Date post: | 28-Jul-2019 |
Category: |
Documents |
Upload: | nguyendieu |
View: | 214 times |
Download: | 0 times |
25
Gvaxtang liCeli
iv. javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universiteti
kulturuli da savaWro urTierTobebi centralur amierkavkasiaSi (grakliani gora)
grakliani goris namosaxlari da samarovani mdebareobs centralur amierkavkasiaSi, saqarTveloSi, kaspis raionis sof. igoeTisa da samTavisis teritoriaze, md. lexuras marj vena napirze wamomarTul goraze, uSualod TbilisisenakileseliZis gzatkecilTan. mas gabatonebuli mdgomareoba ukavia da moqceulia or patara mdinares – lexurasa da TorTlas Soris. gzatkecilis gafarToebasTan dakavSirebiT 2008 wels borcvis samxreT ferdobze Catarda gadarCeniTi arqeologiuri gaTxrebi, romelsac uaRresad saintereso Sedegi mohyva. kerZod, gamovlenilia rogorc mravalfeniani namosaxlari, ise sxvadasxva periodis samarxebi. qveda terasa, romelzec aRniSnuli Zeglebi aRmoCnda, zRvis donidan saSualod 680 metrzea ganlagebuli, Tumca zeda gauTxreli terasebi da goris zedapiri, gaSlili adgili ufro maRlaa da daaxlebiT 720723 metris farglebSi mdebareobs.
namosaxlarisa da samarovnis (sur. 3, 5) teritoriaze mikvleuli Zeglebi sxvadasxva periods ganekuTvneba. amJamad arsebuli masala iZleva qvemoT moyvanil stratigrafiul suraTs, romelic axali aRmoCenebis Sesabamisad SeiZleba kidev ufro dazustdes.
1. paleoliTies xana identificirebulia prof. g. gri
golias mier da warmodgenilia qvargavalebze damzadebuli didi raodenobis iaraRiT.
2. eneoliTiam xanas ganekuTvneba ZiriTadad qvis
iaraRi – xelculi, kaJis Subispiri, kaJis lamelaze damzadebuli namglis CasarTebi, Zvlis saxvretebi. aRmoCenilia cudad ganleqili, msxvilminarevebiani, ruxkeciani keramikis ramodenime fragmenti, romel Sic naTlad Cans namjis minarevebi, ris gamoc SesaZloa, isinic eneoliTuri xaniT ganisazRvros.
3. adre brinjaos xanagrakliani goris samxreTi ferdobis
dasavleT nawilSi gamovlenilia sxvada sxva periodis samarxebi. maT Soris uZvelesia adre brinjaos xanis ormosamarxi.
4. gviani brinjaos/adre rkinis xana
es epoqa Zeglze gacilebiT ukeTaa warmodgenili. igi dadasturebulia rogorc namosaxlarze, ise samarovanze. qronologiurad esaa periodi Zv. w. XIII saukunidan vidre Zv. w. 900 wlamde (sur. 4).
5. ganviTarebuli rkinis xana (Zv. w. VIII-VII ss.)
dadasturebulia am xanis rogorc sakulto da sacxovrebeli nagebobebi, ise samarxebi.
6. Zv. w. VI s. am xanas ganekuTvneba erTi sacxovrebe
li saxli da erTi sakurTxeveli (TaRiani).
7. Zv. w. V-IV ss. am xanas ganekuTvneba `dasavleTi taZa
ri~ da qveda terasaze mxolod nawilobriv SemorCenili Senobebi.
8. Zv. w. IV-III ss. warmodgenilia mravalricxovani samar
xebiT.
9. Zv. w. III-II ss. dadasturebulia Aam xanis e. w. samadlos
tipis keramika (sur. 8).
10. Zv. w. II-I ss. am xanaSi graklian goraze adamianis aq
26
tivobis dasasruli dasturdeba. SemorCeni
lia zeda taZris, SesaZloa sasimagro kedli
sa da samarxebis naSTebi.
calkeuli arqiteqturuli Zeglebi-sa da samarxeuli inventaris ganxilva
1. Zv. w. 1100 – 900 wlebs ganekuTvneba
monumenturi sakurTxeveli (sur. 1). igi aR
moCnda namosaxlaris aRmosavleT seqtorSi.
Senobidan, romelSic igi iyo gamarTuli, ga
darCenili iyo mxolod CrdiloeTi kedlis
nawili. Senoba jargvaluri tipisa iyo – Se
morCenilia masiuri xis Zelebis anabeWdebi,
romlebic erTmaneTze mijriT, horizonta
lurad iyo dalagebuli. kedlebi Signidan da
garedan Tixis sqeli masiT iyo Selesili. ase
ve Tixis feniT saguldagulod iyo motkep
nili iataki, romlis qveS dadasturda Tixi
sa da xreSisagan Semzadebuli substruqcia.
sayuradReboa, rom sxva SenobebSi iatakis
aseTi damuSaveba ar gvxvdeba. sakurTxeveli
warmoadgens e. w. `xovles tipis~ monumentu
ri Rumelis imitacias. rigiTi Rumelebisagan
mas ganasxvavebs ara mxolod zomebi, aramed
dekoratiuli elementebic. Ppirvel rigSi es
aris sakurTxevlis aRmosavleTi da dasavle
Ti kuTxeebis Semkoba naxevarTaRebiT, rac
sruliad ucxoa Cveulebrivi RumelebisaT
vis. amasTan, sakurTxevels samxreTi mxri
dan, iatakis donidan 10 smis simaRleze gas
devs 5 smis sisqis reliefuri sartyeli. Ees
ori elementi ganasxvavebs am sakurTxevels
Cveulebrivi Rumelisagan. Tumca aRmosav
leTidan mas sanacre ormo hqonda midgmuli,
romelsac, Tavis mxriv, CrdiloeTi kedlis
gaswvriv gamarTuli baqani uerTdeboda. es
iyo Sewirulobebis dasalageblad gankuTv
nili platforma. masze ewyo sxvadasxva zomis
Ria feris keciani WurWeli, romlis keci cu
dadaa ganleqili, uxeSad aris damuSavebuli.
umetesoba am keramikisa mxris areSi Semkulia
iribi naWdevebiT, romlebic rig SemTxvevaSi
Tevzisfxur ornaments qmnis. aseTi keramika
ucxoa Zv. w. II aTaswleulis miwurulisaT
vis. sayuradReboa, rom am Sewirul formebs
Soris aRmoCnda cilindrultaniani yavis
ferkeciani pirmoyrili WurWeli, romelsac
ori mcire zomis horizontaluri yuri aqvs.
