeeo DeLeJee Jemleg keÀes efJe%eeefHele efkeÀ³ee pee jne nw GmekeÀer cegK³e efJeMes<elee efJe%eeHeve ceWnesveer ®eeefnS efpememes ueesieeW ceW GmekesÀ HeéfleOeejCee mLeeefHele keÀjveW ceW jÀkeÀeJeì ve Hewoe nes~ cegK³e yeeleW ³eekesÀefvê³e efyebog keÀes DeeOeej yeveekeÀj efJe%eeHeve DeefOekeÀ leke&Àmebiele leLee HeÝeeJeer yevee³ee pee mekeÀlee nw~

4. efJe%eeHeve ceW megyeesOelee nes:

efJe%eeHeve yeveeves Jeeueer SpeWmeer keÀes ®eeefnS efkeÀ Jen Ssmee efJe%eeHeve lew³eej keÀjs pees Heæ{s-efueKes leLeeDeveHeæ{, Menjer leLee ieeBJe, meYeer kesÀ efueS megyeesOe nes~ efpeme efJe%eeHeve keÀes mecePeves ceW oMe&keÀ keÀes efoceeieueieevee Heæ[siee GmekesÀ Heéfle Jen pegæ[eJe cenmetme veneR keÀj HeeSiee~ Ssmeer efmLeleer ceW peye ueesie Gmes mecePener veneR HeeSBies, GlHeeo keÀes GHe³eesie ceW ueeves keÀer Deesj keÀoce kewÀmes yeæ{eSsWies ?

5. leL³eeW keÀer leke&ÀHetCe& He´mlegefle:

efJe%eeHeveoelee keÀes ®eeefnS efkeÀ Jen efpeme GlHeeo keÀes efJe%eeefHele keÀjvee ®eenlee nw Gmemes pegæ[sleceece leL³eeW keÀes ke´ÀceJeej He´mlegle keÀjs~ Jemlegleë efJe%eeHeve keÀes yeveeves keÀer DeeJeM³ekeÀlee ner FmeefueScenmetme keÀer ie³eer efkeÀ efpemes pejÀjle ve nes Jen Yeer GmekesÀ Heéfle DeekeÀef<e&le nes~ leL³eeW keÀer leke&ÀHetCe& He´mlegeflemes ueesie efJe%eeHeve kesÀ Heéfle KegueeHeve cenmetme keÀjles nQ~

6. ieefleMeeruelee:

efJe%eeHeve ceW ³en iegCe nesvee ®eeefnS efkeÀ Jen efmLej nesles ngS Yeer osKeves DeLeJee Heæ{ves Jeeues keÀer mees®ekeÀes ieefle Heóeve keÀjs~ FmekesÀ efueS GmeceW iel³eelcekeÀ mebkesÀle nesves DeeJeM³ekeÀ nQ, efpememes efJe%eeHeve peneBmeceeHle nes osKeves Jeeuee GmekesÀ DeeieW keÀes mees®ekeÀj GmekesÀ GHe³eesie kesÀ efueS DeHevee ceve yeveeS~

7. Meer<e&keÀ DeekeÀ<e&keÀ nes:

efJe%eeHeve keÀe Meer<e&keÀ DeekeÀ<e&keÀ nesvee ®eeefnS~ Jewmes ef®e$eelcekeÀ efJe%eeHeve kesÀ efueS Meer<e&keÀ keÀerDeeJeM³ekeÀlee keÀce nesleer nw efHeÀj Yeer peneB DeeJeM³ekeÀlee nes Meer<e&keÀ osves mes Hejnspe veneR keÀjvee ®eeefnS~GoenjCemJejÀHe ’Del³egu³e Yeejle“ Deeefo~ Fmemes efJe%eeHeve kesÀ efJe<e³e keÀe %eeve nes peelee nw~

8. jÀef®ekeÀe leLee ceveesnejer:

efJe%eeHeve kesÀ ceeO³ece mes keÀce mes keÀce mece³e cebs GlHeeo keÀer peevekeÀejer oer peeleer nw~ ueesieeW kesÀJ³emle mece³e ceW mes SkeÀ #eCe ®egjekeÀj efJe%eeHeve keÀes GvekesÀ meeceves HeóefMe&le efkeÀ³ee peelee nw~ Ssmes ceW

21efJe%eeHeve ³eefo jÀef®ekeÀj veneR nesiee lees DeHeves Dev³e keÀeceeW ceW ueiee ngDee J³eefkeÌle GmekeÀer Deesj O³eeve veneRos HeeSiee~ FmeefueS ³en DeeJeM³ekeÀ nw efkeÀ GlHeeo keÀe GHe³eesie keÀjves JeeueeW leLee efJe%eeHeve osKeves JeeuesoesveeW keÀer jÀef®e keÀe K³eeue jKee pee³e~

efJe%eeHeve kesÀ GHe³egkeÌle iegCeeW keÀe DeO³e³eve keÀjves mes ³en mHe<ì neslee nw efkeÀ efJe%eeHeve efkeÀmeer JemlegkesÀ iegCeeW keÀes Fme He´keÀej jÀef®ekeÀj yeveekeÀj He´mlegle keÀjlee nw efkeÀ GHeYeeskeÌlee GmekesÀ Heéfle DeekeÀef<e&le ngSefyevee veneR jn mekeÀlee~

efJe%eeHeve keÀe cenlJe:

Deepe lekeÀveerkeÀer efJekeÀeme ves Hetjs efJeMJe kesÀ ueesieeW keÀes SkeÀ-ogmejs kesÀ vepeoerkeÀ uee efo³ee nw~ otefj³eeWkeÀe keÀesF& celeueye veneR jn ie³ee nw~ Fve meye keÀejCeeW ves ceveg<³e keÀes Deewj DeefOekeÀ cenlJeekeÀeb#eer yevee efo³eenw~ Jele&ceeve mece³e kesÀ yee]peej HeÓeeve meceepe ceW GHeYeeskeÌleeJeeoer mebmke=Àefle keÀe yeesueyeeuee yeæ{ jne nw~ SsmesceW GHeYeeskeÌlee, meceepe Deewj GlHeeove kesÀ yeer®e mebyevOe mLeeefHele keÀjves keÀe keÀe³e& efJe%eeHeve keÀj jne nw~GlHeeokeÀ kesÀ ueeYe mes GHeYeeskeÌlee keÀer F®íeDeeW keÀer Hetefle& leLee GlHeeefole Jemleg kesÀ GHe³eesie keÀe ceeie&He´Memle keÀjves keÀe keÀe³e& efJe%eeHeve keÀes Hen®eeve Heóeve keÀjlee nw~ Ssmes ceW efJe%eeHeve keÀe cenlJe meJe&efmeOo nw~

efJe%eeHeve kesÀ HenlJe keÀes jsKeebefkeÀle keÀjles ngS efye´ìsves kesÀ HetJe& HeÓeeveceb$eer efJeefue³ece iues[mìesve veskeÀYeer keÀne Lee - ’J³eJemee³e ceW efJe%eeHeve keÀe Jener cenlJe nw pees GÐeesie#es$e ceW yee<HeMeefkeÌle kesÀ DeefJe<keÀejkeÀe~“

efJemìve ®eef®e&ue ves FmekeÀer DeeefLe&keÀ GHe³eesefielee kesÀ cenlJe keÀes HeéfleHeeefuele keÀjles ngS keÀne Lee -’ìkeÀmeeue kesÀ DeefleefjkeÌle keÀesF& Yeer efyevee efJe%eeHeve kesÀ cegêe keÀe GlHeeove veneR keÀj mekeÀlee~“ efJe%eeHevekesÀ cenlJe keÀes nce efvecveefueefKele jÀHe ceW He´mlegle keÀj mekeÀles nQ~

1 GlHeeefole Jemleg keÀer peevekeÀejer:

GÐeesieeW kesÀ ceeO³ece mes ve³eer-ve³eer JemlegDeeW keÀe GlHeeove neslee nw Deesj efJe%eeHeve mes Fve veJeerveGlHeoeW keÀer peevekeÀejer oer peeleer nw~ meeceev³e jÀHe mes GHeYeeskeÌlee DeLeJee pevelee HeejbHeeefjkeÀ jÀHe mes efpemeJemleg keÀe GHe³eesie keÀjleer Dee³eer nw Gmes íesæ[keÀj ve³eer Jemleg kesÀ Heéfle GmeceW mebosn yevee jnlee nw~ efJe%eeHevekesÀ ceeO³ece mes GHeYeeskeÌlee ceW GlHeeefole ve³eer Jemleg kesÀ Heéfle jÀef®e Hewoe keÀer peeleer nw~ kesÀJeue Jemleg ner veneR,GlHeeovekeÀlee&, Jemleg keÀer GHe³eesefielee leLee GmekesÀ iegCeeW keÀer peevekeÀejer osves keÀe keÀe³e&Yeer efJe%eeHeve keÀjleenw~ Fme lejn GHeYeeskeÌlee kesÀ Heeme SkeÀ pewmeer JemlegDeeW keÀer leguevee, GvekesÀ cetu³eeW keÀe Devlej Deeefo keÀeefJekeÀuHe efJe%eeHeve kesÀ ceeO³ece mes GHeueyOe neslee nw Deewj Jen DeHeveer megefJeOee mes DeHeves GHe³eesie keÀer JemlegkeÀe ®e³eve keÀj Gmes Kejerolee nw~

2 efJekesÀlee keÀe ueeYe:

efJe%eeHeve mes kesÀJeue GHeYeeskeÌlee keÀe ner ueeYe veneR HeéHle neslee yeefukeÀ Gmes yes®eves Jeeues otkeÀeveoejDeLee&le efJekesÀlee keÀes Yeer ueeYe HeéHle neslee nw~ efJe%eeHeve efJekesÀlee keÀece Flevee Deemeeve keÀj oslee nw efkeÀ Gmesve³eer Jemleg kesÀ yeejs ceW GHeYeeskeÌleeDeeW keÀes yeej-yeej yeleevee veneR He[lee nw~ me®®eeF& lees ³en nw efkeÀ efJe%eeHeveJemleg kesÀ meeLe ner meeLe Jen keÀneB-keÀneB GHeueyOe nw, FmekeÀer peevekeÀejer cegnw³ee keÀjelee nw~ Deleë efJe%eeHevemes GHeYeeskeÌlee leLee efJekesÀlee oesveeW keÀes ueeYe efceuelee nw~

223 yee]peej keÀe efvecee&Ce:

efJe%eeHeve kesÀ ceeO³ece mes ve³eer JemlegDeeW kesÀ GlHeeove leLee GmekeÀer GHe³eesefielee keÀer peevekeÀejer oerpeeleer nw efpememes GHeYeeskeÌleeDeeW keÀe O³eeve Gme Jemleg kesÀ Fmlesceeue keÀer Deesj kesÀefvêle neslee nw~ Fme He´keÀejefJe%eeHeve yee]peej keÀe efvecee&Ce keÀjlee nw~ Deepe nce osKeles nw efkeÀ keÀue lekeÀ peneB HengB®evee ogie&ce ceevee peeleeLee JeneB Yeer ueesieeW keÀer Yeeræ[ HengB®e ieF& nw~ ueesie DeHeves jnves, kesÀ mLeeve Hej ner yee]peej yevee les jns nQ~ Henuesueesie efkeÀmeer efJeMes<e efove mece³e efvekeÀeuekeÀj yee]peej peeles Les, Deye yee]peej mJe³eb GvekesÀ Heeme Dee ie³ee nw~³en meye efJe%eeHeve kesÀ keÀejCe ner mebYeJe nes Hee³ee nw~

4 je<ìêfnle:

efJe%eeHeve keÀe ³eesieoeve je<ì^mesJee kesÀ efueS Yeer keÀce veneR nw~ GlHeeove kesÀ Heéfle ueesieeW keÀes peeiejÀkeÀyeveekeÀj efJe%eeHeve osMe keÀer DeLe&J³eJemLee kesÀ efJekeÀeme ceW efJeMes<e men³eesie Heóeve keÀjlee nw~ Flevee ner veneRje<ìêr³e megj#ee kesÀ ceeceueeW, Delveje<ìêr³e mecePeesleeW Deeefo keÀes HeejoMeea jÀHe ceW He´mlegle keÀj efJe%eeHeveeW vesHetjs JewefMJekeÀ Heefj¢M³e kesÀ efnle keÀe keÀe³e& efkeÀ³ee nw~ DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, jepeveweflekeÀ, SsefleneefmekeÀ cegÎeWkesÀ efJe%eeHeveeW kesÀ Üeje efkeÀmeer Yeer osMe kesÀ efJe®eejeW GmekeÀer mebmkeÀ=efle leLee efJekeÀemeelcekeÀ efmLeefle keÀes He´mleglekeÀj GvekesÀ keÀu³eeCekeÀejer keÀe³eex keÀes pevelee kesÀ yeer®e ues peevee Yeer je<ì^Heefle keÀe keÀe³e& nw~

6. ceveesjbpeve kesÀ efueS GHe³eesieer:

efJe%eeHeve keÀer jbie ³eespevee, ceefnueeDeeW kesÀ Ye[keÀerues ef®e$e, Meyo ³eespevee, DeMueerue ef®e$eeW keÀeHe´³eesie, DeekeÀ<e&keÀ Mewueer Fmemes GHeYeeskeÌleeDeeW keÀe ceveesjbpeve Yeer neslee nw~ efHeÀuceeW kesÀ He´®eej-He´meej ceWefJe%eeHeve keÀe Del³eeefOekeÀ He´³eesie efkeÀ³ee peelee nw~ efHeÀuce ceveesjbpeve keÀe meyemes yeæ[e ceeO³ece nw~

8. peerJevemlej keÀes TB®ee keÀjves ceW mene³ekeÀ:

meceepe keÀu³eeCe mebyebOeer Heéfle<þeveeW kesÀ efJe%eeHeveeW keÀe SkeÀ cee$e O³es³e pevelee ceW efJeJeskeÀ MeerueleeGlHeVe keÀjvee, GvekeÀes peerJevemlej keÀes TB®ee keÀjvee, yeewefOokeÀ leLee DeO³eeeflcekeÀ efJekeÀeme keÀjvee Deeefojne nw~ cegK³eleë efJe%eeHeve SkeÀ ceeie& ue#³e GlHeeo kesÀ meboYe& ceW efJeMJeeme Hewoe keÀjvee GvnW uesves kesÀ efueScepeyetj keÀjvee, GHeYeeskeÌleeDeeW kesÀ efoueeW efoceeie Hej íeHe íesæ[vee Deeefo mes GHeYeeskeÌlee JemlegDeeW keÀerKejeroerkeÀj mekesÀ~ meJe& efMe#ee DeefYe³eeve, veejer meMeefkeÌlekeÀjCe Deeefo~ Fve efJe%eeHeveeW Üeje ueesie efMe#ee SJebveejer kesÀ efJekeÀeme keÀes De®ís {bie mes mecePe mekeWÀ nw~

efJe%eeHeve Deewj efnvoer:

efJe%eeHeve keÀe #es$e Hetjer lejn mes J³eeJemeeef³ekeÀ nw~ GmekeÀe keÀe³e& leLee GHe³eesefielee J³eeJemeeef³ekeÀueeYe mes ner mebyeefvOele nw~ efnvoer Yeejle osMe ceW meyemes p³eeoe ueesieeWÜeje yeesueer leLee mecePevesJeeueer Yee<eenw~ Fme DeLe& ceW efJe%eeHeve kesÀ ceeO³ece kesÀ jÀHe ceW meyemes cenlJeHetCe& efnvoer Yee<ee nw~ efJe%eeHeve kesÀ efJe<e³eDeLeJee GlHeeefole JemlegDeeW kesÀ iegCe leLee GmekeÀer He´mlegefle kesÀ DeeOeej Hej GmekeÀer DeevleefjkeÀ SJeb yeenerDeeJeM³ekeÀleeDeeW kesÀ DevegjÀHe Yee<ee keÀer pejÀjle nesleer nw~ Deepe efnvoer efJe%eeHeve keÀer DeeJeM³ekeÀlee kesÀDevegjÀHe ve³ee jÀHe ieńCe keÀj jner nw~ efJe%eeHeve kesÀ Devegmeej efnvoer Yee<ee ces efvele-ve³es He´³eesie nes jns nw~

23Fmemes Yee<ee keÀe efJekeÀeme nes jne nw Deewj efnvoer cee$e HegmlekeÀeW keÀer Yee<e eve neskeÀj veS mece³e Deewj meceepekeÀer peerJeble Yee<ee yeveleer ne jner nw~

He´l³eskeÀ Yee<ee keÀer DeHeveer Yee<ee mebmke=Àefle nesleer nw~ GmekeÀer MeyoeJeueer, JeekeÌ³e j®evee, cegneJejsDeeefo efJeMes<e nesles nw~ efnvoer keÀe Yeer DeHevee Yee<ee mebmkeÀej nw~ efJe%eeHeve kesÀ Jele&ceeve jÀHe ceW HeejbHeeefjkeÀleekesÀ l³eeie leLee DeeOegefvekeÀlee kesÀ mJeerkeÀej keÀer efmLeleer osKeer pee mekeÀleer nw~ GmeceW kesÀJeue GlHeeokeÀ,GlHeeefole Jemleg Deewj GHeYeeskeÌlee ner veneR Deelee, yeefukeÀ pevemeb®eej kesÀ meYeer ceeO³ece Deewj ³eelee³ele kesÀmeeOeve Yeer Deeles nQ, ³es meYeer efJe%eeHeve kesÀ He´meej ceW mene³ekeÀ nesles nw~

efnvoer kesÀ efke´À³eeHeoeW kesÀ He´³eesie mes efJe%eeHeveeW ces DeefOekeÀ keÀn osves keÀer #ecelee Hewoe nesleer nw~ efyekeÀeTnw, pejÀjle nw, ®eenles nes, Deeles nw, peeles nw, DeeFS pewmes MeyoeW kesÀ He´³eesie mes efJe%eeHeveeW keÀer DeLe&JeÊeeyeæ{leer nw~ He$e-Heef$ekeÀeDeeW pewmes cegefêle efJe%eeHeveeW ceW He´³eesie keÀer peevesJeeueer efnvoer-MeyoeJeueer ceeO³ece kesÀHeefjJele&ve kesÀ meeLe yeoue peeleer nw~ jsef[³eeW ceW peneB OJeveelcekeÀ MeyoeW keÀe cenlJe neslee nw JeneR ìsefueefJepeveleLee efmevescee ceW o=M³eelcekeÀ efke´À³eeHeoeW keÀe He´³eesie efkeÀ³ee peelee nw~ GoenjCe kesÀ efueS ³eefo cegefêle jÀHe ceWþb{er kesÀ efoveeW ceW lJe®ee keÀes ceguee³ece jKeves kesÀ efueS ’yeesjesueerve ueieeFS“ pewmee efJe%eeHeve íHelee nw leesjsef[³ees kesÀ efueS - ’þb{er keÀer KegMkeÀer otj keÀjs yeesjesueerve“ pewmes Meyo He´³eesie efkeÀS peeSBies, uesefkeÀve otjoMe&veDeewj o=keÀÞeJ³e ceeO³eceeW ceW ¢M³eelcekeÀ HeoeW pewmes ’osMee DeeHeves? peevee DeeHeves ?“ Deeefo MeyoeW keÀeHe´³eesie efkeÀ³ee peelee nw~

efnvoer efJe%eeHeveeW ceW efmebieue kesÀ ceeO³ece mes Yeer GlHeeoeW kesÀ iegCe Deewj GmekesÀ cenlJe keÀer He´mlegleefkeÀ³ee peelee nw~

’þb{e celeueye keÀeskeÀe keÀesuee“

Fmeer He´keÀej keÀe efJe%eeHeve nw efpemeceW efyevee yengle kegÀí keÀns GlHeeokeÀes mLee³eer Hen®eeve osves keÀeHe´³eeme efkeÀ³ee ie³ee nw~

efnvoer efJe%eeHeveeW ceW DeekeÀ<e&keÀ MeyoeJeueer keÀe He´³eesie keÀj GHeYeeskeÌlee kesÀ ceve ceW efpe%eemee HewoekeÀjves leLee Jemleg keÀer GHe³eesefielee efmeOo keÀjles ngS J³eeHeeefjkeÀ efJekeÀeme keÀe ceeie& He´Memle efkeÀ³ee peelee nw~pewmesë-

DeeHeves Fme Jemleg keÀes Deepecee³ee keÌ³ee ?

Deye DeeHeves mecePee.......... ~

]peje-mee He´³eesie Deewj ....... ~

efpemeves Deepecee³ee veneR Gmeves keÌ³ee peevee ?

efnvoer efJe%eeHeve keÀer Yee<ee GmekesÀ efJe<e³e keÀes Hetjer leeefke&ÀkeÀlee leLee me®®eeF& kesÀ meeLe Fme He´keÀejHe´mlegle keÀjleer nw efpememes GmekesÀ yeejs ceW Deewj DeefOekeÀ peeveves-Hetíves keÀer pejÀjle veneR nesleer~ Delegu³eYeejle kesÀ Devleie&le ceO³eHeósMe keÀe efJe%eeHeve efpemekesÀ Devle ceW ’efnvogmleeve keÀe efoue osKees“ keÀnkeÀj vekesÀJeue GmekesÀ iegCeeW / efJeMes<eleeDeeW keÀes He´keÀì efkeÀ³ee ie³ee nw yeefukeÀ GmekeÀer YeewieesefuekeÀ efmLeleer keÀes YeerHe´mlegle efkeÀ³ee ie³ee nw~

24efnvoer efJe%eeHeve keÀer Yee<ee mejue DeekeÀ<e&keÀ, menpe, megboj nesveer ®eeefnS Deewj Fme efoMeeceW efnvoer

keÀes meHeÀuelee efceueer nw~ efJe%eeHeve ceW efnvoer kesÀ DeekeÀejCe keÀe jÀHe efyeieæ[ ie³ee nw Deewj efJeosMeer MeyoeW keÀeHe´³eesie yeæ{ ie³ee nw~

Goe. ’Iej ues peeFS DeHevee efJeef[³eeskeÀe@ve

peuoer keÀerefpeS Dee@HeÀj efmeHe&À 20 petve lekeÀ“.

efnvoer ceW Meyoesb kesÀ efJeefJeOe jÀHe Yeer osKes pee mekeÀles nw~ efJeMess<eCe, efke´À³ee, Je®eve, efuebie Deeefo kesÀHe´³eesie ®eewkeÀevesJeeues nw~ cegneJejeW Üeje Yee<ee kesÀ He´³eesie ves lees efJe%eeHeve keÀes ve³eer TB®eeF& Heóeve keÀer nw~efnvoer kesÀ kegÀí He´MveJee®ekeÀ MeyoeW SJeb JeekeÌ³eeW keÀe Yeer He´³eesie nes jne nw~

Goe. - ’DeeHe DeHeves HeefjJeej keÀes kewÀmes mJemLe SJeb

He´meVe jKe mekeÀles nw ?“

Fmeer He´keÀej He´MveesÊej Mewueer keÀe Yeer efJe%eeHeve ceW He´³eesie efkeÀ³ee pee jne nw~

pewmes ë- ’peeveles nQ efkeÀmeves efkeÀ³ee ?

Dece=leebpeve ves ner lees efkeÀ³ee~“

efnvoer efJe%eeHeveeW ceW mejue JeekeÌ³e efceÞeJeekeÌ³e meb³egkeÌle JeekeÌ³e keÀe Yeer He´³eesie neslee nw~

mejue JeekeÌ³e - ieceea keÀer LekeÀeve efceìelee nw --- jÀnDeHeÀpee~

efceÞe JeekeÌ³e - efkeÀHeÀe³ele ceW efkeÀHeÀe³ele ³en efkeÀ ne@efkebÀie oece ceW keÀce Deewj Demej ceW yeæ{keÀj nw~

meb³egkeÌle JeekeÌ³e - Sunsilk keÀe He´³eesie keÀerefpeS Deewj yeeueeW keÀer Meeve yeæ{eS~

efJe%eeHeve ceW DeuebkeÀejeW keÀe He´³eesie peeve [euelee nw~ efJe%eeHeve ceW Dee%eeLe&keÀ Je=efÊe keÀe He´³eesieGmekeÀer DeLe&keÌlee keÀes yeæ{e oslee nw~

pewmes - peuoer keÀerefpeS, meJeexÊece efHe´Àpe KejerefoS DeHeveer Meeve yeæ{eFS~

efnvoer kesÀ efJejesOe cetuekeÀ meceeblej MeyoeW keÀe Yeer He´³eesie efJe%eeHeveeW ceW efoKeeF& oslee nw~

Goe. megHej efjve efìefkeÀ³ee p³eeoe ®eueleer nw keÌ³eeWefkeÀ keÀce ieueleer nw~

efJe%eeHeve keÀe DeLe& kesÀJeue cee@[efuebie ner veneR nw ³es %eeve yeæ{eles nw veF& met®evee osles nw~ meceepe kesÀefJe®eejeW keÀes yeoueves ceW ceoo Yeer keÀjles nQ~

Goe. ’cebefoj, ceefm]peo, iegjÀÜejs ceW

yeeBì efo³ee YeieJeeve keÀes

25Oejleer yeeBìer meeiej yeeBìe

cele yeeBìes Fvmeeve keÀes“

Fme He´keÀej efJe%eeHeve ceW efnvoer Yee<ee keÀe He´³eesie nes jne nw~ ³en me®e nw efkeÀ Debiespeer kesÀ MeyoeW keÀeHe´³eesie efnvoer ceW yeæ{e nw Hejvleg Fmemes efJe%eeefojle Jemleg kesÀ He´®eej He´meej keÀesF& Devlej veneR Heæ[lee, yeefukeÀefnvoer keÀe efJekeÀeme ner nes jne nw~

♦ ♦ ♦

26

DevegJeeoFkeÀeF& - 05

FkeÀeF& efJeYeepeve


5.1 He´mleeJevee

5.2 GÎsM³e

5.3 DevegJeeo keÀer HeefjYee<ee SJeb mJejÀHe

5.4 DevegJeeo kesÀ HećegKe Yeso DeLeJee He´keÀej

5.5 DevegJeeo keÀe cenlJe

5.6 De®ís DevegJeeokeÀ kesÀ iegCe

5.1. He´mleeJevee

keÀueeSBr DeLeJee j®eveeSB DeHeves meceepe leLee mece³e keÀer DeefYeJ³eefkeÌle nesleer nw~ meeefnl³e-keÀueeDeLeJee cegefêle Yeeef<ekeÀ meeceieér ceW efJeefJeOe efJe<e³eeW, YeeJeeW leLee met®eveeDeeW keÀer He´mlegefle nesleer nw~ SkeÀ Yee<eekeÀer meeceieér keÀes otmejer Yee<ee ceW He´mlegle keÀjvee ner DevegJeeo nw~ Fmemes efkeÀmeer meceepe Deewj Yee<ee Deeefo keÀe%eeve ogmejer Yee<ee ceW GHeueyOe neslee nw leLee Gmes efJemleej oslee nw~ Fme He´keÀej DevegJeeo keÀer DeeJeM³ekeÀleeDeewj GmekesÀ cenlJe keÀes jsKeebefkeÀle efkeÀ³ee peevee DeeJeM³ekeÀ nw~ efJeÐeeL³ee¥³eeW keÀes FmekesÀ yeejs ceW peevekeÀejerGHeueyOe keÀjekeÀj GvnW DevegJeeo mes mecyeefvOele Dev³e cegÎeW keÀer Deesj DeekeÀef<e&le keÀjvee DeeJeM³ekeÀ nw~

