United Nations Conference on Trade and Development

National Workshop on

Fostering Integration of the Mongolia Downstream Value Chain of Meat into Regional Value Chains

29 January 2021, Ulaanbaatar, Mongolia

Монгол дахь махны экспортын өртгийн сүлжээний судалгаа

(Meat export value chain study in Mongolia)

By

R. Perez, UNCTAD, and M. Boldbaatar, MICC

The views expressed are those of the author and do not necessarily reflect the views of UNCTAD.

“Далайд гарцгүй түүхий эдийн хамааралтай хөгжиж буй орнуудыг бүс нутгийн болон дэлхийн худалдааны гинжин хэлхээнд нэгтгэх төсөл:

Монгол улс”

2021 оны 1 сарын 28, 29

2

Монгол дахь махны экспортынөртгийн сүлжээний судалгаа

Агуулга:

o Зорилгоo Арга зүй ба судалгаанд оролцогчидo Ерөнхий тоймo Махны гинжин хэлхээний оролцогч талууд

o Малчидo Дундын зуучлагчo Бой болон нядалгааны төвo Үйлдвэрo Тээвэр

o Хураангуй

3

ЗорилгоМахны экспортынсалбарын өнөөгийнбайдал, энэ салбарттулгарч буйбэрхшээл,хязгаарлалтуудыгилүү нарийвчланойлгох, энэ салбартМонгол Улсын голоролцогч талуудындунд хэлэлцүүлэгөрнүүлэх үндэссуурь болохзөвлөмж өгөх явдалюм.

Арга зүйСудалгаанд оролцогчидБизнесийн процессын

анализХандивлагч

байгууллагуудын боловсруулсан тайлан

Үндэсний статистикийн хороо (ҮСХ), Монгол

Улсын Гаалийн ерөнхий газар

168 малчид болон 14 махны

үйлдвэрүүд

4

Махны гинжин хэлхээний оролцогч талууд

5

Махны салбарын ерөнхий тойм

Нийт ажиллах хүчний 25.3% нь ХАА салбартажиллаж байна.

2019 онд МУ-н ДНБ 36.9 их наяд төгрөгт хүрч, үүний 11%-г хөдөө аж ахуйн салбар бүрдүүлж байна. ХАА салбарыннийт бүтээгдэхүүний 40%-г үйлдвэрийн аргаарболовсруулсан мах эзэлж байна.

0

5’000

10’000

15’000

20’000

25’000

30’000

35’000

40’000

2016 2017 2018 2019

тэрб

ум тө

грөг

ДНБ Хөдөө аж ахуй Үйлдвэрийн аргаар боловсруулсан мах

27%

19%

20%

18%19%

12% 11%

13%

12% 11%

11%

0%5%

10%15%20%25%30%

2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018 2019

6

ДНБ, ХАА салбар ХАА салбар

XАА салбарын ДНБ эзлэх хувь нь 2010 оноос багассаарбайна. Энэ нь бусад салбар болох уул уурхай,үйлчилгээний салбар эрчимтэй өсч байгаатай холбоотой.

11 24 15 39

ДНБ 2019 оны эзлэх %

Хөдөө аж ахуй Уул уурхай Аж үйлдвэр, барилга Үйлчилгээ

Малчид, Мал Аж Ахуй

Малчин өрхийн 52 хувь нь ноолуураа борлуулж нэмэлторлого олдог. Олон малчин өрх ямааны тоо толгойнэмэгдүүлсэн нь бэлчээрийн доройтлын гол шалтгаанболж байна.

2019 онд 70.9 сая толгой мал бүртгэгдсэн бол хамгийнөсөллтөй байгаа мал бол ямаа. Ямааны тоо толгой,ноолуурын зах зээлийн өсөлттөй холбоотой. 1970 онд 4.2сая байсан бол 2019 он гэхэд 29 сая болж нэмэгджээ.

7

Малын тоо толгой ДНБ, ХАА салбар

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015

сая

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

70000

200

210

220

230

240

250

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

мян

га

мян

га

Малтай өрхийн тоо Малын тоо

52% 65% 10%

0% 20% 40% 60% 80% 100% 120% 140%ноос ноолууран арьс шир Ажил эрхлэгч

Махны салбарын ерөнхий тойм

Дотоодын махны үнийнхэлбэлзэлийг тогтоохын тулд2016 оноос хойш ХХААХҮэкспортын квотыг МБҮ-д олгожэхэлсэн. Энэ нь дотоодынмахны хэрэгцээг бүрэнхангасны дараах илүүдэлмахыг экспортлоно гэсэн санааюм. Харин Засгийн газрын2020-2024 оны үйлажиллагааны хөтөлбөрөөрмахны экспорт, импортийн эрххуваарилах асуудлыг МҮХАҮТ-дшилжүүлсэн байна.