Ees formac ucxoa am xanisaTvis. Kkompleqsis
TariRs iZleva calyura koWobi, romlis ana
logiebi qarTlSia cnobili. kerZod, aseTi
formebi Zv. w. 1100900 wlebiT daTariRebul
Zeglebze gvxvdeba (mag., samTavros #51 sa
marxi, zemo avWalis samarxi)1. sakurTxeve
li Senobis CrdilodasavleT kuTxeSi iyo
gamarTuli. misi swored aseTi –kuTxeSi –
gamarTva standartuli Cans puris sacxobi
RumelebisaTvis – Sesadareblad SegviZlia
movixmoT Treli gorebis2, narekvavis3, sam
Tavrosa da xovles goraze gaTxril sax
lebSi mikvleuli Rumelebi, iseve rogorc
SedarebiT mogviano xanis medaburis saxlSi
ufliscixe – bambebis namosaxlaridan4.
2. TaRiani sakurTxeveli warmoadgens
Ria tipis nagebobas, romlis ZiriTadi
konstruqciuli nawili kedelia. igi war
moadgens TixiT Selesil Zelebs, romlebic
vertikaluradaa Cadgmuli. es kedeli E-W
mimarTulebisaa. kedlis samxreT mxares
amoyvanilia Tixisave TaRebi. sakurTxeveli
Zlieraa dazianebuli da amis gamo misi sru
li rekonstruqcia Zneldeba. dabejiTebiT
SeiZleba iTqvas, rom aseTi ori TaRi namd
viladaa SemorCenili. centraluri (?) TaRis
win amokveTilia mcire zomis ormo ( diamet
ri 0, 2 m.), romelSic Sesawiravad mitanili
mcire zomis WurWeli ido. aseve Sesawira
vad iyo mitanili kedlis dasavleT nawilSi
dadgmuli dergic (misi fragmenti SemorCa).
amave funqciis matarebelia mcire zomis bi
konusuri calyura sasmisi. msgavsi formis
1 k. Fficxelauri, aRmosavleT saqarTvelos tomTa istoriis ZiriTadi problemebi (Zv. w. XVVII ss.), Tb., 1973, gv. 6568. 2 r. AabramiSvili, didi Tbilisis eqspediciis muSaobis ZiriTadi Sedegebi, Tbilisis arqeologiuri Zeglebi, t. I, Tb., 1978, gv. 12. 3 v. nikolaiSvili, e. gavaSeli, Nnarekvavis arqeologiuri Zeglebi, Tb., 2007, gv. 628.4 n. xundaZe, elinisturi xanis medaburis saxli ufliscixebambebidan, Zeglis megobari, #52, 1979, gv. 50 56.
v a x t a n g l i C e l i
27
sasmisebi cnobilia kolxeTidan (magaliTad,
isini aRmoCenilia ergetas III samarovnis I sa
marxSi, romelic Zv. w. VII saukunis miwuru
liT an VI sis dasawyisiT TariRdeba)5. Sesa
bamisad, TaRiani sakurTxeveli am bikonusu
ri calyura sasmisiT Zv. w. VIIVI saukuneebis
mijniT unda daTariRdes. Tumca, aqve minda
SevniSno, rom calyura sasmisebi, rogorc
zemoT iyo naCvenebi, Zv. w. 1100900 wlebSic
gvxvdeba, magram maT ara aqvT bikonusuri
tani, ris gamoc vTvli, rom graklianis biko
nusurtaniani sasmisi ergetis calTan ufro
met saerTos poulobs da am TariRsac amis
gamo vaniWeb upiratesobas.
3. qveda II terasis dasavleT nawilSi aR
moCnda xuroTmoZRvruli kompleqsi („das
avleTi taZari“), romelic Sedgeba sami Zi
riTadi saTavsosagan. TiToeulSi aris erTi
sakulto da masTan dakavSirebuli erTi
sameurneo nageboba (sur. 2). SemorCenilia
xis svetebis ormoebi, romelic gars uvlis
mTels kompleqss. Sesabamisad, isini er
Tiani gadaxurvis sistemaSia moqceuli da
sakmaod rTuli dagegmarebisa da gansxva
vebuli funqciis matarebeli elementebis
erTobliobas warmoadgens. Senobebi gaxs
nilia samxreTisaken, rac garemo pirobebis
swor gaTvlasa da haerisa da tenianobis
reJimis optimalur gaazrebaze miuTiTebs.
esaa asaTviseblad SerCeul sivrceSi aqam
de sruliad ucnobi sakulto da sameurneo
SenobaTa daproeqtebisa da Semdgom pro
eqtis realizaciis iSviaTi SemTxveva Zvel
qarTul xuroTmoZRvrebaSi. SemuSavebulia
sakmaod rTuli, mTlian kompleqsSi Semava
li calkeuli Senobebis gegma, tipi da inte
rieris organizaciis yvela detali. inter
ieris mowyobis sqema SemdegSi mdgomareobs:
nagebobis ZiriTad nawils warmoadgens N – S
mimarTulebaze orientirebuli sami seqcia,
romlis Sida sivrce gayofilia or nawilad,
xolo maTSi wina planze wamoweulia umTav
5 T. Mikeladze, Grosse Kollektive Grabgruben Der Fruhen Eisenzeit in Kolchis, In: Archaologischer Anzeiger, Berlin, New York, 1995, gv. 2-22.
resi funqciuri datvirTvis mqone elemen
tebi:
1. podiumi;
2. podiumTan midgmuli an masTan axlos
damontaJebuli da TixiT saguldagulod
Selesili oTxkuTxa, bordiurebiani magida;
3. bordiurebiani magidis win gamarTu
lia gegmaSi wriuli ormo, romelic iatakSia
amoRebuli. ormos fskerze sagangebod Ser
Ceuli brtyeli, wriuli formis qvaa Casmuli
(ritualuri kera).
4. puris sacxobi Rumeli, romlis zomebi
icvleba Senobis moculobis Sesabamisad.
