Geopolitics of Iran's Energy and Foreign Policy...

Bi-quarterly Journal of Political Knowledge, Research Article

Vol.15, No.2, (Serial 30), Autumn 2019 & winter 2020

Geopolitics of Iran's Energy and Foreign Policy (1979-2018)

Hossein Masoodipoor Received: 2019/05/30

Hossein Karimifard Accepted: 2019/09/16

Bahram Yoosefi

Fereydoon Akbarzadeh

The main issue in this research is the study of the impact of the geopolitics of energy on Iran’s foreign Policy and how to exploit and use those components for the dynamism and effectiveness of foreign policy. This paper was conducted with the aim of investigating the geopolitics of Iranian energy and foreign policy (1397-1357) by descriptive analysis. In response to the main question of research: what is the impact of energy geopolitics on Iran's foreign policy (1396-1357)? The results show that energy in the 1950s played an important role in regulating Iran's foreign policy relations with the outside world. After the victory of the revolution, the link between energy, economic growth and military reinforcements were completely cut off. Meanwhile, energy was not seen as a means to boost the country's military base or dominate the region, but rather as a leverage against "global arrogance." In the 1990s, the approach to interacting with international actors and tensions in Iran's foreign policy is at the top of the government agenda, and by using energy strategy and geopolitics, it is trying to engage with major energy consuming countries, which are also capital and technology owners. Gets From 2005 to 1392, this policy of tensions in Iran's foreign policy, along with centrality of justice and a look into the East, was there; in the geopolitical field of oil and gas, during this period, the leverage of the pressure (sanctions) was shaken seriously on Iran. . Since 2013, Iran's foreign policy has seen two different programs on energy geopolitics, in the first part of the boom period in the discussion of energy interactions, and in the second half, with the dependence of the Islamic Republic of Iran on energy revenues in the present era, And the role of the Islamic Republic of Iran in providing energy has been challenged.

Keywords: Energy, Foreign policy, Geopolitics, I.R. Iran, Oil, Persian Gulf.

ph.D. Student in Department of International Relations, Avaz Branch, Islamic Azad

University, Avaz, I.R.Iran. [email protected]

Associate Professor in Department of Political Science, Avaz Branch, Islamic Azad

University, Ahvaz, I.R.Iran. (Corresponding Author ). [email protected]

Assistant Professor in Department of Political Science, Avaz Branch, Islamic Azad

University, Ahvaz, I.R.Iran. [email protected]

Assistant Professor in Department of Political Science, Avaz Branch, Islamic Azad

University, Ahvaz, I.R.Iran. [email protected]

mailto:[email protected]

514- 489 .صص، 1398 زمستان و پاییز، )30 پیاپی( دوم هشمار، پانزدهم سال، سیاسی دانش علمی فصلنامه دو

ایران اسالمی جمهوري خارجی سیاست و انرژي ژئوپلیتیک

)1396-1357(1

پژوهشی مقاله: نوع

09/03/1398 دریافت: تاریخ *پور مسعوديحسین

25/06/1398 پذیرش: تاریخ **فرد حسین کریمی

روز نزد نویسندگان بوده است. 15مقاله براي بازنگري به مدت ***بهرام یوسفی

****فریدون اکبرزاده

چکیده

عامل از توجهی قابل میزان به است، خاص موقعیتی داراي انرژي بحث در که کشوري عنوان به ایران

و انرژي ژئوپلیتیک بررسی هدف با مقاله این. برد می بهره اش خارجی سیاست در »انرژي ژئوپلتیک«

پژوهش اصلی سؤال. است رسیده انجام به اسنادي تحلیل روش به) 1357- 1396( ایران خارجی سیاست

نتایج است؟ داشته) 1357 - 1396( ایران خارجی سیاست بر يتأثیر چه انرژي ژئوپلیتیک: از عبارتست

مدتی براي نظامی تقویت و اقتصادي رشد انرژي، میان پیوند اسالمی، انقالب پیروزي با: دهد می نشان

میان این در. شود می بازتولید و احیاء مختلفی الگوهاي قالب در متعاقباً که گردیده قطع حتی و تضعیف

همچون بلکه منطقه، بر تسلط یا و کشور نظامی بنیه تقویت جهت کارآمدي ابزاري منزله به نه انرژي

نظام بازیگران با تعامل رویکرد 1380 دهه در. گرفت قرار موردنظر ،»جهانی استکبار« علیه اهرمی

از استفاده با و دارد، قرار دولتی هاي برنامه صدر در ایران خارجی سیاست در زدایی تنش و المللی بین

و سرمایه صاحبان که انرژي کننده مصرف عمده کشورهاي با تعامل در سعی انرژي ژئوپلیتیک و استراتژي

خارجی سیاست در زدایی تنش سیاست این نیز 1392 تا 1384 سال از. شود می هستند، نیز تکنولوژي

این در گاز و نفت انرژي ژئوپلیتیک زمینه در دارد؛ وجود شرق به نگاه و محوري عدالت همراه به ایران

.بود افکنده سایه ایران بر شدید و جدي صورت به) تحریم( فشار اهرم دوران

.نفتگاز، خارجی، سیاست ژئوپلیتیک، ،فارس خلیج، ایران اسالمی جمهوري انرژي، :کلیدي واژگان

.ایرانجمهوري اسالمی اهواز، اسالمی، آزاد دانشگاهواحد اهواز، الملل، بین روابط دکتري دانشجوي *

[email protected]

(نویسنده مسئول). ایرانجمهوري اسالمی اهواز، اسالمی، آزاد دانشگاهواحد اهواز، سیاسی، علوم دانشیار **

[email protected]

ایران.جمهوري اسالمی اهواز، اسالمی، زادآ دانشگاهواحد اهواز، سیاسی، علوم استادیار ***

[email protected]

.ایرانجمهوري اسالمی ،اهواز اسالمی، زادآ دانشگاهواحد اهواز، سیاسی، علوم استادیار ****

[email protected]

1398 پاییز و زمستان)، 30 (پیاپیدوم ه، شمارپانزدهمسال 490

مقدمه

سیاست و طراحی در مؤثر عوامل تعداد افزایش از حکایت جاري هاي تحلیل :مسئله بیان

اسالمی جمهوري همچونـ کشورها از برخی براي منظر این از. دارد کشورها خارجی

بر. هستند متمایزي نقش داراي تیکییژئوپل تأثیرات و انرژي به مربوط مالحظات ـ ایران

ناحیه از که است تأثیراتی تحلیل و شناسایی حاضر پژوهش اصلی مسئله اساس این

.دهد رخ ایران خارجی سیاست حوزه در تواند می انرژي ژئوپلیتیک

هم ایران که چرا است؛ ایران براي راهبردي اهمیت داراي پژوهش این موضوع :اهمیت

جهانی، انرژي بازار در هم و است برخوردار ژئوپلیتیک حوزه در اي برجسته هاي مؤلفه از

.کند می نقش ایفاي

الزم ایران، خارجی سیاست حوزه در شده اعمال هاي محدودیت به توجه با :ضرورت

توجه ایران هاي ظرفیت از استفاده سازوکارهاي و ایران پیشین تجارب به تا آید می

این بر. یابد افزایش ایران خارجی سیاست کارآمدي طریق این از تا گیرد صورت بیشتري

.است کاربردي ضرورت داراي قبیل، این از هایی پژوهش انجام اساس

سیاست اجراي و طراحی الگوي ارتقاي به کمک پژوهش این اصلی هدف :اهداف

انتقادي ارزیابی راستا این در. است انرژي تیکیژئوپل مهم عامل بر تمرکز با ایران خارجی

.شود می دنبال نیز انرژي و ژئوپلیتیک عامل نقش سازي برجسته و موجود وضعیت

ایران خارجی سیاست بر تأثیري چه انرژي ژئوپلیتیک: از عبارتست اصلی پرسش :ها سؤال

ژئوپلیتیک هاي ظرفیت از پرسش ارتباط همین در است؟ داشته 1396 تا 1357 هاي سال در

داده پاسخ و طرح فرعی هاي سؤال عنوان به ایران؛ خارجی سیاست طراحی الگوي و انرژي

.شوند می

را تحلیلیـ توصیفی رویکرد پژوهشگر و بوده اي توسعه نوع از حاضر تحقیق :روش

اهمیت حائز تحلیل الگوي طراحی اساس این بر. است نموده انتخاب منظور این براي

جفري اسپایکمن، ماهان، لفردآ نظریه چهار ترکیب به اقدام محقق منظور این براي و بوده

با که هایی داده تحلیل براي را جامع نسبتاً الگویی تا نموده کوهن نظریه باالخره و کمپ

