+ All Categories
Home > Documents > Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons....

Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons....

Date post: 22-Aug-2020
Category:
Upload: others
View: 5 times
Download: 0 times
Share this document with a friend
88
Leħen il-Qala - Għid 2013
Transcript
Page 1: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Le

ħe

n il-Q

ala

- Għ

id 2

01

3

Habemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscum

Page 2: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Triq il-Forn, QALAtel: 2156 6748 / 9946 0763

The place for Ur future Shopping at the Best Discount Prices

Nawguraw il-Festi

t-tajba lil Qalin kollha

A vast range of headboards / bedsall sizes available and even to clients specifications

+ + + =

Leħen il-Qala - Għid 2013

1

Il-Kelma tal-Arċipriet

Rev. Kan. Dr Joe Zammit

Naħseb li lkoll taqblu li l-messaġġi li għaddewlna l-Isqfi jiet tagħna għal qabel l-elezzjoni ġenerali huma messaġġi

mhux biss qawwija iżda wkoll att wali u għalhekk ma jgħoddux biss għaż-żmien ta’ qabel l-elezzjoni imma anki

għal quddiem.

Min minna ma jgħożżx il-familja, il-ġenerazzjoni żagħżugħa, lil min hu bżonjuż, l-ambjent li fi h nitħarrku u li minnu

niddependu biex ngħixu l-ħajja li Alla silifna?

Tant hu hekk li aħna bħala parroċċa dawn l-aħħar erba’ snin ippruvajna niff okaw proprju fuq l-ewwel żewġ punti

u dan għamilnieh billi ddedikajna fi l-ħidma pastorali tagħna sentejn għall-adolexxenti u ż-żgħażagħ u sentejn

għall-familja. Dwar min hu bżonjuż għamilna kull ma stajna biex inżommu r-radju tal-komunità mift uħ sabiex

jibqa’ jkun wens għall-morda u l-anzjani li jintasbu bilfors id-dar minħabba l-kundizzjoni prekarja tagħhom. Dwar

l-ambjent m’għandniex xi ngħidu, kemm hu għal qalbna, u dan għamilnih billi dejjem żammejna f’moħħna li dan

hu patrimonju komuni u li jixraqlu kull rispett minn kulħadd, speċjalment fejn jidħol żvilupp biex dan ikun wieħed

sostenibbli.

B’dan irrid ngħid li l-Pastorali tal-Isqfi jiet tagħna ma ħasditniex anzi kkonfermatna fi t-tajjeb. U din għalija hija ta’

konsolazzjoni kbira għax ifi sser li l-polz tar-rgħajja spiritwali tagħna, u dan bħala Konferenza Episkopali, jiġifi eri

b’iktar insistenza u importanza, huwa l-polz tal-parroċċa tagħna. Dan jindika, u dan ngħiduh għall-glorja ta’ Alla,

imma dovut għax b’rispett lejn il-verità, li aħna dejjem ħarisna ’l quddiem u wara din l-istqarrija tal-Isqfi jiet, dan

irriżulta li konna fi d-direzzjoni t-tajba.

Kif kien jgħid il-Papa, Beatu Ġwanni Pawlu II, min iħares ’il quddiem jagħmel l-istorja. Għall-grazzja t’Alla nistgħu

ngħidu li fi ċ-ċokon tagħna kti bna biċċa żgħira mill-istorja tal-Knisja f’pajjiżna.

Page 3: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

1

Il-Kelma tal-Arċipriet

Rev. Kan. Dr Joe Zammit

Naħseb li lkoll taqblu li l-messaġġi li għaddewlna l-Isqfi jiet tagħna għal qabel l-elezzjoni ġenerali huma messaġġi

mhux biss qawwija iżda wkoll att wali u għalhekk ma jgħoddux biss għaż-żmien ta’ qabel l-elezzjoni imma anki

għal quddiem.

Min minna ma jgħożżx il-familja, il-ġenerazzjoni żagħżugħa, lil min hu bżonjuż, l-ambjent li fi h nitħarrku u li minnu

niddependu biex ngħixu l-ħajja li Alla silifna?

Tant hu hekk li aħna bħala parroċċa dawn l-aħħar erba’ snin ippruvajna niff okaw proprju fuq l-ewwel żewġ punti

u dan għamilnieh billi ddedikajna fi l-ħidma pastorali tagħna sentejn għall-adolexxenti u ż-żgħażagħ u sentejn

għall-familja. Dwar min hu bżonjuż għamilna kull ma stajna biex inżommu r-radju tal-komunità mift uħ sabiex

jibqa’ jkun wens għall-morda u l-anzjani li jintasbu bilfors id-dar minħabba l-kundizzjoni prekarja tagħhom. Dwar

l-ambjent m’għandniex xi ngħidu, kemm hu għal qalbna, u dan għamilnih billi dejjem żammejna f’moħħna li dan

hu patrimonju komuni u li jixraqlu kull rispett minn kulħadd, speċjalment fejn jidħol żvilupp biex dan ikun wieħed

sostenibbli.

B’dan irrid ngħid li l-Pastorali tal-Isqfi jiet tagħna ma ħasditniex anzi kkonfermatna fi t-tajjeb. U din għalija hija ta’

konsolazzjoni kbira għax ifi sser li l-polz tar-rgħajja spiritwali tagħna, u dan bħala Konferenza Episkopali, jiġifi eri

b’iktar insistenza u importanza, huwa l-polz tal-parroċċa tagħna. Dan jindika, u dan ngħiduh għall-glorja ta’ Alla,

imma dovut għax b’rispett lejn il-verità, li aħna dejjem ħarisna ’l quddiem u wara din l-istqarrija tal-Isqfi jiet, dan

irriżulta li konna fi d-direzzjoni t-tajba.

Kif kien jgħid il-Papa, Beatu Ġwanni Pawlu II, min iħares ’il quddiem jagħmel l-istorja. Għall-grazzja t’Alla nistgħu

ngħidu li fi ċ-ċokon tagħna kti bna biċċa żgħira mill-istorja tal-Knisja f’pajjiżna.

Page 4: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

2

Il-Kelma tal-Arċipriet 1

Editorjal 3

Habemus Papam Franciscum 5

Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8

40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8

English Speaking Corner 12

Il-volontarjat fi s-soċjetà tagħna llum 13

Patri Filograssi u l-Kunċizzjoni 15

San Ġużepp Fostna 17

Fuq Tlieta toqgħod il-Borma 21

L-Għid il-Kbir Festa ta’ Ċelebrazzjonijiet u Tradizzjoni 23

Katakeżi - Lq. 7; Vers 1-17 25

Tagħlim fuq is-Sibt Qaddis tal-Għid 27

Il-Qsim tal-Hobż – In Fracti one Panis 29

Frak ta’ Storja 31

Funeral b’Messaġġ... Il-Ħeġġa 33

Il-Qala ssir Parroċċa fi t-28 ta’ April 1688 35

Mid-Djarju ta’ Ġużepp Debono 37

Servizz mill-Vati kan 39

Il-Liżar ta’ Turin: Veru jew Falz? 41

Apprezzament: Patri Gabriel Bartolo OFM. Cap. 44

Seminar Parrokkjali 45

Opri ġodda u restawr li sar mis-sena 2005 sas-sena 2012 47

“Ġgħeltna nqumu tajtna x’naħsbu...” 51

Fratellanza ta’ San Ġużepp tmexxi Purċissjoni tal-Ġimgħa l-Kbira 53

Il-Ħaruf tal-Għid Tagħna 55

‘L-Anġlu ta’ Kemmuna’ 57

Programm tar-Randan sa Għid il-Ħamsin 2013 59

Novella - Il-paċi fuq il-ġusti zzja 64

Gozo Internati onal Celebrati on 65

Australian Qala Associati on 69

Persunaġġi Qalin - Il-Maġistrat Salvatore Att ard,LL.D. 71

Il-Barabba tat-Tniebri u t-Terremot 75

Rokna Lett erarja 77

Kronaka tal-Parroċċa 81

Ritratt tal-Ħarġa 83

Il-Kelma tal-Arċipriet 1

F’Din il-Ħarġa

■ Direzzjoni u Amministrazzjoni: Uffi ċċju Parrokkjali, Pjazza San Ġużepp, Qala, Għawdex.

Tel/Fax: 2155 6684 • Mobile: 9940 3612■ Toħroġ tliet darbiet fi s-sena, fi x-xhur t’April, Awwissu u Diċembru,

u ti tqassam b’xejn iżda kull off erta ti ġi aċċett ata.■ Il-fehmiet li jistqarru l-awturi u l-korrispondenti tal-arti kli li jiġu

ppubblikati m’humiex neċessarjament dawk tal-Bord Editorjali.■ Kull korrispondenza għandha ti ntbagħat lill-Bord Editorjali,

“Leħen il-Qala”, Dar Parrokkjali, Pjazza San Ġużepp, Qala, Għawdex, jew e-mail: [email protected]

■ Issett jat: Mario Bugeja. Mob: 9960 3167■ Stampat: A&M Printi ng Ltd. Qala. Tel: 2155 3217

Arċ. Kan. Joe ZammitChairman

Mario BugejaPubblikatur tar-Rivista

Mary Josett e XerriJoe Grima

Qari tal-Provi

Lorne CremonaFrank Ion Magro

Ritratti

Euchar MizziEditur

Mary Josett e XerriPhilip PisaniDoris Cutajar

Ġbir tar-Reklami

Victor GrechFr. Charles Butti gieg

Membri

-Lehen il-QalaIl-41 Sena • No. 114 - Serje E - No. 25 • Għid 2013

B O R D E D I TO R JA L I

Fresh Fish Supplies

FISH MARKET

Mġarr Road, Għajnsielem, GozoTel: 21560 686 - 21555 668 - Fax: 21555 668 - Mobile: 9943 9012

Page 5: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

3

L-Għid il-Kbir. L-ikbar festa tal-Knisja Katt olika. Il-pedament tal-Fidi tagħna! Kien proprju fl -Għid il-Kbir tas-sena 1973 – erbgħin sena ilu, meta l-Parroċċa tagħna tal-Qala ħarġet l-ewwel Gazzett a Parrokkjali tagħha – Serie A. Gazzett a ta’ qies normali tal-ġurnali ta’ kuljum, li kien fi ha sitt paġni u li kellha bħala l-arti klu prinċipali tagħha, il-kwadru tal-Madonna ta’ Salus Infi rmorum jagħlaq mitt sena fostna, fi l-fatt l-isem kien; “JAGĦLAQ MITT SENA FOSTNA”.

Din l-inizjatti va ġdida kienet seħħet fi żmien it-Tieni Arċipriet tal-Qala Dun Ġużepp Borg Att ard li kien mill-Fontana Għawdex. L-idea oriġinali kienet li dan il-ġurnal jew gazzett a toħroġ kull tliet xhur u tagħti tagħrif dwar dak li jkun sar fi l-Parroċċa u b’mod parti kulari fi l-Knisja Arċipretali tagħna, u dakinhar kienet ti swa lill-Parroċċa Lm30 kull ħarġa. Din l-ewwel ħarġa kienet indirizzata mid-Deputat Prim Ministru ta’ Malta ta’ dak iż-żmien l-Onor. Dr. Anton Butti ġieġ, mill-E.T. Mons. Isqof t’Għawdex Nikol Cauchi u naturalment il-Messaġġ tal-Arċipriet Dun Ġużepp Borg Att ard. Din il-Gazzett a baqgħet toħroġ f’dan il-format sal-ħarġa tal-Festa ta’ San Ġużepp tas-sena 1976 – tliet snin, fejn anke l-paġni kienu żdiedu sostanzjalment. Għalkemm fl -ebda waħda minn dawn il-gazzetti m’hemm imniżżel isem l-Editur, Dun Anton Sultana kien qed jerfa’ din ir-responsabbiltà ta’ Editur/Pubblikatur sa mill-ewwel ħarġa.

Imbagħad fl -1977 il-gazzett a bidlet il-format, Serie B, minn gazzett a għal Rivista qies A5 u damet hekk sas-sena 1982, sitt snin oħra dejjem taħt l-istess Arċipriet Borg Att ard. Hawn kien spiċċa minn Editur Dun Anton Sultana meta siefer fuq xogħol pastorali fl -Amerika u dħalt jien minn fl oku.

Għat-ti elet darba r-Rivista reġgħet bidlet il-format tagħha, issa minn A5 għal qies A4. Din is-Serie C, rat il-bidu tagħha mal-ħatra tat-Tielet Arċipriet, Dun Anton Sultana llum Monsinjur. Dan il-format kompla bla ebda interruzzjoni sas-sena 1990. Matul din is-Serie, li l-Editur tagħha kien l-istess Arċipriet Sultana, li kien daħħal anke ft it tal-kulur fi ha.

F’Novembru 1991, ir-Rivista mxiet pass ieħor il-quddiem mal-ħatra tar-Raba’ Arċipriet Dun Karm Refalo, illum Arċipriet tax-Xagħra – Serie D. Il-format baqa’ l-istess waqt li kompla jżid il-kulur fi ha b’mod parti kulari fi l-Cover tagħha. Irrid ngħid li f’Marzu 1996, ġie mwaqqaf Bord Editorjali ġdid u li bħala Editriċi nħatret Miss Linda Xerri. Din is-Serie baqgħet sejra sa tmiem il-parrokat ta’ Dun Karm Refalo jiġifi eri sas-sena 2004.

L-Editorjal

“LEĦEN IL-QALA TAGĦLAQ 40 SENA MAGĦNA”(Erbgħin Sena ta’ Tixrid tal-Kelma t-Tajba lill-Qalin Kollha)

Fl-Għid tas-sena 2005 ir-Rivista għaddiet għas- Serie E, proprju fi l-bidu tal-ħames Arċipriet tagħna r-Reverendu Kan. Dr. JoeZammit, l-Arċipriet att wali u għadha għaddejja sal-lum bin-numru ta’ paġni jiti lgħu għall-mija u kultant anke aktar. Hawn ukoll twaqqaf Bord Editorjali ġdid li żamm l-ewwel laqgħa ti egħu fl -10 ta’ Jannar tas-sena 2011 u jien ġejt maħtur Editur ta’ din ir-Rivista presti ġjuża, Reliġjuża/informatti va u anke Edukatti va.

Erbgħin sena ta’ ħidma pastorali, reliġjuża, soċjali u kulturali dwar il-ħajja tal-Parroċċa għażiża tagħna. Ħidma inklusiva li ti nkludi lill-Parroċċa kollha, lit-tf al, iż-żgħażagħ, il-familji, l-adulti , l-anzjani, il-morda u anke l-emigranti li tasal għandhom kemm bil-posta kif ukoll permezz tal-website tal-Parroċċa fuq l-Internet. M’għandix dubju li permezz ta’ din ir-Rivista mimlija daqs bajda u varjata ħafna matul dawn l-erbgħin sena ħalliet ħafna ġid kemm spiritwali/reliġjuż kif ukoll ġid soċjali, storiku u informatti v mal-parruċċani kollha. Fiha nsibu l-istorja ta’ raħalna mhux biss ta’ matul dawn l-erbgħin sena, imma anke tal-passat, permezz ta’ arti kli storiċi interessanti ħafna miktuba minn nies esperti u nies anzjani li huma stess jiff urmaw parti mill-istess storja ta’ art twelidna.

Għalhekk irrid qabel xejn nirringrazzja ’l Alla l-Imbierek għall-ġid kollu li ħareġ permezz ta’ din ir-Rivista. Irrid nirringrazzja lill-erba’ Arċiprieti li taħthom bdiet u kompliet din il-pubblikazzjoni hekk importanti . Irrid nirringrazzja lid-diversi Edituri u membri li servew fuq il-Bordijiet Editorjali tar-Rivista, li ġarrew b’responsabbiltà dan id-dover ta’ din il-pubblikazzjoni. Grazzi ieħor imur għan-numru kbir ta’ kitti eba, kbar u żgħar, lokali u barranin li kitbu u ppubblikaw xogħolhom f’din ir-Rivista. Grazzi kbir imur lejn dawk li jirreklamaw fi r-Rivista, tal-għajnuna fi nanzjarja tagħhom. Grazzi wkoll lill-istampaturi li stampawha matul dawn is-snin kollha li kienu tlieta; Gozo Press (Serje A), Dolmen Press (Serje B) u A&M Printi ng (Serje C, D u E). Fuq kollox grazzi lilkom Qalin kollha li turu apprezzament għal din ir-Rivista kif ukoll li ssostnuha bi fl uskom. Jalla aktar kitti eba u benefatt uri oħra jkomplu jgħinu u jsostnu din ir-Rivista biex tkompli bil-missjoni tagħha li sservi wkoll ta’ evanġelizzazzjoni fost il-poplu tagħna.

Nieħu din l-okkażjoni biex nagħti l-Għid it-Tajjeb lill-Qalin kollha huma min huma u huma fejn huma. ■

Euchar MizziEditur.

Page 6: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

4

A W

hole

New

Loo

k

Sharmain’s

Styling

Salon

1, Triq Ta KassjaQala Gozo.

Tel: 2156 6236Mob: 7926 7490

Page 7: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

5

Habemus PapamFranciscum

Il-Kardinal Jorge Mario Bergoglio kien elett Papa nhar l-Erbgħa 13 ta’ Marzu 2013 u ħa l-isem Franġisku. Jorge Mario Bergoglio ta’ 76 sena, iben ta’ immigrant Taljan u ħaddiem tal-ferrovija. Kien l-Arċisqof ta’ Buenos Aires qabel ma ntagħżel il-266 Papa.

Huwa l-ewwel Papa mill-Arġenti na, l-Amerika Lati na u l-emisferu tan-Nofsinhar. Huwa l-ewwel Papa bl-isem ta’ Franġisku, kif ukoll l-ewwel Papa Ġiżwita.

Franġisku huwa l-ewwel Papa mhux Ewropew minn żmien Gregorju III, li twieled fi s-Sirja u li kien elett fi s-sena 731. Matul il-Konklavi tas-sena 2005, il-Kardinal Jorge Mario Bergoglio kien rappurtat li kien ir-‘runner-up’ ta’ Beneditt u XVI.

Il-Papa Franġisku huwa magħruf għall-isti l tal-ħajja umli ti egħu. Bħala Arċisqof ta’ Buenos Aires, huwa jsajjar l-ikliet ti egħu u jirkeb tal-linja minfl ok ma jieħu l-karozza privata ti egħu. Huwa wkoll regolarment kien iżur il-kwarti eri fqar barra mill-belt.

Studja l-Filosofi ja fi l-Collegio Máximo San José u kompla jistudja l-lett eratura u l-psikoloġija fi l-Collegio de la Immaculada f’Santa Fe, u fi s-Salvador del Collegio fi Buenos Aires.

Papa Franġisku huwa magħruf għaż-żjara ti egħu fl -2001 fi l-hospice, fejn bies u ħasel saqajn ta’ pazjenti morda bil-marda kiefra tal-AIDS.

Huwa fl uwenti fl -Ispanjol, fi t-Taljan u fi l-Ġermaniż.

Bħala Kardinal Jorge Mario Bergoglio, Arċisqof ta’ Buenos Aires, hu wkoll Ordinarju għall-fi dili tar-rit tal-Lvant fl -Arġenti na li ma jkollhomx l-Ordinarju tar-rit tagħhom stess, twieled fi s-17 ta’ Diċembru 1936 fi Buenos Aires. Studja fejn ħa l-grad bħala tekniku kimiku, iżda mbagħad għażel is-Saċerdozju u daħal fi s-seminarju ta’ ‘Villa Devoto’. Fil-11 ta’ Marzu 1958 kien mar għan-Novizzjat tal-Kumpanija ta’ Ġesù (Ġiżwita) fejn hu lesta l-Istudji Umanisti ċi fi ċ-Ċili. Fl-1963, meta rritorna lura lejn Buenos Aires, huwa kiseb degree fi l-fi losofi ja fi s-Seminarju maġġuri ta’ San Ġużepp f’San Miguel.

Bejn 1964 u 1965 għallem il-lett eratura u l-psikoloġija fi l-Kulleġġ Immacolada f’Santa Fe u mbagħad fl -1966 għallem l-istess suġġetti fl -Università ta’ El Salvador, fi Buenos Aires.

Mill-1967 sa 1970 huwa studja t-teoloġija fi s-Seminarju San Ġużepp maġġuri f’San Miguel fejn huwa kiseb il-grad. Fit-13 ta’ Diċembru 1969 huwa kien ordnat saċerdot. Mill-1970 sa 1971 huwa temm it-ti elet probati on f’Alcala de Henares, Spanja, u fi t-22 ta’ April 1973, ippronunzja l-voti perpetwi ti egħu.

Huwa kien surmast tan-novizzi f’Villa Varilari f’San Miguel fi s-snin 1972-1973, fejn hu wkoll għallem it-teoloġija. Fil-31 ta’ Lulju 1973 huwa kien elett bħala Provinċjal għall-Arġenti na, rwol li huwa serva għal sitt snin.

Mill-1980 sa 1986 huwa kien rett ur tal-Fakultà Filosofi ka u Teoloġika ta’ San Miguel kif ukoll ragħaj tal-Patriarca San Josè, parroċċa fi d-Djoċesi ta’ San Miguel. F’Marzu tal-1986 huwa mar il-Ġermanja biex itemm it-teżi tad-dott orat ti egħu. Is-superjuri mbagħad bagħtuh fl -Università ta’ El Salvador u mbagħad Cordoba fejn serva bħala Dirett ur Spiritwali u Konfessur .

Fl-20 ta’ Mejju 1992, Ġwanni Pawlu II ħatru Isqof ti tulari ta’ Auca u Awżiljarju ta’ Buenos Aires. Huwa rċieva l-Konsagrazzjoni Episkopali fi l-Kati dral ta’ Buenos Aires mill-Kardinal Antonio Quarracino, in-Nunzio Appostoliku Ubaldo Calabresi, u Isqof Emilio Ognenovich, ta’ Mercedes-Luján fi s-27 ta’ Ġunju ta’ dik is-sena.

Fit-3 ta’ Ġunju 1997, huwa nħatar Arċisqof Coadjutur ta’ Buenos Aires issuċċeda lill-Kardinal Antonio Quarracino fi t-28 ta’ Frar 1998.

Huwa kien inħatar bħala Adjunt Ġenerali tal-10 Assemblea Ġenerali Ordinarja tas-Sinodu tal-Isqfi jiet, f’Ott ubru 2001.

Hu serva bħala President tal-Konferenza Episkopali tal-Arġenti na mit-8 ta’ Novembru 2005 sat-8 ta’ Novembru 2011.

Huwa ġie maħtur u pproklamat Kardinal ti tulari ta’ S. Roberto Bellarmino, mill-Beatu Ġwanni Pawlu II fi l-Konsistorju tal-21 ta’ Frar 2001. ■

Kardinal Jorge Mario Bergoglio, SJ, Arċisqof ta’ Buenos Aires, Argenti na

Min hu Papa Franġisku?

Page 8: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

6

Page 9: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

6

Leħen il-Qala - Għid 2013

7

Page 10: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

8

MARIUS GRECH

EPISCOPUS GAUDISIENSIS

Messaġġ lill- “LEĦEN IL-QALA”

Hija tassew kisba għall-komunità parrokkjali tagħkom li għal dawn l-aħħar 40 sena rnexxielkom iżżommu ħajja l-pubblikazzjoni “Leħen il-Qala”. Żgur li materjal stampat fl -edizzjonijiet li ħarġu matul dan iż-żmien jiff orma ħażna ta’ tagħlim u tagħrif, li, jekk fl -imgħoddi serviet għat-ti swir uman, soċjali u reliġjuż tal-qarrejja, illum hija riżorsa unika għal dawk li jixti equ jagħmlu riċerka dwar l-imgħoddi ta’ din il-parroċċa.

Jien konvint li l-kontenut midmum matul din il-medda ta’ snin att walment sar parti mill-patrimonju spiritwali, reliġjuż, storiku, lett erarju u kulturali tal-Qala. Infatti , nistħajjel li meta wieħed iqalleb u jifl i l-paġni ta’ din ir-rivista, wieħed jiltaqa’ ma’ kitbiet li jirrifl ett u t-twemmin, iċ-ċelebrazzjonijiet u d-drawwiet ta’ din il-komunità. Żġur li hemm ukoll reġistrati bil-linka u bir-ritratti l-ġrajjiet li niżġu l-ħajja ta’ dan il-poplu. Ma jistax jonqos li din il-pubblikazzjoni tat l-opportunità lill-aħjar elementi minn din il-lokalità biex b’kitbithom iwasslu “leħen” il-Qala li jibqa’ jidwi maż-żmien – scripta manent!

Fid-dawl ta’ dan kollu jien inqis id-damma ta’ din pubblikazzjoni bħala parti mill-memorja tal-poplu tal-Qala. Tassew tkun sventurata dik il-persuna jew dik il-komunità li ma jkolliex memorja! Infatti , il-memorja hija meħti eġa biex, fi lwaqt li wieħed jirrakkonta l-istorja ti egħu, wieħed ikun jaf u japprezza l-għeruq ti egħu! Min jitlef il-memorja, jitlef l-identi tà. Dan jgħodd dejjem imma l-aktar fi żminijietna meta madwarna għandna ħafna x’jista’ jnissina x’inhi l-indenti tà tagħna, speċjalment f’dak li għandu x’jaqsam mal-identi tà Nisranija tagħna.

Nifh em li meta l-Arċipriet Mons. Ġużeppi Borg Att ard ħa l-inizjatti va li jibda jippubblika “Leħen il-Qala”, ix-xewqa predominanti f’qalbu kienet li “jirrakkonta” il-ġrajja tal-komunità Ġużeppina tal-Qala. Il-mexxejja spiritwali li ġew warajh komplew fuq il-passi ti egħu. Għalhekk nistgħu ngħidu li matul dawn l-40 sena, b’din ir-rivista l-Knisja li tgħammar fi l-lokalità tal-Qala rnexxielha mhux biss ti bni dan il-wirt imma wkoll ti ndokra l-memorja Kristjana tagħha biex tgħaddiha minn ġenerazzjoni għall-oħra.

Għalhekk, fi lwaqt li nsellem lil dawk kollha li matul dawn is-snin taw is-sehem tagħhom biex “Leħen il-Qala” għadu jwassal il-messaġġi ti egħu, minn qalbi nawguralkom li tkomplu tkabbru din il-ħażna u ti bqgħu tgħożżu l-memorja ta’ raħal twelidi.

28 ta’ Frar 2013 Mario Grech

Isqof t’Għawdex

Leħen il-Qala - Għid 2013

9

Il-Qawwa tal-Kelmaminn Linda Butti gieg

Forsi ft it li xejn noqogħdu nirrifl ett u x’qawwa għandha l-kelma mitkellma. Min jaf kemm inlissnu kliem ta’ kuljum? Il-kliem bħaċ-ċirasa, waħda ġġib lill-oħra u malli tkun telqet minn fommna, m’hemmx ċans nerġgħu niġbruha lura. Għalhekk il-Malti jgħidilna “Qis mitt darba u aqta’ darba,” għax b’kelma ti sta’ tagħmel ħafna ġid, imma daqshekk ieħor ti sta’ tkun ta’ ħafna deni għal ħaddieħor.

U xi ngħidu għall-kelma miktuba? Din għandha qawwa iktar minn dik mitkellma. Għax kelma miktuba, l-iswed fuq l-abjad, ma jħassarha ħadd u ti bqa’ hemm dejjem.

Dan il-ħsieb xtaqt naqsmu magħkom, għeżież qarrejja ta’ Leħen il-Qala. Meta l-editur stedinni biex nikteb erba’ kelmiet fl -okkażjoni tal-Erbgħin Anniversarju mill-ewwel ħarġa ta’ din ir-rivista, mort insib il-ħarġiet kollha ta’ Leħen il-Qala li tant ngħożż u rrifl ett ejt kemm il-kelma miktuba hi b’saħħitha. Kull paġna li tqalleb fi ha ġabra ta’ kliem magħżula biex jagħtu kuraġġ, biex jgħallmu u biex jimlew il-qlub b’ferħ u tama f’Alla.

Ir-rivista Leħen il-Qala dejjem kienet għal qalbi. Sa minn meta kont ti fl a żgħira nift akarni nqalleb fi l-paġni u nifl i r-ritratti . Ommi dejjem kienet ti ġborhom ħdejn xulxin, ħarġa wara ħarġa, fuq l-istess xkaff a tal-‘wall-unit’. U meta kien ikollna bżonn xi informazzjoni għal xi xogħol tal-iskola, u kienet ti ft akar f’xi ħarġa li kien fi ha l-informazzjoni meħti eġa, araha taqlagħhom minn posthom u tqalleb paġna paġna sakemm issibha.

Fl-1994 l-Arċipriet Karm Refalo kien stedinni biex nagħmel parti mill-Bord Editorjali. Konna niltaqgħu qabel kull ħarġa u niddiskutu l-kontenut u l-‘layout’ tar-rivista. Tiskanta kemm fi ha xogħol u forsi l-qarrejja m’għandhomx idea kemm

trid taħdem u ti sti nka biex ikollok ir-riżultat fi nali. Kull rivista hi l-prodott ta’ kontribuzzjonijiet diversi, ta’ ħafna nies u ma ninsewx ukoll l-għajnuna fi nanzjarja, għax bla fl us ma tagħmel xejn, anke jekk l-iskopijiet ti egħek huma mill-aħjar.

Fl-1997 bdejt ngħin, fl imkien ma’ ħafna nies oħra, fi l-produzzjoni tar-rivista u domt f’dan ir-rwol sal-2009. Kont nikkuntatt ja lin-nies li xtaqnihom jiktbu xi arti klu. Kulħadd mgħobbi b’xogħlu u kultant trid tf akkar lil dak li jkun iktar minn darba. Il-ġbir ta’ ritratti jew stampi li jikkumplimentaw l-arti kli wkoll hija biċċa xogħol kbira. Oħrajn kienu inkarigati mill-ġbir tar-reklami li hi biċċa xogħol oħra importanti . Wara li jinġabar il-materjal kont ukoll nagħmel il-‘proof-reading’ jiġifi eri nirranġa xi żbalji ortografi ċi jew grammati kali preżenti biex dejjem ikollna rivista ta’ livell għoli u li nkunu mkabbrin biha.

Meta nħares lura u nifl i l-ħarġiet kollha li fi hom b’xi mod jew ieħor tajt il-kontribut ti egħi, ma nistax nagħżel xi ħarġa speċjali iktar mill-oħrajn. Għax kull ħarġa hi prodott prezzjuż ta’ ħafna nies li taw l-għajnuna min b’mod u min b’ieħor. Kull ħarġa hi unika u diff erenti u l-ebda ħarġa mhi replika ta’ oħra.

Jalla kull min jiġi f’idejh xi ħarġa ta’ Leħen il-Qala, japprezza x-xogħol li fi h, għax hi rivista li tagħmlilna unur. Għalkemm raħalna mhux raħal mill-kbar, jirnexxielna tliet darbiet f’sena nibnu pont ta’ mħabba bejn il-Qala u ħutna emigranti msefrin li tant jieħdu gost jisimgħu x’inhu għaddej f’raħal twelidhom kif ukoll jaraw ir-ritratti li jkun fi h. Nixti eq nagħlaq il-messaġġ ti egħi billi nħeġġeġ lil kulħadd biex juża’ l-kelma – kemm niktuba kif ukoll mitkellma – għall-ġid tal-oħrajn biex b’hekk inkunu qed nagħmlu l-ġid u nxerrdu l-paċi madwarna. ■

Serje A • 1973 - 1976Format Gazzett a

Page 11: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

8

MARIUS GRECH

EPISCOPUS GAUDISIENSIS

Messaġġ lill- “LEĦEN IL-QALA”

Hija tassew kisba għall-komunità parrokkjali tagħkom li għal dawn l-aħħar 40 sena rnexxielkom iżżommu ħajja l-pubblikazzjoni “Leħen il-Qala”. Żgur li materjal stampat fl -edizzjonijiet li ħarġu matul dan iż-żmien jiff orma ħażna ta’ tagħlim u tagħrif, li, jekk fl -imgħoddi serviet għat-ti swir uman, soċjali u reliġjuż tal-qarrejja, illum hija riżorsa unika għal dawk li jixti equ jagħmlu riċerka dwar l-imgħoddi ta’ din il-parroċċa.

Jien konvint li l-kontenut midmum matul din il-medda ta’ snin att walment sar parti mill-patrimonju spiritwali, reliġjuż, storiku, lett erarju u kulturali tal-Qala. Infatti , nistħajjel li meta wieħed iqalleb u jifl i l-paġni ta’ din ir-rivista, wieħed jiltaqa’ ma’ kitbiet li jirrifl ett u t-twemmin, iċ-ċelebrazzjonijiet u d-drawwiet ta’ din il-komunità. Żġur li hemm ukoll reġistrati bil-linka u bir-ritratti l-ġrajjiet li niżġu l-ħajja ta’ dan il-poplu. Ma jistax jonqos li din il-pubblikazzjoni tat l-opportunità lill-aħjar elementi minn din il-lokalità biex b’kitbithom iwasslu “leħen” il-Qala li jibqa’ jidwi maż-żmien – scripta manent!

Fid-dawl ta’ dan kollu jien inqis id-damma ta’ din pubblikazzjoni bħala parti mill-memorja tal-poplu tal-Qala. Tassew tkun sventurata dik il-persuna jew dik il-komunità li ma jkolliex memorja! Infatti , il-memorja hija meħti eġa biex, fi lwaqt li wieħed jirrakkonta l-istorja ti egħu, wieħed ikun jaf u japprezza l-għeruq ti egħu! Min jitlef il-memorja, jitlef l-identi tà. Dan jgħodd dejjem imma l-aktar fi żminijietna meta madwarna għandna ħafna x’jista’ jnissina x’inhi l-indenti tà tagħna, speċjalment f’dak li għandu x’jaqsam mal-identi tà Nisranija tagħna.

Nifh em li meta l-Arċipriet Mons. Ġużeppi Borg Att ard ħa l-inizjatti va li jibda jippubblika “Leħen il-Qala”, ix-xewqa predominanti f’qalbu kienet li “jirrakkonta” il-ġrajja tal-komunità Ġużeppina tal-Qala. Il-mexxejja spiritwali li ġew warajh komplew fuq il-passi ti egħu. Għalhekk nistgħu ngħidu li matul dawn l-40 sena, b’din ir-rivista l-Knisja li tgħammar fi l-lokalità tal-Qala rnexxielha mhux biss ti bni dan il-wirt imma wkoll ti ndokra l-memorja Kristjana tagħha biex tgħaddiha minn ġenerazzjoni għall-oħra.

Għalhekk, fi lwaqt li nsellem lil dawk kollha li matul dawn is-snin taw is-sehem tagħhom biex “Leħen il-Qala” għadu jwassal il-messaġġi ti egħu, minn qalbi nawguralkom li tkomplu tkabbru din il-ħażna u ti bqgħu tgħożżu l-memorja ta’ raħal twelidi.

28 ta’ Frar 2013 Mario Grech

Isqof t’Għawdex

Leħen il-Qala - Għid 2013

9

Il-Qawwa tal-Kelmaminn Linda Butti gieg

Forsi ft it li xejn noqogħdu nirrifl ett u x’qawwa għandha l-kelma mitkellma. Min jaf kemm inlissnu kliem ta’ kuljum? Il-kliem bħaċ-ċirasa, waħda ġġib lill-oħra u malli tkun telqet minn fommna, m’hemmx ċans nerġgħu niġbruha lura. Għalhekk il-Malti jgħidilna “Qis mitt darba u aqta’ darba,” għax b’kelma ti sta’ tagħmel ħafna ġid, imma daqshekk ieħor ti sta’ tkun ta’ ħafna deni għal ħaddieħor.

U xi ngħidu għall-kelma miktuba? Din għandha qawwa iktar minn dik mitkellma. Għax kelma miktuba, l-iswed fuq l-abjad, ma jħassarha ħadd u ti bqa’ hemm dejjem.

Dan il-ħsieb xtaqt naqsmu magħkom, għeżież qarrejja ta’ Leħen il-Qala. Meta l-editur stedinni biex nikteb erba’ kelmiet fl -okkażjoni tal-Erbgħin Anniversarju mill-ewwel ħarġa ta’ din ir-rivista, mort insib il-ħarġiet kollha ta’ Leħen il-Qala li tant ngħożż u rrifl ett ejt kemm il-kelma miktuba hi b’saħħitha. Kull paġna li tqalleb fi ha ġabra ta’ kliem magħżula biex jagħtu kuraġġ, biex jgħallmu u biex jimlew il-qlub b’ferħ u tama f’Alla.

Ir-rivista Leħen il-Qala dejjem kienet għal qalbi. Sa minn meta kont ti fl a żgħira nift akarni nqalleb fi l-paġni u nifl i r-ritratti . Ommi dejjem kienet ti ġborhom ħdejn xulxin, ħarġa wara ħarġa, fuq l-istess xkaff a tal-‘wall-unit’. U meta kien ikollna bżonn xi informazzjoni għal xi xogħol tal-iskola, u kienet ti ft akar f’xi ħarġa li kien fi ha l-informazzjoni meħti eġa, araha taqlagħhom minn posthom u tqalleb paġna paġna sakemm issibha.

Fl-1994 l-Arċipriet Karm Refalo kien stedinni biex nagħmel parti mill-Bord Editorjali. Konna niltaqgħu qabel kull ħarġa u niddiskutu l-kontenut u l-‘layout’ tar-rivista. Tiskanta kemm fi ha xogħol u forsi l-qarrejja m’għandhomx idea kemm

trid taħdem u ti sti nka biex ikollok ir-riżultat fi nali. Kull rivista hi l-prodott ta’ kontribuzzjonijiet diversi, ta’ ħafna nies u ma ninsewx ukoll l-għajnuna fi nanzjarja, għax bla fl us ma tagħmel xejn, anke jekk l-iskopijiet ti egħek huma mill-aħjar.

Fl-1997 bdejt ngħin, fl imkien ma’ ħafna nies oħra, fi l-produzzjoni tar-rivista u domt f’dan ir-rwol sal-2009. Kont nikkuntatt ja lin-nies li xtaqnihom jiktbu xi arti klu. Kulħadd mgħobbi b’xogħlu u kultant trid tf akkar lil dak li jkun iktar minn darba. Il-ġbir ta’ ritratti jew stampi li jikkumplimentaw l-arti kli wkoll hija biċċa xogħol kbira. Oħrajn kienu inkarigati mill-ġbir tar-reklami li hi biċċa xogħol oħra importanti . Wara li jinġabar il-materjal kont ukoll nagħmel il-‘proof-reading’ jiġifi eri nirranġa xi żbalji ortografi ċi jew grammati kali preżenti biex dejjem ikollna rivista ta’ livell għoli u li nkunu mkabbrin biha.

Meta nħares lura u nifl i l-ħarġiet kollha li fi hom b’xi mod jew ieħor tajt il-kontribut ti egħi, ma nistax nagħżel xi ħarġa speċjali iktar mill-oħrajn. Għax kull ħarġa hi prodott prezzjuż ta’ ħafna nies li taw l-għajnuna min b’mod u min b’ieħor. Kull ħarġa hi unika u diff erenti u l-ebda ħarġa mhi replika ta’ oħra.

Jalla kull min jiġi f’idejh xi ħarġa ta’ Leħen il-Qala, japprezza x-xogħol li fi h, għax hi rivista li tagħmlilna unur. Għalkemm raħalna mhux raħal mill-kbar, jirnexxielna tliet darbiet f’sena nibnu pont ta’ mħabba bejn il-Qala u ħutna emigranti msefrin li tant jieħdu gost jisimgħu x’inhu għaddej f’raħal twelidhom kif ukoll jaraw ir-ritratti li jkun fi h. Nixti eq nagħlaq il-messaġġ ti egħi billi nħeġġeġ lil kulħadd biex juża’ l-kelma – kemm niktuba kif ukoll mitkellma – għall-ġid tal-oħrajn biex b’hekk inkunu qed nagħmlu l-ġid u nxerrdu l-paċi madwarna. ■

Serje A • 1973 - 1976Format Gazzett a

Page 12: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

10

1973 - 2013 • LEĦEN IL-QALA TAGĦLAQ 40 SENASerje B • 1977 - 1982

Format A5Serje C • 1983 - 1990

Format A4

Page 13: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

11

1973 - 2013 • LEĦEN IL-QALA TAGĦLAQ 40 SENASerje D • 1991 - 2004

Format A4

Page 14: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

12

1973 - 2013 • LEĦEN IL-QALA TAGĦLAQ 40 SENASerje E • 2005 -

Format A4

Page 15: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

13

To our English Speaking Residents:

“LEĦEN IL-QALA” 40th Years of Existence This EasterHe has Risen.

Easter! The biggest Feast for the Catholic Church. The foundati on of our Faith! It was exactly Easter ti me of 1973 – 40 years ago, when our Parish published its fi rst Gazett e, a quarterly publicati on (serie A) for the fi rst ti me. This was a very modest publicati on, consisti ng of only 6 pages, costi ng the Parish Lm30 per issue. Its dominati ng arti cle was about the Holy Picture of Our Lady Of Salus Infi rmorum, which at that ti me, we were celebrati ng its 100th Anniversary here at our Parish.

This innovati ve and important initi ati ve had taken place during the term of offi ce of our 2nd Archpriest, Rev. Joseph Borg Att ard who hails from Fontana Gozo. The original scope of this Gazett e was to inform our parishioners about all that was happening in Qala, especially in our beloved Church dedicated to St. Joseph. It’s format was that of a normal daily Newspaper and it remained so for the following three years, up to the Feast of St. Joseph in 1976. Its Editor/Publisher was Rev. Fr. Anton Sultana, today Monsignor, member of our Cathedral Chapter.