JanJun

Jan

JunJan

JunJan

Jun Jan

JunJan

Jun

3000

5000

7000

9000

11000

13000

2015 2016 2017 2018 2019 2020

төгр

өг

Ястай үхрийн мах Ястай хонины мах

8

Үйлдвэрүүдийн газар зүйн байршил, хүчин чадал

Мах боловсруулах үйлдвэрийн(МБҮ) тоо

119

Боловсруулах хүчин чадал(Толгой мал)

Бог 36320

Бод 7830

Хадгалах багтаамж(тонн)

Хөлдөөх 2184

Хөргөөх 72080

Давуу тал Сул тал Боломж Аюул• ОАТ, бэлчээр ашигласны

татвар төлөхгүй.• Зуд, байгалийн гамшиг

болвол мөнгөн болон эдматериалын хохирлыгЗГ-аас нөхөн төлдөг.

• Хөнгөлөлттөи зээлийгбанкуудаас авч болдог

• Нийгмийн даатгалыншимтгэлийн хөнгөлөлт.

• Вакцинжуулалт, тэжээлхудалдан авах зэрэгмалын өсөлт, ашигшимийг дэмжихсанхүүгийн эх үүсвэрдутагдалтай байна.

• Худалдаа, наймааныталаар оновчтойшийдвэр гаргах гаргажчаддаггүй.

• Уламжлалт мал ажахуйд суурилсан.

• Гинжин хэлхээнд буй бүxтоглогчидтой худалдаахийх боломжтой.

• ЗГ, хандивлагчбайгууллагуудындэмжлэгийг түгээмэлавдаг.

• Дотоодын болон олонулсын хэмжээнд махныхэрэглээний өндөрэрэлттэй.

• Бусад зах зээлээс хараатбайдал.

• Салбарын улирлыншинж чанар нь үнийнхэлбэлзлийг үүсгэжорлогод нөлөөлдөг.

• Цаг уурын өөрчлөлт,бэлчээрийн доройтол.

9

Малчид

80%

68%

73%

68%

77%

60% 65% 70% 75% 80% 85%

Шүлхий

Дуут хавдар

Бруцеллёз

Мялзан

Боом

Та ямар вакцин малдаа хийлгүүлдэг вэ? Шүлхий өвчин хамгийн сүүлд 2020 оны 5-р сард Архангай аймагт бүртгэгдсэн.

МУ-д 2019-II бусад дотоод халдварт өвчний 440 тохиолдолбүртгэгдсэн тул зөвхөн шүлхий өвчинд анхаарлаахандуулах ёсгүй. Энэ нь нийт халдварт өвчний дэгдэлтийн40 хувийг эзэлж байна.

Монгол Улс 110.5 сая га бэлчээртэй бөгөөд 2018 оныбайдлаар бэлчээрийн 57 хувь нь доройтолд оржээ.Архангай, Булган, Төв, Дундговь, Сэлэнгэ аймгуудадбэлчээрийн доройтол хамгийн ихтэй байна.Малчдын 88% нь бэлчээрийн даац муудаж байгаадсанаа зовдог.

17.7 17.8

18.7

18.418.2

18.618.6

17.317.4

17.5

17.0

17.5

18.0

18.5

19.0

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

кило

грам

Мал төллөх насандаа хүрсэн эсхүл 4-5 настай хөгшинмалыг нядалдаг бол дэлхийн махан бүтээгдэхүүнүйлдвэрлэгчдийн хувьд үхрийг 36 сартайд; хонь,ямааг 6-12 сартайд; адууг 16-24 сартайд нядладаг.

10

МалчидБэлчээрийн даац Малын жин, Мал нядлах хугацаа

11

Давуу тал Сул тал Боломж Аюул• ОАТ төлдөггүй• Бүх гол гинжин

хэлхээний тоглогчидтойшууд холбоотой.

• Тээврийн зардал өндөр.• Хувиараа бизнес

эрхлэгчид тул МУ-аас малчидтай харьцуулбал ямар ч дэмжлэг үзүүлдэггүй.

• Монголын өргөн уудамгазар нь түүхий эдийгболовсруулагчидтайхолбох үйлчилгээшаарддаг.