.سازد فراهم اند، شده گردآوري اسنادي تکنیک

491 دیگرانپور و / مسعودي )1357- 1396( ایران اسالمی جمهوري خارجی سیاست و انرژي ژئوپلیتیک

. پیشینه تحقیق1

ها و متون متعددي طرح و منتشر شده کـه بـا توجـه بـه دیدگاه ژئوپلیتیک،در ارتباط با

اسـتوار اسـت، ژئوپلیتیـک انـرژي و سیاسـت خـارجی رویکرد پژوهش حاضر کـه بـر

:دسته کلی تقسیم نمودسه توان آنها را به می

در ایـن انـد. ها و تحوالت آن پرداختـه ژئوپلیتیک انرژي و چالش . متونی که به1-1

نویسندگان ژئوپلیتیک انرژي را به عنوان متغیر اصلی در نظر گرفته و به نقش مهم متون

هاي ژئوپلیتیـک انـرژي ها و فرصت خاورمیانه در ژئوپلیتیک انرژي اشاره کرده و چالش

و Hon Gary )2014توان به این منابع اشاره داشت: ( اند. براي مثال می را توصیف کرده

)2018( Chris.

در ایـن متـون بـه اند. . متونی که به رابطه ژئوپلیتیک با سیاست خارجی پرداخته1-2

هاي سیاست خارجی کشورها نسبت بـه ژئوپلیتیـک نفـت پرداختـه و آن را گیري جهت

توان بـه ایـن منـابع اشـاره کـرد: اند. در این خصوص نیز می اقتصاد دانسته جزء الینفک

کرمــی و همکــاران ،)1392عــت و نصــرتی (اطا ،)1384میرترابــی ( ،)1394( برکشــلی

).1394محمدزاده ( و )1393( قالیباف و همکاران ،)1397(

در ایـن متـون بـه بیـان امنیـت اند. . متونی که به ژئوپلیتیک و امنیت انرژي پرداخته3- 1

ژئوپلیتیک انرژي، تحوالت و فرایندهاي جاري و پیامدهاي شـگرف و مسـتقیمی انرژي و

سیاسـی آنـان ـحیات فرهنگـی ه خصوص در گستره منافع ملی کشورها بکه بر امنیت و

و توان به این منـابع اشـاره کـرد: محرابـی در این خصوص می .پردازد خواهد گذاشت می

و )1386( شـجاع و یزدانـی ،)1390( فخـري و مهدیان ،)1392( ترکمان ،)1392( دیگران

Debin and et.al (2018).

متغیرهاي بین رابطه نوع تعریف حیث از موجود متون عمده شود می مالحظه چنانکه

سیاست و انرژي بهعمدتاً که معنا بدین هستند. متفاوت حاضر نوشتار با پژوهش،

آمده میان به سخن کمتر »انرژي ژئوپلیتیک« عامل از و شده توجه ملی امنیت یا و خارجی

دهد. می شکل را حاضر پژوهش نوآوري که


مفهومی مبانی. 2

ژئوپلیتیک .2-1

از آن با مرتبط هاي دیدگاه و جغرافیایی هاي زمینه میان تعامل تحلیل عنوان به ژئوپلیتیک

الگوهـاي و ویژگـی از ها زمینه است. مطرح دیگر سوي از سیاسی یندهايافر و سو یک

نیـز »سیاسـی فراینـدهاي « انـد. یافته ترکیب آنها، از منتج »الیه چند مناطق« و جغرافیایی

هسـتند) گذارتأثیر المللی بین رفتار بر (که داخلی و المللی بین سطوح در نیروهاي شامل

تـأثیر یکدیگر بر و بوده پویا دو هر سیاسی فرایندهاي و جغرافیایی هاي زمینه شوند. می

بررسی مورد را تعامل این پیامدهاي ژئوپلیتیک رابطه، این در پذیرند. می تأثیر و گذاشته

مطالعـه را تیـک یژئوپل تـوان مـی توصـیف این با ).43، ص. 1387 (کوهن، دهد می قرار

و بـزرگ هـاي قـدرت بین رقابت ویژه هب جهان، کشورهاي بین قدرت جغرافیایی توزیع

).Taylor, 1994, p. 330( نمود تعریف اصلی

انرژي ژئوپلیتیک .2-2

و قـدرت سیاسـت، چون متغیرهایی بر آن عدهايب تأثیر و انرژي نقش ارزیابی و مطالعه

گاز و نفت باشد. می انرژي ژئوپلیتیکه حیط در ها دولت و ها ملت بینه پیچید ارتباطات

انـرژي فهرست در باال امتیازي بودن داراه واسط به فسیلی هاي انرژي مهمترین عنوان به

نیـا، (حـافظ انـد داده اختصـاص خود به را المللی بین مناسبات در مهمی موقعیت جهان،

هـاي بازي در را اي ویژه جایگاه تیکیژئوپل متغیر یک عنوان به انرژي ).102 ، ص.1396

سلسـله سـطوح تمامی براي انرژي منابع به دسترسی و کرده باز جهانی نظام هاي قدرت

).50 ، ص.1390 فخري، و (مهدیان دارد راهبردي اهمیت جهانی، قدرت مراتبی

خارجی سیاست .2-3

و اهـداف از سیستماتیک سلسله یک به عمل و تعیین از: است عبارت خارجی سیاست

خـارجی سیاسـت شـود. مـی انجام ها دولته وسیل هب المللی بین صحنه در که ملی، منافع

این از است. ها دولت دیگر کنش قبال در آن واکنش یا و دولت یک عمل ابتکار به قادر

دیگران قبال در ملی هاي دولت هاي گیري موضع شامل را خارجی سیاست توان می منظر

).215 ، ص.1386 ،بشیریه (نک. نمود تعریف ملی منافع حداکثرسازي هدف با


نظري مبانی .3

بیـان مختلفـی هـاي نظریه ـ خارجی سیاست یعنیـ پژوهش این اصلی متغیر با ارتباط در

بـا اسـت. مؤثر ژئوپلیتیک با خارجی سیاست رابطه نوع تبیین در یک هر پذیرش که شده

از: عبارتند نظري رویکردهاي ترین مهم توضیح این

2ماهان آلفرد نظریه .3-1

دریاها بر نظارت و سلطه را جهانی قدرت کسب براي الزم شرط اولین ماهان آلفرد

و جنوب سمت به روسیه قدرت دسترسی گذرگاه ایران که بود معتقد وي دانست. می

یک ایران در باید روسیه راندن عقب جهت داد می پیشنهاد رو این از و است هند اقیانوس

روسیه با رابطه در و بریتانیا ت تصمیما در تفکري چنین که کرد ایجاد نفوذ سد و مانع

قدرت مراقب پامیر تا بالکان از دریایی قدرت محور به عنوان بریتانیا و شد می اعمال

نیا، (حافظ گرفت عهده بر آمریکا دوم جهانی جنگ از پس را نقش این بود. روسیه

و فارس خلیج طریق از آزاد دریاي به ایران اسالمی جمهوري کشور بودن متصل ).1396

قدرته نظریخصوصاً ژئوپلیتیک، نظریات در ایران اهمیتدهنده نشان عمان دریاي

و هارتلند اطراف مناطق خود نظریه در مکیندر اینکه به توجه با است. ماهان دریایی

و کند می تقسیم خارجی هالل و داخلی هالل ناحیه، دو به را بري ژئواستراتژیک منطقه

حساب به داخلی هالل از بخشی به عنوان را ایران فالت و خاورمیانه منطقه قلب را ایران

ایران جایگاه داخلی، هالل به راهیابی براي زمینی قدرت رقابت به دلیل رو این از آورد، می