5.2. GÎsM³e

le=leer³e Je<e& yeer.S. kesÀ efJeÐeeLeea³eeW kesÀ Heeþîeke´Àce ceW efveOee&efjle DevegJeeo mes mebyeefvOele efJe<e³eeW keÀermeeceieér GHeueyOe keÀjekeÀj GvnW Fmemes DeJeiele keÀjevee Fme FkeÀeF& keÀe cegK³e GÎsM³e nw~ efJeÐeeefLe&³eeW ceWHejer#ee ceW Hetís peevesJeeues He´MveeW kesÀ Heéfle mepeie jnves GvekeÀe GÊej lew³eej keÀjves kesÀ meeLe ner DevegJeeo keÀe³e&keÀer Deesj Gvns He´Je=Êe keÀjvee Yeer FmekeÀe GÎsM³e nw~

5.3 DevegJeeo keÀer HeefjYee<ee SJeb mJejÀHe

efkeÀmeer Yee<ee ceW J³ekeÌle efJe®eejeW keÀes otmejer Yee<ee ceW He´mlegle keÀjves keÀes DevegJeeo keÀne peelee nw~DevegJeeo keÀes Debiespeer ceW ’ìêbmeuesMeve“ HeWÀ®e ceW ’[gkeÌkeÀMeve“ Dejyeer ceW ’lepeg&cee“ kesÀ jÀHe ceW peevee peeleenw, ìêbmeuesMeve Meyo uesefìve Yee<ee kesÀ ’ìêbme“ Deesj ’uesMeve“ kesÀ meb³eesie mes yevee nw efpemekeÀe DeLe& nesleenw ’Heej ues peevee“~ mebmke=Àle ceW Fmes ’Yee<eevlej DeLeJee jÀHeevlej“ kesÀ veece mes DeefYeefnle efkeÀ³ee peelee

27nw efpemekesÀ efueS ’íe³ee“ ìerkeÀe Deeefo MeyoeW keÀe He´³eesie Yeer ®euelee nw~ efnvoer, cejeþer, iegpejeleer, yebieueeDeeefo Yee<eeDeeW ceW ’DevegJeeo“ Meyo GVeermeJeeR Meleeyoer mes ®eue jne nw~ meeceev³e leewj Hej efkeÀmeer Yee<ee ceWkeÀner ie³eer DeLeJee efueKeer ie³eer yeele keÀes otmejer Yee<ee ceW keÀnvee ³ee efueKevee DevegJeeo keÀne peelee nw~

efJeefYeVe efJeÜeveeW ves DevegJeeo keÀer Deueie-Deueie HeefjYee<eeBS oer nw -

Debiespeer HeefjYee<eeSB –:

Debiespeer ceW DevegJeeo kesÀ efueS ìêbmeuesMeve Meyo keÀe He´³eesie efkeÀ³ee peelee nw~ Debiespeer kesÀ ’SsveSefìceeueeefpekeÀue ef[keÌMevejer Dee@HeÀ o FbefiueMe ueQiJespe“ veecekeÀ keÀesMe ceW DevegJeeo Meyo keÀer J³eglHeefÊe DeewjDeLe& Fme He´keÀej efo³ee ie³ee nw

ìêbmeuesì:

ìt ìebmeHeÀj, cetJe ìt Deveoj Huesme, ìg ìW[j ³et DeJej ueBiJespe~

ìêbme : (Sue) Deke´Àe@me, uesìDeme (Sue) kewÀefj[ - yeesve&~

meeceev³e jÀHe mes uesefìve kesÀ ìêbme keÀe DeLe& nw - Heej leLee uesìdme keÀe DeLe& nw - ues peevee~ DeLee&leYee<ee kesÀ meboYe& ceW - SkeÀ Yee<ee kesÀ keÀL³e keÀes otmejer Yee<ee ces ues peevee ner DevegJeeo neslee nw~ pes.meer.kesÀìHeÀes[&kesÀ Devegmeej - ’DevegJeeo ðeesle - Yee<ee keÀer Heeþ-meeceíeer keÀes ue#³e Yee<ee kesÀ meceeveeLeea Heeþ ceW HeéflemLeeefHelekeÀjves keÀer Heéfke´À³ee nw~“

“The replacement of textile material in one language (S.L.) byequilent tex——- material in other language (T.L.) is called translation.”

[e@ìWmì kesÀ Devegmeej - DevegJeeo Yee<ee keÀer Heé³eesefiekeÀ efJe%eeve keÀer Jen MeeKee nw pees HeéfleceeefveleHe´leerkeÀeW kesÀ SkeÀ mecetn keÀes DeLe& meefnle otmejs mecetn ceW Devleefjle keÀjleer nw~

‘Translation is that branch of applied science of language whichis specialy concered with the problem or the fact of the transferenceof meaning from are set of patterned symbols into another set ofpatternd syboles.”

F&. S. veeF[e - HeéfmeOo DecesefjkeÀve efJeÜeve F&.S.veeF[e kesÀ Devegmeej DevegJeeo, ðees$e Yee<ee kesÀkeÀL³e keÀes GmekesÀ Heéke=ÀeflekeÀ DeLe& Deewj efMeuHe kesÀ meeLe otmejer Yee<ee ceW jÀHeevleefjle keÀjves keÀer Heéfke´À³ee keÀeskeÀnles nw~“

“Translating consists in producing in the ——receptor languagethe closet natural equilent to the message of the source languagefirst in meaning and secondly in style.”

jw[ce neGme ef[keÌMevejer kesÀ Devegmeej “DevegJeeo efkeÀmeer Yee<ee kesÀ keÀL³e keÀer GmekesÀ cetueDeLe& cetue DeLe& kesÀ meeLe otmejer Yee<ee ceW ues peevee nw~“

28“Translation is a rendering of some ideas in a different language

from the original”.

Yeejleer³e efJeÜeve:

DevegJeeo Meyo keÀer J³egHeefÊe mebmke=Àle Yee<ee keÀer ’Jeo“ Oeeleg mes ngF& nw, efpemekeÀe DeLe& neslee nwyeesuevee ³ee keÀnvee~ ’Jeo“ Oeeleg ceW ’Oe$e“ He´l³e³e -ueieves mes ’Jeeo“ Meyo yevelee nw, Deewj efHeÀj ‘Deveg’GHemeie& peesæ[ves mes ’DevegJeeo’ Meyo yevelee nw~ DevegJeeo keÀe cetue DeLe& neslee nw - efkeÀmeer keÀer keÀner ieF&yeele keÀes efHeÀj mes keÀnvee DeLeJee Hegveë keÀLeve ~ ’Meyo keÀuHece“ keÀesMe ceW ’DevegJeeo“ keÀes mHe<ì keÀjles ngSkeÀne ie³ee nw - ’DevegJeeo“ Heg. (Deveg + Jeod + Ie$e)- HegvemeefkeÌle~ GkeÌlem³e Hegveë keÀLeve~ DeLee&le -DevegJeeo, HegvejÀefkeÌle DeLeJee Hegveë keÀLeve neslee nw~

- MeyoeLe& ef®evleeceefCe keÀesMe ceW DevegJeeo keÀe DeLe& mHe<ì keÀjles ngS keÀne ie³ee nw - ’HeéHlem³e HegveëkeÀLeves“~ DeLee&le Henues keÀns ieS keÀes efHeÀj mes keÀnvee~

- Yele=&nefj ves DevegJeeo keÀes - ’DeeJe=efÊejvegJeeoesJee“ keÀnkeÀj keÀner ve³eer yeele keÀes ognjeves ³ee HegveëkeÀnves DeLe& ceW He´mlegle efkeÀ³ee nw~

- Sslejs³e yeéïeCe ’ie´vLe ceW“ DevegJeeo keÀes Hegveë keÀLeve kesÀ DeLe& ceW He´mlegle keÀjles ngS keÀne ie³ee nw -

’³eMeef®e Heésefolee ³eecevegyeg³eeov³emew³esvecegefoleevegJeeefoveb kegÀ³ee&efle“ GHe³eg&keÌle GOojCeeW mes ³en mHe<ìnes peelee nw efkeÀ mebmke=Àle efJeÜeveeW ves DevegJeeo keÀes ’Hegveë keÀnves“ DeLeJee keÀner ie³eer yeele keÀes otmejer Yee<eeceW ognjeves kesÀ DeLe& ceW J³eeK³eeef³ele efkeÀ³ee nw~

[e@. jerleejeveer HeeueerJeeue kesÀ Devegmeej - ’ðeesle - Yee<ee ceW J³ekeÌle He´leerkeÀ J³eJemLee keÀes ue#³eYee<ee keÀer menpe He´leerkeÀ J³eJemLee ceW jÀHeevleefjle keÀjves keÀe keÀe³e& DevegJeeo nw~“

[e@. censvê ®elegJexoer kesÀ celeevegmeej - ’DevegJeeo keÀes nce oes Yee<eeDeeW keÀe meeefVekeÀueve DeLeJeeefvekeÀìlece mecelegu³elee keÀn mekeÀles nQ~“

[e@. YeesueeveeLe efleJeejer peerves Heé®eerve Yeejle keÀer efMe#ee keÀes kesÀvê ceW jKeles ngS ’DevegJeeo“ kesÀmeboYe& cesb efueKee nw efkeÀ-

’iegjÀ peer keÀnles Les, efMe<³e Gmes ognjeles Les Fme ognjeves keÀes Yeer ’DevegJeeo“ ³ee ’DevegJe®eve“keÀnles Les~ ’DevegJeekedÀ“ Yeer cetueleë ³ener Lee, ³eÐeeefHe yeeo ceW GmekeÀe DeLe& Jeso keÀe keÀesF& HeÝeeie (meskeÌMeve)nesie³ee-cetueleë keÀoeef®ele Glevee Yeeie efpemes SkeÀ yeej iegjÀ mes megvekeÀj ognje³ee ³ee Heæ{e-meerKee pee mekesÀ~“

peieceesnve efmebn ves YeeJeevegJeeo Hej yeue osles ngS DevegJeeo kesÀ meboYe& ceW keÀne nw efkeÀ - ’cesjer ³enF®íe Yeer efkeÀ peneB lekeÀ nes mekesÀ Yee<ee HeeþkeÀeW kesÀ efveefceÊe þerkeÀ-þerkeÀ Gu³ee nes, Deewj mece³e Deewj He´ke=ÀeflekesÀ Devegmeej ngDee Yeer nw~ Meyo kesÀ efueS Meyo lees veneR efueKee Hej efpemeceW HeeþkeÀeW keÀes Gleveer ner yeeleW %eelenes pees mebmke=Àle cetue kesÀ Heæ{ves mes peeve Heæ[s Fme DevegJeeo kesÀ Heæ{ves mes Jen keÀece DeJeM³e efvekeÀuesiee~“

29[e@. YeesueeveeLe efleJeejer kesÀ Devegmeej - ’SkeÀ He´leerkeÀ (³ee He´leerkeÀ Jeie&) Üeje J³ekeÌle efJe®eej (³ee

efJe®eejeW) keÀes otmejs He´leerkeÀ (³ee He´leerkeÀ Jeie&) Üeje J³ekeÌle keÀjvee He´leerkeÀevlej nw’~ ³en He´leerkeÀevlej nerDevegJeeo nw~ Jes DevegJeeo keÀer efJemle=le HeefjYee<ee osles ngS keÀnles nQ - “Yee<ee OJev³eelcekeÀ He´leerkeÀeW keÀerJ³eJemLee nw, Deewj DevegJeeo nw FvneR He´leerkeÀes keÀe HeéflemLeeHeve DeLee&le, SkeÀ Yee<ee kesÀ He´leerkeÀeW kesÀ mLeeve Hejotmejer Yee<ee kesÀ efvekeÀjlee (keÀLevele Deewj keÀL³eleë) mecelegu³e Deewj menpe He´leerkeÀeW keÀe He´³eesie~’GHe³egkeÌleHeefjYee<eeDeeW mes mHe<ì nw efkeÀ ðeesle Yee<ee ceW J³eefkeÌle-efJe®eej ³ee YeeJe peye ue#³e Yee<ee ceW Devleefjle nessles nwlees Gmes DevegJeeo keÀnles nQ~ ðeesleYee<ee Deewj ue#³eYee<ee ceW Yeeef<ekeÀ Devlej Yeues neslee nw, Hejvleg DevegJeeokeÀDeHeves efJeJeskeÀ leLee %eeve mes keÀL³e keÀes Fme jÀHe ceW Deewj Fme lejn mes He´mlegle keÀjlee nw efkeÀ HeeþkeÀ keÀesGmekeÀe DeLe&/DeeMe³e mecePeves ceW cegefMkeÀue veneR nesleer~ Jemlegleë DevegJeeo Yee<ee keÀer HeefjefOe keÀes meceeHlekeÀjkesÀ keÀL³e keÀes SkeÀ meeceev³e He´Jeen Heóeve keÀjlee nw~

5.4 DevegJeeo kesÀ Yeso DeLeJee He´keÀej

DevegJeeo kesÀ efJeefJeOe #es$e nQ~ FmekesÀ Yeso DeLeJee He´keÀej keÀer ®e®ee& keÀjves kesÀ HetJe& nceW #es$eeW keÀes peeveuesvee pejÀjer nw~ DevegJeeo kesÀ efvecveefueefKele #es$e nw~

1. Meeefnl³e #es$e

2. efMe#ee #es$e

3. GÐeesie SJeb J³eeHeej #es$e

4. He³e&ìve #es$e

5. He´Meemeve #es$e

6. keÀe³ee&ue³eerve #es$e

7. mebmeoer³e #es$e

8. v³ee³eeue³eerve #es$e

9. meb®eej ceeO³ece

10. Oeeefce&keÀ SJeb meebmke=ÀeflekeÀ

11. Debleje<ìêr³e #es$e

DevegJeeo kesÀ GHe³egkeÌle #es$eeW kesÀ DeeOeej Hej ner FmekesÀ Yeso efkeÀS ie³es nw~ efJeÜeveeW kesÀ Devegmeej cegK³e jÀHe mesDevegJeeo kesÀ ®eej Yeso efkeÀS ie³es nw~ efpevekesÀ DeeOeej Fme He´keÀej nw -

(keÀ) meeefnefl³ekeÀ efJeOeeDeeW kesÀ DeeOeej Hej

(Ke) meeefnefl³ekeÀ Mewefue³eeW kesÀ DeeOeej Hej

(ie) efJe<e³e kesÀ DeeOeej Hej

(®e) DevegJeeo keÀer He´ke=Àefle kesÀ DeeOeej Hej

30efJemle=le #es$e nesves kesÀ keÀejCe efJeefYeVe efJeÜeveeW ves DeHeveer ceev³eleeDeeW kesÀ DeeOeej Hej DevegJeeo kesÀ

Yeso-HeÝesoeW keÀes mHe<ì keÀjves keÀe He´³eeme efkeÀ³ee nw~ HeeM®eel³e efJeÜeve keÀe@meeieeox kesÀ Devegmeej DevegJeeoefvecveefueefKele He´keÀej keÀe neslee nw -

(1) Yee<ee HejkeÀ DevegJeeo

(2) leL³e HejkeÀ DevegJeeo

(3) mebmke=Àefle HejkeÀ DevegJeeo

(4) Meewvo³e& HejkeÀ DevegJeeo

Yeejleer³e efJeÜeveeW ceW HeéfmeOo Yee<eeJew%eeefvekeÀ [e@. YeesueeveeLe efleJeejer ves DevegJeeo kesÀ Hetjs He#e keÀesO³eeve ceW jKeles ngS GmekesÀ Yeso HeÝesoeW Hej efJe®eej efkeÀ³ee nw, pees Fme He´keÀej nw -

5.4.1 meeefnl³e keÀer Mewefue³eeW kesÀ DeeOeej Hej ë-

meeefnl³e keÀer Mewueer DeLeJee jÀHe kesÀ DeeOeej Hej DevegJeeo kesÀ leerve Yeso nw -

5.4.1.1 ieÐeevegJeeo

5.4.1.2 HeÐeevegJeeo

5.4.1.3 cegkeÌle íboevegJeeo

5.4.2. meeefnefl³ekeÀ efJeOeeDeeW kesÀ DeeOeej Hej:

– meeefnl³e keÀer efJeOeeDeeW kesÀ DeeOeej Hej DevegJeeo kesÀ -04 Yeso nQ -

5.4.2.1 keÀeJ³eevegJeeo:

keÀefJelee kesÀ keÀeJ³eelcekeÀ DevegJeeo keÀes keÀeJ³eevegJeeo keÀnles nw~ FmekesÀ Delveie&le DevegJeeokeÀ keÀes oesefJeMes<e yeeleeW keÀe O³eeve jKevee neslee nw~ Henueer yeele lees Gmes DevegJeeo Hej O³eeve osvee neslee nw ogmejer yeelekeÀefJelee keÀer He´ke=Àefle Hej Yeer O³eeve osvee neslee nw efpememes keÀefJelee keÀer Deelcee yeveer jns~

5.4.2.2. veeìîeevegJeeo:

– veeìkeÀ kesÀ DevegJeeo keÀes veeìîeevegJeeo keÀnles nw~ veeìkeÀ, SkeÀebkeÀer, ieefleveeìîe Deeefo FmekeÀerÞesCeer ceW Deeles nw~ Fmecesb Yeer DevegJeeo Deewj mebJeeoeW kesÀ meeLe v³ee³e keÀjves keÀer DeHes#ee nesleer nw~ Deleëue#³eYee<ee kesÀ cegneJejeW kesÀ meeLe ner meeLe Hee$eeW kesÀ DevegketÀue Yee<ee ceW DevegJeeo keÀjvee DeeJeM³ekeÀ neslee nw~

5.4.2.3. efveyebOeevegJeeo:

efveyebOe kesÀ DevegJeeo keÀes efveyebOeevegJeeo keÀnles nw~ efveyebOe kesÀ keÀF& jÀHe nesles nQ~ meYeer jÀHeeW keÀes efveyebOekesÀ Devleie&le GefuueefKele keÀjves kesÀ Heerís DeveeJeM³ekeÀ efJemleej mes ye®eves keÀer keÀesefMeMe nw~

315.4.2.4 keÀLeevegJeeo :

keÀneefve³eeW kesÀ DevegJeeo keÀes keÀLeevegJeeo keÀne peelee nw~ keÀLee ceW keÀnves-megveves keÀer efke´À³ee HećegKenesleer nw~ Deleë DevegJeeokeÀ keÀes O³eeve jKevee neslee nw efkeÀ Gme efke´À³ee ceW yeeOee ve HengB®es~ FmeceW Yeer Hee$eeWkeÀer DevegjÀHelee keÀes O³eeve ceW jKekeÀj ner DevegJeeo keÀjvee Þes³emkeÀj neslee nw~

5.4.3 meeefnl³e keÀe efJe<e³e:

meeefnl³e keÀer efkeÀmeer Yeer efJeOee Deewj GmekesÀ efJeefYeVe ©HeeW kesÀ efJe<e³e efJeefJeOe Oeceea nes mekeÀles nQ~DevegJeeokeÀ keÀes Gve efJe<e³eeW kesÀ He³ee&³eJee®eer MeyoeW keÀes kesÀvê ceW jKekeÀj ner DevegJeeo keÀer Heéfke´À³ee Hetjer keÀjveernesleer nw~ ceeveJe-meceepe leLee peerJeve kesÀ efJe<e³e efkeÀmeer Yeer lejn kesÀ nes mekeÀles nw~ mece³e kesÀ HeefjJele&ve kesÀmeeLe ner efJe<e³e Yeer yeoueles jnles nQ Deleë FmeHe´keÀej kesÀ DevegJeeo keÀe oe³eje Yeer Deveble nes mekeÀlee nw~

5.4.4 DevegJeeo keÀer He´ke=Àefle :

– DevegJeeo keÀer He´ke=Àefle kesÀ DeeOeej Hej efkeÀS DevegJeeo kesÀ efvecveefueefKele Yeso nQ

5.4.4.1 MeyoevegJeeo:

– ðeesle Yee<ee kesÀ MeyoeW keÀes ue#³e Yee<ee kesÀ He³ee&³eJee®eer MeyoeW ceW HeefjJeefle&le keÀjvee MeyoevegJeeo keÀnepeelee nw~ FmekesÀ efueS Yeer efJe<e³e DeLeJee meboYeeX keÀe %eeve nesvee pejÀjer nw, keÌ³eeWefkeÀ Heé³eë meYeer Yee<eeDeeWceW efJeefJeOe meboYeeX ceW SkeÀ ner Meyo kesÀ Deueie-Deueie DeLe& nesles nQ~ leL³eHejkeÀ DevegJeeo ceW MeyoevegJeeo keÀerDeeJeM³ekeÀlee Heæ[leer nw~

5.4.4.2 YeeJeevegJeeo:

ðeesleYee<ee ceW oer ieF& mebHetCe& meeceieér keÀes Heæ{-mecePekeÀj GmekeÀes Gmeer jÀHe ceW Devetefole keÀjves kesÀyepee³e GmekesÀ Yetue YeeJe keÀe DevegJeeo keÀjvee YeeJeevegJeeo keÀne peelee nw~ meeefnefl³ekeÀ efJe<e³eeW Deeefo kesÀDevegJeeo kesÀ mece³e Fme DevegJeeo keÀe He´³eesie efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~Fmes Heæ{keÀj HeeþkeÀ keÀes Hetjs efJe<e³eDeLeJee meeceieér keÀe %eeve nes peelee nw Yejves ner Hetjer keÀneveer Gmes ceeuetce vener~ leL³eHejkeÀ efJe<e³eeW keÀevetveerefJe<e³eeW DeLeJee keÀe³ee&ue³eerve efJe<e³eeW keÀes Devegefole keÀjles mece³e FmekeÀe GHe³eesie veneR efkeÀ³ee peelee~

5.4.4.3 íe³eevegJeeo:

ðeesleYee<ee keÀer meeceieér keÀes DeeOeej yeveekeÀj ue#³e Yee<ee ceW Gmes Fmelejn He´mlegle efkeÀ³ee pee³eefpememes Jen DevegJeeo ve ueiekeÀj ceewefuekeÀ j®evee ueieves -keÀer, Gmes íe³eevegJeeo keÀne peelee nw~ Jeemlegleëefpeme DevegJeeo mes keÀesF& j®evee Devetefole ve ueiekeÀj DevegJeeo keÀe DeeYeeme cee$e ueies Gmes íe³eevegJeeokeÀnles nQ~ meeefnefl³ekeÀ efJe<e³eeW DeLeJee He$ekeÀeefjlee Deeefo mes mebyeefvOele DevegJeeo ceW FmekeÀe GHe³eesie efkeÀ³eepee mekeÀlee nw~

325.4.4.4 meejevegJeeo:

meejebMe kesÀ mebef#eHle jÀHe keÀes meej keÀnles nw~ efkeÀmeer meeceieér keÀes Hetjer lejn Devetefole keÀjves kesÀyeoues GmekesÀ meejebMe DeLeJee efve<keÀ<e& kesÀ DevegJeeo keÀes meejevegJeeo keÀnles ns~ efJemle=le efJe<e³eeW keÀer efJemle=lemeeceieér keÀes Devetefole keÀjles mece³e meejevegJeeo keÀe meneje efue³ee peelee nw~ ³en DevegJeeo mece³e keÀer ye®eleleLee efkeÀmeer meeceieér keÀes mebef#eHle jÀHe keÀeW peeveves kesÀ efueS keÀejiej efmeOo neslee nw~

5.4.4.5 Jeelee&vegJeeo:

efkeÀvneR oes ³ee DeefOekeÀ ueeieeW kesÀ yeer®e ngF& Jeelee& kesÀ DevegJeeo keÀes Jeelee&vegJeeo keÀne peelee nw~ FmeDevegJeeo ceW efpeve ueeieeW kesÀ yeer®e Jeelee& ngF& jnleer nw GvekeÀer He´ke=Àefle, Jeelee& kesÀ efJe<e³e leLee keÀner ie³eer yeelekeÀes Gmeer jÀHe ceW He´mlegle keÀjvee neslee nw~ Ssmee ve nesves mes meeceev³e jÀHe mes keÀner ie³eer yeele keÀes ‘JekeÌ³eJ³e’(statement) kesÀ jÀHe ceW He´mlegle keÀjves keÀe ]Keleje yevee jnlee nw~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle jsef[³ees Deeefo ceW Jeelee& keÀerHe´mlegefle Dev³e HegjÀ<e (Third Person) ceW nesleer nQ, Deleë DevegJeeokeÀ keÀes Yeer Fme yeele keÀe O³eeve jKevee nesleenw, efpememes ðeesleYee<ee ceW keÀner ie³eer yeele keÀe DeLe& mHe<ì nes mekesÀ~

5.4.4.6 jÀHeeblej DevegJeeo:

efJeÜeveeW ves Yee<ee jÀHeeblej keÀes ner DevegJeeo keÀer meb%ee oer nw~ Fme DeLe& ceW DevegJeeo Deewj jÀHeeblej ceWDeblej veneR neslee nw~ Hejvleg ðeesleYee<ee keÀer meeceieér keÀes GmekesÀ jÀHe Mewueer DeeefokeÀes ³eLeeJele jKeles ngSue#³eYee<ee ceW HeefjJeefle&le keÀjvee jÀHeeblej DevegJeeo keÀne peelee nw~

5.4.4.7 DeeoMee&vegJeeo:

DevegJeeo kesÀ efve³eceeW keÀe Heeueve keÀjles ngS efJe<e³e leLee meeceieér kesÀ mebHetCe& efyevogDeeW keÀes meceeefnleefkeÀS pees DevegJeeo He´mlegle neslee nw Gmes DeeoMee&vegJeeo keÀne peelee nw~ Devetefole meeceieér leLee efJe<e³e kesÀDeeOeej Hej DevegJeeo keÀe DeeoMe& jÀHe Deueie-Deueie nes mekeÀlee nw~ meeefnefl³ekeÀ DevegJeeo leLee keÀe³ee&ue³eerveDevegJeeo keÀer He´ke=Àefle efYeVe nesleer nw~ Fmeer lejn keÀevetveer DevegJeeo leLee oeMe&efvekeÀ efJe<e³eeW kesÀ DevegJeeo keÀerHeéfke´À³ee Deewj GmekeÀe jÀHe efYeVe nes mekeÀlee nw, Hejvleg DeeoMe& DevegJeeo Jener keÀne pee mekeÀlee nw peesDevegJeeo nesles ngS Yeer DevegJeeo ve ueies~

DevegJeeo kesÀ GHe³eg&keÌle YesoeW kesÀ meeLe ner meeLe Deepe SkeÀ efJeMes<e He´keÀej kesÀ DevegJeeo keÀe He´®eueveyeæ{e nw efpemes - ‘DeeMeg DevegJeeo’ keÀne peelee nw~ efkeÀmeer efJeMes<e J³eefkeÌle keÀes Yee<eCe DeLeJee He´mlegefle keÀeGmeer mece³e Devetefole jÀHe He´mlegle keÀjvee DeeMeg DevegJeeo keÀne peelee nw~ Jele&ceeve mece³e ceW mebmeo leLeeefJeOeeve meYeeDeeW ceW efoS ieS Yee<eCeeW keÀe Gmeer mece³e DevegJeeo keÀj GmekeÀe meceeveeblej He´meejCe efkeÀ³eepeelee nw ³en DeeMegYee<eCe mes ner mebYeJe nes Heelee nw~