Senobis danarCeni sivrce aTvisebulia
im praqtikuli amocanebis Sesabamisad, rome
lic yvela calkeul seqcias aqvs. magaliTad,
aRvwerT #1 seqcias:
misi zomebia 4,70X2,30 m. aq aseve, ro
gorc wina or oTaxSi, dasavleT kedelTan
gvaqvs podiumi, misi zomebia 1X0,70X0, 3 m.
podiums dasavleT mxares, centralur na
wilSi, Sesawiravi WurWlis Casadgmeli CaRr
maveba aqvs (dm. 0, 25 m), romelic qvis baliSiT
mTavrdeba.
bordiurebiani magida, romelic sava
raudod, Sesawiravi nivTebisaTvis iyo gan
kuTvnili sakurTxevlis CrdiloeTiTaa Se
morCenili. saTavsos CrdiloeT kedelTan,
misgan 0, 25 mis moSorebiT, gamovlenilia sa
ritualo kera, romlis ZirSic qvis baliSia
Cadgmuli. diametri 0, 30 mia, xolo siRrme
ki – 0, 25 m. oTaxis CrdiloaRmosavleT kuT
xeSi gamovlenili Rumeli yvelaze kargadaa
Semonaxuli am Zeglze SemorCenil RumelTa
Soris. aRniSnuli Rumelis mixedviT SeiZle
ba davaskvnaT, rom samive SenobaSi unda yofi
liyo erTi tipis, e. w. xovluri, oriarusiani
da samganyofilebiani (sacecxle, sanacre
da TviTon Rumelis ganyofileba) Rumeli.
gansxvavebiT sxva Zeglebze aRmoCenili Ru
melebisagan, aq aRmoCenilebs aqvT tempera
turis regulirebis meqanizmi – esaa sacxob
da sacecxle ganyofilebaze misafarebeli
gamomwvari Tixis filebi. saTavsos centrSi
v a x t a n g l i C e l i
28
Ggadaxurvis Camoqcevis Sedegad damsxvreu
li WurWelia gamovlenili.
aRniSnul saTavsos dasavleTi mxridan
zRudavs da am nagebobas meoresagan hyofs
riyis qvis wyoba. misi zomebia 4,30X 0,65 m.
riyis qvis wyobasa da sakurTxevels Soris
sameurneo sivrcea moqceuli. rac Seexeba sa
Tavsos aRmosavleT mxares, aqac dadasturda
riyis mozrdili qvebisagan Sedgenili wyoba.
SemorCenili wyobis zomebia 2,30 X1 m.
nagebobaTa es kompleqsi amierkavkasii
saTvis sruliad gansakuTrebul Zegls war
moadgens. gamovyof or saintereso detals:
rogorc aRiniSna, SesasvlelTan, marcxena
mxares, uSualod dasavleT kedelTan gamar
Tuli iyo TixiT Selesili podiumi, romel
sac aseve dasavleT nawilSi, Sua adgilze
hqonda saguldagulod momzadebuli mcire
zomis ( D – 0, 25 m.) wriuli foso. misi sagul
dagulod momzadeba gamoixateboda ara mxo
lod mis zust lokalizaciaSi, aramed ima
Sic, rom mis fskerze Cadgmuli iyo zustad
fosos diametris mqone brtyeli qva. aseTi
_ myarimomzadeba TiTqos konstruqciul
simZimes unda gulisxmobdes, magram II seqcia
Si aRmoCnda aseTive fosoSi in situ Cadgmuli
amave diametris mqone xelada, rac naTlad
miuTiTebs am podiumis sakulto xasiaTs.
sayuradReboa, rom am tipis podiumebs aqvT
qronologiurad Zalze Soreuli, magram
funqciurad uaxloesi paralelebi eridus
eneoliTur taZrebSi, sadac isini aseve ke
delzea midgmuli da interieris sivrcis
ganuyofel detals warmoadgens6. yuradRe
bas iqcevs is faqtic, rom yvela Senoba samx
reTiTaa orientirebuli. aseTi orientacia
martivad aixsneba bunebrivi pirobebiT – aq
mudmivad uberavs dasavleTisa an aRmosav
leTis Zlieri qarebi, rac sruliad SeuZle
bels xdis Senobebis aRmosavleTidan gaxs
nas. amis gamo, marTalia, sakulto nagebobe
bis karebi ar uyurebdnen aRmosavleTs, anu
6 The Cambridge ancient History, V. 1, Part 2, 1971. . Ed-wards I. E. S., Gadd C. J., Hammond N. G. L., Cambridge. gv. 334.
dilis mzes, magram, samagierod, mTeli dRis
manZilze mzisaken iyo gaxsnili.
graklian goraze aRmoCenil masalaSi ga
moiyofa importuli an importulis mibaZviT
damzadebuli nivTebis jgufi. MmaTi gadanawi
leba damzadebis adgilis mixedviT urTier
TobaTa Semdeg mimarTulebebs iZleva:
1. samxreTi Mmesopotamia. Ees mimarTuleba
warmodgenilia ori sabeWdaviT (sur. 6). Ppir
veli maTgani, rogorc zemoT aRvniSne, mo
numentursakurTxevlian taZarSi aRmoCnda.
esaa Ria feris, kargad ganleqili Tixisagan
damzadebuli konusuri sabeWdavi, romlis
zedapiri Tixis gamowvamde saguldagulo
daa Semkuli faqizad amokawruli xazebiT.
xazebi anabeWdze erT rigad Camwkrivebuli
samkuTxedebis sqematur gamosaxulebas qmnis.
xolo qveda registrSi SeiniSneba kargad
gamoyvanili Sevronebi. sabeWdavis Tavze
jvaria gamosaxuli, xolo Ziri odnav Rrua.
sabeWdavi gaxvretilia SuaSi, sruliad aS
karad, naxatis datanis Semdeg, rac sabeW
davebis damzadebis teqnologias ewinaaRm
degeba. amdenad, cxadia, rom gamWoli naxv
reti sabeWdavze mogvianebiTaa datanili.
sabeWdavis simaRlea 5, 2 sm, Ziris dm. – 2, 8 sm,
xolo zeda sibrtyis dm. aris 1, 6 sm. prof. n.