• Зуучлагчдын талаархисөрөг ойлголт нь тэдэндүл итгэх байдлыгүүсгэдэг.

Дундынзуучлагч

66%

Бөөний худалдааны төвүүд, 13%

Орон нутгийн

захууд, 8%

Өөрийн үйлдвэрүүд,

1%

бусад, 11%

Дундын зуучлагч

Малчидаас :2019 онд малаа хаана зарсан бэ?

Хувийн бизнес, 1%

Айл өрхүүд, 10%

Малчид, 64%

Худалдаачид , 24%

МБҮ-с: Таны малын хэн нийлүүлдэг бэ?

Бой болон нядалгааны төв

Монгол Улсад жилд 14 сая малыг хүнсний хангамжидзориулан нядалж байгаа бөгөөд зөвхөн 10 орчим хувийгзориулалтын нядалгааны газарт нядалдаг.

12

Бой/Нядалгааны төвДавуу тал Сул тал Боломж Аюул

• ЗГ нядалгааны газрыгашиглахыг дэмждэг.

• Албан бус нядалгааныгазрууд ариунцэврийн шаардлагахангаагүй.

• Мал нядалгааныгазрууд улирлынчанартай үйлажиллагаа эрхэлдэг.

• Монголд цөөхөн хэдэннядалгааны газаражилладаг.

• Улаанбаатарт амьдамьтан авчрахыгхязгаарласнаас, амьдаармал экспортлохыг хориглосноор нядалгааныгазрыг ашиглах эрэлтнэмэгдэж байгаа;

• Нядалгааны цехэзэмшдэг МБҮ, мөнулирлын чанартайөөрчлөлтөд гар аргаармах бэлтгэдэгмалчидтайхолбоотойгоор зах зээлдээр өрсөлдөөн ихбайна.

МУ махны хэрэглээний 90%-г гар аргаар бэлтгэдэг ажээ.

Монгол Улсад 2016-2020 оны хооронд мал нядалгааныцэгүүдийн тоо 48 байснаа 70 болж өсчээ. ЗөвхөнУлаанбаатарын захад 24 нядалгааны газар ажиллажбайна.

13

Давуу тал Сул тал Боломж Аюул• Мал өсгөх шаардлагагүй;

малчдаас эсвэлзуучлагчдаас мал авчболно.

• Ихэнх боловсруулахкомпаниуд агуулах,тээврийн хэрэгслэээзэмшдэг.

• Их хэмжээний эргэлтийнхөрөнгө шаардагддаг.

• Гар аргаар бэлтгэхажиллагаа ихтэй тулчадварлаг хүний нөөцшаардлагатай

• Жижиг МБҮ нь эрүүлахуй, хүнсний аюулгүйбайдлын хяналт муу.

• Ихэнх МБҮ хүчинчадлаас доогууражилладаг.

• Олон улсын зах зээлийнэрэлт өндөр байна.

• Орос, Хятад зэрэгтомоохон зах зээлүүдтэйойрхон.

• Махны дотоодынхэрэгцээ өндөр байна.

• Бөөний зах, хувь хүнээсгараар бэлдсэн махборлуулагддаг тул МБҮ-дөрсөлдөөн ихтэй.

• Экспортлож буй махнытөрөл цөөн.

• Улирлын шинж чанартайбизнес тул зарим МБҮорчин үеийн барилгабайгууламжид хөрөнгөоруулах хүсэлгүй.

• Ажиллах хүчний дутагдал

Мах Боловсруулах Үйлдвэр

10.93.9 1.5 2.6 1.8 3.9 4.4

26.132.2 30.8

26.1

10.23.1 3.0 2.3 4.7 4.6

29.3

39.4 37.9

0

10

20

30

40

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

мян

ган

тонн

Үхэр Адуу Хонь, Ямаа Бүгд

16.812.6 8.9

25.5

45.2

0.3 0.1 0.2 0.2 0.23.3 3.4 4.6 4.6 5.7

01020304050

2014 2015 2016 2017 2018

мян

ган

тонн

Түүхий мах Лаазалсан мах Xиамны бүтээгдэхүүн

Махны экспорт, үйлдвэрлэлийн төрлөөрМонголын махны экспортын хэмжээ

Үйлдвэр

15%

8%

8%

38%

31%

23%

15%

AAA

FSSC 22000

GMP/GHP

HALAL

HACCP

ISO 22000

ISO 9001

Түгээмэл хэрэглэгддэг олон улсын стандарт Нийт МБҮ-н 10 хүрэхгүй хувь нь л олон улсынстандартыг амжилттай нэвтрүүлээд байна.