5.5 DevegJeeo keÀe cenlJe–

DevegJeeo SkeÀ Ssmee ceeO³ece nw, pees Fefleneme kesÀ efJeefYeVe ceesæ[es Hej meebmke=ÀeflekeÀ veJepeeiejCe keÀekeÀejCe yevee nw~ efJeMJe yebOeglJe keÀer keÀuHevee meekeÀej keÀjves kesÀ efueS efJeMJe meeefnl³e keÀe DevegJeeo DeeJeM³ekeÀnw~ efJeMJe-cew$eer SJeb men³eesie kesÀ Fme veS oewj ceW nj Yee<ee SJeb GmekesÀ meeefnl³e keÀes mecePevee DeefveJee³e& nw~³es meye DevegJeeo kesÀ Üeje ner mebYeJe nes mekeÀlee nw~ FmeerefueS DevegJeeo keÀe cenlJe yeæ{lee pee jne nw~

33Jele&ceeve ceW DevegJeeo keÀe #es$e yengle J³eeHekeÀ nes ie³ee nw~ meejer ogefve³ee keÀes SkeÀ keÀcejs ceW keÀjves,

ceeveJe-ceeveJe keÀes SkeÀ otmejs kesÀ efvekeÀì ueeves ceW, ceeveJe peerJeve keÀes DeefOekeÀ megKeer Deewj mece=Oo yeveeves ceWDevegJeeo keÀer cenlJeHetCe& YetefcekeÀe nw~ DevegJeeo keÀes meeefnl³e-mebmeej ceW yeæ[er nerve-oerve ¢ef<ì mes osKee ie³ee~DevegJeeo keÀe³e& keÀes efvecve efkeÀmce kesÀ keÀe³e& kesÀ jÀHe ceW mJeerkeÀej efkeÀ³ee ie³ee~ keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ Heæ{sefueKes yeskeÀej J³eefkeÌle yesjespeieejer keÀes otj keÀves kesÀ efueS DevegJeeo keÀe³e& keÀjles Les~ Flevee pejÀj nw efkeÀkeÀYeer-keÀYeer efkeÀmeer leHemJeer meeefnl³ekeÀej ³ee HesjkeÀ J³eefkeÌle keÀer HesjCee ³ee Heéslmeenve mes efkeÀmeer Yee<ee keÀerefkeÀmeer ceneve ke=Àefle keÀe DevegJeeo keÀj ³ee keÀjJee efue³ee ie³ee~ Hejbleg Ssmes He´³eeme efveefM®ele jÀHe mes Jew³eefkeÌlekeÀDeewj efjue ner DeefOekeÀ efceueWies~ SkeÀ meMekeÌle Deewj meeLe&keÀ HejcHeje kesÀ jÀHe ceW DevegJeeo keÀer keÀYeer ve leesueeskeÀ meceLe&ve efceuee Deewj ve ner J³eeJemeeef³ekeÀ Heéslmeenve~ Hejbleg p³ees-p³eess %eeve keÀe ef#eleerpe efJemle=lenesves ueiee, efJeMJe ¢ef<ì keÀe efvecee&Ce nesves ueiee~ peerves Deewj peerefJele jnves keÀe mebyebOe SkeÀ Heéble SkeÀ je<ì^ kesÀyepee³e mecemle efJeMJe kesÀ He´l³e#e DeHe´l³e#e jÀHe mes pegæ[ ie³ee leye ³en mJeeYeeefJekeÀ ner Lee efkeÀ efJeMJe kesÀefJeefYeVe YeeieeW, Jeieex, J³eJemee³eeW kesÀ ueesieeW kesÀ Yeerlej SkeÀ otmejs keÀes peeveves mecePeves keÀer F®íe yeueJeleernesves ueieer~ lekeÀveerkeÀer, DeewÐeesefiekeÀ, ef®eefkeÀlmee, efJeefOe, JeeefCep³e mes ueskeÀj meebmke=ÀeflekeÀ Deewj meeefnefl³ekeÀDeoeve-Heóeve ves peerJeve cetu³eeW ves Yeejer HeefjJele&ve GHeefmLele keÀj efo³ee~ efJeMJe kesÀ efJeefYeVe YetKeC[eW ceWye®eevesJeeues ceveg<³e cee$e kesÀ oo& yes®ewveer, DeeBmegDeeW Deewj GuueemeeW kesÀ yeer®e SkeÀ Depeerye mes meec³e keÀeDenmeeme nesves ueiee~ otmejer Deesj otjoMe&ve, DeekeÀeMeJeeCeer, ¢M³eÞeJ³e kewÀmesì, efHeÀuce, otjYee<e, meb®eejDeeOegveeleve efJeefYeVe meb®eej ceeO³eceeW ves efJeMJe ceeveJe keÀer keÀuHevee keÀes ³eLeeLe& keÀe peecee Henvee efo³ee~ FveceeO³eceeW ves peneB J³eeJemeeef³ekeÀ, lekeÀveerkeÀer DevegYeJeeW Deewj GHeueefyOe³eeW mes efJeefYeVe osMeeW kesÀ yeer®e HesMesJejefjMleeW keÀes pevce efo³ee, JeneR ceeveJeer³e mebyebOeeW keÀer GmceeDeeW, GmekesÀ jÀ³een – meHesÀo He#eeW kesÀ mejeskeÀejkeÀes Yeer mHe<ì keÀjves ceW men³eesie efo³ee~ ceveg<³e kesÀ megKe ogKe mes Hen®eeve, DevegYetefle keÀe yeesOe peiee³ee~J³eefkeÌle DeLeJee je<ì^ kesÀ mebkeÀì keÀes JewefMJekeÀ mebkeÀì kesÀ jÀHe ceW He´mlegle efkeÀ³ee peeves ueiee~ J³eefkeÌle Deewjje<ì^ keÀer mecem³ee keÀe Deeblejje<ìêr³e meceeOeeve Keespee peeves ueiee~ J³eeJemeeef³ekeÀ Deewj HesMesJej mebyebOeeWDeewj FmekesÀ Hejs efveleeble ceeveJeer³e efjMleeW oesveeW keÀes efJeMJe kesÀ efJeefYeVe je<ìêW, osMeeW kesÀ yeer®e mebHesef<ele keÀjveskeÀe DevegJeeo ves YeieerjLe keÀe³e& efkeÀ³ee~ DevegJeeo efJeMJe kesÀ efJeefYeVe osMeeW kesÀ yeer®e mebJeeo-efJeefJeo keÀerefmLeefle³eeW keÀe ceeO³ece Yeer yevee~ DevegJeeo kesÀ mesleg Hej mes ner ®euekeÀj cetue Yee<ee DeHeveer meeefnefl³ekeÀ leLeelekeÀveerkeÀer GHeueefOye³eeW keÀes ue#³e Yee<ee lekeÀ HengB®eeleer nw~

DevegJeeo kesÀ keÀejCe peneB SkeÀ Yee<ee SJeb Yeeef<ekeÀ FkeÀeF& keÀes otmejer Yee<ee keÀer leguevee ceW DeHevesmeeefnl³e SJeb efJekeÀefmele %eeve-efJe%eeve keÀe Deboepee ueielee nw, Jener DevegJeeo kesÀ Üeje nceW efkeÀmeer Yee<ee keÀerceeveefmekeÀlee SJeb ceveesYetefcekeÀe mener-mener %eeve neslee nw~ DevegJeeo efJeMJe keÀer ®eslevee Deewj ieefle keÀeyewjesceerìj Deewj efJeMJe kesÀ mebHeke&À keÀe met$eOeej yeve ie³ee nw~

Yeejle ceW mJeleb$elee kesÀ yeeo peye ®eejeW lejHeÀ efJekeÀeme keÀer ³eespeveeSB yeveves ueieer, He´MeemeefvekeÀkeÀe³eeX leLee efMe#ee, efJeOeer Deeefo efJeefYeVe #es$eeW ceW Yeejleer³e Yee<eeDeeW, efJeMes<e jÀHe mes peye efnvoer keÀe oyeoyeeyeæ{ves ueiee, leLee ³en DeefveJee³e& SJeb DeeJeM³ekeÀ kesÀ meeLe efJeefYeVe #es$eeW ceW efnvoer keÀes yeæ{evee osves kesÀ efueSDeefKeue Yeejleer³e HeefjYeeef<ekeÀ MeyoeJeueer keÀe efvecee&Ce efkeÀ³ee peeS~ Fme keÀefþve keÀe³e& keÀes ue#³e lekeÀHengB®eeves kesÀ efueS DevegJeeokeÀ SkeÀ cenlJeHetCe& ceeie& mecePee³ee ie³ee~ Jemlegleë efkeÀmeer Yeer osMe keÀer meebmke=ÀeflekeÀHejcHejeDeeW, meeefnefl³ekeÀ ceev³eleeDeeW Jew%eeefvekeÀ MeesOeeW, DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme, ef®eefkeÀlmee kesÀ #es$e ceW Heíeeflemes Heefj®e³e HeéHle keÀjves kesÀ efueS DevegJeeo SkeÀ DeefveJee³e& ceeO³ece nw~ Fme kesÀ DeueeJee HeéfleYee kesÀ menerHeÀueves-HetÀueves osves ceW Yeer DevegJeeo keÀe DeHevee ³eesieoeve neslee nw~ DevegJeeo kesÀ ceeO³ece mes HeéfleYeeMeeueerefJeÐeeLeea efkeÀmeer efJe<e³e DeLeJee %eeve MeeKee keÀe DeO³e³eve DeHeveer ceele=Yee<ee ceW mejuelee Deewj Hetjer mecePe

34kesÀ meeLe keÀj Heelee nw~ Deiej Gmes ³en keÀe³e& ceele=Yee<ee keÀes íesæ[keÀj efkeÀmeer Dev³e Yee<ee ceW keÀjvee Heæ[s leesGmekeÀer MeefkeÌle Deewj mece³e kesÀ J³e³e keÀer leguevee ceW Gmes HeéHle %eeve yengle keÀce nesiee~ nes mekeÀlee nwYee<eeiele HejsMeeveer GmekesÀ Yeerlej keÀer DeefYejÀef®e keÀes ner yeeefOele ³ee Kebef[le keÀj os~ Fme keÀejCe DevegJeeoHeéfleYeeMeeueer íe$e ceW efpe%eemee keÀer J³eeme ]Keespe keÀer ueuekeÀ, Jew%eeefvekeÀ DevegMeemeveeW kesÀ Heéfle efoue®emHeerleLee mece³e Deewj MeefkeÌle keÀe ye®eeJe keÀj cee$e efkeÀmeer íe$e efJeMes<e keÀes ner veneR Jejvee mebHetCe& je<ì^ keÀesGHeke=Àle keÀjlee nw~ Fme He´keÀej DevegJeeo Yeer nw Deewj keÀuee Yeer~ DevegJeeo peneB lekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ meeefnefl³ekeÀjepeotle keÀer YetefcekeÀe efveYeelee nw~

efJeMJe ceW DeveskeÀ Yee<eeSB nQ~ efJeMJe keÀe meeefnl³e, efJe%eeve, keÀuee, Meeðe Oece&, oMe&ve, mebmke=Àefle,meY³elee Deeefo mes Yeje Heæ[e nw~ Fve meyekeÀes peeveves Deewj mecePeves keÀe DeefOekeÀej nce meYeer keÀes nw~ efmeHe&ÀYee<ee FmeceW jÀkeÀeJeì keÌeW yeveW? Fmeer keÀejCe efJeÜeveeW ves DevegJeeo keÀer DeeJeM³ekeÀlee keÀes mecePeeves DeewjGmekeÀes cenlJeHetCe& ceeveles ngS Fve meYeer #es$eeW DevegJeeo kesÀ keÀe³e& MegjÀ ngS~ Deepe DevegJeeo kesÀ keÀejCe nernce efJeMJe keÀer Deueie-Deueie Yee<eeDeeW kesÀ meeefnl³e keÀes peeveves ceW meHeÀue nes jns nQ~ Deepe kesÀ ³egie ceWDevegJeeo keÀes #es$e J³eeHekeÀ nes ie³ee nw~ DevegJeeo kesÀ #es$e keÀer keÀesF& meercee veneR jner Jees efMe#ee, %eeve, efJe%eeveleLee osMe-efJeosMe kesÀ nj #es$e ceW keÀece keÀj jne nw, pevemeb®eej ceeO³ece Yeer DevegJeeo mes Deítle veneR nwDeblejje<ìêr³e v³et]pe Spesefvme³eeB Dev³e osMeeW keÀer Yee<ee ceW íHes Deewj He´meeefjle mecee®eejeW keÀes Deueie-DeueieYee<eeDeeW ceW Devegefole keÀjekesÀ DeHeves ieénkeÀeW lekeÀ HengB®eeles nQ~

Deepe DevegJeeo keÀe #es$e yeæ[e J³eeHekeÀ Deewj efvejblej cenlJeHetCe& neslee pee jne nw~ DevegJeeo Deepe velees Ieefì³ee efkeÀmce keÀe jespeieej jne nw Deewj ve keÀece®eueeT %eeveer Hebef[leeW kesÀ neLe keÀe keÀefjMcee~ DeepeJen efJeefYeVe DevegMeemeveeW, efJeefJeOe %eeve MeeKeeDeeW kesÀ efJeefYeVe Yee<eeDeeW kesÀ efJemleej lekeÀ mebmeebOeve yeve ie³eenw~

Jemlegleë efJeMJe ceW SkeÀ otmejs keÀe Heefj®e³e DevegJeeo kesÀ Heefj®e³e He$e kesÀ ceeO³ece mes nes jne nw~efJe%eeve, lekeÀveerkeÀer, ef®eefkeÀlmee, efJeefOele keÀe JeeefCep³e Deeefo efJe<e³eeW kesÀ DevegJeeo ceW meeefnefl³ekeÀ YeeJegkeÀYebefiecee kesÀ yepee³e SkeÀ efve³ele DeLe& kesÀ efueS, SkeÀ efJeMes<e He´³eespeve kesÀ efueS, SkeÀ He³ee&³enerve Meyo keÀeHe´³eesie neslee nw~ Yee<ee keÀer efJeefYeVe DeLe& íe³eeDeeW Mewueeriele He´³eesieeW mes nìkeÀj SkeÀ leìmLe SkeÀeLe&keÀ MeyoDevegJeeo keÀes efJe%eeve keÀe jÀHe Heóeve keÀjlee nw~ Ssmeer HeefjYee<eeDeeW ceW ve lees YeeJeveeDeeW keÀe Peeie neslee nw vener efJe®eejeW keÀer PebPee GmeceW nesleer nw~ efmeHe&À ceeO³ece yeveves keÀer efve³eeles~

meb#esHe ceW DevegJeeo cetue keÀer peerJeble Devegke=Àefle keÀes Flej Yee<ee ceW He´mle=le keÀjlee nw~ cetue j®eeJe-keÀmeeJe kesÀ meeLe HegveHe&mlegleerkeÀjCe keÀe He´³elve DevegJeeo keÀer keÀuee DevegMeemeve ceW meefcceefuele keÀje oslee nw~Jener Jew%eeefvekeÀ, lekeÀveerkeÀer, JeeefCep³e, efJeefOe, ef®eefkeÀlmee Deeefo HeeefjYeeef<ekeÀ efJe<e³eeW ceW DevegJeeokeÀer mHe<ìleeleLee mejuelee DevegJeeo keÀes efJe%eeve keÀe opee& Heóeve keÀjles nQ~ Fme He´keÀej nce osKeles nw efkeÀ DevegJeeo keÀe³e&keÀeye&ve keÀe@Heer keÀjves pewmee mejue keÀe³e& vener nw, yeefukeÀ Jen ðeesle Yee<ee kesÀ me=peveelcekeÀ meeefnl³e keÀerme=peeveelcekeÀlee keÀer ue#³e Yee<ee ceW Gmeer #ecelee mes GmekeÀer meYeer meg#celeeDeeW SJeb YebefieveeDeeW kesÀ meeLejÀHeebleefjle keÀjves keÀe He´³elve nw~

5.6 De®ís DevegJeeokeÀ kesÀ iegCe

De®ís DevegJeeokeÀ kesÀ efueS efvecveefueefKele iegCeeW keÀes DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw -

351) ue#³e Yee<ee Deewj ðeesle Yee<ee keÀe %eeve:

SkeÀ DevegJeeokeÀ kesÀ ue#³e leLee ðeesle Yee<ee keÀe mener %eeve nesvee DeefveJee³e& nw~ Ssmee ve nesves HejDeLe& keÀe DeveLe& nes mekeÀlee nw~ Deleë DevegJeeokeÀ keÀe oesveeW Yee<eeDeeW Hej HeÝeglJe nesvee ®eeefnS~ oesveeWYee<eeDeeW keÀer yeejerefkeÀ³eeW SJeb J³eeHekeÀ mlej Hej J³eekeÀjCe keÀe %eeve nesvee ®eeefnS~ oesveeW ner Yee<eeDeeW kesÀcegneJejeW leLee ueeskeÀesefkeÌle³eeW keÀer Yeer peevekeÀejer GmekesÀ efueS DeHesef#ele nesleer nw, leeefkeÀ Yeeef<ekeÀ mebmkeÀejeWkesÀ meeLe v³ee³e nes mekesÀ~

2) jÀef®e: –

DevegJeeo keÀe³e& ceW jÀef®e keÀe nesvee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ DevegJeeo keÀe³e& keÀes yeesPe mecePekeÀej veneRkeÀjvee ®eeefnS~ jÀef®e kesÀ DeYeeJe ceW DevegJeeo keÀe³e& efJeMJemeveer³e vener nes Heelee~

3) efve<þe (F&ceeveoejer):

DevegJeeokeÀ keÀes DeHeves keÀle&J³e kesÀ Heéfle efve<þeJeeve nesvee ®eeefnS efpeme keÀe³e& keÀe DeeHe DevegJeeo keÀjjns nQ~ Gmes yeer®e-yeer®e ceW íesæ[vee veneR ®eeefnS~ DevegJeeo keÀe³e& mebHetCe& nesvee ®eeefnS~ keÀefþve MeyoeW keÀesbíesæ[vee veneR nw~ ³eefo DeeHekeÀes peevekeÀejer keÀer keÀceer nw lees Gmes Dev³e keÀner mes Hetjer keÀjveer ®eeefnS~ efvepeeaJeDevegJeeo mes otj jnvee nesiee~

4) efJe<e³e keÀe mecegef®ele %eeve:

DevegJeeokeÀ efpeme efJe<e³e keÀe DevegJeeo keÀj jns Gmes Gme efJe<e³e keÀe De®íe %eevee nesvee ®eeefnS~Dev³eLee DevegJeeo DeLe&nerve nes peeSiee~ keÀYeer-keÀYeer DeLe& keÀe DeveLe& Yeer nes peelee nw~ Goe.- PostMeyo Debiespeer ceW DeveskeÀ DeLeeX kesÀ efueS He´³eesie efkeÀS peelee nsw pewmes ’Po“ Meyo keÀe ’Banking“ peieledceW DeLe& neslee nw~ lewveeleer (Heo) meeceev³e yeesue®eeue ceW Fmeer Post keÀes nce [ekeÀ’ Yeer keÀnles nw~ ’Degree“Meyo kesÀ meeLe ³en ueie peeves Hej FmekeÀe DeLe& yeoue peelee nw~ pewmes -Post Graduate (mveelekeÀesÊej)Gmeer lejn ³en Post Meyo GHemeie& ueie peeves Hej FmekeÀe DeLe& yeoue peelee nw~ pewmes - Check Post(®egBieer), Cam post, Army Post Deleë efJe<e³e kesÀ Devegmeej DeLe& yeoue peeles nQ~ De®ís DevegJeeokesÀ efueS efJe<e³e keÀe %eeve nesvee DeefveJee&³e nw~

5) DevegYeJe SJeb efJeMJemeveer³elee:

DevegJeeokeÀ kesÀ efueS ³en pejÀjer nw efkeÀ Jen DevegYeJeer SJeb HeefjHekeÌJe nes~ iewj efpeccesoej DeewjueeHejJeen ³ee peuoyeepeer keÀjvesJeeuee J³eefkeÌle DevegJeeo mener veneR keÀj Helee keÌ³eeW efkeÀ DevegJeeokeÀ SkeÀ cee$eJ³eefkeÌle neslee nw pees cetue Heeþ Deewj Devegefole Heeþ oesveeW keÀeW peevelee nw ³eefo Jen DevegYeJeer veneR nesiee lees Jenieuele DevegJeeo keÀjsiee~ ieuele met®evee osiee, efpememes yeæ[er neefve nes mekeÀlee nw~

6) HeefjYeeef<ekeÀ MeyoeJeueer keÀe %eeve:

DevegJeeokeÀ keÀes ³en %eeve nesvee ®eeefnS keÀer keÀewve-mee Meyo HeefjYeeef<ele nw Deewj keÀewve-mee meeceev³ekeÌ³eeWefkeÀ FvekeÀe mener %eeve ve nesves Hej mener DevegJeeo nes ner veneR mekeÀlee~

pewmes Pass book has ben posted keÀe DeLe& neslee nw Pass book ceW menerpeevekeÀejer Yej oer ieF& nw~ FmekeÀe DeLe& ³en vener nesiee efkeÀ ’Pass book“ [ekeÀ mes Yespe oer ieF& nw~

367) MeyokeÀesMeeW kesÀ GHe³eesie SJeb GvekeÀer peevekeÀejer:

DevegJeeokeÀ keÀes MeyokeÀesMeeW keÀe De®íe %eeve nesvee ®eeefnS~ keÀewve mes Meyo keÀesMe keÀe GHe³eesie keÀyeefkeÀ³ee peevee nw~ FmekeÀer peevekeÀejer Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ meeLe ner meeLe MeyokeÀesMe keÀes osKeves ³ee GHe³eesiekeÀjves keÀer keÀuee ceW He´JeerCe nesvee ®eeefnS~ Dev³eLee Meyo keÀe DeLe& {tB{ves ceW keÀeHeÀer efJeuebye nesiee~ efpeme mesDevegJeeo keÀe keÀe³e& yeeefOele leLee GÊece keÀesefì keÀe veneR nesiee~

8) ueeskeÀ keÀu³eeCe keÀer YeeJevee:

DevegJeeokeÀ pees kegÀí keÀjlee nw GmekeÀe He´l³e#e mebyebOe meceepe mes neslee nw~ DevegJeeo kesÀ Üeje oesYee<eeDeeW keÀes Jen peesæ[lee nw~ Deleë GmekeÀe keÀece peesæ[vee nw leesæ[vee vener~ DevegJeeokeÀ DeHeves DevegJeeo kesÀkeÀe³e& kesÀ Üeje meceepe keÀes ueeYeeefvJele keÀjelee nw~ meceepe kesÀ Heéfle DeHevee oeef³elJe Hetje keÀjlee nw~ efnlesvemen keÀe YeeJe DevegJeeokeÀ kesÀ ®ejve DeeJeM³ekeÀ nw~

9) ue#³e mecetn keÀer peevekeÀejer (HeeþkeÀ):

DevegJeeokeÀ keÀes DeHeves HeeþkeÀ Jeie& keÀer peevekeÀejer jKevee yengle DeeJeM³ekeÀ nw~ HeeþkeÀ keÀer#ecelee kesÀ Devegmeej Jen Yee<ee kesÀ mlej keÀes yevee³es jKelee nw~ Ssmee ve nesves mes DevegJeeo DeHeves GÎsM³e keÀesHetje keÀjves ceW DemeHeÀue nes mekeÀlee nw~

10) efJeJeskeÀMeeruelee (mecePeoejer):

DevegJeeo ceW keÀYeer-keÀYeer Ssmeer efmLeefle Deeleer nw efkeÀ kegÀí peesæ[vee ³ee kegÀí íesæ[vee DeefveJee³e& nespeelee nw~ Ssmeer efmLeefle kesÀ DevegJeeokeÀ keÀes Flevee efJeJeskeÀMeerue nesvee ®eeefnS efkeÀ kegÀí peesæ[ves ³ee íesæ[ves HejYeer DevegJeeo keÀer HetCe&lee Hej DeeB®e veneR Deeveer ®eeefnS~ lees ³en DevegJeeokeÀ keÀer efJeJeskeÀMeeruelee Hej efveYe&jneslee nw~

11) cetue kesÀ Heéfle efve<þe:

DevegJeeokeÀ kesÀ meeLe keÀYeer-keÀYeer Ssmee Yeer neslee nw efkeÀ GmekesÀ efueS cetue keÀes íesæ[keÀj mJeleb$eDevegJeeo DeefOekeÀ mejue neslee nw~ Hejbleg DevegJeeokeÀ keÀes meowJe cetue kesÀ Heéfle efve<þeJeeve nesvee ®eeefnS~ Gmescetue mes DeefOekeÀ nìkeÀj veneR ®euevee ®eeefnS~ keÌ³eeWefkeÀ ceewefuekeÀ j®evee kesÀ Heéfle v³ee³e keÀjves keÀer efpeccesoejerYeer DevegJeeokeÀ keÀer nesleer nw~

12) efvejblej DeY³eeme:

DevegJeeo kegÀí DeLeeX ceW keÀuee Deewj kegÀí DeLeeX cesb efMeuHe nw~ DeleëkeÀuee Deewj efMeuHe keÀes peerefJelejKeves kesÀ efueS GmeceW megOeej ueeves kesÀ efueS efvejblej DeY³eeme Deewj HeéfMe#eCe keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw~efpememes Jen DeHeveer keÀuee ceW efveKeej uee mekeÀlee nw~

13) DevegJeeokeÀ kesÀ J³eefkeÌlelJe keÀe HeÝeeJe:

37DevegJeeokeÀ keÀer veerefle efJeMes<elee nw HeéfleYee, mebJesove Meeruelee, menpe yegodefOe, keÀuHevee, MeefkeÌle,

#ecelee jÀef®e Deeefo~ pees De®ís DevegJeeo kesÀ efueS pejÀjer nw FveceW mes efkeÀmeer SkeÀ keÀe DeYeeJe DevegJeeo keÀeriegCeJeÊee keÀes Kebef[le keÀjlee nw~

14) Yee<ee Mewueer:

DevegJeeo keÀjles mece³e Yee<ee Mewueer kesÀ He´³eesie kesÀ mebyebOe ceW DevegJeeokeÀ keÀes meeJeOeeve jnvee Heæ[leenw leLee FmekesÀ leerve Henuet nw ë-

1) Cetue uesKekeÀ keÀer Yee<ee Mewueer

2) DevegJeeokeÀ keÀer Yee<ee Mewueer leLee

3) Devetefole Heeþ keÀer Yee<ee Mewueer

DevegJeeokeÀ cetue uesKekeÀ keÀer Yee<eeMewuee keÀes DeHeveelee nw Deewj DevegJeeo ceW HeeþkeÀ kesÀ DevegmeejDeHeveer Mewueer keÀes {euelee nw~ cetue HeeþkeÀMewueer ceW DeeJeM³ekeÀleevegmeej HeefjJele&le efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~DevegJeeo keÀes DeHeveer Yee<ee Mewueer nesleer nw~