samsonia am nivTis dekoris pirdapir analo
gias jemdeTnasris IV jgufis sabeWdavebTan
xedavs. am jgufis pirveli nawilis sabeWda
vebisaTvis swored analogiuri Sevronebia
damaxasiaTebeli7. amdenad, TiTqos am sabeW
davis mesopotamiuri warmomavloba da misi
adreuli TariRi (Zv. w. 30002800 ww.; domenik
koloni iZleva Zv. w. 30002334 wlebs) eWvs ar
unda iwvevdes. Tumca, igi Semdgom specia
lur Seswavlas saWiroebs. rac Seexeba mis
gviandel, anu Zv. w. 1100900 wlebis taZarSi
moxvedris faqts, igi advilad aixsneba _
7 Nn. samsonia, Suamdinaruli gliptika, Tb., 2008, gv. 37; D. Colloon, First Impressions. Cylinder Seals in the Ancient Near East, British Museum Press, 1987, gv. 13-22; Corpus of Ancient Near Eastern Seals in North Ameri-can Collections, the Bollingen Series XIV, Pantheon Book, 1949; pl. 35.
v a x t a n g l i C e l i
29
gviandel taZrebSi adreuli sabeWdavebis
aRmoCena am xanisaTvis tipuri movlenaa. ra
Tqma unda, Zalze mniSvnelovania imis dadge
na, Tu rodis moxvda es sabeWdavi mesopota
miidan Tanamedrove qarTlis teritoriaze
– Zv. w. IV aTaswleulis bolosa Tu Semdeg, Zv.
w. II aTaswleulis miwuruls. am etapze dabe
jiTebiT raimes Tqma Znelia, magram TiTqmis
sinqronuli mtkvararaqsis kulturis arna
xulad vrceli masStabebi yovelgvari daSve
bis saSualebas iZleva. amave TvalsazrisiT
sruliad gansakuTrebulia meore sabeWdavi,
romlis wriuli maryuJi marTkuTxa dafa
zea amoyvanili. nivTi Ria feris, moTeTro
qviSaqvisagan zedmiwevniT daxvewili teqni
kiTaa damzadebuli. misi zedapiri imdenad
kargadaa aTvisebuli, rom eWvs ar iwvevs misi
damamzadebeli xelosnis ostatobis maRa
li done. kveTa Rrmaa, anabeWdze kargad Cans
gasxivosnebuli `RmerTis saxli~8. sabeWda
vis simaRlea 3, 2 sm, maryuJis simaRle – 2, 2
sm, sasuraTe sibrtyis farTobi – 3,6X3,4 sm
ze. es sabeWdavi nayar, dazianebul fenaSi
aRmoCnda. amdenad, igi mxolod analogiebis
saSualebiT SeiZleba daTariRdes. aseTi ana
logiebi ki mas isev jemdeTnasris periodis
masalebSi moepoveba da Sesabamisad, Zv. w.
30002800 wlebs unda miekuTvnebodes. Tum
ca, aqac SevniSnav, rom es nivTic calke kvle
vis sagania. sayuradReboa, rom namosaxlarze
didi raodenobiTaa aRmoCenili gviani brin
jaos xanis adgilobrivi sabeWdavebic, ro
melTa zedapiri sxvadasxva saxeebiTaa Semku
li. maT Sorisaa nacrisferkeciani sabeWdavi
(mas yuradReba miaqcia prof. n. samsoniam,
romelmac daamuSava aseve mesopotamiuri
sabeWdavebic), romelzedac centridan oTx
mxares gasuli xazebi/sxivebi iSleba. igi
zusti analogiaa im arqauli sabeWdavebi
sa, romlebic didi raodenobiTaa cnobili
mesopotamiidan. araa gamoricxuli, rom es
8 P. Amiet, La Gliptique Mesopotamienne Archaique, Paris, 1980, n. 386-390; Corpus of Ancient Near Eastern Seals in North American Collections, the Bollingen Series XIV, Pan-theon Book, 1949; pl. 22-25.
sabeWdavic swored mesopotamiurebis yve
laze adreuli adgilobrivi replikaa.
2. urTierTobebis qronologiurad mom
devno safexuri da sxva mimarTuleba gane
kuTvneba Zv. w. VIIIVII sss. kolxeTTan SesaZ
lo analogiis TvalsazrisiT sruliad gan
sakuTrebulia Zv. w. VII saukunis fenaSi aRmo
Cenili terakotis figuris nawili – proto
ma, ufro zustad, cxovelis Tavi. misi zusti
identificireba rTulia, magram vfiqrob,
rom esaa cxenis Tavi, romelsac ramdenadme
stilizebuli forma aqvs. am TvalsazrisiT
yuradRebas iqcevs misi sruli identuro
ba kolxeTSi gaTxril koleqtiur samarxSi
aRmoCenil mcire plastikis erTerT ni
muSTan. esaa cxeni, romelzec qalRvTaeba
zis9. cxenebis qandakebebs saerTo aqvT ara
mxolod stili, aramed aRviris mimaniSne
beli rgolic, romelic cxvirze, zemodanaa
gadmotarebuli. swored am atributis gamo
vTvli am figuras cxenis gamosaxulebad. mi
maCnia, rom graklianze aRmoCenili cxenis
figura kolxuri cxenosani qalis qandakebis
erTaderTi terakotis replikaa. aqve minda
aRvniSno, rom cxenosani qalRvTaebebis ga
mosaxulebaTa genezisi didi xania, rac dis
kusiis sagania10. magaliTad, kunZul samosze
aRmoCenili mxedari qalis brinjaos qanda
kebis SesaZlo damzadebis adgilad Tavidan
ve miCneulia kolxuri areali11, marTlac,
kolxeTis sazRvrebs miRma, aRmosavleTiT
da samxreTiT – anatoliis olqSi, mxedari
qalis arc erTi figura ar dadasturebula,
rac SesaZloa marTlac imaze miuTiTebs, rom
am figuris kunZul samosze arseboba kol
xeTTan urTierTobis Sedegia (Tumca, aseve
SesaZloa, rom am urTierTobebs sistemati
uri xasiaTi jer kidev ar hqonoda). Mmagram
9 T. Mikeladse, Grosse Kollektive Grabgruben Der Fruhen Eisenzeit in Kolchis, In: Archaologischer Anzeiger, Berlin, New York, 1995, gv. 20. 10 Sead. o. lorTqifaniZe, Zveli qarTuli civilizaciis saTaveebTan, Tb., 2002, gv. 184 da Semd. 11 M. Vojatzis, : Votive Riders Seated Side-Saddle at Early Greek Sanctuaries, Annual of the British School of Archae-ology at Athens, 1992, N 87, gv. 259-279.