In 1977 this journal changed its format (serie B) from Gazett e form into an A5 form and remained so ti ll 1982, another 6 years always during Archpriest Joseph Borg Att ard’s term of offi ce. Here Fr. Anton Sultana emigrated to America on Pastoral mission and the then Archpriest had appointed me as the new Editor.

For the third ti me, the Parish Magazine once again changed its format from A5 now to A4 (serie C) This new serie had started with the appointment of our third Archpriest Rev. Can. Fr. Anthony Sultana and conti nued without interrupti ons up to the year 1990. During this ti me the said Archpriest acted also as its Editor.

In November 1991, the Magazine conti nued to ameliorate both in its contents and presentati on when Qala had a new Archpriest from Xagħra, Rev. Can. Carmelo Refalo, the 4th spiritual leader of our parish (serie D). In March 1996, a new Editorial Board was nominated with Ms. Linda Xerri as its Editor. This serie conti nued ti ll the end of offi ce of Archpriest Fr. Carmelo Refalo in 2004.

In the Easter publicati on of 2005, the Magazine moved to serie E, coinciding with the appointment of our 5th Archpriest Rev. Can. Dr. Joe Zammit. The actual Archpriest is sti ll our spiritual leader, and the Magazine is sti ll in circulati on up to this day, with its pages being increased to 100 and someti mes even more. On the 10th of January 2011, a new Editorial Board was formed and I, the undersigned, was nominated as the new Editor of this presti gious, religious/informati ve and educati onal magazine.

Forty years have passed. Forty years of pastoral, religious, social and cultural work concerning our beloved parish, its Clergy and its Community. This presti gious magazine includes all the parish, children, youths, families, adults, the sick, and also emigrants, who receive it both via post as well as through internet on our website.

For all these years, we have to thank the Almighty God for all the good that has come out of this magazine. We thank also all the Archpriests who have initi ated and sustained this publicati on. All the Editors and Board members, for working so hard to keep it going. Thanks also to all contributors, writers, to those who adverti sed in it during all these years and helped sustain it fi nancially. The printers for the good job they have done and last but not least, a big thank you goes to all Qala community who has sustained it with their fi nancial off erings and support.

We hope and pray that more writers will come forward to parti cipate in this good and vital cause for our parish, especially for the sick who are bed ridden and not able to att end church as well as outdoor religious and pastoral functi ons. This is another way to conti nue and expand this type of evangelisati on amongst our people in a modern way.

I take this opportunity to augur each and everyone of you a Happy and Blessed Easter. ■

Euchar MizziEditor

E-mail: [email protected]

Page 16: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

14

Żewġ pilastri li fuqhom huwa mibni l-volontarjat huma l-valur tal-imħabba tal-bniedem għall-oħrajn u l-prinċipju ta’ solidarjetà, li l-bniedem jgħin lil min hu fi l-bżonn. Fil-ħidma volontarja, il-volunti er jegħleb kull ġibda ta’ egoiżmu, imur kontra l-kurrent fi l-mentalità tal-qligħ ta’ fl us u jagħti l-kontribut ti egħu biex jagħmel id-diff erenza lill-bqija tas-soċjetà. Dan hu jagħmlu mhux biex jikseb, imma biex jagħti . Il-moti vazzjoni wara l-ħidma volontarja hija dik imma fl -aħħar mill-aħħar kull min jagħti xi ħaġa jikseb ferm aktar lura mhux fi fl us iżda f’sodisfazzjon li qed ikun strument għall-ġid ta’ min hu fi l-bżonn.

Is-soċjetà tagħna hija għanja għaliex mirquma bil-volontarjat. Madankollu hemm dawk li ma jarawx sens fi l-volontarjat. Għalhekk f’soċjetà waħda hemm dawk li jagħżlu li jqatt għu parti minn ħinhom għall-oħrajn u hemm dawk li minn dlam sa dlam jagħżlu li jqatt għu ħinhom fuq xi biċċa xogħol jew aktar bl-iskop tal-fl us. Dawn tal-aħħar sfaw vitt mi tal-materjaliżmu u l-konsumeriżmu li tant hu qawwi madwarna. Il-problema tagħhom twassal għal skuntenti zza sħiħa fi l-ħajja għaliex minnu nnifsu aktar ma jiżdied il-materjaliżmu aktar jiżdied l-għatx għalih.

F’dan it-ti p ta’ soċjetà, ti żdied aktar l-importanza tal-ħidma volontarja. Dawk il-volonti era li jagħmlu dan it-ti p ta’ ħidma għall-ġid u għas-servizz tal-oħrajn, ifakkru lill-bqija tas-soċjetà li l-fl us ma għandhomx ikunu l-għan aħħari fi l-ħajja tal-bniedem. Il-fl us huma importanti biex wieħed jgħix ħajja b’saħħitha imma mhux jieqaf hemm, minn din il-ħajja b’saħħitha l-bniedem għandu jagħmel pass ieħor u jkun ta’ servizz għall-oħrajn.

Minn dan naraw kemm il-ħidma volontarja hija importanti , mhux biss għal biċċa xogħol fi ha nnifi sha li l-volunti er ikun/tkun qed tagħmel, imma l-volontarjat għandu rwol akbar fi s-soċjetà inġenerali. Il-kwalità tal-ħajja tagħna ti ddependi minn dak li aħna nagħmlu mhux biss għalina nfusna imma parti kularment għal ta’ madwarna. Dak li nagħmlu aħna jirrifl etti fuq kif aħna nħarsu, nitt ratt aw, u nieħdu interess f’dawk li għandhom bżonn.

Il-volontarjat jista’ jkun sempliċiment opportunità u jew jista’ jkun ukoll sejħa. Forsi mhux dejjem nagħmlu din id-disti nzjoni. Ġeneralment, fi l-bidu kull ti p ta’ volontarjat jitlaq minn opportunità imma jista’ jagħti l-każ li aktar ’il quddiem il-volonti er jagħraf f’din l-opportunità s-sejħa ti egħu. Hawn l-azzjoni voluntarja ma ti bqax azzjoni fi ha nfi sha imma ssir azzjoni ispirata mill-vanġelu.

Aħna li nagħmlu parti minn din il-komunità parrokkjali tal-Qala għandna grazzja li ninsabu mdawrin b’dan it-ti p ta’ volontarjat. Il-ħafna għaqdiet li huma kollha mibnija fuq il-ħafna sigħat ta’ volontarjat ta’ ħafna nies li fi s-skiet jaħdmu għall-ġid tal-oħrajn huma prova ta’ dan. Din ir-realtà ma teżisti x kullimkien. Ir-riskju ta’ min jikber fi ha jew ta’ min jgħix fi ha hu li jqis dawn l-aff arijiet bħala ovvji. Minn jagħmel dan ikun qed jiżbalja.

Il-volontarjat jitlob appoġġ u sostenn minn kulħadd sabiex dawk li diġa huma midħla ta’ dan it-ti p ta’ ħidma jkomplu fi ha fi lwaqt li l-eżempju ta’ dawn jxett el dik ix-xewqa f’oħrajn li jagħtu ft it minn ħinhom lil oħrajn. ■

Nota Personali:Fil-5 ta’ Frar ta’ din is-sena, f’ċerimonja organizzata mill-

Moviment Kerygma f’Malta, jien ġejt onorat bit-ti tlu “Iż-Żagħżugħ tas-Sena 2012” għax-xogħol volontarju li għamilt u li nagħmel parti kularment fi ħdan din il-komunità. Għalija din kienet sorpriża għaliex għalkemm att endejt għal din iċ-ċerimonja fl imkien ma’ żgħażagħ oħrajn minn madwar Malta u Għawdex kollha, qatt ma kont nistenna li ser nikseb dan l-unur. Jien dejjem rajt lili nnifsi bħala wieħed mill-ħafna u qatt bħala wieħed li nispikka. Il-kontribut li jien nagħti bħalma jagħmlu ħafna oħrajn qatt ma huwa mmoti vat minn ebda ħaġa li nista’ nikseb lura.

Wieħed mill-għanijiet ta’ dan l-unur huwa li jġib għad-dawl ħidma ta’ diversi żgħażagħ li jaħdmu fi s-skiet għal oħrajn. La darba l-bord tal-għażla ħass li kellu jagħżel lili għal dan l-unur, b’umiltà u b’sodisfazzjoni naċett ah fi lwaqt li nitt ama li forsi l-eżempju ti egħi jservi ta’ ġid u ta’ kuraġġ għal oħrajn. Nieħu din l-okkażjoni biex nirringrazzja lil dawk kollha li emmnu fi ja u nvestew fi ha ħafna minn ħinhom fi l-formazzjoni ti egħi tul is-snin.

Il-volontarjat fi s-soċjetà tagħna llum“Il-bniedem jaqla’ l-għejxien b’dak li jikseb iżda jiff orma lil ħajtu b’dak li jagħti .”

Winston ChurchillMinn: John Paul Cefai

Page 17: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

14

Żewġ pilastri li fuqhom huwa mibni l-volontarjat huma l-valur tal-imħabba tal-bniedem għall-oħrajn u l-prinċipju ta’ solidarjetà, li l-bniedem jgħin lil min hu fi l-bżonn. Fil-ħidma volontarja, il-volunti er jegħleb kull ġibda ta’ egoiżmu, imur kontra l-kurrent fi l-mentalità tal-qligħ ta’ fl us u jagħti l-kontribut ti egħu biex jagħmel id-diff erenza lill-bqija tas-soċjetà. Dan hu jagħmlu mhux biex jikseb, imma biex jagħti . Il-moti vazzjoni wara l-ħidma volontarja hija dik imma fl -aħħar mill-aħħar kull min jagħti xi ħaġa jikseb ferm aktar lura mhux fi fl us iżda f’sodisfazzjon li qed ikun strument għall-ġid ta’ min hu fi l-bżonn.

Is-soċjetà tagħna hija għanja għaliex mirquma bil-volontarjat. Madankollu hemm dawk li ma jarawx sens fi l-volontarjat. Għalhekk f’soċjetà waħda hemm dawk li jagħżlu li jqatt għu parti minn ħinhom għall-oħrajn u hemm dawk li minn dlam sa dlam jagħżlu li jqatt għu ħinhom fuq xi biċċa xogħol jew aktar bl-iskop tal-fl us. Dawn tal-aħħar sfaw vitt mi tal-materjaliżmu u l-konsumeriżmu li tant hu qawwi madwarna. Il-problema tagħhom twassal għal skuntenti zza sħiħa fi l-ħajja għaliex minnu nnifsu aktar ma jiżdied il-materjaliżmu aktar jiżdied l-għatx għalih.

F’dan it-ti p ta’ soċjetà, ti żdied aktar l-importanza tal-ħidma volontarja. Dawk il-volonti era li jagħmlu dan it-ti p ta’ ħidma għall-ġid u għas-servizz tal-oħrajn, ifakkru lill-bqija tas-soċjetà li l-fl us ma għandhomx ikunu l-għan aħħari fi l-ħajja tal-bniedem. Il-fl us huma importanti biex wieħed jgħix ħajja b’saħħitha imma mhux jieqaf hemm, minn din il-ħajja b’saħħitha l-bniedem għandu jagħmel pass ieħor u jkun ta’ servizz għall-oħrajn.

Minn dan naraw kemm il-ħidma volontarja hija importanti , mhux biss għal biċċa xogħol fi ha nnifi sha li l-volunti er ikun/tkun qed tagħmel, imma l-volontarjat għandu rwol akbar fi s-soċjetà inġenerali. Il-kwalità tal-ħajja tagħna ti ddependi minn dak li aħna nagħmlu mhux biss għalina nfusna imma parti kularment għal ta’ madwarna. Dak li nagħmlu aħna jirrifl etti fuq kif aħna nħarsu, nitt ratt aw, u nieħdu interess f’dawk li għandhom bżonn.

Il-volontarjat jista’ jkun sempliċiment opportunità u jew jista’ jkun ukoll sejħa. Forsi mhux dejjem nagħmlu din id-disti nzjoni. Ġeneralment, fi l-bidu kull ti p ta’ volontarjat jitlaq minn opportunità imma jista’ jagħti l-każ li aktar ’il quddiem il-volonti er jagħraf f’din l-opportunità s-sejħa ti egħu. Hawn l-azzjoni voluntarja ma ti bqax azzjoni fi ha nfi sha imma ssir azzjoni ispirata mill-vanġelu.

Aħna li nagħmlu parti minn din il-komunità parrokkjali tal-Qala għandna grazzja li ninsabu mdawrin b’dan it-ti p ta’ volontarjat. Il-ħafna għaqdiet li huma kollha mibnija fuq il-ħafna sigħat ta’ volontarjat ta’ ħafna nies li fi s-skiet jaħdmu għall-ġid tal-oħrajn huma prova ta’ dan. Din ir-realtà ma teżisti x kullimkien. Ir-riskju ta’ min jikber fi ha jew ta’ min jgħix fi ha hu li jqis dawn l-aff arijiet bħala ovvji. Minn jagħmel dan ikun qed jiżbalja.

Il-volontarjat jitlob appoġġ u sostenn minn kulħadd sabiex dawk li diġa huma midħla ta’ dan it-ti p ta’ ħidma jkomplu fi ha fi lwaqt li l-eżempju ta’ dawn jxett el dik ix-xewqa f’oħrajn li jagħtu ft it minn ħinhom lil oħrajn. ■

Nota Personali:Fil-5 ta’ Frar ta’ din is-sena, f’ċerimonja organizzata mill-

Moviment Kerygma f’Malta, jien ġejt onorat bit-ti tlu “Iż-Żagħżugħ tas-Sena 2012” għax-xogħol volontarju li għamilt u li nagħmel parti kularment fi ħdan din il-komunità. Għalija din kienet sorpriża għaliex għalkemm att endejt għal din iċ-ċerimonja fl imkien ma’ żgħażagħ oħrajn minn madwar Malta u Għawdex kollha, qatt ma kont nistenna li ser nikseb dan l-unur. Jien dejjem rajt lili nnifsi bħala wieħed mill-ħafna u qatt bħala wieħed li nispikka. Il-kontribut li jien nagħti bħalma jagħmlu ħafna oħrajn qatt ma huwa mmoti vat minn ebda ħaġa li nista’ nikseb lura.

Wieħed mill-għanijiet ta’ dan l-unur huwa li jġib għad-dawl ħidma ta’ diversi żgħażagħ li jaħdmu fi s-skiet għal oħrajn. La darba l-bord tal-għażla ħass li kellu jagħżel lili għal dan l-unur, b’umiltà u b’sodisfazzjoni naċett ah fi lwaqt li nitt ama li forsi l-eżempju ti egħi jservi ta’ ġid u ta’ kuraġġ għal oħrajn. Nieħu din l-okkażjoni biex nirringrazzja lil dawk kollha li emmnu fi ja u nvestew fi ha ħafna minn ħinhom fi l-formazzjoni ti egħi tul is-snin.

Il-volontarjat fi s-soċjetà tagħna llum“Il-bniedem jaqla’ l-għejxien b’dak li jikseb iżda jiff orma lil ħajtu b’dak li jagħti .”

Winston ChurchillMinn: John Paul Cefai

Leħen il-Qala - Għid 2013

15

F’Ott ubru 1949 bdejt natt endi l-lezzjonijiet tat-teoloġija dommati ka li l-Ġiżwita Patri Giuseppe Filograssi kien jagħti fi l-kors teoloġiku tal-Università Gregoriana f’Ruma. Għallimni żewġ tratt ati tat-teoloġija: wieħed fuq il-Verb t’Alla magħmul Bniedem u l-ieħor fuq il-Grazzja. Għalkemm ħadd ma kien jgħidli xejn kieku kelli nonqos li natt endi xi lezzjoni, qatt ma naf li nqast għal xi waħda ta’ Patri Filograssi. Dejjem kien ikollu awla mimlija bl-istudenti , saċerdoti u seminaristi . L-awla kienet tesa’ mijiet ta’ studenti , awla forma ta’ taraġ. Studenti mill-ħames konti nenti tad-dinja.

Patri Filograssi dakinhar kellu 74 sena, peress li kien twieled f’Barlett a fl -1875. Kellu żewġ ħutu isqfi jiet, wieħed ta’ Potenza u Marsico Nuovo u l-ieħor l-ewwel isqof ta’ Monopoli, imbagħad arċisqof-metropolita ta’ Chieti -Vasto u fl -aħħar arċisqof primat ta’ Salerno. Kellu żewġ ħutu nisa mal-Kumpanija ta’ Sant’Orsla, ziju ġiżwita u żewġ kuġini anke huma ġiżwiti .

Giuseppe Filograsso ġie ordnat saċerdot fi t-30 ta’ Lulju 1905 u, fi t-12 ta’ Frar 1911, fi l-knisja ta’ Ġesù f’Ruma, għamel il-wegħdiet solenni ta’ faqar, kasti tà, ubbidjenza u ubbidjenza speċjali lill-Papa. Fl-1996 neputi ti egħu, l-Arċisqof Francesco Monterisi, laħaq Segretarju tal-Kongregazzjoni għall-Isqfi jiet. Fi kliem ieħor, Patri Filograssi twieled f’familja eżemplarment nisranija.

Kien professur u prefett tal-istudji fi l-Gregoriana. F’din l-università kien studja l-Filosofi ja u fl -Università San Giuseppe ta’ Bejrut, fi l-Libanu, kien studja l-ilsna bibliċi. L-istudji tat-teoloġija kien għamilhom f’Napli, fi l-Collegio Massimo San Luigi ta’ Posillipo. Jiena studjajt taħt bosta professuri, tant fl -Università Gregoriana kemm f’dik tal-Lateran u fl -Accademia Ecclesiasti ca. Patri Filograssi kien tassew denn tal-kelma “professur”. Miet fi t-12 ta’ April 1962, fl -għomor ta’ 87 sena.

KITBA:Patri Filograssi mhux biss fi l-qasam tat-tagħlim

tat-teoloġija fi l-Gregoriana kien jaħdem. Kien anki kbir il-kontribut ti egħu b’risq id-domma tal-Assunzjoni tal-Madonna fi s-Sema bir-Ruħ u l-Ġisem. Imma hawnhekk mhux dwar il-ħidma ta’ Patri Filograssi b’risq l-Assunta se nitkellmu, anke jekk dwar dan għandna xogħol lest għall-istampa. Ngħidu biss xi ħaġa dwar arti klu ti egħu fi r-rivista “Civiltà Catt olica” b’rabta mal-Kunċizzjoni Immakulata.

Hija kitba li dehret fi s-27 ta’ Novembru 1954 taħt l-isem “Maria, Immacolata e Regina”. Hawn Patri Filograssi jagħti na studju dwar żewġ enċikliċi tal-Papa Piju XII. Dawn huma l-“Fulgens Corona” tat-8 ta’

Sett embru 1953 u l-“Ad Coeli Reginam” tal-11 ta’ Ott ubru 1954.

Dik is-sena, l-1954, kien jaħbat l-ewwel ċenti narju tal-defi nizzjoni dommati ka dwar l-Immakulata Kunċizzjoni, li kellna fi t-8 ta’ Diċembru 1854. U l-Papa Piju XII tana dawn iż-żewġ enċikliċi – waħda biex jipproklama s-Sena Marjana u l-oħra, fi tmiem din is-sena, biex jitkellem mid-dinjità regali tal-Madonna u jwaqqaf il-festa ta’ “Marija Verġni Reġina”. Hawn nitkellmu biss minn dak li Patri Filograssi kien qalilna dwar l-enċiklika “Fulgens Corona”.

Patri Filograssi jinnota li Piju XII qal li Marija, meta kellmet lil Bernardett a f’Lourdes, donnha riedet ti kkonferma s-sentenza tal-Papa Piju IX dwar il-Konċepiment Immakulat tagħha. Piju XII jgħid li, wara l-ġrajja ta’ Lourdes, kellna numru “straordinarju” ta’ pellegrini minn kull parti tad-dinja u mirakli biċ-ċar ta’ oriġini divina – ħaġa li turi li r-reliġjon tagħna hija l-unika waħda mwaqqfa u approvata minn Alla.

Fl-ewwel parti tagħha, l-enċiklika tagħti fi l-qosor il-Bolla “Ineff abilis Deus” ta’ Piju IX, fejn ti nsab l-istess formola tad-defi nizzjoni dommati ka kif ukoll il-moti vi li għalihom il-Konċepiment Immakulat għandu jitwemmen bħala verita’ rivelata minn Alla. Marija f’ebda mument ma kienet suġġett a għad-dnub, mingħajr il-grazzja santi fi kanti u l-ħbiberija t’Alla: Il-“Fulgens Corona” issebbaħ l-“Ineff abilis Deus” b’dawl ġdid. Hemm progress, jew għax l-enċiklika ti dħol aktar profondament fi n-natura tad-domma, inkella għax il-qawwa tal-argumenti li jistabbilixxu l-verità dommati ka ti dher aktar ċara mingħajr ma neskludu li jistgħu jinstabu anki argumenti ġodda. Skont Patri Filograssi, jidher li bl-enċiklika “Fulgens Corona” dan seħħ rigward l-Immakulata.

Piju IX ġabar il-vuċi tas-Santi Padri u tal-Knisja. Il-Papa fi sser awtenti kament il-fatti u d-dokumenti tal-imgħoddi.

PATRI FILOGRASSI U L-KUNĊIZZJONIMinn: Mons. ANTON GAUCI

Page 18: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

16

Hu ra fi hom tradizzjoni divina. U d-defi nizzjoni tat tmiem lill-progress dommati ku. Piju IX poġġa f’mod espliċitu dak li seta’ kien għadu oskur jew impliċitu f’dawk il-fatti u dokumenti . Issa stajna nżommu li t-tagħlim tal-Konċepiment Immakulat kien dejjem tagħlim tal-Knisja, għall-ewwel impliċitament u mbagħad espliċitament.

ARGUMENTI BIBLIĊI:Fl-enċiklika “Fulgens Corona” għandna l-kliem

tal-Protoevanġelu: “U jien inqajjem mibegħda bejnek u bejn il-mara” (Ġen. III, 15). Missirijiet il-Knisja u interpreti awtorevoli jirriferu dan il-kliem lill-Madonna. U studji reċenti ssimi fuq l-istorja tat-ti fsira tal-Protoevanġelu juru l-verità aff ermata fl -enċiklika. Din it-ti fsira ta’ riferiment għall-Madonna saret dejjem aktar komuni, u l-Papa jappoġġjaha bl-awtorità ti egħu.

Imbagħad, minn sempliċi riferiment għall-Madonna, is-sens jgħaddi għall-Immakulat Konċepiment. Għax jekk il-ġlieda bejn ix-xitan u Marija kienet “minn dejjem”, dan ifi sser li lanqas għal mument wieħed biss ma setgħet Marija kienet suġġett a għad-dnub.

Argument bibliku ieħor huwa meħud mill-“Ave Maria”, il-kliem li bih l-Anġlu sellem lil Marija: “mimlija bil-grazzja” u “Imbierka inti fost in-nisa” (LUQ. 1, 28, 42). Dan il-kliem

juri l-Omm t’Alla bħala “post” tal-grazzji divini kollha, imżejna bil-kariżmi kollha tal-Ispirtu divin, b’tali mod li qatt ma kienet suġġett a għal xi saħta.

MISSIRIJIET IL-KNISJA:Il-Bolla “Ineff abilis Deus” turi sewwa x-xhieda ta’

Missirijiet il-Knisja, fi lwaqt li l-“Fulgens Corona” ti kkwota biss sentenzi mill-aktar sinifi kanti . Il-verità ta’ Konċepiment Immakulat kienet mgħallma ċar minn Missirijiet il-Knisja meta qalu li Marija kienet ġilju fost ix-xewk, art mhi mimsusa xejn, bla tebgħa, dejjem imbierka, ħielsa minn kull kontaġju tad-dnub, għal dejjem ċara, qaddisa u l-aktar bogħod minn kull tebgħa tad-dnub, isbaħ mis-sbuħija, aktar qaddisa mill-qdusija, l-unika qaddisa, tgħaddi fi l-qdusija lil kulħadd ħlief lil Alla, aktar qaddisa mill-kerubini u s-serafi ni u l-eżerċizzi kollha tal-anġli.

Dan il-privileġġ ġie mogħti lil Marija appuntu għax ġiet mgħollija biex tkun Omm Alla – uffi ċċju li jitlob il-milja tal-grazzja divina u li r-ruħ tkun immuni minn kull dnub. Il-Papa jikkonferma dan l-argument meta jappella għall-imħabba mixgħula t’Alla lejn Omm ir-Redentur.

AKTAR:Piju XII ta l-aħħar pennellata lill-kwadru tal-kobor

tal-Immakulata bid-domma tal-Assunzjoni. It-tbexbix tal-ħajja terrena ta’ Marija u nżul ix-xemx tagħha huma miksija b’dawl l-aktar qawwi. Mas-safa tat-tbexbix ti kkorrispondi d-dija glorjuża ta’ nżul ix-xemx.

Piju XII jgħallem kif Kristu “tabilħaqq feda lid-divina Ommu b’mod perfetti ssimu, billi żammha mmuni minn kull tebgħa ereditarja tad-dnub, u dan għall-merti ti egħu. Imbagħad, fi tmiem l-enċiklika “Fulgens Corona”, il-Papa jippreżentalna lil Marija bħala omm u medjatriċi tagħna. U aħna mħeġġa nirrikorru għand Marija mhux biss għal kull xorta ta’ ħti ġijiet personali, imma anki għall-ħti ġijiet tad-dinja kollha.

L-istess Piju XII lanqas iħalli barra l-idea tal-libertà li għandha tgawdi l-Knisja. Għaldaqstant iħeġġeġ sabiex ikun hemm talb lill-Madonna ħalli d-dritti jiet tal-Knisja jiġu rikonoxxuti f’dawk il-pajjiżi fejn l-insara huma ppersegwitati . Jgħaddi biex isemmi lil dawk l-insara mifruda mill-Knisja Katt olika: iħeġġiġhom jitolbu lil Marija dawl li jilluminalhom moħħhom u jingħaqdu f’merħla waħda taħt ragħaj wieħed. Jitlob lill-Madonna ġġib il-paċi fost il-bnedmin u jispiċċa billi jitlob lil Kristu Redentur jilqa’ dawn ix-xewqat ti egħu, ta’ wliedu u ta’ dawk kollha li għandhom għal qalbhom l-interessi taċ-ċiviltà nisranija u tal-progress ċivili”.

Dan huwa t-tagħlim li l-Ġiżwita Patri Giuseppe Filograssi jagħti dwar l-enċiklika ta’ Papa Piju XII “Fulgens Corona”. Wara dan, jgħaddi biex jitkellem mit-tagħlim tal-istess Papa fl -enċiklika l-oħra fuq il-Madonna “Ad Coeli Reginam”. Diġà, fi l-31 ta’ Ott ubru 1942, dan il-Papa kien ikkonsagra l-Knisja u d-dinja lill-Qalb bla tebgħa ta’ Marija “Omm u Reġina tad-dinja”. ■

Leħen il-Qala - Għid 2013

17

“SAN ĠUŻEPP FOSTNA”

Is-Sitt Parti :(Jaqbad mill-Ħarġa tal-Milied 2012)

© kitba ta’ VICTOR GALEA

B. Il-Folklor ta’ San Ġużepp

(ikompli)

4. Il-Munxar ta’ San ĠużeppL-eqdem mużajk li juri lil San Ġużepp, liebes ta’ ħaddiem, bħala mastrudaxxa, aktarx hu dak ta’ Santa Marija Maġġura, Ruma. Dan sar fl -ewwel nofs tal-ħames seklu. F’idu għandu lupa, serrieq goff b’maqbad kull naħa, bi snien kbar, u furmatur. Għadda ż-żmien, u ħabta tal-1500, niltaqgħu ma’ statwa tal-qaddis tal-injam, Ġermaniża, did-darba b’rixa, għamla ta’ mannara, u trapan. Is-serrieq u l-mannara tf aċċaw fi l-Punent ħabta tal-1600.

Hawn Malta, San Ġużepp li kien hemm fi l-kripta ta’ Sant’Agata għandu mannara f’idu. Hekk ukoll f’inkwatru ta’ Matti ja Preti , dari fi l-kappella ta’ San Ġużepp ta’ Ġieżu, ir-Rabat tal-Imdina. Imma Rafel Bonnici Calì, f’inkwatru li hemm fi l-knisja ta’ Santa Marija Reġina, il-Marsa, qabad u għamillu lexxuna jlaqqax zokk ta’ siġra.

Skont il-leġġenda li jgħidulek il-mastrudaxxi, ix-xitan xejn ma kien jaħmel lil San Ġużepp mehdi fuq xogħlu, u darba qabad u intarsalu s-snien tas-serrieq, jiġifi eri għawwiġhomlu waħda ’l hawn u l-oħra ’l hemm, u ġabulu traskatur, biex ma jkunx jista’ jaħdem iktar bih. Hekk jgħidu li kien twieled il-munxar ta’ San Ġużepp, bis-snien intraskati , kif smajthom jgħidu l-mastrudaxxi tar-Rabat t’Għawdex.

Il-leġenda tal-munxar ta’ San Ġużepp hemm min jgħidha mod ieħor. Rafel Bonnici Calì kien sama’ Ħal Tarxien, pajjiżu, li San Ġużepp ma kellux serrieq, u għalhekk arah jagħti bil-qaduma, il-mannara. Biss kellu xafra wiesgħa biex jillixxa x-xogħol. Billi x-xitan kien imqabbad miegħu, darba, mal-lejl, fetti llu jaqbad martell u xellifh ielu ma’ tulha kollu. Fil-għodu kmieni x-xitan ma jarahx fuq xogħlu qisu mhux hu, imma ma felaħx ma jgħidlux biex jofsdu: Issa oqgħod sinnha mgħallem Ġużepp! L-imgħallem kien pront wieġbu: Issa ġiet aħjar milli kienet qabel u se nżidilha fi s-snien biex tkun taqta’ iktar! B’hekk San Ġużepp mhux biss dabbar munxar, imma ħalla lix-xitan infi skat.

Il-munxar jew serrieq ta’ San Ġużepp, ikollu siega rqiqa u dgħajfa biex biha tkun ti sta’ taħdem fi t-tond. Għat-tondijiet fi ċ-ċokon, il-mastrudaxxi kellhom denb il-far, b’siega rqiqa wkoll. Dal-munxar għandu għamla għalih waħdu. Is-siega jkollha pum kull naħa, biex bihom jirregolaw il-qalba tagħha għax-xogħol. Kull pum ikun imqabbad ma’ manku wieqaf, billi l-munxar jaqbduh tnejn min-nies, wieħed kull naħa. Dawn iż-żewġ manek ikunu mqabbdin minn nofshom b’lista tal-injam jgħidulha l-medda. Fit-tarf, fuq, imbagħad, ikun hemm l-instrinġitur, bħal rumnell, biex bih jissikkaw, ħalli kollox imur sew waqt ix-xogħol.

L-għodod l-oħra li jħobbu jagħmlu f’idejn San Ġużepp, kienu qegħdin biex il-mastrudaxxa jibdel zokk ta’ siġra għall-bżonnijiet ti egħu. Bil-lupa, dari, kienu jxerrħu biha l-kobor, u b’hekk iġibu travu jew serrati zz, għall-ħxuna tal-injam, kif jafu kulħadd. Bil-mannara, b’manku qasir, kienu jaqsmu l-injam. Dan kien xogħol goff u l-injam kien jitħarbat. Għalhekk hemm il-qawl li jagħti h Ninu Caruana, l-awtur ta’ Ineż Farruġ: Il-munxar għana u l-qaduma ħala. Il-qaduma hi l-mannara. 5. Il-papoċċ ta’ San Ġużepp

Dan hu l-isem li smajtu r-Rabat t’Għawdex għax-xitla li ħafna jafuha bħala l-papoċċa tal-Madonna, jew fi l-qosor, papoċċi. Il-papoċċa tal-Madonna, iż-Żebbuġ u x-Xagħra, hemm min isibha wkoll iż-żarbuna tal-Madonna, fi lwaqt li f’xi nħawi ta’ Malta, bħar-Rabat, il-Mosta u l-Mellieħa, ħalq iċ-ċawl.

Billi hemm il-papoċċi l-ħomor u l-papoċċi l-bojod, lill-ħomor hemm min isibhom ras il-baqra, jew skont Gino Muscat Azzopardi, wiċċ il-baqra. Il-papoċċi l-bojod, imbagħad, ġie li jgħidulhom bħat-Taljani, ras il-mewt u fomm l-iljun. Imma dawn l-ismijiet jgħoddu biss għax-xitla, li wara li tkun waqqgħet il-fj uri, u jibqa’ biss il-buċċett a taż-żerriegħa, li xħin ti nxef, jinfetħulha żewġ toqob, li minnhom bit-tbandil tar-riħ, ixxerred il-kotra ta’ żrieragħ irqaq mal-erbat irjieħ. Il-buċċett a niexfa tkun tassew qisha ras ta’ mewt.

Meta kont nitrabba x-Xagħra, il-papoċċ ta’ San Ġużepp konna nsibuh il-mammażejża. Papoċċi ħomor ħerġin mill-ħitan tas-sejjieħ, qalb il-blat, mas-sisien

Page 19: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

16

Hu ra fi hom tradizzjoni divina. U d-defi nizzjoni tat tmiem lill-progress dommati ku. Piju IX poġġa f’mod espliċitu dak li seta’ kien għadu oskur jew impliċitu f’dawk il-fatti u dokumenti . Issa stajna nżommu li t-tagħlim tal-Konċepiment Immakulat kien dejjem tagħlim tal-Knisja, għall-ewwel impliċitament u mbagħad espliċitament.

ARGUMENTI BIBLIĊI:Fl-enċiklika “Fulgens Corona” għandna l-kliem

tal-Protoevanġelu: “U jien inqajjem mibegħda bejnek u bejn il-mara” (Ġen. III, 15). Missirijiet il-Knisja u interpreti awtorevoli jirriferu dan il-kliem lill-Madonna. U studji reċenti ssimi fuq l-istorja tat-ti fsira tal-Protoevanġelu juru l-verità aff ermata fl -enċiklika. Din it-ti fsira ta’ riferiment għall-Madonna saret dejjem aktar komuni, u l-Papa jappoġġjaha bl-awtorità ti egħu.

Imbagħad, minn sempliċi riferiment għall-Madonna, is-sens jgħaddi għall-Immakulat Konċepiment. Għax jekk il-ġlieda bejn ix-xitan u Marija kienet “minn dejjem”, dan ifi sser li lanqas għal mument wieħed biss ma setgħet Marija kienet suġġett a għad-dnub.

Argument bibliku ieħor huwa meħud mill-“Ave Maria”, il-kliem li bih l-Anġlu sellem lil Marija: “mimlija bil-grazzja” u “Imbierka inti fost in-nisa” (LUQ. 1, 28, 42). Dan il-kliem

juri l-Omm t’Alla bħala “post” tal-grazzji divini kollha, imżejna bil-kariżmi kollha tal-Ispirtu divin, b’tali mod li qatt ma kienet suġġett a għal xi saħta.

MISSIRIJIET IL-KNISJA:Il-Bolla “Ineff abilis Deus” turi sewwa x-xhieda ta’

Missirijiet il-Knisja, fi lwaqt li l-“Fulgens Corona” ti kkwota biss sentenzi mill-aktar sinifi kanti . Il-verità ta’ Konċepiment Immakulat kienet mgħallma ċar minn Missirijiet il-Knisja meta qalu li Marija kienet ġilju fost ix-xewk, art mhi mimsusa xejn, bla tebgħa, dejjem imbierka, ħielsa minn kull kontaġju tad-dnub, għal dejjem ċara, qaddisa u l-aktar bogħod minn kull tebgħa tad-dnub, isbaħ mis-sbuħija, aktar qaddisa mill-qdusija, l-unika qaddisa, tgħaddi fi l-qdusija lil kulħadd ħlief lil Alla, aktar qaddisa mill-kerubini u s-serafi ni u l-eżerċizzi kollha tal-anġli.

Dan il-privileġġ ġie mogħti lil Marija appuntu għax ġiet mgħollija biex tkun Omm Alla – uffi ċċju li jitlob il-milja tal-grazzja divina u li r-ruħ tkun immuni minn kull dnub. Il-Papa jikkonferma dan l-argument meta jappella għall-imħabba mixgħula t’Alla lejn Omm ir-Redentur.

AKTAR:Piju XII ta l-aħħar pennellata lill-kwadru tal-kobor

tal-Immakulata bid-domma tal-Assunzjoni. It-tbexbix tal-ħajja terrena ta’ Marija u nżul ix-xemx tagħha huma miksija b’dawl l-aktar qawwi. Mas-safa tat-tbexbix ti kkorrispondi d-dija glorjuża ta’ nżul ix-xemx.

Piju XII jgħallem kif Kristu “tabilħaqq feda lid-divina Ommu b’mod perfetti ssimu, billi żammha mmuni minn kull tebgħa ereditarja tad-dnub, u dan għall-merti ti egħu. Imbagħad, fi tmiem l-enċiklika “Fulgens Corona”, il-Papa jippreżentalna lil Marija bħala omm u medjatriċi tagħna. U aħna mħeġġa nirrikorru għand Marija mhux biss għal kull xorta ta’ ħti ġijiet personali, imma anki għall-ħti ġijiet tad-dinja kollha.

L-istess Piju XII lanqas iħalli barra l-idea tal-libertà li għandha tgawdi l-Knisja. Għaldaqstant iħeġġeġ sabiex ikun hemm talb lill-Madonna ħalli d-dritti jiet tal-Knisja jiġu rikonoxxuti f’dawk il-pajjiżi fejn l-insara huma ppersegwitati . Jgħaddi biex isemmi lil dawk l-insara mifruda mill-Knisja Katt olika: iħeġġiġhom jitolbu lil Marija dawl li jilluminalhom moħħhom u jingħaqdu f’merħla waħda taħt ragħaj wieħed. Jitlob lill-Madonna ġġib il-paċi fost il-bnedmin u jispiċċa billi jitlob lil Kristu Redentur jilqa’ dawn ix-xewqat ti egħu, ta’ wliedu u ta’ dawk kollha li għandhom għal qalbhom l-interessi taċ-ċiviltà nisranija u tal-progress ċivili”.

Dan huwa t-tagħlim li l-Ġiżwita Patri Giuseppe Filograssi jagħti dwar l-enċiklika ta’ Papa Piju XII “Fulgens Corona”. Wara dan, jgħaddi biex jitkellem mit-tagħlim tal-istess Papa fl -enċiklika l-oħra fuq il-Madonna “Ad Coeli Reginam”. Diġà, fi l-31 ta’ Ott ubru 1942, dan il-Papa kien ikkonsagra l-Knisja u d-dinja lill-Qalb bla tebgħa ta’ Marija “Omm u Reġina tad-dinja”. ■

Leħen il-Qala - Għid 2013

17

“SAN ĠUŻEPP FOSTNA”

Is-Sitt Parti :(Jaqbad mill-Ħarġa tal-Milied 2012)

© kitba ta’ VICTOR GALEA

B. Il-Folklor ta’ San Ġużepp

(ikompli)

4. Il-Munxar ta’ San ĠużeppL-eqdem mużajk li juri lil San Ġużepp, liebes ta’ ħaddiem, bħala mastrudaxxa, aktarx hu dak ta’ Santa Marija Maġġura, Ruma. Dan sar fl -ewwel nofs tal-ħames seklu. F’idu għandu lupa, serrieq goff b’maqbad kull naħa, bi snien kbar, u furmatur. Għadda ż-żmien, u ħabta tal-1500, niltaqgħu ma’ statwa tal-qaddis tal-injam, Ġermaniża, did-darba b’rixa, għamla ta’ mannara, u trapan. Is-serrieq u l-mannara tf aċċaw fi l-Punent ħabta tal-1600.

Hawn Malta, San Ġużepp li kien hemm fi l-kripta ta’ Sant’Agata għandu mannara f’idu. Hekk ukoll f’inkwatru ta’ Matti ja Preti , dari fi l-kappella ta’ San Ġużepp ta’ Ġieżu, ir-Rabat tal-Imdina. Imma Rafel Bonnici Calì, f’inkwatru li hemm fi l-knisja ta’ Santa Marija Reġina, il-Marsa, qabad u għamillu lexxuna jlaqqax zokk ta’ siġra.

Skont il-leġġenda li jgħidulek il-mastrudaxxi, ix-xitan xejn ma kien jaħmel lil San Ġużepp mehdi fuq xogħlu, u darba qabad u intarsalu s-snien tas-serrieq, jiġifi eri għawwiġhomlu waħda ’l hawn u l-oħra ’l hemm, u ġabulu traskatur, biex ma jkunx jista’ jaħdem iktar bih. Hekk jgħidu li kien twieled il-munxar ta’ San Ġużepp, bis-snien intraskati , kif smajthom jgħidu l-mastrudaxxi tar-Rabat t’Għawdex.

Il-leġenda tal-munxar ta’ San Ġużepp hemm min jgħidha mod ieħor. Rafel Bonnici Calì kien sama’ Ħal Tarxien, pajjiżu, li San Ġużepp ma kellux serrieq, u għalhekk arah jagħti bil-qaduma, il-mannara. Biss kellu xafra wiesgħa biex jillixxa x-xogħol. Billi x-xitan kien imqabbad miegħu, darba, mal-lejl, fetti llu jaqbad martell u xellifh ielu ma’ tulha kollu. Fil-għodu kmieni x-xitan ma jarahx fuq xogħlu qisu mhux hu, imma ma felaħx ma jgħidlux biex jofsdu: Issa oqgħod sinnha mgħallem Ġużepp! L-imgħallem kien pront wieġbu: Issa ġiet aħjar milli kienet qabel u se nżidilha fi s-snien biex tkun taqta’ iktar! B’hekk San Ġużepp mhux biss dabbar munxar, imma ħalla lix-xitan infi skat.

