glorie1965.pdf

8/19/2019 glorie1965.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/glorie1965pdf 1/53

Augustinus, De Trinitate

Fontes -Chronologia

auctore

FR. GLORIE

Sint-Andries, Brugge)

FONTES

1. Ambrosius, De Spiritu Sancto

Sanctus Augustinus eerie nouit libros s. Ambrosii de

spiritu sancto, quos et citat in libro suo IV de doctrina chris-

tiana 1.

In de trinitate uero disserendo s. Augustinum non solum

Ambrosii elucubrationibus de spiritu sancto ductum fuisse

in quanto eas mente tenebat la, sed prae oculos eas habuisse

non solum opinari licet sed etiam ut cerium habemus post-

quam in apparatu fontium elaborando multipliciter scru-

tati sumus librum I de trinitate s. Augustini 2. Nam in

hoc libro 3 s. Augu~tinus non solum fere ad uerbum usus

est opere s. Ambrosii de spiritu sancto 4, sed quamquam

non uerba eius ipsa ex integro neque sine intermissione

1 A VOVSTINVS, octr. christ. IV, 21, 46 CC 32, pag. 152, lin. 39/40).

1. Ct. A.-M. LA BONNARDI~RE,Recherches e Chronologie Augustinienne Etu-

des Augustiniennes, Paris, 1965), pag. 86, adnot. 3 -pag. 87, adnot. 1.

s Noua enim editio paratur a W. J. MOUNTAIN,me in rebus ad fontes spec-

tantibus auxiliante CC 50).

3 A VGVSTINVS,rin. I, VI CC 50, pag. 42-43, Jin. 107/131).

, AMBROSIVS, piro II, VI, 5, 44-47 et III, XIX, 18, 132-133 CSEL 79, pag.

103-104, Jin. 93/111; pag. 206-207, lin. 1/19).

8/19/2019 glorie1965.pdf


204

(2)

R. GLORIE

pOllens, textum tamen Ambrosii ita secutus est, ut modeste

ac honeste net auctorem neque opus neque locos signifi-

care praeteriret °.

Transeamus ad aequiparationem textuum 8

107

LIB. I, VI

Similiter et

de spiritu sancto

collecta sunt testimonia

108

109

quibus ante nos qui haec

disputauerunt, abundantius

usi sunt 7

(a) quia et ipse deus 8

(b) et non creatura 9.

6 Vt patet e subsequente collocatione (AVGVSTINVS,rin. I, VI, 107{108). -

Non etiam excludendum uidetur indicium hie latere temporis quo hanc operis

sui de trinitate partem scripsit s. Augustinus, nempe ante quam obiit s. Am-

brosius aut eius mortem comperit s. Augustinus (cf. B. ALTANER, Augustin

Methode der Quellenbeniitxung. Sein Studium der Vdterliteratur, in Sacris

Erudirf IV [1952], pag. 9, adnot. 1). ct. infra 62.

e Litteris inclinatis indicamus ea quae ad uerbum uel fere ad litteram s. Au-

gustinum sumpsisse ex Ambrosio liquet. -Quae magni momenti sunt ua-

riantes codicum Ambrosii lectiones in adnotationibus afferimus.

7 Ambrosius nempe (cf. etiam B. ALTANER, art. laud., pag. 7, adnot. 8 usque

pag. 10, adnot. 3).

8 .quia et ipse (spiritus) deus.: loh. 3, .6 (. quia deus spiritus est. in quibus-

dam tantum caddo latinis: uide AMBROSIVS, piro III, x, 10, 59 [CSEL 79,

pag. 174, lin. 1 sqq. cum adnot.] ; A VGVSTINVS,id. et symb., IX, 19 [PL 40,

col. 192 ante med.]) ; Ioh. 4, 24.

9 .et ideo creatura non est. : ita in titulatione libri III omnes fere caddo Am-

brasil (om. hic cod. 0; sed. et [om. ideo I] non creatura est. cod. Z [ut et Au-

gustinus I]; in libro III nero om. omnes fere caddo (sed. et ideo creatura non

est. caddo L 2m Y, .et prae creatura .cod. Z).

8/19/2019 glorie1965.pdf


205

(3)

AVGVSTINVS, « DE TRINITATE»

CC

50,

pag.

42/3

[in.

CSEL

7C,vag.

tin.

~07

1

L5

16

III, XIX, 18, 133

Qui creatura autem non est,

sine dubio deus est,

110

Quod si non creatura,

(a) non tantum deus -nam

et homines dicti sunt dii-,

sed etiam uerjlS deus.

11

quia scriptum est: ,Semi-

erunt creaturae potius quam

creatori, qui est deus be-

nedictus in saecula . Deus

quoque non adorat, sed ado-

ratur, quia, scriptum est:

Dominum deum uum adora-

his et ipsi soli seruies .

18

19

112

113

Ergo patri et filio prorsus

aequalis et in trinitatis uni-

tate consubstantiallset coae-

ternus.

Maxime uero 1110oco 10 sa-

tis claret quod

(b) spiritus sanctus non sit

creatura :

103,

93

94

104, 106

107

II, VI, 5

Quia sicut patri et filio ita

etiam sancto spiritui seruien-

dum est.

II, VI, 5, 47

Ergo cum seruiendum ditat

spiritui idem apostolus,

qui

non creaturae sed creatori

adserit seruiendum,

114

108

ubi

iubemur non sl ruire crea-

turae sed creatori,

non eomodo quo iubemur per

caritatem seruire inuicem,

quod est graece 50vAevelv,

115

109

euidenterutique et ipse sanc-

tum ostendit spiritum crea-

torem

et in aeternae diuinitatis

honore uenerandum,

116

sed eo modo quo tantum deo

seruitur, ,-

quod est graece AaTpeVelV.

110

10 Transit ad librum II, VI, 5 AMBROSII,spiro

8/19/2019 glorie1965.pdf


206

(4)

FR.

GLORIE

CC

50,

pag.

42/3

tin.

A VGVSTINVS,

de trinitate

AMBROSIVS,

de spiritu sancia

CSEL

79,

Dag. fin.

117

118

119

Vnde idolatrae dicuntur qui

simulacris earn seruitutem

exhibent quae debetur deo 11.

Secundum hanc enim seruitu-

tern dictum est: «Domi- quia« scriptum est: Domi-

num deum tuum adorabis et num deum tuum adorabis et

illi 12 soli seruies . ipsi 12 soli seruies .

Nam hoc distinctius in grae-

ca scriptura inuenilur, ACX-

TpeVO EIS nim habet.

Porro si tali seruitute crea-

turae seruire prohibemur

quandoquidem dictum est:

« Dominum deum tuum ado-

rabis et illi soli seruies t -un-

de et apostolus detestatur

eos qui coluerunt et

seruierunt creaturae quam 18

creatori -,

111

120

121

122

103,

97

98

123

124

II, VI, 5, 45

Simul creatori admonet

seruiendum,

damnando

eos qui

seruiunt creaturae, cum 13

creatori seruitium deb amus.

99

n cr. AVGVSTINVS, epist. 173A (CSEL 44, pag. 649, lin. 8{15 sqq.); epist.

170, 2.3 (CSEL 44, pag. 623, lin. 3{6.10 ; pag. 624, lin. 4{7).

12 «dictum (uel scriptum) e.~t ...illi (uel ipsi).: turn apud Augustinum cum

apud Ambrosium in uariis operibus uariisque in codicibus inconstantes sunt

lectiones.

13 Difficilis ilIa sententia apud Augustinum (lin. 121{123) : « si ...prohibemur

quandoquidem dictum est unde et apostolus detestatur difficile po-

test explicari nisi cum accipiamus (lin. 124) « quam. prouenire e falsa lectione

uerbi « quam .in suo codice Ambrosii, ubi

« ...qui seruiunt creaturae quam creatori I

seruitium debeamus et (om. R) quoniamer duas lineas quod fortasse habebat, pro sacra tenebat textu ideoque com-

pletum

c qui <coluerunt et> serui<er>unt creaturae quam creatori.

(sequentibus omissis)

legebat s. Augustinus ; et reuera hic unicus est locus ni taIlor ubi pro «potius

quam. is o in uersiculo c quam. legit, sicut tradunt codices praestantiores

Auj{ustini. CLinfra 15.

8/19/2019 glorie1965.pdf


207

5)


CSEL 79,

pug. tin.

AMBROSIVS,

de spiriiu sancia

II, VI, 5, 44

51 Igltur creator est spiritus,

non est utique creatura 14.

95

103

96

97

103

99

100

cui ab omnibus sanctis ta-

lis seruilus exhibelur

dicenle aposlolo:

126

101

102

Creaturam enim apostolus

creatoremque diuisit dicens :

, Seruierunt creaturae potius

quam creatori t.

II, VI, 5, 45

Et quoniam creatorem spi-

ritum norat, docet

fidem

seruiendum

dicens , Videte canes, uidete

malos operarios, uidete con-

cisionem I

Nos enim sumus circumci-

SiD, spiritui dei 15 seruimus t.

II, VI, 5, 46

QuodI6...

«Nos enim sumus circumci-

sio, spirilui dei15 seruienles t.

127

quod 16

est in graeco ),aT }£VOVT£,.

Plures enim codices

etiam latini

sic habent:

128

104

104

105

graecos inspiciat codices

et aduertet quia

scriptum est:

1TVeVl1aTleeov ).aT }eVOvTe,.

quod interpretatur latillus:

«spiritui dei seruimus t.

106

.Qui spiritui dei seruimlls .;

graeci autem omnes aut paene

omnes.

129

1~ « non est utique creatura .: ita etiam AMBRO~IVS, piro III, XIX, 18, 140

CSEL 79, pag. 209, liD. 65).

15 «spiritui dei.: manifeste hic suum codicem Ambrosii exscripsit S. Au-

gustinus. Itaque -ubi aliter c. duas epist. pet., III, 7; cr. sermo 169, I, 1)

tres uariantes «spiritu deo , «spiritui deo. atque «spiritui dei. lectiones ex

aequo attulisse uidetur S. Augustinus uel certe quaestionem non soluisse-

hic eum nouissimae lectioni primas detulisse ucl hic textum biblicum iuxta

graecam uersionem recognouisse, opportune non asseueratur ut mihi uidetur.

cr. D. DE BRUYNE, Saint Augustin reviseur de la Bible, in Miscellanea Agosti-

niana. Testi e Studi II Rom a, 1931), I, § 2, A, Phil. 33,pag. 535. -cr. supra 13.

18 «quod. : Dum accidentaliter hic Augustinus sicut et Ambrosius ita pcrgit?

8/19/2019 glorie1965.pdf


208

6)

FR.

GLORIE

E praecedentibus patet s. Augustinum, in de iriniiaie

disserendo, codicem Ambrosii de spiriiu sancia adhibuisse,

et reuera etiam auctorem, opus et locos operte indicasse.

* * *

Vtile quoque credimus attendere ad hunt ab Augustino

adhibitum codicem propius accedere codices Ambrosii ita-

licos L2m et Z; etiam R?) 17; sed hie ad ea inuestiganda

non est locus.

* * *

Collocatio amborum s. Augustini et s. Ambrosii textuum

in lucem profert peculiarem aspectum methodis s. Augus-

tini utendo suis fontibus.

Nam ubi hoc in casu non nominatim auctorem excerpit

sed suis elucubrationibus aptat s. Augustinus, in tantum

tamen prope ad fontem suum accedjt ut possit etiam ipse

tons agnosci; accurate itaque fontem operte sed honeste

indicat.

17 L = Lucensis, bibliothecae capitularis b. Martini Lucensis, 13, s. VIII

1 m.) et s. XI 2 m.).