v a x t a n g l i C e l i
30
aseT SemTxvevaSi, Cemi azriT, mniSvnelova
nia kavkasiasa da kontinentur saberZneTSi
aRmoCenili erTi da imave tipis figurebis
konceptualuri identuroba. amave dros,
absoluturad cxadia is garemoeba, rom
cxenosani qalis figura iwarmoeboda sxva
dasxva regionebis saxelosnoebSi. am sakiTx
Tan dakavSirebiT aucileblad unda aRiniS
nos cxenosani qalis moxatuli terakotis
figura herakleas muzeumidan (Zv. w. 1450
1100 ww., X darbazi), romelic, rogorc Cans,
yvelaze adreulia msgavs nimuSebs Soris
da am qandakebaTaA genezisis TvalsazrisiT
uaRresad mniSvnelovanic. Ooriod sityviT
minda Sevexo am sakiTxs: egeosur – kolxuri
urTierTobebi Zveli samyaros kardinalur
samecniero problemaTa rigs ganekuTvneba
da, amdenad, yvela aRmoCenasa da interpret
sacias garkveuli mniSvneloba aqvs. am Temas
Tan dakavSirebuli erTerTi aRmoCena SeiZ
leba iyos agreTve mzeTamzis samarovanze
mopovebuli doqi, romelic morfologiuri
niSnebiT imeorebs Zv. w. VIIIVII saukuneebis
aRmosavleT qarTul keramikas, Tumca misi
dekori am xanis kolxeTisa da aRmosavleT
saqarTvelosaTvis sruliad unikaluria da
paralelebs ufro saberZneTis geometriu
li xanis keramikasa da kolxur culebTan am
JRavnebs. me mxedvelobaSi maqvs meandris ga
mosaxuleba, romelic J. Whitleys gamokvle
vebis mixedviT, im horizontalur meandrTaA
rigs ganekuTvneba, romelic gvxvdeba WurW
lis yuris zonaSi da Cndeba Zv. w. IX saukuni
dan12, Tumca zustad igivea gviangeometriul
II periodSic (VIII sis bolo, Zv. w. 77040 ww).
amave TvalsazrisiT uaRresad sainteresoa
kidev erTi WurWeli mzeTamzis samarovnidan
– sasmisi, romlis tani frizebadaa dayofi
li, rac sruliad ucxoa rogorc kolxuri,
ise aRmosavleT qarTuli keramikisaTvis da
sruliad bunebrivia geometriuli xanis sa
berZneTisaTvis. sainteresoa, rom am sasmiss
12 J. Whitley, Style and Society in Dark Age Greece, Cam-bridge, 1991, kodi _ MOT 01.
aqvs frizebSi Casmuli samkuTxedebi, rac
gansakuTrebiT farTod vrceldeba swored
amave xanis – Zv. w. VIII saukunis berZnul kera
mikul warmoebaSi. unda aRiniSnos isic, rom
meandri swored am xanaSi Cndeba aRmosavleT
anatoliaSi (konias areali), saidanac ufro
advilad SeiZleboda moxvedriliyo kavka
siaSi. magram es varaudi miuRebeli Cans im
martivi mizezis gamo, rom mzeTamzis sama
rovanze orive nivTi, iseve rogorc aq mikv
leuli `skviTuri~ isrispirebi, mkveTrad
kolxuri artefaqtebis kompleqsSia aRmo
Cenili. amis gamo, vfiqrob, rom isini dasav
luri gziT unda moxvedriliyvnen samcxeSi.
Tu konteqstebis mixedviT vimsjelebT (da
es, albaT, marTebuli gzaa), SesaZloa amave
mosazrebis dasturia isic, rom Treli go
rebze aRmoCenili zoomorfuli WurWeli,
romelsac analogiebi aqvs rogorc berZnul
samyaroSi (mag., gvianeladuri C periodis
WurWeli atikidan, peratidan, rodosidan
da sxva), ise aRmosavleTSi, ganxiluli unda
iqnas ara berZnul, aramed aRmosavlur gav
lenad imis gamo, rom isini aranair dasavlur
konteqsts ar Seicavs da mTlianad lokalur
da aRmosavlur garemoSi eqceva.
amave konteqstSi yuradRebas iqcevs
isic, rom miuxedavad kolxuri elementebis
momZlavrebisa Zv. w. VIIIVII ssSi, kolxeTis
teritoriis aRmosavleTiTa da samxreTiT
ar SeiniSneba iseTi prestiJuli kolxuri
nivTebis gavrceleba, rogoric, magaliTad,
mxedari qalRmerTebis qandakebebia. aseve ar
Cans amave xanis kolxeTis sakulto Zegle
bisaTvis ukve tipiuri terakotis figurebi
kolxeTis uSualod momijnave teritorieb
ze13. amitom, bunebrivad Cndeba garkveuli
skefsisi Zlieri kolxuri iniciativis sxva
dasxva mimarTulebiT gansakuTrebul gaaq
tiurebasTan dakavSirebiT. swored amitom,
mec vfiqrob, rom es aRmoCenebi jerjero
13 H. Nasidze., V, Licheli, L’aire de diffusion de la culture colchidienne, In: Le Pont-Euxin vu par les Grecs, Sympo-sium de Vani (Colchide) – septembre-octobre 1987, Paris 1990.
v a x t a n g l i C e l i
31
biT berZnulkolxuri adreuli urTierTo
bebis sporaduli xasiaTis maniSneblad unda
miviCnioT14. vfiqrob, rom swored am kon
teqstSi unda iqnas ganxiluli is aRmoCene
bi, romelic kunZul samoszea gakeTebuli
da kolxur samyarosTanaa dakavSirebuli.
kerZod, Cemi azriT, dasazustebelia am niv
Tebis kunZul samosze moxvedris logika da
kanonzomiereba, anu sxva sityvebiT, aris Tu
ara isini am mimarTulebiT Zlieri kolxuri
impulsis maCvenebeli.
Cemi azriT, es sakiTxi martivad wydeba
kunZul samosze ukanaskneli wlebis manZil
ze Catarebuli samuSaoebis Sedegebis gaT
valsiwinebiT.