♦ ♦ ♦

38

FkeÀeF& - 06

met®evee keÀe DeefOekeÀej DeefOeefve³ece 2005

FkeÀeF& keÀer jÀHejsKee

6.1. He´mleeJevee

6.2 GÎsM³e

6.3 mebef#eHle veece SJeb efJemleej

6.4 met®evee keÀer He´mlegefle mes ítì

6.5 HeoeJeefOe Deewj mesJee Melex

6.6 mejkeÀej keÀe oeef³elJe

6.7 GHe³eesefielee

6.8 meerceeSB

6.1. He´mleeJevee

Yeejle pewmes meyemes yeæ[s ueeskeÀleebef$ekeÀ osMe ceW mejkeÀejer keÀe³eex keÀer HeejoefMe&lee keÀer pe©jle yengleJe<eex mes Leer~ meve 2005 ceW Fme DeeJeM³ekeÀlee keÀes Hetjer keÀjves kesÀ efueS met®evee keÀe DeefOekeÀej DeefOeefve³ece2005 Heeefjle efkeÀ³ee ie³ee Deewj ³en keÀevetve yeve ie³ee~ efJeÐeeefLe³eeW keÀes FmekeÀer peevekeÀejer osves kesÀ efueSHeeþîeke´Àce Fmes Meeefceue efkeÀ³ee ie³ee leeefkeÀ Jes Heæ{-efueKekeÀj SkeÀ efpeccesoej veeieefjkeÀ yeve mekeWÀ~ FmeDeO³ee³e ceW met®evee kesÀ DeefOekeÀej kesÀ yeejs ceW efJemleej meefnle ®e®ee& keÀer ie³eer nw~

6.2. GÎsM³e

Fme FkeÀeF& keÀe cetue GÎsM³e nw efJeÐeeefLe&³eeW keÀes met®evee kesÀ DeefOekeÀej DeefOeefve³ece 2005 mesHeefjef®ele keÀjevee efpememes Jes SkeÀ yesnlej veeieefjkeÀ yeve mekeWÀ~ Heeþîeke´Àce ceW Meeefceue nesves kesÀ keÀejCe FmekeÀe³en Yeer GÎsM³e nw efkeÀ efJeÐeeefLe&³eeW keÀes He´MveesÊej kesÀ jÀHe ceW Fme efJe<e³e keÀer peevekeÀejer HeéHle nes mekesÀ~

met®evee keÀe DeefOekeÀej DeefOeefve³ece 2005:

mJeleb$e Yeejle kesÀ mejkeÀejer keÀe³ee&ue³eeW ceW ueeue HeÀerles mes yeBOeer HeÀeF&ueeW keÀes ieesHeveer³elee kesÀ veece HejFme lejn meBYeeuekeÀj jKee peelee nw efkeÀ FmekesÀ Yeerlej keÀer keÀe³e&Jeener, DeeBkeÀ[s Deeefo Deece Deeoceer kesÀmeeceves keÀYeer veneR Dee Heeles~ Fme iewj HeejoefMe&lee kesÀ keÀejCe mejkeÀejer DeefOekeÀejer DeHeves GÊejoeef³elJe mesye®eves leLee me®®eeF& keÀes efíHeeves ceW meHeÀue nes peeles nw~ iewjmejkeÀejer mJe³ebmesJeer mebmLeeDeeW leLee meeceeefpekeÀkeÀe³e&keÀlee&DeeW ves yengle Henues mes ner met®evee kesÀ DeefOekeÀej kesÀ efueS mebIe<e& MegjÀ keÀj efo³ee Lee leeefkeÀ

39DeefOekeÀeefj³eeW keÀes GvekesÀ GÊejoeef³elJe kesÀ efueS peJeeyeon yevee³ee pee mekesÀ Deewj mejkeÀejer efnmeeye-efkeÀleeye Hej kegbÀ[ueer ceejs yewþs ueesieeW mes Hetjer met®evee HeéHle keÀer pee mekesÀ~ meve 2005 ceW peveefnle keÀes O³eeveceW jKekeÀj met®evee keÀe DeefOekeÀej DeefOeefve³ece Heeefjle nes ie³ee~

met®evee keÀe DeefOekeÀej efJeOes³ekeÀ, 2005 ueeskeÀmeYee Üeje~ ceF& 2005 leLee jep³emeYeeÜeje12 ceF& 2005 keÀes Heeme efkeÀ³ee ie³ee Deewj 15 petve 2005 keÀes je<ì^Heefle keÀer Devegceefle kesÀ meeLe ner ³enkeÀevetve yeve ie³ee~

5.3 mebef#eHle veece Deewj efJemleej

(1) ³en DeefOeefve³ece ’met®evee keÀe DeefOekeÀej DeefOeefve³ece 2005 keÀne peeSiee~

(keÀ) ³en DeefOeefve³ece peccet-keÀMceerj keÀes íesæ[keÀj mecHetCe& Yeejle Hej ueeiet nesiee~

(Ke) FmekesÀ kegÀí HeéJeOeeve leelkeÀeue HeÝeeJe mes Deewj kegÀí SkeÀmeew yeermeJeW efove mes HeÝeeJeer neWies~

2. Fme DeefOeefve³ece kesÀ Devleie&le kesÀvêer³e mejkeÀej jep³e mejkeÀejW leLee FvekesÀ DeOeerve DeevesJeeueermeYeer mebmLeeSB Deeleer nw~

3. met®evee mes DeeMe³e mejkeÀej/DeLeJee DeOeerveeLe mebmLeeDeeWÜeje jKes ieS DeLeJee Yespes ieS jskeÀe@[&,omleeJespe, cescees, F&-cesue, je³e, meueen, Hesme-efJe%eeefHle, HeefjHe$e, DeeosMe, uee@ieyegkeÀ, keÀebìskeÌì,efjHeesì&, keÀe]iepeele, vecetves, cee@[ume leLee FueskeÌìê@efvekeÀ jÀHe ceW jKeer ie³eer keÀesF& Yeer peevekeÀejer SJebDeeBkeÀ[s nQ~

4. Fme DeefOeefve³ece kesÀ lenle keÀesF&Yeer veeieefjkeÀ 10 jÀ. kesÀ MegukeÀ kesÀ meeLe efueefKele DeLeJee FueskeÌìe@efvekeÀjÀHe mes efveOee&efjle HeéjÀHe ceW met®evee HeéHle keÀjves kesÀ efueS DeeJesove keÀj mekeÀlee nw~

5. ³eneB veeieefjkeÀ mes DeeMe³e J³eefkeÌleiele jÀHe ceW Yeejleer³e veeieefjkeÀ mes nw~

6. ³eefo efkeÀmeer mebmLee DeLeJee kebÀHeveer keÀe DeefOekeÀejer DeHeves uesìj ns[ (He$eMeer<e&) Hej met®evee ceeBieslees GmeHej efJe®eej veneR efkeÀ³ee peeSiee~

7. Fme DeefOeefve³ece keÀer cenlJeHetCe& yeele ³en nw efkeÀ met®evee HeéHle keÀjves kesÀ efueS DeeJesokeÀ keÀes DeHeveeveece, Helee leLee ìsefueHeÀesve vebyej keÀes íesæ[keÀj Dev³e keÀesF& J³eefkeÌleiele peevekeÀejer osves Deewj keÀejCeyeleeves keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nesleer~

8. Fme DeefOeefve³ece kesÀ lenle DeeJesove HeéHle nesves kesÀ leerme efove kesÀ Yeerlej mebyeefvOele DeefOekeÀjer keÀesceeBieer ieF& peevekeÀejer osvee DeeJeM³ekeÀ neslee nw~

9. leerme efove kesÀ yeeo He´l³eskeÀ efove kesÀ efueS 250 jÀ. ob[ ueielee nw pees DeefOekeÀlece 25000 jÀ.lekeÀ nes mekeÀlee nw~

4010. ³eefo ceeBieer ie³eer met®evee efkeÀmeer keÀer ef]peboieer ce=l³eg ³ee Deepeeoer mes pegæ[er ngF& nes lees 48 Iebìs kesÀ Deboj

peevekeÀejer osveer nesieer~

11. ³eefo efkeÀmeer met®evee keÀe mebyevOe efkeÀmeer leermejs He#e mes Yeer nes, lees peJeeye osves Jeeueer mebmLee keÀesleermejs He#e mes 05 efove ceW mebHeke&À keÀj Gme peevekeÀejer keÀes Yespeves ³ee ve Yespeves kesÀ yeejs ceW efueefKeleDeLeJee ceewefKekeÀ menceefle DeJeM³e uesveer ®eeefnS~

12. DeeJesove kesÀ meeLe MegukeÀ pecee ve nesves Hej mebmLee keÀes ®eeefnS efkeÀ Jen DeeJesokeÀ keÀes MegukeÀ peceekeÀjves keÀe lelkeÀeue efveoxMe os~ leerme efove keÀe mece³e DeeJesove efceueves keÀer leejerKe mes efieveer peeSieer,MegukeÀ pecee keÀjves keÀer leejerKe mes veneR~ Fme He´keÀej ³eefo DeeJesokeÀ ves GlveermeJex efove Yeer MegukeÀpecee efkeÀ³ee nw lees Gmes Deieues efove ner peevekeÀejer osveer nesieer~

6.4 met®evee keÀer He´mlegefle mes otj

1) ³en met®evee efpemekesÀ HekeÀì keÀjves mes Yeejle keÀer SkeÀlee Deewj DeKeb[lee, megj#ee jep³e kesÀ ³egOokeÀewMeue,Jew%eeefvekeÀ leLee DeeefLe&keÀ efnle, efJeosMeer jep³eeW kesÀ meeLe mebyevOe keÀer HeéfleketÀuelee Deewj efpememesDeHejeOe keÀjves keÀer HesjCee efceues, Gmes He´keÀì keÀjves keÀer keÀesF& yeeO³elee veneR nesieer~

2) met®evee keÀes He´keÀeefMele keÀjves mes efkeÀmeer v³ee³eeue³e DeLeJee v³ee³eeefOekeÀjCe Üeje cevee efkeÀ³ee ie³eenw~

3) efpeme met®evee kesÀ He´keÀì keÀjves mes mebmeo DeLeJee jep³e kesÀ efJeOeeve ceb[ue kesÀ efJeMes<eeefOekeÀej keÀenveve nes~

4) Gme met®evee keÀes He´keÀì keÀjveskeÀer keÀesF& yeeO³elee veneR nw efpemekesÀ Devleie&le JeeefCeefp³ekeÀ ieesHeveer³elee,J³eeHeeefjkeÀ ieesHeveer³elee DeLeJee yeewefOokeÀ mebHeefÊe leLee efkeÀmeer J³eefkeÌle keÀer HeéflemHeOee& keÀer efmLeefleHej HeéfleketÀue HeÝeeJe Heæ[s~

5) Jen met®evee pees efJeosMeer mejkeÀej kesÀ efJeMJeeme kesÀ DeOeerve HeéHle ngF& nes~

6) efpemekesÀ He´keÀìerkeÀjCe mes keÀmeer J³eefkeÌle kesÀ peerJeve ³ee MeejerefjkeÀ megj#ee keÀes ]Keleje Hewoe nes~

6.5 HeoeJeefOe Deewj mesJeeMelex

cegK³e met®evee Dee³egkeÌle DeLeJee met®evee Dee³egkeÌle DeHeves Heo ieńCe keÀer leejerKe mes HeeB®e Je<e& keÀerDeJeeefOe lekeÀ Heo OeejCe keÀj mekesÀiee Deewj Hegveefve&³egefkeÌle nsleg Hee$e veneR nesiee~ Hejvleg Jen HeQme. Je<e& keÀerDee³eg Hetjer keÀj uesves kesÀ yeeo DeHeves Heo Hej veneR yevee jn mekesÀiee~

6.6 mejkeÀej keÀe oeef³elJe

mejkeÀej keÀe ³en oeef³elJe nw efkeÀ Jen efJeÊeer³e leLee Dev³e ðeesleeW keÀer GHeueyOelee kesÀ DevegjÀHe ueesieeWkeÀer mecePe yeæ{eves kesÀ efueS Mew#eefCekeÀ keÀe³e&ke´Àce keÀes ³ee Heé³eeefpele keÀjs~ efJeMes<ejÀHe mes DemegefJeOee³egkeÌlemebHeóe³eeW ceW Fme DeefOeefve³ece keÀe He´®eej keÀjves keÀer efpeccesoejer mejkeÀej keÀer nesieer~

41 DeeJeM³ekeÀleevegmeej mejkeÀej keÀes ®eeefnS efkeÀ Jen efve³eefcele Devlejeue Hej met®evee DeefOekeÀeefj³eeX

kesÀ efoMeeefveoxMe keÀes DeHe[sì keÀjs Deewj He´keÀeefMele keÀjs~

6.7 GHe³eesefielee

met®evee-DeefOekeÀej DeefOeefve³ece ves yengle keÀce mece³e ceW DeHeves GÎsM³e keÀer Deesj keÀoce yeæ{e³ee nw~osMe ceW peve-peeie=efle Hewoe keÀjves keÀe DeYetleHetJe& keÀe³e& Fme DeefOeefve³ece ves efkeÀ³ee nw~ kegÀí GoenjCeeW kesÀceeO³ece mes FmekeÀer GHe³eesefielee keÀes mecePee pee mekeÀlee nw~ efouueer keÀer Pegiieer yemleer (PeesHeæ[HeÆer) ceW jnvesJeeueer ef$eJesCeer keÀes mejkeÀej keÀer Deesj mes Devl³eeso³e keÀe[& efceuee Lee~ Fme keÀe[&-OeejkeÀ keÀes oes jÀHe³esHeéfleefkeÀuees iesntB Deewj HeeB®e jÀHe³es HeéfleefkeÀuees ®eeJeue efceuevee ®eeefnSLee, Hejvleg GmekesÀ jeMeve keÀer otkeÀeve mesiesnBt kesÀ efueS Heéfle efkeÀuees 05 Deesj ®eeJeue kesÀ efueS Heéfle efkeÀuees 10 jÀ. efue³es peeles Les~ peye Gmeves met®eveekesÀ DeefOekeÀej kesÀ efueS DeeJesove efkeÀ³ee lees Gmes Helee ®euee efkeÀ GmekesÀ keÀe[& Hej jÀ.02 keÀer Hej 25 efkeÀueesiesnBt leLee jÀ. 03 keÀer oj Hej 10 efkeÀuees ®eeJeue efo³ee pee jne Lee~ DeeM®e³e& ³en efkeÀ Heæ{er-efueKeer ef$eJesCeerkesÀ nmlee#ej keÀer peien DeBietþs keÀe efveMeeve ueie³ee ie³ee Lee~ peye Gmeves otkeÀeveoej mes FmeHej yenme keÀerlees Jen [j keÀj #ecee ceeBieves ueiee Deesj Gmes nj cenerves Jeeefpeye oece Hej jeMeve efceueves ueiee~

cegbyeF& kesÀ SkeÀ ®eeì&[& SkeÀeGbìWì ves Dee³ekeÀj efJeYeeie ceW DeìkesÀ Heæ[s efjHebÀ[ kesÀ mebyevOe ceW peyemet®evee kesÀ DeefOekeÀej kesÀ lenle DeeJesove efkeÀ³ee lees GvekesÀ meYeer kesÀmeeW keÀe efveJejeve legjvle keÀj efo³ee ie³ee~

Flevee ner veneR Fme DeefOeefve³ece keÀe DeeOeej ueskeÀj cegbyeF& kesÀ Heéfleef<þle FueekesÀ keÀer ‘DeeoMe&’Fceejle keÀes mebyevOe ceW DeeJesove keÀjves Hej peye me®®eeF& meeceves Dee³eer lees meyekeÀer DeeBKeW Kegueer jn ie³eeR~Flevee ner veneR pees He´MeemekeÀ F&ceeveoejer keÀer lenceo DeeBæ{s ngS Les GvekeÀe Heoe&HeeMe ngDee Deewj yeæ[s yesDeeyejÀneskeÀj lesjs ketÀ®es mes nce efvekeÀues keÀer lepe& Hej GvnW DeHeves Heo keÀes íesæ[vee Heæ[e~

ueeskeÀleb$e keÀe HeeB®eJeeB KebYee:

met®evee kesÀ DeefOekeÀej DeefOeefve³ece kesÀ meefke´À³e nesves mes GlHeVe pevepeeie=efle kesÀ HeefjCeece mJejÀHemejkeÀejer leb$e keÀer DevegMeemevenervelee Hej DebkegÀMe ueievee DeejbYe nes ®egkeÀe nw~ Fme lejn Fmes ueeskeÀleb$e kesÀHeeB®eJes KebYes kesÀ jÀHe ceW osKee peeves ueiee nw~ FmekeÀe GHe³eesie Deece pevelee kesÀ meeLe ner meeLe He$ekeÀeefjleemes pegæ[s ueesie Yeer keÀj jns nQ, efpememes GmeceW HeéceeefCekeÀlee keÀe efJekeÀeme ngDee nw Deewj pevelee kesÀ efueSefveOee&efjle ceoeW kesÀ otmejs keÀe³e& kesÀ efueS Fmlesceeue keÀjves ceW keÀYeer Dee³eer nw~

Fme DeefOeefve³ece kesÀ Devleie&le v³ee³eHeeefuekeÀe keÀes ueeves keÀer keÀesefMeMe nes jner nw leeefkeÀ ueesieeW keÀesv³ee³e osves keÀer peien Yeer HeejoMeea yeve mekesÀ~ ³en DeeJeM³ekeÀ Yeer nw~ keÌ³eeWefkeÀ SkeÀ efvepeer ìer.Jeer. ®ewveue vespeye cegK³e v³ee³eeOeerMe kesÀ. peer. yeeueke=À<Ceve kesÀ oef#eCe DeefHe´ÀkeÀe kesÀ 12 efoJemeer³e oewjs keÀer peevekeÀejerceeBieer lees Helee ®euee efkeÀ ceneso³eves efouueer-ogyeF&-peenebmeyeie&-vesumeefHe´ì-kesÀHeìeGve-peesnbmeyeie& DeewjefJekeÌìesefj³eeHeÀeume kesÀ jemles DeHevee oewje Hetje efkeÀ³ee Lee~

6.8 meerceeSB

He´l³eskeÀ Jemleg Deewj efve³ece keÀe MJesle M³eece He#e neslee nw~ met®evee keÀe DeefOekeÀej DeefOeefve³ece LeerFmemes Deítlee veneR nw~ Jemlegleë ³en DeefOeefve³ece peveefnle ceW uee³ee ie³ee nw, Hejvleg kegÀí ueesie FmekeÀe

42Fmlesceeue DeHeémebefiekeÀ keÀejCeeW mes Yeer keÀjves ueieles nQ~ kegÀí GoenjCeeW Fmes nce mecePe mekeÀles nQ~ SkeÀGHeYeeskeÌlee ves SkeÀ yeQkeÀ ceW met®evee kesÀ DeefOekeÀej DeefOeefve³ece kesÀ Delveie&le ³en DeeJesove efkeÀ³ee efkeÀ GmekesÀveece keÀer Jele&veer (mHesefuebie) megOeejves ceW Hebên efove keÀe pees mece³e ueiee Gme oewjeve HeÀeFue efkeÀme-efkeÀmeDeefOekeÀejer kesÀ ìsyeue Hej ieF& Deewj GmeHej keÀe³e&Jeener efkeÀleves efoveeW ceW keÀer ie³eer? peevekeÀejer HeéHle keÀjveeceveg<³e keÀe cetueYetle mJeYeeJe nw~ ³eefo peevekeÀejer peveefnle ceW ³ee DeHeves ngS Del³ee®eej kesÀ efJejesOe ceW nes leesþerkeÀ nw, uesefkeÀve iewjpejÀjer peevekeÀejer HeéHle keÀjves nsleg Fme DeefOeefve³ece keÀes DeeOeej yeveevee FmekeÀer meerceener keÀner peeSieer~

Fme DeefOeefve³ece ves Hetjs meceepe ceW SkeÀ ve³eer nue®eue Hewoe keÀj oer nw Hejvleg Fmes DeYeer Deewj DeeieslekeÀ peevee nw keÌ³eeWefkeÀ ueieYeie 10 HeéfleMele pevelee DeyeYeer FmekeÀer iebYeerjlee mes DeveefYe%e nw~ kesÀJeueyegefÜpeerefJe³eeW lekeÀ kesÀ meerefcele oe³ejs mes efvekeÀkeÀj ³en peye Deece Deeoceer keÀe nefLe³eej yeve peeSiee, leyeFmekeÀer me®®eer GHe³eesefielee efmeOo nes HeeSieer~ nceeje oeef³elJe nw efkeÀ nce meceepe He´l³eskeÀ J³eefkeÌle lekeÀFmekeÀer peevekeÀejer HengB®eeSB~ neefMeS Hej kesÀ Deece Deeoceer kesÀ Yeerlej Yeer efnccele Hewoe keÀjveer nesieer efkeÀ JenFme keÀevetve keÀe GHe³eesie keÀj Dev³ee³e leLee Ye´<ìe®eej mes cegkeÀeyeuee keÀj mekesÀ~ met®evee kesÀ DeefOekeÀej vesmJeeleb$e Yeejle osMe ceW SkeÀ ve³eer megyen keÀer Gcceero peiee³eer nw DeeJeM³ekeÀlee nw Gmemes Del³ee®eej kesÀ DebOesjskeÀes otj keÀjves nsleg efKeæ[keÀer Keesueves keÀer leeefkeÀ ve³eer megyen keÀer jesMeveer mes He´keÀeMe Deewj Tpee& oesveeW efceuemekesÀ~

meboYe& - ie´vLe

1. Hesme efJeefOe SJeb DeefYeJ³eefkeÌle mJeeleb$³e - [e@. njyebMe oeref#ele

2. Yeejleer³e mebefJeOeeve kesÀ HećegKe lelJe - [e@. He´ÐegcvekegÀceej ef$eHeeþer

3. DeeOegefvekeÀ He$ekeÀeefjlee - Depeg&ve efleJeejer

4. He´³eespevecetuekeÀ efnvoer - [e@. efJeveeso iees³ejs

5. pevemeb®eej Deewj He$ekeÀeefjlee - [e@. Depeg&ve efleJeejer

6. met®evee keÀe DeefOekeÀej - efJe<Ceg jepeieefæ[³ee DejefJebo kesÀpejerJeeue

7. DeOegveeleve He´³eespevecetuekeÀ efnvoer - Debyeeoeme osMecegKe

8. He´³eespevecetuekeÀ efnvoer - [e@. met³e&He´meeo oeref#ele

9. pevemeb®eej ceeO³eceeW ceW efnvoer - ®ebêkegÀceej

10. He$ekeÀeefjlee SkeÀ Heefj®e³e - [e@. HeÝeg OeJeve

43

keÀcH³etìjFkeÀeF& - 07

keÀcH³etìj keÀe Fefleneme SJeb meeceev³e Heefj®e³e –

keÀcH³etìj DeeOegefvekeÀ ³egie keÀe osve nw~ met®evee kesÀ #es$e ceW ³en SkeÀ meMekeÌle ceeO³ece nw~ FmekeÀeFefleneme 19Jeer Meleeyoer mes HeéjcYe neslee nw~ FmekeÀe efvecee&Ce Gme yeieue ceW SkeÀ meeOeejCe ³eb$e jÀHe ceW LeeefpemekesÀ leerve Yeeie Les -

1) mebieénkeÀ (Store)

2) ®ekeÀjer (Mill)

3) efve³eb$ekeÀ (Controller)

³en keÀcH³etìj lees veneR Lee uesefkeÀve FmeceW keÀcH³etìj kesÀ efvecee&Ce ceW veF& efoMee oer~ He´Lece FueskeÌìê@efvekeÀkeÀcH³etìj keÀe efJekeÀeme 1946 ceW ngDee, ³en ieCevee kesÀ efmeOoevle Hej keÀe³e& keÀjves Jeeuee He´Lece keÀcH³etìjLee~ Heésieéce SkeÀ$e keÀjves keÀer ¢ef<ì mes Henues keÀcH³etìj keÀe efvecee&Ce 1949 ceW ngDee~ 1951 ceW J³eeJemeeef³ekeÀkeÀcH³etìj keÀe efvecee&Ce ngDee~ Deye lees nj efove ve³es-ve³es He´keÀej kesÀ keÀcH³etìjeW keÀe efvecee&Ce nes jne nw~

DeeOegefvekeÀ ³egie keÀcH³etìjeW ³egie kesÀ veece mes peevee peelee nw~ DeHeves Jesie DeeOegefvekeÀlee Jesie kesÀ meeLepeesæ[ves kesÀ efueS efkeÀvneR ve efkeÀvneR Ghee³eeW keÀe men³eesie uesvee ner He[lee nw~ Deepe keÀe meY³e Deewj efJekeÀefmelemeceepe efpeve lejerkeÀeW ye[e He´³eesie keÀj jne nw, GveceW keÀcH³etìj meyemes cenlJeHetCe& nw~ Fmes FueskeÌìe@efvekeÀceefmle<keÀ keÀn mekeÀles nw, Hejbleg ³en SkeÀ efvepeeaJe ³eb$e cee$ee nw ceeveJe ceefmle<keÀ mes pegæ[ves kesÀ yeeo ner FmeceW®eslevee peeie=le nesleer nw~ keÀcH³etìj keÀes ncesMee efveefo&<ì keÀjvee Heæ[lee nw efkeÀ Gmes keÌ³ee keÀjvee nw ? FmekeÀeHe´l³eskeÀ keÀe³e& efkeÀmeer ve efkeÀmeer efveoxMe keÀe HeefjCeece neslee nw~

C = Commonly (meeceev³e jÀHe mes)

O = Operator (meb®eeuekeÀ)

M = Machine (³eb$e)

P = Particular (cegK³e jÀHe mes)

U = User (He´³eesie keÀjves Jeeuee)

T = Trade (J³eJemee³e)

44E = Education (efMe#ee)

R = Research (DevegmebOeeve)

Fme He´keÀej MeeefyokeÀ DeLe& ceW keÀcH³etìj keÀe DeLe& SkeÀ Ssmes meeceev³e jÀHe mes J³eJenle ³eb$e mes nwefpemekeÀe GHe³eesie J³eJemee³e, efMe#ee leLee DevegmebOeeve Deeefo #es$eeW kesÀ efueS efkeÀ³ee peelee nw~ ieCeveelcekeÀkeÀe³eex mes DeejbYe ngS Fme keÀcH³egìj keÀe keÀe³e&#es$e Deepe efJemle=le SJeb Del³ebkeÀ J³eeHekeÀ nes ®egkeÀe nw~ DebleëFmes met®evee kesÀ DeeOeej Hej mebieCevee keÀjves Jeeuee GHekeÀjCe keÀne peevee p³eeoe GHe³egkeÌle nesiee, efpemekeÀekeÀe³e& met®evee keÀe efJeMues<eCe ®eens Jen ieefCeleer³e nes ³ee DeieefCeleer³e keÀjvee nesiee~

keÀcH³etìj Yee<ee Jew%eeefvekeÀ efyeue iesìdme kesÀ Devegmeej “mecHetCe& meb®eej ke´Àeefvle cee$e keÀcH³etìj kesÀefJeefYeVe GHe³eesie cee$e nw~ Jen efove otj veneR peye meb®eej keÀe SkeÀ HećegKe meeOeve efHebì ceeref[³ee pees keÀeiepeeWHej efveYe&j nw, ogue&Ye Hejvleg nes peeSieer Deewj GvekeÀe mLeeve keÀcH³etìj Deewj FueskeÌìê@efvekeÀ ceeO³ece uesueWies~”

keÀcH³etìj keÀer jÀHejsKee:

keÀcH³etìj SkeÀ FueskeÌìêefvekeÀ ³eb$e nw~ ³en Heésieéce kesÀ ceeO³ece mes keÀe³e& keÀjlee nw~ keÀcH³etìjDeekeÀæ[e meeceieér, ³eLee-MeefkeÌleer leLee peien kesÀ veece, jkeÀce De#ej DebkeÀ Deeefo keÀes ieńCe keÀjlee nw~ ³enGHe³eesieer SJeb %eeveHetCe& peevekeÀejer pewmeer - Hejer#eeHeÀue, yewueWmeMeerì, efkeÀmeer efJe<e³e keÀer efjHeesì&, ieefCele kesÀHe´MveeW keÀe nue Deeefo yeiewj efkeÀmeer $egefì ³ee LekesÀ SkeÀ ner keÀe³e& keÀes êgefleieefle mes ueieeleej keÀjlee nw~

keÀesF& Yeer keÀcH³etìj DeHeveer DeevleefjkeÀ mebj®evee Deewj GmeceW He´³egkeÌle nesves Jeeues ne[&Jes³ej keÀer#ecelee Deewj efJeMes<elee kesÀ DeeOeej Hej ner keÀe³e& keÀjlee nw~ SkeÀ HeefjHetCe& keÀcH³etìj keÀer DeevleefjkeÀ mebj®eveeDeewj Gmeces He´³egkeÌle nesvesJeeues ne[&Jes³ej Fme He´keÀej nw~