Z =- Vaticanus, bibliothecae antiquae, at. 264, s. XI-XII.

R = Rauennas, archiui archiepiscopi, . V-VI.

8/19/2019 glorie1965.pdf


(7)

209

AVGVSTINVS

« DE TRINITATE»

2. Ecclesiasticus25, 1-16

Accomodate hie iamiam designetur eodem modo suum

fontem. ut formam et « disputandi ordincm 18sui ad libros

de trinitate communis exordii proponere s. Augustinum

-licet multitudo exemplorum possit indicari eius modi

utendo textibus scripturisticis.

Nam eo in communi exordio 19 corbonam Ecclesiaslici

25, 1-16 longius circumducere uidetur s. Augustinus.

Ibi enim non aduersus singulares haereticos coaetaneos

tractare uidetur sed potius (I aduersus eos qui, fidei con-

temnentes initium (Eccli. 25, 16), immaturo et peruerso

rationis amore falluntur» 20; (I res species» 21 nempe c qui

falsa de deo sentiunt t)22: secundum corpus 23, secundum

18 AVGVSTINVS, rin., breuic. I, II (CC 50, pas. 3, lin. 2): fOrdo disputandi

de trinitate diuina..

19 AVGVSTINVS, rin. I, I-III (CC 50, pas. 27-34); uide VINCENTIVS LIRI-

NENSIS,excerpta (e s. Aug.), quae post titulationes sic inciplunt: f Hi sunt

ergo tituli. Nunc jam ipsum beatae memoriae sanctum Augustinum, immo

per eum Christi potius et ecclesiae antiquam et uniuersalem fidem audiamus

loquenlem. Cuius sanissimum sensum in ipso statim primo debemusaduertere.

Nam, cum duo sinl quibus catholicae fidei fundamenta nitanlur: diuini scili-

cet canon s auctoritas et catholicorum patrum, id est, et ecclesiastica traditio,

utrumque continuo in eius operis EXORDIO, quod de sanctae trinitatis uni-

tate (et) aequalitate conscripsit, pariter commendare curauit. Ait namque:

OMNES Q VOS (ed. J. MADo~, in Estudios .Onienses,serie I, vol. I, Ma-

drid, 1940).

20 AVGVSTINVS, rin. I, I (CC 50, pas. 27, lin. 2/4) ; AVGVSTNVS, pist. 118,

III, 21 (CSEL 34-2, pas. 684, lin. 17 -pas. 685, lin. 8).

21 AVGVSTINVS, rin. I, I (CC 50, pas. 28, lin. 21).

22 A VGVSTINVS,rin., breulc. I, I (CC 50, pas. 3, lin. 1 : f De triplici causa er-

roris falsa de deo opinantium .); trin. I, I (CC 50, pas. 27, lin. 10; pag. 28,

lin. 22123.25/26); ct. AVGVSTINVS, pist. 118, IV, 27 (CSEL 34-2, pas. 690,

lin. 13: f eorum hominum qui falsa senserunt.); Sap. 14, 30.

23 AVOVSTINVS, rin. I, I (CC 50, pas. 27, lin. 415; pas. 28, lin. 22); epist.

118, III, 14.16 (CSEL 34-2, pas. 679, lin. 8; pas. 681, lin. 14).

8/19/2019 glorie1965.pdf


210

(8)

R. GLORIE

animam 24,secundum nee corpus nee an mam 25 quas tres

species uxta suam ordinariam tripertitam diuisionem uocat

in classi epicurei, classi stoici et classi platonici 26.

Cumque et tres alias species, diuersas iudicio et capa-

citate dissimiles 27, comperit odio esse Ecclesiastico25, 3-4,

accomodatum ibi « ordinem disputandi» 28 exendique sta-

men inuenit.

Quem fontem s. Augustinus uidetur ita circumduxisse:

AVGVSTINVS,

de irinitaie

CSEL 34-2,

pay. [in.

cr.

A VGVSTINVS,

epistola 118

C50,

ECCLESIASTICVS

pag.

27-28,

fin.

21

I, I

morbus est irium

generum28. quae

proposui:

25,3

ires speciesodiuii

anima mea:

25,4

pauperem..

diuitem..

senem..

(4/8)

22/23

(nonnuIli) ..

qui secundum cor-

pus «de deo sapi-

unt.

679

8/10

681, 13/18

III, 14

in corpore consti:

tuentes II summum

hominisbonumnter quos EPICVREI

III, 16

reperies duos erro-

res ..., unum con-

stituentem in cor-

pore ...II summum

bonum. ...

EPICVREQS

24 AVGVSTINVS, rin. I, I (CC 50, paS. 27, lin. 9; pag. 28, lin. 23/24); epist.

118, III, 15.16 (CSEL 34-2, pas. 680, lin. 19/20; pag. 681, lin. 15).

25 AVGVSTINVS, rin. I, I (CC 50, pag. 27, lin. 12 sq. ; pag. 28, lin. 24/25);

epist. 118, III, 16 (CSEL 34-2, pag. 681, lin. 19/23).

26 Vide AVGVSTINVS, iu. dei VIII, VII-VIII (CC 47, pag. 224-225), et prae-

sertim epist. 118, III, 14-20 (CSEL 43-2, pas. 678-684).

27 AVGVSTINVS, rin., breuic. I, III (CC 50, pag. 3, lin. 3).

28 Vide supra 18.

28. cr. AVGVSTINVS, eat. uit., I, 2.3.4 (Strom. patr. et med. II, 75, 16/17;

76, 10.32).

8/19/2019 glorie1965.pdf


9)

211

VGVSTINVS, « DE TRINITATE»

29 « llud summumbonum.: CICERO,in. bon. mal. III, I, 2; cr. AVGVSTI-

NVS, . acado II, 12,27 Strom. patr. et med. II, 61, 15/16); serm. dom. in

monte I, 3, 10; retract. I, I, 9.

8/19/2019 glorie1965.pdf


212

10)

FR.

GLORIE

A VGVSTINVS,

de trinitate

CSEL 34-2,

pag. [in.

~

CC 50,

ECCLESIASTICVS

19/20

si quid eis erga

deum uel amoris est

ucl timoris, ad ini-

tium fidei et ordi-

nero redeant

pag.

32-34,

tin.

5/7

25, 1

In tribus placilum

est spiritui meo,

quae sunt probata

coram deo et ho-

minibus:

58/59

I, III

Et hoc placitum

pium atque tutum

coram domino deo

nostro cumomnibus

inierim ...

Admonct me plane

ac mihi iubet su-

auissimo imperio

lex Christi, hoc est

caritas, ut ...

25,2

concordia fratrum

et amor proximo-

rum

* * *

Aliquod lumen existimamus nos attulisse s. Augustini me-

thodo suis fontibus utendo.

a. S. Ambrosii opus de spiritu sancia adhibuit et in tan-

turn eius textum secutus est ut diligeIrter legentibus licet

operte nee auctorem neque opus neque locos significare

praeteriret.

b. Ad texturam communis exordii operis sui de trinitate,

corbonam Ecclesiastici accomodatum stamen tenebat ad in-

serendum subtemen « alsa de deo opinantium» 30.

Ambo genera sunt subtilis ac accomodataepraraphrasis.

30 cr. supra 22.

25, 13-16

non est super ti-

mentem dominum

...timor dei super

omnia ...cui dona-

turn est habere ti-

morem dei ...timor

dei initium dilec-

tionis eius ; fidei au-

tern mitium agglu-

tinandum est ei

8/19/2019 glorie1965.pdf


213

11)

AVGVSTINVS, « DE TRINITATE »

II.

CHRONO~OGIA

Supra uidimus in libro suo I de trinitate s. Augustinum

a. codicem de spiritu sancto exscripsisse,b. auctorem uero

Ambrosium non nominasse, sed c. iuxta morem antiquorum

operte praebuisse indicationem turn scriptoris cum operis

et locorum ad4ibitorum ut familiares quique percepturi

essent30 .

Naturaliter itaque adducimur ad strictim iam dicendum

de quibusdam ad chronologiam operis s. Augustini de tri-

nitate spectantibus; ex a. enim patet usurpationem cuius-

dam formae textus biblici non utique indicium temporis

constituere 31; ex b. non excludendum didicimus hie latere

temporis indicium 88; ex c. deduci posse credimus s. Au-

gustinum, certe suum in respectum fortasse etiam legen-

tium 33, aliter etiam operte indjcia praebere.

Age nunc indicemus quae hic est locus ut proponamus

ad chronologiam operis s. Augustini de trinitate inquiren-

dam noua indicia 33 .

1. Indicia generalia chronologiae

omnium librorum, epistolarum tractatuumque

s. Augustini

a. Stint primum libri retractationum s. Augustini (prol., 3) :

30. Cf. CICERO,acadopost., lib. incert. (III ?), fragm. 35 [ORELLI] = 21 [MUL-

LER], apud AVGVSTINVM, . acado III, XX, 43 (Strom. pair. etmed. II, 71, 6/8):

.Ait enim (Cicero) illis (scil. academicis) morem fuisse occultandi sententiam

suam, nec earn cuiquam, nisi qui secum ad senectutem usque uixisse(n)t, aperire

consuesse.

31 Vide supra 13 et 15.

32 Vide supra 5; infra 52.

33 Vide infra 34.

330 Mihi nefas est obliuisci eximiarum elucubrationum domnae A.-M. LA

BONNARDIERE, . c., pag. 69-72; 165 sqq.

8/19/2019 glorie1965.pdf


214

12)

R. GLORIE

« nueniet enim fortasse quomodo scribendo profecerim quis-

quis opuscula mea ordine quo scripta sunt legerit; quod

ut possit, hoc opere quantum potero curabo ut eundem

ordincm nouerit» 34. Firmum ita que habuit propositum

seruare ordinem chronologicum 35; morte nero praeuentus,

retractationes epistolarum tractatuumque scribere non po-

tuit s. Augustinus 36.

b. Est autem et indiculus Possidii 37.

c. Quo modo autem turn s. Augustinus in retractationi-

bus suis componendis cum Possidius in elencho suo confi-

ciendo usi sint indiculo 38 Augustini, longum et multum

est disputatum 39.

Nobis tamen uidetur Augustinum indiculum aptasse statu

bibliothecae hipponensis anno 427 40neque semper ordinem

inchoationis librorum secutum esse41; Possidium uero prae-

here formam originalem indiculi Augustini 42 iuxta or-

dinem scilicet inceptorum opusculorum.

34 AVGVSTINVS, etract., prol., 3 CSEL 36, pag. 10, lin. 8/11).

35 S. M. ZARB, Chronologia operum s. Augustini secundum ordinem retracta-

tionum digesta Romae, 1934), pag. 16.

36 cr. A VGVSTINVS, etract., prol., 1 : .ut opuscula mea siue in libris siue

in epistolis siue in tractatibus ...recenseam. CSEL 36, pag. 7, lin. 4/5).

37 POSSIDIVS,Librorum omnium et tractatuum uel epistolarum sancti Au-

gustini episcopi indiculum, post Maurinorum labores nouis curis editus, cri-

tico apparatu, numeris, tabellis instructus a A. WILMART, Operum s. Auguscini

elenchusa Possidio ejusdem discipulo Calamensi episcopo digestus, n Miscellanea

Agostiniana. Testi e Studi II, Studi Agostiniani Roma, 1931), pag. 161-208.

36 cr. A VGVSTINVS,etract. II, XLI LXVII), 1 : .quod in opusculorum meorum

indiculo nec inter libros nec inter epistolas est notatum. CSEL 36, pag. 179,

lin. 15/16).