Il-munxar jew serrieq ta’ San Ġużepp, ikollu siega rqiqa u dgħajfa biex biha tkun ti sta’ taħdem fi t-tond. Għat-tondijiet fi ċ-ċokon, il-mastrudaxxi kellhom denb il-far, b’siega rqiqa wkoll. Dal-munxar għandu għamla għalih waħdu. Is-siega jkollha pum kull naħa, biex bihom jirregolaw il-qalba tagħha għax-xogħol. Kull pum ikun imqabbad ma’ manku wieqaf, billi l-munxar jaqbduh tnejn min-nies, wieħed kull naħa. Dawn iż-żewġ manek ikunu mqabbdin minn nofshom b’lista tal-injam jgħidulha l-medda. Fit-tarf, fuq, imbagħad, ikun hemm l-instrinġitur, bħal rumnell, biex bih jissikkaw, ħalli kollox imur sew waqt ix-xogħol.

L-għodod l-oħra li jħobbu jagħmlu f’idejn San Ġużepp, kienu qegħdin biex il-mastrudaxxa jibdel zokk ta’ siġra għall-bżonnijiet ti egħu. Bil-lupa, dari, kienu jxerrħu biha l-kobor, u b’hekk iġibu travu jew serrati zz, għall-ħxuna tal-injam, kif jafu kulħadd. Bil-mannara, b’manku qasir, kienu jaqsmu l-injam. Dan kien xogħol goff u l-injam kien jitħarbat. Għalhekk hemm il-qawl li jagħti h Ninu Caruana, l-awtur ta’ Ineż Farruġ: Il-munxar għana u l-qaduma ħala. Il-qaduma hi l-mannara. 5. Il-papoċċ ta’ San Ġużepp

Dan hu l-isem li smajtu r-Rabat t’Għawdex għax-xitla li ħafna jafuha bħala l-papoċċa tal-Madonna, jew fi l-qosor, papoċċi. Il-papoċċa tal-Madonna, iż-Żebbuġ u x-Xagħra, hemm min isibha wkoll iż-żarbuna tal-Madonna, fi lwaqt li f’xi nħawi ta’ Malta, bħar-Rabat, il-Mosta u l-Mellieħa, ħalq iċ-ċawl.

Billi hemm il-papoċċi l-ħomor u l-papoċċi l-bojod, lill-ħomor hemm min isibhom ras il-baqra, jew skont Gino Muscat Azzopardi, wiċċ il-baqra. Il-papoċċi l-bojod, imbagħad, ġie li jgħidulhom bħat-Taljani, ras il-mewt u fomm l-iljun. Imma dawn l-ismijiet jgħoddu biss għax-xitla, li wara li tkun waqqgħet il-fj uri, u jibqa’ biss il-buċċett a taż-żerriegħa, li xħin ti nxef, jinfetħulha żewġ toqob, li minnhom bit-tbandil tar-riħ, ixxerred il-kotra ta’ żrieragħ irqaq mal-erbat irjieħ. Il-buċċett a niexfa tkun tassew qisha ras ta’ mewt.

Meta kont nitrabba x-Xagħra, il-papoċċ ta’ San Ġużepp konna nsibuh il-mammażejża. Papoċċi ħomor ħerġin mill-ħitan tas-sejjieħ, qalb il-blat, mas-sisien

Page 20: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

18

u fi x-xagħri, kif ukoll mal-intrajjiet għar-raba’, kien ikun hemm kemm trid, imma mill-bojod, nift akar li kien hemm waħda biss, imqabbda ma’ blata kbira li nqalbet għal isfel mis-sies. Kien qisni għandi d-dinja u tgħidx x’lula kelli biex naqta’ ft it minnha biex inżewwaq il-bukkett ward għal quddiem il-Madonna. Illum, hawn ir-Rabat, xbajt nara papoċċi bojod mal-ħitan ta’ djar qodma u saħansitra ma’ knejjes.

Ix-Xagħra konna nsibuha l-mammażejża għax aħna t-tf al konna naqtgħu l-ward li nsibu, niġbdulu l-fj ura waħda waħda u nsoff uha. X’ma ssoff x bil-qalb matul is-snin tal-gwerra, l-iktar meta ma kontx issib ħelwa b’nemes, u l-ft it zokkor li kienu jagħtuna bir-razzjon, konna rriduh għal mal-kafè li kien ikollu togħma ta’ kollox barra ta’ kafè, għax sal-qamħ jew ix-xgħir inkaljat, konna nħalltulu biex forsi jwassal minn razzjon għal ieħor, kull ħmistax.

Għalhekk arana qtajja’ qtajja’ nħufu ’l hawn u ’l hinn kulfejn konna nafu li nsibu mammażejż, kulħadd bl-imħatra u bil-ġlied min jgħaqqad bukkett biex isoff u fj ura, fj ura. Il-ft it meraq ħelu li kien ikun fi ha kull waħda kien jaqta’ xi ft it mill-waħam li kien ikollna bħat-tf al l-oħra għaz-zokkor.

Barra l-mammażejż, matul il-gwerra, kellna wkoll il-posot tan-naħal selvaġġ, li kien jagħmilhom fi t-toqob tal-blat jew il-ġebel tal-qawwi tal-ħitan tas-sejjieħ, li dari kont issibhom kotrana ferm iktar mil-lum. Dan in-naħal ta’ waħdu, fi dħul is-sajf arah jinġabarlek f’post wieħed biex jiżżewweġ u wara jitlaq għal rasu, ifi tt ex xi toqba fi l-blat żonqri fejn jibda l-bejta, li aħna konna nsibuha posta, u,naqra, naqra, jibni barmil wara l-ieħor bit-tajn. It-tajn kien jiġbru mit-toroq miksija bit-torba ta’ dari, mill-mogħdijiet għar-raba’, kif ukoll minn qiegħ il-widien. Qabel ilaqqat it-traba mill-art kont tarah sejjer, waħda waħda, ħdejn xi għajn jew ħofra fi l-wied, biex jixrob ti kka ilma biex jagħġnu biha.

Kull barmil li kienet tlesti , kienet ti mlieh bil-għasel kannella karg bħax-xagħar li jgħatti nofs ġisimha, tbid bajda fi l-wiċċ, u tagħlaqha b’għatu rqiq tat-tajn. Wara li kienet tbid dak li kellha tbid, kienet tgħatti kollox b’iktar tajn, qisha kienet tat il-kontra bejt tal-lum, li jiġi qobbi, għamla ta’ koppla.

Aħna ma konniex immissu posta qobbija li kienet tkun ilha lesta għax konna ngħidu li kienet bid-dudu, imma posot li kienu jkunu għadhom jinbnew. Wara li konna nkissru l-għatu b’naqra ta’ ċpejpella, konna llaqqtu l-għasel sal-anqas qatra b’zokk ta’ sulfarina jew ta’ xi ħaxixa. 6. Il-Buqrajq

Il-kaċċaturi, dari, jgħidu li nhar San Ġużepp jidher il-buqrajq, u hekk jagħti bidu għall-istaġun tal-kaċċa tar-rebbiegħa. Illum m’għadekx tara buqrajq b’nemes għax, kif jgħidu, qerdu l-bexx. Sewwasew il-bexx qered l-insetti li jitt ajru bil-lejl, billi l-buqrajq, bħal farfett il-lejl, malli jibda jroxx id-dlam joħroġ iħuf b’ħalq daqs forn mift uħ biex jaqbad l-istess ikel tagħhom, bħal, ngħidu aħna nemus, il-bħari li jinġibdu għad-dawl, u bħari oħra li jsoff u l-ward bil-lejl. Fi żmien il-passa tal-ħarifa, il-buqrajq isiblek ukoll in-nemel tal-ġwienaħ li jtajjar bl-eluf wara l-ewwel xita. Mhux biss il-buqrajq ma għadux isib biex jingħad, imma jekk jidher xi wieħed għodu għodu, ti nfetaħ muskatt erija sħiħa fuqu li tnixxfu minn wiċċ id-dinja, f’kemm trodd salib.

Lill-buqrajq ti sta’ tgħidlu l-ħutt af ta’ bil-lejl, mhux biss għax bħalu jiekol l-insetti , imma għax ti sta’ tgħid għandu l-istess sura, barra, m’għandniex xi ngħidu, għajnejh, għax b’dawn irid jara bil-lejl. Hekk ġwinħajh u denbu tawwalin bħal tar-rundun. Munqaru u saqajh daqs nitf a bħal tal-ħawwief. Munqaru żgħir bħal tal-ħutt af għax bħalu m’għandux x’jaqbad jew ikisser bih. Rasu ċatt a u ħalqu kbir bħal ti egħu wkoll. Għajnejh kbar bħal tat-tajr li joħroġ idur billejl, bħall-barbaġann u l-kokk. Il-vavu t’għajnejh ma jingħalaqx bħal tagħna u għalhekk mhux biss ma ssibux jitt ajjar binhar, imma lanqas fi l-ljieli ta’ qamar kwinta, għax id-dawl ma jifl aħx għalih.

Kif jibda jbexbex lill-buqrajq arah imur jistaħba taħt xi ħarruba jew xi żebbuġa billi dawn dejjem ikollhom mifrex weraq niexef taħthom u ġo dak il-weraq mhux la kemm tarah tgħarrex kemm tgħarrex. Ġie li tajruh minn taħt xi lewża wkoll, basta tkun dellija, għax dawl ix-xemx idejqu sew.

Hawnhekk il-buqrajq nistgħu nxebbhuh mal-gallina. Il-gallin joħroġ jirgħa għad-dwied wil-ħniex mat-tbexbix u fl -għabex biss. Mal-ġurnata jinħeba ġol-weraq niexef li jsibu sodda minnu taħt il-ħarrub wiż-żebbuġ, bħalma jagħmlu l-bqaraq. Bid-dbabar u l-istrixxi li għandu l-gallin mhux lakemm ti lmħu birka fl -art qalb il-weraq niexef, billi lewnhom kannelli t-tnejn.

Leħen il-Qala - Għid 2013

19

Għalhekk il-kaċċaturi jgħidulek biex iddur għall-buqrajq fejn soltu ddur għall-gallin, għax fejn itt ajjar il-gallina għandek imnejn issib xi buqrajq, billi t-tnejn jistaħbew fl -istess posti jiet, għax it-tnejn lewnhom jixxiebah u t-tqassim ta’ lwienhom l-istess.

Il-buqrajq, barra lill-gallina, għal dak li hu lewn u tqassim tal-istrixxi, jagħti lemħa sew lill-bulebbiet, għasfur li jpassi mas-summien, u għalhekk Għawdex insibuh furrax is-summien, kif ukoll sultan is-summmien. Imma n-Nadurin jgħidulu sultan il-bqaraq jew furrax il-bqaraq, imħabba f’hekk. In-Nadur ukoll lill-buqrajq isibuh il-paħħu, imħabba l-ħoss li jagħmel b’ħalqu xħin toqrob lejh, qisha nfaqgħet bużżieqa.

Għall-kaċċaturi, il-buqrajq ifi sser kaċċa. Għalhekk meta għodu għodu jarawh jissiefaħ, l-iktar fi l-widien, jieħdu r-ruħ, għax jgħidulek hemm il-kaċċa. Issa l-buqrajq l-ewwel li jidher għal San Ġużepp, li jaħbat nhar id-dsatax ta’ Marzu. Imma l-gamiem l-aqwa ti egħu jaħbat għall-aħħar ta’ April u l-bidu ta’ Mejju, biss l-ewwel li jarawh għall-aħħar ta’ Marzu, l-istess bħall-buqrajq, li ġie li jkun maqlugħ minn dak ix-xahar bħalma jgħid il-qawl.

Bħall-gamiem, il-bqaraq ipassu bir-riħ isfel, jiġifi eri mix-Xlokk jew mix-Xlokk il-Lvant, meta jkun hawn dak it-tagħlik u kollox idellek. Minn hawn ġejja r-rabta tal-buqrajq mal-gamiem, billi l-kaċċaturi tbakkarlek u kollha jkunu f’posthom ikun għadu d-dlam. Għalhekk l-ewwel li jaraw lill-buqrajq jiġġiera u jħuf ilaqqat xi ħaġa. Kif jilmħuh jgħidulek li se jidher il-gamiem u se jkollhom fuqiex jisparaw. 7. Ir-Rummien ta’ San Ġużepp.

Dar-rummien kien l-iktar imfi tt ex fost is-seba’ razez li dari kellna Malta. Jgħidu li kien daħħlu pajjiżna s-Sultan Verdala, (1582-1595), minn Franza, pajjiżu, lilu u lir-rummien Franċiż, ismu miegħu. It-Taljani kienu jsibuh ir-rummien ta’ Malta.

Jien naħseb li kien imfi tt ex ħafna għax kien jagħmel kull waħda fi ha x’taqbad. Is-snien ukoll kienu jkunu goffi u twal. Għalhekk kienu jsibuh ukoll ir-rummien ta’ snien il-bagħal, għax il-bagħal imsemmi ħafna għas-snien kbar li jkollu. Barra minn hekk kien ikun immerraq sew u ħelu b’togħma bnina. Il-ġenniena kienu jħobbuh għax kien għammiel qati għ, bil-friegħi mniżżla sal-art bit-toqol tal-frott .

Ir-rummiena siġra goff a u trid il-kobor fejn ti mraħ. Għalhekk jekk tħawwilha f’naqra ta’ ġnejna ti mlielek kull m’hemm u toħnoqlok l-erba’ siġriet li jkollok fi ha. L-aħjar li kien isib kien il-fraglu qalb it-ti ksir tal-blat tal-iġbla taħt is-sisien tal-muntanji tagħna. Hemmhekk kien jinżillek għall-ilma li jiskula minn fuq is-saff tat-tafal u arah iħaddarlek is-sajf qieraħ kollu. Ma jridx saqi għax l-ilma jfi tt xuh għeruqu, tant li dari kienu jħawluh mad-djar u fi l-bti eħi daqs ħabs, biex jaqta’ l-umdità.

Jekk ma jsibx fejn jinżel b’għeruqu, ma jġibx ruħu u jibqa’ żgħir. F’sena xott a l-frott jaqsmu kmieni u ma jwasslux. L-aħjar li jmorru huma l-għammelin għax iduru għalih u jnaqqrulu sinna sinna sa ma jħallulu l-qoxra biss, li ti nxef u taqa’.

Għalhekk, fi n-nuqqas ta’ xita, jew fejn il-ħamrija tkun qasira, ir-rummien trid tgħinu bl-ilma biex wara li jgħaqqad f’Ġunju, ma jwaqqax il-frott għadu żigromb u biex il-ft it frott li jżomm, qoxortu ti bqa’ ħadra u ti bqa’ ti kber mas-snien sa ma jibliequ u fl -aħħar isajjar għal San Mikiel. Jekk il-qoxra tħalliha ssir qisha qiegħ ta’ qorq, malli ti ġi l-ewwel xita, jekk mhux ukoll qabel, meta l-ajru jbiddel u bl-iljieli twal jibda jaqa’ n-nida, is-snien jixorbu u jikbru, ir-rummien jaqsam. Għalhekk jgħidu li l-beraq jaqsmu lir-rummien. Ir-rummien la jsir sew trid taqtgħu għax jekk iddewmu żżejjed fi s-siġra, jitlef il-benna.

Meta tara xi rummiena li ma lvanzatx daqs sħabha, imma baqgħet qerqnija u b’lewn il-qoxra iktar aħmar mill-oħrajn li kibru, għid din tħassret minn ġewwa u swiedet faħam. Missieri, rummien bħal dan kien jgħidlu bullar, għalkemm fi l-kotba nsibu li l-bullar hu r-rummien salvaġġ, li wkoll ikollu qoxra ħamra nar u jibqa’ żgħir. Il-larinġ qares, li hawn min isibu tal-bakkaljaw, ukoll jgħidulu bullar, forsi għax jibqa’ iżgħar mill-ieħor.

Ir-rummiena mhix siġra li tgħix snin twal, u meta taraha qed tnaqqas mill-frott u tmewwet wara li jkunu għaddew xi għaxar snin minn fuqha, trid taqbad u ti sserraha u ma tħallilhiex zkuk ogħla minn xibrejn

Page 21: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

19

Għalhekk il-kaċċaturi jgħidulek biex iddur għall-buqrajq fejn soltu ddur għall-gallin, għax fejn itt ajjar il-gallina għandek imnejn issib xi buqrajq, billi t-tnejn jistaħbew fl -istess posti jiet, għax it-tnejn lewnhom jixxiebah u t-tqassim ta’ lwienhom l-istess.

Il-buqrajq, barra lill-gallina, għal dak li hu lewn u tqassim tal-istrixxi, jagħti lemħa sew lill-bulebbiet, għasfur li jpassi mas-summien, u għalhekk Għawdex insibuh furrax is-summien, kif ukoll sultan is-summmien. Imma n-Nadurin jgħidulu sultan il-bqaraq jew furrax il-bqaraq, imħabba f’hekk. In-Nadur ukoll lill-buqrajq isibuh il-paħħu, imħabba l-ħoss li jagħmel b’ħalqu xħin toqrob lejh, qisha nfaqgħet bużżieqa.

Għall-kaċċaturi, il-buqrajq ifi sser kaċċa. Għalhekk meta għodu għodu jarawh jissiefaħ, l-iktar fi l-widien, jieħdu r-ruħ, għax jgħidulek hemm il-kaċċa. Issa l-buqrajq l-ewwel li jidher għal San Ġużepp, li jaħbat nhar id-dsatax ta’ Marzu. Imma l-gamiem l-aqwa ti egħu jaħbat għall-aħħar ta’ April u l-bidu ta’ Mejju, biss l-ewwel li jarawh għall-aħħar ta’ Marzu, l-istess bħall-buqrajq, li ġie li jkun maqlugħ minn dak ix-xahar bħalma jgħid il-qawl.

Bħall-gamiem, il-bqaraq ipassu bir-riħ isfel, jiġifi eri mix-Xlokk jew mix-Xlokk il-Lvant, meta jkun hawn dak it-tagħlik u kollox idellek. Minn hawn ġejja r-rabta tal-buqrajq mal-gamiem, billi l-kaċċaturi tbakkarlek u kollha jkunu f’posthom ikun għadu d-dlam. Għalhekk l-ewwel li jaraw lill-buqrajq jiġġiera u jħuf ilaqqat xi ħaġa. Kif jilmħuh jgħidulek li se jidher il-gamiem u se jkollhom fuqiex jisparaw. 7. Ir-Rummien ta’ San Ġużepp.

Dar-rummien kien l-iktar imfi tt ex fost is-seba’ razez li dari kellna Malta. Jgħidu li kien daħħlu pajjiżna s-Sultan Verdala, (1582-1595), minn Franza, pajjiżu, lilu u lir-rummien Franċiż, ismu miegħu. It-Taljani kienu jsibuh ir-rummien ta’ Malta.

Jien naħseb li kien imfi tt ex ħafna għax kien jagħmel kull waħda fi ha x’taqbad. Is-snien ukoll kienu jkunu goffi u twal. Għalhekk kienu jsibuh ukoll ir-rummien ta’ snien il-bagħal, għax il-bagħal imsemmi ħafna għas-snien kbar li jkollu. Barra minn hekk kien ikun immerraq sew u ħelu b’togħma bnina. Il-ġenniena kienu jħobbuh għax kien għammiel qati għ, bil-friegħi mniżżla sal-art bit-toqol tal-frott .

Ir-rummiena siġra goff a u trid il-kobor fejn ti mraħ. Għalhekk jekk tħawwilha f’naqra ta’ ġnejna ti mlielek kull m’hemm u toħnoqlok l-erba’ siġriet li jkollok fi ha. L-aħjar li kien isib kien il-fraglu qalb it-ti ksir tal-blat tal-iġbla taħt is-sisien tal-muntanji tagħna. Hemmhekk kien jinżillek għall-ilma li jiskula minn fuq is-saff tat-tafal u arah iħaddarlek is-sajf qieraħ kollu. Ma jridx saqi għax l-ilma jfi tt xuh għeruqu, tant li dari kienu jħawluh mad-djar u fi l-bti eħi daqs ħabs, biex jaqta’ l-umdità.

Jekk ma jsibx fejn jinżel b’għeruqu, ma jġibx ruħu u jibqa’ żgħir. F’sena xott a l-frott jaqsmu kmieni u ma jwasslux. L-aħjar li jmorru huma l-għammelin għax iduru għalih u jnaqqrulu sinna sinna sa ma jħallulu l-qoxra biss, li ti nxef u taqa’.

Għalhekk, fi n-nuqqas ta’ xita, jew fejn il-ħamrija tkun qasira, ir-rummien trid tgħinu bl-ilma biex wara li jgħaqqad f’Ġunju, ma jwaqqax il-frott għadu żigromb u biex il-ft it frott li jżomm, qoxortu ti bqa’ ħadra u ti bqa’ ti kber mas-snien sa ma jibliequ u fl -aħħar isajjar għal San Mikiel. Jekk il-qoxra tħalliha ssir qisha qiegħ ta’ qorq, malli ti ġi l-ewwel xita, jekk mhux ukoll qabel, meta l-ajru jbiddel u bl-iljieli twal jibda jaqa’ n-nida, is-snien jixorbu u jikbru, ir-rummien jaqsam. Għalhekk jgħidu li l-beraq jaqsmu lir-rummien. Ir-rummien la jsir sew trid taqtgħu għax jekk iddewmu żżejjed fi s-siġra, jitlef il-benna.

Meta tara xi rummiena li ma lvanzatx daqs sħabha, imma baqgħet qerqnija u b’lewn il-qoxra iktar aħmar mill-oħrajn li kibru, għid din tħassret minn ġewwa u swiedet faħam. Missieri, rummien bħal dan kien jgħidlu bullar, għalkemm fi l-kotba nsibu li l-bullar hu r-rummien salvaġġ, li wkoll ikollu qoxra ħamra nar u jibqa’ żgħir. Il-larinġ qares, li hawn min isibu tal-bakkaljaw, ukoll jgħidulu bullar, forsi għax jibqa’ iżgħar mill-ieħor.

Ir-rummiena mhix siġra li tgħix snin twal, u meta taraha qed tnaqqas mill-frott u tmewwet wara li jkunu għaddew xi għaxar snin minn fuqha, trid taqbad u ti sserraha u ma tħallilhiex zkuk ogħla minn xibrejn

Page 22: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

20

mill-art. Mar-rebbiegħa ti bda taraha tarmi u tt ella’ kotra ta’ friegħi ġodda u sbieħ. B’hekk tkun erġajt tajtha mill-inqas għaxar snin oħra ħajja. Hekk kien għallimni missieri, li kien laqqam u żabbar mustaċċun. 8. Il-Patata ta’ San Ġużepp.

Hemm il-patata tas-saqwi u l-patata tas-sekkan, li Malta jsibuh il-bagħli, jiġifi eri raba’ li jixrob biss bix-xita. Bagħli ġejja minn Bagħal, kelma li tf isser sid, mulej, alla tar-ragħad u x-xita, tal-Kangħanin u l-Feniċi. Fil-bagħli ti sta’ ti eħu żewġt uċuħ patata fi s-sena, il-bikri u l-imwaħħar. L-ewwel wiċċ jgħidulu tax-xitwa u t-ti eni, tas-sajf.

Fis-sekkan, li bilfors trid ti żragħha u tlaħħaqha fl -istaġun tax-xita, l-ewwel wiċċ jinżara’ fi n-niexef għal tal-Vitorja, meta l-patata tkun diġà nebbtet. Min ikollu biss ħarġa patata għad-dar, jiżragħha fi l-bejta, imma min ikollu meded sħaħ għas-suq, biex jeħles irid jixħitha fi r-radda.

Meta x-xita ti ġi f’waqtha, ngħidu aħna qabel tar-Rużarju, il-wiċċ tal-patata jasal għall-qligħ ħabta ta’ San Nikola tas-Siġġiewi, li jaħbat fi s-sitt a ta’ Diċembru. Għalhekk il-qawl jgħid li l-aħjar annata tal-patata meta sa San Nikola tkun fi x-xkora. Imma meta l-ajru jiddawwar ma jixti , il-patata ti lħaqlek xħin ir-raba’ jkun xorob sew u l-wiċċ ikollok tħallih taħt l-art għax miskin int jekk ti tf a’ saqajk fi h, aħseb u ara taqbad u ddaħħal l-inġenji.

Fis-suq, il-patata, billi ti nqala’ fi t-tajn, il-bdiewa jħobbu jressquha bih imwaħħal magħha. Għalhekk jgħidu li min jixtri l-bikrija jkollu jiżen il-ħamrija. Fid-djar tal-bdiewa l-patata ti dħol fi ż-żmien li n-nagħaġ ti led u l-ħrief ti lħaq għall-qti l. Minn hawn ġej il-qawl li jgħid li fi żmien il-ħaruf , ix-xkora ti bda tħuf, għax ti bda ħierġa turti era turti era għall-forn jew fl -istuff at fi d-djar. Issa dan isir fi l-ħarifa, u mhux kif hemm fi l-kotba tal-qwiel, li jgħidu li dan isir ħabta tal-Għid la jilħqu l-gidien.

Il-patata tas-sajf fi s-sekkan, il-bdiewa jħobbu jiżirgħuha bejn is-Sanpawlijiet, jiġifi eri San Pawl ta’ Jannar, li jaħbat fi l-ħamsa u għoxrin tax-xahar, u San Pawl ta’ Frar, li jiġi fl -għaxra tax-xahar. Sa żmien il-gwerra San Pawl ta’ Jannar kien għadu festa tal-preċett .

Iż-żerriegħa ta’ din il-patata ti dħol minn barra meta tkun għadha bdiet tf elles lesta għaż-żrigħ. Billi din il-patata tkun ħoxna u ħarira għalja, il-bdiewa jqatt għuha b’sikkina tajba biċċa, biċċa, taqti għa għal kull għajn li jkollha mnejn toħroġ in-nibbieta. Trid ti nżara’ meta jkun il-galbu għax jekk ti xħitha meta l-art tkun mifqugħa bl-ilma abbli ti tħassar u ma ti tlax.

Dil-patata ti nqala’ biex ti lħaq is-suq ta’ barra, ħalli ti nbiegħ bi prezz tajjeb, għax jekk tħalli mqar ġimgħa, ti lħaq ma’ tal-oħrajn u ma ti ġborx prezzha, billi jkollok tqatt agħha hawn meta tkun mormija bis-suq fgat.

Il-patata tal-bikri fi s-saqwi ti sta’ ti nżara’ għal Santa Marija, għax, kien jgħidli missieri, ma ti nbitx. Iż-żerriegħa

tal-patata tax-xitwa tkun dik il-patata rqiqa li ma ti tti kilx li jkun fadal mill-wiċċ tas-sajf. Qabel ma jiżirgħuha, l-art iqassmuha fħula, fħula, jiġifi eri ħmiemel, ħmiemel bil-gefuni bejniethom ħalli jterruha, għax jgħidu li meta l-patata ti nżara’ fi t-ti ra ti tla’ iktar malajr. Dil-patata ti lħaq qabel tal-bagħli, u ġġib il-fl us it-tajba, għax in-nies ikollha waħam għall-patata l-ġdida, avolja aktarx tkun bit-tajn magħha u trid tħallas għaliha biz-zalza.

Hekk ukoll il-patata tal-imwaħħar fi s-saqwi m’hemmx għalfejn ti żragħha għall-aħħar ta’ Jannar jew il-bidu ta’ Frar, billi tkun ti sta’ ti sqiha. Għalhekk hawn min iħalliha għal Marzu, ix-xahar ta’ San Ġużepp, meta x-xita tkun waslet biex tarfa’. Fi żmien bħal dak li ti żra’ ma tf allix u m’hemmx għalfejn toqgħod tgħawwed. Biss il-wiċċ tal-patata ta’ San Ġużepp jilħaq meta s-sħana ti sta’ tkun laħqet ħadet u għalhekk jikber il-periklu li ssibha marritlek bis-susa.

Is-susa, dudu li jiekol il-patata minn ġewwa, hi x-xagħat ta’ baħrija li n-nies isibuha farfett . Il-farfett ibid fl -għejun tal-patata u għalhekk ti ntebaħ li l-patata se tmurlek għax ti bda tara l-ħmieġ iswed tad-dudu ħiereġ minn fejn kien hemm din l-għajn.

Imħabba hekk, meta ż-żmien jidħol, ti smagħhom jgħidulek biex il-patata ma ti xtrihiex bix-xkora jew bil-kaxxa għax tmurlek u għalhekk ikollok ti tqanna ti xtriha bil-wiżna bil-prezz li jkun, fl ok ti xtri qabda mill-pitkalija meta tkun irħisa. Min jiżra’ l-patata tas-sajf jaf sewwa b’dan u jipprova jilqgħalha bil-bexx ħalli s-susa, jew il-farfett kif isibuh, ma jmisshiex. ■ (ikompli fi l-ħarġa tal-Festa 2013).

Page 23: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

21

minn: MONS. ANTON SULTANA, Arċipriet Emeritus tal-Qala

Ingredjenti Spiritwali

Fuq tlieta toqgħod il-borma!(10)

Inkarnazzjoni - Redenzjoni - RiżurrezzjoniIt-Tliet Misteri Kbar tal-Imħabba ta’ Alla Lejna!

Fl-aħħar arti klu f’din is-sensiela ta’ trijoloġija spiritwali tkellimt dwar it-tliet virtujiet teologali: Fidi, Tama u Mħabba. Rajna fi l-qosor kif dawn huma t-tliet regoli fundamentali u prinċipali tal-ħajja Nisranija tagħna. Ma nistgħux inkunu tassew nsara jekk ma jkollniex u ma nikbrux konti nwament fuq dawn it-tliet kundizzjonijiet: li nemmnu, li nitt amaw, u li nħobbu; hu s-sehem tagħna f’relazzjoni sħiħa ma’ Alla.

Imma jista’ jkun hemm min jistaqsi: U Alla x’tani da parti ti egħu biex jurini li jħobbni?! Barra li ħalaqni u jżommni ħaj, Alla kif urieni li għandu dritt fuqi u li jiena fi d-dmir konti nwu li nemmen fi H, nitt ama fi H, u li nħobbu b’qalbi kollha? It-tweġiba għal dawn il-mistoqsijiet insibuha ċara fi l-kliem ta’ Ġesù, l-Iben t’Alla, li stqarr ma’ Nikodemu f’laqgħa twila li kellu miegħu fi s-satra tal-lejl. Din insibuha fi l-Vanġelu skont San Ġwann, kap 3, versi 1-21. F’diskors tassew ċar u sabiħ li jurina min hu Ġesù u għaliex għandna nemmnu fi H. Ġesù fost ħwejjeġ oħra qal hekk: “Għax Alla hekk ħabb id-dinja, li ta l-Iben il-waħdieni ti egħu biex min jemmen fi h ma jinti lifx, imma jkollu l-ħajja ta’ dejjem” (vers 16). Hawn insibu l-qofol tal-imħabba t’Alla lejh u tal-fi di Nisranija tagħna.

F’din id-dikjarazzjoni qasira imma rikka ta’ Ġesù nsibu moħbija tliet misteri kbar li Alla ried iwett aq fl -istorja tal-umanità, biex juri bil-fatti l-Imħabba infi nita ti egħu lejna l-bnedmin: “Alla hekk ħabb lid-dinja!” Kif u fi ex? Bi tliet misteri kbar li dehru u twett qu f’Ibnu l-Waħdieni, Ġesù Kristu Sidna: L-Inkarnazzjoni, ir-Redenzjoni, u r-Riżurrezzjoni. Dawn it-tlieta fl imkien huma inseparabbli fl -istess

Persuna: Ġesù Kristu, l-Iben Waħdieni ta’ Alla, mibgħut mill-Missier, li sar bniedem bħalna (Inkarnazzjoni) biex jifdina u jsalvana bil-mewt ħarxa Tiegħu (Redenzjoni), u jagħti na ħajja ġdida li twassalna għall-qawmien bħalu (Reżurrezzjoni). Fuq kundizzjoni waħda: “min jemmen fi h”!

“Inkarnazzjoni” (Il-Milied)

Page 24: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

22

Hawn jinsabu l-fatti konkreti ta’ kemm u kif iħobbna Alla. F’dawn it-tliet misteri f’wieħed nistgħu naraw ċar it-tweġiba tagħna wkoll għaliex aħna nemmnu u fi ex nemmnu: (1) Għax Alla wriena l-ikbar imħabba meta tana lil Ġesù Kristu; (2) Għax Ġesù wriena l-ikbar imħabba meta miet għal dnubietna, biex ma ninti lfux; u (3) Għax Ġesù rebaħ il-mewt bil-qawmien glorjuż Tiegħu biex lilna li nemmnu Fih jagħti na l-ħajja ta’ dejjem! Dan hu fi l-qosor il-Kredu tagħna!

X’jgħidilna Beneditt u XVIQed nikteb dan l-arti klu f’Ras ir-Randan. Jumejn

ilu ħarġet l-aħbar xokkanti li l-Papa Beneditt u ser jirriżenja mill-Ponti fi kat ti egħu fi t-28 ta’ Frar, minħabba l-età matura ti egħu (86 sena) u n-nuqqas ta’ saħħa biex ikompli jmexxi l-Knisja. Nilqgħuh b’ferħ kbir ikun min ikun, għax il-Papa huwa dejjem il-Vigarju ta’ Kristu nnifsu, “il-ħelu Kristu fuq l-art” kif kienet issejjaħlu Santa Katerina ta’ Siena!

Imma anke jekk issa għandna Papa Ġdid, żgur li ma ninsewx lil Beneditt u XVI għat-tagħlim kbir li tana matul it-tmien snin tal-Ponti fi kat ti egħu. Nistgħu nsejħulu “Il-Papa Kuraġġuż fi x-Xandir tal-Fidi u tal-Verità”! Il-kariżma ti egħu, bħala teologu kbir,

kienet il-kapaċità li jgħallem il-verità ċar u tond, bla biża u b’konvinzjoni, lid-dinja mħawda tal-lum.

Ħa naraw ft it x’kien qalilna l-Papa Beneditt u dwar dawn it-tliet misteri tas-salvazzjoni tagħna fl -Itt ra Appostolika “Porta Fidei” li biha kien ħabbar din is-sena tal-Fidi fi l-11 ta’ Ott ubru 2011, f’kapitlu 13, it-ti eni paragrafu: “Matul dan iż-żmien jeħti ġilna nżommu ħarsitna fuq Ġesù Kristu, ’li minnu ti bda u fi h ti ntemm il-fi di tagħna’ (Lhud 12,2); fi h jintemm kull qti għ il-qalb u kull xewqa fi l-qalb tal-bniedem. Il-ferħ tal-imħabba, it-tweġiba għan-niket tat-tbati ja u l-uġigħ, il-qawwa tal-maħfra quddiem il-weġgħat li nirċievu u r-rebħa tal-ħajja quddiem il-vojt tal-mewt, dan kollu jsib il-qofol ti egħu fi l-misteru tal-Inkarnazzjoni, li fi h sar bniedem u qasam magħna l-miżerja umana u bidilha f’Redenzjoni għalina; u bil-qawwa tar-Reżurrezzjoni Tiegħu, Fih li miet u rxoxta biex isalvana, l-eżempji tal-fi di li mmarkaw dawn l-elfejn sena tal-istorja tas-salvazzjoni. Tagħna, isibu dawl sħiħ.”

Kien tassew rikk u sabiħ ta’ Beneditt u XVI. F’kelma waħda, Kristu hu kollox għalina, għax fi l-misteri tal-Inkarnazzjoni, Redenzjoni u Reżurrezzjoni ti egħu, aħna sibna fi Kristu l-akbar prova tal-Imħabba Divina: is-salvazzjoni u l-ħajja ta’ dejjem! ■

“Ir-Redenzjoni” (Il-Ġimgħa l-Kbira)

“Ir-Riżurrezzjoni” (L-Għid il-Kbir)

Page 25: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

23

Is-sena liturġika li ti bda fl -ewwel Ħadd tal-Avvent u ti spiċċa fi l-festa ta’ Kristu Sultan tgħaddina pass pass mal-ħajja ta’ Kristu fi d-dinja u l-misteru Tiegħu. Tul is-sena nfakkru b’mod solenni l-avvenimenti l-aktar importanti fi l-ħajja ta’ Kristu. Fost dawn dak li nħarsu lejh bħala l-akbar ġrajja fi l-ħajja ta’ Kristu hu l-irxoxt Tiegħu mill-imwiet, il-ġrajja li niċċelebraw fl -Għid il-Kbir.

Il-qawmien ta’ Kristu mill-imwiet hu l-qofol tat-twemmin tagħna l-insara. Kif jgħidilna l-Appostlu Missierna San Pawl, li kieku Kristu ma rxoxtax mill-imwiet, il-fi di tagħna kienet tkun fi di vojta. (Mill-Itt ra lill-Korinti n 15:14-17). Mingħajr il-ġrajja tal-Għid ma kienx ikun hemm fi di nisranija. Hu għalhekk li nħarsu lejn din il-festa bħala l-akbar waħda fi l-kalendarju nisrani u niċċelebrawha tant bil-kbir. Festi oħrajn jiġu u jgħaddu, nippreparaw għalihom, inħossu l-ferħ tagħhom għal ft it jiem wara, imma mbagħad indawru għajnejna għal festa li jmiss. Mhux hekk il-festa tal-Għid li bejn iż-żmien ta’ preparazzjoni u żmien ta’ rifl essjoni ti nfi rex fuq aktar minn tliet xhur.

Nibdew nippreparaw għaliha minn Ras ir-Randan u nkomplu għal erbgħin jum. Jiem meta bħala nsara niġu msejħa biex nidħlu fi l-fond tagħna nfusna u neżaminaw il-fi di tagħna, naraw jekk hijiex fi di soda jew fi di mibnija fuq ir-ramel. Jiem meta niġu misti edna biex nisimgħu u nirrifl ett u l-Kelma ta’ Alla; biex naslu biex insaff u lilna nfusna minn dak kollu li jista’ jbegħidna mit-twemmin tagħna; biex nidħlu iżjed fi l-fond fi r-rabta tagħna ma’ Kristu u ngħixu kif jixraq il-wegħdiet tal-magħmudija. Preparazjoni li ti lħaq il-qofol tagħha fi l-Ġimgħa Mqaddsa meta ngħixu l-ġrajja tat-tbati ja ta’ Kristu u l-mewt ti egħu biex imbagħad ninfexxu fi l-ferħ tal-Glorja, il-qawmien Tiegħu mill-imwiet, u wara nkomplu l-mixja tal-misteru ta’ Kristu għal ħamsin jum ieħor li jintemmu bil-miġja tal-Ispirtu s-Santu fuq l-Appostli. Għalhekk il-festa tal-Għid mhix festa ta’ avveniment wieħed waħdu, imma festa li torbot magħha sensiela ta’ avvenimenti .

Kuntrarju ta’ festi oħrajn li għandhom id-data taghhom fi ssa l-festa tal-Għid qatt ma ti ġi fl -istess data. Għalhekk

sew li nkunu nafu kif ti ntgħażel id-data tal-festa li kultant ti ġi bejn wieħed u ieħor fi t-ti elet ġimgħa ta’ Marzu u drabi oħra ti sta tkun fi r-raba’ ġimgħa ta’ April inkella f’dati oħra bejn dawn it-tnejn. Fl-ewwel żminijiet tal-Knisja kienu jorbtu l-festa ma’ dik tal-Mogħdija tal-Lhud meta l-poplu Lhudi kien jagħmel is-sagrifi ċċju li jfakkar il-ħelsien ti egħu mill-Eġitt u. Peress li dan kien isir fl -erbatax il-jum tal-qamar allura kien jista’ jkun kwalunkwe jum tal-ġimgħa u l-Knejjes tal-Asja kienu jinsistu li s-sawm tar-Randan għandu jispiċċa f’dan il-jum ikun liema jkun. Imma mill-banda l-oħra, il-knejjes l-oħra mibnija fuq it-tradizzjoni tal-Appostli kienu jinsistu li s-sawm għandu jispiċċa fi l-jum tal-qawmien ta’ Kristu jiġifi eri f’jum il-Ħadd. Wara ħafna studju u diskussjonijiet ġie deċiż li l-qawmien ta’ Kristu jkun iċċelebrat mill-knejjes kollha fi l-jum tal-Ħadd, però kien għad irid jiġi deċiż liema Ħadd tas-sena kellu jkun. Fl-aħħar il-Konċilju ta’ Nicea, fi s-sena 325 wara Kristu ddeċieda li l-Ħadd ikun l-ewwel wieħed li jiġi wara l-kwinta tal-qamar tal-Għid però kwinta li ti ġi wara l-21 ta’ Marzu. Meta tkun iffi ssata d-data tal-Għid għas-sena mbagħad ikunu ffi ssati wkoll id-dati tal-festi l-oħra marbuta mal-Għid, ibda mill-Erbgħa tar-Rmied u spiċċa f’Għid il-Ħamsin.