1) kesÀvêer³e mebmeeOekeÀ FkeÀeF& (C.P.U.):

keÀcH³etìj HeĆeeueer kesÀ cegK³e Yeeie kesÀvêer³e mebmeeOeve FJeieF& ceW J³eJeefmLele jnles nQ~ ³en FkeÀeF&keÀcH³etìj keÀe efoue Deewj efoceeie neslee nw Deewj keÀcH³etìj DeHeves leceece keÀe³e& Fmeer kesÀ Üeje mecHeVe keÀjleenw~ ³en oes YeeieeW ceW efJeYeeefpele nw

1) ieefCeleer³e leeefke&ÀkeÀ FkeÀeF&

2) efve³eb$eCe FkeÀeF&

1) ieefCeleer³e DeLee&le peesæ[vee, Ieìevee, iegCee keÀjvee, Yeeie keÀjvee Fl³eeefo leeefke&ÀkeÀ DeLee&led legueveekeÀjvee efkeÀ keÌ³ee efkeÀmemes íesìe nw, keÌ³ee efkeÀmemes yeæ[e nw, keÌ³ee yejeyej nw~

2) mecHetCe& keÀcH³etìj keÀes efve³eb$eCe keÀjves keÀe keÀe³e& Fme FkeÀeF& kesÀ Üeje mebHeVe neslee nw~ FmekesÀmen³eesieer Yeeie efvecveefueefKele nw~ HeeJej meHueeF&, ceeFke´Àes Heésmesmej, jwC[ce SkeÌmesmes cesceesjer, jer[Deesveueer cesceesjer, OJeefve mHeerkeÀj, ceO³emLe HeefjHeLe, He´meej ³egicekeÀ~

452) mce=efle SJeb Yeb[ejCe ceO³ece (Memory & Storage) 1) DeevleefjkeÀ HeéLeefcekeÀ

mce=efle 2) yee¿e Yeb[ejCe ceeO³ece

3) efveJesMe ³egefkeÌle³eeW – 1) kegbÀpeer Heìlee 2) efíefêle He$ekeÀ 3) keÀeefì&pe ìsHe ³ee cewievesefìkeÀ DesHe4) HeÌuee@Heer ef[mkeÀ 5) ne[& ef[mkeÀ 6) Dee@efHìkeÀue ef[mkeÀ 7) ceeTme efmemìce 8) mkewÀvej 9) Dev³eGHekeÀjCe

4) efveie&le ³egefkeÌle³eeB – 1) ¢M³e Heìue 2) cegêkeÀ 3) Gl³e GHekeÀjCe

keÀcH³etìj mee@HeÌìJes³ej SJeb DeeHejsefìbie efmemìce:

keÀcH³etìj mJe³eb kegÀí vener keÀj mekeÀlee nw peye lekeÀ efkeÀ GmekeÀes mHe<ì jÀHe mes DeeJeM³ekeÀ efveoxMeve efo³es peeS@ ne[&ef[mkeÀ kesÀ ceeO³ece mes FvnW efveoxMe ve efoS peeS~ Fme He´keÀej kesÀ Me=bKeueeyeOo efveoxMeeW kesÀmecetn keÀes mee@HeÌìJes³ej keÀnles nQ~

1) efmemìce mee@HeÌìJesDej 2) He´³egefkeÌle mee@HeÌìJes³ej 3) keÀmìce mee@HeÌìJes³ej 4) Dev³e mee@HeÌìJes³ej-Jee³ejme, ìêvmeuesìme&

keÀcH³etìj keÀe cenlJe – keÀcH³etìj kesÀ cenlJe SJeb GHe³eesefielee keÀe cegK³e DeeOeej FmekeÀer efJeMes<eeleeSBnw efpevekesÀ keÀejCe ³en Deepe Flevee ueeskeÀefHe´³e SJeb He´®eefuele nes jne nw~

1) mebieńCe #ecelee:

– FueskeÌìê@efvekeÀ GHekeÀjCe kesÀ Üeje ®egcyekeÀer³e ceeO³ece, ueskeÌ®ej ceeO³ece Je He´keÀeefMele ceeO³ece kesÀkeÀcH³etìj Üeje He´³eesie efkeÀS peeves kesÀ HeÀuemJejÀHe keÀcH³etìj ceW DeebleefjkeÀ SbJe yeénve mebieńCe #eceleeDemeerefcele mJejÀHe mes yeæ{ jner nw efpememes ye[s DeekeÀej kesÀ [sìe yesmeeW, ef®e$ees, OJeefve³eeW SJeb met®eveeDeeW keÀemebieńCe SJeb HeýevOeve megJ³eJeeefmLele {bie mes efkeÀ³ee peelee nw~

2) meeceL³e&:

DeveskeÀ He´keÀej keÀer keÀcH³etìj Yee<eeDeeW Hej DeeOeeefjle mee@HeÌìJesDejeW ves keÀcH³etìj ceW DeYetleHetJe& Je=efOokeÀner nw~ meeceev³e mes ueskeÀj keÀefþve keÀe³eex, Heéfke´À³eeDeeW SJeb mecem³eeDeeW keÀe efveoeve Deepe keÀcH³etìj ÜejeLees[s mes mece³e ves ner efJeMJemeveer³elee HetJe&keÀ efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ Debleefj#e ³eeve keÀes efve³ebef$ele keÀjvee,Meu³e ef®eefkeÀlme, efJeMJe kesÀ efkeÀmeer Yeer iebLeeue³e keÀer iebLe met®eer osKevee Deye meye kegÀí keÀcH³etìj kesÀ ceeO³ecemes MeerIe´lee mes efkeÀS pee mekeÀles nw~

3) GHe³eesie keÀjvee mejue:

DeeOegefvekeÀ efJev[espe Hej DeeOeeefjle keÀcH³etìjeW kesÀ He´®eueve mes keÀcH³etìj Hej keÀe³e& keÀjvee yengle nermemlee nes ie³ee nw~ meeceev³e HeéfMeef#ele J³eefkeÌle Yeer keÀcH³etìj Hej efJeefJeOe He´keÀej kesÀ keÀe³e& kegÀMeueleeHetJe&keÀkeÀj mekeÀlee nw~

464) cetu³e SJeb DeekeÀej ceW keÀceer:

Deye efJeefYeVe He´keÀej keÀer #eceleeJeeues keÀcH³etìj keÀce cetu³e Hej GHeueyOe nes ieS nw efpemekesÀ keÀejCeFmekeÀer GHe³eesefielee Deewj cenlJe yeæ{e nw~ meeceev³e mes meeceev³e J³eefkeÌle Yeer Fmes Kejero mekeÀlee nw~keÀcH³etìj Deye SkeÀ ie=n GHe³eesieer Jemleg nw leLee GHe³eesiekeÀlee&DeeW keÀes FmekeÀe Hetje ueeYe efceue jne nw~

5) keÀe³e& kegÀMeuelee SJeb efJeMJemeveer³elee:

Lees[s mece³e ceW J³eJeefmLele {bie mes DeeJeM³ekeÀlee kesÀ DevegjÀHe keÀcH³etìj efJeMJemeveer³elee mes keÀe³e&keÀjlee nw~ efpememes Heé³eë DemebYeJe ³ee keÀefþve keÀe³e& Yeer cee$e kegÀí HeésieéceeW kesÀ Üeje efkeÀmeer efJeMes<emee@HeÌìJes³ej keÀer mene³elee mes meHeÀueleeHetJe&keÀ efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~

6) met®evee keÀer Hegve&HeéefHle:

– keÀcH³etìj SkeÀ ner keÀe³e& DeveskeÀ yeej keÀj mekeÀlee nw~ leLee met®eveeDeeW kesÀ efJeMeeue Yeb[ej ceW mesJeebefíle met®evee keÀes Keespe keÀj HeóefMe&le keÀj mekeÀlee nw pees efkeÀ meeceev³e jÀHe mes keÀefþve SJeb ÞecemeeO³eHeéfke´À³ee nesleer nw~ iebLeeue³eeW keÀer efJeMeeue iebLe metef®e³eeb ³eefo keÀcH³etìj Üeje efveefce&le keÀer peeSB lees HeeþkeÀeWÜeje efkeÀmeer uesKekeÀ, Meer<e&keÀ, efJe<e³e kesÀ yeejs ceW peevekeÀejer HeéHle keÀjvee neslee nw~

7) mJe®eeuekeÀ:

³en Deece OeejCe nw efkeÀ keÀcH³etìj mJe³eb meYeer He´keÀej kesÀ keÀe³e& keÀj mekeÀlee nw efkeÀvleg GmekesÀ efueSGHe³egkeÌle mee@HeÌìJes³ej Je HeésieéceeW keÀer DeeJeM³ekeÀlee Heæ[leer nw~ kegÀí mee@HeÌìJes³ej leerJe´ [sìe mebmeeOeve keÀjlesnQ leLee kegÀí Oeerjs-Oeerjs~ ³eneB Hej ³en peevevee DeeJeM³ekeÀ w efkeÀ nceeje keÀcH³etj efkeÀleveer HeWefì³ece-4keÀcH³etìj efJev[espe 2000 mee@HeÌìJes³ej kesÀ meeLe MeerIe´lee mes keÀe³e& keÀjlee nw~

keÀcH³etìj kesÀ efJeefYeVe GHe³eesie :

Deepe peerJeve keÀe keÀesF& #es$e Ssmee veneR nw efpemeceW keÀcH³etìj keÀe GHe³eesie ve neslee nes~ keÀcH³etìjkeÀer Fleveer efJeefJeOe GHe³eesefielee ceW nw efkeÀ meYeer Hej efJe®eej keÀjvee mebYeJe veneR, YeefJe<³e keÀer lees Kewj keÀuHeveener veneR keÀer pee mekeÀleer, efHeÀj Yeer kegÀí HećegKe GHe³eesefieleeDeeW keÀe efJeJes®eve efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~Jele&ceeve³egie ceW keÀcH³etìj Hej efkeÀS peeves Jeeues keÀe³eeX keÀes cetue jÀHe mes oes ÞesefCe³eeW ceW efJeYekeÌle efkeÀ³ee peemekeÀlee nw~ 1) Jew%eeefvekeÀ MeesOe 2) J³eJemee³e ceW GHe³eesie~

1) Jew%eeefvekeÀ MeesOe:

SkeÀ mece³e Ssmee Yeer Lee peye MeesOe keÀe³e& mes mebyeOo ieCevee keÀjvee yesno keÀefþve Je GyeeT keÀe³e&ceevee peelee Lee, keÀeHeÀer mece³e Je MeefkeÌle Fme keÀe³e& ceW ve<ì nes peeleer Leer Deewj FmekesÀ yeeJepeto Yeer ieueleernesves keÀer mebYeeJevee yeveer jnleer Leer, keÀcH³etìj ves FmeceW yengle ³eesieoeve efo³ee nw Fmeer keÀjCe mes MeesOe keÀe³exkesÀ mlej Je cee$ee ceW iegCeelcekeÀ Je=efOo ngF& nw~

2) J³eJemee³e ceW GHe³eesie :

Deepe keÀcH³etìj Hej nesves Jeeuee 80 HeéfleMele keÀe³e& J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³e& keÀer ÞesCeer ceW Deelee nw~ DeyeDeeefOekeÀeefOekeÀ keÀcHeefve³eeB, DeeefHeÀme, GÐeesie Fl³eeefo keÀcH³etìj keÀe GHe³eesie keÀj jns nQ~ efkeÀmeer Yeer mece³e

47keÀesF& Yeer peevekeÀejer HeéHle keÀjves kesÀ efueS keÀcH³etìj keÀe GHe³eesie efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ Jesleve keÀe efnmeeye-efkeÀleeye J³eefkeÌliele peevekeÀejer, uesKee peesKee, efJeefYeVe met®eveeDeeW keÀe efjkeÀe[& jKevee mìeHeÀ efve³eb$eCe,ye®es ngS ceeuee Jeie efnmeeye-efkeÀleeye Fl³eeefo keÀcH³etìj keÀer mene³elee mes Deemeeveer mes efkeÀ³es pee jns nw,J³eJemee³e ces keÀcH³etìj keÀe GHe³eesie efvecveefueefKele peevekeÀeefj³eeW kesÀ efueS efkeÀ³ee pee jne nw~

1) Jesleve SJeb J³eefkeÌleiele peevekeÀejer

2) mìe@keÀ kebÀìêsue Je efJeke´Àer

3) yewefkebÀie

4) FbM³eesjWme

5) cewvespeceWì FvHeÀecexMeve

6) GÐeesie ceW GHe³eesefielee

7) GÐeesie ceW GHe³eesefielee

8) Fbpeerefve³eefjbie ef[peeFve

9) otj meb®eej

10) ³eelee³eele

11) ìsueerHeÀesve Je ìsueerieéce

12) Deew<eeOeeue³eeW ceW

13) jsueJes ceW

14) HegmlekeÀeue³eeW ceW

mejkeÀejer keÀe³ee&ue³eeW ceW Yeer peevekeÀejer keÀe ye[s Hewceeves Hej Deeoeve-Heóeve neslee nw GoenjCe kesÀefueS GÐeesieeW ceW ueieer HetBpeer, GvekesÀ GlHeeove keÀce&®eeefj³eeW keÀer mebK³ee Je Heíeefle kesÀ DeeBkeÀæ[s ³eespeveeJeejjKevee ®eenlee nw~ efMe#ee efJeYeeie, mketÀueeW Je íe$eeW keÀer mebK³ee Hej vepej jKevee ®eenlee nw~ Jeve efJekeÀemeefveiece JeveeW keÀer meb#esHe ceW peevekeÀejer FkeÀùer keÀjvee Je GmekeÀe GHe³eesie keÀjvee He´l³eskeÀ mejkeÀejer efJeYeeiekeÀe cetue keÀe³e& nw~ keÀcH³etìj FmeceW men³eesieer efmeOo nes jns nw~

FmekesÀ DeefleefjkeÌle Ssmes keÀF& keÀe³e& nw peneB keÀcH³etìj meHeÀueleeHetJe&keÀ He´JesMe keÀj ®egkesÀ nQ Je SsmeskeÀe³eex keÀer mebK³ee efoveeWefove yeæ{leer pee jner nw~ Deye Fbìjvesì kesÀ GHe³eesie Üeje efJeMJe kesÀ efkeÀmeer Yeer YeeieceW efmLele keÀcH³etìj ³ee mebieńerle peevekeÀejer HeéHle Je Hesef<ele keÀer pee mekeÀleer nw~ Jele&ceeve ceW keÀcH³etìj kesÀyeejs ceW peevekeÀejer jKevee yeæ{les keÀcH³etìj GHe³eesie kesÀ keÀejCe He´l³eskeÀ J³eefkeÌle kesÀ efueS ueieYeie DeeJeM³ekeÀneslee pee jne nw~

Fve leceece GHe³eesiees kesÀ yeeo Yeer ueeKeeW #es$e Ssmes nw efpeveceW keÀcH³etìjeW keÀe GHe³eesie Heéfleefove nesjne nw~

48keÀcH³etìj Deewj efnvoer:

–ceeveJe keÀer yeewefOokeÀlee keÀe HećeeCe Yee<eeSB nw uesefkeÀve Yee<eeDeeW keÀer efJeuegHlee kesÀ Fme oewjs ceW kegÀí veF&Yee<eeSb Yeer meeceves Dee jner nw~ kegÀí Yee<eeSB cee$ee FmeefueS meceev³e nes jner nw efkeÀ GvekeÀe He´³eesie keÀjvesJeeuees ueesie otmejer Yee<eeDees keÀer Deesj DeekeÀef<e&le nes jns nw~ Je ner ueesie peye otmejer Yee<ee keÀe He´³eesie keÀjvesnw leeW ®eens Deve®eens DeHeveer Yee<ee kesÀ MeyoeW keÀe Yeer He´³eesie JeneB keÀj yewþles nw Deewj Oeerjs-Oeerjs meYeer ueesie GveMeyoeW keÀe He´³eesie keÀjves ueieles nw~ efnvoer Yee<ee keÀe He´³eesie nceejs osMe ceW meyemes DeefOekeÀ neslee nw FmeceWceeref[³ee Deewj efHeÀuceeW keÀer Dendce YetefcekeÀe nw~ Ssmes ceW efnvoer keÀe keÀcH³etìj mes Deewj keÀcH³etìj keÀe efnvoer mesHeÝeeefJele nesvee mJeeYeeefJekeÀ nw~

osJeveeiejer efueefHe (efnvoer) ceW Jele&ceeve mece³e ceW DeveskeÀ mee@HeÌìJes³ej GHeueyOe nw~ osMe ceW megHejìskeÀ,mee@HeÌìJes³ej SC[ ne[&Jes³ej ves efpeme mee@HeÌìJes³ej keÀes efJekeÀefmele efkeÀ³ee nw, Jen Debiespeer omleeJespeeW keÀeosJeveeiejer efueefHe ceW legjvle DevegJeeo keÀj oslee nw~ Ssmes mee@HeÌìJes³ej Yeer efJekeÀefmele ngS nw~ efpemeceW F&-cesueefnvoer kesÀ DeefleefjkeÌle kegÀí HeéosefMekeÀ Yee<eeDeeW ceW Yeer Yesspes pee mekeÀles nw~ pees ueeWie osJeveeiejer ceW vener efueKemekeÀles, efkeÀvleg yeesue®eeue keÀer efnvoer peeveles nQ GvekesÀ efueS SkeÀ mee@HeÌìJes³ej Meyoceeuee ceW osJeveeiejer MeyomebmeeOeve keÀer megefJeOeeSB GHeueyOe nQ~

DeesMees keÀc³etve FbìjvesMeveue HegCes ves SkeÀ efnvoer Jele&veer peeB®ekeÀ leLee efnvoer Meyo mecetn keÀesefJekeÀefmele efkeÀ³ee nw~ ³en SkeÀ efnvoer HegHeÀ jer[j nw pees SkeÀ npeej Meyo Heéfle efceveì keÀer ieefle mes MeyoeW keÀerpeeB®e keÀjlee nw~ FmekesÀ Meyo keÀes<e ceW SkeÀ ueeKe yeerme npeej MeyoeW keÀes SkeÀ$e keÀjves keÀer #ecelee nw~ meer-[skeÀ ves efnvoer Jele&veer peeB®ekeÀ mee@HeÌìJes³ej Yeer efJekeÀefmele efkeÀ³ee nw, efpemes ef[mìkeÀe[& Hej efmke´ÀHì mebmeeOekeÀkesÀ meeLe ®euee mekeÀles nw~ ³en mJej DeeOeeefjle ieuele Jele&veer kesÀ efnvoer MeyoeW kesÀ mener efJekeÀuHe megPeelee nw~osJeveeiejer efueefHe efnvoer kesÀ efJekeÀe ceW DevegJeeokeÀ mee@HeÌìJes³ej Yeer cenlJeHetCe& nw~ FmekeÀe Þes³e Debpeefue je³e®eewOejer keÀes nw, pees Fmes cenlJeHetCe& nw~ FmekeÀe Þes³ee Debpeefue je³e ®eewOejer keÀes nw, pees Fmes yeveeves JeeueerkeÀcHeveer keÀe meb®eeueve keÀjleer nw~ ³en mee@HeÌìJes³ej Debiespeer kesÀ cetue Heeþ keÀes efnvoer ceW DevegJeeo keÀjJ³eekeÀjCe kesÀ cetueYetle efve³eceeW keÀe Heeueve keÀjlee nw~

osJeveeiejer efueefHe keÀe keÀcH³etìj ceW He´³eesie mes peneB efnvoer Yee<ee keÀe He´®eej He´meej yeæ{e nw, JeneR SkeÀotmejs Yee<ee keÀe meebmke=ÀeflekeÀ Deeoeve-Heóeve ngDee nw~ ³egJeeDeeW keÀes Fme keÀejCe jespeieej keÀer efoMee ceW YeermeHeÀuelee HeéHle ngF& nw~ osMe-efJeosMe ceW yewþs ngS ueesie Yee<ee keÀes Deemeeveer mes mecePeves ueies~ met®evee ke´ÀebeflekesÀ ³egie ceW osJeveeiejer efueefHe Deewj meg¢æ{ ngF& nw~ Fbìjvesì Hej Yeejleer³e Yee<eeDeeW kesÀ Deeieceve keÀe HenueeDeJemej efnvoer Heesì&ue ’Jesye ogefve³ee“ keÀes efceuee~ Jesye ogefve³ee kesÀ He´JesMe mes osJeveeiejer efueefHe Yeer mLeeefHele nes®egkeÀer nw~ efJeMJe keÀer Henueer JesyemeeFì ’veF& ogefve³ee keÀe@ce“ keÀes peye Fbìjvesì Hej uee³ee ie³ee leye GcceeroveneR Leer efkeÀ GmekeÀe Flevee J³eeHekeÀ HeÝeeJe He[siee~

keÀcH³etìj Hej efnvoer kesÀ He´³eesie mes efJeosMees ces Yeer Fme Yee<ee keÀe He´®eej-He´meej ngDee nw osMe-efJeosMeeWceW Yeer Fbìjvesì kesÀ ceeO³ece mes mebJeeo yeæ{e nw~ jespeieej kesÀ #es$e ceW meHeÀuelee HeéHle ngF& nw~ ueesie SkeÀ otmejskesÀ keÀe³e&#es$e mes Yeueer-YeeBefle Heefjef®ele ngS nw~ keÀcH³etìj kesÀ He´³eesie mes efnvoer HegmlekeÀeW keÀer efyeke´Àer ye{ ie³eernw efnvoer Yee<ee keÀe He´®eej Deewj He´meej nes jne nw~ Deye lees Ssmes keÀcH³etìj Yeer Dee ieS - efkeÀ DeeHe yeesuesieWDeewj keÀcH³etìj mke´Àerve Hej meye Deelee peeSiee~ efnvoer meyemes p³eeoe yeesueer peevesJeeueer ogefve³ee keÀer ®eewLesvecyej keÀer Yee<ee nw~ FmekesÀ yeeJepeto Yeer efnvoer Yee<ee kesÀ HeésieéceeW keÀer mebK³ee ceecetueer nw~ kegÀue efceueekeÀj ³enkeÀnvee Gef®ele nesiee efkeÀ JeemleJe ceW lekeÀveerkeÀ keÀer keÀesF& yeeOee veneR nw jÀkeÀeJeì nw nceejer mees®e Deewj osMe

49kesÀ jepeveereflekeÀ vesle=lJe ceW F®íeMeefkeÌle keÀe DeYeeJe~ Deiej nce DeHeves oe³ejs mes yeenj efvekeÀuekeÀj ogefve³eeceW pees nes jne nw Gmes osKe Deewj meerKe mekesÀ lees Ssmeer keÀesF& JepenveneR nw efkeÀ nceejer Yee<eeDeeW ceW lekeÀveerkeÀkesÀ meeLe Hetje keÀece veneR nes mekesÀ~ ³eefo He´l³eskeÀ J³eefkeÌle DeHeveer Yee<ee ceW keÀcH³etìj Hej ìeFHe keÀjvee meerKeues lees YeefJe<³e ceW lekeÀveerkeÀer megefJeOeeDeeW keÀes ueskeÀj Yeer keÀe³e& MegjÀ nes pee³esiee ueesieeW kesÀ ceve ceW osMeer Yee<eeDeeWkesÀ Heéfle peeiejÀkeÀlee Dee³esieer Deewj Fmemes He´®eej He´meej Yeer ye{siee~

Yeejleer³e mJeleb$elee mebieéce ceW He$ekeÀejeW ves efnvoer keÀes peveceeveme keÀer DeefYeJ³eefkeÌle keÀe ceeO³eceyevee³ee Deewj Gmes mejue SJeb megyeesOe Yee<ee Mewueer Heóeve keÀer~ uesefkeÀve mJeleb$elee kesÀ HeM®eele Debiespeer kesÀ ceesnceW Heæ[keÀj efnvoer keÀes mecceeve leLee cenlJe osvee Yetue ieS, efpememes Deepe efnvoer keÀes Yee<eeF& mecem³ee mespetPevee He[ jne nw~ GHes#ee Deewj ueeHejJeener kesÀ Fme JeeleeJejCe ceW Deiej efnvoer³ee efkeÀmeer otmejer Yeejleer³eYee<ee kesÀ efueS keÀesF& lekeÀveerkeÀer keÀe DeeefJe<keÀej neslee Yeer nw lees GmekeÀe GHe³eesie ye[s Hewceeves Hej veneR efkeÀ³eepeelee efpemekesÀ HeÀuemJejÀHe Jes lekeÀveerkeÀer Oeerjs-Oeerjs yevo nesves ueieleer nw~ kebÀHeefve³eeB lekeÀveerkeÀ DeewjmeceeOeeve yeepeej keÀes O³eeve ceW jKekeÀj keÀjleer nw~ FvekeÀe yeepeej leYeer yeve mekeÀlee nw Deiej nce FmeJemlegDeeW keÀe GHe³eesie keÀjW GvnW DeepeceeS Fme oewjeve Deiej nceW keÀesF& mecem³ee DeeS lees kebÀHeveer mes keÀnkeÀjnce GmeceW HesÀj yeoue keÀj mekeÀles nQ uesefkeÀve Deiej nce GmekeÀe GHe³eesie ner veneR keÀjWies lees efJekeÀeme kesÀ veeceHej Oeve Deewj cesnvele keÀjvee J³eLe& nw~

Ssmeer DeveskeÀ kebÀHeefve³eeB nw pees efnvoer Yee<ee Jeie& ueskeÀj DeveskeÀ He´keÀej kesÀ meeHeÌìJes³ej lew³eej keÀj jnernw pewmes Deeke=Àefle, yemeble, Dece=le, DeeefYeuee<ee, ®eeCekeÌ³e Deeefo uesefkeÀve Flevee meye nesves kesÀ yeeo Yeer Deiejefnvoer met®evee lekeÀveerkeÀ keÀer HećegKe Yee<ee veneR yeve Hee jner nw, lees FmekeÀe keÀejCe nceejer ©æ{ ceeveefmekeÀleenw~ nce DeHeves efoceeie keÀer efKeæ[efkeÀ³eeW keÀes yebo keÀesunt kesÀ yewue keÀer lejn DeeBKe Hej HeÆer yeeBOes Hegjeves kesÀ Heerísner Yeeie jns nw efpemekeÀer Jepen mes efnvoer Yee<eer mecegoe³e keÀes Yeejer vegkeÀmeeve Jenve keÀjvee Heæ[ jne nw~DeeF&. ìer. ceW He´³egkeÌle nesvesJeeues Ssmes yengle mes veS Meyo nQ efpevekesÀ mecekeÀ#e Meyo efnvoer Yee<ee ceW veneR nwDeeJeM³ekeÀe Fme yeele keÀer nw efkeÀ Fve veS MeyoeW kesÀ meceeveeLe&keÀ Meyo efnvoer ceW Keespes peebS Deewj Jes Smes leesefpevns Deece ueesie mecePe mekeWÀ~

keÀcH³etìj kesÀ meeLe-meeLe efnvoer Yeer keÀoce mes keÀoce efceueekeÀj ®eueves keÀe He´³elve keÀj jner nw Jenefove otj veneR peye keÀcH³etìj Hej efnvoer keÀe He´³eesie Yeer Debiespeer keÀer lejn ner nesves ueiesiee Deewj nceejer Yee<eeDeewj mece=Oo leLee MeefkeÌleMeeueer nesieer~