39 Cf; S. M. ZARB, o. c., pag. 6-16; A. WILMART, a. c., pag. 158-160.

40 Vide ex. gr. AVGVSTINVS, etract. I, XXVI XXVII), 1: istum non esse

decreueram et iusseram, sed non est factum; itaque in isla retractatione opuscu-

lorum meorum cum eum incolumen repperissem, etiam ipsum retractatum manere

praecepi. CSEL 36, pag. 130, lin. 5/8).

4l cr. S. M. ZARB, o. c., pag. 14/15.

42 cr. A. WILMART, a. c., pag. 160, n. 11.

8/19/2019 glorie1965.pdf


215

13)


lndiculus fortasse sequentemhabuit aspectum:

lndiculus librorum et quaestionum

lndiculus epistolarum

I.

et

III. lndiculus fracfafuum.

Hi uero indiculi modo non recta linea caput post caput,

sed e transuerso legendi Stint ut ad chronologiam peruenia-

mug opusculorum quoad inceptionem tiel certe inscriptionem

in indiculo, sicuti reconstruere conati sumus in appendice

-qua in reconstructione uero nee tempus habuimus nee

hie locus fnit, propositi nostri respectu, ad singula omnia

inuestiganda.

Ex hac reconstructione sequitur haec s. Augustini libro-

rum inchoalorum chronologia:

I,

5 6)+10 11)

1 de academicis libri III

2 de beata uita liber I

3 de ordine libri II

4 soliloquia, libri II

5 de immortalitate animae liber I

de grammatica liber I)

de musica libri VI

disciplinarum libri V)

6 7) de moribus ...manichaeorum libri II

8/19/2019 glorie1965.pdf


216

14)

FR.

GLORIE

-

Appen-

dix tin.

10

11

12

13

Retractationes

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

II,

I,

24

25-26

22 23)+24 25)

27

28-110

111

112

113

114

115

II,

122

123124

125

126

127

etc.

7 8) de animae quantitate liber I

14 15) de duabus animabus liber I

8 9) de libero arbitrio libri III

15 16) acta contra Fortunatum manichaeum,

liber I

9 10) de gcnesi aduersus manichaeos libri II

11 12) de magistro liber I

13 14) de utilitate credendi liber I

12 13) de uera religione liber I

16 17) de fide et symbolo liber I

17 18) de genesi ad litteram liber I imper-

rectus

29) 3 de agone liber I

18 19) de sermone domini in monte libri II

19 20) psalmus contra partem Donati, liber I

20 21) contra epistolam Donati haeretici li-

ber I

21 22) contra Adimantum Manichaei disci-

pulum liber I

expositio ...epist. apostoli ad romanos

epist. ad romanos inchoata expositio,

liber I

23 24) expositio epistolae ad galatas, liber I

25 26) de diuersis quaestionibus LXXXIII li-

ber I

26 27) de mendacio liber I

30) 4 de doctrina christina libri IV

27) 1 ad Simplicianum libri II

- responsio obiectis Hilari, liber I)

28) 2 contra epist. ...quam uocant funda-

menti liber I

31) 5 contra partem Donati libri II

38) 12 quaestiones euangeliorum, libri II

39) 13 adnotationes in lob, liber I

32) 6 confessionum libri XIII

33) 7 contra Faustum manichaeum libri

XXXIII

36) 10 contra Secundinum manich. liber I

34) 8 contra Felicem manichaeum libri II

35) 9 de natura boni liber I

37) 11 contra Hilarum liber I

40) 14 de catechizandis rudibus liber I

41) i5 de trinitate libri xv

etc.

116

117

118

119

120-121

8/19/2019 glorie1965.pdf


217

(15)


* * *

Eodem modo fortasse ex elencho Possidii ordo episto-

larum tractatuumque inceptorum determinari poterjt; hieuero

non est locus.

In eo elencho epistolarum manifeste eae non inueniuntur

epistolae quae ad caput opusculorum adiunctae sunt nee

seorsum traditae fuerunt (ut est epistola 174). Vbi uno

sub numero plurium ad eundem epistolarum mentio fit,

emissio primae epistolae uidetur locllm chronologicum de-

terminare. Epistolas, quamquam eas etiam retractare in-

tendit s. Augustinus 43, amen ab eo seorsum ab exemplari

originali editas non fuisse opinari licet 44.

2. Indicia chronologiae

operis s. Augustini de trinitate

a. Tempus inchoati operis de trinitate definitur tempore

operis contra Felicem manichaeum. Correctionem textus

a Monceaux propositum 45 omnes deinde eruditi accepe-

43 ct. supra 36.

u Earurn ex. gr. in elencho Possidii sub nurneris X5, 111-138b non una uide-

tur nobis tradita -fortasse earurn exernplaria Augustini, in uno iuncta torno,

in destructione bibliothecae hipponensis a. 430 perierunt.

45 P. MONCEAUX, n Comptes rendus de I Academie des Inscriptions et Bel-

les-Lettres, seance du 31 Janvier (Paris, 1908), pag. 52-53: « Donc, il y a er-

rear dans la chronologie des Retractations. -A moins que l erreur ne soil Ie

(ait d un copiste: et c est precisement Ie cas, a noire avis. On surprend l erreur

dans l ouvrage qui, a lui seal, cree toutes ces di((icultes : Les Acta contra Felicem

Manichaeum. Voici la date que donne Ie texte actuel de ce document: HONORIO

AVGVSTO SEXIES CONSVLE, SEPTIMO IDVS DECEMBRIS. Le

sixieme consulat d Honorius correspond a l annee 404 de noire ere; c est en e(-

(et, la date que tous les erudits ont attribute au document. II y a la, pourtant,

une alteration evidente du texte primitive. Au lieu du V e consulat d Honorius,

Ie manuscrit original indiquait presque sl1rement Ie IV. consulat du mP.me m-

pereur: la confusion des deux chi((res, resultat d une simple transposition, est

ires (requente dans les documents, surtout dans les manuscrits des Actes des

Conciles. Le I Ve consulat d Honorius correspond a l annee 398; les Acta con-

tra Felicem datent donc du 7 decembre398 t.

14

8/19/2019 glorie1965.pdf


218

(16)

FR.

GLORIE

runt (8, ita ut Augustinum contra Felicem manichaeum non

anno 404 sed anno 398 disputasse, ideoque de trinitatetractare

incepisse anno 399, tenerent.

Haec uero ingeniosa coniectura corrigendi annum 404

in anno 398 non plane satisfacere nobis uidetur.

Dum omnes enim codices, turn ipsius operis contra Fe-

licem manichaeum 47 cum et retractationum 48, « HONORIO

VI CONSVLE»praebent, necesse est ut manifestus ille error

scriptoris iam in ipso hyparchetypo originem habeat, re

etiam uera in ambobus hyparchetypis codicum turn ipsius

contra Felicem manichaeum cum et retractationum ilIum

errorem se habuisse, quod ne facile credemus ; ita ut opinari

licet iam in transcriptione ipsum tachygraphum disputa-

tionum Augustini contra Felicem manichaeum perpetrasse

errorem istum qui et in omnes transiturus esset codices,

etiam in ilIum bibliothecae s. Augustini qui, cum post annos

circiter triginta in retractationibus suis e suo codice 49dispu-

tationum contra Felicem manichaeum primas transcriben-

das lineas dictauit, modo et eundem errorem iam ab ini-

tio ipso hyparchetypo retraclationum transmisit.

Errorem nero a « 1111» ad «VI) fuisse millime putamus,

cum duos supponendum sit errores (turn omission em ulti-

mae « I» cum et lectionem « V» pro duabus « II» primis),

sed potius a « III» ad « VI », quod facile intellegimus.

6 Vide S. M. ZARB, o. c., pag. 13, adnot. 1 ; E. HENDRIKX, La date de com-

position du .De Trinitate t de saint Augustin, in L Anne e The ologiqueAugus-

tinienne, 1952, rase. IV, pag. 305; L. J. VAN DER LOF, The date of the De ca-

techizandis rudibus, in Vigiliae Christianae, XVI (1962), pag. 198-204.

7 AVGVSTINVS, . Felic. I, 1 (CSEL 25, pag. 801, liD. 3).

8 AVGVSTINVS, etract. II, VIII (XXXIV), 2 (CSEL 36, pag. 142, liD. 8/9).

-Hic tameD unus codex Parisinus bibliothecae nationalis 12160 saeculi XII

baud dubium qUiD accidentaliter praebet rectam ut credimus lectionem:

III CONSVLE ...t.

9 cr. ex. gr. AVGVSTINVS,etract. II, XII (XXXVIII), 2: .In primo ergo libro

(questionum euangeliorum) in eo quod positum est: dominum seorsum duobus

discipulis suam rettulisse passionem, mendositas codicis nos fefellit j nam duo-

decim scriptum est, non duobus t (CSEL 36, pag. 145, liD. 4/7).

8/19/2019 glorie1965.pdf


219

(17)


Hac correctione admissa, s. Augustinum contra Pelicem

manichaeum disputasse « HONORIO AVGVSTO III CONSVLE,

SEPTIMO Dvs DECEMBRIS» 0 tenemus, id est 7 decembris

396.

Sequitur annum incepti operis de trinitate esse 397 (ante

med.); quod et confirmari uidetur eo quod supra iam ui-

dimus Augustinum in libro suo I de trinitate Ambrosium

adhuc uiuum (uel antequam mortem eius 51 comperit) ex-

scripsisse sed non nominasse52.

Quod si annus incepti operis de trinitate est 397, -quam-

quam multos post annos, pro uarietate ac amplitudine suarum

egressionum,opus non utique aduersus singulares haereticos

tractare comperit s. Augustinus 53 n communi exordio 54,

facile intellegitur tamen « aduersus arianos» 55 conceptum

fuisse opus; atque ideo fortasse iam ab initio aliqua symboli

forma inspirationis ariani uti uidetur s. Augustinus 56.

* * *

50 cr. M. WUNDT, Zur Chronologie augustinischer Schriften, in Zei/schrift

far die neutes/amentliche Wissenschaft und die Kunde der cilteren Kirche, XXI

(1922), pag. 130: « ...wenn wir Contra Felicem ins Jahr 396 (HONORIO III

CONSVLE) Sf/zen dart/en t.

51 Anno 397, 4 aprilis.

52 Vide supra 5.

53 Vide supra ad I, 2. «Ecclesiasticus t.

54 cr. supra 19.

55 POSSIDIVS,ndic. VIII, inscr. (ed. A. WILMART, a. c., pag. 173).

56 Vide A VGVSTINVS,rin., beuic. I, VI ; lib. 1, 11; VI (CC 50, pag. 3, lin. 9;

pag. 31, lin. 3 ; pag. 40, lin. 53) : « unus et solus et uerus deus t; I, VI (CC 50,

pag. 40, lin. 72{73): « deum unum uerum solum t; I, VI (CC 50, pag. 37, lin.

2{3) : « deum ...uerum deum ...solum deum ...immor/alem t; I, IV (CC 50, pag.

35, lin. 13): «resurrexisse ...ascendisse t. -cr. AVXENTIVS EPISCOPVSME-

DIOLANENSIS, confessio t (ex eius epistola ad imperatores Valentinianum et

Valentum augus/os, apud HILARIVM, contra arianos, 14 [PL 10, 617-618J) ed.

A. HAHN -G. L. HAHN, Biblio/hek der Symbole und Glaubensregeln der alIen

Kirche (Hildesheim, 19623), § 134, pag. 148-149: «Credo in unum solum uerum

deum, ...immortalem ...resurrexisse, ascendisse.

8/19/2019 glorie1965.pdf


220

18)

R. GLORIE

Tempus ergo inchoatorum librorum s. Augustini episcopi,

ab eius consecratione anno 395 67usque ad opus de trinitate,

ita restituere possimus:

Appen-

dix tin.