O im votivebis arqeologiuri konteqsti,
romlis nawilic mxedari qalis qandakebaa,
aris Semdegnairi (gamoyenebulia h. kirilai
sis xelmZRvanelobiT Catarebuli gaTxre
bis Sedegebi)15. Sewiruli Sinauri cxovele
bis naSTebi (romelTa Soris Warbobs xaris,
Semdeg – Zroxisa da cxvris, Txisa da Roris
Zvlebi); unikaluri gareuli cxovelebis
naSTebi ( egvipturi niangis Tavis fragmenti,
afrikuli antilopas Tavi da rqa); gasaocrad
bevri terakotis figurebi _ broweulisa da
yayaCos Reroebi, iseve rogorc maTi kurkebi
da fiWvis girCebi (romelic aq ar izrdeba);
spilos Zvlisagan damzadebuli lomis egvip
turi qandakeba; mamakacis ori babilonuri
figura; xomaldebis stilizebuli modele
bi (romlebic garkveul rols TamaSobdnen
herasadmi miZRvnil dResaswaulebSi) da mra
vali sxva. amdenad, aq saubaria importul
nivTebze, romlebic modioda babilonidan,
finikiidan, iranidan, asureTidan, urartu
dan da kviprosidan. magram am SemTxvevaSi
xazgasmiT unda aRiniSnos agreTve: xis skami
cxenebis gamosaxulebiT; cxenis trapeciis
formis aRmosavluri warmoSobis saSublee
bi; saocari raodenobis cxenis brinjaos
14 o. lorTqifaniZe, Zveli qarTuli civilizaciis saTaveebTan, Tb., 2002, gv. 190. 15 H. Kyrieleis, The heraion at Samos, In: Greek Sanctuaries. New approaches, N-Y, . 1993, gv. 125 – 153.
aRkazmuloba, romelsac analogia ara aqvs
arcerT berZnul taZarSi, ris safuZvelzec
aRiarebulia, rom arqaul xanaSi heras aqvs
specifikuri niSani – igi aris swored cxe
nebisa da mxedrebis (sic!) mfarveli RvTaeba.
am fonze, kolxuri qandakebis aqve aRmoCenis
faqti sruliad Cveulebrivi movlenaa – igi,
iseve rogorc sxva nivTebi, kolxuri kultu
ris arealSi moxvedrili romelime mogzau
ris/vaWris mier iqna Sewiruli herasadmi. Mma
gram, Tu gaviTvaliswinebT erT niSandobliv
faqts, rom egeosidan aRmosavleTiT, kol
xeTis gareT – anatoliis arealSi _ analo
giuri mxedari qalis arcerTi brinjaos qan
dakeba ar aRmoCenila, mainc unda vifiqroT,
rom misi aq gamoCena uSualod kolxeTTan Se
xebis (SesaZloa, sulac erTjeradi) Sedegia.
amasTan, misi erTeuli xasiaTi imisi mauwye
belia, rom am dros raime regularul ur
TierTobaze saubari egeosur samyarosa da
kolxeTs Soris jer kidev naadrevia. magram
am SemTxvevaSi asaxsneli rCeba is aSkara Te
maturi identuroba, romelic kontinentur
saberZneTsa da kolxeTSi aRmoCenil qanda
kebebTan arsebobs. Tumca aSkaraa isic, rom
– rogorc specialur literaturaSia ukve
miRebuli – am saerTo koncefciis Sesabamis
ad, mxedari qalebis figurebi iwarmoeboda
sxvadasxva regionalur saxelosnoSi. amg
varad, kunZul samosze kolxuri qandakebis
aRmoCena kolxuregeosur urTierTobaTa
TvalsazrisiT SemTxveviTi Cans (Tumca ukve
garkveuli saerTo interesebis mimaniSnebe
lia), xolo heraionis funqciis Tvalsazri
siT ki sruliad logikuri.
ufro aqtiuri urTierToba kolxeTTan
Cans adreantikur da elinistur epoqaSi. mo
viyvan mxolod ramdenime magaliTs graklia
ni goris gaTxrebidan: pirvel rigSi esaa
vercxlis sxivana sayureebi/sakidebi. msgavsi
tipis masala tipuria Zv. w. VIII ssis kolxu
ri samarxeuli inventarisTvis, Tumca, kol
xurTan SedarebiT mcire zomis, ramdenime
vercxlis nimuSi samcxisa da qvemo qarTlis
v a x t a n g l i C e l i
32
teritoriazec aRmoCnda. Aam „dakninebuli“
formebisagan gansxvavebiT, graklianis nimu
Sebi masiuria da TiTqmis imave zomisaa, rac
kolxuri. amasTan, graklian goraze Senar
Cunebuli Cans sxivana sayureebis/sasafeTq
leebis maincadamainc qonebrivad gamorCeul
konteqstSi Cadeba. Tumca teqnologiuri
TvalsazrisiT aris sxvaoba – graklian go
raze aRmoCenili calebi vercxlis grexili
mavTulisaganaa nakeTebi da arc Citebisa da
vardulis gamosaxulebebi amkobs. Aaseve kol
xuri oqros replikad mimaCnia mcire zomis
yelsabamis vercxlis diskosebri sakidebi,
romelsac analogiebi aqvs sairxeSi.
3. saintereso movlenebi ganviTarda I aTas
wleulis Sua xanebis kavkasiaSi, rac aqemeni
duri iranis gaaqtiurebas gulisxmobs. aRar
gavimeoreb cnobil mosazrebebs satrapieb
Si da aqemenidur armiaSi qarTvelur tom
Ta gaerTianebebis Sesaxeb (kavkasiaSi da mis
samxreTiT)16. aqemeniduri aqtivoba aSkaraa
iseTi sayrdeni administraciuli centrebis
aRmoCenebiT, rogorebicaa: gumbaTi17, yara
jamirli18, sariTefe, draxs ha nakerti, arin
berdi, ervandaSati19. arsebobs mosazreba
imis Sesaxeb, rom gumbaTisa da sxva aqemeni
duri sasaxleebis mSeneblebi mowveulni iyv
nen iranidan an anatoliidan20, rac sruliad
16 Herodotus, III, 94. 17 F. Knauss, Persian Rule in the North. Achaemenid Pa-laces on the Periphery of the Empire, In:The Royal Palace Institution in the First Millennium BC. Monographs of the Danish Institute at Athens, 2001, Vol. 4. 18 I. Babaiev, I. Gagoshidze, F. Knaus, An Achaemenid “Pa-lace~ at Qarajamirli (Azerbaijan), Preliminary Report on the Excavations in 2006, In: Achaemenid Culture and Local Tra-ditions in Anatolia, Southern Caucasus and Iran. New Disco-veries, Brill, 2007. 19 F. Ter-Martirossov, The Typology of the Colomnar Struc-tures in Armenia in the Achaemenid Perod, In: The Royal Palace Institution in the First Millennium BC. Monographs of the Danish Institute at Athens, 2001, Vol. 4, gv. ?; A. Ka-netsyan, Urartian and Early Achaemenid Palaces in Arme-nia, In: The Royal Palace Institution in the First Millennium B. C. Monographs of the Danish Institute at Athens, 2001, Vol. 4.20 F. Knauss, Persian Rule in the North. Achaemenid Palaces on the Periphery of the Empire, In:The Royal Palace Institu-tion in the First Millennium BC. Monographs of the Danish Institute at Athens, 2001, Vol. 4.