Tul dan iż-żmien kollu, iċ-ċelebrazzjonijiet li jsiru fi l-Knisja huma kollha marbuta mal-ġrajja tal-Għid. Hekk kif ġa rajna, fl -erbgħin jum ta’ qabel, l-insara huma msejħa għal penitenza. L-ewwel funzjoni li ti ft aħ ir-Randan issir nhar l-Erbgħa tar-Rmied meta jitqiegħed l-irmied. Ta’ min jinnota li fi t-Testment il-Qadim meta l-poplu kien irid juri sinjal ta’ ndiema, kien jitf errex l-irmied u l-penitent jinżel għarkupptejh fuqu jitlob il-maħfra minn Alla. Għalhekk l-irmied hu simbolu ta’ ndiema. Ukoll il-kelmiet li juża s-saċerdot meta jpoġġi l-irmied, huma kelmiet li jħeġġu għall-indiema. Sa ft it tas-snin ilu kienu jintużaw il-kelmiet, ‘Ftakar o bniedem li trab kont u trab issir’. Mill-Konċilju Vati kan II ’l hawn għalkemm din il-forma għadha ti sta’ ti ntuża, però aktar użati l-kelmiet, ‘Indmu u emmnu fi l-bxara t-tajba.’

Tul ir-Randan fi l-Knisja nsibu karatt eristi ċi penitenzjali oħra bħal ma huma l-użu tal-kulur vjola,

L-Għid il-KbirFesta ta’

Ċelebrazzjonijiet u Tradizzjoni

Minn: JOSETTE BUTTIGIEG

Page 26: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

24

u billi jitħallew barra l-Alleluia u l-Glorja mill-quddies. Però użanzi li kien hemm sa żmien il-Konċilju Vati kan II spiċċaw. Forsi l-aktar waħda li jift akru dawk li huma ft it avanzati fl -età hi li tul ir-Randan, il-kwadri kollha fi l-Knejjes, inkluż il-Kurċifi ss ta’ fuq l-artal maġġur kienu jinksew kollha bil-vjola u jibqgħu hekk sa x’ħin ti tkanta l-Glorja nhar il-Għid. Spiċċa wkoll is-sawm iebes li kienu jsumu l-antenati tagħna, l-erbgħin jum kollha tar-Randan. Illum għalkemm il-Knisja ti stedinna għall-penitenza inkluż sawm, is-sawmiet obligatorji marbuti n ukoll mal-asti nenza mill-laħam niżlu għal tnejn, l-Erbgħa tar-Rmied u l-Ġimgħa l-Kbira. Ma’ dan nistgħu nżidu wkoll il-prietka ta’ tliet sigħat li kienet issir nhar il-Ġimgħa l-Kbira minn nofsinhar sat-tlieta u li kienet ti kkonsisti f’meditazzjoni fuq is-seba’ kelmiet ta’ Kristu waqt l-agunija fuq is-Salib. Però ta’ min jinnota li fl -imgħoddi l-funzjonijiet kienu jsiru fi lgħodu. Għalhekk illum ma baqax post għal din il-prietka.

Użanzi oħra li spiċċaw huma d-daqq taċ-ċuqlajta minfl ok il-qniepen u t-taħbit fuq il-banek tal-kor wara li kienu jingħadu t-tniebri. Użanzi tradizzjonali però li għadhom ġejjin mill-anti k huma l-purċissjoni tal-Ġimgħa l-Kbira bil-vari li juru aspetti mill-passjoni ta’ Kristu u l-Mejda tal-Appostli. Għalkemm dawn għadhom isiru, però nbidlu ħafna mill-karatt ru oriġinali tagħhom. Fil-purċissjoni tal-Ġimgħa l-Kbira, għadna nsibu s-sinjali ta’ penitenza bħal ma huma l-ġarr tal-ktajjen u s-slaleb. Imma mill-banda l-oħra, dawn il-purċissjonijiet bl-użu ta’ lbies, simboli eċċ. aktar saru pageants milli funzjonijiet reliġjużi u n-nies tf itti xhom għall-wirja tagħhom aktar milli għad-devozzjoni li kienu jgawdu fl -anti k. L-istess fi l-Mejda tal-Appostli, aktar ma jgħaddi ż-żmien aktar dejjem jidħlu karatt eristi ċi

ġodda fi hom u wieħed imur jarahom għall-wirja tagħhom u mhux bħala ti fk ira tal- Aħħar Ikla tal-Mulej kif kienet ir-raġuni meta bdew isiru. Sfortunatament il-ġabra devota qiegħda ti spiċċa wkoll mill-Visti tas-Seba’ Knejjes. Il-Knisja tħeġġiġna biex fi l-visti l-Ħamis fi lgħaxija, nimmeditaw it-twaqqif tal-Ewkaristi ja minn Kristu fl -Aħħar Ċena fi lwaqt li l-Ġimgħa fi lgħodu nikkonċentraw fuq it-tbati ja ta’ Kristu mill-Ġetsemani sal-Kalvarju. Bil-fl ash tal-camera u mobiles sejrin il-ħin kollu ma tantx issib ambjent għall-ġabra u meditazzjoni u l-visti aktar ma jmur aktar qed jieħdu bixra ta’ ħarġa.

Tradizzjonijiet li spiċċaw, oħrajn li nbidlu, imma xi wħud għadhom kif kienu. L- aktar li jolqtuna huma l-funzjonijiet li jsiru fi l-knisja tul it-tlett ijiem imqaddsa mill-Ħamis fi lgħaxija sal-velja tal-Għid. Il-ħasil tar-riġlejn nhar il-Ħamis, l-adorazzjoni tas-Salib, nhar il-Ġimgħa, il-mixegħla tad-dawl u t-tberik tal-ilma, kollha ġejjin mill-anti k u kollha għandhom it-ti fsiriet speċjali tagħhom. Permezz tagħhom il-Knisja mhux biss tf akkar iżda wkoll iġġedded il-ġrajjiet prinċipali tas-salvazzjoni mwett qa minn Kristu.

Hi t-tradizzjoni li ġġegħelna ngħixu ta’ kull sena l-istorja tal-fi dwa tagħna. Kull funzjoni marbuta mal-festa tal-Għid għandha l-għeruq tagħha f’pass jew ieħor tal-ġrajja li seħħet elfejn sena ilu meta Kristu bata u miet għalina. Forsi naħsbu li hemm ħafna spett aklu maċ-ċelebrazzjonijiet tagħna, imma huma li jgħinuna nirrealizzaw il-kobor tas-sagrifi ċċju ta’ Kristu u x’fi sser għalina dan is-sagrifi ċċju. Jekk tassew napprezzaw is-sagrifi ċċju ta’ Kristu għalina, nirrealizzaw ukoll li t-tradizzjoni tal-Għid mhux biss trid tkompli imma li kull wieħed u waħda minna nkunu mhux spett aturi imma att uri fl -ispett aklu taċ-ċelebrazzjonijiet tal-Għid. ■

Leħen il-Qala - Għid 2013

25

Katekeżi

LUQA 7: Versi 1-17minn: Marie Josett e Xerri

Is-silta tal-Kelma ta’ Alla li għandna llum hija meħuda mill-Vanġelu ta’ San Luqa. F’din is-silta ser nistudjaw u nirrifl ett u fuq dak li San Luqa jirrakkonta f’Kap 7 minn vers 1 sa vers 17. Dan it-tagħrif dwar il-fejqan tal-qaddej taċ-Ċenturjun insibuh ukoll f’San Matt ew Kap 8, versi minn 5 sa 13 u f’San Ġwann Kap 4 versi 46 sa 54.

It-ti eni parti ta’ dan l-istess kapitlu jitkellem dwar il-qawmien mill-mewt ta’ bin l-armla ta’ Najn, li hija belt żgħira fi x-Xlokk tal-Galilija, ft it mili ’l bogħod minn Nazaret.

Huma żewġ rakkonti li għalkemm jidher li hemm xebh bejniethom, huma diff erenti minn xulxin. Fl-ewwel rakkont ti dher l-umiltà u l-fi di kbira taċ-Ċenturjun. Fit-ti eni rakkont naraw mhux biss is-setgħa ta’ Ġesù fuq il-mewt, iżda wkoll il-ħniena ti egħu.

Nirrifl ett u fuq dan l-ewwel rakkont. Din l-istorja kellha valur kbir fi l-ħajja u l-katekeżi tal-Knisja tal-ewwel żmien. Kif nafu, waħda mill-problemi kbar kienet jekk l-insara, li kienu ġew min-naħa tal-Lhud, kellhomx jilqgħu magħhom lill-pagani wkoll. Hekk insibu fl -Atti tal-Appostli Kap 10, vers 34. Pietru li kien qiegħed fi d-dar ta’ Kornelju qabad jitkellem u qal: “Issa tassew qiegħed nifh em li Alla ma jħares lejn wiċċ ħadd.” U hekk ukoll insibu fl -istess Atti Kap 11, vers 18, meta Pietru kien qed ifi sser ruħu lill-Knisja ta’ Ġerusalemm l-appostli bdew jagħtu glorja lil Alla u jgħidu; “mela Alla lill-pagani wkoll tahom l-indiema li twassal għall-ħajja”.

Iċ-Ċenturjun ta’ Kafarnahum kien pagan. Għalkemm ma kienx Lhudi kien ħabib tal-Lhud. Għalhekk bagħat delegazzjoni għand Ġesù magħmula minn xi kbarat tal-Lhud, biex jitolbuh imur f’daru u jfejjaqlu l-qaddej ti egħu. Mela fi l-vers 2 u vers 3 naraw li meta aħna nkunu

magħfusin bil-problemi tal-ħajja u meta l-ħajja tagħti na fuq wiċċna, dakinhar induru lejn Ġesù, u għalkemm m’aħniex pagani bħaċ-Ċenturjun, għax għall-grazzja t’Alla lkoll irċevejna s-sagrament tal-magħmudija, imma forsi meta kollox ikun sejjer sew, ma tantx infi tt xuh. Meta niġu b’daharna mal-ħajt, nitolbu u nġiegħlu lil min jitlob għalina bħal ma għamel iċ-Ċenturjun.

Il-Lhud li marru quddiem Ġesù biex iħajruh imur għand iċ-Ċenturjun, bdew isemmulu kemm kien ħaqqu li jidħol għalih għax kien għamel ħafna opri tajba ma’ ġenshom. Madankollu, iċ-Ċenturjun innifsu stqarr li ma kienx jistħoqqlu li Ġesù jidħol f’daru u lanqas li jmur hu nnifsu jiltaqa’ miegħu u jidher quddiemu. Skont San Matt ew, iċ-Ċenturjun mar hu stess ikellem lil Ġesù. Luqa ħa l-verżjoni l-oħra biex juri b’qawwa akbar l-umiltà taċ-Ċenturjun.

Ġesù mar magħhom. Hekk insibu f’vers 6. Ma kienx ’il bogħod wisq mid-dar, meta ċ-Ċenturjun bagħat jgħidlu ma’ xi ħbieb li ma jistħoqqlux jidħol taħt is-saqaf ti egħu. Ħassu li ma kienx dehen li jkellmu hu, imma jibgħat lil ħaddieħor għalih.

Minn dan it-test, il-knisja poġġiti lna bħala talba ħerqana ta’ umiltà kbira għalina l-insara, biex qabel ma nirċievu lil Ġesù ġewwa fi na, fi t-Tqarbin Imqaddes, nistqarru bl-akbar umilta’ bħaċ-Ċenturjun u ngħidulu kull wieħed u waħda minna: “Mulej, ma jistħoqqlix li ti dħol taħt is-saqaf ti egħi, minkejja forsi l-bruda u l-apati ja ti egħi, xi kultant lanqas nagħti kas x’sejjer nirċievi ġewwa fi ja”.

Dak Alla li ħalaqni, li bagħat lil Ibnu l-waħdieni fi d-dinja biex jifdini u jsalvani mill-jasar tad-dnub oriġinali, meta forsi moħħi huwa mxerred f’elf ħsieb, meta naħsbu fuq kollox barra li nkunu konxji li għandna lil Ġesù ħaj ġewwa

Page 27: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

25

Katekeżi

LUQA 7: Versi 1-17minn: Marie Josett e Xerri

Is-silta tal-Kelma ta’ Alla li għandna llum hija meħuda mill-Vanġelu ta’ San Luqa. F’din is-silta ser nistudjaw u nirrifl ett u fuq dak li San Luqa jirrakkonta f’Kap 7 minn vers 1 sa vers 17. Dan it-tagħrif dwar il-fejqan tal-qaddej taċ-Ċenturjun insibuh ukoll f’San Matt ew Kap 8, versi minn 5 sa 13 u f’San Ġwann Kap 4 versi 46 sa 54.

It-ti eni parti ta’ dan l-istess kapitlu jitkellem dwar il-qawmien mill-mewt ta’ bin l-armla ta’ Najn, li hija belt żgħira fi x-Xlokk tal-Galilija, ft it mili ’l bogħod minn Nazaret.

Huma żewġ rakkonti li għalkemm jidher li hemm xebh bejniethom, huma diff erenti minn xulxin. Fl-ewwel rakkont ti dher l-umiltà u l-fi di kbira taċ-Ċenturjun. Fit-ti eni rakkont naraw mhux biss is-setgħa ta’ Ġesù fuq il-mewt, iżda wkoll il-ħniena ti egħu.

Nirrifl ett u fuq dan l-ewwel rakkont. Din l-istorja kellha valur kbir fi l-ħajja u l-katekeżi tal-Knisja tal-ewwel żmien. Kif nafu, waħda mill-problemi kbar kienet jekk l-insara, li kienu ġew min-naħa tal-Lhud, kellhomx jilqgħu magħhom lill-pagani wkoll. Hekk insibu fl -Atti tal-Appostli Kap 10, vers 34. Pietru li kien qiegħed fi d-dar ta’ Kornelju qabad jitkellem u qal: “Issa tassew qiegħed nifh em li Alla ma jħares lejn wiċċ ħadd.” U hekk ukoll insibu fl -istess Atti Kap 11, vers 18, meta Pietru kien qed ifi sser ruħu lill-Knisja ta’ Ġerusalemm l-appostli bdew jagħtu glorja lil Alla u jgħidu; “mela Alla lill-pagani wkoll tahom l-indiema li twassal għall-ħajja”.

Iċ-Ċenturjun ta’ Kafarnahum kien pagan. Għalkemm ma kienx Lhudi kien ħabib tal-Lhud. Għalhekk bagħat delegazzjoni għand Ġesù magħmula minn xi kbarat tal-Lhud, biex jitolbuh imur f’daru u jfejjaqlu l-qaddej ti egħu. Mela fi l-vers 2 u vers 3 naraw li meta aħna nkunu

magħfusin bil-problemi tal-ħajja u meta l-ħajja tagħti na fuq wiċċna, dakinhar induru lejn Ġesù, u għalkemm m’aħniex pagani bħaċ-Ċenturjun, għax għall-grazzja t’Alla lkoll irċevejna s-sagrament tal-magħmudija, imma forsi meta kollox ikun sejjer sew, ma tantx infi tt xuh. Meta niġu b’daharna mal-ħajt, nitolbu u nġiegħlu lil min jitlob għalina bħal ma għamel iċ-Ċenturjun.

Il-Lhud li marru quddiem Ġesù biex iħajruh imur għand iċ-Ċenturjun, bdew isemmulu kemm kien ħaqqu li jidħol għalih għax kien għamel ħafna opri tajba ma’ ġenshom. Madankollu, iċ-Ċenturjun innifsu stqarr li ma kienx jistħoqqlu li Ġesù jidħol f’daru u lanqas li jmur hu nnifsu jiltaqa’ miegħu u jidher quddiemu. Skont San Matt ew, iċ-Ċenturjun mar hu stess ikellem lil Ġesù. Luqa ħa l-verżjoni l-oħra biex juri b’qawwa akbar l-umiltà taċ-Ċenturjun.

Ġesù mar magħhom. Hekk insibu f’vers 6. Ma kienx ’il bogħod wisq mid-dar, meta ċ-Ċenturjun bagħat jgħidlu ma’ xi ħbieb li ma jistħoqqlux jidħol taħt is-saqaf ti egħu. Ħassu li ma kienx dehen li jkellmu hu, imma jibgħat lil ħaddieħor għalih.

Minn dan it-test, il-knisja poġġiti lna bħala talba ħerqana ta’ umiltà kbira għalina l-insara, biex qabel ma nirċievu lil Ġesù ġewwa fi na, fi t-Tqarbin Imqaddes, nistqarru bl-akbar umilta’ bħaċ-Ċenturjun u ngħidulu kull wieħed u waħda minna: “Mulej, ma jistħoqqlix li ti dħol taħt is-saqaf ti egħi, minkejja forsi l-bruda u l-apati ja ti egħi, xi kultant lanqas nagħti kas x’sejjer nirċievi ġewwa fi ja”.

Dak Alla li ħalaqni, li bagħat lil Ibnu l-waħdieni fi d-dinja biex jifdini u jsalvani mill-jasar tad-dnub oriġinali, meta forsi moħħi huwa mxerred f’elf ħsieb, meta naħsbu fuq kollox barra li nkunu konxji li għandna lil Ġesù ħaj ġewwa

Page 28: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

26

fi na, Hu li Hu kollox u jien ma jien xejn. Imma ċ-Ċenturjun ħasbu dan, u dan hu li jgħallimna l-lejla. Kemm m’aħniex denji li Ġesù jiġi għandna. Iżda aħna, insara li suppost qed ngħixu qrib ta’ Ġesù, m’għandniex nieqfu hemm. F’vers 7 insibu li ċ-Ċenturjun qal lil Ġesù: “Ordna b’kelma u l-qaddej ti egħi jfi q”. U minn hawn suppost toħroġ dik il-karba minn qiegħ qalbna, meta qabel ma nirċievu lil Ġesù fi t-Tqarbin Imqaddes ngħidulu: “Għid biss kelma waħda u ruħi tf iq”.

Kienet din l-umiltà ti egħu li l-aktar li laqtet lil Ġesù. Imma l-umiltà taċ-Ċenturjun quddiem Ġesù kienet il-frott tal-fi di ti egħu fi h. Għaraf u emmen li Ġesù kellu s-setgħa jfejjaqlu l-qaddej ti egħu. Ta’ uffi ċjal għoli li kien, kien jaf xi jfi sser ikollok is-setgħa ti kkmanda u tordna, kif kien għamel hu. Imma għaraf li Ġesù kellu setgħa wisq akbar minn ti egħu.

Mela minn vers 6 sa vers 8 naraw ti spikka l-umiltà u l-fi di kbira li kellu ċ-Ċenturjun u hawn toħroġ it-tagħlima għalina. Irridu l-ewwelnett ikollna fi di ħajja f’Ġesù. Aħna lil Ġesù ma narawhx bħala persuna ħajja bħal ma kien jgħix fi żmien l-uffi ċjal, imma nilmħuh f’dik l-Ostja Bajda kkonsagrata, nilmħuh taħt il-velu tal-misteru, kif dejjem għallmitna ommna l-Knisja mqaddsa. Lil Ġesù kuljum irridu nitolbuh biex isaħħaħ fi na t-twemmin żgħir tagħna għaliex għalina l-insara l-fi di kollox. Imbagħad mill-fi di li jkollna toħroġ l-umiltà, dik il-virtù tant sabiħa li sewwa kieku jkollna kull wieħed u waħda minna.

Hawnhekk irridu noqogħdu att enti mis-suppervja fi na għax kultant minn għalina li aħna qed nagħmlu t-tajjeb u forsi ma nobdux jew nissuppervjaw mas-superjuri tagħna.

Mela kif rajna minn dan ir-rakkont, kien minħabba l-fi di kbira ti egħu li Ġesù fejjaq lil qaddej u mhux għax kien għamel opri kbar mal-poplu ti egħu. Hu, li kien pagan, wera fi di akbar minn dik tal-Lhud u kien għalhekk li għoġob lil Ġesù. Hekk insibu f’vers 9 fejn Ġesù qal “Lanqas f’Iżrael ma sibt fi di bħal din!” U hekk għandha tkun kbira l-fi di tagħna, aħna li hekk kif twelidna, il-ġenituri tagħna ħasbu għalina biex irċevejna s-sagrament tal-magħmudija u għexna ħajjitna kollha fi t-tagħlim nisrani. Nitolbu wkoll lil Ġesù biex jagħti na l-virtù tal-umiltà u nħarsu lejh biex nimxu fuq il-passi ti egħu.

Niġu issa għat-ti eni rakkont. Ġesù minn Kafarnahum mar f’belt jisimha Najn. U f’din il-belt żgħira fi x-Xlokk tal-Galilija, ft it mili ’l bogħod minn Nazaret, insibu storja sabiħa, li San Luqa biss ħallielna, l-qawmien ta’ bin l-armla ta’ Najn mill-mewt.

Lil Luqa, li nsibuh l-Evanġelista tal-ħniena ta’ Kristu, għoġbitu din l-istorja li biha Ġesù wera mhux biss is-setgħa ti egħu fuq il-mewt, iżda wkoll il-ħniena ti egħu. Kif ra lil dik l-armla mbikkija għat-telfa tal-iben il-waħdieni tagħha “tħassarha”. Hekk insibu f’vers 13.

Il-miraklu hu l-frott tal-ħniena ta’ Ġesù. Imqanqal mill-ħniena, Ġesù ma rahiex bi kbira jmiss it-tebut b’idejh, għalkemm skont il-liġi, ma kellux jagħmel hekk.

U hawnhekk toħroġ it-tagħlima. Mhix ser ti ġina ħniena hekk li nqajmu l-mejti n mill-mewt naturali tagħhom u

lanqas ser infejqu nies mil-lebbra bħal ma għamel Ġesù kif insibu f’San Luqa, Kap 5, vers 13. Imma b’daqshekk ma nistgħux naħarbu mill-ebda skuża. Fuq il-ħniena lejn il-proxxmu tagħna ser ikun l-eżami meta nidhru quddiem Alla bħala mħallef tagħna. Ir-riżultat nistgħu nkunu nafuh, għax aħna niġu ġġudikati skont l-għemejjel tagħna, skont kif inkunu stmajna u ħabbejna l-proxxmu tagħna hawn f’din id-dinja. Il-proxxmu huma dawk li niltaqgħu magħhom fi l-ħajja tagħna ta’ kuljum, dawk li jgħixu magħna, il-barranin u ma’ kull min ilaqqagħna miegħu Ġesù. U mhux minn dak ti ġini ħniena u l-ieħor nibagħtu jixxejjer. U mhux għax dak magħna, ti ġini ħniena minnu u l-ieħor ma jimpurtanix minnu. Jien obbligat/a nħobb lil kulħadd u nara ’l Ġesù f’kulħadd. Nammetti li kultant hu diffi ċli imma b’Ġesù magħna kollox jista’ jkun.

“Tibżax” qal Ġesù lill-armla ta’ Najn. L-armla ta’ Najn ti rrappreżenta lilna lkoll. Ġesù ma jridx jarana nibku u mdejqin bit-toqol tal-ħajja. It-tbati ja hi misteru fi ha nfi sha. Alla ma jagħti niex spirtu ta’ biża’ imma spirtu ta’ qawwa u ta’ kuraġġ. Lil Ġesù narawh juri ħniena magħna fi s-sagrament tar-rikonċiljazzjoni, jaħfrilna dejjem. Juri ħniena magħna meta nift ħu qalbna miegħu fi l-problemi u s-slaleb tal-ħajja. Hu jaf x’inhu l-aħjar.

F’vers 14 insibu lil Ġesù jgħid liż-żagħżugħ; “Żagħżugħ, qiegħed ngħidlek qum”. Ġesù jrid lilna wkoll li nqumu mir-raqda tagħna spiritwali. Iridna nqumu mill-ħajja tad-dnub għall-ħajja tal-grazzja. Aħna qegħdin hawn illum għax Ġesù sejħilna u aħna bil-grazzja ti egħu weġibna “iva”, għax ara taħsbu li nagħmlu xi ħaġa jekk mhux bil-qawwa ti egħu. Trid tkun il-grazzja ti egħu għalina biex inqumu min-ngħas tagħna, mill-bruda u mill-apati ja li xi kultant taħkimna.

Niġu issa għall-vers 15. “Ġesù tah lil Ommu”. Fl-ewwel kti eb tas-Slaten Kap 17, vers 23 insibu li hekk għamel il-profeta Elija, meta qajjem ti fel mill-mewt. L-istorja tal-qawmien ta’ bin l-armla ta’ Najn mill-mewt taqbel fi l-preżentazzjoni tagħha mal-istorja ta’ miraklu bħal dan li sar minn Elija. Għalhekk in-nies għarfu li Ġesù kien profeta mibgħut minn Alla biex iżur il-poplu ti egħu, kif insibu f’vers 16 f’Luqa Kap 1, vers 68 fi l-kanti ku ta’ Żakkarija, meta mtela’ bl-Ispirtu s-Santu, hekk mar jgħid: “Imbierek il-Mulej, Alla ta’ Iżrael għaliex ġie jżur u jifdi l-poplu ti egħu”.

F’vers 17 u l-aħħar vers tal-katekeżi tagħna ta’ llum, Luqa jispiċċa billi jgħid li dan il-kliem xtered mal-Lhudija u dawk l-inħawi kollha. Ejjew aħna wkoll inxandru li Alla żarna, l-ewwelnett minn kmieni, 1950 sena ilu, fi s-sena 60 meta bagħti lna lil San Pawl fi l-gżira tagħna biex jagħti na d-don tal-fi di u jkompli jżurna kuljum fi s-sagrament tal-imħabba meta jagħti na lil Ġesù magħna dejjem fi t-Tabernaklu. “Alla żar il-poplu ti egħu”, hekk qalu dawk li kienu preżenti għall-qawmien mill-mewt taż-żagħżugħ u hekk ngħidu aħna wkoll kull meta Ġesù jqajjem lilna mill-mewt tar-ruħ għall-ħajja tal-grazzja. Ma niħdux kollox ‘for granted’. Ejjew infaħħru u nirringrazzjaw lil Ġesù fost kollox talli fdiena b’Demmu l-Għażiż biex jagħti na ħajja ġdida fi h u hekk niksbu s-salvazzjoni. ■

Leħen il-Qala - Għid 2013

27

Tagħlim fuq is-Sibt Qaddis tal-Għidminn: Angelo Xuereb

Il-liturġija ta’ Sibt il-Għid hija waħda mill-isbaħ. Forsi għadna qegħdin niskopruha tant hija għanja fil-messaġġ tagħha.

Infatti din is-sahra fil-Lejl Qaddis tal-Qawmien tal-Mulej mill-Imwiet hija mqassma f’dawn il-partijiet: 1. Il-Mixegħla tad-dawl; 2. Il-Liturġija tal-Kelma; 3. Il-Liturġija tal-Magħmudija u 4. Il-Liturġija Ewkaristika.

Id-dwal tal-knisja jkunu kollha mitfijin. Dan jissimbolizza l-eżilju u d-dlamijiet li konna fih kieku ma ġiex Kristu. Titqabbad ħuġġieġa f’xi mkien xieraq barra l-knisja. Imbagħad is-saċerdot ibierek in-nar. Wara t-tberik tan-nar wieħed mill-akkolti jew ministru ieħor jieħu l-blandun quddiem iċ-ċelebrant, li b’xi ħaġa iebsa jonqox is-sinjal tas-salib. Fuq in-naħa ta’ fuq ta’ dan is-sinjal jonqox l-ittra Griega Alfa u l-ittra Omega taħtu, u bejn id-dirgħajn tas-salib jonqox l-erba’ numri tas-sena li tkun, wieħed f’kull rokna.

Il-liturġija li tkellimna b’sinjali u simboli tiffigura l-blandun fi Kristu. Huwa l-bidu (l-ewwel ittra Griega hija l-alfa) u t-tmiem (l-aħħar ittra Griega hija l-omega) filwaqt li huwa padrun ta’ kull żmien. Kristu huwa d-dawl li jdawwal id-dlamijiet tal-mewt u d-dnub. Kien permezz tal-qawmien tiegħu li huwa ħareġ rebbieħ fuq il-mewt u fuq id-dnub. Qabel konna ngħixu fid-dlam. Wara l-qawmien ta’ Kristu, ma għadux aktar żmien ta’ dlamijiet iżda

ta’ dawl. San Ġwann l-evanġelista jqabbel lil Kristu mad-dawl: “Ġwanni ma kienx id-dawl, imma ġie biex jixhed għad-dawl, dak id-dawl veru, li jdawwal kull bniedem, huwa u ġej fid-dinja” (Ġw 1,9).

Is-saċerdot issa jwaħħal ħames biċċiet ta’ inċens f’għamla ta’ salib filwaqt li jgħid: “Bil-pjagi tiegħu qaddisa u glorjużi jħarisna u jżommna Kristu l-Mulej. Ammen.” Jinxtegħel il-blandun filwaqt li proċessjonalment jitressaq fil-knisja. Imbagħad minn dan il-blandun jinxtegħlu x-xemgħat tan-nies, tinxtegħel il-knisja u jitkanta l-Exultet li hija t-tħabbira tal-Għid. “Jifirħu l-qtajja’ tal-anġli fis-sema. Jifirħu l-qaddejja ta’ Alla! Ħa ddoqq it-tromba fis-salvazzjoni tagħna u tħabbar ir-rebħa ta’ Sultan hekk kbir! Tifraħ ukoll l-art mimlija b’dawn id-dwal tal-għaġeb, u fid-dija tas-Sultan ta’ dejjem, ħa jagħraf il-ħolqien kollu li hu ħeles mid-dlamijiet li ħakmuh! Tifraħ ukoll Ommna l-Knisja Mqaddsa, kollha mżejna bid-dija ta’ dawl hekk sabiħ u ħa jidwu l-ħitan ta’ dan it-tempju bl-għajjat ta’ ferħ tal-poplu miġbur fih.”

Din hija parti mill-Exultet. Din hija kelma Latina li tfisser ifraħ. U proprju għandna raġun għax nifirħu. Kristu miet verament iżda fit-tielet jum qam glorjuż biex ma jmutx aktar.

F’dan il-lejl qaddis jinqraw b’kollox disa’ lezzjonijiet. L-ewwel sebgħa huma mit-Testment

Page 29: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

27

Tagħlim fuq is-Sibt Qaddis tal-Għidminn: Angelo Xuereb

Il-liturġija ta’ Sibt il-Għid hija waħda mill-isbaħ. Forsi għadna qegħdin niskopruha tant hija għanja fil-messaġġ tagħha.

Infatti din is-sahra fil-Lejl Qaddis tal-Qawmien tal-Mulej mill-Imwiet hija mqassma f’dawn il-partijiet: 1. Il-Mixegħla tad-dawl; 2. Il-Liturġija tal-Kelma; 3. Il-Liturġija tal-Magħmudija u 4. Il-Liturġija Ewkaristika.

Id-dwal tal-knisja jkunu kollha mitfijin. Dan jissimbolizza l-eżilju u d-dlamijiet li konna fih kieku ma ġiex Kristu. Titqabbad ħuġġieġa f’xi mkien xieraq barra l-knisja. Imbagħad is-saċerdot ibierek in-nar. Wara t-tberik tan-nar wieħed mill-akkolti jew ministru ieħor jieħu l-blandun quddiem iċ-ċelebrant, li b’xi ħaġa iebsa jonqox is-sinjal tas-salib. Fuq in-naħa ta’ fuq ta’ dan is-sinjal jonqox l-ittra Griega Alfa u l-ittra Omega taħtu, u bejn id-dirgħajn tas-salib jonqox l-erba’ numri tas-sena li tkun, wieħed f’kull rokna.

Il-liturġija li tkellimna b’sinjali u simboli tiffigura l-blandun fi Kristu. Huwa l-bidu (l-ewwel ittra Griega hija l-alfa) u t-tmiem (l-aħħar ittra Griega hija l-omega) filwaqt li huwa padrun ta’ kull żmien. Kristu huwa d-dawl li jdawwal id-dlamijiet tal-mewt u d-dnub. Kien permezz tal-qawmien tiegħu li huwa ħareġ rebbieħ fuq il-mewt u fuq id-dnub. Qabel konna ngħixu fid-dlam. Wara l-qawmien ta’ Kristu, ma għadux aktar żmien ta’ dlamijiet iżda

ta’ dawl. San Ġwann l-evanġelista jqabbel lil Kristu mad-dawl: “Ġwanni ma kienx id-dawl, imma ġie biex jixhed għad-dawl, dak id-dawl veru, li jdawwal kull bniedem, huwa u ġej fid-dinja” (Ġw 1,9).

Is-saċerdot issa jwaħħal ħames biċċiet ta’ inċens f’għamla ta’ salib filwaqt li jgħid: “Bil-pjagi tiegħu qaddisa u glorjużi jħarisna u jżommna Kristu l-Mulej. Ammen.” Jinxtegħel il-blandun filwaqt li proċessjonalment jitressaq fil-knisja. Imbagħad minn dan il-blandun jinxtegħlu x-xemgħat tan-nies, tinxtegħel il-knisja u jitkanta l-Exultet li hija t-tħabbira tal-Għid. “Jifirħu l-qtajja’ tal-anġli fis-sema. Jifirħu l-qaddejja ta’ Alla! Ħa ddoqq it-tromba fis-salvazzjoni tagħna u tħabbar ir-rebħa ta’ Sultan hekk kbir! Tifraħ ukoll l-art mimlija b’dawn id-dwal tal-għaġeb, u fid-dija tas-Sultan ta’ dejjem, ħa jagħraf il-ħolqien kollu li hu ħeles mid-dlamijiet li ħakmuh! Tifraħ ukoll Ommna l-Knisja Mqaddsa, kollha mżejna bid-dija ta’ dawl hekk sabiħ u ħa jidwu l-ħitan ta’ dan it-tempju bl-għajjat ta’ ferħ tal-poplu miġbur fih.”

Din hija parti mill-Exultet. Din hija kelma Latina li tfisser ifraħ. U proprju għandna raġun għax nifirħu. Kristu miet verament iżda fit-tielet jum qam glorjuż biex ma jmutx aktar.

F’dan il-lejl qaddis jinqraw b’kollox disa’ lezzjonijiet. L-ewwel sebgħa huma mit-Testment

Page 30: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

28

il-Qadim. It-tnejn l-oħra huma l-epistola u l-Evanġelju. Is-siltiet li jinqraw huma Ġenesi 1,1-2,2; Ġenesi 22, 1-18; Eżodu 14, 15-15,1; Baruk 3, 9-15, 32-4,4; Eżekjel 36, 16-28. L-epistola hija dejjem meħuda mill-Ittra lir-Rumani 6, 3-11 filwaqt li l-Evanġelju jinqraw fuq ċiklu ta’ tliet snin ir-rakkonti tal-qawmien mis-Sinottiċi. (Sena A Mattew 28, 1-10, Sena B Mark 16, 1-8, u Sena Ċ Luqa 24, 1-12). Minflok li se nispjega kull lezzjoni waħda waħda se nibni teoloġija tal-Għid mibnija fuq dawn il-lezzjonijiet tant importanti. L-Għid huwa ħolqien ġdid fi Kristu. Infatti l-ewwel lezzjoni nsibu rakkont ta’ meta Alla ħalaq id-dinja. Infatti nistgħu ngħidu li l-qawmien ta’ Sidna Ġesù Kristu huwa ħolqien spiritwali li huwa tal-għaġeb. It-tielet lezzjoni tfakkarna meta l-Lhud qasmu l-Baħar l-Aħmar biex kisbu l-libertà tagħhom u setgħu jimxu lejn l-art imwiegħda. Hawn ukoll għandna paralleliżmu li tkanta wkoll fl-Exultet bejn il-ħruġ mill-Eġittu tal-poplu Lhudi u l-ħruġ tagħna mid-dlam tal-mewt u d-dnub. Infatti l-Liturgija kif ukoll Missirijiet il-Knisja jgħallmu biex naraw it-Testment il-Qadim iseħħ fil-Ġdid.

Kif fit-Testment il-Qadim Alla wera l-qawwa tiegħu billi farrak il-karrijiet tal-Eġizzjani (figura tal-jasar) hekk ukoll Kristu permezz tal-passjoni u l-mewt tiegħu għamel rebħa li kif għedna l-Liturġija tipparagunaha mal-ħolqien tad-dinja. Il-Liturġija tal-Kelma tfakkarna wkoll fil-passjoni ta’ Sidna Ġesù Kristu. Infatti t-tieni qari huwa ta’ meta Abraham ġie ordnat minn Alla biex joffri b’sagrifiċċju lil Ibnu Iżakk. Huwa tiela’ l-muntanja mgħobbi l-ħatab huwa figura ta’ Kristu tiela’ l-għolja tal-Kalvarju mgħobbi mhux il-ħatab iżda s-salib tal-injam. Kif Alla ħeles lil Iżakk mill-mewt, hekk ukoll Sidna Ġesù Kristu ma rax it-taħsir fil-qabar iżda qam glorjuż biex iqajjem fl-aħħar jum lilna miegħu.

Wara nsibu testi sbieħ meħudin mill-profeti fuq il-Ħniena Divina li Alla wera minkejja li l-poplu ta’ Iżrael wera infedeltajiet kbar. Alla, wara li kkastiga d-dnubiet tal-poplu tiegħu, Alla jittrattah bi mħabba ta’ għarus li l-għarusa tiegħu ma kinitx leali lejh. Għal ftit jien tlaqtek; imma bi mħabba bla qies jien nerġa’ niġbrok. Fis-saħna tal-korla ħbejt wiċċi għal ftit minnek. Bi mħabba ta’ dejjem ħennejt għalik, jgħid il-Mulej, il-Feddej tiegħek” (Iż 54, 7-8).

Jekk irridu nifhmu l-Liturġija ta’ Sibt il-Għid irridu niftakru li hija liturġija batteżimali. Għalhekk it-tielet parti tal-Liturġija huwa r-rit tal-magħmudija.

Fil-Knisja primittiva fil-vġili tal-Għid kienu jsiru l-magħmudijiet tal-katekumeni. Għalhekk il-ħsieb jidwi ma’ din il-liturġija kollha huwa dan. Kif

il-katekumenu kien irid jgħaddi minn prova iebsa billi jmut għad-dinja biex isir nisrani hekk kien jitgħammed f’Sibt il-Għid biex jiġi muri li ċ-ċaħdiet tiegħu ma għamilhomx għalxejn iżda bit-tama li se jqum ma’ Sidna Ġesù Kristu.

Hekk il-Liturġija ta’ Sibt il-Għid ma għandniex nifhmuha bħala tifkira tal-passat imma xi ħaġa preżenti. In-nisrani li jmut għad-dnub qiegħed jagħmel hekk bit-tama li se jqum ma’ Kristu. Kif Kristu rebaħ, in-nisrani jirbaħ ukoll.

F’dan il-kuntest għandha tinqara l-Epistola mill-ittra ta’ San Pawl lir-Rumani. Biex nifhmu din is-silta jeħtieġ li nkunu nafu li f’dan iż-żmien il-magħmudija kienet issir per immersionem (jiġifieri il-katekumenu kien jiġi mgħaddas fl-ilma). Hawnhekk San Pawl, fl-għadis fl-ilma, jilmaħ il-mewt tisħib tan-nisrani fil-mewt ta’ Kristu u mbagħad meta jitla’ mill-ilma jixbah lil Kristu qiegħed iqum mill-imwiet. Jekk aħna sirna ħaġa waħda miegħu f’mewt tixbah lil tiegħu, hekk ningħaqdu miegħu fil-qawmien tiegħu mill-mewt” (Rum 6, 5).

Ta’ min isemmi li wara l-aħħar qari mit-Testment il-Qadim, bis-salm u t-talba ti egħu, jinxtegħlu x-xemgħat fi lwaqt li s-saċerdot jintona l-glorja. Il-qniepen tal-knejjes li kienu ilhom siekta sa minn Ħamis Ix-Xirka, issa jibdew jindaqqu bil-ferħ naturalment skont id-drawwa tal-post. U verament għandna għax nifi rħu. Is-Salvatur tagħna wara li ġie maqtul bħall-Ħaruf tal-Għid issa qam glorjuż u rebbieħ. Il-qawmien ti egħu jfi sser ukoll il-qawmien tagħna bil-ġisem ukoll fl -aħħar jum. Għalhekk għandna verament għax nifi rħu.

Naturalment l-Evanġelju jitt ratt a rakkont tal-qawmien ta’ Kristu mill-imwiet. Imbagħad issir il-Liturġija tal-Magħmudija fi lwaqt li l-funzjoni ti spiċċa bil-Liturġija Ewkaristi ka.

F’dan is-Sibt Qaddis tal-Għid inġeddu l-wegħdiet tal-magħmudija. Dan ifi sser impenn kbir fi l-ħajja nisranija tagħna. Irridu nift akru kemm Sibt il-Għid kien pass

importanti għall-katekumeni. Huma kienu jiċħdu d-dinja bit-tama li kif Kristu qam minn bejn l-imwiet, jekk jissieħbu ma’

Kristu, huma wkoll joħorġu rebbeħin miegħu. ■

il-Qadim. It-tnejn l-oħra huma l-epistola u l-Evanġelju. Is-siltiet li jinqraw huma Ġenesi 1,1-2,2; Ġenesi 22, 1-18; Eżodu 14, 15-15,1; Baruk 3, 9-15, 32-4,4; Eżekjel 36, 16-28. L-epistola hija dejjem meħuda mill-Ittra lir-Rumani 6, 3-11 filwaqt li l-Evanġelju jinqraw fuq ċiklu ta’ tliet snin ir-rakkonti tal-qawmien mis-Sinottiċi. (Sena A Mattew 28, 1-10, Sena B Mark 16, 1-8, u Sena Ċ Luqa 24, 1-12). Minflok li se nispjega kull lezzjoni waħda waħda se nibni teoloġija tal-Għid mibnija fuq dawn il-lezzjonijiet tant importanti. L-Għid huwa ħolqien ġdid fi Kristu. Infatti l-ewwel lezzjoni nsibu rakkont ta’ meta Alla ħalaq id-dinja. Infatti nistgħu ngħidu li l-qawmien ta’ Sidna Ġesù Kristu huwa ħolqien spiritwali li huwa tal-għaġeb. It-tielet lezzjoni tfakkarna meta l-Lhud qasmu l-Baħar l-Aħmar biex kisbu l-libertà tagħhom u setgħu jimxu lejn l-art imwiegħda. Hawn ukoll għandna paralleliżmu li tkanta wkoll fl-Exultet bejn il-ħruġ mill-Eġittu tal-poplu Lhudi u l-ħruġ tagħna mid-dlam tal-mewt u d-dnub. Infatti l-Liturgija kif ukoll Missirijiet il-Knisja jgħallmu biex naraw it-Testment il-Qadim iseħħ fil-Ġdid.