Tempus

inceptionis

Retractationes

II, 27) 1 ad Simplicianum

-responsio obiectis Hilari

28) 2 contra epistolam fundarnen-

ti

31) 5 contra partem Donati

38) 12 quaestiones euangeliorum

39) 13 adnotationes in lob

32) 6 confessiones

33) 7 contra Faustum rnanichae-

urn

36) 10 contra Secundinurn rnani-

chaeum

34) 8 contra Felicern manichaeum

35) 9 de natura boni

37) 11 contra Hilarurn

40) 14 de catechizandis rudibus

41) 15 de trinitate

395

med.)

395

395

395

395

396

396

396 7dec.)

397

397

397

397

ante med.)

* * *

b. Temporis spatium operis sui de trinitate Augustinum

etiam in ipsis suis retractationibus indicasse credimus:

« ibros de trinitate quae deus est quindecim scripsit per

aliquot annos» 58.

Etenim non distinguendum uidetur: « libros ...quinde-

cim, ...per aliquot annos», cum Augustinus nec alibi nume-

rum a uerbo « libri» separat:

57 ct. O. PERLER, Das Datum der Bischofsweihe des heiligen Augustinus,

in Revue des Etudes Augustiniennes, 1965, XI 1-2, pas. 25-37.

58 AVGVSTINVS, etract. II, xv XLI), 1 CSEL 36, pas. 147, lin. 6/7).

/396

396

396

8/19/2019 glorie1965.pdf


19)

221

VGVSTINVS.

« DE TRINITATE»

duos etiam libros de ordine scripsi

scripsi duos libros, unum de ...alterum de ...

ires libri, ..., appellati sunt de libero arbitrio

scripsi duos libros de genesi

sex libros de musica scripsi

cum de genesi duos libros ...condidissem

scripsi postea duodecim libros, quorum titulus est de genesi

duo uolumina scripsi

confessionum mearum libri tredecim

triginta et ires disputationes sunt quos

sunt libri qua.ttuor de consensu euangelistarum

septem libros de baptismo scripsi

libri duo quorum est titulus ...

de genesi libros duodecim scripsi

libris quattuor respondi

scripsi primum ires libros quorum titulus est ...

scripsi etiam duos libros ad ..., unum de ..., aIterum de ...

scripsi duos libros aduersus eos, unum de ..., alterum de ...

septem libros de ...

scripsi duos libros de ...

refelli eum libris duobus

sequuntur libri quattuor quos contra ...

libri quattuor Iuliani

scripsi ergo sex libros aduersus ..59.

Distingui potest: « libros ..., quindecim ...per aliquot an-

nos ), iuxta habitudinem Augustini numerum librorum non

indicandi :

libros de doctrina christiana

libros

de trinitate

libros de trinitate et libros de genesi ad litteram

libros de ciuitate dei 60

sed potius distinguendufn uidetur absque interpunctionis

signis: « libros ...quindecim ...per al.iquot annos» id est:

59 CSEL 36, pas. 19, in. 10; pas. 28, in. 14{16; pag. 37, Un. 3{5; pag. 47,

Un. 10; pas. 52, Un. 3 ; pas. 86, in. 3; pas. 86,Un. 14{15 pas. 88,Un. 4; pas.

137,Un. 17; pag. 139, in. 3; pas. 150,Un. 1{2; pas. 152,Un. 13{14; pas. 154,

Un. 15; pag. 159, Un. 11; pas. 162, Un. 11; pag. 170, Un. 13{14; pag. 175,

Un. 16; pag. 184,Un. 4{6; pag. 187,Un. 12{13; pas. 189,Un. 11{14; pag. 190,

1in. 9; pas. 196, Un. 14; pag. 197,Un. 15{16 pas. 200,Un. 4; pas. 200, Un.

12; pas. 200, Un. 17.

60 CSEL 36, pag. 135, Un. 16; pas. 149, Un. 19; pag. 161,1in. 3{4; pas.

181, Un. 5.

8/19/2019 glorie1965.pdf


222

20)

R. GLORIE

« scripsi quindecim libros per quindecim aliquot annos»),

per zeugmam scilicet quando numerus turn librorum cum

et sequentium est indicatio, sicuti et alio loco:

scripsi etiam libros quaestionum de libris eisdem diuinis septem 61

id est: « scripsi septem libros de septem libris » 62).

Et hoc animaduertendum putamus, lectionem « ibros de

trinitate quae deus est quindecim» non solum contra consue-

tudinem esse Augustini 63, sed et haud minus difficilem

quam lectionem « quindecim scripsi per aliquot annos) cuius

similem lectionem praebet turn s. Augustinus in eodem

opere 64 cum et Plautus, menaechmi 5, 5, 47: «aliquos al.

aliquot) uiginti dies» id est: « circiter uiginti dies I»), et

alii 65.

Cum ergo anno 397 de trinitate scribere inchoauit et « quin-

decim libros per aliquot quindecim annos» scripsit s. Au-

gustinus, liquet opus scriptum, emendatum et editum fuisse

anno circiter 411/412-413.

* * *

Et quidem hoc terrninum ante quem opus editum fuit,

annum 413 esse confirmari uidetur prologo 66s. Augustini

ad libros de trinitate.

In ista epistola 174 enim credimus idcntificationem etiam-

ue nomen geruli celari -nam numquam gerulum indicat s.

61 CSEL 36, pag. 191, lin. 16/17:

62 Vt et CSEL 36, pag. 190, lin. 9.

63 Vide supra 59.

64 Vide supra 61.

65 Ex. gr. V ARRO, ei rust. I, 2 : «aliqua folia quinque t.

66 AVGVSTINVS, rin., prol. = epist. 174): «Peto sane hanc epistolam seor-

sum quidem sed tamen ad caput eorundem librorum iubeas anteponi t CC 50,

pag. 26, lin. 29/31 ; CSEL 44, pag. 651, lin. 19/21); retract. II, xv XLI) :« adiun-

gens eis a capite epistolam ...quo tamquam P ROLOGO exposui ...t CSEL 36,

pag. 148, lin. 1/3).

8/19/2019 glorie1965.pdf


223

(21)

AVGVSTINVS. « DE TRINITATE»

Augustinus absq'le eius nomine -87. Eum hie 88« filium

nostrum (con)diaconum carissimurn» uocat s. Augustinus.

Videtur autem eandem personam semper eadem appel-

latione nominatam fuisse. Ita Volusianum apud Augu-

stinum : « domino illustri et merito (insigni et) praestantis-

simo filio Volusiano» 89; ita Marcellinum apud Aurelium:

« honorabili ac dilectissimo filio u. c. et spectabili tribuno

et notario Marcellino» 70; ita et Marcellinum apud Au-

gustinum: « Marcellini carissime»; « fili carissime Marcel-

line »; « domino ...carissimo filio Marcellino»; « domino ...

carissimo ac desiderantissimo filio Marcellino» 71.

Cum ergo « filium (absque' nostrum ) carissimum» so-

lum et ubique Marcellinum appellat s. Augustinus, nonne

recte concludere possumus gerulum epistolae 174 fuisse Mar-

cellinum -atque « filium nostrum (con)diaconum carissi-

mum» corruptionem esse e « filium Marcellinum carissi-

mum» 72-?

87 D. DE BRUYNE, Notes sur les lettres de S. Augustin, In Revue d'histoire

ecclesiastique XXIII (Louvaln, 1927), pag. 525, n. 1: «A ce propos qu'on me

permette de proposer en note une correction Ii l'epttre 174. Augustin dit Ii l'evP.-

que Aurelius qu'il lui a envoye: per {ilium nostrum condiaconum carissimum,

les livres De Trinitate. Les mss. sont d'accordj les editeurs ne semblent pas avoir

hesite; cependant le texte doit P.tremodi{ie. D'une part, Augustin ne parle ja-

mais du porteur d'un livre ou d'une lettre sans ajouter son nom, d'autre part il

ajoute rarement un epithete. Il {aut donc supposer qu'un nom propre a ete omis,

ou bien que carissimum est le nom propre qui devrait s'imprimer avec C majuscule

(Carus etait un nom propre, cr. ep. 57, 2) ou en{in que sous le mot carissimum

se cacheun nom propre que les copistes ant mal compris, c. Ii d. Cresimus, mais

celui-ci ne semble pas avoir ete diacre ..

88 AVGVSTINVS, rin., proto (= epist. 174) (CC 50, pag. 25, tin. 21; CSEL

44, pag. 651, tin. 10/11).

69A VGVSTINVS,pist. 132 et 137 (CSEL 44, pag. 79, in. 8/9 ; pag. 96, in. 12/13).

70 AVRELIVS, epist. (Inter augustinlanas 128 et 129) (CSEL 44, pag. 30,

IIn. 2/3; pag. 34, IIn. 6/7).

71 AVGVSTINVS, ecc. merit., I, 1 (CSEL 60, pag. 3, IIn. 5); spiro litt.,

Inclp. (CSEL 60, pag. 155, IIn. 1/2); ciu. del I, praef. (CSEL 40, pag. 3, IIn.

4; CC 47, pag. 1, IIn. 7/8); epist. 138 (CSEL 44, pag. 126, IIn. 2/3); epist.

139 (CSEL 44, pag. 148, IIn. 12/13); epist. 143 (CSEL 44, pag. 250, IIn.

10/11).

72 Nesclmus an recte ponamus errorem Ita occucurrlsse:

filium marcellenum -..filiu marlceiu -..filiumar C8iU -

filiu mor c Crii -..filiU nor CdU -filium nostrum condiaconum.

8/19/2019 glorie1965.pdf


224

(22)

FR.

GLORIE

Hac correctione admissa libros de trinitate editos fuisse

ante caesumMarcellini mense septembri 413 opinandum est.

3. Considerationes et difficultates

Supra uidimus usurpationem cuiusdam formae textus

biblici non cerium indicium temporis constituere 73.

Annum incepti operis de trinitate esse 397 74 confirmari

uidetur in libro I de trinitate 76.

Terminum ante quem editum opus fuit esse mensem sep-

tembrem 413 76confirmari uidetur prologo operis de trinitate

(i. e. epistola 174) 77.

Quaenam eueniebant inter inceptum opus (ante medium

anni 397) et editum (ante mensemseptembrem413) quaeren-

dum est, atque de difficultatibus chronologiae dicendum.

* * *

a. Difficultates chronologiae, quaeque ad eas soluendas

proponere ualemus, uideamus. Deficientibus relraclalioni-

bus epislolarum lraclaluumque 78, ad indiculum Possidii

recurrendum est 79.

Epi.~tolam 157 « anno 414 aut ineunte anno 415 datam

esse certissima Stint documenta; atque primum quidcm

Orosius, anno 415 ab Hippone in Palaestinam profectus,

epitolam 157, ab Augustino sumptam III Kal. augustas,

Hierosolymis in sacerdotum conuentu legit eamque episto-

lam nuper ab Augustino in Siciliam missam esse dixit;

deinde Hieronymus in dialogo contra pelagianos, qui sub

fiDem anni 415 emissus est, Augustinum libros de bapti.\ mo

paruulorum, anno 412 exaratos, .dudum scripsisse dicit,

epistolam ad Hilarium .nuper ; denique in synodo Diospo-

78 Vide supra 13,15,

74 Vide supra 45-5°.

75 Vide supra 51-62,

78 Vide supra 58-65.

77 Vide supra 67-72.

78 ct, supra 86,

79 Vide supra 42.

8/19/2019 glorie1965.pdf


23)

225

VGVSTINVS, «DE TRINITATE»

Jitana, mense decembri anni 415 babita, librum ad Hilarium,

id est epistolam 157, commemoratam esse, apud ipsum Au-

gustinum legimus in libro de gestis Pelagii »8°.