logikuri Cans, radgan Kkargadaa cnobili is,
Tu ramdenad mdidari da mravalferovania
centraluri kavkasia aqemeniduri iranis
produqciiT21. pirvel rigSi, aRsaniSnavia
yoveldRiuri moxmarebis moxatuli kera
mika (sur. 7) da samkauli. Ggrakliani goris
aqemeniduri aRmoCenebidan aRsaniSnavia mi
nis koltubi. rogorc cnobilia, minis kol
tubebi kavkasiaSi iSviaTia. saqarTveloSi
mopovebul Tagan fiWvnaris koltubis Tari
Ri (I jgufi D. Barag-is mixedviT) miekuTvneba
Zv. w. V sis II meoTxeds22. igive tipis WurWeli
aRmoCenilia vanSi, igi Zv. w. V siT TariRde
ba23. D. Barag-is klasifikaciis mixedviT, igi
agreTve Zv. w. V an IV ssiT TariRdeba. aseTive
TariRebi mogvca m. Ffircxalavam24. saqarTve
los teritoriaze aRmoCenili sxva WurWle
bi (mag., enageTi, taxtiZiri) ZiriTadad Zv. w.
V an IV sis dasawyisiT TariRdeba. Ggraklia
ni goris koltubic D. Barag – is klasifi
kaciis I jgufs ganekuTvneba da TariRdeba
Zv. w. V sis meore naxevriT25. Kkargadaa cnobi
li, rom ufro mkveTri aqemeniduri gavle
na dafiqsirebulia qarTlis iseT Zeglebze
rogoric aris cixiagora da samadlo, xolo
kolxeTSi – vani. Aam ukanasknelSi aqemenidu
ri gavlenis Sesaxeb Zv. w. IV – III ssis arqi
teqturaSi me jer kidev 1991 wels vwerdi26.
am TvalsazrisiT mniSvnelovani iyo vanSi
aRmoCenili kirqvis frizis fragmenti, ro
melzec SemorCenilia etlisa da meetlis
21 O. Lortkipanidze: The “Akhalgori Hoard~-Attempt at da-ting and Historical interpretation. In: Dziebani (The Journal of the Centre for Archaeological Studies), #11, Tb., 2001, gv. 2871. 22 A. Kakhidze Iranian Glass Perfume Vessel from the Pichv-nari Greek Cemetery of the Fifth Century BC. In: Achaeme-nid Culture and Local Traditions in Anatolia, Southern Cau-casus and Iran. New Discoveries, Brill, 2007, gv. 109-117.23 R. Phuturidze, N. Khoshtaria, D. Chkonia, Results of the excavations carried out in the north-eastern part of the Vani Settlement, In: Vani I, Tbilisi., 1972, gv. 111-135. 24 m. Ffircxalava, minis WurWeli, vani VII, Tb., 1983, gv. 7986 25 D. P. Barag, Rod-formed Kohl-tubes of the Mid – first Millen-nium BC, Journal of Glass Studies, #17, 1975, gv. 26-28. 26 v. liCeli, Zveli saqarTvelo elinisturi samyaros sistemaSi, Tb., 1991, sadoqtoro disertaciis referati.
v a x t a n g l i C e l i
33
reliefuri gamosaxuleba. Aam arqiteqturul
detalze aqemeniduria etlis gamosaxule
ba, romelsac „kopebiani“ borblebi aqvs. Mms
gavsi borblebis mqone etlis gamosaxuleba
amokveTilia dariosis sabeWdavze27, analo
giuria britaneTis muzeumSi daculi oqros
etlis borblebi28; identuri borblebi aqvs
apadanas reliefze gamosaxul etls ori po
niT29. es arqiteqturuli detali, romelic
SeiZleba miviCnioT monumenturi struqtu
ris frizis nawilad (SemorCenili saRebavis
kvali migvaniSnebs, rom frizi moxatuli
iyo), imis damadasturebelia, rom, vanSi, ro
melic saukuneebis ganmavlobaSi iyo kolxu
ri religiuri da administraciuli centri,
aqemeniduri gavlena SemorCa elinistur
xanamde. frizis es nawili aris berZnuli
da aqemeniduri elementebis iseTi sinTezi,
rogoric elinisturi xanis dasawyisSi unda
arsebobdes (es frizi interpretirebulia
eosis gamosaxulebad)30. amasTanave, frizi da
centralur terasaze gamovlenili monumen
turi kedeli vanSi, Zv. w. IVIII ssSi aqemenidu
ri tradiciebis arsebobaze unda miuTiTeb
des. vanis centralur terasaze ormagpro
tomiani kapitelis aRmoCenam daadastura
Cems mier gamoTqmuli varaudi31.
Aaqemenidur kulturasTan urTierTo
bis TvalsazrisiT sayuradReboa agreTve
grakliani goris samarxebSi aRmoCenili oq
ros, vercxlis da brinjaos diskoebi aqemeni
duri tipis ornamentiT, romelic identuria
aqemeniduri Tasebis Zirebis im ornamentu
li saxisa, romelic gavrcelebuli Cans Zvel
saqarTvelos (mag., axalgoris ganZis Tasebi
27 Ch. G. Starr, Greek and Persians in the fourth Century BC., Iranica Antiqua, vol. XII, 1977, gv. 231. 28 J. Boardman, Die Perser und Der Western. Mainz am Rhein. In Kulturgeschichte Der Antike Welt, Band 96, 2003, gv. 191-238. 29 M. A. Littauer, J. H. Crouwel, Wheeled vehicles and ridden animals in the Ancient Near East, Leiden/Koln, Brill, 1979, gv. 144-149. 30 o. lorTqifaniZe, Zveli qarTuli civilizaciis saTaveebTan, Tb., 2002, gv. 23223. 31 v. liCeli, kolxeTisa da iberiis kulturis sakiTxebi, Tb., 2001, gv. 39.