Kif fit-Testment il-Qadim Alla wera l-qawwa tiegħu billi farrak il-karrijiet tal-Eġizzjani (figura tal-jasar) hekk ukoll Kristu permezz tal-passjoni u l-mewt tiegħu għamel rebħa li kif għedna l-Liturġija tipparagunaha mal-ħolqien tad-dinja. Il-Liturġija tal-Kelma tfakkarna wkoll fil-passjoni ta’ Sidna Ġesù Kristu. Infatti t-tieni qari huwa ta’ meta Abraham ġie ordnat minn Alla biex joffri b’sagrifiċċju lil Ibnu Iżakk. Huwa tiela’ l-muntanja mgħobbi l-ħatab huwa figura ta’ Kristu tiela’ l-għolja tal-Kalvarju mgħobbi mhux il-ħatab iżda s-salib tal-injam. Kif Alla ħeles lil Iżakk mill-mewt, hekk ukoll Sidna Ġesù Kristu ma rax it-taħsir fil-qabar iżda qam glorjuż biex iqajjem fl-aħħar jum lilna miegħu.

Wara nsibu testi sbieħ meħudin mill-profeti fuq il-Ħniena Divina li Alla wera minkejja li l-poplu ta’ Iżrael wera infedeltajiet kbar. Alla, wara li kkastiga d-dnubiet tal-poplu tiegħu, Alla jittrattah bi mħabba ta’ għarus li l-għarusa tiegħu ma kinitx leali lejh. Għal ftit jien tlaqtek; imma bi mħabba bla qies jien nerġa’ niġbrok. Fis-saħna tal-korla ħbejt wiċċi għal ftit minnek. Bi mħabba ta’ dejjem ħennejt għalik, jgħid il-Mulej, il-Feddej tiegħek” (Iż

Jekk irridu nifhmu l-Liturġija ta’ Sibt il-Għid irridu niftakru li hija liturġija batteżimali. Għalhekk

Fil-Knisja primittiva fil-vġili tal-Għid kienu jsiru l-magħmudijiet tal-katekumeni. Għalhekk il-ħsieb jidwi ma’ din il-liturġija kollha huwa dan. Kif

il-katekumenu kien irid jgħaddi minn prova iebsa billi jmut għad-dinja biex isir nisrani hekk kien jitgħammed f’Sibt il-Għid biex jiġi muri li ċ-ċaħdiet tiegħu ma għamilhomx għalxejn iżda bit-tama li se jqum ma’ Sidna Ġesù Kristu.

Hekk il-Liturġija ta’ Sibt il-Għid ma għandniex nifhmuha bħala tifkira tal-passat imma xi ħaġa preżenti. In-nisrani li jmut għad-dnub qiegħed jagħmel hekk bit-tama li se jqum ma’ Kristu. Kif Kristu rebaħ, in-nisrani jirbaħ ukoll.

F’dan il-kuntest għandha tinqara l-Epistola mill-ittra ta’ San Pawl lir-Rumani. Biex nifhmu din is-silta jeħtieġ li nkunu nafu li f’dan iż-żmien il-magħmudija kienet issir per immersionemkien jiġi mgħaddas fl-ilma). Hawnhekk San Pawl, fl-għadis fl-ilma, jilmaħ il-mewt tisħib tan-nisrani fil-mewt ta’ Kristu u mbagħad meta jitla’ mill-ilma jixbah lil Kristu qiegħed iqum mill-imwiet. Jekk aħna sirna ħaġa waħda miegħu f’mewt tixbah lil tiegħu, hekk ningħaqdu miegħu fil-qawmien tiegħu mill-mewt” (Rum 6, 5).

Ta’ min isemmi li wara l-aħħar qari mit-Testment il-Qadim, bis-salm u t-talba ti egħu, jinxtegħlu x-xemgħat fi lwaqt li s-saċerdot jintona l-glorja. Il-qniepen tal-knejjes li kienu ilhom siekta sa minn Ħamis Ix-Xirka, issa jibdew jindaqqu bil-ferħ naturalment skont id-drawwa tal-post. U verament għandna għax nifi rħu. Is-Salvatur tagħna wara li ġie maqtul bħall-Ħaruf tal-Għid issa qam glorjuż u rebbieħ. Il-qawmien ti egħu jfi sser ukoll il-qawmien tagħna bil-ġisem ukoll fl -aħħar jum. Għalhekk għandna verament għax nifi rħu.

Naturalment l-Evanġelju jitt ratt a rakkont tal-qawmien ta’ Kristu mill-imwiet. Imbagħad issir il-Liturġija tal-Magħmudija fi lwaqt li l-funzjoni ti spiċċa bil-Liturġija Ewkaristi ka.

F’dan is-Sibt Qaddis tal-Għid inġeddu l-wegħdiet tal-magħmudija. Dan ifi sser impenn kbir fi l-ħajja nisranija tagħna. Irridu nift akru kemm Sibt il-Għid kien pass

importanti għall-katekumeni. Huma kienu jiċħdu d-dinja bit-tama li kif Kristu qam minn bejn l-imwiet, jekk jissieħbu ma’

Leħen il-Qala - Għid 2013

29

Dan l-episodju taż-żewġ dixxipli ta’ Għemmaws insibuh biss fi l-vanġelu ta’ San Luqa fi l-kapitlu 24.

Il-JumNinsabu l-Ħadd fi lgħaxija, “dakinhar stess”, x’aktarx ft it

sigħat qabel inżul ix-xemx. Mument li kien jirrifl etti tassew il-moral taż-żewġ dixxipli ta’ Għemmaws, li kien wieħed baxx ħafna għax ir-Rabbi jew l-Imgħallem tagħhom Ġesù, kien ġie msallab u maqtul b’mod umiljanti fuq salib fuq il-Golgota. Għalihom is-salib kien it-tmiem ta’ kollox u għalhekk kull tama kienet spiċċat: “Aħna konna nitt amaw li hu kien dak li kellu jifdi lil Iżrael; iżda issa, fuq kollox ġa għaddew tlitt ijiem minn dawn il-ġrajja!” (vers 21). Huwa l-ewwel jum tal-ġimgħa wara dak tas-Sibt, il-jum tal-Għid, it-ti elet jum fuq il-Ġimgħa l-Kbira, il-jum tal-qawmien ta’ Kristu mill-mewt, il-jum li jimmarka r-rebħa tal-ħajja ta’ dejjem fuq il-mewt, fuq kollox huwa t-tmien jum li ma jispiċċa qatt . Infatti d-dehriet ta’ Kristu Rxoxt iseħħu kollha fi l-jum tal-Ħadd li għalina l-insara huwa tassew Jum il-Mulej ‘Dies Domini’.

Il-PostNinsabu fi vjaġġ ta’ żewġ dixxipli, minn Ġerusalem lura

lejn id-dar tagħhom eżatt ament lejn ir-raħal ta’ Għemmaws, li kien jinsab madwar sitti n stadju (kull stadju kien ikejjel madwar 178 metru) jiġifi eri xi seba’ mili jew madwar 11-il kilometru bogħod mill-belt ta’ Ġerusalem u għalhekk kellhom mixja ta’ madwar sagħtejn. Illum l-istudjużi tal-bibbja, permezz ta’ skavi arkeoloġiċi jidenti fi kaw ir-raħal ta’ Għemmaws mar-raħal ta’ El Qubejbeh. Bħala triq, minn Ġerusalem, li bħala belt ti nsab fuq l-għolja Sijon (li ti nsab madwar 750 metru fuq il-livell tal-baħar), mhix xi waħda dritt a imma tgħaddi minn diversi widien sa ma ti eħdok għan-naħat ta’ Nablus, lejn ix-xaqliba tal-Wied tal-Ġordan

Dan l-episodju taż-żewġ dixxipli ta’ Għemmaws insibuh biss fi l-vanġelu ta’ San Luqa fi l-kapitlu 24.

Il-Jum

IL-QSIM TAL-HOBŻ – IN FRACTIONE PANISIL-BIEB TAL-FIDI – PORTA FIDEI

minn: Fr Charles Butti gieg

“Ibqa’ magħna, għax issa sar ħafna ħin u l-jum ġa wasal biex jintemm” (Lq 24:29)

fejn saħansitra n-naħat tal-Baħar il-Mejjet jinsabu mhux ħażin taħt il-livell tal-baħar (madwar 400 metru taħt il-livell tal-baħar). It-triq mela terġa’ ti rrifl etti fl -istess ħin, it-triq tan-niżla tal-fi di ta’ dawn iż-żewġ dixxipli li kienu qatgħu qalbhom għal kollox.

Il-PersunaġġiIl-mixja tal-fi di mhix mixja ta’ bniedem waħdu imma

hija mixja tal-komunità u fi l-komunità, “tnejn minnhom” kif naraw fi l-vers 13. Huwa fi ċ-ċert li wieħed mid-dixxipli jismu Klejopa. Ma għandniex l-isem tat-ti eni dixxiplu. Xi biblisti jitkellmu minn koppja, Klejopa u l-mara ti egħu u għalhekk mixja ta’ familja li ti skopri lil Kristu. Oħrajn jitkellmu minn dixxiplu bl-isem ta’ Xmun. Hu x’inhu, l-identi tà tat-ti eni dixxiplu ti bqa’ waħda inċerta. Jista’ jkun ukoll li San Luqa ried jinqeda b’dan id-dixxiplu anonimu biex jinvolvi ukoll lill-qarrejja f’dan l-episodju. Għalhekk mela t-ti eni dixxiplu jista’ jkun inti u jien, aħna li lkoll ninsabu mexjin f’ħajjitna f’din it-triq lejn Għemmaws fejn ninsabu ukoll forsi b’qalb maqtugħa, imma l-Mulej żgur ser jakkompanjana u mhux ser iħallina waħedna.

Il-KontenutDan l-episodju ta’ Għemmaws nistgħu naqsmuh f’żewġ

parti jiet. Għandna l-ewwel parti fejn Ġesù jirrivela lilu nnifsu lid-dixxipli permezz tal-Kelma ta’ Alla, fejn jagħti hom biex nift iehmu l-ewwel lenti tan-nuċċali tal-fi di: “U beda minn Mosè u l-profeti kollha jfi ssrilhom kull ma kien hemm fl -Iskritt ura fuqu” (vers 27). It-ti eni parti , jiġifi eri t-ti eni lenti tan-nuċċali, hi dik tal-Ewkaristi ja fejn Ġesù jingħata lid-dixxipli fi l-qsim tal-ħobż: “U waqt li kien fuq il-mejda magħhom, qabad il-ħobż, qal il-barka, qasmu u tahulhom. Imbagħad infetħulhom għajnejhom u għarfuh, iżda hu għab

Page 31: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

28

il-Qadim. It-tnejn l-oħra huma l-epistola u l-Evanġelju. Is-siltiet li jinqraw huma Ġenesi 1,1-2,2; Ġenesi 22, 1-18; Eżodu 14, 15-15,1; Baruk 3, 9-15, 32-4,4; Eżekjel 36, 16-28. L-epistola hija dejjem meħuda mill-Ittra lir-Rumani 6, 3-11 filwaqt li l-Evanġelju jinqraw fuq ċiklu ta’ tliet snin ir-rakkonti tal-qawmien mis-Sinottiċi. (Sena A Mattew 28, 1-10, Sena B Mark 16, 1-8, u Sena Ċ Luqa 24, 1-12). Minflok li se nispjega kull lezzjoni waħda waħda se nibni teoloġija tal-Għid mibnija fuq dawn il-lezzjonijiet tant importanti. L-Għid huwa ħolqien ġdid fi Kristu. Infatti l-ewwel lezzjoni nsibu rakkont ta’ meta Alla ħalaq id-dinja. Infatti nistgħu ngħidu li l-qawmien ta’ Sidna Ġesù Kristu huwa ħolqien spiritwali li huwa tal-għaġeb. It-tielet lezzjoni tfakkarna meta l-Lhud qasmu l-Baħar l-Aħmar biex kisbu l-libertà tagħhom u setgħu jimxu lejn l-art imwiegħda. Hawn ukoll għandna paralleliżmu li tkanta wkoll fl-Exultet bejn il-ħruġ mill-Eġittu tal-poplu Lhudi u l-ħruġ tagħna mid-dlam tal-mewt u d-dnub. Infatti l-Liturgija kif ukoll Missirijiet il-Knisja jgħallmu biex naraw it-Testment il-Qadim iseħħ fil-Ġdid.

Kif fit-Testment il-Qadim Alla wera l-qawwa tiegħu billi farrak il-karrijiet tal-Eġizzjani (figura tal-jasar) hekk ukoll Kristu permezz tal-passjoni u l-mewt tiegħu għamel rebħa li kif għedna l-Liturġija tipparagunaha mal-ħolqien tad-dinja. Il-Liturġija tal-Kelma tfakkarna wkoll fil-passjoni ta’ Sidna Ġesù Kristu. Infatti t-tieni qari huwa ta’ meta Abraham ġie ordnat minn Alla biex joffri b’sagrifiċċju lil Ibnu Iżakk. Huwa tiela’ l-muntanja mgħobbi l-ħatab huwa figura ta’ Kristu tiela’ l-għolja tal-Kalvarju mgħobbi mhux il-ħatab iżda s-salib tal-injam. Kif Alla ħeles lil Iżakk mill-mewt, hekk ukoll Sidna Ġesù Kristu ma rax it-taħsir fil-qabar iżda qam glorjuż biex iqajjem fl-aħħar jum lilna miegħu.

Wara nsibu testi sbieħ meħudin mill-profeti fuq il-Ħniena Divina li Alla wera minkejja li l-poplu ta’ Iżrael wera infedeltajiet kbar. Alla, wara li kkastiga d-dnubiet tal-poplu tiegħu, Alla jittrattah bi mħabba ta’ għarus li l-għarusa tiegħu ma kinitx leali lejh. Għal ftit jien tlaqtek; imma bi mħabba bla qies jien nerġa’ niġbrok. Fis-saħna tal-korla ħbejt wiċċi għal ftit minnek. Bi mħabba ta’ dejjem ħennejt għalik, jgħid il-Mulej, il-Feddej tiegħek” (Iż 54, 7-8).

Jekk irridu nifhmu l-Liturġija ta’ Sibt il-Għid irridu niftakru li hija liturġija batteżimali. Għalhekk it-tielet parti tal-Liturġija huwa r-rit tal-magħmudija.

Fil-Knisja primittiva fil-vġili tal-Għid kienu jsiru l-magħmudijiet tal-katekumeni. Għalhekk il-ħsieb jidwi ma’ din il-liturġija kollha huwa dan. Kif

il-katekumenu kien irid jgħaddi minn prova iebsa billi jmut għad-dinja biex isir nisrani hekk kien jitgħammed f’Sibt il-Għid biex jiġi muri li ċ-ċaħdiet tiegħu ma għamilhomx għalxejn iżda bit-tama li se jqum ma’ Sidna Ġesù Kristu.

Hekk il-Liturġija ta’ Sibt il-Għid ma għandniex nifhmuha bħala tifkira tal-passat imma xi ħaġa preżenti. In-nisrani li jmut għad-dnub qiegħed jagħmel hekk bit-tama li se jqum ma’ Kristu. Kif Kristu rebaħ, in-nisrani jirbaħ ukoll.

F’dan il-kuntest għandha tinqara l-Epistola mill-ittra ta’ San Pawl lir-Rumani. Biex nifhmu din is-silta jeħtieġ li nkunu nafu li f’dan iż-żmien il-magħmudija kienet issir per immersionem (jiġifieri il-katekumenu kien jiġi mgħaddas fl-ilma). Hawnhekk San Pawl, fl-għadis fl-ilma, jilmaħ il-mewt tisħib tan-nisrani fil-mewt ta’ Kristu u mbagħad meta jitla’ mill-ilma jixbah lil Kristu qiegħed iqum mill-imwiet. Jekk aħna sirna ħaġa waħda miegħu f’mewt tixbah lil tiegħu, hekk ningħaqdu miegħu fil-qawmien tiegħu mill-mewt” (Rum 6, 5).

Ta’ min isemmi li wara l-aħħar qari mit-Testment il-Qadim, bis-salm u t-talba ti egħu, jinxtegħlu x-xemgħat fi lwaqt li s-saċerdot jintona l-glorja. Il-qniepen tal-knejjes li kienu ilhom siekta sa minn Ħamis Ix-Xirka, issa jibdew jindaqqu bil-ferħ naturalment skont id-drawwa tal-post. U verament għandna għax nifi rħu. Is-Salvatur tagħna wara li ġie maqtul bħall-Ħaruf tal-Għid issa qam glorjuż u rebbieħ. Il-qawmien ti egħu jfi sser ukoll il-qawmien tagħna bil-ġisem ukoll fl -aħħar jum. Għalhekk għandna verament għax nifi rħu.

Naturalment l-Evanġelju jitt ratt a rakkont tal-qawmien ta’ Kristu mill-imwiet. Imbagħad issir il-Liturġija tal-Magħmudija fi lwaqt li l-funzjoni ti spiċċa bil-Liturġija Ewkaristi ka.

F’dan is-Sibt Qaddis tal-Għid inġeddu l-wegħdiet tal-magħmudija. Dan ifi sser impenn kbir fi l-ħajja nisranija tagħna. Irridu nift akru kemm Sibt il-Għid kien pass

importanti għall-katekumeni. Huma kienu jiċħdu d-dinja bit-tama li kif Kristu qam minn bejn l-imwiet, jekk jissieħbu ma’

Kristu, huma wkoll joħorġu rebbeħin miegħu. ■

il-Qadim. It-tnejn l-oħra huma l-epistola u l-Evanġelju. Is-siltiet li jinqraw huma Ġenesi 1,1-2,2; Ġenesi 22, 1-18; Eżodu 14, 15-15,1; Baruk 3, 9-15, 32-4,4; Eżekjel 36, 16-28. L-epistola hija dejjem meħuda mill-Ittra lir-Rumani 6, 3-11 filwaqt li l-Evanġelju jinqraw fuq ċiklu ta’ tliet snin ir-rakkonti tal-qawmien mis-Sinottiċi. (Sena A Mattew 28, 1-10, Sena B Mark 16, 1-8, u Sena Ċ Luqa 24, 1-12). Minflok li se nispjega kull lezzjoni waħda waħda se nibni teoloġija tal-Għid mibnija fuq dawn il-lezzjonijiet tant importanti. L-Għid huwa ħolqien ġdid fi Kristu. Infatti l-ewwel lezzjoni nsibu rakkont ta’ meta Alla ħalaq id-dinja. Infatti nistgħu ngħidu li l-qawmien ta’ Sidna Ġesù Kristu huwa ħolqien spiritwali li huwa tal-għaġeb. It-tielet lezzjoni tfakkarna meta l-Lhud qasmu l-Baħar l-Aħmar biex kisbu l-libertà tagħhom u setgħu jimxu lejn l-art imwiegħda. Hawn ukoll għandna paralleliżmu li tkanta wkoll fl-Exultet bejn il-ħruġ mill-Eġittu tal-poplu Lhudi u l-ħruġ tagħna mid-dlam tal-mewt u d-dnub. Infatti l-Liturgija kif ukoll Missirijiet il-Knisja jgħallmu biex naraw it-Testment il-Qadim iseħħ fil-Ġdid.

Kif fit-Testment il-Qadim Alla wera l-qawwa tiegħu billi farrak il-karrijiet tal-Eġizzjani (figura tal-jasar) hekk ukoll Kristu permezz tal-passjoni u l-mewt tiegħu għamel rebħa li kif għedna l-Liturġija tipparagunaha mal-ħolqien tad-dinja. Il-Liturġija tal-Kelma tfakkarna wkoll fil-passjoni ta’ Sidna Ġesù Kristu. Infatti t-tieni qari huwa ta’ meta Abraham ġie ordnat minn Alla biex joffri b’sagrifiċċju lil Ibnu Iżakk. Huwa tiela’ l-muntanja mgħobbi l-ħatab huwa figura ta’ Kristu tiela’ l-għolja tal-Kalvarju mgħobbi mhux il-ħatab iżda s-salib tal-injam. Kif Alla ħeles lil Iżakk mill-mewt, hekk ukoll Sidna Ġesù Kristu ma rax it-taħsir fil-qabar iżda qam glorjuż biex iqajjem fl-aħħar jum lilna miegħu.

Wara nsibu testi sbieħ meħudin mill-profeti fuq il-Ħniena Divina li Alla wera minkejja li l-poplu ta’ Iżrael wera infedeltajiet kbar. Alla, wara li kkastiga d-dnubiet tal-poplu tiegħu, Alla jittrattah bi mħabba ta’ għarus li l-għarusa tiegħu ma kinitx leali lejh. Għal ftit jien tlaqtek; imma bi mħabba bla qies jien nerġa’ niġbrok. Fis-saħna tal-korla ħbejt wiċċi għal ftit minnek. Bi mħabba ta’ dejjem ħennejt għalik, jgħid il-Mulej, il-Feddej tiegħek” (Iż

Jekk irridu nifhmu l-Liturġija ta’ Sibt il-Għid irridu niftakru li hija liturġija batteżimali. Għalhekk

Fil-Knisja primittiva fil-vġili tal-Għid kienu jsiru l-magħmudijiet tal-katekumeni. Għalhekk il-ħsieb jidwi ma’ din il-liturġija kollha huwa dan. Kif

il-katekumenu kien irid jgħaddi minn prova iebsa billi jmut għad-dinja biex isir nisrani hekk kien jitgħammed f’Sibt il-Għid biex jiġi muri li ċ-ċaħdiet tiegħu ma għamilhomx għalxejn iżda bit-tama li se jqum ma’ Sidna Ġesù Kristu.

Hekk il-Liturġija ta’ Sibt il-Għid ma għandniex nifhmuha bħala tifkira tal-passat imma xi ħaġa preżenti. In-nisrani li jmut għad-dnub qiegħed jagħmel hekk bit-tama li se jqum ma’ Kristu. Kif Kristu rebaħ, in-nisrani jirbaħ ukoll.

F’dan il-kuntest għandha tinqara l-Epistola mill-ittra ta’ San Pawl lir-Rumani. Biex nifhmu din is-silta jeħtieġ li nkunu nafu li f’dan iż-żmien il-magħmudija kienet issir per immersionemkien jiġi mgħaddas fl-ilma). Hawnhekk San Pawl, fl-għadis fl-ilma, jilmaħ il-mewt tisħib tan-nisrani fil-mewt ta’ Kristu u mbagħad meta jitla’ mill-ilma jixbah lil Kristu qiegħed iqum mill-imwiet. Jekk aħna sirna ħaġa waħda miegħu f’mewt tixbah lil tiegħu, hekk ningħaqdu miegħu fil-qawmien tiegħu mill-mewt” (Rum 6, 5).

Ta’ min isemmi li wara l-aħħar qari mit-Testment il-Qadim, bis-salm u t-talba ti egħu, jinxtegħlu x-xemgħat fi lwaqt li s-saċerdot jintona l-glorja. Il-qniepen tal-knejjes li kienu ilhom siekta sa minn Ħamis Ix-Xirka, issa jibdew jindaqqu bil-ferħ naturalment skont id-drawwa tal-post. U verament għandna għax nifi rħu. Is-Salvatur tagħna wara li ġie maqtul bħall-Ħaruf tal-Għid issa qam glorjuż u rebbieħ. Il-qawmien ti egħu jfi sser ukoll il-qawmien tagħna bil-ġisem ukoll fl -aħħar jum. Għalhekk għandna verament għax nifi rħu.

Naturalment l-Evanġelju jitt ratt a rakkont tal-qawmien ta’ Kristu mill-imwiet. Imbagħad issir il-Liturġija tal-Magħmudija fi lwaqt li l-funzjoni ti spiċċa bil-Liturġija Ewkaristi ka.

F’dan is-Sibt Qaddis tal-Għid inġeddu l-wegħdiet tal-magħmudija. Dan ifi sser impenn kbir fi l-ħajja nisranija tagħna. Irridu nift akru kemm Sibt il-Għid kien pass

importanti għall-katekumeni. Huma kienu jiċħdu d-dinja bit-tama li kif Kristu qam minn bejn l-imwiet, jekk jissieħbu ma’

Leħen il-Qala - Għid 2013

29

Dan l-episodju taż-żewġ dixxipli ta’ Għemmaws insibuh biss fi l-vanġelu ta’ San Luqa fi l-kapitlu 24.

Il-JumNinsabu l-Ħadd fi lgħaxija, “dakinhar stess”, x’aktarx ft it

sigħat qabel inżul ix-xemx. Mument li kien jirrifl etti tassew il-moral taż-żewġ dixxipli ta’ Għemmaws, li kien wieħed baxx ħafna għax ir-Rabbi jew l-Imgħallem tagħhom Ġesù, kien ġie msallab u maqtul b’mod umiljanti fuq salib fuq il-Golgota. Għalihom is-salib kien it-tmiem ta’ kollox u għalhekk kull tama kienet spiċċat: “Aħna konna nitt amaw li hu kien dak li kellu jifdi lil Iżrael; iżda issa, fuq kollox ġa għaddew tlitt ijiem minn dawn il-ġrajja!” (vers 21). Huwa l-ewwel jum tal-ġimgħa wara dak tas-Sibt, il-jum tal-Għid, it-ti elet jum fuq il-Ġimgħa l-Kbira, il-jum tal-qawmien ta’ Kristu mill-mewt, il-jum li jimmarka r-rebħa tal-ħajja ta’ dejjem fuq il-mewt, fuq kollox huwa t-tmien jum li ma jispiċċa qatt . Infatti d-dehriet ta’ Kristu Rxoxt iseħħu kollha fi l-jum tal-Ħadd li għalina l-insara huwa tassew Jum il-Mulej ‘Dies Domini’.

Il-PostNinsabu fi vjaġġ ta’ żewġ dixxipli, minn Ġerusalem lura

lejn id-dar tagħhom eżatt ament lejn ir-raħal ta’ Għemmaws, li kien jinsab madwar sitti n stadju (kull stadju kien ikejjel madwar 178 metru) jiġifi eri xi seba’ mili jew madwar 11-il kilometru bogħod mill-belt ta’ Ġerusalem u għalhekk kellhom mixja ta’ madwar sagħtejn. Illum l-istudjużi tal-bibbja, permezz ta’ skavi arkeoloġiċi jidenti fi kaw ir-raħal ta’ Għemmaws mar-raħal ta’ El Qubejbeh. Bħala triq, minn Ġerusalem, li bħala belt ti nsab fuq l-għolja Sijon (li ti nsab madwar 750 metru fuq il-livell tal-baħar), mhix xi waħda dritt a imma tgħaddi minn diversi widien sa ma ti eħdok għan-naħat ta’ Nablus, lejn ix-xaqliba tal-Wied tal-Ġordan

Dan l-episodju taż-żewġ dixxipli ta’ Għemmaws insibuh biss fi l-vanġelu ta’ San Luqa fi l-kapitlu 24.

Il-Jum

IL-QSIM TAL-HOBŻ – IN FRACTIONE PANISIL-BIEB TAL-FIDI – PORTA FIDEI

minn: Fr Charles Butti gieg

“Ibqa’ magħna, għax issa sar ħafna ħin u l-jum ġa wasal biex jintemm” (Lq 24:29)

fejn saħansitra n-naħat tal-Baħar il-Mejjet jinsabu mhux ħażin taħt il-livell tal-baħar (madwar 400 metru taħt il-livell tal-baħar). It-triq mela terġa’ ti rrifl etti fl -istess ħin, it-triq tan-niżla tal-fi di ta’ dawn iż-żewġ dixxipli li kienu qatgħu qalbhom għal kollox.

Il-PersunaġġiIl-mixja tal-fi di mhix mixja ta’ bniedem waħdu imma

hija mixja tal-komunità u fi l-komunità, “tnejn minnhom” kif naraw fi l-vers 13. Huwa fi ċ-ċert li wieħed mid-dixxipli jismu Klejopa. Ma għandniex l-isem tat-ti eni dixxiplu. Xi biblisti jitkellmu minn koppja, Klejopa u l-mara ti egħu u għalhekk mixja ta’ familja li ti skopri lil Kristu. Oħrajn jitkellmu minn dixxiplu bl-isem ta’ Xmun. Hu x’inhu, l-identi tà tat-ti eni dixxiplu ti bqa’ waħda inċerta. Jista’ jkun ukoll li San Luqa ried jinqeda b’dan id-dixxiplu anonimu biex jinvolvi ukoll lill-qarrejja f’dan l-episodju. Għalhekk mela t-ti eni dixxiplu jista’ jkun inti u jien, aħna li lkoll ninsabu mexjin f’ħajjitna f’din it-triq lejn Għemmaws fejn ninsabu ukoll forsi b’qalb maqtugħa, imma l-Mulej żgur ser jakkompanjana u mhux ser iħallina waħedna.

Il-KontenutDan l-episodju ta’ Għemmaws nistgħu naqsmuh f’żewġ

parti jiet. Għandna l-ewwel parti fejn Ġesù jirrivela lilu nnifsu lid-dixxipli permezz tal-Kelma ta’ Alla, fejn jagħti hom biex nift iehmu l-ewwel lenti tan-nuċċali tal-fi di: “U beda minn Mosè u l-profeti kollha jfi ssrilhom kull ma kien hemm fl -Iskritt ura fuqu” (vers 27). It-ti eni parti , jiġifi eri t-ti eni lenti tan-nuċċali, hi dik tal-Ewkaristi ja fejn Ġesù jingħata lid-dixxipli fi l-qsim tal-ħobż: “U waqt li kien fuq il-mejda magħhom, qabad il-ħobż, qal il-barka, qasmu u tahulhom. Imbagħad infetħulhom għajnejhom u għarfuh, iżda hu għab

Page 32: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

30

minn quddiemhom” (versi 30 u 31), fejn fl -oriġinal Grieg tal-vanġelu għandna ‘sar inviżibbli’ (bil-Grieg: aphantos) minfl ok ‘għab’ u għalhekk, li minkejja ma baqax jidher, kien preżenti tassew u mhux telaq minn quddiemhom. Ġesù sar preżenti fi l-ħobż, fi l-preżenza Ewkaristi ka.

Il-Messaġġ Att waliWaqt li x-xemx kienet nieżla, ix-Xemx tal-Ġusti zzja,

Kristu Rxoxt deher fosthom: “Huma u jitħaddtu u jitkellmu bejniethom, Ġesù nnifsu resaq lejhom u baqa’ miexi magħhom” (vers 15). Il-verb ‘mexa’ li fl -oriġinal Grieg insibuh 51 darba f’Luqa għandu aspett teoloġiku ferm importanti li jindika vjaġġ mill-mewt għall-ħajja, vjaġġ ta’ fi di, il-mixja tal-pellegrin. Ġesù qatt ma jħalli lill-bniedem waħdu, imma tassew ‘huwa miexi miegħu’ (symporeuomai) biex ikun miegħu fi d-diffi kultajiet tal-ħajja għax hu tassew l-Emmanuel, Alla magħna. Is-sens qawwi ta’ ospitalità fi l-kultura biblika narawh ukoll f’dawn id-dixxipli li jisti ednu lil dan il-‘barrani’ biex jibqa’ u jgħaddi l-lejl għall-kenn tad-dar tagħhom. Il-frażi qawwija “Ibqa’ magħna” fi l-vers 29, li fi l-Grieg ti nqara ‘Meinon meth hemon’, tf isser eżatt ament “ibqa’ biex tgħix magħna” għaliex il-verb Grieg ‘menein’, li nsibuh 118-il darba fi l-Ġdid Testment, ifi sser mhux biss ‘ti bqa’, imma ukoll ‘tgħix’, ‘toqgħod biex tgħix ma’ xi ħadd’: “Ibqgħu fi ja, u jiena nibqa’ fi kom. Kif il-fergħa ma ti stax tagħmel frott minnha nfi sha jekk ma ti bqax fi d-dielja, hekk anqas intom jekk ma ti bqgħux fi ja.” (Ġw 15:4).

Fil-qsim tal-ħobż iż-żewġ dixxipli jagħrfu lil Ġesù li sar preżenti quddiemhom fl -Ewkaristi ja u minkejja li kien billejl marru lura lejn Ġerusalem, mimlija kollha fi di u ħajja, ixandru li huma wkoll iltaqgħu mal-Irxoxt. Hekk ukoll tagħmel magħna l-Ewkaristi ja li tbiddel il-qalb tal-bniedem u toħloq fi na ħajja ġdida għax “il-Mulej qam tassew”. Il-mixja tad-dixxipli ta’ Għemmaws hija għalhekk il-mixja ti egħek ma’ Kristu fi l-Knisja fi t-triq lejn Ġerusalem tas-Sema. ■Biblijografi jaB������, G.C., Introduzione all’opera di Luca. Aspetti teologici, Studium Biblicum Franciscanum. Analecta 35, Jerusalem 1992.E����, J., Il Vangelo secondo Luca, I-II, Brescia 1985.F�����, S., Una comunità legge il vangelo di Luca, Bologna 2001.F�������, J.A., The Gospel According to Luke. Introducti on, Translati on, and Notes, New York – London – Toronto – Sydney – Auckland 1985.J������, L.K., Gospel of Luke, Sacra Pagina 3, Collegeville (MN) 1991. P�����, M.A., What are they saying about Luke?, New York, 1989.

Mario PortelliWOODWORKS5 St Joseph Street, Qala, GozoTel / Fax: 2156 2985

Manufacturers of High Quality Furniture and

Interior Fitments. We guarantee Excellent Craftsmanship

Nota:Nifi rħu lil Fr Charles Butti gieg, li ngħata Dott orat fl -Istudji Bibliċi u fi t-Teoloġija Sagra mill-Istati Uniti wara żewġ riċerki dott orali li għamel dwar il-Familja u dwar ir-Raba’ Kmandament fi l-Kti eb ta’ Bin Sirak fl -Anti k Testment. B’hekk bħala biblista għamel riċerki bibliċi kemm fl -Anti k Testment għad-Dott orat u kemm fi l-Ġdid Testment dwar San Pawl għal-Liċenzjat.

Page 33: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

30

minn quddiemhom” (versi 30 u 31), fejn fl -oriġinal Grieg tal-vanġelu għandna ‘sar inviżibbli’ (bil-Grieg: aphantos) minfl ok ‘għab’ u għalhekk, li minkejja ma baqax jidher, kien preżenti tassew u mhux telaq minn quddiemhom. Ġesù sar preżenti fi l-ħobż, fi l-preżenza Ewkaristi ka.

Il-Messaġġ Att waliWaqt li x-xemx kienet nieżla, ix-Xemx tal-Ġusti zzja,

Kristu Rxoxt deher fosthom: “Huma u jitħaddtu u jitkellmu bejniethom, Ġesù nnifsu resaq lejhom u baqa’ miexi magħhom” (vers 15). Il-verb ‘mexa’ li fl -oriġinal Grieg insibuh 51 darba f’Luqa għandu aspett teoloġiku ferm importanti li jindika vjaġġ mill-mewt għall-ħajja, vjaġġ ta’ fi di, il-mixja tal-pellegrin. Ġesù qatt ma jħalli lill-bniedem waħdu, imma tassew ‘huwa miexi miegħu’ (symporeuomai) biex ikun miegħu fi d-diffi kultajiet tal-ħajja għax hu tassew l-Emmanuel, Alla magħna. Is-sens qawwi ta’ ospitalità fi l-kultura biblika narawh ukoll f’dawn id-dixxipli li jisti ednu lil dan il-‘barrani’ biex jibqa’ u jgħaddi l-lejl għall-kenn tad-dar tagħhom. Il-frażi qawwija “Ibqa’ magħna” fi l-vers 29, li fi l-Grieg ti nqara ‘Meinon meth hemon’, tf isser eżatt ament “ibqa’ biex tgħix magħna” għaliex il-verb Grieg ‘menein’, li nsibuh 118-il darba fi l-Ġdid Testment, ifi sser mhux biss ‘ti bqa’, imma ukoll ‘tgħix’, ‘toqgħod biex tgħix ma’ xi ħadd’: “Ibqgħu fi ja, u jiena nibqa’ fi kom. Kif il-fergħa ma ti stax tagħmel frott minnha nfi sha jekk ma ti bqax fi d-dielja, hekk anqas intom jekk ma ti bqgħux fi ja.” (Ġw 15:4).

Fil-qsim tal-ħobż iż-żewġ dixxipli jagħrfu lil Ġesù li sar preżenti quddiemhom fl -Ewkaristi ja u minkejja li kien billejl marru lura lejn Ġerusalem, mimlija kollha fi di u ħajja, ixandru li huma wkoll iltaqgħu mal-Irxoxt. Hekk ukoll tagħmel magħna l-Ewkaristi ja li tbiddel il-qalb tal-bniedem u toħloq fi na ħajja ġdida għax “il-Mulej qam tassew”. Il-mixja tad-dixxipli ta’ Għemmaws hija għalhekk il-mixja ti egħek ma’ Kristu fi l-Knisja fi t-triq lejn Ġerusalem tas-Sema. ■Biblijografi jaB������, G.C., Introduzione all’opera di Luca. Aspetti teologici, Studium Biblicum Franciscanum. Analecta 35, Jerusalem 1992.E����, J., Il Vangelo secondo Luca, I-II, Brescia 1985.F�����, S., Una comunità legge il vangelo di Luca, Bologna 2001.F�������, J.A., The Gospel According to Luke. Introducti on, Translati on, and Notes, New York – London – Toronto – Sydney – Auckland 1985.J������, L.K., Gospel of Luke, Sacra Pagina 3, Collegeville (MN) 1991. P�����, M.A., What are they saying about Luke?, New York, 1989.

Mario PortelliWOODWORKS5 St Joseph Street, Qala, GozoTel / Fax: 2156 2985

Manufacturers of High Quality Furniture and

Interior Fitments. We guarantee Excellent Craftsmanship

Nota:Nifi rħu lil Fr Charles Butti gieg, li ngħata Dott orat fl -Istudji Bibliċi u fi t-Teoloġija Sagra mill-Istati Uniti wara żewġ riċerki dott orali li għamel dwar il-Familja u dwar ir-Raba’ Kmandament fi l-Kti eb ta’ Bin Sirak fl -Anti k Testment. B’hekk bħala biblista għamel riċerki bibliċi kemm fl -Anti k Testment għad-Dott orat u kemm fi l-Ġdid Testment dwar San Pawl għal-Liċenzjat.

Leħen il-Qala - Għid 2013

31

Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, Għawdex kien għadu nieqes minn diversi aff arijiet. Diversi rħula inklużi dawk tal-Qala, tax-Xagħra, taż-Żebbuġ, tal-Għarb u Ta’ Sannat kienu għadhom mingħajr dawl elett riku. Ħafna toroq ma kinux fi stat tajjeb u mhux id-djar kollha kienu kkumnikati mad-drenaġġ. Il-Qala kellha dawn il-problemi wkoll.

Il-Ħatra ta’ Kummissjoni: Il-qagħda mwiegħra tal-gżira Għawdxija wasslet lill-Gvern Malti , elett f’Ott ubru 1947, wara l-għotja mill-ġdid tas-Self Government biex jara x’ikunu l-ħti ġijiet ta’ din il-gżira.

Fil-fatt fi d-diskors tat-Tron li sar mill-Gvernatur Sir Francis Douglas fi l-ft uħ tal-Leġiżlatura f’Jannar 1948 intqal hekk: “The Prime Minister’s visit to Gozo has revealed to him the dire requirements of the sister island, and a Commission will be set up in the near future to report in greater detail on this matt er”. 1

Din il-Kummissjoni nħatret fl -istess sena. Il-membri tagħha kienu; il-Kummissarju għal Għawdex – Is-Sur Edgar Montanaro, tnejn mill-membri Għawdxin fl -Assemblea Leġiżlatti va – li kienu l-Avukat Dr. Francesco Masini LL.D. il-Kap tal-Parti t ta’ Għawdex, is-Sur Henry Jones Kap tal-Parti t ta’ Jones u Patri Akkursju Xerri O.F.M., Editur tar-Rivista Djoċesana ‘Għawdex’. Din il-Kummissjoni kienet diġà bdiet ix-xogħol tagħha f’Sett embru 1948.2

Il-Kummissjoni bdiet ti ltaqa’ ma’ delegazzjonijiet mill-irħula Għawdxin, ti sma’ t-talbiet tagħhom u wara tagħmel Interim Report. Fil-fatt fi t-13 ta’ Jannar 1949, il-Kummissjoni kitbet it-ti elet Interim Report li kien jitt ratt a l-irħula tal-Qala u tax-Xagħra.

Il-Kummissjoni laqgħet id-delegazzjonijiet tal-Qala u tax-Xagħra, u tkellmet magħhom fuq il-kwistjoni tax-xogħlijiet pubbliċi u inviżta tal-fatt li bosta mill-punti mqajmin kienu ilhom pendenti għal żmien konsiderevoli, mingħajr ma sar progress notevoli, ħasset li kien id-dmir tagħha li ti ġbed l-att enzjoni tal-Gvern għal din is-sitwazzjoni.