Ad bane opinionem AI. Goldbacher animaduertendum

uidetur, epistolam 157 = responsionem obiectis Hilari 81)

millime. anno 415 adscribi posse; etenim locum tenet post

libros ad Simplicianum 82, deoque potius anno 395/396-397

attribuenda est 83. Et quidem « nuper» uel « dudum » quan-

doque «recens» uel « diu» significat; hit uero aduerbium

« nuper» anterlorem esse illo « dudum» patet, cum epistola

157 ad Hilarium 84 certe libros de baptismo paruulorum 85

praecedat.

De genesi ad litteram 86opus compositum communiter di-

citur inter annos 401-41587.

Hoc opus, cum decimum nonum post inceptos de trinitate

libros teneat locum 88, nceptum essecirca anno 400 non du-

bitemus.

Epistola 120 « nihil continet quo tempus perspici possit,

nisi quod libros de trinitale se habere dicit s. Augustinus

et propter magnitudinem tam difficilis quaestionis nondum

posse explicare 89,quod haud multum nos iuuat) 00.

80 AL. GOLDBACHEII,n CSEL 58, pag. 41-42.

81 POSSIDIVS,ndic. X3, 3 ed. A. WILMAIIT, a. c., pas. 179); infra in appen-

dice, lin. 114.

81 Cf. A VGVSTINVS,etract. II, I XXVII); infra in appendice, in. 113.

83 Cf. supra 57.

84 Vide infra in appendice, lin. 114.

85 Vide infra in appendice, lin. 147. -De baptismo paruulorum llbros anno

412 exaratos dicunt MAVIlINI, BAIIDY, GOLDBACHEII, OPE; anno 411 ZAIIB.

86 POSSIDIVS,ndic. X3, 14 ed. A. WILMAIIT,.a. c., pag. 179); infra in ap-

pendice, ln. 146.

87 AL. GOLDBACHEII,n CSEL 58, pag. 42 -MAVilINI: anno 401; ZAIIB:

anno 401-414; BAIIDY et POPE: anno 401-415.

88 POSSIDIVS,ndic. VIII, 5 ed. A. WILMAIIT, a. c., pag. 173); infra in ap-

pendice, lln. 127.

89 AVGVSTINVS, pist. 120, III, 13 CSEL 34-2, rag. 715, lln. 19-21): .Quae

cum ita sint, interim uolo ut legas ea quae ad istam quaestionempertinentia jam

mulia conscripsimus, ilia etiam quae in manibus habemus et propter magnitu-

tinem tam di{{icilis quacstionis nondum possumu.. explicare t.

90 AL. GOLDBACHEII,n CSEL 58, pag. 35.

8/19/2019 glorie1965.pdf


226

24)

FR.

GLORIE

Manifeste ilIa epistola non prima est Augustini Consentio 91,

ut patet ex ipsa epistola. Scriptam esseepistolam 120 cum

libri de trinitate magna ex parte scripti fuerint putamus;

ergo anno 403-405 adscribendam nescimus an recte conclu-

damus cf. infra 125).

Epistolas 159 et 162 « breui spatio annorum 414-415

includi hand scit an recte affirmauerit» Goldbacher92. In

epistol:J 159, 2 ad librum XXII de genesi ad lilteram rcfert

s. Augustinus : « hoc interim habeas ut ab occupato et festi-

nante dictatum; in duodecimo autem libro eorum quos

de genesi scripsi uersatur haec quaestio uehementer et

multis exemplis rerum expertarum atque credibiliter audita-

rum disputatio ilIa siluescit; quid in ea potuerimus uel effe-

cerimus, cum legeris iudicabis, si tamen dominus donare

dignatur, ut eos mihi libras, quantum possum, congruen-

ter emendatos, am liceat edere »93. In epistola 162, 2 refert

s. Augustinus ad opera sua turn de trinitale cum de genesi

ad litteram: « am etiam ex his quaestionibus quas modo

misisti, multa soluta sunt in eis libris quos nondum edidi,

sine de trinitate sine de genesi94.

Epistolae 159 et 16295 manifeste ante annum 411 ponen-

dae sunt cum secundum ocum teneant post epistolam 127 98

quae anno 410/411 adscribitur 97, d est paulo post Romam

ab Alarico captam extrema mense augusto anni 41098.

Epislola 147 = de uidendo deo) anno circa 413-414 ad-

scribitur « quia opera quae in relraclalionibus antecedunt,

anno 412 confecta stint, et opera quae sub equuntur, anno

91 Itaque non earn esse uidetur quam Consentio scriptam indicat POSSIDIVS,

indic. X5, 23 ed. A. WILMART, a. c., pag. 183).

92 CSEL 58, pag. 42.

93 CSEL 44, pag. 499-500, lin. 16 sqq.

94 CSEL 44, pag. 513, lin. 1/2.

95 POSSIDIVS,ndic. X5, 43 ed. A. WILMART, a. c., pag. 184).

96 POSSIDIVS,ndic. X5, 41 ed. A. WILMART, a. c., pag. 184).

97 AL. GOLDBACHER,n CSEL 58, pag. 35.

98 AVGVSTINVS, pist. 127, 4 CSEL 44, pag. 23, lin. 4/5): .Modo cum ipsa

Roma, domicilium imperii, barbarico uastaretur incursu t.

8/19/2019 glorie1965.pdf


(25)

227

VGVSTINVS, « DE TRINITATE I)

415 ) 99. In hoc libro de uidendo deo, XXIII, 54 Augustinus

refert ad librum XXII, XXIX de ciuitate dei: «de corpore

nero spiritali, si dominus iuuerit, opere alio experiemur

quid disputare ualeamus) 100.

Potius anno 411 adscribere cogimur hunc librum de ui-

dendo deo 101eo quod locum tenet post collationem contra

donatistas 102 t ante opus de natura et gratia 103, uing incep-

tionem anno 411{412 adscribendam putamus cum locum

teneat ante opus de ciuitate dei 1M.

De ciuitate dei libri XXII compositi dicuntur ab anno 413

usque ad annum 426105; quorum libri I-III abscribuntur

anno 413-415, libri IV-V anno 415, libri VI-X anno 415-

417, libri XI-XIV anno 417-418106. In libro suo XIII,

IX de trinitate s. Augustinus refert ad librum XII de ciuitate

dei: « quod hie longum est demonstrare sed in libro duo-

decimo de ciuitate dei satis a nobis est quantum arbitror

explicatum &107.

Se jam anno 410 ad finem uergente scribere de ciuitate

dei instituisse ipse s. Augustinus dicit: «Interea Roma

gothorum irruptione agentium sub rege Alarico atque im-

petu magnae cladis euersa est ...unde ego ...libros de ciui-

tate dei scribere institui &106. Sed et ab anno 410 ad finem

ucrgcnte usque ad annum 411/412 opus jam conscriptum

(schedulis imperfectis sell inemendatis) fuisse opinari licet,

cum jam ante mensem septembrem anni 413 libros I-II

emendatos edendosque habuisset s. Augustinus: hi libri

enim si post caesum Marcellini mense septembri 413 editi

99 AL. GOLDBACHER,n CSEL 58, pag. 40.

100CSEL 44, pas. 331, lin. 10.

101 A VOVSTINVS,etract. II, XLI (LXVII); infra In appendice, lln. 155.

101AVOVSTINVS, etract. II, XL (XLVI); Infra in appendice, lin. 154.

108AVOVSTINVS, etract. II, XLII (LXVIII); infra in append ce, lin. 157.

104AVOVSTINVS, etract. II, XLIII (LXIX); infra in appendice, lin. 158.

105Vide B. LACROIX, La date du XI livre du .De ciuitate dei 0, in Vigiliae

Christianae V (1951), pas. 121.

101Vide E. HENDRIKX, a. c., pas. 309.

107Cf. AVOVSTINVS, iu. dei XII, xx (CC 48, pas. 376).

108AVOVSTINVS,etract. II, XLIII (LXIX), 1 (CSEL 36, pas. 180, in. 15 usque

pas. 181, lin. 6; CC 47, pas. I, lin. 1/8).

8/19/2019 glorie1965.pdf


228

(26)

R. GLORIE

essent, certe non ei dcrlicati fuissent 109. Ergo totum opus

iam conscriptum erat anno 412 ad finem uergente; atque

tempus incepti operis non longe post Romam captam mense

augusto anni 410 potest statui 110. Neque miremur

(mera tamen est hypothesis) Augustinum iam ante annum

410 libros XI-XXII conscripsisse « de ciuitate dei»; quibus

elucubrationbus, « continentibus EXORTVMet EXCVRSVM iue

PROCVRSVM tque FINES duarum ciuitatum» 111,occasione

« irruptionis interea gothorum ..., aduersus corum blasphe-

mias' uel errores)} 112 ibros I-X a capite iuncturus esset

« quibus duae istae uanae opiniones christianae religioni

aduersariae refelluntur)} 113; atque inde a mense augusto

410 itaque opus de ciuitate dei, libris I-XXII (quorum iam

XI-XXII conscripti fuissent) scribere instituisset 114 de utra-

que ciuitate; titulum tamen a meliore acceperunt, ut de

ciuitate dei potius uocarentur)} 115.

Epistola 169 anno 415 adscribitur 116; n cuius cap. I, 1

s. Augustinus refert inter alia ad libros IV et V de ciuitate

dei atque ad opus de trinitate 117.

Quae separatim non indicatur in indiculo Possidii, epistola

169 non longe post epistolas 159 et 162 ponenda est, for-

tasse anno 411/412.

Epistola 173A anno 416 adscribitur «quoniam paulo post

editi sunt libri de trinitate» 118: « scruate nos ad legendos

de trinitate libros quos ' edere iamque dispono» 119,

IDe AVGVSTINVS, iu. dei I, praef. (CC 47, pag. 1, lin. 7/8); II, I (CC 47, pas.

35, lin. 25/26).

uo Vide supra 108; d. infra 154et 155.

m A VGVSTINVS,etract. II, XLIII (LXIX), 2 (CSEL 36, pas. 182, lin. 7/11;

CC 47, pas. I, lin. 27/31).

ll2 Vide supra 108.

us AVGVSTINVS, etract. II, XLIII (LXIX), 1 (CSEL 36, pag. 182, lin. 1/2;

CC 47, pag. I, lin. 20/22).

U4 Vide supra 108.

U5 AVGVSTINVS, etract. II, XLIII (LXIX), 2 (CSEL 36, pas. 182, tin. 12/13 ;

CC 47, pag. I, tin. 32/33).

uo AL. GOLDBACHER,n CSEL 58, pag. 44.

U7 CSEL 44, pag. 611, lin. 11; 612, lin. 6/7.

U8 AL. GOLDBACHER,n CSEL 58, pag. 45.

ue AVGVSTINVS,epist. 173A (CSEL 44, pas. 650, lin. 8/9).

8/19/2019 glorie1965.pdf


229

27)


Aetas huius epistolae 120 taque pendit ab anno editionis

librorum de trinitate.

In Iohannis euangelium tractatus XCIX communiter at-

tribuuntur anno 418 : « Sanctus episcopus Augustinus tracta-

tuum CXXIV in Iohannem alios pronuntiauit, alios dictauit.

Qui primi numerantur 54, Hippone anno 413 pronuntiati

sunt a die 16 martii usque ad diem 23 nouembris ; tractatus

55-124 econtra non in ecclesia pronuntiati, sed scripti sunt

uel potius dicta:ti et quidem uerisimillime anno 418» 121

noua hypothesis uero ponit in Iohannis euangelium « tracta-

ius omnes pronuntiatos esse, et quidem a mense decembri

414 ad mensem augustum 416 122. In libro XV, XXVII de

trinitate citatur in Iohannis euangelium tractatus XCIX,

8-9 123.