).12 ، ص.1370 السدیر، و (درایسدل شود می تلقی مهم نظریه این در

3اسپایکمن نیکوالس نظریه .2-3

تواند می باشد، داشته کنترل ریملند ناحیه بر کس هر که داشت اعتقاد اسپایکمن

از و دریا به سو یک از که کشورهایی اسپایکمن نظریه در بزند. رقم را جهان سرنوشت

شایان اهمیت از داشتند دوگانه هاي هویت و بودند متصل خشکی به دیگر سوي

هاي قدرت دارند گانه دو طبیعتی کشورهاگونه این اینکه به توجه با بودند، دارا توجهی

او منظر مطابق .)1379 نیا، (حافظ کشند می خود سمت به را آنها دو هر بحري و يبرّ

بنابراین و دهد می ریملندي موقعیت ایران به هرمز تنگه و فارس خلیج در ایران سواحل

گردد. برخوردار توأمان صورت هب بحري و برّي هاي قدرت امتیاز از تواند می


4. نظریه جفري کمپ3-3

(کمـپ، اسـت بـوده مکیندر هارتلند نظریه از جهانی انرژي بیضی تأثیر تحت کمپ، جفري

گـاز) هم و نفت (هم انرژي استراتژیک بیضی وسطه نقط در را ایران کمپ )13 ، ص.1386

اسـت. ایـران آفریقـا و اروپا آسیا، هاي قاره پیوند محل کمپ، دیدگاه از است. گرفته نظر در

در اسـت. وابسـته نفت انرژي به همچنان نیز آینده در جهانی اقتصاد دهد، می نشان تحقیقات

متوسـط طـور به ساالنه 2050 تا 2010 هاي سال طی نفت جهانی تقاضاي میزان که صورتی

کشـورهاي بـه اختصاص ترتیب به زمان این در رشد بیشترین که یابد می افزایش درصد 9/1

میـزان بیشـترین همـه ایـن با دارد. اروپایی کشورهاي و شمالی آمریکاي روسیه، هند، چین،

میـزان کـه طـوري بـه بود؛ خواهند دارا شمالی آمریکاي کشورهاي را انرژي جهانی تقاضاي

ایـن کـه بـوده روز در بشکه میلیون 6/30 حدوداً 2030 سال در شده یاد کشورهاي تقاضاي

است. شده زده تخمین نفت جهانی تقاضاي درصد 27 حدود میزان

2050جهانی تا سال نفت مصرف و تولید ذخایر، میزان ):1نمودار شماره (

Source:World Oil 2018-2050: World Energy Annual Report


5کوهن بی سوئل نظریه .3-4

کشورهاي جهانی، ژئوپلیتیک نظام نظریه در دارد. ژئوپلیتیکه زمین در نظریه دو کوهن

داشته منظمی تعامالت هم با که است کرده معرفی سیستماتیک نظام یک داراي را جهان

سیستم است، انسجام و همبستگیه آورند بوجود که جانبه همه تعامالت این اساس بر و

و علم زنند: می دامن پویایی و توسعه این به که عواملی جمله از یابد. می توسعه و رشد

خالف بر جهانی ژئوپلیتیک به سیستماتیک رویکرد است معتقد کوهن هستند. تکنولوژي

سیستم اجزاء بین صلح و همزیستی همگرایی، همبستگی، توسعه به کالسیک هاي دیدگاه

سودان و مصر همراه به خاورمیانه منطقه کوهن ).9 ، ص.1382 نیا، (حافظ شود می منجر

کشمکش حال در یا و شده اشغال هاي دولت وجود که آنچه به دلیل را لیبی از بخشی و

شده خرد کمربند عنوان به اند، کرده گیر بزرگ کشورهاي متضاد منافع بین که خواند می

قرار دلیل هب ایران نظریه این در ).34 ، ص.1370 السدیر، و (درایسدل کند می معرفی

در که باشد می مطرح اي منطقه قدرت شش از یکی به عنوان خاورمیانه منطقه در گرفتن

است. سهیم منطقه خردشدگی

و ژئوپلیتیک موقعیت دلیل به ایران که دارد آن از حکایت باال هاي نظریه بررسی

عرصه در اساسی و محوري کشورهاي جزو انرژي، راهبردي ریذخا از اش مندي بهره

به انرژي ژئوپلیتیک بنابراین بود. خواهد و بوده جهانی و اي منطقه مناسبات و روابط

ساخت. خواهد متأثر شدت به را ما کشور خارجی سیاست غیرمستقیم و مستقیم صورت

ایران انرژي تیکیژئوپل .4

در انرژي تولیدکنندگان ترین مهم از یکی عنوان به انرژي، المللی بین امنیته زمین در ایران

از درصد9/10 نفت، بشکه میلیارد 6/137 تولید با و داشته برتر جایگاهی که است دنیا

انرژي ساالنه جهانی گزارش اساس بر .است کرده خود آن از را نفت جهانی منابع

روز) در بشکه میلیون 5,0( نفت تن میلیون 234 ایران ،2017 سال در ،2050- 2018

تولید درصد 5,3 ایران بود. بشکه دوره در جهان نفتکننده تولید چهارمین و هکرد تولید

.است داده اختصاص خود به را جهان نفت


آتی روندهاي .4-1

توجهی قابل میزان به ژئوپلیتیک، هاي توانایی عدم علت به ایران نفت تولید ،1979 سال از

،ایران بازیافت قابل نهایت در نفتی منابع که کند می فرض گزارش این است. یافته کاهش

سال تا ایران شده انباشته تولید است. رسمی ذخایر و تاریخی انباشته تولید صورت به

32 به نهایت در بازیافت قابل نفت منابع و بود مترمکعب میلیارد 10 با برابر ،2017

در ایران نفت تولید ها، فرضیه این اساس بر است. رسیده 2018 سال در مترمربع میلیارد

نفت شدهبینی پیش و تاریخی تولیدات زیر شکل . رسد می تن میلیون 267 به 2039 سال

.دهد می نشان را ایران

بینی شده نفت ایران تولیدات تاریخی و پیش): 2نمودار شماره (

منـابع درصـد 16 معـادل مترمکعب تریلیون 61/29 با ایران هم طبیعی گازه حوز در

اسـاس بـر بنـابراین دارد، جهـان در را دوم و خاورمیانه در را نخسته رتب دنیا، در گاز

اند. کرده برآورد سال 200 داًوحد را آن عمر فعلی تولیدات


2011 سال پایان تا فارس خلیج کشورهاي گاز مصرف و تولید میزان برآورد ):1( شماره جدول

Source: BP Statistical Review of World Energy 2012

آسـیاي و غربـی سـیبري فـارس، (خلـیج دنیـا گازي ذخایره گسترد و بزرگ مناطق

»اسـتراتژیک بیضـی « اصطالح باکه اند کرده خود آن از را دنیا گاز درصد 2/70 مرکزي)

شـرق جنـوب و اروپـا اتحادیـه مصرف بزرگ بازار اند. شده شناخته جهان گازي ذخایر

).302 ، ص.1387 (ویسی، اند داده جاي خود در را شده گفته گازي ذخایر آسیا

انرژي یندهافز اهمیت .4-2

که است حدي تا فسیلی و نو انرژيهاي حامل سایر و وگاز نفت شامل انرژي، اهمیت

هاي لفهؤم سایر از تر پرفروغ را آن و بخشیده معنا تنهایی به را جهانی تنیده درهم اقتصاد

اقتصاد پیوند سیاست، و انرژي پیوند جاري، قرن در کهاي گونه به است؛ ساخته اقتصادي

نفت «اند: بیان کرده 7و کافمن 6کلیوند که همچنان است. نموده ترجمان را سیاست و

نیروي حیاتی تمدن صنعتی، هم به عنوان سوخت و هم به عنوان ماده خام شیمیایی است.

بر این اساس تقریباً هر فعالیت بسري در کشورهاي صنعتی به طور مستقیم و غیرمستقیم

هاي کند. این نویسندگان در ادامه استدالل خود راجع به اهمیت جنبه از نفت استفاده می

این نباید ما را متعجب سازد؛ چرا که نتیجه تولید ناخالص «افزایند؛ مرتبط با انرژي می

هاي رفاه ـ اقتصادي با قیمت نفت ها، بیکاري، و دیگر شاخص داخلی، سطوح قیمت


پژوهشی در )2018( 8. دبینگ فنگ و همکاران)Cleveland, 2003, p. 488( »شود تنظیم می

ارزیابی نظري سیستم ایجاد است: معتقد »چین در رپایدا انرژي امنیت ارزیابی« عنوان با

پایدار و ایمن توسعه تضمین براي مهم این ،است عملی و تئوري اهمیت داراي انرژي

،دارد مطابقت ملی انرژي پایدار توسعه بازتاب و ملی توسعه مرحله در انرژي امنیت

.بگیرد نظر در را انرژي تقاضاي و عرضه امنیت باید پایدار انرژي امنیت

انرژي قیمت افزایش .4-3

که است جهانی بازار توازن اساس بر نفت قیمت ؛2018 سال انرژي انداز چشم اساس بر

بینی پیش است: معتقد 2018 نفت گزارش .دارد قرار خارجی عوامل تأثیر تحتعمدتاً

د.وبر باالیی میزان به 2023 سال تا انرژي تولید تقاضاي که شود می

2023): تقاضاي رشد جهانی نفت تا سال 3نمودار شماره (

از اي مالحظـه قابـل بخـش و اسـت انـرژي قـرن موجود قرن که برآنند برخی حتی

مقولـه تـأثیر تحـت اي منطقـه و المللـی بین منازعات و ها همکاري ها، رفاقت ها، قابلیت