– Zv. w. IV s.)32, sazogadod Savi zRvis auzsa da
dasavleT anatoliis sxvadasxva olqSi33.
4. gare samyarosTan urTierTobebis
meoTxe mimarTuleba grakliani goris aR
moCenebis mixedviT vlindeba berZnul sa
myarosTan/anatoliasTan, romelic kavkasia
Si jer kidev brinjaos fibulebis gamoCeniT
daiwyo34 da „samadlos tipis“ keramikiT gag
rZelda. graklian goraze gaiTxara samarxi,
romelSic aRmoCnda farakiani beWedi (tab.
IX, 1) figuris gamosaxulebiT (safiqrebelia,
„panimusikosis“, rac, SesaZloa, gacilebiT
axlos aris WeSmaritebasTan, radgan silu
eturad Cans Txis fexebi. Tumca ramdenadme
msgavsi marsiasis figuracaa cnobili).
5. aseve sayuradReboa, ieroglifurwar
weriani egvipturi skarabeoidis aRmoCena
grakliani goris #217 samarxSi, radgan am
periodSi (Zv. w. VIV ss.) isini, rogorc Cans,
farTod vrceldeba dasavleT saqarTve
loSi da gvxvdeba samxreTSic (mag., awyuris
#044 samarxSi mopovebuli nivTebi). Aam dros
skarabeoidebs mZivebad iyenebdnen – amas
adasturebs maTi aRmoCenebi gardacvlilTa
gulmkerdis areSi, mZivebTan erTad. buneb
rivia, rom es nivTi, iseve rogorc aqve aRmo
Cenili Tvaladi mZivebi, kavkasiaSi berZeni
vaWrebis aqtiuri saqmianobis Sedegadaa Se
mosuli. Aam urTierTobaTa Sedegia sxvadas
xva dros sxvadasxva da Tanac sakmaod daS
orebul regionebSi damzadebuli nivTebis
graklian goraze moxvedris faqti.
Aamgvarad, grakliani goris aRmoCenebi
naTeli dasturia imisa, rom amierkavkasiis
32 O. Lortkipanidze: The “Akhalgori Hoard~-Attempt at da-ting and Historical interpretation. In: Dziebani (The Jour-nal of the Centre for Archaeological Studies), #11, Tb., 2001, gv. 28-71. 33 M. Yu. Treister, The Toreutics of Colchis in the 5th – 4th cc BC Local Traditions, Outside Influence, Innovations, In : Achaemenid Culture and Local Traditions in Anato-lia, Southern Caucasus and Iran. New Discoveries, Brill, 2007, gv. 84-91. 34 V. Licheli, Phrigian fibulae in Transcaucasia: their diffu-sion route, In: Proceedings of the First International Con-ference on the Archaeology and History of the Black Sea, Amsterdam, 1999.
v a x t a n g l i C e l i
34
centralur monakveTze – misi SedarebiT
martivi da moxerxebuli, amasTan sameurneo
saqmianobisaTvis gamosadegi fizikurgeo
grafiuli pirobebis gamo – koncentrirebu
li iyo savaWro aqtivobis ZiriTadi mimarTu
leba, rasac axlda urTierTSeqcevadi pro
cesi: aseTi garemo ganapirobebda sakmaod
aqtiuri ekonomikuri balansis mqone dasa
xlebis arsebobas, rasac axlda gzis am sa
mosaxlosTan moaxloebis tendencia, xolo
meore mxriv, am samosaxlos arsebobisaTvis
garkveul qronologiur monakveTebSi pri
oritetuli xdeboda amave gzis arseboba. ar
SeiZleba, rom mesopotamiuri sabeWdavebis
aRmoCena graklian goraze SemTxveviTi iyos;
Aarc is SeiZleba, rom gvianbrinjao – adre
rkinis xanis erTmaneTisagan gansxvavebu
li sataZro kompleqsebi aq SemTxveviT iyos
Tavmoyrili;D da albaT, arc qveda terasis
unikaluri sataZro („dasavleTi taZari“)
kompleqsia aq SemTxveviT agebuli; sruliad
aSkaraa samosaxlos araerTgzis dakninebisa
da kvlav aRzevebis faqtic, rac am adgilis
mniSvnelobas usvams xazs. iyo yvelaferi ze
moTqmuli mxolod geografiuli mdebareo
biT gamowveuli Tu am goras raime sakralu
ri mniSvneloba hqonda, amaze pasuxs mxolod
momavali gaTxrebis Sedegebi gascems. Nnebis
mier SemTxvevaSi, samosaxlos did qronolo
giur monakveTSi arsebobisa da aq mikvleu
li artefaqtebis xasiaTis gamo, grakliani
goris samosaxlo da samarovani centralu
ri amierkavkasiis etalonur ZeglTa Soris
unda iqnas ganxiluli.
v a x t a n g l i C e l i
35
sur. 2. grakliani gora. taZris gegma, Wrili, Zv. w. V-IV ss.
sur. 1. grakliani gora. monumenturi sakurTxeveli, Zv. w. 1100-900 ww.
v a x t a n g l i C e l i
36
sur. 4. grakliani gora. brinjaos xanis samarxeuli inventari, Zv. w. XII – X ss.
sur. 3. grakliani gora. samarovani, Zv. w. XIII s. _900 ww. gegma, nakveTi III
sur. 5. grakliani gora. samarxi #217, Zv. w. V s-is II nax., gegma
v a x t a n g l i C e l i
37sur. 6. grakliani gora. samxreT mesopotamiuri sabeWdavebi, Zv. w. IV – III aTaswleuli
v a x t a n g l i C e l i
38
sur. 8. grakliani gora. `samadlos tipis~ moxatuli keramika, Zv. w. III-II ss.
sur. 7. grakliani gora. aqemeniduri tipis moxatuli keramika, Zv. w. IV- III s-is II nax.
v a x t a n g l i C e l i