Virum partim uel omnes in Iohannis euangelium ractatus

pronuntiati fuerunt non hit est locus inuestigandi 124.Tempus

quo conscripti fuerint hie interest; quam uero quaestionem

in breue cogere non ualemus neque hit opus est: nihil enim

obstare nobis uidetur ut tractatum XCIX iam anno 4101

41] conscriptum sit.

* * *

Difficultatibus ergo chronologiae -magna ex parte certe

hypothetice, aptis tamen argumentis sustinentibus -so-

lutis, propositum tempus conscriptionis operis de trinitate

120 Epistola 173A uidetur non esse ea Deogratias presbytero missa, quam

indicat POSSIDIVS, ndic. X5, 36 ed. A. WILMART, a. c., pag. 184) quaeque,

iuxta locum quem tenet, ante episcopatum s. Augu5tini scripta fuit.

121CC 36, pag. VII, praefatio, lin. 1/6.

122M. LE LANDAIS, Deux annees de predication de S. Augustin, in Etudes

Augustiniennes, Paris, 1953, pag. 5-95; cr. CC 36, pag. VII, adnot. 1.

123CC 36, pag. 587, lin. 3/18.

124 r. G. BARDY, Tractare, tractatus, in Recherches de Science religieuse,

1946, pag. 211-235; H. RONDET, Etudes Augustiniennes, in Recherchesde

Science religieuse, 1950, pag. 628 sqq. ; CHR. MOHRMANN, raedicare -Tractare

-Sermo, in La Maison-Dieu, 39 1954), pag. 97-107 Etudes sur Ie latin des

Chretiens, tom. II, Latin chretien et medieval [Roma, 1961J, nO 3, pag. 63-72) ;

A. J. H. VAN WEEGEN, Preek en dictaat bij Sint Augustinus. Syntactisch-

sti/islische studie over de Tractatus in Joannis euangelium, Nijmegen, 1961.

8/19/2019 glorie1965.pdf


230

(28)

FR.

GLORIE

ab anno 397 usque ad annum 410/411 ita intellegere possu-

mus: libros de trinitate scripsit s. Augustinus anno 397-

403/405 125,et eos emendauit atque plurimis exemplaribus

dictauit ab anno 403/405 usque ad annum 410/411; nam

nonnisi emendati fuerint (licet « minus emendati quam de-

berent ac possent» 126 neque iam tam « absoluti » 127 ut

« editione sua digni» essent 128),non « et alia eorum exem-

plaria apud Augustinum remanere» 129potuissent post sub-

reptionem -nam animaduertendum est numquam nusquam-

que s. Augustinum dixisse opus de trinitate « partiIn » (duo-

decirn scilicet libros) subreptum fuisse 130.

Vnum itaque exemplar omnium quindecim de trinitate

125ct. E. HENDRIKX a. C., pag. 311 : .11 (aut admettre, semble-i-ii, que dans

la deuxieme moitie de 405, Ie traite sur la Trinite etait acheve i l etat de brouil-

lon, dans une premiere redaction plus ou moins complete (premiere dictee) .

126AVGVSTINVS, etract. II, xv (XLI), 1 (CSEL 36, pag. 147, lin. 9/10).

127AVGVSTINVS, rin., proi. (= epist. 174) (CC 50, pag. 25, lin. 7).

128A VGVSTINVS,rin., prol. (= epist. 174) (CC 50, pag. 25, lin. 15).


130AVGVSTINVS,etract. II, xv (XLI), 1 (CSEL 36, pag. 147, lin. 7: .sed cum

eorum DVODECIMVM (non duodecim) non per(ecissem -hie ergo status

.perfecti t operis seu .emendati t, non. scripti t indicat; uide sequentia

(CSEL 36, pag. 147, lin. 8 usque pag. 148, lin. 1): -.et EOS diutius tene-

rem ...uehementer EOS habere cupiebant ..., subtracti sunt (LIBRI scil.) mihi

minus emendati quam deberent ac possent quando EOS edere uoluissem. Quod

posteaquam comperi, quia et alia EOR VM apud nos exemplaria remanserant,

statueram EOS jam ipse non edere, sed emendaui EOS ...et compleui et

edidi t; trin., prol. (= epist. 174) (CSEL 44, pag. 650, lin. 15 usque pag. 651,

lin. 19 ; CC 50, pag. 25, in. 4 usque pag. 26, in. 29) : .De trinitate ...LIBROS ...

...omiseram hoc opus posteaquam comperi PRAEREPTOS mihi esse siue

SVBREPTOS antequam EOS absoluerem non a me (uisse EOSDEM

LIBROS EDITOS sed ABLATOS .priusquam mihi editione mea digni uide-

rentur opus terminare curaui, EOSque emendatos ..ne ab ILLIS qui

subrepti iam ...discreparent Sunt qui primos quattuor uel potius quinque

etiam sine prooemiis habent et duodecimum sine extrema parte ..., omnia ...

emendabunt t (neque .decimum tertium usque decimum quintum addent t

dicit); epist. 143,4 (CSEL 44, pag. 254, lin. 6/7.17/19): .LIBROS... de tri-

nitate diutius teneo ...non me ad EOR VM editionem sed ad diligentiorem emen-

dationem potius hortaremini t ; epist. 162, 2 (CSEL 44, pag. 513, lin. 2/3) : .so-

luta sunt in eis LIBRIS Q VOS nondum edidi, siue de trinitate ...t; epist.

269, I, 1 (CSEL 44, pag. 612, lin. 6/7) : .Nec LIBROS de trinitate Q VOS diu

in manibus uerso nondumque compleui t.

8/19/2019 glorie1965.pdf


(29)

231

AVGVSTINVS, « DE TRINITATE)

librorum « minus emendatum» 131 subreptum fuit, neque

« plurimum discrepauit» 132 ab editis exemplaribus, emen-

datis et completis 133,

Vltima ergo emendatio (id est continuatio « nterruptae dicta-

tionis » ~34emendationum iam inceptarum) fuit « terminandi

opus, quod itaque emendatum fuit non ut uoluit sed ut po-

tuit, ne ab exemplari librorum qui subrepti iam in manus

honrlnum exierant plurimum discreparet» 135. Haec « ter-

minatio » operis' non potest esse nisi continuatio dictationis

emendationum, et additio libro duodecimo extremae partis

non paruae, atque dictatio prooemiorum quattuor uel quin-

que primorum librorum 136; quae omnia cel-te non multo

tempore indigebant.

* * *

b. Libris de trinitate anno 410/411 « minus» emendatis,

s. Augustinus « quid accidisset, et quid facere sua cogitatione

uoluisset, et quid fratrum coinpellente caritate fecisset

exposuit» 137 n epistola 174.

Turn e dictis s. Augustini cum e supra inuestigatis ita

nostro sensu quae inter «minus emendatos» libros et «editos »

aduenerunt enodari possunt.

I. Q ID ACCIDISSET. Diu jam libros de trinitate « in ma-

nibus habebat» s. Augustinus 138, et fratribus 139« urgen-

131Vide supra 126.

132AVGVSTINVS, rin., prol. (= epist. 1'/4) (CC 50, pag. 25, lin. 19/20).

133AVGVSTINVS, etract. II, xv (XLI), 1 (CSEL 36, pag. 147, lin. 15 usque

pag. 148, lin. 1).

134A VGVSTINVS,rin., prol. (= epist. 1'/4) (CC 50, pag. 25, lin. 12).




138AVGVSTINVS, pist. 120, 111,13 CSEL 34-2, pag. 715, in. 20; uide supra89);

epist. 169, I, 1 (CSEL 44, pag. 612, lin. 7; cr. supra ll7).

139Numquid fratrcs cum Augustino commorantes? Nec uideo cur hii non

sint quos s. Augustinus designat dicens in retractationibus II, xv (XLI), 1:

quid fratrum compellente caritate fecissem t, potius quam eos carthagi-

nienses cum Aurelio commorantes. cr. infra 150.

8/19/2019 glorie1965.pdf


232

(30)

R. GLORIE

tibus ut eos edat» 140,anno 410/411 « minus emendatos»

pluribus exemplaribus exaratos habebat ut uidimus, sed

« nondum completos» 141,

Eo tempore, mense scilicet augusto anni 410 Roma ab

Alarico capta fuit; s. Augustinus nero aegrotans aliquan-

tisper absens erat anno 410{411142. Metu ergo ne hinc im-

petu gothorum, illinc morbo s. Augustini 142&necnoneo quod

iterum edere libros de trinitate differri uidebatur incepto

opere de ciuitate dei 143), mquam libri de trinitate in lucem

prolati forent 1 , absente immo insciente Augustino « minus

emendatos ibros de trinitate ei subtraherunt qui uehementer

illos habere cupiebant» 145.

Et hie quoque nomen subreptoris inueniri posse credi-

mug. Nam uidetur in suis retractalionibus s. Augustinum

designare Marcellinum subreptorem propriis eius uerbis:

« ...DIVTIVS TENEREM QVAM POSSENTSVSTINEREqui uehe-

menter illos habere cupiebant, subtracti sunt mihi minus

emendati ...» 146; nonne haec Marcellini sunt uerba 147?

140AVGVSTINVS, pist. 143, 4 (CSEL 44, pag. 254, lin. 12{13).

141AVGVSTINVS, pist. 169, I, 1 (CSEL 44, pag. 612, lin. 6{7 ; cr. supra 117)

uide supra 126-128.

142E. HENDRIKX, a. c., pas. 312 : c la chute de Rome apporta ses troubles et

ses angoisses; entin, en 410 et 411 par exemple, Augustin dut s'absenter d' Hip-

pone pendant une notable partie de l'annee pour diverses raisons, entre autres

une {ois pour maladie et pour convalescence.

142. cr. AVGVSTINVS,rin. I, III (CC 50, pas. 33, lin. 35) : c si in hac uita ma-

neo .

143Vide supra 108-115.

144 r. AVGVSTINVS,epist. 143, 4.(CSEL 44, pag. 254, lin. 12{13): c deo ut

edantur urge is quo possint a me dum in hac carne uiuo t.

145AVGVSTINVS,etract. II, xv (XLI), 1 (CSEL 36, pag. 147, lin. 8{9).

146 Ibidem.

147MARCELLINVS, epist. (deperd.) ad Augustinum -uide AVGVSTINVS,

epist. 143 (ubi ipsis Marcellini uerbis uidetur uti), 1 (CSEL 44, pas. 250, lin.

12{14): c Epistolam tuam ...quaesiui ...nec inueni; recolui tamen te in ea

quaesisse ..t ; ibid., 2 (CSEL 44, pas. 251, lin. 6{7) ; c Illae autem litterae tuae ..

habent quaestionem ...t; ibid., 4 (CSEL 44, pag. 253, lin. 21 usque pas. 254,

liD. 8): c Cum ergo non, sicut quidam 'carissimi mei' (ct. supra 72)putant ...

et de trinitate DIVTIVS TENEO QVAM VVLTIS ET FERTIS t.

8/19/2019 glorie1965.pdf


233

31)


II. QVID FACERE SVA COGITATIONE VOLVISSET. Reuersus

anno 411 Hippone s. Augustinus « comperit subreptionem ) 148

irae impotens « interruptam dicatationem relinquere et li-

bros iam ipse non edere sed sic habere ut in alio opusculo

suo quid sibi euenerit diceret statuit I)149.