و گـاز و نفت از اعم انرژي ذخایر بر که کشوري هر و )Tricks, 2018( دارد قرار انرژي

برتـري ابزارهاي و ها اهرم ترین مهم از باشد، داشته بیشتري سلطه انرژي هاي حامل سایر

.است برخوردار تفوق و


2009تا 2007هاي سال طی انرژي هاي حامل هاي قیمت روند ):4نمودار شماره (

و گاز و نفت و بود اقتصادياي مقوله صرفاً انرژي ،1970 دهه از پیش تا حقیقت در

از پس اما شدند، می ستد و داد و داشتند قرار تجاري کاالهاي زمره در ،آنها مشتقات سایر

حیاتی اهمیتی آن مدیریت و کنترل و گرفت قرار استراتژیک مقوالت شمار در انرژي آن،

و قدرت محرکه موتور است، اقتصادي محرکه موتور انرژي که اندازه همان به زیرا یافت؛

و تجاري دیپلماسی دیگر انرژي، به معطوف دیپلماسی رو، این از هست؛ نیز سیاست

که است استراتژیک مدیریت جنس از انرژي دیپلماسی بلکه نیست، همیشگی اي مبادله

فعال رابطه تبیین و شناخت لزوم علت، همین به کند؛ می تضمین را کشور یک اقتدار و بقا

دیگر زمان هر از بیش کشور یک دیپلماسی دستگاه و انرژي صنعت میان مؤثر عامل و

.است یافته موضوعیت

ایران راهبردي موقعیت .4-4

و عظیم ذخایر و آن خاص ژئوپلیتیکی موقعیت و ایران ژئواکونومیکی هاي قابلیت

هاي دهه در ایران است؛ آورده فراهم را کشورها نیازهاي کردن برآورده موجبات فراوانش

داشته تواند می امنیت، در راهبردي و کلیدي و کننده تعیین نقش گاز، ژئوپلیتیک در اخیر

ذخایر بودن دارا با و ژئواکونومیک و ژئوپلیتیک برتر جایگاه داشتن با ایران بنابراین، .باشد

جغرافیایی موقعیت و انرژيه جبه در مستمر حضور و جهان در گاز و نفت فراوان


تواند می مرکزي، آسیاي با همجواري و خزر دریاي و فارس خلیجه حوز در استراتژیک،

لوله خطوط وسیله به شرقی شمال و شرق جنوب، از خود انرژي منابع میان پیوند عامل

و جهان گاز بزرگ ذخایر داشتنه واسط به ایران باشد. آسیایی کنندگان مصرف به

در اروپا و شرق در چین و هند یعنی گاز کننده مصرفه گسترده منطق دو با همسایگی

اما آورد. دست به هیدروکربوري منابع حیطه در مهم جایگاهی است توانسته غرب،

اي منطقه رقباي دیگر و سعودي عربستان و متحده یاالتا سوي از درپی پی هاي کارشکنی

جایگاه اینو است نکاسته ایران انرژي خواهان کشورهاي تمایل از فارس خلیج در

ایران آن قلب در و خاورمیانه منطقه اقتصادي و تجاري نقش آن دنبال به و ژئواکونومیک

است. داده اختصاص خود به را اي ویژه اهمیت

برخوردار مانند بی ژئواکونومی و ژئواستراتژیکی ژئوپلیتیکی، موقعیتی از فارس خلیج

بودن هزینه کم و ارزان و جهانی نفت تولید کاهش علت به آینده، در تردید بی که است

بریتیش برآورد اساس بر کرد. خواهد پیدا دوچندانی اهمیت نفت، از برداري بهره

مکعب متر میلیارد 75 بر بالغ جهان، گازي ذخایره حوز در فارس خلیجه منطق پترولیوم،

15,8 رقم، این از شود. می گاز جهانی ذخایر از درصد 40 معادل که دارد، طبیعی ذخایر

و دومینه رتب در ترتیب به که است؛ قطر سهم درصد 13,5 و ایران سهم آن از درصد

گزارش در فارس، خلیج نفت اهمیت هستند. جهانی گاز ذخایر بزرگ دارندگان سومین

در که است آمده سند این در است، گرفته قرار تأکید مورد »آمریکا انرژي ملی سیاست«

را جهانی نفته عرض درصد 67 تا 54 بین فارس خلیج نفت تولیدکنندگان م. 2020 سال

از نفت عرضه به المللی بین اقتصاد که است واضح پر بنابراین داشت. خواهند اختیار در

خواهد وابسته فارس خلیج کشورهاي ویژه به (اوپک)، نفت صادرکننده کشورهاي سوي

حیاتی امري آمریکا، منافع براي فارس خلیج منطقه که شده گیري نتیجه اساس، این بر شد.

.)National energy policy, 2001( بود خواهد و است

اي ویژه اهمیت از المللی بین نظام براي اطرافش محیط و ایران امنیت بنابراین،

تقاضاي افزایش و سو یک از انرژي هارتلند ذخایر خاطر همین به است. برخوردار

و بینی پیش قابل ایران با رویارویی و مخالفت متحدانش و آمریکا طرف از جهانی مصرف

بود. خواهد تبیین


پژوهش هاي یافته .5

هاي مؤلفه مهمترین توان می حال پیشین، بند در شده ارائه هاي تحلیل و آمارها به توجه با

به انرژي تیکیژئوپل به عنایت با را ایران خارجی سیاست رفتار و جایگاه به ناظر راهبردي

نمود: بیان زیر شرح

انرژي بازار در ایران جهانی جایگاه حفظ براي سازي زمینه .5-1

که است شده ذکر متنوعی اهداف 1404 افق در ایران گاز و نفت صنعت انداز چشم در

و تولید میزان تعیین راستاي در دیگر برخی و مصرف الگوي اصالح جهت در آنان از برخی

از سناریو چهار نفت، مصرف و تولید در کشور وضعیت روند بررسی با است. صادرات

ظرفیت جایگاه حفظ اهداف، از یکی شود. می ارائه نفت مصرف و تولیدبینی پیش ترکیب

ایجاد نظر از مناسب فاصله حفظ مستلزم که است اوپک در خام نفتکننده تولید دومین

سال در ایران ،انداز چشم سند این طبق باشد. می جایگاه این رقباي سایر با تولید ظرفیت

مصرف میزان حاضر حال در داشت. خواهد را دنیا نفت عرضه از درصدي 7 سهم ،1404

درصدي 7 که )1387 کشور هیدروکربوري (ترازنامه باشد می روز در بشکه میلیون 5/84 دنیا

جهانی تقاضاي افزایش سهم باید مقدار این به البته شد. خواهد روز در بشکه میلیون 6/5 آن

صنعت انداز چشم سند طبق که گرفت نتیجه توان می اساس این بر گردد. اضافه نیز 1404 تا

9شود. بیشتر روز در بشکه میلیون 2 میزان به باید آینده سال 15 تا ایران تولید نفت،

نفت قیمت و خارجی سیاست پذیري انعطاف بین توازن ایجاد .5-2

ایـن بـه وابسـته کشورهاي خارجی سیاست در را آن از حاصل درآمدهاي و نفت نقش

دهنـده نشـان لـوزي ایـن نمـود. بیـان »پتروپلیتیـک لوزي« طریق از توان می حیاتی ماده

قیمـت نوسـانات از آمـده دسـت به درآمدهاي و خارجی سیاست بین مستقیم ي ا رابطه

حـوزه در پـذیري انعطـاف اسـت؛ شـده داده نشـان محـور این در اصل دو است. نفت

محـور بـا معکوس رابطه داراي که دوم، محور و اول، محور به مربوط خارجی سیاست

دهـد، مـی نشـان شـواهد است. نفت قیمت نام به دیگريه لفمؤدهنده نشان است، اصل

به را خارجی سیاست حوزه در کشورها پذیري انعطاف میزان کاهش نفت قیمت افزایش

).309 :1389 (متقی، داشت خواهد دنبال


): لوزي پتروپلیتیک5نمودار شماره (

ملی منافع نفت،ه صادرکنند کشورهاي در خارجی سیاست و نفت بین مشتركه نقط

اتخـاذ خـویش یملـ منـافع اسـاس بـر را خـود نفتـی هـاي سیاست کشورها این است.