Skont il-Kummissjoni, mit-tagħrif li ġabret, l-iżjed xogħlijiet importanti li kellhom jitwett qu fi l-Qala kienu:

L-Asfaltar ta’ Triq Imġarr - li kienet arterja.Il-Kummissjoni kienet infurmata li dan ix-xogħol

kien diġà approvat u kien se jinbeda meta l-att enzjoni tti eħdet fuq proġett ieħor. Din it-triq kellha bżonn ta’ twessigħ biex issir ta’ Two Way Traffi c. Dan it-twessigħ

ma kellux jippreżenta diffi kultajiet serji, billi fuq kull naħa tat-triq kien hemm propjetà tal-Gvern, bl-eċċezzjoni ta’ parti żgħira li kienet propjetà privata u għalhekk kellha ti ġi esproprijata.

Ħondoq ir-Rummien:

Hawnhekk kien hemm bżonn il-bini ta’ ħajt, u l-ft uħ ta’ triq minn hemm sal-Qala, li bis-saħħa t’hekk Ħondoq ir-Rummien seta’ jsir post fejn jinżlu l-passiġġieri f’każ t’emerġenza. Hemmhekk kien hemm ukoll bżonn ta’ Winch, biex jitt ellgħu d-dgħajjes tas-sajjieda fuq ir-rampa, u post imsaqqaf ħdejn ir-rampa bħala kenn għad-dgħajjes.

Il-Provista tal-Elett riku:Jidher ukoll li l-Kummissjoni ddiskuti et il-proviżjoni

tad-dawl elett riku lir-raħal tal-Qala, u dak tax-Xagħra. Iżda f’dan il-qasam il-Manager tad-Diparti ment tal-Elett riku u l-Ilma, u l-Kummissarju għal Għawdex, ikkummentaw hekk:

“Additi onal commitments cannot be undertaken unless effi cency of Power Stati on is improved”. 3

Sa Lulju 1949 din il-Kummissjoni kienet ippreżentat ir-rapport tagħha, għaldaqstant fi s-26 ta’ Lulju 1949, l-Aġent Prim Ministru Dr. Arturo Colombo M.D., Ministru tal-Finanzi, kiteb itt ra ta’ ringrazzjament lill-Kummissarju ta’ Għawdex.4 Iżda minħabba diversi ċirkostanzi ħafna mir-rakkomandazzjonijiet, dan ir-rapport baqa’ fuq l-ixkaff a. ■1 D(ebates) L(egislati ve) A(ssembly) Session 21-01-1948

p.8.2 Għawdex, 12-1X-1948 p.6.3 A(rkivju) N(azzjonali) M(alta) O.P.M. 138/49.4 Leħen Is-Sewwa 3-VIII-1949 Is-Sur Edgar G. Montanaro,

kien Kummissarju għal Għawdex bejn l-1944 – 1956.

Il-Ħti ġijiet tal-Qala (1949)

Frak ta’ Storja (7)minn: Winston L. Zammit B.A.,(Hons.), P.G.C.E., M.A.

Page 34: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

32

Xerriil-Bukkett

Bar - Restaurant Pizzeria

Zewwieqa Road, Qala - GozoTel: 2155 3500 • Fax: 2156 5394

Mob: 9949 0679E-mail: [email protected]

GELLUXA SUPPLIES LTDGeneral Merchant

Store A, N.B. Grunju Street,

Qala, Gozo

T: 2155 1555F: 2155 4273M: 9982 4300

E: [email protected]

Tel: 2155 4941Mob: 9946 0725 9988 5457

For all kind of Concrete Works Crane Hire

Mario Camilleri“Camilleri Family” 21,

Independence Street, Qala, Gozo.

in-najsi

Page 35: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

33

Funera l b ’Messaġ ġ. . .I l -Ħeġġa

minn: Mons. Salv Grima

Sejrin lura lejn darhom wara funeral, żewġ kuġini sabu fuqiex jgħaddu kelma bejniethom. Kien ilhom xi ft it ma jiltaqgħu fl imkien u d-diskors ħareġ iktar mill-qalb milli mill-fomm. It-tnejn urew sogħba għal Frank li kienet tafu l-parroċċa kollha, u li ma kien jgħaddi minn imkien li ma jsellimx b’xi kelma lil kull min kien jara. Ma kienx minn dawk li jieqaf jitkellem fi t-tul, jekk ma tkunx xi ħaġa tassew għall-bżonn. Il-passi ti egħu kienu ħfi ef, għax ti stħajlu dejjem b’qadjiet oħra x’jagħmel.

Ġanni u Pawlu hekk kienu jafuh, u t-tnejn kellhom l-istess kelma. Baqgħu maħsudin u mnikkta kif il-mewt ħaditu hekk malajr, u kien għadu lanqas għadda għall-pensjoni. Ma kienx miżżewweġ. Ma tagħmilx diff erenza.

“Kulħadd kien jafu bħala bniedem mgħaġġel, u kien anki mgħaġġel biex ħalliena” osserva Ġanni.

“Mgħaġġel fuq xogħlu, u mgħaġġel biex jiltaqa’ mal-Mulej, trid tgħid” kompla kuġinuh. “M’hemmx għalfejn tkun mgħaġġel. Xi darba rridu mmorru!” żied Ġanni.

“Imma fi ha x’ti fh em meta ngħidu li wieħed ikun mgħaġġel biex jiltaqa’ mal-Mulej. Mhux fi s-sens li xaba’ minn ħajtu” ried ifi ehem Pawlu.

“Veru, għax qatt ma kont tarah irrabjat jew imdejjaq! Jekk ikolli ngħid għalhekk il-Kappillan insista ħafna fuq in-Nisrani u l-ħeġġa, u semma’ xi aff arijiet oħra wkoll” qabel miegħu Ġanni.

“Ekku. Bla ma qagħad jinti lef f’ħafna kliem biex ifaħħar il-kwalitajiet sbieħ li kellu Frank, il-Kappillan wera kemm hija importanti l-ħeġġa fi l-ħwejjeġ tar-ruħ. F’kelma waħda ħeġġa għall-Mulej, li jaf iħallas f’waqtu għal dak li nkunu wett aqna” rrimarka Pawlu.

“Naqbel miegħek li Frank tassew jixraqlu l-ħlas li qed issemmi. Ngħid jien, kemm hemm bżonn inkunu mħeġġin aħna wkoll! Imma għandek tgħid kemm aħna tqal biex inħaff u l-mixja tagħna” ammett a Ġanni.

“Infatti laqtuni ħafna l-eżempji li ġabilna l-Kappillan” qabeż qallu Pawlu.

“Fakkarni ft it. Naf li semma’ xi ħaġa fl -omelija” interrompa Ġanni.

“Semma’ bħala eżempju t-tħabrik ta’ Marija, meta wara li kellimha l-Anġlu qamet u marret tħaff ef biex tgħin lil Eliżabett a. Għamlet dan minn qalbha u mhux kontra qalbha. Hekk ukoll nafu lil Frank. Pjaċir kien jaf jagħmilulek mill-iktar fi s, u minn qalbu” spjegalu Pawlu.

“M’inti x tgħid ħażin, Pawl”.

“U l-eżempju l-ieħor ta’ Kristu. Il-Kappillan qalilna xi premura kellu f’ħajtu, speċjalment meta wera lill-Appostli għalfejn kien sejjer Ġerusalemm, u beda miexi quddiemhom waqt li huma kienu mehdija fuq aff arijiet oħra” fakkru Ġanni.

“X’kienet l-aff ari dakinhar? Fakkarni aħjar” qabeż qallu Ġanni.

“Ġerusalemm tf isser il-post fejn Kristu kellu jbati ħafna fi l-passjoni u l-mewt qabel ma jgħaddi għall-qawmien, u xorta waħda baqa’ miexi għas-sagrifi ċċju ti egħu nnifsu” fi ssirlu Pawlu.

“Naqbel miegħek li ma kienx sagrifi ċċju żgħir. Hawn ukoll għandu xi ħaġa sabiħa Frank. Għax kien jaf jagħmel kull sagrifi ċċju biex Quddiesa kuljum ma jfallihiex. X’jidhirlek Pawl?”

“Ekku, kif qed tgħid, Ġann. U għalhekk il-Kappillan żied ifi sser li Kristu għandu qawwa li jiġbed lil kulħadd lejh”.

“U veru ġibdu lil Frank. Kemm f’ħajtu u issa li sejjaħlu” irrifl ett a Ġanni.

“Mhux lil Frank biss. Jalla lilna lkoll!”

“Hawn l-ajru ti ela’! Ikollna nħaff u, Pawl. Jekk ma rridux ninħaslu xi waħda!”

“Għandek raġun, Ġann. Kemm ġiet tajba llum! Bdejna fuq Frank kemm kien bniedem mgħaġġel, u se jkollna nħarrku l-pass aħna wkoll! La għadna nifi lħu, aħjar inħaff u u nibqgħu nitħeġġu, għax għad jiġi lejl ……. li ħadd ma jgħaġġel iktar fi h” spiċċa Pawlu waqt li sellmu lil xulxin.■

Page 36: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

34

Hardware Best

Quality Lowest Prices

Plot 24, Qasam Ta’ Dun Anton, Xagħra, Gozo.Tel: 2156 3457Fax: 2156 4285Mob: 9945 0523

Page 37: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

35

(Erba’ dokumenti tal-Isqof Davide Cocco Palmieri li juru biċ-ċar fejn sar it-twaqqif tal-Parroċċa biex isservi għal Lvant ta’ Għawdex kollu fit-28 ta’ April 1688)

Issa li ninsabu biss ftit ġimgħat ’il bogħod milli niċċelebraw l-anniversarju tat-325 sena mit-twaqqif tal-Parroċċa ta’ Santa Marija tal-Qala, ħassejt il-ħtieġa li nikteb kelmtejn dwar dak kollu li ġara tliet mija u ħamsa u għoxrin sena ilu permezz ta’ erba’ dokumenti.

L-Ewwel Dokument:L-ewwel wieħed mid-dokumenti tal-Isqof Cocco Palmieri li kollha kemm huma jitkellmu dwar it-twaqqif tal-erba’ parroċċi ġodda: Żebbuġ, Sannat, Xagħra u Qala huwa dak tal-4 ta’ Mejju 1687 jiġifieri madwar sena qabel ma twaqqfu l-erba’ parroċċi li għadni kif semmejt.

Dan id-dokument inkiteb eżattament wara l-ewwel Viżita Pastorali tal-Isqof f’Għawdex. Jidher li dakinhar għall-Isqof Palmieri, is-soluzzjoni għas-sitwazzjoni reliġjuża fil-gżira Għawdxija kienet li jitwaqqfu erba’ parroċċi ġodda: fiż-Żebbuġ, fix-Xagħra, f ’Sannat u oħra fil-Qala. Billi dawn l-inħawi kienu mbiegħda mir-Rabat, il-bżonn li jitwaqqfu dawn il-parroċċi kien ħafna ikbar. F’dokument mill-aktar qadim li llum jinsab ippubblikat (ara: “Il-Matriċi Kolleġġjata tal-Assunta u l-Ewwel Parroċċi t’Għawdex”, 1975, pp. 118-120), il-parroċċi kellhom bżonn isiru f’Santa Margerita ta’ Sannat, f ’Sant’ Anton Abbati tax-Xagħra, f ’Santa Marija tal-Qala u f’ Santa Marija tal-Mirakli fiż-Żebbuġ. F’dan id-dokument l-Isqof semma xi djar li kienu mxerrdin mal-kampanja kollha ta’ Għawdex u qal hekk: “…uħud minn dawn id-djar huma erba’ mili jew aktar bogħod mir-Rabat”. Din il-kwotazzjoni tirreferi biċ-ċar għad-djar tal-Qala minħabba li ebda raħal

Aktar dwar it-Twaqqif tal-Parroċċa 325 Sena Ilu. (2)

Il-Qala ssir Parroċċa fi t-28 ta’ April 1688 Flimkien ma’ Sannat, ix-Xagħra u ż-Żebbuġ

minn: Gabriel Vella.

Page 38: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

36

Għawdxi mhu mbiegħed mir-Rabat iktar minn erba’ mili ħlief ir-raħal tal-Qala. Skont il-kitba tal-4 ta’ Mejju 1687 nafu li n-nies tal-erba’ rħula msemmija ma qatgħux milli jitolbu bla waqfien biex ikollhom l-istat ta’ parroċċa. Fid-dokument tal-Isqof naraw li bħala rimedju għas-sitwazzjoni, Mons. Cocco Palmieri għażel lil Dun Ewġenju Azzopardi biex jagħmilha ta’ Viċi Parroku fl-irħula taż-Żebbuġ, tax-Xagħra, ta’ Sannat u tal-Qala.

It-Tieni Dokument:Kif kien wiegħed sena qabel fl-4 ta’ Mejju 1687 l-Isqof Cocco Palmieri waqqaf erba’ Parroċċi ġodda waħda fil-Qala, f ’Sannat, fix-Xagħra u fiż-Żebbuġ bid-digriet tat-28 ta’ April 1688. Din hija parti mit-tweġiba li qiegħda fid-dokument tal-4 ta’ Mejju 1687 tiegħu, għat-talba li għamlu n-nies ta’ dawn l-irħula f’Jannar tal-istess sena: “…essendosi quattro altre contrade cioè della Cala, del Sannat, di Sant’ Antonio e del Zebbug che hoggi si trovano nell’ istesso bisognio…”.

U allura issa ngħaddu għat-tieni dokument tal-Isqof Cocco Palmieri, id-digriet tat-28 ta’ April 1688 li fih insibu l-proklamazzjoni tat-twaqqif tal-erba’ Parroċċi; Santa Margerita ta’ Sannat, Sant’ Anton tax-Xagħra, Santa Marija tal-Qala u Santa Marija tal-Mirakli taż-Żebbug. Din il-proklamazzjoni nsibuha għal madwar tnax-il darba fid-digriet. Il-kuntratt ta’ dan id-digriet sar quddiem in-Nutar Giovanni Battista Dorbese nhar it-28 ta’ April 1688. Bħala ragħaj spiritwali jew Kappillan għall-kontrada tal-Qala gie magħżul Dun Bernard Haber u fl-istess ħin ġie ordnat biex ’il quddiem jibni knisja parrokkjali fil-post hekk imsejjaħ Ta’ Nadur ħdejn id-djar li kien hemm. Jidher biċ-ċar kif jgħid l-istess Isqof li mix-xatt tar-Ramla għall-Wied ta’ Xħajma lejn Ta’ Ħamet sal-limiti tax-Xewkija, fejn iduru ma’ Triq l-Imġarr u jinżlu magħha sal-Imġarr kien jissejjaħ bħala Qala. Iżid jgħid l-Isqof bit-Taljan: “Comprendendosi in questo ristretto la suddetta contrada TAL CALA con sue pertinenze, cioè Nadur, Comino e Ramla”. Dan kollu juri bic-car li f ’din il-kontrada ma kienet teżisti l-ebda knisja oħra ħlief dik li kienet iddedikata lill-Immakulata Kunċizzjoni għalkemm kienet tiġi magħrufa bħala Santa Marija tal-Qala minħabba li sas-sena 1615 din il-knisja kienet iddedikata lil Santa Marija. Minn dan id-digriet tat-28 ta’ April tas-sena 1688 jidher biċ-ċar li l-Parroċċa għal Lvant ta’ Għawdex saret fil-QALA flimkien ma’ dawk tax-Xagħra, Ta’ Sannat u dik taż-Żebbuġ.

It-Tielet Dokument:Niġi issa għat-Tielet dokument li jkompli jikkonferma dak li għidt iktar ’il fuq, dwar it-

twaqqif tal-erba’ parroċċi ġodda fit-28 ta’ April 1688. Din hija l-ittra tal-Isqof Cocco Palmieri lill-awtoritajiet tal-Knisja f ’Ruma fit-18 ta’ Settembru 1688. Dan id-dokument ġie rrivelat u ppubblikat minn Patri Alexander Bonnici fis-sena 1975 fil-ktieb tiegħu “Il-Matriċi Kolleġġjata tal-Assunta u l-Ewwel Parroċċi ta’ Għawdex”.Dan wieħed jista’ jsibu fil-paġni 118 u 119 taħt it-titlu ta’: SANNAT, IX-XAGĦRA, IL-QALA, U Ż-ŻEBBUĠ JINQATGĦU PARROĊĊI GĦAL RASHOM: WAQT LI SAN ĠORĠ TIBQA’ PARROĊĊA IMMA MMEXXIJA MILL-ARĊIPRIET TAL-MATRIĊI TAL-ASSUNTA. F’din l-ittra l-Isqof Palmieri jgħid li kellhom jiġu mwaqqfa dawn l-erba’ parroċċi minħabba li l-Arċipriet ma setax ilaħħaq ma’ dawn ir-reġjuni kollha speċjalment ma’ dawk il-persuni li jkunu waslu fl-aħħar mumenti ta’ ħajjithom. Filwaqt li jitlob approvazzjoni għat-talba tiegħu li jiġu kkonfermati dawn l-erba’ parroċċi ġodda mill-Vatikan, l-istess Isqof isemmi dawn l-erba’ parroċċi b’isimhom. Għalhekk il-Vatikan sar jaf b’dawn l-erba’ rħula jew reġjuni biss li huma: Ta’ Sannat, ix-Xagħra, il-Qala, u ż-Żebbuġ. L-approvazzjoni tat-twaqqif ta’ dawn l-erba’ parroċċi ġodda ġiet approvata minn Ruma bid-digriet tal-5 ta’ Marzu 1689. Ir-risposta mill-Vatikan kienet din: “Concilii Tridentini Interpretum respondit: Affirmative”. Minn dan id-dokument jidher biċ-ċar li l-Isqof Cocco Palmieri mill-ġdid jerġa’ jtenni li l-erba’ parroċċi ġodda mwaqqfa fit-28 ta’ April 1688 minnu stess kienu Ta’ Sannat, ix-Xaghra, il-Qala u ż-Żebbuġ.

Ir-Raba’ Dokument:Jekk it-tliet dokumenti li għadna kif rajna: tal-4 ta’ Mejju 1687, tat-28 ta’ April 1688 u tat-18 ta’ Settembru 1688 m’humiex biżżejjed biex jikkonfermaw li l-Qala kienet waħda mill-erba’ parroċċi mwaqqfa fit-28 ta’ April 1688, għandna dokument ieħor. Din hija l-vista pastorali li għamel f’Għawdex l-Isqof Davide Cocco Palmieri fl-1698, għaxar snin wara t-twaqqif tal-erba’ parroċċi: Ta’ Sannat, tax-Xagħra, tal-Qala u taż-Żebbuġ. F’din il-vista l-Isqof jgħid li żar fost żjarat oħrajn il-parroċċi li hu stess kien waqqaf għaxar snin qabel u li kienu ġew approvati mill-Vatikan bid-digriet tal-5 ta’ Marzu 1689. Jgħid li fil-Parroċċa tal-Qala kien hemm bħala Kappillan Dun Bernard Haber.

F’dawn l-erba’ dokumenti jidher biċ-ċar li l-Qala twaqqfet Parroċċa bid-digriet tat-28 ta’ April 1688 flimkien ma’ dawk ta’ Sannat, tax-Xagħra u taż-Żebbuġ. Minn dawn id-dokumenti joħroġ biċ-ċar ukoll li l-Parroċċa ta’ Santa Marija tal-Qala li kienet fil-kontrada li kien jisimha Qala kienet isservi għal Lvant ta’ Għawdex kollu.■

Page 39: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

37

Mid-Djarju ta’ {u\epp Debono (22)Miġbura u ppreżentata minn: Euchar Mizzi

Ir-Raba’ Kapitlu - It-Tieni Parti (Jaqbad mill-ħarġa tal-Milied 2012)

Fil-ħarġa tar-Rivista tal-Milied 2012, ipproduċejna kronoka ta’ twelidijiet, żwiġijiet u mwiet li seħħew fi l-Qala matul is-sena 1940. Illum ser inkomplu bl-istess kronaka minn fejn spiċċajna fl -aħħar ħarġa, cioè ser nibdew minn Jannar sa Diċembru 1941. Mela nibdew:

01.01.41 Illum iżżewġet Ġużeppa Abela ‘ta’ Dolora’.

06.01.41 Miet Ġużepp Buti ġieġ ‘ta’ Ġonu’ (Malta).

07.01.41 Miet Ġanni Said ‘ta’ Gejtan’

09.01.41 Mietet Marinton Camilleri ‘tal-Mitħna’ (armla).

20.01.41 Illum l-iskejjel kollha ta’ Malta ġew magħluqa b’eff ett tal-Gwerra.

22.01.41 Mietet Rożaria Cutajar ‘ta’ Bażora’.

01.02.41 Iżżewġet Konċett a Xerri ‘tal-Bebbi’.

03.02.41 Reġgħu fetħu l-iskejjel li kienu għalqu.

17.02.41 Sar Ċensiment tal-Popolazzjoni fi l-Qala – Nies lokali 412, refuġjati 80 familja u ġuvni.

20.02.41 Iżżewġet Pawla Butti ġieġ ‘ta’ Satun’.

22.02.41 Sar żwieġ bejn Karmnu Xerri ‘tal-Pispier’ ma’ Marija Butti ġieġ.

25.02.41 Iżżewġet Sunta Xerri ‘tal-Bebbi’.

29.02.41 Miet Anġlu Mizzi ‘tal-Magun’.

02.03.41 L-arloġġ avvanza siegħa għall-ħin tas-sajf.

03.03.41 Mietet f’daqqa Ursola Pisani ‘tal-Hatch’ fi l-knisja (armla).

12.03.41 Illum saru l-Purċissjonijiet ta’ San Girgor, kulħadd fi r-raħal ti egħu.

01.04.41 Miet Salvu Curmi ‘taċ-Ċillajs’.

06.04.41 Miet Mikieli Camilleri ‘tal-Badeq’.

08.04.41 Miet Ġużepp Bartolo ‘ta’ Karesti ja’, intlaqat minn mine fuq il-baħar.

24.04.41 Iżżewweġ Michael Portelli ‘tal-Perilla’.

24.04.41 Miet Karmnu Tewma ‘tar-Rajjot’, għereq il-Greċja (ġuvni).

28.04.41 Miet Francis Falzon ‘il-Kalar’. (armel)

20.05.41 Miet Joseph Gauci ‘Manini’ f’att akk mill-għadu.

21.05.41 Miet Michael Mizzi ‘il-Flawt’ (ġuvni).

21.05.41 Illum Sir William George Sheddon Dobbie KCB, CMG, DSO inħatar Gvernatur ta’ Malta minfl ok Sir Charles Bonham li ħalla lil Malta.

15.06.41 Miet Michael Said ‘tal-Prim’ (ġuvni).

26.06.41 Sar żwieġ bejn Toni Falzon ‘ta’ Kajżola’ u Marija Curmi ‘tax-Xewki’.

28.06.41 Iżżewweġ Michael Camilleri ‘ta’ Paċikka’.

06.07.41 Sar żwieġ bejn Emmanuel Xerri ‘tad-Dessu’ ma’ Loreta Bartolo.

06.07.41 Miet id-Djaknu Dun Ġużepp Bartolo.

11.07.41 L-Iskejjel tal-Qala llum kienu kkonsagrati lill-Qalb ta’ Ġesù.

Page 40: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

38

Salvu Camilleri & Sons Ltd.

(Tan-Najsi)

Suppliers of Ready Mix Concrete, Crane Hire

Ready Mix Plant: 2156 0346Residence: 2155 1485

Mobile: 9949 5378

“Camilleri House”Belveder Street, QALA

18.07.41 Miet Ġużepp Mifsud ‘Majmezz’ (ġuvni).

24.07.41 Iżżewġet Rita Mercieca ‘ta’ Pietru ta’ Manweli’.

05.08.41 Miet Mikieli Butti ġieġ ‘id-Diedi’.

19.08.41 Iżżewġet Tereża Portelli ‘ta’ Żamżam’ ma’ Farrugia mix-Xagħra.

31.08.41 Mietet Rosa Butti ġieġ ‘ta’ Beġieġa’ (xebba).

07.09.41 Sar żwieġ bejn Pawlu Vella ‘taċ-Ċejċa’ ma’ Pawla Butti ġieġ.

22.09.41 Mietet Anġela Abela ‘tan-Nala’ (xebba).

01.10.41 Miet fi l-Ħamrun Toni Butti ġieġ ‘ta’ Toni Tal-Bandu’ (ġuvni).

11.10.41 Miet Ġużepp Xuereb ‘tan-Namra’ (ġuvni).

20.10.41 Miet Carmel Mizzi ‘Is-Sanġu’.

22.10.41 Mietet Ġiużeppa Mizzi ‘ta’ Salvu tal-Fenek’ (xebba).

02.11.41 Theżżiża ta’ Terremot inħasset illum fi l-4.45am.

02.11.41 L-Arloġġ tmexxa siegħa lura għall-ħin tax-Xitwa.

06.11.41 Iżżewweġ Ġużepp Mercieca ‘ta’ Pietru ta’ Manweli’.

14.11.41 L-Aircraft Carrier Ark Royal ġiet mgħarrqa llum.

14.11.41 Miet Anġlu Butti ġieġ ‘ta’ Ħanfl ippu’.

29.11.41 Iżżewweġ Salvu Mizzi ‘tal-Lisu’.

14.12.41 Mietet Sr. Cecilia Debono, iz-zija ti egħi (ta’ Ġużepp Debono).

24.12.41 Quddiesa Solenni tal-Milied saret fi s-6.00pm u t-tqarbin fi s-7.00pm.

29.12.41 Mietet Sika Debono ‘ta’ Żoqju’ (armla). ■

(inkomplu fi l-ħarġa li jmiss tal-Festa 2013).

Page 41: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

39

Servizz mill-Vati kan (2)

“Il-Papa Gwanni Pawlu II – Il-Bniedem li Biddel id-Dinja”

l-Inkontru tal-Papa Giovanni Pawlu II ma’ Mikhail Gorbaciov

© Frank Zammit

l-Inkontru tal-Papa Giovanni Pawlu II ma’ Mikhail Gorbaciovl-Inkontru tal-Papa Giovanni Pawlu II ma’ Mikhail Gorbaciov

Ħsibijiet dwar il-Beatu Papa Ġwanni Pawlu II “Il-Kbir”

Il-laqgħa bejn il-Qdusija Tiegħul-Papa Ġwanni Pawlu II u l-E.T. Mikhail Gorbachov

L-E.T. Il-Professur Joaquin Navarro Valls:“Jien kont mibgħut sena qabel f’Moska fl -1988, mal-Kardinal Casaroli sabiex inwasslu itt ra personali tal-Papa għal Gorbachov. Gorbachov laqgħana fi l-Kremlin meta hu kien il-‘Poter Assolut’, President tal-Unjoni Sovjeti ka, President tal-Politburo, u Segretarju Ġenerali tal-Parti t Komunista. Nift akar qed nara lil wiċċu, l-interess ta’ Gorbachov għall-messaġġ tal-Papa, messaġġ twil b’serje ta’ temi. Hu kien wiegħed li kien ser iwieġeb għall-Papa.... Xhur wara kien bagħat ir-risposta ti egħu itt ra twila ta’ seba’ paġni għall-Papa fejn kien urieh il-possibbiltà tal-vjaġġ ti egħu lejn Ruma sabiex iżuru. Kellhom laqgħa twila

ta’ madwar siegħa u nofs u li bdewha weħidhom fejn tkellmu bir-Russu imma mbagħad kellhom isejħu lill-interpreti sabiex jgħinuhom. It-tnejn li huma dehru rilassati u kuntenti wara din il-laqgħa.

F’dik il-lejla kont qed niekol mal-Papa u staqsejtu: ‘Santo Padre x’impressjoni ħadt ta’ Gorbachov’? Hu qalli: ‘Gorbachov jidher li hu bniedem tal-prinċipji’. Naturalment jien erġajt staqsejtu: ‘X’ikun bniedem tal-prinċipji’? Hu reġa’ weġibni: ‘Il-bniedem tal-prinċipji huwa bniedem li jemmen f’għadd ta’ prinċipji li tant jemmen, li jirresponsabbilizza mal-konsegwenzi kollha ta’ dawn il-prinċipji anke jekk dawn il-konsegwenzi ma jkunux jogħġbuh.’

Hekk kien jara lil Gorbachov il-Papa. Naturalment kollha nafu, kien minn hemm li d-dinja nbidlet bidla storika, li bidlet il-ħajja ta’ miljuni ta’ persuni u fuq kollox il-mirakoluż kien li din il-bidla epokali seħħet mingħajr it-ti xrid tad-demm!”

L-E.T. Il-Professur Joaquin Navarro Valls - 29.9.2011

Ġwanni Pawlu II: Il-Papa tal-Ħniena Divina L-E.R.T L-Arċisqof Monsinjur Zygmunt Zimowski“Kważi wara elfejn sena l-Kbir Alla xtaq ifakkar lid-dinja dwar il-Ħniena Tiegħu. Jien ngħid li permezz ta’ din id-devozzjoni llum mifruxa mad-dinja kollha, il-Papa, llum il-Beatu Ġwanni Pawlu II xtaq ifakkarna fl -isperanza. Mhux biss fuq l-isperanza ta’ din l-art imma anke fl -isperanza tad-dinja l-oħra. Li Alla jaħfrilna dnubietna kollha, li Alla permezz ta’ Ibnu ippreparalna post fi s-sema. Biex nirċievu dan il-post irridu

Is-Segretarju Ġenerali tal-Parti t Komunista viċin il-Qdusija Tiegħu

l-Papa Ġwanni Pawlu II

Frank Zammit mal-Eċċellenza Tiegħu, l-Professur Joaquin Navarro Valls

Page 42: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

40

nkunu qaddisin ġa minn din id-dinja. Viċini f’Alla. Aħna mgħammda.”

L-E.R.T L-Arċisqof Monsinjur Zygmunt Zimowski - 30.09.2011

Il-Papa Ġwanni Pawlu II: Il-viżjoni ti egħu dwar il-waqgħa tal-Komuniżmu

L-E.R.T. Il-Kardinal Ennio Antonelli“Fl-ewwel laqgħa li kelli miegħu, aktar privata, meta kont inżuru għall-ewwel żjara ‘Ad Limina’ ti egħi, meta

kont Isqof ta’ Gubbio, jekk mhux qed niżbalja fl -1985, hekk fi l-ħin tal-pranzu impressjonatni ħafna risposta li ta lil wieħed minna, wieħed mill-isfqijiet tal-Umbria konna sebgħa jew tmienja… l-Isqof ta’ Perugia staqsieh x’kien jaħseb dwar ir-Russja, dwar l-Unjoni Sovjeti ka u hu b’wiċċ imħasseb imma b’konvinzjoni kbira qallu ti sta tgħid dawn il-kliem: ‘Il-kriżi ekonomika ser ti kkostrinġi lir-Russja, tbiddel ir-rott a tagħha daqshekk malajr u profondament li qatt ma ti stgħu ti mmaġinaw kemm.’ Dan kien l-1985, għalhekk ħafna snin qabel l-1989 meta kien waqa’ l-ħajt ta’ Berlin.

L-E.R.T. Il-Kardinal Ennio Antonelli – 25.02.2011

Ġwanni Pawlu II: Il-bniedem li biddel id-dinja!

L-E.R.T. Il-Kardinal Angelo Sodano

“Jekk waqa’ l-ħajt ta’ Berlin, jekk waqa’ l-komuniżmu fl -Unjoni Sovjeti ka, dan seħħ bis-saħħa ti egħu. Dejjem impressjonatni x-xhieda li kien tani l-ex-mexxej Sovjeti ku Mikhail Gorbachov li kien qalli li fost il-kawżi tal-waqgħa tal-komuniżmu kien hemm ix-xogħol kbir tal-Papa Ġwanni Pawlu II l-aktar fejn jidħlu d-dritti jiet tal-bniedem.” L-E.R.T. Il-Kardinal Angelo Sodano - 25.02.2011 ■

L-E.R.T L-Arċisqof Msgr Zygmunt Zimowski ma’ Frank Zammit

Il-Papa Ġwanni Pawlu II mal-mexxej Sovjeti ku Mikhail Gorbachov

Frank Zammit mal-E.R.T. Il-Kardinal Ennio Antonelli

Il-Beatu Papa Ġwanni Pawlu II ‘Il-Kbir’

L-Eminenza Reverendissima

Tiegħu, il-Kardinal Angelo Sodano

Page 43: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

40

nkunu qaddisin ġa minn din id-dinja. Viċini f’Alla. Aħna mgħammda.”

L-E.R.T L-Arċisqof Monsinjur Zygmunt Zimowski - 30.09.2011

Il-Papa Ġwanni Pawlu II: Il-viżjoni ti egħu dwar il-waqgħa tal-Komuniżmu

L-E.R.T. Il-Kardinal Ennio Antonelli“Fl-ewwel laqgħa li kelli miegħu, aktar privata, meta kont inżuru għall-ewwel żjara ‘Ad Limina’ ti egħi, meta

kont Isqof ta’ Gubbio, jekk mhux qed niżbalja fl -1985, hekk fi l-ħin tal-pranzu impressjonatni ħafna risposta li ta lil wieħed minna, wieħed mill-isfqijiet tal-Umbria konna sebgħa jew tmienja… l-Isqof ta’ Perugia staqsieh x’kien jaħseb dwar ir-Russja, dwar l-Unjoni Sovjeti ka u hu b’wiċċ imħasseb imma b’konvinzjoni kbira qallu ti sta tgħid dawn il-kliem: ‘Il-kriżi ekonomika ser ti kkostrinġi lir-Russja, tbiddel ir-rott a tagħha daqshekk malajr u profondament li qatt ma ti stgħu ti mmaġinaw kemm.’ Dan kien l-1985, għalhekk ħafna snin qabel l-1989 meta kien waqa’ l-ħajt ta’ Berlin.

L-E.R.T. Il-Kardinal Ennio Antonelli – 25.02.2011

Ġwanni Pawlu II: Il-bniedem li biddel id-dinja!

L-E.R.T. Il-Kardinal Angelo Sodano

“Jekk waqa’ l-ħajt ta’ Berlin, jekk waqa’ l-komuniżmu fl -Unjoni Sovjeti ka, dan seħħ bis-saħħa ti egħu. Dejjem impressjonatni x-xhieda li kien tani l-ex-mexxej Sovjeti ku Mikhail Gorbachov li kien qalli li fost il-kawżi tal-waqgħa tal-komuniżmu kien hemm ix-xogħol kbir tal-Papa Ġwanni Pawlu II l-aktar fejn jidħlu d-dritti jiet tal-bniedem.” L-E.R.T. Il-Kardinal Angelo Sodano - 25.02.2011 ■

L-E.R.T L-Arċisqof Msgr Zygmunt Zimowski ma’ Frank Zammit

Il-Papa Ġwanni Pawlu II mal-mexxej Sovjeti ku Mikhail Gorbachov

Frank Zammit mal-E.R.T. Il-Kardinal Ennio Antonelli

Il-Beatu Papa Ġwanni Pawlu II ‘Il-Kbir’

L-Eminenza Reverendissima

Tiegħu, il-Kardinal Angelo Sodano

Leħen il-Qala - Għid 2013

41

Il-liżar li, skont it-tradizzjoni kien imkeff en fi h il-ġisem ta’ Sidna Ġesù Kristu wara li kien imsallab, huwa biċċa xoqqa ta’ 4.42 metri tul, 1.13 metri wisa’. Il-Vanġeli jgħidu li Ġużeppi minn Arimatea “resaq quddiem Pilatu u talbu l-ġisem ta’ Ġesù; niżżlu u kebbu f’liżar u qiegħdu f’qabar imħaff er fi l-blat” (Luqa 23:52-53).

Il-liżar kien iff otografat għall-ewwel darba fl -1898 meta, avukat mill-belt ta’ Asti , Secondo Pia, ngħata permess biex jieħu numru ta’ ritratti . Meta huwa eżamina n-negatti va b’għaġeb kbir ti egħu ra li kien hemm xbieha pożitti va ċara (jiġifi eri kif tara fi r-realtà) ta’ raġel bil-marki tal-feriti u tad-demm. Huwa qatt ma stenna li kienet ser ti dher ix-xbieha tal-persuna fuq in-negatti va wkoll.

L-aff arijiet m’humiex daqshekk ċari għax fuq ix-xoqqa kien hemm marki oħrajn li jidhru fl imkien max-xbieha ta’ Kristu. Hemm il-marki tal-eff ett tal-ħruq peress li, fl -1532 is-Sainte-Chappelle ta’ Chambery fejn kienet miżmuma x-xoqqa, nħarqet u fuq ix-xoqqa li kienet mitwija, waqgħet qatra fi dda maħlula. Din għamlet toqba fi x-xoqqa hekk li meta din tkun mift uħa l-eff ett jidher bħal żewġ sinjali verti kali li jimxu tul ix-xoqqa kollha u matul dawn is-sinjali jidhru 29 toqob żgħar imdawrin b’ċirku żgħir ta’ ħruq. Hemm ukoll il-marki tal-ilma li ntefa’ biex jitf i n-nar. Fi żmien riċenti , fl -1997, il-Kappella Guarini fi l-Kati dral ta’ Turin, fejn hija miżmuma x-xoqqa kienet inħarqet iżda b’xorti tajba kienet salvata fi l-ħin u ma ġralha l-ebda ħsara.

Kif ti dher ix-Xbieha fuq il-LiżarJekk nistudjaw dak li naraw fuq il-liżar insibu

xbieha skura ta’ immaġini ta’ persuna umana. Fil-parti ċentrali tal-liżar naraw il-fi gura għat-tul ta’ raġel minn

quddiem u minn wara. Il-kulur tal-fi gura huwa kannella jew kuluri diff erenti ta’ kannella. Il-moħħ, l-imnieħer, l-ilħit, u s-sider huma ta’ kulur kannella skur, fi lwaqt li parti jiet oħra tal-ġisem huma ta’ kulur iktar ċar ta’ kannella. It-tul tal-persuna li ti dher fuq il-liżar huwa ta’ 170 ċenti metru (ħames piedi u seba’ pulzieri).

Naraw ukoll numru ta’ marki tad-demm f’parti jiet parti kulari bħal fuq il-moħħ, fuq wara tal-għonq, il-polz, is-saqajn, u n-naħa tal-lemin tas-sider. L-għamla u l-kulur ta’ dawn it-tbajja’ ta’ demm huma diff erenti minn dak tal-bqija tal-ġisem. Il-kulur huwa iktar ħamrani u huma ċassi u l-kulur ma jisfumax fi t-tarf tal-marka, imma jibqgħu ċari. M’hemm l-ebda dubju li dawn il-marki huma magħmulin minn demm ta’ bniedem.

Mnejn ġie l-Liżar?Il-liżar ta’ Turin kif huwa magħruf mhux minn

dejjem kien jinsab f’Turin. Id-dokumentazzjoni li għandna nistgħu ngħidu li hija ta’ min jorbot fuqha kompletament minn nofs is-seklu erbatax ’il quddiem.

Il-Liżar ta’ Turin: Veru jew Falz?Minn: Dr Mario Saliba MD

Page 44: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

42

Minkejja dan hemm xi dokumenti u evidenzi oħra li jagħtuna ħjiel tal-istorja tal-liżar bi probabbiltà ta’ verità ta’ min jorbot fuqha.

L-ewwel ħjiel tal-liżar jew ta’ xbieha fuq liżar insibuha f’Edessa, it-Turkija, fi s-sena 544. Minn Edessa huwa maħsub li fi s-sena 944 din ix-xbieha tti eħdet f’Kostanti napli. Skont il-kruċjat Robert de Clari x-xbieha sparixxiet minn Kostanti napli fi s-sena 1204 u kien fi s-sena 1353 li reġgħet tf aċċat għand Geoff rey de Charny f’Lirey ġo Franza. Kienet Margaret de Charny li ċediet il-liżar lid-Duka ta’ Savoja Luiġi I, li żammha f’Chambery. Kif ġa għidna fl -1532 ix-xoqqa ġarrbet xi ħsarat minħabba xi ħruq li kien hemm fi l-kappella ta’ Chambery u kienet imsewwija mis-sorijiet Klarissi sentejn wara, fl -1534. Kien fl -1578 li Emanuele Filiberto ta’ Savoy ħa l-liżar f’Turin. Fis-sena 1694 il-liżar kien imqiegħed fi l-kappella sabiħa li kien iddisinja l-Abbati Guarino Guarini. Fl-1783 meta miet Umberto II ta’ Savoja l-liżar sar propjetà esklussiva tal-Vati kan.

Studji u Testi jiet fuq il-LiżarMatul iż-żmien, f’dawn l-aħħar mitt sena, saru

diversi studji intensivi fuq il-liżar ta’ Turin. Kif ġa għidna fl -1898 itti eħdu l-ewwel ritratti tal-liżar. Iżda kien fl -1988 li tti eħdu kampjuni żgħar mil-liżar biex fuqhom isiru testi jiet sofi sti kati tal-carbon dati ng.

Għalhekk wieħed jistaqsi x’riżultati ħarġu minn dawn it-testi jiet? L-ewwelnett minn testi jiet kimiċi kien stabbilit mija fi l-mija li l-fi gura li hemm fuq il-liżar mhix pitt ura għax m’hemmx żebgħa. Ma ti stax tkun xogħol magħmul mill-id tal-bniedem, għaliex dak li deher fuq in-negatti vi tar-ritratti kien ilu hemm fuq il-liżar u jidher qisu immaġni pożitti va għal sekli sħaħ peress li d-demm kien weħel fuq ix-xoqqa permezz ta’ kuntatt dirett u mhux imqiegħed bl-idejn.