III. QVID FRATRVM COMPELLENTE CARITATE FECISSET. Pro

indignatione s. Augustini ad eius flagitationem fratres hip-

ponenses150, ui subreptione interfuerunt, subreptorem Mar-

cellinum designauerunt; qui confitetur sollicite ac beneuole

subreptionemperpetrasse.

« Vrgentibus itaque fratribus 151,quia resistere non eis

ualuit, dictationem emendatorum librorum persequitur})152

anno fortasse 411/412.

Anno 412 -Aurelii, cui quid acciderat enodauit dum

interim Carthagine erat, « ussione compulsus-opus ter-

minare curauit}) 153. Nescimus utrum potius primae emen-

datione anno 410/411 iam factae) an ultimae anni 411/412)

adscribendae sint turn indicatio libri XII, xx de ciuitate

dei in libro XIII, IX de trinitate cum exscriptio tractatus in

Iohannis euangelium XCIX, 8-9 in libro XV, XXVII de tri-

nitate; nihil uero obstare supra uidimus ut credamus iam

occasioneprimae emendationis e tractatu in Iohannis euan-

gelium XCIX exscripsisse, occasione secundae uero emen-

dationis ad librum XII de ciuitate dei retulisse s. Augusti-

Dum -re enim uera non hie solum ad opus non iam editum

148A VGVSTINVS, rin., prol. = epist. 174) CSEL 44, pag. 650, Jin. 17; CC

50, pag. 25, Jin. 6); retract. II, xv XLI), 1 CSEL 36, pag. 147, Jin. 11).

148AVGVSTINVS, rin., prol. = epist. 174) CSEL 44, pag. 651, Jin. 2/5;

CC 50, pag. 25, Jin. 12/15); retract. II, xv XLI), 1 CSEL 36, pag. 147, Jin.

12/14).

150 Vide supra 139.

151 bidem.

152AVGVSTINVS, etract. II, xv XLI), 1 CSEL 36, pag. 147, Jin. 14/15);

ct. AVGVSTINVS, rin., prol. = epist. 174) CSEL 44, pag. 651, Jin. 6; CC 50,

pag. 25, Jin. 16).

153AVGVSTINVS, rin., prol. = epist. 174) CSEL 44, pag. 651, Jin 7/8;

CC 50, pag. 25, lin. 17/18); ct. supra 135-136.

8/19/2019 glorie1965.pdf


234

32)

R. GLORIE

refert s. Augustinus 154, ed et ex aliis locis patet s. Au-

gustinum referre ad opera sua non iam edita et eisdem uti 155.

Denique exemplar librorum emendatorum de trinitate, for-

tasse sua cum subscriptione « emendaui ut potui) 156,Au-

relio misit « per filium Marcellinum carissimum) 157anno

412/413.

* *

4. Conclusio

Hypothesim ergo proponimus s. Augustinum libros XV

de trinitate qui XVum tenent locum in libro altero retracta-

tionum) per aliquot XV annos scripsisse, ab anno scilicet

397 ad annum 410/411, eosque, post minus emendatos a

Marcellino subreptos, emendasse c compleuisseanno 411/412,

et edidisse anno 412/413 atque simul cum prologo, id est

epistola 174, per Marcellinum perlatorem Aurelio transmi-

sisse.

Argumenta haDe hypothesim sustinentia colligebamus;

difficultates huic hypothesi obstantes utcumque scrutabamur.

Doctiores nobis dicent inquantum hypothesis stare potest.

154AVGVSTINVS, rin. XIII, IX: .sed in libro duodecimo de ciuitate dei salis

a nobis EST quantum arbitror EXPLICATVM t.

156AVGVSTINVS, pist. 162, 2 CSEL 44, pag. 513, lin. 1/2):. multa SOL VTA

S VNT in tis libris quos nondum edidi, siue de trinitate siue de genesi ; epist.

169, I, 1 CSEL 44, pag. 611, lin. 7/9) : .mille aliquem qui describat: jam enim

plura PERFECTA SVNT t.

158Vide AVGVSTINVS,rin., prol. = epist. 174) CSEL 44, pag. 651, lin. 8/9 ;

CC 50, pag. 25, lin. 18/20) : .emendatos non ut uolui sed ut potui, ne ab illis qui

subrepti ...plurimum discreparent t. -Haud impossibile credilnus subscrip-

tionem originalem augustinianam nobis tradidisse codices qui hanc praebent

subscriptionem .emendaui ut potui t: Diuionensis 141 108), Olisponensis

Alcobaca 331 17), Parisinus bibliothecae Armentarii 303, Londinienses mu-

saei brittanici add. lat. 18604 et 14778; omnes uero recentiores. cr. E.

DEKKERS,Les autographes des P~res latins, in Colligere Fragmenta. Festschrift

Alban Dold zum 70. Geburtstag am 7.7.1952 Beuron, 1952), pag. 127-139.

157Vide supra 72.

8/19/2019 glorie1965.pdf


235

(33)


APPENDIX

' NDICVLVS LIBRORVM AVGVSTINI INCHOATORVM

IVXTA ELENCHVM POSSIDII 158

158Numeris romanis (I, II ...X6) capita indicamus editionis A. WILMART,

a. c.; nempe :

I contra paganos.

II contra mathematicos.

III contra iudaeos.

IV contra manichaeos.

V contra priscilianistas.

VI aduersus donatistas.

VII contra pelagianistas.

VIII aduersus arianos.

IX aduersus apollinaristas.

X diuersi ad utilitatem studiosorum omnium.

Litteris capitalibus inclinatis (A, P) designamus: «Ante pontificalem con-

secrationem t, «Post pontificalem consecrationem .

Litteris capitalibus minoribus (L, Q) designamus: «LIBRI t, «QVAESTIONES.

8/19/2019 glorie1965.pdf


8/19/2019 glorie1965.pdf


35)

237

VGVSTINVS, « DE TRINITATE»

NCHOATORVM IVXTA ELENCHVM POSSIDII

I

INDICVLVS

RETRACTATIONES

lib.

cap.

I,

5)

10) :

5)

1

2

3

4

5

6

7

8

6) 7

7) 8

14) 15

10

11

8) 9

15) 16

9) 10

12

13

14

11) 12

13) 14

12) 13

16) 17

17) 18

II, 3 29)

I, 18) 19

19) 20

15

16

17

18

19

20

21

22

de academicis III

de beata uita ad Theodorum. I

de ordine II

soilloquiorum II

de anirnae immortalitate I

de grarnmatica I \

de musica VI

ceterarum disciplinarum principia V,

id est:

de dialectica,

de rhetorica,

de geometrica,

de arithmetica,

de philosophia

de moribus ecclesiae catholicae et de

moribus eorum manichaeorum) II

de animae quantitate I

contra manichaeos) de duabus anima-

bus I

unde malum et de libero arbitrio III

acta contra Fortunatum manichaeum I

de genesi contra manichaeos II

contra epistolam Donati haeretici I

contra Adimantum Manichaei disci-

pulum I

20) 21

21) 22

23

24

expositio quarundam propositionum

ex epistola apostoli) ad romanos

epist. ad rom. inchoata expositio, I

22) 23

25

24) 25

26

1

2

3

4

5

611

6

de magistro I

de utilitate credendi I

de uera religione I

de fide et symbolo I

de agone christiano I

de sermone euangelii in monte II

aduersus donatistas) psalmum abece-

darium

contra epistolam Donati haeretici I

contra manichaeos) contra Adamanti

caIumnias quaestiones diuersaenu-

mero XXVIII

quaedam exposita de epistola ad ro-

mafiaS II I

.

contra de) academicos -cis) III

de beata uita I

de ordine II

soilloquia -quiorum) II

de immortalitate animae I

de grammatica)

de musica VI

disciplinarum)

.

.

.

.

.

de moribus ecclesiae catholicae et de

moribus manichaeorum II

de animae quantitate I

contra manichaeos) de duabus anima-

bus I

de libero arbitrio III

acta contra Fortunatum manichaeum I

de genesi aduersus contra) mani-

chaeos II

de magistro I

de utilitate credendi I

de uera religione I

de fide et symbolo I

de genesi ad Iitteram I imperfectus

de agone christiano) I

de sermone domini in monte II

psalmus contra partem Donati, I

8/19/2019 glorie1965.pdf


8/19/2019 glorie1965.pdf


37)

239

VGVSTINVS,« DE TRINITATE I)

INCHOATORVM IVXTA ELENCHVM POSSIDII

INDICVLVS

RETRACT A TIONES

lib.

cap.

23) 24

25) 26

27

28

29

30

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

expositio epistolae omnis ad galatas I expositio epistolae ad galatas I

quaestio utrum anima a se fpsa sit de diuersis quaestionibus LXXXIII, I

quaestio de libero arbitrio .

alia utrum deo auctore sit homo de- .

terior

quaestio quae sit causa ut sit homo

deterior

item alia utrum animal irrationale

beatum esse possit

item de malo

item alia quae propriae in animante

anima dicatur

item alia utrum per se anima mo-

ueatur

item alia utrum corporis sensibus per-

cipi ueritas possit

alia utrum corpus a deo sit

item alia quare Chrlstus de femina

natus sit

item alia de mente mundanda ad

uidendum deum

item alia quo documento constet ho-

mines bestiis excellere

item alia: non fuisse corpus domini

nostri Iesu Christi phantasma

item alia de intellectu

item alia de filio

item alia de scientia dei

quaestio de trinitate

item alia de deo et creatura

item alia de loco dei

alia utrum deus mali auctor non sit

tern alia: deum non pati necessita-

tern

item alia de patre et filio

alia utrum et peccatum et recte

factum in libero sit uoluntatis

arbitrio: quod ita esse omnino

uerissimus est I

8/19/2019 glorie1965.pdf


8/19/2019 glorie1965.pdf


241

39)



lib.

ETRACTATIONES

NDICVLVS

cap.

52

53

54

55

...

.

56

57

58

59

60

61

62

63

64

65

66

67

.

.

...

.

68

69

.

70

71

72

item alia de cruce Christi

item alia de differentia pecc~torum

item alia de prouidentia

item alia quare deus mundum facere

uoluerit

item alia utrum aliquid sit sursum

aut deorsum uniuerso

item alia utrum omnia in utilitatem

hominis creata sint

item alia quemadmodum uirtutes ani-

mi a Cicerone diuisae ac defi-

nitae sint

item alia utrum rem ullam alius alio i

magis intellegat atque ita eius- I

dem rei per infinitum eat intel-

legentia

item alia de metu

item alia utrum non aliud amandum

sit quam metu carere

item alia quid amandum sit

item alia de nutrlenda caritate

item alia de semper nata

item alia de conformatione animae

item alia de alimentis

alia: cum animarum natura una sit,

unde hominum diuersae uolun-

tates?

item alia: cum omnia deus fecerit,

quare non aequaliter fecerit

item alia quemadmodum dei sapien-

tia dominus Jesus Christus, et

in utero matrls fuerit et in caelis

item alia: quare filius dei in homine

apparuit et spiritus sanctus in

columba?

item alia quare tanto post uenit do-

minus Jesus Chrlstus

quaestio aduersus quos supra mathe-

maticos)

8/19/2019 glorie1965.pdf


8/19/2019 glorie1965.pdf


243

(41)



INDICVLVS

RETRACTATIONES

lib.

cap.