14

Импортлогч орнууд, сая, ам доллар

Арабын орнуудаас импортлох махны эрэлт улам бүрнэмэгдэж байна. Үүний дагуу МБҮ Халал стандартыгнэвтрүүлж байна. МУ нь Киргиз, Узбекистан зэрэгТөв Азийн зарим орнуудтай худалдааны сувагбайгуулж чадсан.

106.75

21.14 2.04

0.54 0.97

0.12

1.09

Хятад Иран Хойд Солонгос Вьетнам Орос Казакстан

Боловсруулсан махаа импортлогч орон уруутээвэрлэх үүрэгтэй юу?

62% тээвэрлэх үүрэгхүлээдэггүй

38%31%

15%

8% 8%

0%5%

10%15%20%25%30%35%40%

Түрээсийн тээврийн хэрэгсэл

Өөрийн тээврийн хэрэгсэл

Худалдан авагчийн тээврийн хэрэгсэл

Агаарын тээвэр

Төмөр зам

Хэрэв тээвэрлэх үүрэгтэй бол ямар тээврийн сувгаар бүтээгдэхүүнээ тээвэрлэдэг вэ?

15

Малын гаралтай бүтээгдэхүүнийг экспортлоходямар бэрхшээлтэй тулгарч байна вэ?

38%

88%

8%

8%

46%

77%

8%

46%

31%

8%

46%

0% 50% 100%

Дэд бүтэц муу

Aгуулахын багтаамж муу

Шошго ба сав баглаа

Маркетингийн асуудал

Дотоодын хууль, дүрэм журам

Экспортын зөвшөөрөл

Тээвэрлэлт

Малын өвчин

Тогтворгүй нийлүүлэлт

Тохиромжгүй чанар

Уур амьсгал / Цаг агаар

Үйлдвэр Тээвэр

• Шаардлага хангаагүй МБҮ экспортын квот олгогдохтохиолдол байна. Эсвэл зохисгүй хэмжээгээрхуваарилагддаг.

• МХЕГ, МЭЕГ-аас ижил төстэй мал эмнэлгийн гэрчилгээолгоддог байна.

Гаалийн ерөнхий газраас 2020 оноос эхлэн МБҮбүтээгдэхүүнээ гаалийн байгууллагаас магадланитгэмжлэгдсэн тээвэрлэгч компаниар дамжуулантээвэрлэх тушаал гаргажээ. Дараахь хоёр төрлийнэрхийн аль нэгтэй байна: TIR тээвэрлэлт хийх зөвшөөрөл,гаалийн итгэмжлэгдсэн тээвэрлэгчийн зөвшөөрөл орно.

Махны тээвэрлэлт нь -18C-т тээвэрлэгдэх ёстой.Одоогоор МУ ачаа тээврийн машины хөргөлтийнтөхөөрөмжийг жил бүр засвар үйлчилгээ хийлгэхбаталгаатай үйлчилгээ үзүүлэх байгууллага байдаггүйбайна (NARTAM).

Шинэ Дүрэм, Журам

TIR гэрчилгээтэй 160 хөргөлттэй ачааны тэрэг эзэмшдэгтээврийн 18 компани байдаг.

Дүгнэлт

16

Зах зээлДавуу тал Сул тал Боломж Аюул

• Газарзүйн хувьдбайрлал сайтай

• Махан бүтээгдэхүүнийгхямд үнээр үйлдвэрлэхчадвартай

• Засгийн газар мал ажахуйн салбарынэкспортын чадавхийгдэмждэг.

• Ихэнх байгууламжуудашиглагдаагүй байна.

• Хууль зүйн, бодлогынөөрчлөлт ихтэй

• Малын өвчлөлийнулмаас монгол махыголон улсад үнэлэхүнэлэмж муу байна.

• Малын өвчнийтархалтыг хянахчадваргүй, малэмнэлгийнүйлчилгээний төсөвхангалтгүй байна.

• Дотоодын болон олонулсын хэмжээнд махныэрэлт нэмэгдэж байна.

• Засгийн газар салбараасайжруулах бүхий лнөөцийг ашиглахболомжтой.

• Маркетингийн сувгуудбайдаггүй.

• Боловсруулагчид болоннядалгааны газруудихэвчлэн ариун цэврийншаардлагыг хангажчаддаггүй.

• Уур амьсгалын өөрчлөлтнь бэлчээрийн даацбуурах зэрэг өртгийнсүлжээнд шууд бусаарнөлөөлдөг.