♦ ♦ ♦

50

FkeÀeF& - 08

GVele DeeuesKeve

He$e uesKeve oes ÒekeÀej kesÀ nesles nw, DeewHe®eeefjkeÀ Deewj DeveewHe®eeefjkeÀ~ DeveewHe®eeefjkeÀ He$euesKeve kesÀDebleie&le mejkeÀejer, De×& mejkeÀejer, MeemekeÀer³e, De×&MeemekeÀer³e, J³eeHeej HejkeÀ He$e Deeoer keÀe meceeJesMeneslee nw~

Deepe meceepe keÀe efJekeÀeme efpeme ieefle mes nes jne nw~ keÀe³ee&ue³eeW ³ee mejkeÀejer mesJeeDeeW cesb jled ueesieeWkeÀes Òee©He uesKeve cesb o#e nesvee DeeJeM³ekeÀ nw~ DeeuesKe efueKeves JeeueeW keÀes Yee<ee keÀe De®íe %eeve nesveeDeHesef#ele nw~

mejkeÀejer keÀe³ee&ue³eeW ceW nesves Jeeues He$ee®eejeW keÀes G®®e ³ee G®®elej DeeuesKeeW keÀer ÞesCeer ceW jKeepeelee nw Fmes ner GVele DeeuesKeve keÀnles nw~ FmekesÀ Debleie&le HeefjHe$e DevegmceejkeÀ Deeoer keÀe meceeJesMe nesleenw~ Fme DeeuesKeve keÀes lew³eej keÀjves keÀer peevekeÀejer mejkeÀejer keÀe³ee&ue³eeW ceW keÀe³e& keÀjves JeeueeW mene³ekeÀeskeÀes lees nesveer ner ®eeefnS~

DeeuesKeve keÀjles mece³e efvecveefueefKele yeeleeW Hej efJeMes<e yeue osvee ®eeefnS~ 1) efJe<e³e keÀe GuuesKemHeä ©He mes osvee ®eeefnS~ 2) efveoxMe – efJe<e³e keÀer He=ÿ-Yetefce keÀes mHeä keÀjves kesÀ efueS Henues efkeÀS ie³esHe$e-J³eJenej keÀe Yeer efveoxMe nesvee ®eeefnS~ 3) DeeuesKeve keÀer Yee<ee mejue, megyeesOe Deewj mHeä nesveer®eeefnS~ 4) ³eefo He$e keÀer ÒeefleefueefHe³eeB SkeÀ mes DeefOekeÀ J³eefkeÌle keÀes Yespeveer nes lees GvekeÀe Yeer GuuesKenesvee ®eeefnS~ 5) He$e kesÀ meeLe mebueive nesves Jeeues keÀeiepeeleeW keÀe Yeer GuuesKe nesvee ®eeefnS~ mHeä MeyoeWcesb keÀnsb lees keÀe³ee&ue³eerve He$eeW keÀes GVele DeeuesKeve keÀnles nw DeLee&le pees He$e J³eJenej keÀe³ee&ue³eeW ÜejeefkeÀ³ee pee³ee~

1) DeeJesove He$e :

efjkeÌle Heo nsleg, Yeleea nesves, veewkeÀjer Heeves, Jesleve Je=ef×, HeoesVeefle, mLeeveevlejCe Devegceefle, efMe#eCemebmLeeDees mes mebyebefOele megefJeOee Deeoer kesÀ efueS DeeJesove He$e efueKes peeles nw~

mejkeÀejer, iewj mejkeÀejer keÀe³ee&ue³eeW Deewj ÒeefleÿeveeW kesÀ DeeJesove-He$e cegefêle nesles nw~ jesKes ÒeHe$eeWkeÀes DeeJesokeÀ YejkeÀj Òesef<ele keÀj osles nw~ DeeJesove He$e meowJe efJevece´leeHetJe&keÀ efMeä Deewj meb³ele Yee<ee ceWefueKevee ®eeefnS~

51ûebLeHeeue Heo kesÀ efueS DeeJesove-He$e

megjsMe keÀecelemeer-103, oewuele veiej,DebOesjer (Heef½ece),cegbyeF& - 400058.efoveebkeÀ - ................

mesJee ceW,

Òee®ee³e&, keÀceuee cesnlee keÀuee SJeb JeeefCep³e ceneefJeÐeeue³e, DebOesjer (Heef½ece)

efJe<e³e – ûebLeHeeue Heo nsleg DeeJesove-He$e.

ceneso³e / ceneso³ee,

efveJesove nw efkeÀ ‘veJeYeejle ìeFcme’ kesÀ efoveebkeÀ .............. kesÀ mebmkeÀjCe ceW ÒekeÀeefMele DeeHekesÀefJe%eeHeve mes ³en %eele ngDee nw efkeÀ DeeHekesÀ ceneefJeÐeeue³e ceW ‘ûebLeHeeue’ keÀe Heo efjkeÌle nw~

cewb Fme Heo DeHeveer mesJeeSB Òemlegle keÀjvee ®eenlee ntb~

cesjer Mewef#ekeÀ ³eesi³elee Deeoer keÀe efJeJejCe leLee Dev³e DeHesef#ele peevekeÀejer efvecveefueefKele nw –

1. veece Je HeÊee – megjsMe keÀecele

meer -103, oewuele veiej,

DebOesjer (Heef½ece),

cegbyeF& - 400058.

2. pevceefleefLe – 21 – 4 Dee³eg –

3. Mewef#ekeÀ ³eesi³elee – 1) yeer.S., (Fefleneme) ÒeLeceÞesCeer, cegbyeF& efJeéeefJeÐeeue³e, meved

2) Sce. S., (Fefleneme) efÜleer³eÞesCeer, cegbyeF& efJeéeefJeÐeeue³e, meved

3) yeer. efueye., ÒeLeceÞesCeer, cegbyeF& efJeéeefJeÐeeue³e, meved

4) Sce. efueye., ÒeLeceÞesCeer, cegbyeF& efJeéeefJeÐeeue³e, meved

5) vesì Hejer#ee GÊeerCeea meved

4) DevegYeJe

iele oes Je<eexb mes peevekeÀer osJeer ceneefJeÐeeue³e, cegbyeF& ceW DemLee³eer ©He mes ûebLeHeeue kesÀ ©He ceW keÀe³e&keÀj jne ntB~

52cegPes mecHeeove keÀuee leLee KesueketÀo ceW Yeer efJeMes<e ©ef®e nw cegkeÌle Mewef#ekeÀ ³eesi³eleeDeeW SJeb DevegYeJe

Deeoer kesÀ ÒeceeCeHe$eeW keÀer Òeefle³eeB Fme DeeJesove He$e kesÀ meeLe mebueive nw~

DeeMee nw, DeeHe cesjer ³eesi³elee Deewj DevegYeJe keÀes O³eeve ceW jKeles ngS DeHeves ceneefJeÐeeue³e ceW mesJeekeÀe DeJemej Òeoeve keÀjkesÀ Devegie=nerle keÀjWies~

meOev³eJeeo,

YeJeoer³e,

megjsMe keÀecele.

mebueive :

ÒeceeCe He$eeW keÀer ÒeceeefCele ÒeefleefueefHe³eeB~

HeoesVeefle kesÀ efueS DeeJesove-He$e

ieerlee efceÞee.

204, Hebpeeyeer keÀe@ueesveer,

®eej yebieuee,

DebOesjer (Heef½ece),

cegbyeF& -

efoveebkeÀ -

mesJee ceW,

Òee®ee³e&,

efnvogpee ceneefJeÐeeue³e,

ceeefnce.

ceneso³e,

meefJeve³e efveJesove nw efkeÀ ceQ Fme ceneefJeÐeeue³e ceW efHeíues 10Je<eeX mes DeJej efueefHekeÀ kesÀ Heo HejkeÀe³e&jle ntB~ iele ceeme Þeer. jceekeÀevle efceÞe kesÀ osnevle nes peeves mes Fme keÀe³ee&ue³e ceW ÒeOeeve efueefHekeÀ keÀeHeo efjkeÌle nw~

keÀe³e& Deewj DevegYeJe keÀer ¢efä mes Fme Heo Hej cesjer ner efve³egefkeÌle nesveer ®eeefnS, keÌ³eeWefkeÀ keÀe³ee&ue³emecyevOeer meeQHes ie³es meYeer keÀe³eeX keÀes ceQves meowJe F&ceeveoejer Deewj HeefjÞece mes efkeÀ³ee nw~ cesje keÀe³e& meoemeblees<epevekeÀ jne nw~ ceQves keÀYeer Yeer efkeÀmeer keÀes efMekeÀe³ele keÀe keÀesF& ceewkeÀe veneR efo³ee~ Dele: DeeHe mesefJevece´ ÒeeLe&vee nw efkeÀ cesjs keÀe³e& keÀes osKeles ngS GkeÌle Heo Hej HeoesVele keÀj ke=ÀleeLe& keÀjW~

53meOev³eJeeo,

YeJeoer³e,

ieerlee efceÞee.

Hetíleeí kesÀ efueS He$e:

Fme ÒekeÀej kesÀ He$e J³eJemeeef³ekeÀ He$e nesles peye nce HegmlekeÀeW kesÀ efJe<e³e ceW keÀe³ee&ue³e kesÀ Dee³eesie ceWuee³eer peeves Jeeueer JemlegDeeW kesÀ efJe<e³e ceW He$e uesKeve keÀj peevekeÀejer ÒeeHle keÀjles nw lees jesKes He$eeW keÀesHetíleeí keÀer ÞesCeer ceW jKee peelee nw~

J³eeJemeeef³ekeÀ He$e ÒeYeeJeMeeueer nesvee ®eeefnS He$e efueKeves kesÀ Òe³eespeve keÀes mHe<ì keÀjles ngS DeHeveeryeele keÀes Deveg®ísoes ceW yeebìkeÀj efJevece´ Yee<ee ceW efMeälee mes efueKevee ®eeefnS~

cetu³e keÀer Hetíleeí kesÀ efueS He$e

meeF& HegmlekeÀ Yeb[ej

12,veeiejoeme jes[,

DebOesjer (HetJe&),

cegbyeF& -

efoveebkeÀ -

otjYee<ee-26790743

He$e-mebK³ee- 15/11-12

mesJee ceW,

J³eJemLeeHekeÀ,

ke=À<Cee ÒekeÀeMeve,

124,oefj³eeiebpe,

veF& efouueer-

ceneso³e,

ke=ÀHe³ee ueewìleer [ekeÀ mes efvecveefueefKele HegmleWkeÀe kesÀ cetu³e efYepeJeeves keÀe keÀä keÀjW~ meeLe ner ³enYeer yeleeves keÀe keÀä keÀjW keÀer DeeHekeÀer J³eeHeeefjkeÀ MeleX keÌ³ee nw?

1) ceevemejesJej Yeeie-1 Òesce®ebo

2) meeceev³e efnvoer J³eekeÀjCe M³eece®evê keÀHetj

3) cecelee (Dev³eeme) Òee. megjsvê iee³ekeÀJeeææ[

4) efþþgjlee ngDee ieCeleb$e nefjMebkeÀj HejmeeF&

545) efkeÀleveer veeJeeW ceW efkeÀleveer yeej (keÀeJ³emebûen) De%es³e

6) DeeOegefvekeÀ keÀneveer ceOegjsMe

YeJeoer³e,

lespesvê ÒeleeHe efmebn

J³eJemLeeHekeÀ

2)

JewÐeveeLe Dee³egJexo YeJeve

Heìvee,

mesJee ceW,

J³eJemLeeHekeÀ,

Dee³egJexo mebmLeeve,

Heìvee efmeìer,

ceneso³e,

efnvogmleeve ceW DeeHekeÀer Deew<eefOe³eeW keÀe efJe%eeHeve osKee~ nce DeeHekeÀs mebmLeeve kesÀ SpeWì yevevee®eenles nw~ nceejs Heeme ‘[ekeÌìj’, ‘megOeeefmevOeg’, ‘meeOevee’ Deeoer DeveskeÀ oJee-GlHeeokeÀeW keÀe SpeWmeer nw~nceejer ogkeÀeve yengle ner K³eeefle-ÒeeHle Deewj Hegjeveer nw~ nceW efJeéeeme nw efkeÀ nce DeeHekeÀer Deew<eefOe³eeW keÀeDeefOekeÀeefjkeÀ Òe®eej keÀjves ceW meHeÀue neWies~

ke=ÀHe³ee ueewìleer [ekeÀ mes SpeWmeer kesÀ efve³ece Deewj vecetves keÀer Deew<eefOe³eeB Yeer YespeW~ ³en yeleeves keÀekeÀä keÀjW keÀer DeeHe nceW ¬eÀ³e Hej efkeÀlevee keÀceerMeve oWies?

YeJeoer³e,

jcesMe®evê HeeþkeÀ

¬eÀ³eeosMe :

Hetíleeí mes meblegä nes peeves kesÀ He½eele peye nce JemlegDeeW keÀer Kejero kesÀ mebyebOe ceW DeeosMe osles nwlees Gmes ¬eÀ³eeosMe keÀnles nw~ ³en DeeosMe leye efo³ee peelee nw peye nce meejer Melex SJeb cetu³e mes meblegä nespeeles nw~

¬eÀ³eeosMe keÀe He$e

YeJevme ceneefJeÐeeue³e

cegbMeer veiej,

55DebOesjer (Heef½ece),

cegbyeF&-

efoveebkeÀ-

otjYee<ee- 6256451

He$e-mebK³ee- 85 / 11-12

mesJee ceW,

Yeejle HeÀefve&®eme&,

56, DebOesjer ceekexÀì,

pes. Heer. jes[.,

DebOesjer (Heef½ece)

ceneso³e,

nceW DeeHekeÀe efoveebkeÀ ............. keÀe He$e ÒeeHle ngDee, Oev³eJeeo~ nceW DeeHe Üeje efo³es ie³eWHeÀefve&®ej kesÀ cetu³e SJeb meYeer Melexb mJeerkeÀej nw~ leodvegmeej nce DeeHekeÀes efvecveefueefKele HeÀefve&®ej keÀe ¬eÀ³eeosMeYespe jns nQ –

¬eÀceebkeÀ Jemleg efJeJejCe mebK³ee

1) cespe(mevecee³ekeÀe ueiee) 8X2IIX2II 12 veie

2) cespe(meeOeejCe) 4-8 18veie

3) kegÀmeea (uekeÀæ[er) neLeJeeuee 60veie

ke=ÀHee keÀjkesÀ DeeHe nceW GHe³egkeÌle ceeue ceneefJeÐeeue³e Kegueves kesÀ HetJe& 10 petve lekeÀ efYepeJeeves keÀekeÀä keÀjW~

YeJeoer³e,

[e. Jeemebleer keÀ®íer

Òee®ee³e&

efMekeÀe³eleer He$e:

Fme ÒekeÀej kesÀ He$eeW ceW efvepeer SJeb meeJe&peefvekeÀ He$eeW keÀe meceeJesMe efkeÀ³ee peelee nw~ efvepeer efMekeÀe³elekesÀ efueS nce Gme efJeYeeie kesÀ DeefOekeÀejer keÀes He$e efuekeÀ mekeÀles nw, meeJe&peefvekeÀ efMekeÀe³eleer He$e efueKeves kesÀefueS mecee®eej He$e meyemes De®íe ceeO³ece nw, efpemekesÀ Üeje nce peve-peve lekeÀ DeHeveer efMekeÀe³ele YespemekeÀles nw~ meeJe&peefvekeÀ efMekeÀe³eleer He$e meceepe keÀer yesnlej lejkeÌkeÀer keÀer O³eeve ceW jKekeÀj efueKee peeleenw Fmemes meceepe kesÀ ueesieeW ceW peve peeiejCe Deelee nw, Fmeves mHeälee Deewj mebef#eHlelee kesÀ meeLe-meeLe ³esHe$e ®egmle-og©mle nesves ®eeefnS~ mebHeeokeÀ keÀes efueKes peeves Jeeues He$eeW ceW Òes<ekeÀ keÀes DeeHevee HetCe& veece Deewj

56Helee DeJeM³e efueKevee ®eeefnS~ efkeÀvner keÀejCeeW JeMe veece Je Helee ve íeHeves nsleg Yeer mebHeeokeÀ mes DeeûenefkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~

veiej ceW efove-Òeefleefove ye{leer iegb[eieoea kesÀ efJejesOe ceW mebHeeokeÀ keÀes He$e

uelee efJeéekeÀcee&

26/612,Deepeeo veiej,

meeblee¬egÀpe,

cegbyeF& -

mesJee ceW,

mebHeeokeÀ,

ceneveiej,

cegbyeF&-16.

ceneso³e,

ceQ DeeHekesÀ Òeefleefÿle mecee®eej He$e Üeje Hegefueme DeefOe#ekeÀ keÀe O³eeve Deepeeo veiej ceW efove-Òeefleefove yeæ{leer iegb[eieoea keÀer Deesj Deeke=Àä keÀjvee ®eenleer ntB~

pes. Heer. ceeie& mes megyen-Meece ceefnueeSB Deewj Heg©<e kebÀHeveer keÀejKeeveeW ceW keÀece keÀjves kesÀ efueS peelesnQ~ Meece kesÀ 6-7 yepeles ner Fme #es$e kesÀ iegb[s meææ[keÀeW Hej Ietceles jnles nQ pees Heeme keÀer PeesHeæ[HeefÆ³eeW ceWjnles nQ~ DebOesje nesles ner DebOesjs keÀe ueeYe GþekeÀj veewkeÀjer Deewj J³eJemee³e mes ueewìves JeeueeW keÀer ³es iegb[sIeelekeÀ nefLe³eej efoKeekeÀj uetì uesles nQ~ Fve iegb[eW ves Mejeye kesÀ DeJewOe De·s Keesue jKes nw peneB DeMueerueefJeefæ[³ees efHeÀuce Kegues Deece ®eueleer jnleer nQ~ ³ener Mejeyeer ueesie jenefiejeW mes ísæ[-íeæ[ Je DeMueeruenjkeÀleW keÀjles nQ~ ³ener veneR kegÀí iegb[s lees iejerye veeieefjkeÀeW keÀes [je OecekeÀekeÀj peyejve Gvemes nHeÌleeJemetueles nQ~ efJejesOe keÀjves Hej peeve mes ceejves keÀer OeceefkeÀ³eeB oer peeleer nQ~ Fve iegb[es ves ueesieeW keÀe peerveenjece keÀj jKee nQ~ iegb[eW keÀer Fme onMele mes Fme #es$e kesÀ ueesie keÀeHeÀer Ye³eYeerle SJeb og:Keer nQ~

ceQ DeeHekesÀ mecee®eej He$e Üeje Hegefueme DeOeer#ekeÀ mes Deeûen keÀjleer ntB efkeÀ nceejer ÒeeLe&vee megves DeewjueesieeW keÀes Ye³e kesÀ JeeleeJejCe mes cegkeÌle keÀjW~

meOev³eJeeo,

YeJeoer³e,

uelee efJeéekeÀcee&,

57FueekesÀ ceW HewÀueer ieboieer leLee meeHeÀmeHeÀeF& Deeoer ve nesves kesÀ mebyebOe ceW mebHeeokeÀ keÀes He$e

efMeKej Jecee&

SHeÀ-3 pJeeueeveiej,

KeejIej-

efoveebkeÀ-

mesJee ceW,

ÒeOeeve mebHeeokeÀ,

³eMeesYetefce,

cegbyeF&- 400015.

ceneso³e,

efveJesove nw efkeÀ DeeHekesÀ Òeefme× mecee®eej He$e Üeje mebyebefOele DeefOekeÀeefj³eeW keÀe O³eeve KeejIej kesÀpJeeueeveiej keÀer Deesj DeekeÀef<e&le keÀjvee ®eenlee ntB, peneB ieboieer keÀe meeceép³e íe³ee ngDee nw~

pJeeueeveiej kesÀ meæ[keÀeW Deewj ieefue³eeW keÀer meeHeÀ-meHeÀeF& ve nesves mes meJe&$e keÀ®ejs keÀe Decyeej ueieengDee nw~ ³en veiej Henues Flevee GHesef#ele veneR lee efpelevee keÀer Deye FmekeÀer GHes#ee nes jner nw~ ®egveeJe mesHenues Deewj ®egveeJe kesÀ yeeo kesÀ pJeeuee veiej ceW peceerve Deemeceeve keÀe Deblej ve]pej Dee jne nw~ nceejs veiejmesJekeÀ Yeer Fmeer FueekesÀ ceW jnles nw Hej GvekeÀe lees ³ener keÀnvee nw ‘DeHevee keÀece ®euelee lees Yeeæ[ ceW pee³espevelee’ GvnW ³eneB keÀer ieboieer mes keÀesF& uesvee osvee veneR jne ie³ee nw~ ieboieer Deewj ogie¥Oe kesÀ keÀejCe DeveskeÀÒekeÀej keÀer efyeceeefj³eeB DeHeves HeeBJe Hemeej jner nw~ pJeeuee veiej kesÀ jnJeeefme³eeW keÀe peervee og<keÀj nes ie³ee nw~Fme yeejs ceW keÀF& yeej veiej mesJekeÀ mes efMekeÀe³ele Yeer keÀer ie³eer Hej Fme Deesj DeYeer lekeÀ keÀesF& O³eeve veneRefo³ee ie³ee nw~

cesje mJeemLe DeefOekeÀejer Deewj Dee³egkeÌle mes DevegjesOe nw efkeÀ pJeeuee veiej keÀer meHeÀeF& J³eJemLee HejO³eeve osves keÀe keÀä keÀjW~

meOev³eJeeo~

YeJeoer³e,

efMeKej Jecee&

HeefjHe$e (Circular):

peye SkeÀ ner met®evee ³ee efJe<e³e kesÀ He$e keÀer ceb$eeue³eeW, meef®eJeeue³eeW, efJeYeeieer³e keÀe³ee&ue³eeW,DeefOekeÀeefj³eeW, mebueive ³ee DeOeervemLe keÀe³ee&ue³eeW, DeveskeÀ J³eefkeÌle³eeW ³ee mebmLeeDeeW keÀes Yespes peeles nQ, SsmesHe$eeW keÀes HeefjHe$e ³ee ieMleer He$e keÀne peelee nw~ Fve He$eeW keÀe Òes<ekeÀ SkeÀ ner J³eeqkeÌle neslee nw~ HeefjHe$e keÀeGHe³eesie cegK³ele: efMeefyej kesÀ Dee³eespeve, keÀece keÀepe kesÀ HeefjJeefle&le mece³e Òeefleÿeve kesÀ veece ³ee Heleeyeoueves, ceeue kesÀ efJe%eeHeve Deeoer kesÀ efueS efkeÀ³ee peelee nw~

58HeefjHe$e keÀer j®evee Òee³e: mejkeÀejer He$eeW keÀer YeeBefle nesveer ®eeefnS~ meeje He$e Dev³e Heg©<e ceW efueKee

peevee ®eeefnS~ JeekeÌ³e-j®evee mHeä Deewj mejue nesveer ®eeefnS~ HeefjHe$e keÀer ÒeefleefueefHe³eeB efpeve-efpevekeÀe³ee&ue³eeW keÀes Òesef<ele keÀer peeSbieer GvekeÀe GuuesKe He=<þebkeÀvess kesÀ ©He ceW DeJeM³e nesvee ®eeefnS~

HeefjHe$e (mejkeÀejerHe$e kesÀ ©He ceW)

He$emebK³ee – 75/12/11

Yeejle mejkeÀej

KeeÐeeVe – efJeYeeie

Òes<ekeÀ,

M³eece ®ejCe efceÞe

GHemeef®eJe, Yeejle mejkeÀej

mesJee ceW,

meYeer jep³e – mejkeÀejW~

veF& efouueer – 2.

efoveebkeÀ – 11 veJecyej, 2011.

efJe<e³e : KeeÐeeVeesb keÀerr Jemetueer

ceneso³e,

cegPes ³en metef®ele keÀjves keÀe DeeosMe ngDee nw efkeÀ osMe ces KeeÐeeVeeW keÀer Jele&ceeve efmLeefle keÀes osKelesngS Yeejle mejkeÀej ves ³en efve½e³e efkeÀ³ee nw efkeÀ DeVe yengue jep³eeW ceW mejkeÀejeW Üeje DeVe keÀer Jemetueer keÀerpee³e Òel³eskeÀ jep³e kesÀ efueS efveOee&efjle KeeÐeeVeeW keÀer cee$ee leLee Jemetueer kesÀ KeeÐeeVeeW keÀer keÀercele kesÀmecyevOe ceW efJemle=le met®evee MeerIe´ Yespe oer peeSieer~

Fme mecyevOe ceW DeeHe pees keÀe³e&Jeener keÀjW, GmekeÀe Deewj KeeÐeeVe Jemetueer keÀer Òeieefle keÀe meeHleeefnkeÀefJeJejCe Fme ceb$eeue³e keÀes Yespelee jnW~

M³eece ®ejCe efceÞe

GHemeef®eJe, Yeejle mejkeÀej

keÀece-keÀepe kesÀ mece³e ceW HeefjJele&ve mebyebOeer HeefjHe$e

Yeejleer³e peerJeve yeercee efveiece

þeCes ceC[ue keÀe³ee&ue³e

He. Meb. 126: 3/Ye – 16þeCes.

efoveebkeÀ..............