دارد اهمیـت اقتصـادي هاي شاخص در تنها نه آن به متکی کشورهاي براي و نمایند می

اسـت. مطرح آنها خارجی سیاست و ملی امنیت در استراتژیکه پدید یک عنوان به بلکه

ه توسـع و امنیـت نظیـر ملی منافع آن هاي مؤلفه تا نمایند عمل اي گونه به باید رو این از

کشـورهاي بـراي زمـان یـک در توانـد مـی نفـت بنابراین شوند. تأمین کشور اقتصادي

اقتصادي درآمد سرشار منبع عنوان به هم یعنی کند، بازي را اساسی نقش دوکننده تولید

).388 ، ص.1392 ،نصرتی و (اطاعت خارجی سیاست ابزار عنوان به هم و

جهان و منطقه در انرژي تحوالت از تاریخی تجارب با متناسب خارجی سیاست تنظیم .3- 5

و (قیمـت نفـت راهبـردي نقـش از نشـان ایـران خارجی سیاست تحول تاریخ بررسی

نتیجـه ایـن بـه تحلیلگران از بسیاري که است خاطر همین به دارد. آن در آن) صادرات

تحصـیل ضـریب افـزایش و ایران خارجی سیاست بر فشارها کاهش براي که اند رسیده

در گـردد. حـل و مـدیریت نفـت) به تمام (وابستگی وضعیت این است الزم ملی منافع

مقـاطع ادامـه در کـه اسـت ضـروري ایـران تاریخی تجارب انتقادي بررسی ارتباط این

آید: می آن، از ناشی راهبردي هاي گزاره و اصلی

بر نفت دوره، این در :ملی) منافع و جمعی (حرکت 1357 تا 1350 از اول. دوره

در ایران نظامی و اقتصاديه توسع که آنجا از داشت. قاطعی تأثیر ایران خارجی سیاست

را قاطعی تأثیر مورد، این در نوسان هرگونه بود، نفت جهانی قیمت و تقاضا امنیت گرو


را خود ایران حکومت اوپک، تأسیس از پس گذاشت. می کشور اقتصادي رشد روند بر

حرکت نفت قیمت افزایش جهت در که دیدرو روبه المللی بین مساعد جریان یک با

تالش به داشت آن بر را ایران حکومت نفت، قیمت افزایش مناسب شرایط ایجاد کرد، می

).277 ، ص.1392 نصرتی و (اطاعت بیافزاید اوپک بیشتر تحرك در خود

خارجی سیاست :پیشین) هاي سیاست (بازتولید 1359 تا 1357 دوره از .دومدوره

نوعی به و عمل در 59 تا 57 سال از اسالمی انقالب پیروزي از بعد هدور در ایران

تصمیم بود. اسالمی انقالب پیروزي از پیش دوران خارجی سیاست تداوم و استمرار

تمام با روابط ارتقاي و ایجاد به مایل دوره این در ایران خارجی سیاست گیرندگان

فضاي و فکري بافت دوره این در بودند. کشورها از اندکی استثناي به دیگر کشورهاي

و سیاست ایشان بود. کشور کردن مدرنیزه هدف با و ملی هاي ارزش به معطوف غالب،

کردند می تفسیر و توجیه مصدق دکتر منفیه موازن با همسو را غربی نه و شرقی نهه نظری

در بنیادین تحوالت وقوع که داد نشان تاریخی تجارب البته ).631 ، ص.1379 زاده، (تقی

و نساخت فراهم را راهبرد این تحقق امکان عمالً قدرت، و ایدئولوژیک مناسبات

با البته ساختند.روبرو جدیی هاي چالش با را ایران اسالمی جمهوري معارض، هاي قدرت

مواضعی، اتخاذ با تا بودند آن بر اسالمی جمهوري دولتمردان اسالمی، انقالب پیروزي

اتکا کاهش و غرب ازگیري فاصله رویکرد خود، تکنولوژیکی و ارزي نیازهاي رفع ضمن

بپوشانند عمله جام ممکن حد تا را خود اقتصادي و سیاسی استقالل نفتی، درآمدهاي به

ایران، در انقالب از پس دولت اقدامات نخستین از یکی لذا ).119، ص. 1385، (محمدي

به کنسرسیوم عضو هاي شرکت آنه واسط به که بود موریتس سن قرارداد یکجانبه لغو

).91 ، ص.1384، میرترابی( بودند شده تبدیل ایران نفته عمد خریدار

1357 - 1360 :المللی بین و اي منطقه سطح در ایران خارجی سیاست کارکردهاي ):2( شماره جدول

در ایران خارجی سیاست کارکردهاي

اي منطقه سطح


المللی بین سطح

1357-1360

سنتو پیمان از شدن خارج )1

اسرائیل با رابطه قطع )2

کاپیتاالسیون قرارداد الغاء )3

فلسطین خواه آزادي جنبش از دفاع )4

تعهد عدم سیاست اعالم )1

آمریکا با رابطه قطع )2

ــه همکــاري روابــط برقــراري )3 ــا جویان ب

مسکو



اي منطقه سطح


المللی بین سطح

تسلیحاتی خریدهاي و معاهدات لغو )5

سوریه و ایران رابطه بهبود )6

جنوبی فریقايآ با رابطه قطع )4

مصر با رابطه قطع )5

آمریکا از تسلیحاتی خرید لغو )6

کوبا با دیپلماتیک روابط برقراري )7

شوروي جماهیر اتحاد با 1921 قرارداد لغو )8

)271، ص. 1392، نصرتی و اطاعت منبع:(

مصرف جغرافیاي 1380ه ده در: شرق) در انرژي بازار به (نگاه 1380 دهه سوم. دوره

کشورهاي را نفته کنند مصرفه عمد (شمسی) 50 دهه در شد. دگرگونی دچار نیز نفت

ظهور آسیا در مهمی و جدید بازارهاي (شمسی) 80ه ده ولی دادند می تشکیل غربی

جنگ تا است شده باعث مسئله همین نبود. آنها از نامی حتی پیشه ده دو تا کهاند یافته

اگر بود. فارس خلیج آن ثقل مرکز که گیرد، شکل انرژي جهانی بازار در اي تازه قدرت

کشورهاي اما هستند، انرژي انواع اصلی کنندگان مصرف هم هنوز صنعتی کشورهاي چه

).5، ص. 1385، (برکشلیاند برافراشته سر مصرفی بزرگهاي غول عنوان به هم آسیایی

هم شرق سمت به ایران خارجی سیاستگیري جهت مهم عوامل از یکی خود امر این

راهبري نهم و هشتم هاي دولت توسط دهه این در ایران خارجی سیاست است. بوده

هستیم.روبرو متفاوت رویکرد دو با بنابراین و است گردیده

)، (میلیارد دالر)1383-1380): درآمدهاي نفتی و واردات کشور (6نمودار شماره (

)238، ص. 1383، ایران مهوري اسالمیج مرکزي بانک ترازنامه و اقتصادي گزارش :منبع(


راهنمـاي عنـوان بـه سـازنده تعامـل اسـتراتژي کشور، ساله بیست انداز چشم سند در

ایـران توانمنـدي از آگاهی با خاتمی دولت گرفت. قرار تأکید مورد ایران خارجی سیاست

حیـاتی ه مـاد اینه تولیدکنند چهارمین و دنیا نفتی ذخایره دارند بزرگترین از یکی عنوان به

کشـورهاي بـا سـازنده تعامـل بر مبتنی خارجی سیاست کشور؛ جایگاه ارتقاء ضرورت و

هـاي شـرکت بـا تعامـل بـه منجـر زدایی تنش سیاست نمود. مطرح راکننده مصرفه عمد

).351، ص. 1392، نصرتی و اطاعت( شد گاز و نفت صنعت المللی بین

درصد)( 1380- 1384 :ایران خام نفت صادرات جغرافیایی توزیع ):3( شماره جدول

سال

منطقه1380 1381 1382 1383

8/35 8/33 1/35 8/41 ژاپن استثناي به دور خاور و آسیا

6/20 9/24 9/25 7/23 ژاپن

8/25 5/10 1/11 14 غربی اروپاي

4/7 6/6 2/7 9/6 فریقاآ

4/10 2/24 7/20 6/13 مناطق سایر

100 100 100 100 جمع

)1384 ایران، اسالمی جمهوري مرکزي بانک کشور؛ اقتصادي تحوالت خالصه :منبع(

آمدن کار روي از بعد ایران خارجی سیاست با رابطه در که مسائلی ترین مهم از یکی

با ایران مناسبات گسترش و شرق به نگاه سیاست بحث شود، می دنبال تجدی با نهم دولت

دستیابی عدم واقع در داشت. زیادي تأکید آن بر نژاد احمدي آقاي که است آسیایی کشورهاي