73

74

75

76

77

78

79

80

81

82

83

84

85

86

87

quaestio de iudaeis (ide s)

item alia utrum aliquando cC gitatio-

nes nostras uidere possimus

item alia de credibiIibus

item alia: quare filii Israhel sacri-

ficabant uisibiliter pecorum uicti-

mis

alia de aequalitate filii

alia de homine facto ad imaginem et

similitudinem dei

item alia de eo quod dictum est:

.Paenitet me hominem fecisse t

item alia de auro et argento quod ab

aegyptiis israhelitae acceperunt

item alia de eo quod scriptum est:

.Mihi autem adhaerere deo bo-

num est t


.Sexaginta sunt reginae et octo-

ginta concubinae et adolescentu-

lae quarum non est numerus t

item alia de annis quadraginta sex

aedificati templi

item alia de centum quinquaginta tri-

bus piscibus

item alia de Iohanne baptista

item alia de decem uirginibus

item alia: .de die autem et hora

nemo scit neque angeli caelorum

neque filius hominis nisi pater

solus t

item alia de eo quod scriptum est in

euangelio: turbas dominum in

monte pauisse de panibus quinque

item alia ad id quod scriptum est in

euangelio: quod baptizabat Iesus

plures quam Iohannes, quamuis

ipse non baptizaret, sed disci-

Duli eius

88

89

8/19/2019 glorie1965.pdf


8/19/2019 glorie1965.pdf


245

43)

AVGVSTINVS, «DE TRINITATE I)


RETRACTATIONES

NDICVLVS

.

t

t

item alia de uerbo

item alia de muliere samaritana

item alia de resurrectione Lazari


c An ignoratis fratres -scienti-

bus enim legem loquor -quia

lex dominatur homini in quantum

tempus uiuit? usque ad eum

locum in quo scriptum est: c Vi-

uificabit et mortalia corpora ues-

tra per inhabitantem spiritum

eius in uobis.


c Existimo enim quod indignae

sint passiones huius temporis ad

futuram gloriam quae reuelabi-

tur in nobis. usque ad id quod

dictum est: c Spe enim saIni

facti sumus.


c 0 homo tu quis es qui respon-

deas deo?


c Tunc et ipse filius subiectus

erit ei qui illi subiecit omnia.

item alia de eo quod apostolus dicit:

c Absorta est mors in uictoriam.

Vbi est mors contentio tua?

Vbi est mors aculeus tuus? Acu-

lens autem mortis peccatum, uir-

tus autem peccati lex.


c Inuicem onera uestra portate et

sic adimplebitis legem Christi.

item alia de temporibus aeternis


c Et habitu inuentus ut homo.

item alia de eo quod scriptum est in

epistola Pauli ad colossenses:

8/19/2019 glorie1965.pdf


246

44)

FR.

GLORIE

102

103

104

105

106

107

108

109

110

111

112

113

114

115

3

16

117

118

119

8/19/2019 glorie1965.pdf


247

(45)



RETRACTATIONES

lib.

NDICVLVS

cap.

102

103

104

105

106

107

108

109

110

11126) 27

.

de mendacio I

~~

112

e doctrina christiana

«In quo habemus redemptionem,

remissionem peccatorum, .qui est

imago dei inuisibilis.

item alia de haereditate dei

item alia de eo quod Iacobus apo-

stolus dicit: «Vis autem scire,

0 homo inanis, quia fides sine

operibus otiosa est? .

item alia de timore, utrum peccatum

sit

item alia de pulchritudine simulacro-

rum

item alia: quare magi pharaonis fe-

cerunt quaedam miracula sicut

Moyses ramulus dei

quaestio una (aduersus apollinaristas)

item alia de quadragesima et quin-

quagesima


« Quem enim dillgit dominus cor-

ripit, fiagellat autem omnem fi-

lium quem recipit.

item alia de coniugio

? quaternio unus quem propria manu

sanctus episcopus Augustinus ini-

tiauit

de doctrina christiana IV

I II, 1 (27) 113

d Simplicianum

-

ad Slmplicianum d,

nibus II

responsio obiectis

contra epistolam :

114

115

(28)

-

contra epistolam Manlchaei quam uo-

cant fundament I

contra paTtern Donati II

quaestioneseuangeliorum

adnotationes in lob

confessionum XlII

5 (31)

12 (38)

13 (39)

6 (32)

116

117

118

119

contra quos supra (donatistas) II

adnotationes euangeliorum II

adnotationes in lob I

confessionum XIII

e diuersis quaestio-

Hilari I

rundamenti I

8/19/2019 glorie1965.pdf


8/19/2019 glorie1965.pdf


249

47)


CHOATORVM IVXTA ELENCHVM POSSIDII

lib.

ETRACTATIONES

NDICVLVS

cap.

120

contra Faustum manichaeum XXXIII

contra Secundinum manichaeum I

contra Felicem manichaeum II

de natura boni I

contra Hilarum I

de catechizandis rudibus I

de trinitate xv

de consensu euangelistarum IV

contra epistolam Parmeniani III

de bapstismo VII

ad inquisitiones lanuarii II

de opere monachorum I

contra litteras Petiliani III

.

contra donatistam nescio quem I

ad Cresconium grammaticum partis

Donati IV

contra quod attulit Centurius a do-

natistis I

quaestiones expositae contra paganos

numero VI, I)

.

.

.

.

quaestiones diuersae de ueteri tes-I

tamento in libris XXXIII

l

contra Faustum manichaeum quaes-

tiones diuersae in libris XXXIII:ontra

epistolam Secundi manichaei I

lcta habita cum Felice manichaeo IIIe

natura bani I~ontra

Hilarum de cantico ad altare I

~techismi IIe

trinitate xvIe

consensu euangelistarum IV~ontra

epist. Parmeniani episcopi III

de batismo contra supra scriptos do-

natistas) VII

ad inquisitiones Ianuarii responsio II

de opere monachorum ad Aurelium

episcopum I

contra partem epistolae Petiliani I

item contra plenariam epistolam eius-

dem I

contra secundam epistolam eiusdem I

contra epistolam Vincenti donatistae

et rogatistae I

? contra quendam Osorem missum a

supra scriptis donastistis) I

contra epistolam Cresconi grammati-

ci IV

contra quod attulit Centurius a supra

scriptis donatistis) Iquaestiones

contra Porphyrium expo-

sitae VI, id est:

de resurrectione,

de tempore christianae religionis,

de sacrlficiorum distinctione,

ex eo quod dominus dicit:

«In qua mensura mensi

fueritis remetietur nobis t,

de filio dei secundum Salomonem,

de Iona propheta

8/19/2019 glorie1965.pdf


8/19/2019 glorie1965.pdf


8/19/2019 glorie1965.pdf


50)

252

FR. GLORIE

8/19/2019 glorie1965.pdf


253

51)


CHOATORVM

IVXTA ELENCHVM POSSIDll

RETRACTATIONES

lib.

NDICVLVS

cap.

164

165

47 73)

50 76)

de gestis Pelagii I

contra Pelagium et Caelestium de

gratia Christi et de peccato ori-

ginali, ad Albinam, Pinianum et

Melaniam II

166

167

168

48 74)

46 72)

-

de correctione donatistarum I

ad Emeritum episcopum donatista-

rum post collationem I

de praesentia dei ad Dardanum I

gesta cum Emerito donatista I

49 75)

51 77)

169

170

171

:ontra gesta Pelagii I:ontra

Pelagium et Caelestiuqi de

gratia Christi et de peccato ori-

ginali II, ad Pinianum, Albinam

et Melaniam:ontra

quaestiones pelagianistarum I

Ie correctione donatistarum I

Id Emeritum episcopum donatista-

rum I

ie praesentia dei ad Dardanum I

~ontra

supra scriptos arianos ad Pa-

scentium

172

173

52 78)

53 79)

contra sermonem arianorum

de nuptiis et concupiscentia ad Va-

lerium II

174

175176

177

Id Valerium, de nuptiis et concu-

piscentia II

ld Casulanum, de ieunio sabbati

54 80)

55 81)

56 82)

-

locutionum VII

quaestionum VII

de anima et eius origine IV

178

7 83)

58 84)

179

59 85)

180

60 86)

61 87)

181

182

ad Pollentium, de adulterinis coniu-

giis II

contra aduersarium legis et propheta-

rum II

contra Gaudentium donatistarum epi-

scopum II

contra mendacium I

contra II epistolas pelagianorum IV

183

184

62 88)

63 89)

64 90)

185

contra Iulianum VI

ad Laurentium) de fide, spe et cari-

tate I

de cura pro mortuis gerenda, ad Pau-

linum episcopum I

de octo Dulcitii quaestionibus I

ad Valentinum et cum illo monachos,

de gratia et libero arbitrio I

ad Victorem, de natura animae et

eius origine IV

ad Pollentium, de incompetentibus

nuptiis II~ontra

aduersarium legis et propheta-

rum IIresponsio

contra epistolas II Gaudentii

episcopi donatistarum Iaduersus

mendacium Iad

papam Bonifatium contra supra

scriptos pelagianistas) IVcontra

Iulianum VIad

Laurentium, de fide, spe et cari-

tate I

de cura pro mortuis gerenda

65 91)

66 92)

186

187

ad Dulcitium I

ad Valentinum monachum, de gratia

et libero arbitrio I

8/19/2019 glorie1965.pdf


254

52)

R. GLORIE

188

189

190

191

192

SVMMARIVM

I. FONTES

1. Ambrosius, De Spiritu Sancto. -Textum Ambrosii exscripsit

s. Augustinus et auctorem ac opus et locossignificat.

2. Ecclesiasticus 25, 1-16. -Ad texturam communisexordii, cor-

bonam ecclesiasticiaccomodatum tamen tenebatad inserendumsub-

Lemen«falsa de deo opinantium ».

II. CHRONOLOGIA

1. Indicia generalia chronologiae omnium librorum, epistolarum

tractatuumque s. Augustini. Possidius uidetur praebere ormam

originalem indiculi Augustini, iuxta ordinem scilicet inceptorum

opusculorum.

2. Indicia chronologiae operis s. Augustini De Trinitate.

a. -Tempus inchoati operis de trinitate definitur tempore

operis contra Felicem manichaeum,quod anno 396 adscribendum

uidetur; sequitur annum incepti operis de trinitate esse397 quad

confirmari uidetur in libro I de trinitate).

8/19/2019 glorie1965.pdf


255

53)

AVGVSTINVS, I DE TRINITATE»

~HOATORV1II IVXTA ELENCHVM POSSIDII

INDICVLVS

lem ad quem supra, de gratia et

correptione Iollatio

cum Maximino arianorum

episcopo

lem ad quem supra II

le haeresibus ad Quoduultdeum dia-

COllum imperfectum opus

tern contra secundam Iuliani respon-

sionem imperfectum opus

189

190

191

192

b. -E textu retractationum sequitur ut uidetur opus de tri-

nitate scriptum, emendatumet editum fuisse anno circiter 411/412-

413: ante caesum nempe Marcellini mense septembri 413 quod

confirmari uidetur in pro ogo ad libros de trinitate, cum Marcellinus

sit turn subreptor librorum de trinitate nondum editorum cum et

perla tor epistolae 174).

3. Considerationes et difficultates.

a. -Anquiruntur chronologiae difficultates: epistolae 157

= «responsio obiectis Hilari )), 120, 159, 162, 147 = « de

uidendo deo )), 169, 173A; opera « de genesi ad litteram ), « de

ciuitate dei ); tractatus « in Iohannis euangelium) XCIX.

b. -Quid inter inceptum et editum opus de trinitate accidit

quaeritur.

4. Conclusio. -Hypothesim proponitur s. Augustinum libros XV

de trinitate per aliquot XV annos scripsisse,ab anno scilicet 397

ad annum 410/411, eosqueemendasse c compleuisseanno 411/412

et edidisse anno 412/413.

« HEEMSHEEM »

Lege weg, 373

Date post:	07-Jul-2018
Category:	Documents
Upload:	manticora-patiens
View:	212 times
Download:	0 times

glorie1965.pdf

Documents