59HeefjHe$e

efJe<e³e : keÀece-keÀepe kesÀ mece³e ceW HeefjJele&ve

cegPes ³en metef®ele keÀjves keÀe efveoxMe ngDee nw efkeÀ Deeieeceer 1 peveJejer, 2012 mes þeCes ceC[uekeÀe³ee&ue³e kesÀ keÀece-keÀepe kesÀ mece³e ceW HeefjJele&ve efkeÀ³ee pee jne nw~ GkeÌle efleefLe mes Fme keÀe³ee&ue³e kesÀkeÀece-keÀepe keÀe mece³e Òeele: 9.00 yepes mes Meece 4.00 yepes lekeÀ Yeespeve DeJekeÀeMe 1.00 yepes mes1.30 lekeÀ nesiee~ Dele: meYeer keÀce&®eejer Fme Deesj O³eeve oW~

YeJeoer³e,

‘n’ DeesceÒekeÀeMe oÊe

Jeefjÿ ÒeyebOekeÀ

efJelejCe þeCes ceb[ue kesÀ meYeer keÀe³ee&ue³eeW keÀes

DevegmceejkeÀ (Reminder):

DevegmceejkeÀ keÀes mcejCe:

He$e keÀnvee DeefOekeÀ Gef®ele nesiee~ Hej MeemekeÀer³e keÀe³ee&ue³eeW ceW DevegmceejkeÀ Meyo keÀe ner DeefOekeÀÒe®eueve nw~ peye efkeÀmeer ceb$eeue³e DeLeJee keÀe³ee&ue³e mes HetJe& He$e Hej ceeBieer ie³eer met®evee, efveCe&³e ³ee efìHHeCeermece³e mes ÒeeHle veneR nesleer, lees Gmes ÒeeHle keÀjves kesÀ efueS pees He$e efueKes peeles nw, GvnW DevegmceejkeÀ keÀnlesnQ~ FmekeÀe cetue GÎsMe mcejce efoueevee neslee nw efkeÀ HetJe& He$e keÀe keÀesF& GÊej veneR Dee³ee nw ve keÀesF&keÀe³e&Jeener ngF&~ DevegmceejkeÀ He$e keÀe ©He Jener neslee nw pees HetJe& Yespes ie³es He$e keÀe jne nes~

FvekeÀer j®evee Mewueer Del³evle mebef#eHle nesleer nw~ DevegmceejkeÀ He$e ceW HetJe& ³ee cetue He$e keÀer ¬eÀcemebK³ee, efoveebkeÀ leLee efJe<e³e-meboYe& keÀe GuueskeÀ DeJeM³e neslee nw~

GoenjCe mejkeÀejer He$e kesÀ ceW DevegmceejkeÀ

¬eÀce mebK³ee 203/10, ÒeMeemeve

Yeejle mejkeÀej

ie=n – ceb$eeue³e

Òes<ekeÀ,

jefJekegÀceej

DeeF&. S. Sme.

DeJej meef®eJe, Yeejle mejkeÀej

60mesJee ceW,

efveosMekeÀ

ke=Àef<e DevegmebOeeve efveosMeeue³e,

ceO³e ÒeosMe mejkeÀej~

veF& efouueer, efoveebkeÀ 10 HeÀjJejer, 2011.

efJe<e³e : ke=Àef<e YeJeve efvecee&Ce nsleg 10ueeKe ©He³es keÀe mJeerke=Àefle~

ceneso³e,

cegPes Fme keÀe³ee&ue³e kesÀ He$e mebK³ee 195/80 efoveebkeÀ 1 peveJejer 2011 kesÀ meboYe& ceW ³en HetíveskeÀe DeeosMe ngDee nw efkeÀ DeHesef#ele efJeJejce DeYeer lekeÀ DeeHekesÀ keÀe³ee&ue³e mes ÒeeHle veneR ngDee nw~ ³en keÀe³e&Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ FmeefueS HetJe& efJeJejCe lelkeÀeue Yespeves keÀer ke=ÀHee keÀjW~

YeJeoer³e,

jefJekeÀgceej

DeJej meef®eJe, Yeejle mejkeÀej

efyepeueer kesÀ efyeue ceW megOeej ve nesves kesÀ mebyebOe ceW DevegmceejkeÀ

jlvee Mecee&

205, DeeWkeÀej meesmee³eìer,

³eejer jesæ[,

DebOesjer (Heef½ece) – 400058.

efoveebkeÀ – 3 veJecyej, 2011

mesJee ceW,

cegK³e DeefYe³eblee (JeeefCep³e)

cenejeä^ jep³e efJeÐegle ceb[ue

cegbyeF&~

ceneso³e,

ceQ DeeHekeÀe O³eeve DeeHeves He$e efoveebbkeÀ 3 efmelecyej, 2011 keÀer Deesj DeekeÀef<e&le keÀjvee ®eenleerntB~ Fme He$e keÀes Yespesb oes ceen yeerle ie³es~ leye mes ueskeÀj Deepe lej nceejs efyepeueer kesÀ efyeue (ûeenkeÀ ¬eÀ.01/30853 Heer. meer.1) ceW ve lees efkeÀmeer ÒekeÀej keÀe keÀesF& megOeej efkeÀ³ee ie³ee Deewj ve ner efJeYeeie keÀer DeesjkeÀesF& met®evee oer ieF&~ peye efkeÀ ceQ nj ceen efyepeueer keÀe efyeue efve³eefcele ©He mes Yej jner ntB~

Dele: DeeHe mes DevegjesOe nw efkeÀ ke=ÀHe³ee Fme ceeceues Hej J³eeqkeÌleiele O³eeve oskeÀj ³eLee MeerIe´ megOeejefkeÀ³ee pee³e~

meOev³eJeeo~

YeJeoer³e,

jlvee Mecee&

61

FkeÀeF& - 09

ceeO³eceesHe³eesieer uesKeve

pevemeb®eej kesÀ meYeer ceeO³ece ueeskeÀlev$e kesÀ meYeer mlecYeeW keÀes DeekeÌmeerpeve Òeoeve keÀjves Jeeues nesie³es nwb~ DeeOegefvekeÀ pevemeb®eej kesÀ DeveskeÀ ceeO³ece nQ~ efpeveceW ÒecegKe ©He mes nQ

1) cegêCe ceeO³ece (Print Media)

2) ÞeJ³e ceeO³ece (jsef[³ees-Radio)

3) o=M³e-ÞeJ³e ceeO³ece DeLee&led ìsueerefJe]peve, ®eueef®e$e Deeoer

4) FueskeÌìê@efvekeÀ ceeO³ece DeLee&le- keÀcH³etìj, Fvìjvesì, ìsueerHeÀesve, ceesyeeFue HeÀesve, GHeûen meb®eej,Hespej Deeoer~

pevemeb®eej kesÀ Fve ceeO³eceeW kesÀ efueS uesKeve keÀce& ceW pegìves mes Henues uesKekeÀ keÀes DeveskeÀ yeeleeW keÀeO³eeve jKevee Heæ[lee nw~ GmekesÀ HeeþkeÀ ³ee Þeeslee efkeÀmeer Yeerr Jeie&, #es$e, efMeef#ele-DeefMeef#ele keÀesF& Yeer nesmekeÀlee nw~ pees cegefêle meeceûeer keÀe HeeþkeÀ nesiee Jen efMeef#ele nesiee peyeefkeÀ otjoMe&ve Je jsef[³ees kesÀ osKeves-megvevesJeeuee, He{e-efueKee nes Ssmee DeeJeM³ekeÀ veneR nw~ ³ener veneR Jen otmejs ÒeosMe ³ee osMe keÀe mecee®eej Yeernes mekeÀlee nw~ Dele: uesKekeÀ keÀes ÞeJ³e, ¢M³e-ÞeJ³e ceeO³eceeW kesÀ efueS uesKeve keÀjles JekeÌle DeveskeÀ yeeleeW HejefJe®eej keÀjles ngS uesKeve keÀjvee Heæ[lee nw~ nceejs oMe&keÀ Je Þeeslee efJeefYeVe meebmke=ÀeflekeÀ He=ÿYetefce jKevesJeeues nesles nQ~ Yee<eeSB Je yeesefue³eeB Yeer efYeVe nes mekeÀleer nwb~ uesKeve keÀjles mece³e meeceeefpekeÀ, jepeefveeflekeÀ,DeeefLe&keÀ, meeefneql³ekeÀ, Oeeefce&keÀ leLee YeewieesefuekeÀ efJeefYeVeleeDeesæ keÀes O³eeve ceW jKevee DeeJeM³ekeÀ nw~

uesKeve keÀe keÀe³e& keÀjles JekeÌle ceeO³ece keÀes O³eeve ceW jKevee ner Heæ[lee nw FmekesÀ meeLe ner meeOeejCepevelee keÀes O³eeve ceW jKekeÀj ueskeÀve efkeÀ³ee peeve ®eeefnS Yee<ee Ssmeer nes pees pevemeeceev³e mecePe mekesÀ,Gmeer keÀe cegneBJeje, Leerce pees meeOeejCe peve keÀes ÒeYeeefJele keÀjW~ pees Yeer efueKee peeS, GmekesÀ YeeJe jesKes nes,efkeÀ peveceeveme keÀer mebJesoveeDeeW keÀe mHeMe& keÀjW~ ueskeÀle ner nw pees efkeÀmeer Yeer mecee®eej ³ee keÀe³e&¬eÀce keÀesefoue®emHe, ceveesjbpekeÀ Je Ûo³emHeMeea yevee mekeÀlee nw~

jsef[³ees kesÀJeue ÞeJ³e ceeO³ece nw pees OJeefve Je JeeCeer kesÀ ceeO³ece mes ÞeesleeDeeW lej HengB®elee nwb~ Dele:mecee®eej megveeles mece³e met®evee keÀe mecHetCe& YeC[ej J³eeK³eeef³eblee efkeÀ³ee peeve ®eeefnS FmeceW MeyoeW leLeeOJeefve³eesb keÀer MeeqkeÌle Hej efJeMes<e yeue osvee ®eeefnS~ ìsueerefJe]peve Hej HeÀesìes kesÀ meeLe peye mecee®eej ÒemlegleefkeÀ³ee peelee nw lees oMe&keÀ keÀeHeÀer kegÀí DeHeves DeeHe mecePe peelee nw~ jsef[³ees Hej megveles mece³e Þeeslee keÀesDeHeveer keÀuHeveeMeeqkeÌle Üeje keÀeHeÀer kegÀí peesæ[vee- Ieìevee Heæ[lee nw uesefkeÀve Þeeslee Fmes DeHevee keÀecekeÀjles-keÀjles megve mekeÀlee nw~ mecee®eej He$e ®ees J³eeqkeÌle DeHeveer megefJeOeevegmeej Heæ{ mekeÀlee nw~ jsef[³ees,ìsueerefJe]peve ¢M³e-ÞeJ³e ceeO³ece nw, oMe&keÀ ³ee Þeeslee Gmes megvelee Yeer nw Dele: GmekesÀ efueS efueKeer Yee<ee

62mejue neWveer ®eeefnS JeekeÌ³e íesìs Deewj ®egìerues nes ³eefo Yeejer YejkeÀce MeyoeJeueer nesieer lees Þeeslee yeesues ie³eskeÀefþve MeyoeW ceW ner DeìkeÀkeÀj jn peeSiee~ O³eeve osves ³eesi³e yeele ³en nw efkeÀ íHee ngDee yeej-yeej Heæ{e peemekeÀlee nw, osKee pee jne nes lees GmeceW lemJeerjsb Yeer yengle kegÀí keÀn osleer nQ, efkeÀvleg megveeS pee jnskeÀe³e&¬eÀce keÀe kegÀí Yeeie ³eefo ítì peeS ³ee mecePe ve Dee HeeSB lees oesyeeje veneR megvee pee mekeÀlee ³eÐeefHeDeepekeÀue ÞeesleeieCe ‘ìsHe’ keÀjves keÀer megefJeOee Yeer jKeleW nQ~

Fve meYeer yeeleesb Hej efJe®eej keÀjles ngS nce keÀn mekeÀles nw efkeÀ ceeO³ece kesÀ Devegmeejner uesKeve nesvee®eeefnS leLee uesKekeÀ keÀes pevemeeceev³e keÀer ceeveefmekeÀlee keÀe O³eeve jKevee ®eeefnS~

mecee®eej uesKeve:

mecee®eej efueKevee Yeer SkeÀ keÀuee nw~ De®íe mecee®eej Jener nw efpemes efueKeles mece³e GmekesÀ ®eejmekeÀej Hej O³eeve jKevee ®eeefnS 1) mHeälee 2) mel³elee 3) mebef#eHlelee 4) meg©ef®e~ mecee®eejeW kesÀ ínkeÀkeÀej nQ – 1)keÌ³ee 2)keÀneB 3)keÀye 4) keÀewve 5)keÌ³eeW 6) kewÀmebs? efJeÜeve ©ef[³e[& kesÀ Devegmeej 5[yu³et Deewj SkeÀ S®e keÀe GÊej efveefnle nesvee ®eeefnS pewmes – GoenjCe

What – keÌ³ee – yeme ogIe&ìvee

Where – keÀneb – peueieeBJe ceW

When – keÀye – 12,ceF& oesHenj SkeÀ yepes

Who – keÀewve – He®eeme ³ee$eer

Why – keÌ³eeW – yeme keÀe Hegefue³ee mes ìkeÀjevee

How – FmekesÀ efueS Mes<e mecee®eej

mecee®eej He$e kesÀ efueS mecee®eej efueKeles ngS O³eeve jnW efkeÀ meYeer leL³eeW keÀes ¬eÀce oskeÀj efmeueefmeueskeÀjÒemlegle keÀjsb~ meJe&ÒeLece mecee®eej keÀe Meer<e&keÀ oW~ Meer<e&keÀ ceW cegK³e Ieìvee keÀe meej mebkesÀeflele nesvee®eeefnS~ Meer<e&keÀ Ssmee nes pees HeeþkeÀ keÀes DeHeveer ©ef®e kesÀ Devegmeej mecee®eej keÀes Keespeves ceW mene³ekeÀ nes~Meer<e&keÀ mebef#eHle, meeLe&keÀ, mejue Je mHeä nesvee ®eeefnS~ Meer<e&keÀ mecee®eej keÀe ‘ÒeJesMeÜej’ neslee nw~Meer<e&keÀ kesÀ He½eele met®evee kesÀ ðeesle keÀe GuuesKe efkeÀ³ee peeve DeeJeM³ekeÀ nw pewmew efJeMes<e ÒeefleefveefOe Üeje –J³eeqkeÌleiele mebJeeooelee – mecee®eej meefceefle – v³etpe y³etjes Deeoer~

DeecegKe:

³en mecee®eej keÀe ÒeLece Deveg®íso neslee nw~ Fmes Intro ³ee lead Yeer keÀnles nQ~ DeecegKe veWmecee®eej kesÀ mecyevOe ceW leerve ÒeMveeW ‘keÌ³ee,keÀneb, keÀye’ keÀe Heefj®e³e nesvee ®eeefnS~ keÀYeer-keÀYeer keÀewve keÌ³eesleLee kewÀmes pewmes ÒeMveeW keÀe GÊej osvee Yee DeeJeM³ekeÀ nes peelee nw~ DeecegKe leerme MeyoeW mes DeefOekeÀ keÀevener nesvee ®eeefnS~ DeecegKe keÀes meejHetCe&, mebef#eHle leLee þesme nesvee ®eeefnS~

63DeecegKe kesÀ He½eele mecee®eej keÀe Mes<e Yeeie DeLee&le mecee®eej keÀe efJemleej nesvee ®eeefnS FmeceW

Ieìvee ¬eÀceMe: Gleej-®e{eJe kesÀ meeOe JeefCe&le nes, mecHetCe& mecee®eej efmece®e keÀj SkeÀ mLeue Hej Dee peeS~mecee®eej ceW efleefLe³eeW veeceeW, DeekeÀ[eW keÀes efueKeles mece³e yengle meeJeOeeveer yejleveer ®eeefnS~ mecee®eejeW keÀerYee<ee mejue, mejme Je mJeeYeeefJekeÀ nesveer ®eeefnS leLee Mewueer ®egmle, meejieefYe&le Deewj megyeesOeiec³e~

(para)mecee®eej uesKeve ceW efJeefYeVe ÒekeÀej nw pewmes – ceewmece mes mebyebefOele, Kesue mecee®eej,efJe%eeve mes mebyebefOele mecee®eej, DeHejeOe mecee®eej, Òeeke=ÀeflekeÀ GHeêJe, meebÒeoeef³ekeÀ obies, mebmeoer³e mecee®eej,JeeefCep³e mecee®eej, MeeskeÀ mecee®eej Deeoer Fve mecee®eejeW keÀes efuekeÀles mece³e FvekesÀ DeveskeÀ efve³eceeW keÀeO³eeve jKee peelee nw~ mecee®eej uesKeve ceW Meer<e&keÀ keÀer cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe nw Meer<e&keÀ efpelevee DeekeÀ<e&keÀnesiee HeeþkeÀeW keÀer mebK³ee Gleveer DeefOekeÀ ye{sieer~ Meer<e&keÀ Hej HeeþkeÀ keÀe O³eeve meyemes Henues peelee nw DeewjGmekesÀ yeeo Jen efveOee&efjle keÀjlee nw efkeÀ Gmes mecee®eej Heæ{vee nw ³ee venerb~

mecee®eej uesKeve keÀe SkeÀ GoejCe ‘veJeYeejle ìeFcme’ cegbyeF& 2 veJecyej, 2011 kesÀ mecee®eejHe$e mes~

js jes[ ceW ìê@uej ves ueer ®eej ueesieeW keÀer peeve:

ve.Òe.II cegbyeF& : cebieueJeej keÀes leæ[keÀ js jesæ[ mìsMeve kesÀ meeceves ngF& SkeÀ meæ[keÀ ogIe&ìvee cesb ®eejueesieesb keÀer ceewle nes ieF&~ mevee MesKe (30)DeHeves leerve ye®®eeW kesÀ meeLe HegÀìHeeLe Hej mees jner Leer, leye SkeÀlespe ieefle mes Dee jns ìsuej ves ®eejesb keÀes kegÀ®eue efo³ee~ mLeeveer³e ueesieeW ves IeìveemLeue mes Yeeieles ngS[êFJej keÀes Oej oyees®ee~ Fme Ieìvee ceW mevee kesÀ leerve ye®®eW uegyevee(10), Meyeevee(6) Deewj ³eemeerve (2)keÀer Yeer IeìveemLeue Hej ner ceewle nes ieF&~

Yee³eKeuee Hegefueme kesÀ efvejer#ekeÀ jIegveeLe oeYee[s ves yelee³ee efkeÀ js jes[ FueekesÀ ceW efmLele Sìuemeefceue kesÀ yeenj ³en Ieìvee ngF&~ GvneWves keÀne Ieìvee kesÀ JekeÌle mevee Deewj GmekesÀ ye®®es veeRo ceW Les~ Hegefuemeves yelee³ee efkeÀ ìsuej keÀe [êFJej ieg³eue ieewj (25) ves efve³eb$eCe Kees efo³ee lee, efpemekesÀ ®eueles ogIe&ìveengF&~ Ieìvee kesÀ legjble yeeo mLeeveer³e ueesie mevee Deewj GmekesÀ ye®®eeW keÀes pes.pes. DemHeleeue ues ieS, peneBGvnW ce=le Ieesef<ele keÀj efo³ee ie³ee~ Hegefueme kesÀ Devegmeej ogIe&ìvee kesÀ yeeo [êFJej ves ìsuej keÀes veneR jeskeÀeDeewj Yeeieves keÀer efHeÀjekeÀ ceW Lee, uesefkeÀve mLeeveer³e ueesieeW ves Gmes HekeÀæ[keÀj Hegefueme kesÀ nJeeues keÀj efo³ee~Hegefueme ves [êFJej kesÀ efKeueeHeÀ ceesìj Jeenve SkeÌì Deewj ueeHejJeener mes ieeæ[er ®eueeves keÀe ceeceuee ope&efkeÀ³ee nw~

mecee®eej uesKeve mes mebyebefOele men leerve-®eej Meer<e&keÀ efo³es pee jns pees efJeÐeeefLe&³eeW kesÀ efueSueeYeÒeo jnWies~

GoenjCe –

1) peevekeÀer osJeer ceneefJeÐeeue³e ceW Jeeef<e&keÀ HegjmkeÀej efJelejCe meceejesn~

2) ‘Oece&’ Hej efo³ee %eeve cegjejer yeeHet ceW~

3) ûeneW keÀer efmLeefle 11/11/11 keÀes~

64HeÀer®ej uesKeve :

HeÀer®ej, mecee®eej peiele keÀer uesKeve efJeOeeDeesb keÀe ve³ee mJe©He nw~ ³en Jen uesKe nw efpemekeÀerDeHeveer efJeMes<elee Deewj J³eeqkeÌlelJe neslee nw~ Heer.[er. ìb[ve ves DeHeveer HegmlekeÀ ‘Yeejleer³e He$ekeÀej keÀuee’ ceWefueKee nw “ceveesjbpeve {bie mes efueKes ie³es ÒeemebefiekeÀ uesKe keÀes HeÀer®ej keÀnles nQ~”

Hebpeeye efJeéeefJeÐeeue³e kesÀ He$ekeÀeefjlee efJeYeeie kesÀ YetleHetJe& DeO³e#e mJe. He=LJeerHeeue efmebn kesÀ Devegmeej“HeÀer®ej efkeÀmeer jes®ekeÀ efJe<e³e keÀe ceveesjbpekeÀ Mewueer ceW efkeÀ³ee ie³ee efJemle=le efJeJes®eve nw~” [e. efJeJeskeÀer je³ekesÀ Devegmeej “HeÀer®ej mecee®eejelcekeÀ efveyebOe ©HekeÀ nw Deewj Jen efJeefYeVe #es$eeW keÀer veJeerve lece nue®eueeW keÀeMeyo-ef®e$e neslee nw~”

HeÀer®ej keÀer Fve HeefjYee<eeDeeW kesÀ DeeOeej Hej nce keÀn mekeÀles nw efkeÀ HeÀer®ej Jen efJeÐee nw efpemekesÀyeiewj mecee®eej-He$e DeOetjs nw FmeceW keÀuHevee keÀer Gæ[eve Deewj YeefJe<³e keÀer Deenì nw ³en HeeþkeÀ ceW DeveskeÀYee<eeW keÀes GlHeVe keÀj jmece³e yeveeves keÀe Òe³eeme keÀjlee nw~

HeÀer®ej uesKeve mecee®eej keÀer YeeBefle keÀye, keÌ³eeW, keÀneB, kewÀmes keÀe GÊej osves kesÀ yebOeve mes cegkeÌle nw~³en ve lees uesKeve keÀer meercee ceW yebOee nw, ve DeekeÀej keÀer meercee ceW, ve efJe<e³e keÀer meercee ceW~ HeÀer®ej keÀes keÀneveerkeÀer lejn HesMe efkeÀ³ee peeS efkeÀ HeeþkeÀ GmekeÀer ieefle kesÀ meeLe-meeLe nbmes ³ee jesS~ HeÀer®ej ceW DevegYetefle³eeW,YeeJeveeDeeW leLee keÀuHevee kesÀ GHe³eesie keÀer DeefOekeÀ DeeJeM³ekeÀ nesleer nw~ FmeceW keÀueelcekeÀlee kesÀ meeLe-meeLe YeeJeeW keÀe yebOeve nesvee SkeÀ De®ís HeÀer®ej keÀer efJeMes<elee nw~ HeÀer®ej ceW uesKekeÀ DeHeveer Gæ[eve kesÀ efueSDee]peeo Hebíer keÀer lejn neslee nw~ HeÀer®ej efkeÀmeer Ieìvee, J³eeqkeÌle, Jemleg DeLeJee efkeÀmeer mLeeve keÀer efJeMes<eleeDeeWkeÀes GodIeeefìle keÀjlee Jen DeeuesKe neslee nw efpemes mepe&veelcekeÀlee kesÀ meeLe keÀuHevee lelJe keÀe meneje ueslesngS ceveesjbpekeÀ yeveelee peelee nw~

efJeefMeä J³eeqkeÌle³eeW, mceejkeÀesb, l³eeewnejeW, cesueeW, efJeHeef$epevekeÀ IeìveeDeeW efkeÀmeer Hej Yeer efueKeepeelee nw~ yeme pees kegÀí Yeer efueKee peeS Jen efpe%eemee GlHeVe keÀjW, HeeþkeÀ keÀes Heefjle=Hle keÀjs, efJe®eejesÊespekeÀnes, meeceeef³ekeÀ Je met®eveelcekeÀ nes~

HeÀer®ej keÀes leerve YeeieeW ceW yeeìkeÀj osKee pee mekeÀlee nw~ - 1) ÒemleeJevee. 2) efJeJejCe. 3)Gjmebnej FmeceW Deiej Meer<e&keÀ keÀes Yeer peesæ[ efo³ee pee³e lees HeÀer®ej keÀer mebj®evee Hetjer nes mekeÀleer nw~ efpemelejn ceeveJe Debie ceW meyemes ÒeLece mLeeve efmej keÀe nw Gmeer ÒekeÀej HeÀer®ej ceW ÒeLece mLeeve Meer<e&keÀ keÀe nesleenw~ Sme ÒekeÀej SkeÀ HeÀer®ej keÀes ®eej YeeieeW ceW yeeBìe pee mekeÀlee nw~ 1) Meer<e&keÀ (Heading) 2)ÒemleeJevee (Introduction) 3) efJeJejCe (Body) 4) Ghemebnej (Conclusion) ~

SkeÀ De®íe Meer<e&keÀ mebHetCe& HeÀer®ej keÀer peeve neslee nw~ Meer<e&keÀ keÀes íesìe, mejue leLee DeekeÀ<e&keÀnesvee ®eeefnS~ Meer<e&keÀ Ssmee nes efpememes HeeþkeÀ kesÀ ceve ceW efpe%eemee GlHeVe nes~ GoenjCe – mveeve keÌ³eeWb?³en Meer<e&keÀ Heæ{les ner HeeþkeÀ kesÀ ceve ceW efpe%eemee peeiesieer Deewj Jen Fmes Heæ{ves keÀe Òe³elve DeJeM³e keÀjsiee~ÒemleeJevee ceW ef®e$eelcekeÀ ÒemleeJevee, ÒeMveelcekeÀ ÒemleeJevee, G×jCe ÒemleeJevee Deeoer DeveskeÀ ÒekeÀej neslesnw efpememes HeeþkeÀ kesÀ ceve ceW kegÀí peeveves keÀer GlmegkeÀlee yeveer jnleer nw~ efJeJejCe ceW uesKekeÀ keÀes YeeJeeeflejskeÀmes ye®evee ®eeefnS, YeeJeMetv³e ³ee yeesefPeue uesKeve mes Yeer ye®evee ®eeefnS~

65GHemebnej ³en Yeeie HeÀer®ej kesÀ Debeflece Deveg®íso kesÀ ©He ceW meeceves Deelee nw~ Deye ³en uesKekeÀ Hej

efveYe&j keÀjlee nw efkeÀ Jen HeeþkeÀeW keÀes mebHetCe& HeÀer®ej keÀe meej osvee ®eenlee nw ³ee kegÀí ÒeMve HeeþkeÀ kesÀ efueSíesæ[vee ®eenlee nw ³ee HeeþkeÀ efkeÀ efpe%eemee keÀes yeæ{eves keÀe Òe³eeme keÀjvee ®eenlee nw~ efkeÀmeer Yeer HeÀer®ej keÀeGHemebnej Yeer GmekesÀ Meer<e&keÀ keÀer lejn cenÊJeHetCe& neslee nw~

HeÀer®ej keÀes efJeÜeveeW iegCe Deewj efJeMes<elee kesÀ DeeOeej Hej efvecve YeeieeW ceW efJeYekeÌle efkeÀ³ee nw~ 1)mee#eelkeÀej HeÀer®ej 2)ef®e$eelcekeÀ HeÀer®ej 3) Kesue HeÀer®ej 4)J³eeJeneefjkeÀ HeÀer®ej 6) ³ee$ee HeÀer®ej 7)efJe%eeve HeÀer®ej 8) YeeJeelcekeÀ HeÀer®ej 9) ef®eefkeÀlme HeÀer®ej 10) ke=Àef<e mebyebOeer HeÀer®ej 11) HewÀMeveHeÀer®ej 12)J³ebie HeÀer®ej 13) ueeskeÀ mebmke=Àefle HeÀer®ej Deeoer keÀer ÒekeÀej nw~

GoenjCe – HeÀer®ej uesKeve

mJeemLe keÀes efvejesieer jKeves kesÀ efueS Òeefleefove mveeve:

Òeefleefove mveeve keÀjvee mJeemLe kesÀ efueS pe©jer nw~ Òeefleefove mveeve keÀjves mes Mejerj Meg× nes peeleenw, jescekegÀHe Kegue peeles nw~ Mejerj efkeÀ G<Celee, Deeuem³e Deewj efveêe otj nes peeleer nw~ ef®ele Meeble neslee nwleLee ceve ÒemeVe meeue ner ³en DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer efyeceeefj³eeW keÀes otj Yeieelee nw~ peue kesÀ Üeje nce DeveskeÀjesieesb mes cegkeÌle nesles nw~

Hee½eel³e efJeÜeveeW, Deewj ef®eefkeÀlmekeÀeW ves Yeer peue kesÀ cenÊJe keÀes mecePee nw~ [e. efvekeÀesuemeefueKeles nw – ‘þb[s Heeveer mes cele [jes, ceQves þb[er nJee ueieves mes ueeWiees keÀes yeerceej nesles osKee nw, Hejbleg þb[sHeeveer mes veneves Hej efkeÀmeer keÀes yeerceej nesles keÀYeer veneR megvee~ ceQ ®eeueerme (40) Je<eeX mes Òeefleefove þb[ peuemes mveeve efkeÀ³ee keÀjlee ntB~ peye nJee keÀe leeHeceeve Lecee&ceerìj ceW Metv³e mes Yeer 10 ef[ûeer veer®es nes ie³ee LeeDeewj Heeveer keÀer SkeÀ yeBto Yeer HeÀMe& Hej He[les ner yeHe&À yeve peeleer Leer, Gme mece³e Yeer ceQves þb[s peue mes mveeveefkeÀ³ee nw~’ pece&veer kesÀ Òeefme× ef®eefkeÀlmekeÀ uegF& kegÀveer lees cee$e mveeve ef¬eÀ³ee mes ner ceveg<³e kesÀ mecemle jesieeWkeÀe GHe®eej efkeÀ³ee keÀjles Les~

mveeve ceW Meerleue peue keÀe Òe³eesie meYeer lejn mes ueeYeÒeo nw~ nceejs Mejerj ceW leeHeceeve meblegueveyeveeS jKeves keÀe Òeeke=ÀeflekeÀ lejerkeÀe nw, pees iejceer kesÀ JekeÌle nceW meo& leLee meoea kesÀ JekeÌle DeefOekeÀeefOekeÀiejceer Òeoeve keÀjves keÀe Òe³eeme keÀjlee nBt~ cenef<e& JeeiYeÆ ves efueKee nw efkeÀ iejce peue mes efmej Oeesves mes ves$ep³eesefle keÀce nes peeleer nw, kesÀMe efveye&ue nes peeles nw leLee ceefmle<keÀ #eerCe nes peelee nw~

Òeefleefove mveeve keÀjves mes veeææ[er mebmLeeve Hegä neslee nw leLee Hee®eve-MeeqkeÌle yeæ{leer nw~ lJe®ee keÀeryeerceeefj³eeB Yeer veneR nesleer~ kegÀí HeefjefmLeefle³eeB keÀes íesæ[keÀj meowJe leepee leue mes mveeve keÀjvee ®eeefnS peyeYeer DeeHe mJe³e keÀes LekeÀe-LekeÀe cenmetme keÀjbs lees vecekeÀ efceues Heeveer mes mveeve keÀjves mes DeeHekeÀes ueeYenesiee~ megketÀve kesÀ meeLe ceebmeHesefMe³eeW keÀe leveeJe Yeer keÀce nesiee~

HeÀer®ej uesKeve kesÀ efueS kegÀí Meer<e&keÀ kesÀ ©He ceW oskeÀj GoenjCe efo³es pee jns nw~ pewmes –

1) mee#eelkeÀej HeÀer®ej – ceQ Yeer ceeB ntB - ceeOegjer oeref#ele

2) ³ee$ee HeÀer®ej – F&éej mes efceueve - ®eej Oeece

3) meebmke=Àefle GlmeJe SJeb Dee³eespeveeW Hej DeeOeeefjle HeÀer®ej – íþ Hetpee Hej DeemLee keÀe mebiece

664) SsefleneefmekeÀ HeÀer®ej – Deeieje – peneB nj yeele efvejeueer nw~

5) Heefj®e³eelcekeÀ HeÀer®ej – DeeHe pewmee keÀesF& veneR – me®eerve leW[guekeÀj

6) ueeskeÀ-mebmke=Àefle HeÀer®ej – ceO³e ÒeosMe ceW SkeÀ FueekeÀe peneB ueæ[kesÀ efJeJeen kesÀ yeeo Helveer kesÀ Iejjnles nw~

7) ke=Àef<e HeÀer®ej – ÒekeÀeMe Je efceìdþer kesÀ efyevee meeqype³eeW keÀe GlHeeove~

3) ceeO³eceesHe³eesieer uesKeve:

DevegJeeo:

DevegJeeo keÌ³ee nw? Deiej FmekeÀe DeLe& nceW Debûespeer ceW peevevee nes lees nce FmeW ‘ìêbmeuesMeve’ keÀnWies~uesefkeÀve Deiej Fmeer yeele keÀes efkeÀmeer keÀes mecePevee nes lees keÀnWies ‘Hegve:keÀLeve’, SkeÀ yeej keÀner ngF& yeele keÀesoesyeeje keÀnvee~ FmeceW ‘DeLe& keÀer HegvejeJe=efÊe’ nesleer nw Meyo keÀer veneR~

ceeO³ece kesÀ Deeoej Hej leerve ÒekeÀej kesÀ DevegJeeo nw 1) ÒeleerkeÀ ÒekeÀej 2) Yee<ee ÒekeÀej 3) uesKeveÒekeÀej~ ÒeleerkeÀ ÒekeÀej kesÀ Devegmeej leerve Yeso nw – 1) Dele:Yeeef<ekeÀ 2) Deblej-Yeeef<ekeÀ Deewj 3)DeblejÒeleerkeÀelcekeÀ~

Yee<ee ceW oes efJeYeeie nQ – 1) GHeeoeve meeHes#e Deewj 2) ©He meeHes#e~ GHeeoeve meeHes#e ceW ðeesleyee<eekeÀer meeceûeer keÀe efueefKele DevegJeeo Deewj ceewefKekeÀ DevegJeeo Yeer Deelee nw~ ceewefKekeÀ DevegJeeo keÀes ‘DeeMegDevegJeeo’ Yeer keÀnles nw~ Debûespeer ceW Interpretation Meyo ®euelee nw~

DeLe&He#e kesÀ Debleie&le DevegJeeo kesÀ ®eej cegK³e Yeso efkeÀS ies nQ – 1) MeeeqyokeÀ DevegJeeo 2) Meyo-ÒeefleMeyo DevegJeeo 3) YeeJeevegJeeo 4) íe³eevegJeeo

1) MeeeqyokeÀ DevegJeeo ceW Meyo, GHeJeekeÌ³e, JeekeÌ³e Deeoer kesÀ cenÊJe Hej O³eeve efo³ee peelee nw DeewjefkeÀmeer Yeer Meyo ³ee JeekeÌ³e keÀer GHes#ee veneR keÀer peeleer~ ³en DevegJeeo Òee³e: efJe%eeve, efJeefOe (Law),Fbpeerefve³ejer Deeoer ceW neslee nw~

2) Meyo-ÒeefleMeyo DevegJeeo FmeceW peye lekeÀ DevegJeeo ceW ue#³eYee<ee keÀe DevegJeeo veneR nesiee, ³enDevegJeeo DeOegje jnsiee~ MeeefyokeÀ DevegJeeo meyemes De®íe SJeb DeeoMe& DevegJeeo ceevee ie³ee nw~FmeceW cetue keÀes keÀesF& Meyo íesæ[ves keÀes Devegceefle veneR nw~ mebJewOeeefvekeÀ DeeosMe, ÒeMeemeefvekeÀ He$ee®eejDeeoer ceW MeeeqyokeÀ DevegJeeo efkeÀ³ee peelee nw~

yeeFyeue, Jeso Deeoer Oeeefce&keÀ ûebLeeW kesÀ DevegJeeo ceW MeeeqyokeÀ DevegJeeo efceuelee nw~

3) YeeJeevegJeeo – FmeceW cetue ke=Àefle kesÀ YeeJeeLe& keÀes Òemlegle keÀjves keÀe Òe³eeme jnlee nw~ FmeceWue#³eYee<ee keÀes DeHeveer Meyo-j®evee Jeel³e-efJev³eeme, cegneBJeje Deeoer keÀer ³eespevee DeefOekeÀ jnleernw~ Fme DevegJeeo keÀer keÀceer ³en nw efkeÀ DevegJeeokeÀ cetue ke=Àefle mes kegÀí Deepeeoer ueskeÀj DeHeveer F®íemes efueKevee nw~

674) íe³eevegJeeo ceW cetue ke=Àefle keÀes Heæ{ves kesÀ yeeo DevegJeeokeÀ ceW pees mecePee ³ee pees DevegYeJe efkeÀ³ee

DeLeJee GmekesÀ ceve Hej pees ÒeYeeJe Heæ[e GmekesÀ meboYe& ceW Jen cetue Heeþ keÀe ue#³eYee<ee ceW pees©HeeblejCe keÀjlee nw Gmes íe³eevegJeeo keÀnles nw~ FmeceW DevegJeeokeÀ keÀes Hetjer ítì jnleer nw~

DevegJeeo keÀjvee efpelevee mejue keÀe³e& mecePee peelee nw Glevee mejue keÀe³e& veneR nw~ keÀF& yeej kegÀíSwmes Meyo ³ee JeekeÌ³e nceejs mece#e Òemlegle nes peeles nw efpevekeÀe ue#³eYee<ee ceW keÀesF& Meyo ³ee JeekeÌ³e ÒeeHleveneR neslee leye nceW Gmes mebHetCe& ©He mes mecePeles ngS Òemlegle keÀjvee Heæ[lee nw~ nce Gmes SkeÀ JeekeÌ³e ³ee SkeÀMeyo ceW veneR yeleuee mekeÀles nw~ Swmes mece³e ceW DevegJeeokeÀ keÀer mener Hejer#ee nesleer nw Gme mece³e Jen efJeefJeOeÒekeÀej keÀer Yee<eeDeeW kesÀ ceeO³ece mes GmekeÀes mecePeles ngS GmekeÀe meej Òemlegle keÀjlee nw~

DevegJeeo keÀer mecem³eeSB :

DevegJeeo kesÀ efueS keÀnles nw efkeÀ efkeÀmeer SkeÀ Yee<ee keÀer meeceûeer keÀe ogmejer Yee<ee ceW ©Heevlej nerDevegJeeo nw~ Fme lejn DevegJeeo keÀe keÀe³e& SkeÀ SkeÀ Yee<ee ceW J³ekeÌle efJe®eejeW keÀes ogmejer Yee<ee ceW J³ekeÌlekeÀjvee nw, efkeÀvleg ³en J³ekeÌle keÀjvee yengle mejue keÀe³e& veneR neslee nw~ nj Yee<ee keÀeSkeÀ Deueie JeeleeJejCeceW HeveHeleer nw Dele: nw GmekeÀer efJeMes~leeS nesleer nw~ pees Dev³e Yee<eeDeeW mes keÀeHeÀer efYeVe nesleer nQ, DeewjFmeerefueS ³en DeeJeM³ekeÀ veneR nw efkeÀ keÀesF& Yeer DevegJeeo Meyole: Deewj DeLe&le: nes GmeceW kegÀí yeoueeJe nesmekeÀles nw Hejbleg GmekeÀe DeLe& veneR yeouevee ®eeefnS~ Yeejle ceW DevegJeeokeÀ kesÀ efueS ®eej ÒekeÀej keÀer meeceûeerGHeueyOe nesleer nw~ 1)Jew%eeefvekeÀ ûebLe 2) mejkeÀejer Òee©He 3) mepe&veelcekeÀ meeefnl³e 4) meg®evee meeefnl³e.

JeemleefJekeÀlee ³en nw efkeÀ oesveeW Yee<eeDeeW ceW ve lees leeuecesue keÀer meceevelee nesleer nw Deewj ve GmesKeespe Heevee mebYeJe nw~ Dele: DevegYeJe ceW oesveeW keÀer meceevelee SkeÀ mecePeewlee cee$e nw~ Jes kesÀJeue SkeÀ otmejskesÀ cee$e efvekeÀì nesleer nw~

Ex : 1 Hindi is our cultural language. It takes its origin fromSanskrit which incidentally, is the mother of all Aryan languages. Hindiliterature is a mittor of Indian Culture. And it reflects in its wide sweerall that is truly and typically Indian, particularly its, spiritutatism,philosophy and manifestation of culture and life. Here we can namesome Literary figures of Hindi Literature like Meera, Surdas, Tulsi,JaiShankar Prasad, Mahadevi Verma, Premchand etc. These luminariesof Hindi Literature are also greatest exponents of our culture.Therefore, study of Hindi literature is a must to acquire knowledge ofIndian Culture especially when we can not get an access to Sanskritliterature.

efnvoer nceejer meebmke=ÀeflekeÀ Yee<ee nw~ FmekeÀe GÃce mebmke=Àle Yee<ee mes nw pees meb³eesiele: Dev³e Dee³e&Yee<eeDeeW keÀer Yeer peveveer nw~ efnvoer meeefnl³e Yeejleer³e mebmke=Àefle keÀe oHe&Ce nw~ ³en DeHeves efJemle=le oe³ejs ceWGve meye ®eerpeeW keÀes Òeefleefyebefyele keÀjlee nw, pees mel³ele: Deewj efJeMes<e ©He mes Yeejleer³e nw cegK³ele:DeeO³eeeqlcekeÀlee, oMe&ve, mebmke=Àefle Deewj peerJeve keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle³eeB nw~ efnvoer meeefnl³e ceW nce ceerje,metjoeme, leguemeer, pe³eMebkeÀj Òemeeo, ceneosJeer Jecee&, Òesce®ebo Fl³eeefo kegÀí meeefnl³ekeÀejeW keÀes veece keÀeGuuesKe keÀj mekeÀles nw~ efnvoer meeefnl³e kesÀ ³es efmeleejs nceejer meY³elee kesÀ ceneve J³eeK³elee Yeer nw~ DeHeveermebmke=Àefle keÀe %eeve ÒeeHle keÀjves kesÀ efueS ³eefo nce mebmke=Àle meeefnl³e keÀe DeO³e³eve ve keÀj mekesÀ lees efnvoermeeefnl³e keÀe DeO³e³eve efveleeble DeeJeM³ekeÀ nesiee~

68Ex : 2 The centenary celebrations of Maharashtra cooperative

movement was recently be oraganised here is Shetkari Bhavan. Theprogramme has start at 10 A.M. and stress will be laid on thedevelopment of co-operative movement, over three hundredparticipants from adjoining villages will took benefit of the celebrations.The participants expressed their views and show their satisfaction asthey may clamie o have gains. Virtually, the celebration inspired thepeople and so another celebration in the first week of November beorganized in full swing.

cenejeä^ menkeÀeefjlee Deevoesueve kesÀ Meleeyoer meceejesn keÀe Dee³eespeve neue ner ceW MeslekeÀjer YeJeveceW Dee³eesefpele nesiee~ keÀe³e&¬eÀce Òeele: 10.00 yepes DeejcYe ngDee Deewj menkeÀejer Deevoesueve kesÀ efJekeÀemeHej peesj osiee~ DeemeHeeme kesÀ ieebJees kesÀ leerve meew mes DeefOekeÀ YeeieeroejeW ceW Fme meceejesn kesÀ Dee³eespeve keÀeueeYe Gþe³ee Deewj YeeieeroejeW ves DeHeves efJe®eej jKes leLee DeHevee mevlees<e pelee³ee, keÌ³eeWefkeÀ Gvnsb DeveskeÀueeYe ÒeeHle nes jns nw~ iegCeelcekeÀ mlej Hej meceejesn mes ueesieeW keÀes ÒesjCee efceueer nw Deewj FmeerefueS veJecyejceen kesÀ ÒeLece meHleen ceW SkeÀ Dev³e meceejesn Hetjer lew³eejer kesÀ meeLe Dee³eesefpele efkeÀ³ee peeSiee~

meHeÀue DevegJeeo kesÀ iegCe:

‘DevegJeeo’ Meyo mebmke=Àle keÀe nw~ FmeceW Deveg GHemeie& nw~ Jeo – keÀnvee ³ee keÀLeve Deveg – Hegve: ³eeJeeo~ Dele: DevegJeeo keÀe MeyoeLe& nw Hegve: keÀLeve~ mHeä nw efkeÀ SkeÀ Yee<ee ceW keÀner ngF& yeele keÀes otmejerYee<ee ceW efHeÀj mes keÀnvee DevegJeeo nw Deewj keÀnvee ceewefKekeÀ DevegJeeo~

kewÀì HeÀes[& kesÀ Devegmeej, “DevegJeeo ceW DeCegJeeo keÀe ðeesleYee<ee ceW efoS cetue Heeþ keÀes ue#³e Yee<ee ceWefvekeÀìlece mJeeYeeefJekeÀ SJeb legu³ee<e&keÀ GHeeoeve Òemlegle keÀjves mes neslee nw~ oesveeW ueieYeo SkeÀ ner yeelekeÀnles nw~

meHeÀue DevegJeeokeÀ kesÀ iegCe:

1) meHeÀue DevegJeeokeÀ Jener nes mekeÀlee nw efpemekeÀe ðeesleYee<ee Je ue#³eYee<ee oesveeW Hej peyejomleDeefOekeÀej nes KeemekeÀj ue#³eYee<ee Hej DeefOekeÀ DeefOekeÀej pe©jer nw~

2) meHeÀue DevegJeeokeÀ keÀe keÀe³e& uesKeve keÀer lejn efJeMes<e o#elee keÀer DeHes#ee jKelee nw kesÀJeue Yee<ee kesÀmeeceev³e %eeve kesÀ yeueyetles Hej keÀesF& efJeefMe<³e efJe<e³eeW keÀer meeceûeer keÀe DevegJeeo veneR keÀj mekeÀlee~

3) meHeÀue DevegJeeokeÀ keÀes DevegJeeo keÀjves mes Henues oer ieF& meeceûeer keÀe mebHetCe& DeO³e³eve keÀjves kesÀHe½eele ner DevegJeeo keÀjvee ®eeefnS~

4) DevegJeeo keÀes yegefve³eeoer peevekeÀejer nesvee DeeJeM³ekeÀ nw~

5) meHeÀue DevegJeeo kesÀ efueS Meyo keÀesMe kesÀ DeueeJee efJeMes<e%eeW mes Yeer MebkeÀe efveJeejCe keÀj uesvee®eeefnS~

696) meHeÀue DevegJeeo keÀlee& keÀes Òemebie kesÀ Devegmeej DevegJeeo keÀjvee ®eeefnS keÀYeer Jew%eeefvekeÀ uesKe ³ee

ûebLe keÀe DevegJeeo ueeskeÀefÒe³e Mewueer ceW lees keÀceer þesme Jew%eeefvekeÀ Mewueer ceW keÀjvee ®eeefnS~

7) meHeÀue DevegJeeokeÀ keÀes Fme yeele keÀe efJeMes<e ©He ceW O³eeve jKevee ®eeefnS efkeÀ cetue kesÀ DeLe& mesDevegJeeefole meeceûeer keÀe DeLe& peje Yeer efYeVe ve nes~ KeemekeÀj efJe%eeve, efJeefOe Je lekeÀveekeÀer pewmesefJeefMeä #es$eeW ceW ³en Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~

8) meeefnl³e ceW DevegJeeo keÀjles mece³e Fme yeele keÀe efJeMes<e leewj Hej O³eeve jKevee ®eeefnS keÀer j®eveekesÀ cetue uesKekeÀ ³ee keÀefJe keÀneR GHesef#ele ve jn pee³e~ DeLee&le DevegJeeokeÀ keÀes Fleveer ítì veneRuesveer ®eeefnS keÀer ceewefuekeÀ j®evee keÀe mJe©He ner yeoue pee³e~

9) Òel³eskeÀ meeefnl³e keÀer Deueie-Deueie efJeOee keÀes DeHeveer Mewueer nesleer nw~ DevegJeeokeÀ kesÀ efueS keÀefþveHejer#ee ³eneR nesleer nw efkeÀ Jen Oece&, #es$e ³ee Deb®eue, meebmke=ÀeflekeÀ He=ÿYetefce Deeoer DeveskeÀ leÊJe peesYee<ee ceW pegæ[s nesles nw~ GvekeÀe leÊJeeW mes pegæ[er Yee<ee ceW DevegJeeo keÀjvee ®eeefnS FmekesÀ efueS Gmesmeeceûeer keÀer efJeMes<e He=ÿYetefcekeÀe De®íe %eeve ÒeeHle keÀjvee ®eeefnS~

10) DevegJeeo keÀlee& keÀes HeeþkeÀ keÀes O³eeve ceW jKeles ngS DevegJeeo kesÀ meeLe-meeLe ceewefuekeÀ j®evee keÀe YeerO³eeve jKevee ®eeefnS~ FmeceW efpeme mlej kesÀ HeeþkeÀeW kesÀ efueS ceewefuekeÀ ke=Àefle³eeW keÀe ©HeeblejCe ³eeDevegJeeo efkeÀ³ee peelee nw Gme mlej keÀer ue#³eYee<ee keÀe Òe³eesie DeefveJee³e&le: keÀjvee He[siee~ Dev³eLeeDevegJeeo meHeÀue venerb nesiee mekeÀlee~

11) meHeÀue DevegJeeo Jener neslee nw pees ueeskeÀefÒe³e nes~ DegJeeo keÀjvee Yeer SkeÀ efJeMes<elee nw, Ssmes ceWDevegJeeo j®eves Jeeuee J³eeqkeÌle j®evee kesÀ ceewefuekeÀ mJe©He kesÀ iegCeeW keÀes yevee³es jKelee nw~ Jemlegle:cetuej®evee mes v³ee³e keÀjles ngS DevegJeeo keÀjvee efn meHeÀue DevegJeeokeÀ keÀe iegCe nw~

mebJeeo uesKeve:

oes ceveg<³eebs keÀer DeeHeme keÀer yeele®eerle keÀes mebJeeo keÀnles nQ~ mebJeeo uesKeve j®evee keÀe SkeÀ DeeJeM³ekeÀDebie nw~ veeìkeÀ leLee GHev³eeme Deewj keÀYeer-keÀYeer keÀneveer ceW mebJeeo kesÀ ©He ceW Deewj mebJeeo keÀes keÀneveer kesÀ©He ceW efueKeves keÀe DeY³eeme íe$eeW keÀes keÀjvee ®eeefnS~

mebJeeo j®evee ceW efvecveefueefKele yeeleeW Hej O³eeve osvee DeeJeM³ekeÀ nw –

1) mebJeeo keÀe DeejcYe Deewj Deble DeekeÀ<e&keÀ nes~

2) mebJeeo mJeeYeeefJekeÀ, mepeerJe leLee jes®ekeÀ nes~

3) mebJeeo mebef#eHle nes~

4) mebJeeo osMe, keÀeue, J³eeqkeÌle Deewj efJe<e³e kesÀ Devemeej efueKee nesvee ®eeefnS~

5) mebJeeo keÀer Yee<ee J³eeJeneefjkeÀ Deewj mejue nesveer ®eeefnS~

706) mebJeeo ceW GÊej-Òel³egÊej SkeÀ meeLe Deeves ®eeefnS~

7) mebJeeo íesìs Deewj mHeä nesves ®eeefnS~

GoenjCe:

Deueiet Deewj Keeuee keÀe mebJeeo:

Deueiet – cegPes yegueekeÀj keÌ³ee keÀjesieer? keÀF& ieeBJeeW kesÀ Deeoceer lees DeeJeWies ner~

Keeuee – DeHeveer efJeHeoe lees meyekesÀ meeceves keÀn DeeF&~ Deye Deeves, ve Deeves keÀe DeefKe³eej GvekeÀesnw~

Deueiet - ³eeW Deeves keÀe ceQ Dee peeTBiee, ceiej Heb®ee³ele ceW ceBgn ve KeesuetBiee?

Keeuee – keÌ³eeW yesìe?

Deueiet – Deye FmekeÀe keÌ³ee peJeeye otB? DeHeveer KegMeer~ pegcceve cesje Hegjevee efce$e nw, Gmemes efyeieeæ[veneR keÀj mekeÀlee~

Keeuee – yesìe, keÌ³ee efyeieeæ[ kesÀ kesÀ [j mes F&ceeve keÀer yeele ve keÀnesies?

DeY³eeme kesÀ efueS

1) jesieer Deewj [ekeÌìj ceW mebJeeo~

2) ceeB-yesìer keÀe mebJeeo~

3) Jeie& efMe#ekeÀ Deewj efJeÐeeLeea ceW efJeuebye mes Deeves Hej~

4) Hejer#ee kesÀ mebyebOe ceW efHelee-Heg$e ceW mebJeeo~

5) Iej keÀer J³eJemLee Hej meeBme-yent ceW mebJeeo~

♦ ♦ ♦

71

le=efle³e Je<e& keÀueeDeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ. 6

Òe³eespeve cetuekeÀ efnboer

72

peevesJeejer 2012, le=efle³e Je<e& keÀuee,DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ.6, Òe³eespeve cetuekeÀ efnboer

ÒekeÀeMekeÀ : ÒeeO³eeHekeÀ-efve-meb®eeuekeÀ

otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee,

cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF& - 400098.

De#ejpegUCeer : Jejoe Dee@HeÀmesì DeeefCe ìeF&Hemesìme&

DebOesjer (He.), cegbyeF& - 400 058.

cegêCe :

ÒekeÀuHe -DeY³eeme mecevJe³ekeÀ :DeeefCe mebHeeokeÀ

otj Je cegkeÌle efMe#eCe mebmLee,cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&.

DeY³eeme uesKekeÀ : [e@. efvece&uee ef$eHeeþer

[e@. Meerleuee He´meeo ogyes

Heés. jsKee Mecee&

[e@. Oeveséej nefj®eboveÒeeO³eeHekeÀ-efve-meb®eeuekeÀ,otj Je cegkeÌle efMe#eCe mebmLee,cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&.

[e@. jepeve JesUtkeÀjkegÀueiegª,

cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&.

73

FkeÀeF& ¬ebÀ. Heeþe®es veeJe Heeve veb.

Deveg¬eÀceefCekeÀe

FkeÀeF& 0.1

efnvoer kesÀ efJeefJeOe jÀHe 1

FkeÀeF& 0.2.

He$ekeÀeefjleeFkeÀeF& keÀer jÀHejs<ee 7efJe%eeHeve

FkeÀeF& - 04 15

DevegJeeo

FkeÀeF& - 05

FkeÀeF& efJeYeepeve 26

FkeÀeF& - 06

met®evee keÀe DeefOekeÀej DeefOeefve³ece 2005 38keÀcH³etìj

FkeÀeF& - 07

keÀcH³etìj keÀe Fefleneme SJeb meeceev³e Heefj®e³e 43

FkeÀeF& - 08

GVele DeeuesKeve 51

FkeÀeF& - 09

ceeO³eceesHe³eesieer uesKeve 61

♦ ♦ ♦

74

Date post:	28-Apr-2019
Category:	Documents
Upload:	buiquynh
View:	213 times
Download:	0 times

efnvoer kesÀ efJeefJeOe jÀHe - University of Mumbaiarchive.mu.ac.in/myweb_test/TYBA study...

Documents