ایران با آمریکا خصومت استمرار پرتو در غربی کشورهاي با ایران روابط از مناسبی بازده به

).www.csr.ir (نک. گیرد قرار توجه مورد شرق با ایران روابط گسترش تا شد موجب

سازمان در خود نفت تولید کاهش تعهدات اجراي راستاي در ایران دوره این در

به مربوط کاهش این سهم بیشترین کاست. خود خام نفت تولید از درصد 14 اوپک،

هستند. ایران خام نفت خریدار اروپایی شرکت هشت حدود که است اروپایی هاي شرکت

نفت ملی شرکت (سوآپ)، خام نفت معاوضه افزایش براي نژاد احمدي دستور با همچنین

300 حدود از را مرکزي آسیاي کشورهاي از خام نفت معاوضه حجم کرد تالش ایران

افزایش خام، نفت معاوضه افزایش از هدف برساند. روز در بشکه به هزار 100 به هزار

).20/11/1387 ،ایرنا( بود روسیه و مرکزي آسیاي کشورهاي با مبادالت


1384-1391): میزان تولید و مصرف نفت ایران، 7نمودار شماره (

Bp statistical Review of world Energy 2016

خـود عمـر اول سـال سه در یازدهم دولت )1396( مرکزي بانک گزارش اساس بر

درآمـد است. داشته درآمد نفتی هاي وردهافر و نفت صادرات از تومان میلیارد هزار 493

از حاصل درآمد تومان میلیارد هزار 310 سال 3 طی در یازدهم دولت غیرنفتی صادرات

.است بوده تومان میلیارد هزار 107 خدمات صادرات

): مقایسه درآمد ارزي ناشی از نفت در دولت دهم و یازدهم8نمودار شماره (


ها یافته تحلیل. 6

است. شده برخوردار واالتري جایگاه و اهمیت از یکم و بیست قرن در گاز و نفت منابع

کشورهاي همه روابط در محور انرژي و ساالري انرژي یا انرژي جغرافیاي سده، این در

حوزه دو کانون در شدن واقع دلیل به هم، ایران کشور دارد. اساسی نقش جهان

را جهان گاز) و (نفت انرژي تولید منابع درصد 70 از بیش که خزر دریاي و فارس خلیج

و کرد خواهد بازي 21 قرن در اي ویژه »ژئواکونومی« نقش است، داده اختصاص خود به

قرن در و المللی بین ثبات و صلح مینتأ به کمک طور همین و منطقه امنیت برقراري در

سیاسی هاي چالش برابر در ایران اساس، این بر داشت. خواهد کلیدي نقش یکم و بیست

ژئوپلیتیکی ساختار یک تدوین به باید جهان، و منطقه سطح در آمده، پیش اقتصادي و

بهترین به و باشد جهانی و اي منطقه مطالبات و مشکالت جوابگوي هم که کند اقدام

خصوص این در ).310 ، ص.1384 ،ویسی و (کاویانی باشد ملی منافعه برآورند روش

است: توجه درخور زیر راهبردي هاي گزاره

در تغییراته تاریخچ :کشور خارجی سیاست در پایداري ضریب افزایش ).1( گزاره

ملی پی در آن از بعد و استخراج نخستین از ایران، اسالمی جمهوري کشور نفت صنعت

سیاست ارتباط ارزیابی است؛ یافته ادامه ایران در مرداد 28 کودتاي و نفت صنعت شدن

در اسالمی انقالب از قبل نفت صنعت در تغییرات تاریخی روند در انرژي و خارجی

سیاست هم باز نفت، قیمت صعودي روند و نفت استخراج و تولید افزایش با ایران،

بر زیادي تأثیر آمریکا،خصوصاً انرژيکننده مصرف کشورهاي برابر در ایران خارجی

سیاست، و انرژي ارتباط سنجش در که آنجا تا گذشت. ایران الملل بین سیاست و اقتصاد

انقالب رشد زمینه ایجاد و ایران اقتصاد ورشکستگی علل ترین مهم از یکی مسئله این

نفت صنعت توسعه مشکل ترین کلیدي ).1387، (کوپر است شده معرفی ایران در اسالمی

خریدار کشورهاي با اساسی اختالف وجود بر عالوه ایرانی، اندیشمندان اعتقاد به ایران،

کشورهايخصوصاً و منطقه در ایران خارجی سیاست الزم پایداري نبود جهان، در نفت

جهت پایگاهی آوردن پدید اندیشمندان، این سوي از شده ارائه راهکار است. برده نام

انداز چشم اسناد مجموعه قالب در انرژيه حوز در بلندمدت و اساسی مهم، گیري تصمیم

و فردمحوريه حوز از تصمیمات این تا است اتکاء قابل اجراي تضمین با بلندمدت


برود بیرون خارجی یا و داخلی سیاست مدت کوتاه هاي دگرگونی از پذیريتأثیر

).1388 ،و ذوالفقاري (پوراحمدي

مثال براي: است داشته افزایشی روند انرژي قالب در گذاري سرمایه ریسک ).2( گزاره

ریسک افزاي گاز، و نفت صنایع پیشرفت بر خارجی سیاست ناپایداري اتتأثیر

مربوطه، المللی بین سساتؤم و ها شرکت مثال براي دارد. دنبال به به گذاري سرمایه

سعودي، عربستان قطر، مثل انرژي تولیده حوز در ایران رقیب کشورهاي گذاري سرمایه

با ایران در گذاري سرمایه اگر حتی دانند. می باالتري سود داراي را مکزیک خلیج و عراق

ظالمانه هاي تحریم مانند المللی بین قوانین باشد، پذیر توجیه سرمایه ریسک به توجه

نحوي به باید که موضوعی دارد. بازمی ایران در گذاري سرمایه از را ها شرکت این آمریکا،

).1389 پوراردبیلی، (نک. گردد حل و مدیریت

تا نفتی هاي وردهافر تولید براي داخلی توان بر اتکاء و گذاري سرمایه ).3( گزاره

یافتن پی در نفتی منابع به اتکاء با ایران اسالمی جمهوري سیاست :خام نفت صادرات

قطب یک به شدن تبدیل براي را راه که باشد باید خارجی سیاست در جدید هاي روش

غیرقابل مصرف بازارهاي وجود که چرا آورد. فراهم خاورمیانه در حداقل قدرت، مستقل

عربستان کارشکنی تحت همواره که اوپک نظیر نهادهایی به وابستگی یا چین نظیر اعتماد

انرژي دیپلماسی به مربوط هاي فعالیت در را ایران قوت زمینه تواند نمی است، سعودي

ورشکستگی شد. آشکار وابسته نفتی نظام کاستی اسالمی انقالب پیروزي با کند. فراهم

اولین کشور، از سرمایه کردن خارج و اعتبارات اساس بی پرداخت دلیل به بانکی نظام

ناامنی، احساس با وابسته داران سرمایه بود. وابسته و مریض اقتصادبینی پیش قابل واکنش

تولیدي مؤسسات تعطیلی به و کرده خود غیرمنقول و منقول هاي سرمایه فروش به اقدام

چند را مشکالت دیگر، غربی کشورهاي و آمریکا سوي از اقتصادي تحریم زدند. دامن

نفت ماندن مشتري بدون داد، قرار فشار تحت سو دو از را وابسته اقتصاد و کرده رابرب

11 به 1358 سال در دالر میلیارد 18 از ایران اسالمی جمهوري نفتی درآمد کاهش و ایران

و قطعات اولیه، مواد موقع به تأمین عدم و سو یک از 1359 سال در دالر میلیارد

.شد وابسته صنایع بر مهلک اي ضربه آمدن وارد موجب سو دیگر از نیاز، مورد آالت ماشین

ه حوز به ساختمان و صنعت کشاوزي، هاي بخش از تولیدي هاي سرمایه انتقال دنبال به


رشد به رو روند شد. پدیدار ها قیمت کاذب و شدید افزایش کاال)، توزیععمدتاً ( خدمات

به کرد، اثبات را کاال شدن دست به دست و تجارت بخش در سودآوري ها، قیمت

مالیاتی فرهنگ و قوانین وجود با هم آن مالیات، پرداخت از گریز فعالیت، در که خصوص

این به کوچک و بزرگ هاي سرمایه انتقال با بنابراین بود. انجام قابل سهولت به حاضر

به و آمد وجود به مصرف، میزان به نسبت کاال واردات و تولید بین بزرگ شکافی حوزه،

(رزاقی، داد قرار تأثیر تحت آشکاري طور به را کشور اقتصاد شده گفته امور کلی طور

دارد. ملی تولید و توان تقویت ضرورت از نشان شواهد این تمام ).22 ، ص.1388

بودن وابسته :آن شدن فعال و نفتی وابستگی از خارجی سیاست رهاسازي ).4( گزاره

واقع موثر کشور خارجی سیاست در تواند می منظر دو از ایران اسالمی جمهوري اقتصاد

با همراه انزواگرایی سمت به را خارجی سیاست است ممکن نفتی خودکفایی .اوالً شود.