Kien stabbilit ukoll li l-immaġni kienet ta’ katavru li ma kien juri l-ebda sinjali ta’ tħassir u milli jidher il-ġisem baqa’ mgeżwer fi l-liżar biżżejjed biex iħalli l-marki ti egħu fuq il-liżar. Il-liżar juri li l-marki tal-imsiemer għaddejjin mill-polz u mhux mill-pala tal-id, kif ġie mpinġi ħażin f’ħafna pitt uri u xogħlijiet oħra tal-arti . Kieku l-imsiemer għaddewhom mill-pala ma kinux ikunu kapaċi jissaportu l-piż tal-ġisem ta’ Ġesù. Barra minnhekk, l-idejn juru erba’ swaba mhux ħamsa għax is-saba’ l-kbir kien mgħawweġ, peress li kif għidna l-musmar daħħluh mill-polz.

Il-marki tad-demm fuq is-sider ġie minn ferita li kienet ikkawżata wara li Ġesù kien ġa mejjet fuq is-salib u għalhekk bi qbil ma’ dak li nsibu miktub fi l-Vanġelu ta’ San Ġwann (19, 33-34). Testi jiet fuq il-marki tad-demm juru ċar li d-demm huwa uman.

Testi jiet oħra bil-kompjuter juru li r-ritratti tal-liżar, kuntrarjament għal xi pitt ura jew ritratti normali, għandhom fi hom infushom dimensjoni oħra u għalhekk permezz ta’ kompjuter ti sta’ tagħmel immaġni fuq bażi ta’ tliet dimensjonijiet u b’hekk inkunu nistgħu naraw iktar dett alji tal-marki li hemm fuq il-liżar.

Fl-aħħarnett minn testi jiet fuq traċċi ta’ trab dakkari li kien hemm fuq il-liżar, dawn jindikaw li l-liżar għadda minn reġjuni tal-Palesti na u l-Lvant Nofsani.

L-Aħħar Testi jiet li SaruImma l-iktar importanti kienu t-testi jiet ta’

carbon dati ng li saru fl -1988 minn tliet universitajiet independenti f’Arizona, Oxford u Zurich. Ir-riżultati tant mistennija kienu tħabbru fi t-13 ta’ Ott ubru 1988 uffi ċjalment mill-Kardinal Ballestrero, Arċisqof ta’ Turin. Ir-riżultat wera li l-ħajt li minnu kienet minsuġa x-xoqqa kien prodott tas-sena 1325 ±33 W.K. Din il-kalkulazzjoni kienet kważi taqbel mas-sena storika

Page 45: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

43

L-Arċipriet u l-Kleru

fl imkien

mal-Bord Editorjali

jawguraw

l-Għid it-Tajjeb

lill-parruċċani kollha

1353 fejn konna għidna li l-liżar kien reġa’ tf aċċa fi Franza għand Geoff rey de Charney. Ir-riżultati tat-tliet laboratorji kienu jaqblu ma’ xulxin u anke fi l-kontrolli li użaw.

Dawn ir-riżultati qajmu kjass mad-dinja kollha għax issa wara kollox ix-xjenza qed tgħidilna li wara kollox dan ma kienx il-liżar li fi h kien imkeff en Sidna Ġesù Kristu għax il-liżar ma jistax ikun eqdem minn 728 sena.

Il-Professur Luigi Gonella li huwa l-espert li jirrappreżenta tal-Arċisqof ta’ Turin kien ħadha bi kbira u ma riedx jammetti li l-liżar kien falz. Huwa argumenta li ma ti stax tgħid li l-liżar kien “falz” għax ma hemm l-ebda prova ta’ dan – biss ti sta’ tkun ikona medjavali. Huwa baqa’ jisħaq li x-xjenza ma’ ti stax ti spjega kif din x-xbieha saret jew ġiet hekk fuq dan il-liżar. Dan għalih huwa prova biżżejjed li din mhix xi

xbieha normali. Għalhekk skont il-Kardinal Ballestrero dawn it-testi jiet huma biss parti mill-misterju tal-Liżar ta’ Turin għax għadna ma nafux kif saret din ix-xbieha. L-istess Ballestrero kien qal saħanistra li permezz ta’ dan il-liżar kienu saru xi mirakli, imma dan qatt ma kien rikonoxxut uffi ċjalment mill-Knisja.

Minkejja dan kollu l-istorja tal-liżar ta’ Turin għadha ma spiċċatx. Hemm xjenti sti oħra li għadhom jitt amaw li xi darba jistgħu jsolvu l-misterju. Barra minnhekk, b’daqshekk il-Knisja mhux ser ti spiċċa u għalkemm għalissa mhux qed jingħata permess isiru testi jiet iktar fuq il-liżar il-qima li l-insara għandhom għal din l-ikona hija kbira u persistenti . Il-Papa qaddis Ġwann Pawlu II kien qal: “Dan il-liżar huwa uniku oġġett misterjuż, huwa xhieda silenzjuża tal-passjoni, il-mewt u l-qawmien ta’ Kristu.” Naħseb li m’hemmx kliem aħjar minn dan fuq l-liżar ta’ Turin. Fl-aħħarnett , id-data xjenti fi ka tal-liżar mhix daqshekk sinifi kanti u importanti għalina l-insara, għax aħna ma nibbażawx il-fi di tagħna fuq aff arijiet materjali imma fuq dak li wett aq għalina Sidna Ġesù Kristu meta bata u miet għalina biex jeħlisna mid-dnub u jsalvana permezz tal-qawmien mill-mewt. Dan hu dak li qed niċċelebraw fl -Għid il-Kbir. Il-Liżar ta’ Turin hu xbieha misterjuża li ti tlob minna aktar fi di milli provi! ■

Rif erenzi:1. Commissione Diocesana Per La Sindone: The Turin Shroud.

Centro Internazionale Sindonologia, Catt edrale di Torino.

2. Henry E Gove: Relic, Icon or Hoax? Carbon Dati ng The Turin Shroud. Published by The Insti tute of Physics, London (1996).

Page 46: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

44

Patri Gabriel Bartolo, twieled f’Bormla Malta fis-27 t’Ottubru 1926, minn ġenituri Qalin, Ġużepp u Ġużeppa neè Falzon u ngħata l-isem ta’ Wenzu.

Huwa beda n-Novizzjat tiegħu mal-Patrijiet Kapuċċini fil-15 ta’ Diċembru 1946 u sena wara, jiġifieri fit-18 ta’ Diċembru 1947 huwa għamel il-Professjoni Temporanja fl-istess Ordni Franġiskana fejn ingħata l-isem ta’ Gabriel. Fl-4 ta’ Frar 1951, iż-żagħżugħ Novizz Gabriel għamel il-Professjoni Solenni u erba’ snin wara, fis-7 ta’ Awwissu 1955 huwa kien ordnat Saċerdot.

Erba’ snin wara l-Ordinazzjoni Saċerdotali, fis-26 t’Ottubru 1959, Patri Gabriel Bartolo telaq għall-Indja fejn wettaq il-Ministeru Pastorali tiegħu fid-Djoċesi ta’ Jhans, iżda wara ftit snin kellu jiġi Malta minħabba saħħtu.

Lura f’Malta kien jifforma parti mill-Fraternità tal-Kalkara, fejn kellu għal xi snin il-kariga ta’ Ekonomu. Għal madwar 20 sena, Patri Gabriel kien kappillan fl-Isptar Boffa ġewwa l-Furjana f’Malta.

Patri Gabriel kien devot kbir ta’ Marija Immakulata u San Ġużepp. Din id-devozzjoni tnisslet fih l-aktar mill-ġenituri tiegħu li kienu mill-Qala. Fil-fatt kull meta kien ikun f’Malta, huwa qatt ma naqas li jiġi l-Qala għall-festa ta’ San Ġużepp, li tinżamm fl-ewwel Ħadd ta’ Awwissu. Huwa kien jiġi mill-aħħar tat-Tridu u anke jibqa’ l-Qala għal xi ftit jiem wara l-festa biex jistrieħ. Patri Bartolo kien dejjem jieħu sehem fil-Konċelebrazzjoni Pontifikali Solenni ta’ nhar il-Festa filgħodu, li dejjem tmexxiet mill-Isqof ta’ Għawdex. Matul il-jiem tiegħu fostna, Patri Gabriel kien jagħti wkoll servizz tal-Qrar fil-Knisja Arċipretali tagħna. Matul il-miġja tiegħu fostna huwa kien joqgħod fid-dar tal-familja li llum tinsab fi Triq il-Mitħna.

Fl-aħħar snin ta’ ħajtu huwa kien rikoverat għand il-”Little Sisters Of The Poor” fil-Ħamrun.

Patri Gabriel Bartolo miet fis-16 ta’ Jannar 2013. Il-Funeral tiegħu sar l-għada fis-17 ta’ Jannar 2013 fil-Knisja tal-Kunvent tal-Kalkara, fejn il-Provinċjal Patri Dumink Mangion O.F.M. Cap. mexxa Konċelebrazzjoni għal ruħu li fiha ħadu sehem ħafna Saċerdoti. Patri Gabriel Bartolo ġie midfun fiċ-Cimiterju tal-Addolorata fl-oqbra tal-Patrijiet Kapuċċini.

Agħtih O Mulej il-mistrieħ ta’ dejjem, id-dawl ta’ dejjem jiddi fuqu, jistrieħ fis-sliem, Ammen. ■

L-Editur.

Biblijografi ja:Katalgu u Dirett orju tal-Patrijiet Kapuċċini Malta – 2005.L-Immakulata, Nov. 1959, p.74.Tagħrif miġbur mill-Editur.

APPREZZAMENT:

Patri Gabriel Bartolo O.F.M. Cap. (1926 - 2013)

Page 47: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

45

Is-Seminar infetaħ bit-talb tas-Salmi fi l-knisja ta’ Sant’ Antnin f’Għajnsielem fl -4.00pm. Wara mxejna għas-Sala tal-Konferenzi fl -istess kunvent fejn Fr Charles Butti gieg, Vigarju Parrokkjali, għamel taħdita dwar “IL-FAMILJA U L-EVANĠELIZZAZZJONI ĠDIDA”. Paper interessanti u ferm importanti , ippreparata b’abbiltà kbira u dett aljata ħafna li kienet imqassma f’ħames taqsimiet; ti bda b’introduzzjoni għas-suġġett fejn insibu riferenzi għal silti et ta’ tagħlim meħuda mill-Konċilju Vati kan II. It-ti eni punt kien “Teżor ta’ Evanġelizzazzjoni fejn issemmew l-Eżortazzjoni tal-Venerabbli l-Papa Pawlu VI, kif ukoll tagħlim ieħor tal-Papiet aktar riċenti bħal fi l-każ tal-Enċiklika “Lumen Genti um”.

It-ti elet punt ta’ din il-Paper kienet ti tt ratt a “Il-Ministeru tal-Familja”. F’dan il-punt, insibu riferenza fost l-oħrajn, għall-Eżortazzjoni tal-Beatu Papa Ġwanni Pawlu II dwar il-familja, il-“Familiaris Consorti o”. Hawn ti ssemma l-frażi tal-Papa msemmi meta fl -Indirizz ti egħu fi t-Tielet Assemblea Ġenerali tal-Isqfi jiet tal-Amerika Lati na fl -1979, jgħid li l-futur tal-evanġelizzazzjoni jiddependi l-iktar mill-‘knisja tad-dar’ – il-Familja.

Ir-raba’ punt li ssemma kien; “Il-Familja u l-Karità Konkreta”. Din il-karità u solidarjetà għandha ti bda ma’ dawk li huma membri tal-istess familja. Din il-pastorali fi l-familja għandha testendi ruħha wkoll għall-ġirien tagħna u dawk li jinsabu waħedhom. Dawn ukoll għandhom bżonn l-għajnuna u l-ospitalità tal-familja nisranija.

Imbagħad fl -aħħar punt għaddejna għall-konklużjoni. Hawn saret riferenza wkoll għat-ti eni Sinodu ta’ Għawdex fi d-dokument Pastorali, “Il-Familja Nisranija”, fejn fi n-numru 19 jgħid: “Il-Familja kienet teżisti bħala ċellula vitali tas-soċjetà anke qabel il-miġja ta’ Ġesù Kristu... Sidna Ġesù Kristu kkonferma din l-għaqda u għall-imgħammdin kollha għolla ż-żwieġ għad-dinjità Sagramentali.”

Imbagħad l-Arċipriet Dun Joe Zammit, kompla elabora ft it aktar dwar ir-realtajiet tal-familja llum. Kif din qed tevolvi u x’forom diff erenti ta’ familji nsibu fi l-Qala llum. Hawn issemmew diversi ti pi diff erenti ta’ familji kif ukoll x’ti pi ta’ reliġjonijiet

dawn iħaddnu. Kemm minnhom hemm mill-Qala u oħrajn parti waħda mill-Qala u l-oħra barra mill-Qala, waqt li oħrajn ilkoll minn barra l-Qala.

Imbagħad waqafna għall-Kafè u wara saret diskussjoni interessanti u varjata dwar kif u x’ti p ta’ evanġelizzazzjoni għandna ninbarkaw fuqha għall-komunità tagħna tal-Qala. Hawn ipparteċipaw diversi membri tal-Parroċċa tagħna. Ħarġu żewġ punti li sar qbil fuqhom u ġie deċiż li nkomplu nipprofondixxu aktar dwar l-att wazzjoni tagħhom matul din is-sena fi l-Parroċċa tagħna. Dawn kienu:

1. Possibbiltà ta’ twaqqif ta’ Gruppi Familji Nsara fi l-Parroċċa, li jikkonsistu f’5 jew 6 familji li jiltaqgħu darba fi x-xahar fi d-dar ta’ waħda minnhom (jolternaw kull xahar) fejn ti nqara silta mill-Vanġelu u wara ssir diskussjoni fuqha u anke kif wieħed jista’ japplikaha għall-ħajja tagħna ta’ kuljum. Kull grupp li jitwaqqaf irid ikollu Dirett ur Spiritwali li jassisti lill-koppji fi d-diskussjoni tagħhom.

2. Ċensiment jew Questi onaire fost il-familji kollha tal-Parroċċa tagħna. Din hija neċessita’ li minnha joħroġ aħjar u b’mod aktar ċar x’ti p ta’ Evanġelizzazzjoni għandha tadott a l-Parroċċa għall-familji tagħha jew ti pi diff erenti ta’ tagħlim għal ti pi diff erenti ta’ familji. Illum, uħud mill-familji huma diff erenti mill-familji tradizzjonali li aħna mdorrijin bihom u għalhekk hemm bżonn li tkun taf sewwa l-marda sabiex tagħti l-mediċina adatt a għal dik il-marda. Dan iċ-Ċensiment jew Questi onaire għandu jitmexxa minn Professjonist espert f’dan il-qasam u l-mistoqsijiet iridu jsiru wara diskussjoni dett aljata bejn l-espert u d-direzzjoni tal-Parroċċa.

Wara ġiet fi tmiemha l-ewwel sessjoni ta’ dan is-Seminar b’quddiesa u ġiet aġġornata għall-għada l-Ħadd fi d-9.00 am.

L-għada l-Ħadd tkompla s-seminar bil-qari tas-Salmi u wara nfetħet diskussjoni aktar dett aljata dwar dak li ħareġ u kien hemm qbil fuqu l-jum ta’ qabel.

1. Jeħti eġ nifl u sew u bir-reqqa kif il-fi żjonomija tal-parroċċa tal-Qala qiegħda ti nbidel biex

PARROĊĊA ARĊIPRETALI QALA GĦAWDEX:Seminar Parrokkjali:

IS-SENA TAL-FIDI U L-FAMILJAEVANĠELIZZAZZJONI ĠDIDA

Jirrapporta Victor Grech

Page 48: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

46

nagħrfu b’iktar preċiżjoni xi ħti ġijiet spiritwali speċifi ċi għandhom il-familji tagħna fi d-dawl tal-komponenti varji li jsawruha, qabel ma nkunu nistgħu nindirizzaw dawn il-ħti ġijiet ħa ngħinuhom ikunu familji f’saħħithom.

2. Biex jintlaħaq dan l-għan għandna bżonn nagħmlu Ċensiment tal-Parroċċa għall-fi ni tal-fi di u evanġelizzazzjoni ġdida tal-familja.

Għalhekk l-att enzjoni tad-diskussjoni ta’ nhar il-Ħadd fi lgħodu kienet iff okata fuq il-kors ta’ azzjoni li jeħti eġ jitti eħed biex isir dan iċ-ċensiment fuq bażi professjonali. Dan iċ-ċensiment fuq bażi li jsir l-għodda prinċipali ta’ identi fi kazzjoni ta’ ħti ġijiet spiritwali tal-familji Qalin u li fuqu għandu jinbena l-pjan pastorali tal-parroċċa.

Biex dan iċ-ċensiment jilħaq l-obbjetti v ti egħu jeħti eġ li l-parruċċani Qalin jipparteċipaw bi ħġarhom, jirrispondu sew, jifh mu l-għan ewlieni ti egħu u jafdaw b’mod sħiħ fi l-kunfi denzjalità. Għalhekk jeħti eġ li jibdew isiru laqgħat ta’ tħejjija ħalli jiġi stabbilit dak li hu meħti eġ biex jintlaħqu dawn il-miri u biex jirrendu dak li l-familji tabilħaqq jeħti eġu spiritwalment u tkun ti sta’ ssir evanġelizzazzjoni eff etti va kemm fost il-familji bħala familji, u kemm fl -individwi li jsawruhom.

Ġie deċiż ukoll li malli jiġu stabbiliti l-punti ta’ taħriġ, dawn jingħataw lil xi ħadd professjonali fi t-tf assil ta’ dawn it-ti pi ta’ ċensimenti ħalli jgħinna fi t-tf assil ti egħu.

Wara saret ukoll riferenza għall-mod kif qed ikunu ppreżentati Itt ri Pastorali u oħrajn lill-poplu fi l-knejjes tagħna. Filwaqt li huwa apprezzat ħafna l-fatt li kull familja ti ngħata kopja ta’ dawn id-dokumenti , ma tantx jidher li l-mod li bih qed jiġu ppreżentati fi l-knisja huwa wieħed tajjeb u siewi, l-aktar fi d-‘delivery’ tagħhom. Għalhekk ġie deċiż li ti ntbagħat korrispondenza studjata u maħsuba lill-Konferenza Episkopali ta’ pajjiżna li ti tkellem proprju dwar dan, u li din ti ppreżenta suġġerimenti pratti ċi li nemmnu li huma utli ħafna u allura li permezz tagħhom il-poplu għandu jiggwadanja ferm u ferm aktar f’dak li hu kontenut u spjega aktar ċara ta’ dak li jkunu jridu jgħidulna l-Isqfi jiet tagħna.

Wara din id-diskussjoni l-Arċipriet għalaq dan is-Seminar Parrokkjali billi ċċelebra s-sagrifi ċċju tal-quddiesa bil-mistednin speċjali jkunu l-koppji ta’ għarajjes li qegħdin jieħdu sehem fi l-kors ta’ tħejjija fi l-parroċċa tal-Qala li jammontaw għal erbatax-il koppja. ■

Leħen il-Qala - Għid 2013

47

1. Premises ġodda għall-istudjows ta’ Radju Leħen il-Qala.

2. Il-Vara ta’ Ġesù Redentur tal-Qala maħduma mill-istatwarju Għawdxi Michael Camilleri Cauchi.

3. Restawr u Induratura bid-deheb tal-Pedestall tal-Istatwa Titulari ta’ San Ġużepp.

4. Sorveljanza ġdida (CCTV) fi s-Santwarju tal-Kunċizzjoni u ċ-Ċimiterju tal-Parroċċa.

5. Apparat modern bl-aħħar teknoloġija għal Radju Leħen il-Qala.

6. Restawr tal-Maħżen tal-Armar fi Triq San Ġużepp.

7. Tużell ġdid fuq l-Altar Maġġur tal-Knisja Arċipretali

8. Restawr tal-Pedestall tal-Istatwa tal-Immakulata Kunċizzjoni

9. Drapp Lama rrakkmat bid-deheb għat-Tużell

10. Xogħlijiet fi d-Dar tal-Arċipriet (Dar Nazzaret)

11. Statwa ta’ Ġesù fl -Ort tal-Ġetsemani, xogħol Michael u ibnu Adonai Camilleri Cauchi

12. Restawr tal-Ħajt fi s-Santwarju tal-Kunċizzjoni

13. Restawr tal-Istatwa Titulari tal-Immakulata

Kunċizzjoni

14. Urna għall-Monument

15. ‘Cargo Lift ’ fi s-Sagristi ja

16. Sett ta’ 14-il Girlanda tal-ganutell għall-Via Sagra tal-Knisja Arċipretali maħduma minn volunti era Qalin.

17. Antenna ġdida (self-elector) għal Radju Leħen il-Qala.

18. Urna tal-injam għall-Kwadru ta’ Salus Infi rmorum.

19. Bradella, Padestellata, u Bankun għall-Vara tar-Redentur.

20. Raġġiera tal-Fidda għar-Redentur.

21. Girlanda ta’ Fjuri tal-Ganutell għall-Istatwa Titulari ta’ San Ġużepp.

22. Brazz tal-Kristall għall-pilastri maġġuri.

23. Induratura bil-fi dda tal-istendard tal-Fratellanza.

24. Induratura bid-deheb isfar u abjad tar-Raġġiera tal-Ispirtu s-Santu.

25. Sistema ġdida ta’ ‘Main Switch’ tad-dawl għall-Knisja.

Opri ġodda u restawr li sar mis-sena 2005 sas-sena 2012 taħt it-tmexxija tal-Arċipriet Kan. Dr Joe Zammit fi l-Parroċċa tal-Qala

Page 49: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

47

1. Premises ġodda għall-istudjows ta’ Radju Leħen il-Qala.

2. Il-Vara ta’ Ġesù Redentur tal-Qala maħduma mill-istatwarju Għawdxi Michael Camilleri Cauchi.

3. Restawr u Induratura bid-deheb tal-Pedestall tal-Istatwa Titulari ta’ San Ġużepp.

4. Sorveljanza ġdida (CCTV) fi s-Santwarju tal-Kunċizzjoni u ċ-Ċimiterju tal-Parroċċa.

5. Apparat modern bl-aħħar teknoloġija għal Radju Leħen il-Qala.

6. Restawr tal-Maħżen tal-Armar fi Triq San Ġużepp.

7. Tużell ġdid fuq l-Altar Maġġur tal-Knisja Arċipretali

8. Restawr tal-Pedestall tal-Istatwa tal-Immakulata Kunċizzjoni

9. Drapp Lama rrakkmat bid-deheb għat-Tużell

10. Xogħlijiet fi d-Dar tal-Arċipriet (Dar Nazzaret)

11. Statwa ta’ Ġesù fl -Ort tal-Ġetsemani, xogħol Michael u ibnu Adonai Camilleri Cauchi

12. Restawr tal-Ħajt fi s-Santwarju tal-Kunċizzjoni

13. Restawr tal-Istatwa Titulari tal-Immakulata

Kunċizzjoni

14. Urna għall-Monument

15. ‘Cargo Lift ’ fi s-Sagristi ja

16. Sett ta’ 14-il Girlanda tal-ganutell għall-Via Sagra tal-Knisja Arċipretali maħduma minn volunti era Qalin.

17. Antenna ġdida (self-elector) għal Radju Leħen il-Qala.

18. Urna tal-injam għall-Kwadru ta’ Salus Infi rmorum.

19. Bradella, Padestellata, u Bankun għall-Vara tar-Redentur.

20. Raġġiera tal-Fidda għar-Redentur.

21. Girlanda ta’ Fjuri tal-Ganutell għall-Istatwa Titulari ta’ San Ġużepp.

22. Brazz tal-Kristall għall-pilastri maġġuri.

23. Induratura bil-fi dda tal-istendard tal-Fratellanza.

24. Induratura bid-deheb isfar u abjad tar-Raġġiera tal-Ispirtu s-Santu.

25. Sistema ġdida ta’ ‘Main Switch’ tad-dawl għall-Knisja.

Opri ġodda u restawr li sar mis-sena 2005 sas-sena 2012 taħt it-tmexxija tal-Arċipriet Kan. Dr Joe Zammit fi l-Parroċċa tal-Qala

Page 50: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

48

26. Tkomplija tad-Dekorazzjoni bid-dawl ghall-Festa, tal-Koppla, Kampnari u Faċċati tal-Knisja.

27. Tkabbir ta’ kamra b’raff fuq is-Sagristi ja tal-Knisja.

28. Sistema ta’ dawl għall-Kwadru ta’ Santa Marija tal-Qala.

29. Syntesizer ġdid għall-Kant Liturġiku fi l-Knisja.

30. Restawr tas-slaleb tal-Via Sagra fi l-pjazza.

31. Website ġdida tal-Parroċċa.

32. Rinnovazzjoni tan-Niċċa ta’ San Ġużepp.

33. Tisbieħ tal-Ġnien ‘Isqof Mikiel F. Butti gieg’ maġenb is-Santwarju tal-Kunċizzjoni.

34. Girlanda tal-Ganutell għal fuq il-Kwadru tal-Madonna tas-Saħħa.

35. Globi u Brazzi għall-vari kollha tal-Ġimgħa l-Kbira.

36. Restawrazzjoni u intonazzjoni tal-Orgni tal-Knisja.

37. Restawr ta’ żewġ anġli li jintramaw għal mal-pavaljun ta’ San Ġużepp.

38. Trieħi ġodda għall-altari.

39. Sistema kompjuterizzata fl -Uffi ċċju Parrokkjali.

40. Pjan Uniku ta’ Sigurtà u Ekwavazzjoni fi l-Knisja Arċipretali.

41. Sistemazzjoni tal-Mudell tal-ġebel tal-Knisja Arċipretali.

42. Restawr tal-Ġilju Bastun tal-fi dda u deheb tal-Istatwa ta’ San Ġużepp.

43. Projector u Surround System għall-Katekeżi u Amplifi er għall-Liturġija.

44. Drapp ġdid għall-Artal tar-Ripożizzjoni.

45. Tapit aħmar għall-korsija tal-Knisja fi l-festi .

46. Gwarniċ ġdid għall-Kwadru tal-Madonna tas-Saħħa.

47. Rinnovazzjoni tan-Niċċa tal-Madonna tar-Rużarju.

48. Restawr tal-anġli tal-Istatwa tal-Madonna tar-Rużarju.

49. Restawr tal-Qniepen fi s-Santwarju tal-Kunċizzjoni.

50. Vetrata ġdida tal-Ispirtu s-Santu fi s-Santwarju tal-Kunċizzjoni.

51. Restawr fi ċ-Ċimiterju tal-Parroċċa.

52. Rinnovazzjoni tal-Kamra Guest Room fi s-Sagristi ja.

53. Girlanda ġdida tal-Istatwa tal-Immakulata Kunċizzjoni għall-Festa, b’warda tad-deheb bi brillant ġo fi ha.

54. Restawr tal-Ostensorju tal-Fidda tal-Festa.

55. Restawr tal-Purti era tal-Bieb il-Kbir.

56. Xogħol fuq il-Qniepen tal-Knisja Arċipretali.

57. Ostensorju Ġdid.

58. 12-il globu tas-Slaleb tal-Konsagrazzjoni tal-Knisja Arċipretali.

59. Restawr tal-Istellarju tal-Istatwa tal-Immakulata Kunċizzjoni bid-deheb u l-fi dda.

60. Restawr tal-Pitt ura tax-xema’ ta’ mal-Istatwa tal-Immakulata Kunċizzjoni.

61. Leġiju tal-Bronż għas-Santwarju tal-Kunċizzjoni.

62. Bradella ġdida għall-Istatwa tal-Immakulata Kunċizzjoni.

63. Salib għall-fonti spizju tas-Santwarju.

64. Lampier għall-Kappella tal-Madonna tal-Blat.

65. Xogħlijiet ta’ restawr fuq il-bejt tal-Knisja Arċipretali.

66. Xogħlijiet fi d-Dar Parrokkjali.

67. Sistema ta’ protezzjoni mis-sajjetti fi l-Knisja u fl -Istudjows ta’ Radju Leħen il-Qala

68. Drapp Abjad, Aħdar u Vjola għat-Tużell.

69. Drapp Vjola tal-Bellus għall-Kurċifi ss.

70. Ventartal ġdid għall-artal ta’ Salus Infi rmorum.

71. Restawr tal-Lampier tal-Fidda tas-Santwarju.

72. Armarju ġdid għad-drapp tat-Tużell fi s-Sagristi ja.

73. Sitt Twieqi tal-iStained Glass fi l-Knisja Arċipretali.

74. Installazzjoni mill-ġdid tas-sistema tas-sound fi s-Santwarju.

75. Pedestallata ġdida għall-vara tad-Duluri.

76. Tliet raġġieri tal-Fidda għall-Vari tal-Ġimgħa l-Kbira.

77. Xogħol u induratura ta’ 50 ġummiena tat-Tużell minn volunti era Qalin.

78. Xogħol estensiv fi ċ-Ċentru Parrokkjali.

79. Konfrati ji.

80. Ilbies ġdid għat-tf al tal-Ġimgħa l-Kbira meħjuta minn volunti era.

81. 24 fan għall-Knisja Arċipretali.

82. Armarju ieħor ġdid fi s-sagristi ja.

83. Dwal ġodda fi ċ-Ċimiterju.

84. Restawr umbrella tas-Sagrament.

85. Xogħol u Manutenzjoni fuq il-bejt tal-Knisja għall-winch tat-Tużell.

86. Restawr ta’ żewg kalċijiet għas-Santwarju tal-Kunċizzjoni.

Page 51: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

49

Karità:

Komunità Żgħira, b’Qalb Kbira(Dawn huma fl us li nġabru tul dawn l-aħħar 8 snin mill-poplu tal-Qala bħala għajnuna għal persuni barra

r-raħal tal-Qala, kemm fi l-kumplament tal-Gżejjer Malti n kif ukoll barra minn xtutna.)

Sena Flus 2012 € 25271.69

2011 € 19063.59 + 105 US $

2010 € 21200 + 100 US $

2009 € 17660.18 + 80 US $

2008 € 18077.24

2007 Lm 9804.30 (€ 22837.84)

2006 Lm 9426.98 (€ 21958.92)

2005 Lm 10402.67 (€ 24231.66)

Total € 170511.884

87. 6 Torċi.

88. Winch għat-Tużell.

89. Bankuni, Bradelli, lasti u forċini għall-vari tal-Ġimgħa l-Kbira kollha.

90. Roti għall-Vari kollha tal-Ġimgħa l-Kbira.

91. Camera motorizzata għal video streaming fi l-pjazza għall-benefi ċċju tal-emigranti .

92. Itti eħed ritratt professjonali tax-Xbieha Mirakoluża ta’ Salus Infi rmorum.

93. Itti eħed ritratt professjonali tal-Kappella tas-Santwarju.

94. Link diġitali biex isir ix-xandir mis-Santwarju għal fuq Radju Leħen il-Qala.

95. Xogħol ta’ manutenzjoni fi s-Santwarju.

96. Induratura fi d-deheb tal-Leġiju tal-festi l-kbar.

97. Induratura tal-Urna tal-Artal tar-Repożizzjoni ta’ Żmien l-Għid il-Kbir.

98. Restawr ta’ Kurċifi ss Anti k.

99. Xogħol ta’ manutenzjoni fi l-Kappella tal-Madonna tal-Blat.

100. Restawr tal-Lampieri tal-Festa u ta’ matul is-sena.

101. Palk professjonali ġdid fi ċ-Ċentru Parrokkjali.

102. Sala Rikreatti va għall-adolexxenti u ż-żgħażagħ.

103. 24 mejda ġdida għal atti vitajiet varji fi l-Parroċċa.

104. Restawr estensiv tal-Kappella taċ-Ċimiterju.

105. Restawr tal-bejt tas-Santwarju.

Total: € 367,371

Armar tal-Festa ta’ Barra106. Alabardi ta’ fuq l-antarjoli tal-pjazza.

107. Restawr tal-istatwa ta’ San Ġużepp tal-Ħamis u tal-istatwi ta’ David u Ġużeppi.

108. Restawr tal-erba’ statwi ta’ mal-pedestall ta’ San Ġużepp fi l-pjazza.

109. Bandalori ġodda għal Triq 28 ta’ April 1688

110. Pavaljun ġdid tad-dawl minn sett għal Triq San Ġużepp.

111. Restawr ta’ żewġ pilandri għall-pjazza l-Isqof Mikiel F. Butti gieg.

112. Restawr estensiv tal-Pedestall tal-pjazza.

113. Liedna għal Triq San Ġużepp u Triq il-Wardija.

114. Għodda neċessarja għall-Maħżen tal-Armar.

115. Restawr tal-Istatwa ta’ San Ġużepp tad-dimostrazzjoni tal-Ġimgħa.

116. Pavaljun tad-drapp ġdid għal Triq San Ġużepp.

117. Restawr estensiv tal-pavaljuni tad-dawl kollha.

118. Żewġ karrijiet ġodda għall-ġarr tat-Trofej tal-Pjazza.

Total: € 16,194

Page 52: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

50

tel: +356 2156 5626Antoine mob: 9922 4114Franco mob: 7953 6874email: [email protected]: www.divebluewaters.com

Triq il-KunċizzjoniQala, Gozo

Building ContractorCrane & Generator Hire

Tal-Kelba

‘RayRita’, Triq it-Tempju, Qala, GozoTel: 21557847 - 21562532 Mobile: 9949 3169

Contact: Raymond Cefai

- Festi ta’ San Ġużepp: 8 Festi

- Festi tal-Immakulata Kunċizzjoni: 8 Festi

- Leħen il-Qala (rivista parrokkjali): 25 rivista

- Gozo Internati onal Celebrati on (ċelebrazzjoni ekumenika): 22 Edizzjoni

- Atti vitajiet Pastorali

- Programmi Liturġiċi (Missjoni tax-Xirka, Randan, Kwaranturi, Milied, etc…)

- Ħlas lis-Saċerdoti tal-Parroċċa u Barranin

- Lay Renumerati on

- Inċens, Xema’ u Fjuri

- Ostji u Inbid

- Dawl u Ilma

- Telephones

Total: € 966,203

Total Ta’ Kollox: € 1,520,279.90

Att walment u fi l-Futur il-Parroċċa qiegħda tħejji għal dawn il-proġetti :1. Jingħata unur mistħoqq lill-istorja u lid-devozzjoni

lejn is-Santwarju.

2. Sett ta’ 6 lampieri tal-fi dda għal mal-Kwadru Inkurunat ta’ San Ġużepp fl -okkażjoni tal-50 sena mill-Inkurunazzjoni u l-150 sena mill-Proklamazzjoni ta’ San Ġużepp bħala Patrun tal-Knisja Universali.

3. Restawr estensiv tal-Kampnar tal-Qanpiena l-Kbira.

4. Sett Qniepen ġodda għas-Santwarju tal-Immakulata Kunċizzjoni.

5. Induratura bid-deheb tal-Urna tal-Monument.

6. Restawr tal-pedestall tal-Madonna tar-Rużarju.

7. Restawr tal-Kappella tal-Madonna tal-Blat.

8. Vara oħra tal-Ġimgħa l-Kbira.

9. Tkompli taħdem mal-Awtoritajiet ikkonċernati għall-bejgħ tal-Oqbra fi ċ-Ċimiterju Parrokkjali

10. Bil-Kollaborazzjoni mal-Kunsill Lokali tal-Qala huwa maħsub biex isir ti sbiħ fi l-Pjazza ewlenija tal-Parroċċa.

11. Sistemazzjoni ta’ grawnd għal-logħob għat-tf al fi d-Dar tad-Dutt rina.

12. Isiru xogħlijiet u restawr estensiv fi l-ħajt ta’ ġewwa tal-Knisja Arċipretali kollha biex jinqered il-melħ

13. Bidla fi s-sistemi tad-dawl u s-sound tal-Knisja Arċipretali. ■

Page 53: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

51

“Ġgħeltna nqumu tajtna x’naħsbu...”

minn: Dun Krystof Butti gieg

Hekk kien qal il-Prim Ministru Ingliż David Cameron lill-Papa Beneditt u fl -aħħar mumenti taż-żjara ti egħu ġewwa l-Ingilterra: il-Papa b’dak li qal u għamel nissel fi na l-ħsieb.1 Ma ħalliniex l-istess, għax kliemu jġegħluk tqum min-ngħas, taħseb u ti rrifl etti fuqek innifsek u fuq l-oħrajn fi s-soċjetà, fuq il-ħajja u l-kultura, fuq Alla u l-Knisja... Uriena li min jaf jirrifl etti , jaf jiddeċiedi: jaf jasal għal deċiżjonijiet oġġetti vi, onesti u konvinti . Mhux ta’ b’xejn li l-ġurnali u l-istazzjonijiet kollha televiżivi tad-dinja qegħdin jikkummentaw dwaru. Jafu li dan il-bniedem jaf jaħsibha tajjeb qabel jaqtagħha, u jaġixxi b’konvinzjoni u determinazzjoni. Ħafna fehmuh u sabu x’jitgħallmu mid-deċiżjoni ti egħu; oħrajn ħasbu ħażin, għax faċli ti vvinta mingħajr ma toqgħod tf itt ex l-informazzjoni vera u eħfef ti mmaġina l-istorja milli toqgħod ti pprova taqraha minn għajnejn min jinsab fi ha. Għalhekk ma rridu qatt ninsew li meta rridu nifh mu azzjoni ta’ xi ħadd ma nistgħux ninterpretawha skont moħħna, imma skont min ikun wett aqha.

Għalhekk l-interpretazzjoni u r-raġuni tal-għażla tal-Papa li jirrinunċja għall-ministeru Petrin, insibuha f’dak li qal u għamel hu stess matul il-Ponti fi kat ti egħu u matul ħajtu.

1 “You have really challenged the whole country to sit up and think, and that can only be a good thing”: mid-diskors ta’ David Cameron lill-Papa Beneditt u XVI, (Birmingham 19 ta’ Sett embru 2010), kif misjub f’htt p://www.briti shpoliti calspeech.org/speech-archive

Aħna l-Malti n ngħidu tajjeb li “min jitwieled tond ma jmutx kwadru”. Għalhekk mela jekk irridu nifh mu d-deċiżjoni li ħa l-Papa ma nistgħux niżolawha minn dak kollu li qal u wett aq fi s-snin kollha ta’ qabel. La nafu li l-Papa minn dejjem kien ta’ karatt ru sod, responsabbli u koerenti , żgur li hekk għadu sa issa u f’din ir-rinunċja ċertament mhuwiex qiegħed jaħrab minn xi responsabbiltà u jabbanduna l-Knisja fi d-diffi kultajiet ta’ żmienna. Dan fi l-fatt aff ermah hu stess,2 kontra dak kollu li laħaq intqal dwaru fi l-medja. Mhux ta’ b’xejn fl -aħħar laqgħa li kellna miegħu aħna s-saċerdoti kollha ta’ Ruma, nhar il-Ħamis 14 ta’ Frar 2013, biex ifehimna tajjeb x’kien l-ispirtu tal-Konċilju Vati kan II qalilna li “waqt li kien hemm il-Konċilju tal-Padri – il-veru Konċilju – kien hemm ukoll il-konċilju tal-medja... u waqt li dak tal-Padri kien idur kollu ma’ kif il-fi di għandha ti ġi mifh uma, il-konċilju tal-ġurnalisti ... fehem kollox mill-otti ka tal-politi ka u l-kisba għall-poter.” L-iżball isir meta mir-rifl essjonijiet tagħna dwar il-Knisja nneħħu l-Ispirtu Qaddis ta’ Alla li jmexxiha u hekk mingħajru ssir biss organizzazzjoni umana.3

2 Papa Beneditt u XVI, Anġelus fi Pjazza San Pietru, (il-Ħadd, 24 ta’ Frar, 2013), kif misjub f’htt p://www.vati can.va/holy_father/benedict_xvi/angelus/2013

3 “Without the Holy Spirit God is far away; Christ stays in the past; the Gospel is simply an organisati on; Authority is a mat-ter of propaganda; the Liturgy is no more than an evoluti on; Christi an loving a slave mentality. But in the Holy Spirit, the

Page 54: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

52

Għalhekk hawn fi tti xt nagħti ft it elementi li jistgħu jagħtuna dawl, mhux biss biex nifh mu l-għażla ti egħu, iżda fuq kollox biex nitgħallmu xi ħaġa mingħandu, bħala r-ragħaj tagħna fi l-Knisja! Nibda mill-ewwel kelmiet li lissen fi l-gallerija tal-Bażilika ta’ San Pietru dakinhar li ġie elett Papa fi d-19 ta’ April tal-2005: “Wara l-kbir Papa Ġwanni Pawlu II, is-sinjuri kardinali għażlu lili, qaddej sempliċi u umli fl -għalqa tal-Mulej.” Beda l-ministeru b’umiltà kbira u b’sens qawwi ta’ qadi lill-Mulej. Ma kienx Papa li jfi tt ex il-folol, u lanqas li jintgħoġob fi kliemu man-nies, fi tt ex dejjem fl -istudju u fi t-talb il-kelma tal-verità li ti ġi mingħand Alla u tahielna mingħajr ti dwir ta’ kliem. B’determinazzjoni, b’kuraġġ u b’responsabbiltà mexxa l-Knisja qalb il-kriżijiet li ħakmuha minn ġewwa (l-iskandli tal-kleru, is-serq tad-dokumenti privati …) u dawk li ħabbtuha minn barra (fosthom il-kriżi ekonomika, dik eti ko-kulturali, ir-rivoluzzjonijiet fi d-dinja għarbija u l-persekuzzjonijiet tal-insara fi d-dinja). Saħħaħ id-djalogu mal-ġudaiżmu, fetaħ il-bibien għall-insara Anglikani u b’kitbietu ġibed l-interess tal-intellett wali u l-ħassieba ta’ żmienna għax raw fi h teologu u fi losofu mill-aqwa.

cosmos is resurrected and grows with the birth pangs of the kingdom; the Risen Christ is there; the Gospel is the power of life; the Church shows forth the life of the Trinity; Authority is a liberati ng science, Mission is a Pentecost; the Liturgy is both renewal and anti cipati on; Human acti on is deifi ed.” (P�������� I�������, Metropolitan of Latakia, Address at the Assembly of the World Council of Churches, 1968)

Mhux ta’ b’xejn li d-dinja ti nħasad meta ti simgħu jgħid bħal sajjett a fi l-bnazzi: “Wara li ripeti tti vament eżaminajt il-kuxjenza ti egħi quddiem Alla wasalt għall-konvinzjoni li saħħti , minħabba l-età avanzata, m’għadhiex adatt ata għall-eżerċizzju xieraq tal-ministeru Petrin. Jien konxju tassew li dan il-ministeru, minħabba l-essenza spiritwali ti egħu, għandu jkun imwett aq mhux biss bil-ħidma u l-kliem, imma mhux b’inqas fi t-tbati ja u fi t-talb. Madanakollu fi d-dinja tal-lum, li ti nbidel malajr u mħabbta bi kwistjonijiet li għandhom ħafna x’jaqsmu mal-ħajja tal-fi di, biex tmexxi d-dgħajsa ta’ Pietru u xxandar il-Vanġelu teħti eġ anki s-saħħa kemm fi l-ġisem u fl -ispirtu. Saħħa li f’dawn l-aħħar xhur naqsitni, tant li jkolli nammetti li ma għadnix kapaċi mmexxi tajjeb il-ministeru afdat lili. Għalhekk , b’għarfi en sħiħ tal-piż ta’ din id-deċiżjoni, b’libertà sħiħa niddikjara li nirrinunċja għall-ministeru ta’ Isqof ta’ Ruma, Suċċessur ta’ Pietru… Però f’dak li jirrigwarda lili, irrid inkompli naqdi b’qalbi kollha lill-Knisja ta’ Alla, b’ħajja ddedikata għat-talb.”