از برآمده خارجی سیاست شدن اقتصادي برعکس، .ثانیاً بکشاند، تجدیدنظرطلبی

حفظ سیاست و گرایی برون خارجی سیاست راه در گذارتأثیر عاملی انرژي، هاي سیاست

(دهقانی باشد المللی بین عرصه در ایران اسالمی جمهوري سوي از موجود وضع

1359 ماه شهریور در ایران به عراق نظامی تجاوز آغاز با ).109 ، ص.1388 فیروزآبادي،

گذاشت. افزایش به رو ها قیمت دیگر بار و شد حاکم نفت بازار بر دیگري شدید بحران

دهد افزایش بشکه هر در دالر 32 تا را خود نفت بهاي شاخص اوپک شد سبب جنگ

فروش به تر گران را خود نفت دالر 9 تا 4 بین بودند مختار عمالً سازمان اعضاي البته که

داد. افزایش بشکه هر در دالر 7/3 تا را خود نفت بهاي ایران زمان این در برسانند؛

اقتصاد وضعیت بهبود براي خارجی گذاري سرمایه به نیاز جنگ از بعد اینکه به توجه با

انقالب از بعد زمان در که اي انزواگرایی از کشور مسئوالن شد، می احساس شدت به کشور

و منطقه کشورهاي با همکاري سمت به بودند کرده اتخاذ خارجی سیاست در اسالمی

در اساسی قانون در موجودهاي محدودیت وجود با حتی و آوردند روي منطقه از خارج

و پرداختند متقابل بیع قانون قالب در ها سیاست این تعدیل به خارجی،گذاري سرمایه زمینه

.است نهاده افزایش به رو خارجی گذاري سرمایه روند امروز به تا تحمیلی جنگ از بعد

رشد بود، توسعه دوم و اول برنامه اجراي و بازسازي دوران که 1369- 1377 هاي سال

نوسانات وجود با پذیرفت. انجام کشور گاز و نفت صنعت در گذاري سرمایه نسبی


روند ،1372 سال از تحمیلی جنگ از بعد کشور گاز و نفت صنعت در گذاري سرمایه

هاي سال در اما .نمود حفظ1376 سال تا را خود صعودي سیر مداومبه طور گذاري سرمایه

کاهش گاز و نفت صنعت در گذاري سرمایه ارزش )1378 اوایل جزه ب( 1378 و 1377

در ثابت)هاي قیمت (به گاز و نفت صنعت در گذاري سرمایه درصدي 40 کاهش .یافت

سالیانه رشد نرخ مذکور، دوران طی وجود این با بودکننده نگران بسیار 1377 سال

نزدیک نفت، تولید ظرفیت افزایش به منجر رشد این که بود درصد 5/15 گذاري سرمایه

همچنین شد. درصد 14 میزان به اوپک در ایران سهم افزایش و روز در بشکه میلیون 4 به

حاصل توجهی قابل توفیقات پتروشیمی، عمده محصوالت و طبیعی گاز تولید زمینه در

پتروشیمی محصوالت و مکعب متر میلیارد 50 به طبیعی گاز ساالنه که طوري به گردید،

در ،1382 پایان تا 1374 هاي سال فاصله در ایران یافت. افزایش تن میلیون 8/11 به

این از و کرد امضا گاز و نفت بخش توسعه براي متقابل بیع قالب در قرارداد 18 مجموع

نفت باالدستی بخش در فقط مدت این در .کرد می جذب را خارجیهاي سرمایه طریق

اما باشد می توجهی قابل پیشرفت خودش نوع در که شده گذاري سرمایه دالر میلیارد 2/4

.کنیم می مشاهده نیز بعد به 1384 هاي سال در راگذاري سرمایه پیشرفت این

در عظیم بس جایگاهی قدرتمند، ابزار یک عنوان به نفت دارد داللت شواهد این همه

توسعه طریق از کشور ملی امنیت تضمین و ایران اقتصادي ـ سیاسی دیپلماسی پیشبرد

ترین اصلی از یکی نفت صنعت دارد. المللی بین و اي منطقه تعامالت و ها همکاري

کشور کل بودجه از اي عمده بخش که طوري به رود می شمار به ایران اقتصادهاي مزیت

از کشور بودجه استقالل حفظ ضمن است مناسب بنابراین شود. می تأمین نفت بخش از

،و احدي عامري ثقفی( نمود فراهم را بومی پایدار اقتصادي توسعه زمینه نفتی، درآمدهاي

).207، ص. 1389

گیري نتیجه

روابطه نحو تعیین در مهمی نقش آن، از منبعث اقتصادي هاي سیاست و انرژي منبع

(تک اقتصاد این لذا کند. می ایفا جهانی دیگر بازیگران با ایران تعامالت و خارجی

بازارهاي به کشور نیاز طلبد. می را خارجی تعامالت از ویژه هایی روش محصولی)،

تثبیت خارجی، سرمایه جذب و انرژي صدور طریق از توسعه و نوسازي قصد به جهانی،


جمهوري انرژي، انتقال خطوط ساخت در مشارکت انرژي، امنیت تأمین و ها قیمت

اي خارجی سیاست استمرار و استقرار تعریف، خصوص در جدي تأمل به را اسالمی

ژئوپلیتیک و انرژي مسئله انداز چشم این در است. شده رهنمون کارآمد و هوشمند فعال،

با باشد. می خارجی سیاست براي ایران نوین و جدید طراحی در اصلی عامل انرژي،

خلیج حوزه از شکلی بیضی و کوچک منطقه که یابیم درمی انرژي منابع نقشه مشاهده

است، داده جاي خود در را جهان گاز و نفت ذخایر درصد 70 خزر حواشی تا فارس

آن در که است شده انتخاب ژئواستراتژیک قلمروهايه پشتوان عنوان به خاورمیانه بنابراین

دست کردن کوتاه براي متحده ایاالت استراتژي اما است. اساسی و کلیدي ایران نقش

کشور یک کردن درگیر راه از کار این هستند. کشور این سهم که است مناطقی از ایران

شود. می انجام ایران زیان به خزر دریاي انرژي مسائل و ترکیه مثل اي منطقه ماوراي

به آمریکا استراتژیک و اقتصاديه محاصر از آمدن بیرون و برداشتن براي ایران هاي تالش

جایگاه به را ها دولت توجه المللی بین و اي منطقه سطح در که است مهم اقدامی صورت

خلیج« یعنی ویکم، بیست قرن در انرژي انبارهاي ترین مهم میان در ایران ژئوپلیتیکه ارزند

امور در آمریکایی ناظران از برخی که طوري هب دارد؛ می معطوف »خزر دریاي و فارس

استراتژیک بیضی« را فارس خلیج و خزر دریاي در انرژي منبع دو از اي آمیزه ژئوپلیتیک،

موقعیت ایران است. گرفته قرار مخزن دو این میان در ایران که اند کرده گذاري نام »انرژي

پیوند براي و داده قرار توجه مورد ،21 قرن انرژي تأمین منبع دو این بین را اش جغرافیایی

کند. می پافشاري منطقه در خود نقش کردن بیشینه بر هم، به منطقه دو این


ها یادداشت

) 1357-1396( ایـران خارجی سیاست و انرژي ژئوپلیتیک: عنوان. است شده اقتباس دکتري رساله از مقاله این. 1

آزاد دانشـگاه ،اکبـرزاده فریدون دکتر و یوسفی بهرام دکتر: مشاور اساتید فرد؛ کریمی حسین دکتر :راهنما استاد

.اهواز واحد اسالمی

2. Alfred Thayer Mahan 3. Nicholas Spykman 4. Jeffrey Camp 5. Suel B. Cohen 6. Cutler J. Cleveland 7. Robert K. Kaufmann 8. Debin Fang, Shanshan Shi and Qian Yu

هاي زیر دریافت شده است: . اطالعات اولیه مربوط به تهیه این بند از سایت 9

www.mop.ir, www.farsnews.com, www.farsnews.com

کتابنامه

ژئوپلیتیک نفت و سیاست خارجی جمهوري ). 1392حمیدرضا ( نصرتی، و جواد اطاعت،

تهران: انتشارات علم. .اسالمی ایران

.30-46، )6(2 .هاي اقتصاد انرژي بررسی، »هاي بخش انرژي دغدغه). «1385برکشلی، فریدون (

تهران: نشر نی. .شناسی سیاسی جامعه). 1386بشیریه، حسین (

جمهوري ملی منافع و انرژي دیپلماسی). «1388( پوراحمدي، حسین و ذوالفقاري، مهدي

.5- 40 ،)10(5 .سیاسی دانش، »ایران اسالمی

، دانشکده کننده در اوپک کننده و مصرف ارائه در مورد تعامل تولید). 1389پوراردبیلی، کاظم (

.6/2/1389دانشگاه صنعتی شریف، .مهندسی انرژي

مرکزي آسیاي در ایران جدید ژئوپلیتیک اقتصادي امنیتی ـ تأثیرات«). 1392ترکمان، ابراهیم (

،زاد اسالمیآرشته جغرافیاي سیاسی، دانشگاه )،ارشد کارشناسی نامه پایان( .»2013-1991

.، تهران، ایرانواحد تهران مرکزي

رابطه سیاست خارجی جمهوري اسالمی ایران و توسعه صادرات ). 1379زاده انصاري، محمد ( تقی

. ، تهران، ایرانالسالم علیه ، دانشگاه امام صادق)دکتري علوم سیاسی رساله( .معدنی

پژوهشکده تهران: .شرق به نگاه سیاست و ایران)، 1387افسانه ( احدي، عامري، ناصر و ثقفی

تحقیقات استراتژیک.


ها قم: انتشارات سازمان حوزه .مبانی مطالعات سیاسی ـ اجتماعی). 1379نیا، محمدرضا ( حافظ

و مدارس علمیه خارج از کشور.

(دوره .ژئوپلیتیک مفاهیم و ها نظریه درس درسی جزوه). 1382محمدرضا ( نیا، حافظ

.، تهران، ایرانمدرس دانشگاه تربیت ،ارشد) کارشناسی

.پاپلی انتشارات مشهد: .ژئوپلیتیک (با ویرایش جدید) مفاهیم و اصول). 1396محمدرضا ( نیا، حافظ

دره ( آفریقا شمال و خاورمیانه سیاسی جغرافیاي). 1370( جرالد، درایسدل، آالسدایر و بلیک

.الملل دفتر مطالعات سیاسی و بین : انتشاراتتهران ،، مترجم)میرحیدر

،»ایران اسالمی جمهوري خارجی سیاست ملی منابع«). 1388سیدجالل ( فیروزآبادي، دهقانی

.221-245)، 3(39 .سیاست فصلنامه

تهران: نشرنی .اقتصاد ایران). 1388رزاقی، ابراهیم (

ژئوپلیتیکی تبیین« ).1393ابوالقاسم ( محمودي، سیدمحمد و یعقوبی، ؛قالیباف، محمدباقر

هاي انرژي بر مبتنی فارس خلیج منطقه در ایران اسالمی جمهوري خارجی سیاست

.56-75، )35(10 .ژئوپلیتیک المللی فصلنامه بین ،»فسیلی

، »انتقال گاز ایران به جنوب و جنوب شرق آسیا). «1384کاویانی، مراد و ویسی، هادي (

دي ماه. .دومین کنفرانس انجمن ژئوپلیتیک ایرانمجموعه مقاالت

، مهدي حسینی( جغرافیاي استراتژیک خاورمیانه). 1386کمپ، جفري و رابرت، هارکاوي (

تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردي. مترجم).

اي که به سقوط شاه راند آخر در دوحه: معامله نفتی محرمانه). «1387کوپر، آندرواسکات (

آذرماه. .هفته نامه ایران در جهان، ، مترجم)احسان نوروزي( »یاري رساند

مؤسسه ، مترجم).کاردان عباس( جهانی نظام ژئوپلیتیک). 1387ساموئل برنارد ( کوهن،

مرجع. کتاب تهران، معاصر ابرار المللی بین تحقیقات و مطالعات فرهنگی

ژئوپلیتیک تبیین). «1397حسین ( و ربیعی، پور، یداهللا و متقی، افشین و کریمی کرمی، عابدگل

نشریه، »ژئواکونومیک هاي قابلیت بر تأکید ایران با اسالمی جمهوري خارجی سیاست

.103-128، )49(5 .جغرافیایی علوم کاربردي تحقیقات

مجموعه ، »الملل سه ضلعی نفت ـ سیاست خارجی و سیاست بین«). 1389متقی، ابراهیم (

تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک. .سیاست خارجیمقاالت همایش ملی نفت و

ژئوپلیتیک انرژي جایگاه بررسی« ).1392حسین ( مهدیان، سیدیحیی و صفوي، علیرضا؛ محرابی،

.32- 58 ،)29(9 .ژئوپلیتیک فصلنامه ،»ملی امنیت رویکرد سه منظر از ایران ملی امنیت مینأت در


بر سیاست ژئوپلیتیک و سیاسی جغرافیاي هاي لفهؤم تأثیر بررسی«). 1394محمدزاده، مهدي (

، ، دانشگاه فردوسی مشهد)نامه کارشناسی ارشد پایان( .»ایران اسالمی جمهوري خارجی

.مشهد، ایران

.ایران اسالمی جمهوري خارجی سیاست و الملل بین نظام آینده). 1385منوچهر ( محمدي،

.امور خارجه وزارت دانشکده تهران:

، »ژئوپلیتیک انرژي ایران و امنیت غرب). «1390حسین و فخري، سیروس (مهدیان،

. 45- 64، )4(44 .هاي جغرافیاي انسانی پژوهش

تهران: نشر قومس. .مسائل نفت ایران). 1384میرترابی، سعید (

فصلنامه علوم ، »جایگاه خلیج فارس در تحوالت ژئواکونومیکی جهان). «1387ویسی، هادي (

.93-120، )46(12 .سیاسی

، »ها ژئوپلیتیک جدید خاورمیانه و رقابت قدرت). «1386اهللا و شجاع، مرتضی ( یزدانی، عنایت

.85-111، )6(3 .فصلنامه دانش سیاسی

Cleveland, Cutler J. and Kaufmann, Robert K. (2003). Oil supply and oil

politics-Energy Policy 31. Cohen, Sual B. (1994). Geopolitics in The New World Era. Chapter 2 Form

Reordering The World. Edited By: George J. Demko And William B.Wood USA: West view Press.

Chris, Lo (2018). Power plays: the role of energy in modern geopolitics. Future Power of Technology.

Debin Fang, Shanshan Shi and Qian Yu (2018). Evaluation of Sustainable Energy Security and an Empirical Analysis of China. www.mdpi.com/journal/sustainability.

Gonzalo, Escribano (2018). Energy in 2018: geopolitical tensions OPEC+ and Trump Year II, http:// www. IEA. Org.

Hon Gary Hart (2014). Report on, Energy Geopolitics: Challenges and Opportunities. International Security Advisory Board.

Henry, Tricks (2018). The new power superpowersClean power is shaking up the global geopolitics of energy. This article appeared in the Special report section of the print edition under the headline "The new power superpowers".

National energy policy (16 may 2001). Report of the national Energy policy Development Group.

Taylor, Peterj. (1994). Political Geography. England: Longman Scientific and Technical; World Oil 2018-2050: World Energy Annual Report.

Date post:	01-Jun-2020
Category:	Documents
Upload:	others
View:	5 times
Download:	0 times

Geopolitics of Iran's Energy and Foreign Policy...

Documents