Ġest enormi, ta’ xhieda evanġelika fejn bħal terġa’ ti sma’ kliem Ġwanni l-Batti sta: “Jeħti eġ li niċkien jien biex jikber Hu” (Ġwanni 3,30). Bniedem li ma rabat xejn miegħu nnifsu, imma rabat lilu nnifsu ma’ Alla, hekk li kien lest iħalli postu lil ta’ warajh.

“Anke jekk jien ser nirti ra, dejjem ser nibqa’ qrib tagħkom fi t-talb kollu u intom tkunu qrib ti eghi, anke jekk jien ser inkun moħbi għad-dinja”.4 “Il-Mulej qed isejjaħli”, jgħidilna fl -aħħar Angelus ti egħu l-Ħadd 24 ta’ Frar 2013, “biex nibqa’ naqdi l-Knisja bl-istess dedikazzjoni u bl-istess imħabba kif għamilt sa issa, illum b’mod aktar adatt għall-età u l-forzi li għandi.”

Tassew għandna għax nitgħallmu minn dan il-Papa: li tammetti l-limiti ti egħek u tkun lest li ti eqaf mhix deċiżjoni li tagħmilha f’daqqa, imma frott it-talb u l-ħsieb għaqli. Proċess ta’ dixxerniment li jgħinek ti eħu d-deċiżjoni mhux meta tkun eċċitat u ferħan u lanqas meta tkun inkwetat jew imħabbat b’elf problema biex bħal taħrab minnhom, imma ti ddeċiedi biss meta tkun f’mument kalm u ta’ paċi ma’ Alla u miegħek innifsek. ■

4 P��� B�������� XVI, Laqgħa mas-saċerdoti tad-djoċesi ta’ Ruma, (il-Ħamis 14 ta’ Frar 2013).

Page 55: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

53

Meta wieħed isemmi xi waħda mill-Fratellanzi ta’ San Ġużepp li għandna fi l-Gżejjer Malti n, qajla jiġih il-ħsieb ta’ Fratellanza li torganizza l-Purċissjoni tal-Ġimgħa l-Kbira. Dan għaliex normalment il-Purċissjoni ti ġi organizzata minn xi Fratellanza tas-S.Smu. Kurċifi ss jew tad-Duluri, jew xi grupp ieħor ta’ rġiel minn Fratellanzi oħrajn miġbura fl imkien.

Il-Wisq Anti ka Arċi-Konfraternità ta’ San Ġużepp tar-Rabat tal-Imdina mwaqqfa fi l-knisja ta’ Santa Marija ta’ Ġesù hija l-unika Fratellanza li minbarra li ti eħu ħsieb tagħmel il-Festi ta’ ġewwa u ta’ barra fi d-19 ta’ Marzu, torganizza wkoll il-Purċissjoni tal-Ġimgħa l-Kbira li hija l-aktar waħda anti ka fi l-Gżejjer Malti n.

Dokumenti li hemm fl -arkivji tal-Fratellanza jeħduna lura għal aktar minn 410 snin. Meta diġà

kienet issir xi forma ta’ Purċissjoni li kienet ukoll ti dħol lejn l-Imdina.

Dak iż-żmien il-Purċissjoni kienet iddum barra sa tard billejl u biex il-Vara l-Kbira tkun ti sta’ tgħaddi mill-bieb tal-Imdina, il-Kurċifi ss kien jingħalaq biċ-ċappetti .

Fis-sena 1879 b’ordni tal-Isqof ta’ dak iż-żmien Mons. Carmelo Scicluna l-Purċissjoni bdiet ti dħol lura fi l-knisja qabel it-tmienja ta’ fi lgħaxija.

Waħda mill-istatwi li jintużaw fi l-Purċissjoni, dik ta’ Ġesù marbut mal-Kolonna, hija xogħol ta’ nofs is-Seklu Sitt ax.

Fl-Oratorju tal-Fratellanza li hemm anness mal-knisja ta’ Santa Marija ta’ Ġesù jintrefgħu f’niċeċ għalihom l-Istatwi ta’ Kristu fl -Ort, il-Marbut, l-Ecce Homo, il-Veronika, ir-Redentur, il-Vara l-Kbira u d-Duluri. F’niċċa oħra li hemm taħt in-niċċa tal-Istatwa ta’ San Ġużepp Inkurunat hemm niċċa oħra li fi ha hemm l-ewwel urna tal-Monument li kienet ti ntuża f’din il-Purċissjoni. Il-Monument li jintuża fi l-Purċissjoni llum huwa xogħol mill-isbaħ li nħadem fi s-sena 1953 mill-Imgħallem Ġużeppi Muscat u s-Surmast Carmelo Tonna, t-tnejn mir-Rabat. L-induratura saret minn Ġużeppi Farrugia tal-Imdina. Dawn it-tliet imgħallmin kienu wkoll imsieħba fi l-Fratellanza ta’ San Ġużepp. Il-monument huwa mżejjen bid-drapp fi n u mdawwar b’44 globu tal-ħġieġ.

Fratellanza ta’ San Ġużepp tmexxi Purċissjoni tal-Ġimgħa l-Kbira

minn: Mario Fenech

Page 56: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

54

Ma’ dan is-sett ta’ Statwi li semmejna li qegħdin fl -Oratorju tal-Fratellanza ġew miżjuda żewġ statwi oħra fi lwaqt li statwa oħra saret waħda ġdida minn fl okha.

L-Isatwa tal-Bewsa ta’ Ġuda nħadmet mill-Istatwarju Alfred Camilleri Cauchi fi s-sena 1982. Din żdiedet mas-sett li kien hemm qabel.

L-Istatwa tal-Ecce Homo ġiet mibdula m’oħra ġdida fi s-sena 1984 li saret ukoll minn Alfred Camilleri Cauchi. Meta saret din l-istatwa l-ġdida ġie deċiż li fl -Oratorju ti bqa’ ti nżamm l-istatwa l-qadima tas-sett .

Statwa li hija unika f’Malta u Għawdex hija dik tal-Għaxar Stazzjon. L-ewwel darba li kienet ħarġet f’Purċissjoni kien fi s-sena 1962 wara li nġiebet minn Bari fl -Italja. Inħadmet minn Salvatore Bruno, l-istess Statwarju li dak iż-żmien kien qiegħed jaħdem Statwi oħrajn għall-Purċissjoni tal-Ġimgħa l-Kbira ta’ Ħal Qormi. Kienet saret fuq talba tal-Arċisqof Mons. Mikiel Gonzi u tħallset minn Ġużeppi Zahra mir-Rabat. Din l-istatwa tal-għaxar stazzjon damet ti ntuża 22 sena biss għaliex fl -1984 saret oħra ġdida mill-Istatwarju Alfred Camilleri Cauchi.

Din il-Purċissjoni li kienet bdiet bħala waħda Penitenzjali llum saret waħda li fi ha jipparteċipaw madwar 500 ruħ, Persunaġġi Bibliċi, tf al iġorru Simboli u Skrizzjonijiet u Suldati Rumani.

Fil-Purċissjoni ti eħu sehem ukoll il-Banda “L-Isle Adam” tar-Rabat, u din iddoqq Marċi Funebri quddiem il-Vara l-Kbira fi l-Purċissjoni.

Purċissjoni li kull sena ti ġbed mijiet ta’ nies lejn it-toroq anti ki tar-Rabat, l-istess toroq li sa ft it tal-jiem biss qabel, ikunu mlibbsa bl-armar tal-Festa ta’ San Ġużepp li torganizza l-istess Fratellanza.■

Page 57: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

55

Simbolu jew sinjal l-aktar komuni u li narawh fi r-rappreżentazzjonijiet kollha marbuti n mal-ikla tal-Għid ta’ Ġesù awlillejl qabel ma bata, huwa l-ħaruf, annimal ħelu, ġwejjed li ma joff rix reżistenza. Is-suf ti egħu abjad daqs is-silġ pur li jaqa’ mis-sema matul l-iljieli kesħin tax-xitwa! U forsi hawn wieħed ġustament jistaqsi; liema hija r-rabta fundamentali li hemm teżisti bejn il-ħaruf annimal, Ġesù, u l-ikla tal-Għid-Mogħdija?

Simboli u immaġniInteressanti li wieħed isir jaf li fi l-Vanġelu ta’

San Ġwann, Ġesù jitkellem u japplika għalih innifsu bosta immaġni; hekk “il-bieb tan-Nagħaġ” (Ġw 10,7), “ir-Ragħaj it-Tajjeb” (Ġw 10,11). “Id-Dawl tad-dinja” (Ġw 8,12). Imbagħad qatt ma jgħid għalih innifsu li huwa l-ħaruf. Kien Ġwanni l-Batti sta li għal darba, tnejn mar jagħti t-ti tlu tant profond ta’ “ħaruf” lil Ġesù. “Araw il-Ħaruf ta’ Alla, li jneħħi d-dnub tad-dinja” (Ġw 1,29; 1,36). Ġwanni juża din id-defi nizzjoni għal Ġesù biex juri l-missjoni u l-identi tà ta’ Ġesù stess.

Biss hawn irridu nammett u li d-defi nizzjoni “Ħaruf ta’ Alla” għandha bosta ti fsir u għeruq aktar fondi fi l-Bibbja: Tajjeb li f’dan l-arti klu naraw u nfi ssru xi wħud minnhom.

A. Il-ħaruf tas-sagrifi ċċjuL-espressjoni “Ħaruf ta’ Alla” wieħed jista’ jifh imha

bħala dak il-ħaruf li Alla stess jipprovdi, oġġett li huwa ti egħu u mogħti lilu. Fir-rakkont tal-Ġenesi, Iżakk

jistaqsi: “U Izakk wieġbu: ‘Hawn hu n-nar u l-ħatab fejn hu l-ħaruf għas-sagrifi ċċju tal-ħruq?” (Ġen 22,7). Abraham ma kellux il-kuraġġ jgħid lil ibnu dak li kien qed iħoss f’qalbu, tant li wieġbu b’mod xejn ċar: “Alla jaħseb hu għall-ħaruf għas-sagrifi ċċju, ibni” (Ġen 22,8). U minn dak li jsegwi juri li tassew Alla jipprovdi: “U Abraham rafa’ għajnejh, ta ħarsa madwaru, u ra muntun maqbud minn qrunu fi l-friegħi. U Abraham mar u qabad il-muntun, u off rieh b’sagrifi ċċju tal-ħruq minfl ok ibnu” (Ġen 22,13). Skont it-tradizzjoni tal-Lhud, targumin, il-ħaruf-muntun li ħa post Iżakk, huwa prefi gura kemm tal-ħaruf tal-Għid-Mogħdija, kif ukoll tas-sagrifi ċċju ta’ kuljum li joff ru fi t-tempju ta’ Ġerusalemm (tamid).

minn: Mons Lawrenz Sciberras(M.A. Rom., S.S.Lic., S.Th. L., Capp S.S)

IL-ĦARUF TAL-GĦID TAGĦNA

Page 58: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

56

B. Il-ħaruf tal-ikla tal-Għid Dan il-ħaruf mhux biss kellu jkun mingħajr ebda

difett fil-ġisem tiegħu, bħal kull ħaġa oħra, li se tkun offruta lil Alla, imma wkoll ta’ matul dik is-sena (Eż 12,5). Il-ħaruf tal-Għid jirrappreżenta l-ħajja fl-aqwa kollha tagħha u fis-safa tagħha, u hija assoċjata mal-ħelsien il-kbir tal-Għid-Mogħdija tal-Mulej, li ġrat fl-art tal-Eġittu (Eż 12,11). Grazzi għal din il-mogħdija, il-mewt kull fejn kien hemm it-tiċpis tad-demm tal-ħaruf ma daħlitx u hekk il-familji kollha tal-Lhud ħelsuha minn dak il-kastig hekk ikrah tal-mewt ta’ kull tifel il-kbir.

C Il-ħaruf tas-sagrifiċċju ta’ kuljum – tamidIl-ħaruf li kien jiġi offrut fis-sagrifiċċji ta’ kuljum

fit-tempju, kellu jkun ukoll mingħajr ebda difett fil-fiżiku tiegħu. Dan l-annimal kienu jaħarquh fuq l-artal tat-tempju kemm bħala tpattija għad-dnubiet personali u komuni kif ukoll bħala radd il-ħajr lil Alla. U l-Battista meta wera lil Ġesù bħala “l-ħaruf ta’ Alla”, hu jagħmel riferenza espliċita għad-dnub “Araw, il-ħaruf ta’ Alla, li jneħħi d-dnub tad-dinja” (Ġw 1,29). L-ewwel ittra ta’ San Ġwann fiha wkoll l-istess ħsieb dwar it-tneħħija tad-dnubiet: Ġesù “huwa dak li jneħħi d-dnubiet” (1 Ġw 3,5).

D Il-ħaruf bħala simbolu tal-qaddej li jbatiF’Ġeremija 11,19 il-ħaruf qiegħed f’metafora

mal-imġiba tal-profeta, bniedem mingħajr ħażen jew malizzja. Hawn toħroġ id-diff erenza ma’ dawk li huma kontrih: “Imma jien bħal ħaruf meħud għall-qatla. Jien ma kontx naf b’dawk li jeħduha kontriha” Din l-immaġni terġa’ ti dher fi l-għanja tal-qaddej li qed ibati : “Ħaqruhom u hu qagħad għalihom, bla biss ma fetaħ fommu; bħal ħaruf meħud għall-qatla, u bħal nagħġa mbikkma f’id min iġizzha, ma fetaħx fommu” (Iz 53,7).

Issa skont il-pjanijiet profondi u misterjuzi ta’

Alla, il-qaddej-ħaruf innoċenti kellu jġorr fuqu stess id-dnubiet tal-oħrajn. Mhux biss imma mingħajr ma jirribella hu kellu jbati l-konsegwenzi ħorox tagħhom. F’din il-perspettiva, il-ħaruf sar is-simbolu tal-Messija umli u bla ħtija ta’ xejn li sofra l-vjolenza u l-mewt. L-evanġelista Ġwanni, imdawwal mill-Ispirtu s-Santu fehem sew li dan il-ħaruf ma huwa ħadd jekk mhux Ġesù Kristu.

E Il-ħaruf apokalittiku Id-defi nizzjoni tal-Batti sta tagħmel ukoll riferenza

għal dak li hemm fi l-kti eb tal-Apokalissi. Hemm id-dehra tal-ħaruf rebbieħ li għandu “sebat iqrun”, li jfi ssru l-milja tal-qawwa divina (Apok 5,6). F’dan il-kuntest il-ħaruf mhux sempliċement ġwejjed. Minfl ok l-awtur tal-apokalissi jitkellem “mill-korla tal-Ħaruf” (Apok 6,16). Dan il-punt isib aktar postu bix-xena tal-purifi kazzjoni tat-tempju, fejn Ġesù fi l-beraħ juri kemm hu ddisgustat anzi rrabjat għal dak kollu li kien qed jara b’għajnejh: “Għamel sawt mill-ħbula, u keċċihom ilkoll ’il barra mit-tempju, bin-nagħaġ u l-barrin tagħhom; xerred il-fl us ta’ dawk li kienu jsarrfu, u qalbilhom l-imwejjed” (Ġw 2,15).

Għalhekk meta l-Batti sta lemaħ lil dan ir-raġel ta’ tleti n sena quddiemu, Ġwanni xegħel fi h innifsu fl -eċċitament li ħakmu, tant li spontanjament qal: “Araw il-Ħaruf ta’ Alla!” Dan hu r-raġel tant mistenni u mfi tt ex. “Hawn hu r-raġel li għidtlek” (1 Sam 9,17), hekk qal il-Mulej meta Samwel ra quddiemu lil Sawl. L-istess ħaġa ġrat meta Ġwanni l-Għammiedi ra quddiemu lil Ġesù, huwa għajjat: “Araw il-Ħaruf ta’ Alla”.

Din l-istess espressjoni “araw”, terġa’ ti dher dejjem fi r-raba’ Vanġelu, f’mument l-aktar drammati ku ta’ ħajjet Ġesù. Meta Ġesù deher quddiem Ponzju Pilatu, iffl aġellat u bil-kuruna tax-xewk fuq rasu, Pilatu ppreżentah lil dik il-ġemgħa barra tgħajjat bl-istess kliem: “Arawh, hawn hu l-bniedem!” (Ġw 19,5); kif ukoll “Arawh is-sultan tagħkom” (Ġw 19,14).

Dan il-bniedem li għaddewh tant biż-żufjett u ġie umiljat għaliex qal li huwa l-Messija, issa qed jidher bħala l-ħaruf sieket u mbikkem li minnu tkellem Isaija profeta (53,7). Immela kollox huwa f’postu u miegħu għandu tifsir l-aktar kbir u profond, meta fl-ikliet tal-Għid naraw kif hekk għandu jkun hemm il-Ħaruf.■

Page 59: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

57

Dun Karm Xerri, bin Wenzu u Anġela neè Scicluna, ħu Mons. Lawrenz Xerri u Kelina Xerri (li mietet b’fama ta’ qdusija) twieled fi t-2 ta’ Novembru 1934. Huwa ġie ordnat Saċerdot fi t-18 ta’ Marzu 1961 u fi l-bidu beda l-ħidma saċerdotali ti egħu bħala Vigarju Parrokkjali tal-Qala mill-1961 sal-1963. Imbagħad huwa laħaq Rett ur jew aħjar ‘Kappillan’ ta’ Kemmuna, ħamsin sena ilu eżatt ament f’Jannar tal-1963 fejn issuċċeda lil ħuh Mons. Lawrenz

Xerri li kien laħaq Kappillan tal-Fontana. Minn barra l-ħidma ta’ Kappillan, bejn l-1963 u l-1969 huwa kien ukoll Surmast tal-Iskola Primarja ta’ Kemmuna u għalhekk kien joqgħod hemm. Dakinhar il-popolazzjoni ta’ Kemmuna kienet tgħodd madwar il-mija. Wara beda jmur Kemmuna s-Sibt fi lgħodu u jiġi lura l-Ħadd fi lgħodu sabiex iqaddes għan-nies residenti tal-post, għall-istaff tal-lukandi u għat-turisti . Fil-bidu kien imur bid-dgħajsa ti egħu stess, imbagħad beda jmur bid-dgħajsa jew aħjar bil-lanċa ta’ Kemmuna. Dejjem mar iqaddes anke meta kien maltemp

‘L-Anġlu ta’ Kemmuna’Dun Karm Xerri ...

Ħamsin Sena Kappillan ta’ KemmunaMinn: Fr Charles Butti gieg

qawwi speċjalment meta jagħmel il-lbiċ. Huwa jqaddes fi l-kappella bajda ddedikata lir-Ritorn tal-Familja Mqaddsa mill-Eġitt u. L-oriġini ta’ din il-kappella jmur lura fi t-tnax-il seklu kif hu ddokumentat f’mappa tan-navigazzjoni fi l-Nati onal Mariti me Museum u l-Osservatorju ta’ Greenwich ġewwa Londra. Il-kappella kienet inbniet mill-ġdid fl -1618 meta fi żmien il-Granmastru Wignacourt inbena t-Torri ta’ Kemmuna, u ġiet imkabbra fl -1667 u fl -1716 fejn ġiet iddedikata lir-Ritorn tas-Sagra Familja f’Nazaret mill-Eġitt u kif xtaqu r-raħħala tal-gżira. Jingħad li qabel il-kappella kienet iddedikata lil-Lunzjata imma iktar probabbli lil Santa Marija.

Fi żmien ir-Rumani kienu joqogħdu xi bdiewa fuq Kemmuna. Matul is-snin Kemmuna kienet gżira ta’ refuġju għall-maħrubin, eremiti , pirati u furbani. Illum hija gżira ta’ att razzjoni turisti ka kbira. Ħafna huma t-turisti minn mad-dinja kollha jfi tt xu s-seħer ta’ din il-gżira. Fi

żmien il-Kavallieri, Kemmuna kienet imsemmija għall-fniek tal-grixti u l-ħanżir selvaġġ u għall-kaċċa u kienu għamluha riżerva għalihom. Nafu li fl -1667 kien hemm is-saċerdot żagħżugħ Dun Bartholomeo (Dun Miju) Habela li kien jaqdi lin-nies ta’ Kemmuna fejn kienu b’kollox 27 ruħ u kien hemm tmint idjar. Jingħad ukoll li meta kien ikun ħafna maltemp u s-saċerdot ma kienx jista’ jmur, in-nies ta’ Kemmuna kienu jinġabru faċċata tal-kappella tal-Madonna tal-Blat tal-Qala fi l-post magħruf bħala Għar Għana jew Tal-Ħmara u kienu jisimgħu l-quddiesa mill-bogħod.

Kemmuna li tagħmel ċivilment u ekkleżjasti kament mar-raħal u l-parroċċa ta’ Għajnsielem f’dan l-aħħar

Page 60: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

58

żewġ sekli dejjem kellha saċerdoti mill-Qala sabiex jieħdu ħsieb il-kura spiritwali tal-komunita’. Insemmu hawnhekk lil Dun Franġisk Camilleri, lil Mons. Lawrenz Xerri u fuq kollox lil Dun Karm Xerri, kollha mill-Qala.

Dun Karm huwa meqjus bħala ‘l-Anġlu ta’ Kemmuna’. Mhux faċli għal saċerdot li biex jaqdi l-missjoni ta’ Kappillan irid jaqbad dgħajsa u jaqsam il-fl iegu ta’ bejn Għawdex u Kemmuna, eżatt ament bħal missjunarju fl -Amażonja! Ta’ min jgħid ukoll li Dun Karm mhux biss jieħu ħsieb spiritwalment tal-komunita’ ta’ Kemmuna, fejn iqaddes żewġ quddisiet is-Sibt fi lgħaxija u waħda l-Ħadd fi lgħodu, il-qrar lir-residenti u lill-ħaddiema, jieħu ħsieb it-ti ġijiet u ż-żjajjar li jsiru fi l-Kappella imma jipprovdi dak li hu neċessarju materjalment bħall-ikel, qadjiet u mediċina lill-komunita’ ta’ Kemmuna. Kulħadd jaf bil-Land Rover ħadra tal-ewwel ġenerazzjoni li juża bħala trasport Dun Karm fuq il-gżira. Dun Karm juża bħala garaxx għal din il-famuża Land Rover l-isptar il-qadim ta’ Kemmuna. Illum hemm erba’

persuni residenti li huma: l-aħwa Salvu u Anġelo Vella, iz-zija Maria Said u l-kuġina Evanġelista Butti gieg. Huma japprezzaw ferm il-ħidma ta’ Dun Karm għalihom, u jħarsu lejh bħala ‘missier’. Kien sabiħ il-kumment ta’ Salvu Vella meta qal: «Jien nieħu qatgħa narah jixjieħ».Huma jsegwu wkoll il-quddiesa u t-talb ta’ kuljum permezz ta’ Radju Leħen il-Qala. Ta’ kull sena ukoll Dun Karm kien jieħu ħsieb jorganizza l-festa ta’ Kemmuna, ġimgħa qabel il-festa tal-Qala. Diversi drabi l-Isqof Mikiel Gonzi, l-Isqof Ġużeppi Pace u l-Isqof Nikol G. Cauchi mexxew il-Ponti fi kal ta’ din il-festa, kif ukoll amministraw is-sagrament tal-Ewwel Tqarbina u tal-Konfi rmazzjoni lil diversi tf al ta’ Kemmuna. Dun Karm kien jieħu ħsieb biex wara jkun hemm festi n mill-aqwa u ħarqa tan-nar tal-ajru. Anke l-Isqof Mario Grech għamel il-Vista Pastorali ti egħu f’din il-gżira. Ħafna kienu dawk l-isqfi jiet, saċerdoti u persuni disti nti li talbu fi l-Kappella ta’ Kemmuna.

Li saċerdot jagħlaq ħamsin sena mis-saċerdozju ti egħu hija grazzja kbira ħafna, li saċerdot jagħlaq ħamsin sena rett ur jew kappillan ta’ komunita’ hija grazzja straordinarja. Nagħlaq bi strofa mill-poeżija li kiteb il-Poeta Dun George Mercieca lil Dun Karm stess fl -2011: «Għadek taħdem bil-ferħ fuq Kemmuna, fejn il-qalb issib l-hena, il-mistrieħ, qalb il-għana t’għasafar ferħana, fejn il-baħar iħabbat bis-sħiħ.» Għalhekk Dun Karm Xerri jixraqlu tassew it-ti tlu ta’ «Il-Missjunarju ta’ Kemmuna» u żgur li għandu jingħata għaliex tassew jixraqlu bħalma jagħmlu l-Kunsilli Lokali kollha f’kull raħal tagħhom, il-premju ta’ «Ġieħ Kemmuna». ■

Leħen il-Qala - Għid 2013

59

“U waqt li kien fuq il-mejda

magħhom, qabad il-ħobż, qal

il-barka, qasmu u tahulhom... u

għajnejhom infetħulhom...”(Luqa 24:30-31)

• Fil-knisja kuljum issir il-Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni (Via Sagra).

• Fil-familja tajjeb li jitpoġġew f’post ċentrali l-Bibbja u l-Kurċifi ss.

• In-Nisrani huwa mħeġġeġ jisma’ l-Kelma ta’ Alla fi l-quddiesa ta’ kuljum.

IL-ĦADD 10 TA’ FRAR:Solennità ta’ San Pawl, il-Missier tagħna fi l-FidiFesta Kmandata10.00am Konċelebrazzjoni Solenni mmexxija

mill-Arċipriet Kan. Joe Zammit fl imkien mas-Saċerdoti tal-Parroċċa. Isir it-Tiġdid tal-Wegħdiet tal-Magħmudija f’din is-Sena tal-Fidi.

4.00pm Quddiesa fi l-Kappella tal-Madonna tal-Blat.

IT-TNEJN 11 TA’ FRAR:L-Ewwel Dehra tal-Madonna ta’ Lourdes. Jum Dinji tal-Morda.

L-ERBGĦA 13 TA’ FRAR:Ras ir-Randan – Obbligu tas-Sawm u Asti nenza5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni

mmexxija mill-Grupp tal-Vokazzjonijiet.6.00pm Konċelebrazzjoni bir-rit tat-tqegħid tal- irmied,

bis-sehem tal-Kor Parrokkjali ‘San Ġużepp’.

IL-ĠIMGĦA 15 TA’ FRAR:L-Ewwel Ġimgħa mal-Ġemgħa - Il-Fidi mill-Iskritt ura Mqaddsa5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni

mmexxija mill-membri tal-Gruppi tal-Kelma ta’ Alla.

6.00pm Konċelebrazzjoni bit-talb tas-Salmi mmexxija mill-Biblista Mons. Lawrenz Sciberras.

IS-SIBT 16 SAL-ĦADD 17 TA’ FRAR:Seminar Parrokkjali għand il-Patrijiet Franġiskani Minuri tax-Xatt Tema: Is-Sena tal-Fidi u l-Familja

IL-ĦADD 17 TA’ FRAR:L-Ewwel Ħadd tar-RandanTinqara l-Pastorali tal-Isqfi jiet tar-Randan 2013.7.45am Talb ta’ Tifħir ta’ Sbiħ il-Jum.4.00pm Adorazzjoni Komunitarja mmexxija

mix-Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ Alla bl-intenzjoni tat-tkatti r tal-fi di fi l-ġenerazzjoni żagħżugħa.

IT-TNEJN 18 TA’ FRAR SAL-ĦAMIS 21 TA’ FRAR: Eżerċizzi għall-FamiljiĦin: 6.30pm fi l-Knisja Arċipretali.Predikatur: Patri Peter Paul Cachia O.S.A.

(Ikun hemm min jieħu ħsieb it-tf al)

IL-ĠIMGĦA 22 TA’ FRAR:It-Tieni Ġimgħa mal-ĠemgħaIl-Fidi u l-Mixja ma’ Ġesù fi t-Triq ta’ Emmaws5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni

mmexxija mill-membri tal-Azzjoni Katt olika.6.00pm Konċelebrazzjoni bit-talb tas-Salmi

mmexxija minn Patri Peter Paul Cachia O.S.A. bħala għeluq tal-Eżerċizzi għall-Familji.

IL-ĦADD 24 TA’ FRAR:It-Tieni Ħadd tar-Randan7.45am Talb ta’ Tifħir ta’ Sbiħ il-Jum.

IT-TNEJN 25 SAL-ĦAMIS 28 TA’ FRAR: Eżerċizzi għal KulħaddĦin: 6.30pm fi l-Knisja Arċipretali.Predikatur: Mons. Carmelo Mercieca, Arċipriet tax-Xewkija.

Page 61: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

59

“U waqt li kien fuq il-mejda

magħhom, qabad il-ħobż, qal

il-barka, qasmu u tahulhom... u

għajnejhom infetħulhom...”(Luqa 24:30-31)

• Fil-knisja kuljum issir il-Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni (Via Sagra).

• Fil-familja tajjeb li jitpoġġew f’post ċentrali l-Bibbja u l-Kurċifi ss.

• In-Nisrani huwa mħeġġeġ jisma’ l-Kelma ta’ Alla fi l-quddiesa ta’ kuljum.

IL-ĦADD 10 TA’ FRAR:Solennità ta’ San Pawl, il-Missier tagħna fi l-FidiFesta Kmandata10.00am Konċelebrazzjoni Solenni mmexxija

mill-Arċipriet Kan. Joe Zammit fl imkien mas-Saċerdoti tal-Parroċċa. Isir it-Tiġdid tal-Wegħdiet tal-Magħmudija f’din is-Sena tal-Fidi.

4.00pm Quddiesa fi l-Kappella tal-Madonna tal-Blat.

IT-TNEJN 11 TA’ FRAR:L-Ewwel Dehra tal-Madonna ta’ Lourdes. Jum Dinji tal-Morda.

L-ERBGĦA 13 TA’ FRAR:Ras ir-Randan – Obbligu tas-Sawm u Asti nenza5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni

mmexxija mill-Grupp tal-Vokazzjonijiet.6.00pm Konċelebrazzjoni bir-rit tat-tqegħid tal- irmied,

bis-sehem tal-Kor Parrokkjali ‘San Ġużepp’.

IL-ĠIMGĦA 15 TA’ FRAR:L-Ewwel Ġimgħa mal-Ġemgħa - Il-Fidi mill-Iskritt ura Mqaddsa5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni

mmexxija mill-membri tal-Gruppi tal-Kelma ta’ Alla.

6.00pm Konċelebrazzjoni bit-talb tas-Salmi mmexxija mill-Biblista Mons. Lawrenz Sciberras.

IS-SIBT 16 SAL-ĦADD 17 TA’ FRAR:Seminar Parrokkjali għand il-Patrijiet Franġiskani Minuri tax-Xatt Tema: Is-Sena tal-Fidi u l-Familja

IL-ĦADD 17 TA’ FRAR:L-Ewwel Ħadd tar-RandanTinqara l-Pastorali tal-Isqfi jiet tar-Randan 2013.7.45am Talb ta’ Tifħir ta’ Sbiħ il-Jum.4.00pm Adorazzjoni Komunitarja mmexxija

mix-Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ Alla bl-intenzjoni tat-tkatti r tal-fi di fi l-ġenerazzjoni żagħżugħa.

IT-TNEJN 18 TA’ FRAR SAL-ĦAMIS 21 TA’ FRAR: Eżerċizzi għall-FamiljiĦin: 6.30pm fi l-Knisja Arċipretali.Predikatur: Patri Peter Paul Cachia O.S.A.

(Ikun hemm min jieħu ħsieb it-tf al)

IL-ĠIMGĦA 22 TA’ FRAR:It-Tieni Ġimgħa mal-ĠemgħaIl-Fidi u l-Mixja ma’ Ġesù fi t-Triq ta’ Emmaws5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni

mmexxija mill-membri tal-Azzjoni Katt olika.6.00pm Konċelebrazzjoni bit-talb tas-Salmi

mmexxija minn Patri Peter Paul Cachia O.S.A. bħala għeluq tal-Eżerċizzi għall-Familji.

IL-ĦADD 24 TA’ FRAR:It-Tieni Ħadd tar-Randan7.45am Talb ta’ Tifħir ta’ Sbiħ il-Jum.

IT-TNEJN 25 SAL-ĦAMIS 28 TA’ FRAR: Eżerċizzi għal KulħaddĦin: 6.30pm fi l-Knisja Arċipretali.Predikatur: Mons. Carmelo Mercieca, Arċipriet tax-Xewkija.

Page 62: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

60

IT-TNEJN 25 SAL-ĠIMGĦA L-1 TA’ MARZU: Eżerċizzi għall-Adolexxenti u għaż-Żgħażagħ Ħin: 7.00pm fi d-Dar Parrokkjali tad-Dutt rina. Predikatur: Patri Mark Demanuele M.S.S.P.

L-ERBGĦA 27 TA’ FRAR:Filgħodu jsir il-Qrar u t-Tqarbin tal-Morda.IL-ĠIMGĦA 1 TA’ MARZU:It-Tielet Ġimgħa mal-Ġemgħa – Il-Fidi bħala Don ta’ AllaL-Ewwel Ġimgħa tax-Xahar. Jum t’Adorazzjoni.11.00am Laqgħa ta’ talb għall-ommijiet u nisa.11.30am Quddiesa.3.00pm Adorazzjoni Komunitarja mmexxija

mix-Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ Alla.5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni mmexxija

mill-membri tas-Soċjetà tal-Museum.6.00pm Konċelebrazzjoni bit-talb tas-Salmi mmexxija

mill-Arċipriet Mons. Carmelo Mercieca bħala għeluq tal-Eżerċizzi għal Kulħadd.

IS-SIBT 2 TA’ MARZU:4.30pm Adorazzjoni fi s-Santwarju tal-Kunċizzjoni.

IL-ĦADD 3 TA’ MARZU:It-Tielet Ħadd tar-Randan7.45am Talb ta’ Tifħir ta’ Sbiħ il-Jum.4.30pm Konċelebrazzjoni Solenni mmexxija mis-

saċerdot novell Dun Ġorġ Schembri, Vigarju Parrokkjali tal-Imqabba u wara mixja penitenzjali bix-xbieha tal-Ecce Homo li tgħaddi minn Triq in-Nadur, Triq it-Telgħa, Triq il-Mitħna, Triq Simar, Triq il-Qala u Triq San Ġużepp.

IT-TNEJN 4 TA’ MARZU:6.30pm Ċelebrazzjoni tal-Ewwel Qrara fi d-Dar

Parrokkjali għat-tf al li din is-sena ser jirċievu l-Ewkaristi ja għall-ewwel darba. Misti edna l-ġenituri tagħhom.

L-ERBGĦA 6 TA’ MARZU:6.00pm Ċelebrazzjoni tal-Quddiesa u wara Ċelebrazzjoni

Ewkaristi ka fi s-Sitt Erbgħa f’ġieħ San Ġużepp mill-Arċipriet Kan. Joe Zammit fi s-Santwarju Nazzjonali ta’ Santa Marija ta’ Ġesù tal-Patrijiet Minuri r-Rabat, Malta, fl -okkażjoni tal-50 Anniversarju tal-Inkurunazzjoni tal-istatwa anti ka, devota u mirakuluża ta’ San Ġużepp meqjuma fl -istess Santwarju.

IL-ĠIMGĦA 8 TA’ MARZU:Ir-Raba’ Ġimgħa mal-Ġemgħa -Il-Bieb tal-Fidi u l-Qsim tal-Ħobż f’Emmaws5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni mmexxija

mill-membri tal-Leġjun ta’ Marija.6.00pm Konċelebrazzjoni bit-talb tas-Salmi mmexxija

mir-Rett ur tas- Seminarju Dun Daniel Xerri.

IL-ĦADD 10 TA’ MARZU:Ir-Raba’ Ħadd tar-Randan7.45am Talb ta’ Tifħir ta’ Sbiħ il-Jum.4.00pm Quddiesa fi l-Kappella tal-Madonna tal-Blat.

IT-TLIETA 12 TA’ MARZU:6.30pm Laqgħa tal-Kumitat Liturġiku fi d-Dar Parrokkjali.

IL-ĠIMGĦA 15 TA’ MARZU:Il-Ħames Ġimgħa mal-Ġemgħa – Il-Fidi fi l-Pjagi ta’ Kristu Rxoxt5.00pm Tifk ira tal-Miġja tax-Xbieha tar-Redentur tal-Qala

fostna. Pellegrinaġġ mis-Santwarju tal-Kunċizzjoni għall-Knisja Arċipretali. Janimaw l-adolexxenti u ż-żgħażagħ. Pellegrinaġġ u Quddiesa mmexxija minn Dun Stephen Magro, Dirett ur Spiritwali tas-Seminarju Minuri tal-Virtù, Malta.

IS-SIBT 16 TA’ MARZU:Il-Fidi u l-Għaqda tal-Knejjes Nsara6.30pm It-tnejn u għoxrin Edizzjoni tal-‘Gozo

Internati onal Celebrati on’ (Edizzjoni tal-Għid) fi l-Knisja Arċipretali bit-tema: ‘Thy Will be done’.

IL-ĦADD 17 TA’ MARZU:Il-Ħames Ħadd tar-Randan7.45am Talb ta’ Tifħir ta’ Sbiħ il-Jum.4.00pm Adorazzjoni mix-Xirka tal-Isem Imqaddes ta’

Alla.6.00pm Via Sagra Djoċesana fuq l-għolja Ta’ Għammar.

IT-TNEJN 18 TA’ MARZU:Lejlet is-Solennità ta’ San Ġużepp Patrun tal-Knisja Universali5.30pm Kant tal-Ewwel Għasar.6.00pm Translazzjoni, Konċelebrazzjoni

Ponti fi kali mmexxija mill-E.T. Mons. Arċisqof Emeritu Ġużeppi Mercieca. Jieħdu sehem il- Fratellanza u l-Kor Parrokkjali ‘San Ġużepp’.

IT-TLIETA 19 TA’ MARZU:Solennità ta’ San Ġużepp Patrun tal-Knisja UniversaliIl-Fidi ta’ San Ġużepp, ir-Raġel ĠustQuddies fi l-5.00am; 6.00; 7.00; 8.00; 9.00; 10.00; 11.00; 1.00pm; 2.00; 3.00.Matul il-ġurnata jkun hemm servizz ta’ qrar minn konfessuri barranin fi l-knisja. Jaslu diversi pellegrinaġġi minn Parroċċi Għawdxin u Malti n.5.30pm Kant tat-Tieni Għasar.6.00pm Konċelebrazzjoni Solenni ta’ San Ġużepp

immexxija mill-E.T. Mons. Isqof Mario Grech. Wara ti ndaqq l-Anti fona u l-Barka Sagramentali. L-orkestra tkun taħt id-direzzjoni ta’ Mro. Frankie Debono.

Page 63: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

61

IL-ĠIMGĦA 22 TA’ MARZU: Festa tal-Madonna tad-DuluriIs-Sitt Ġimgħa mal-Ġemgħa. Jum ta’ AdorazzjoniIl-Fidi tal-Madonna, hienja dik li emmnet5.30pm Konċelebrazzjoni mmexxija minn Mons.

Pawlu Vella, Imħallef fi t-Tribunal Ekkleżjasti ku tal-Arċidjoċesi ta’ Malta, bis-sehem tal-Kor Parrokkjali ‘San Ġużepp’. Wara, Purċissjoni bl-istatwa devota tad-Duluri li tgħaddi minn Triq San Franġisk, Triq Imġarr, Triq Patri Ġużepp Portelli, Triq Belveder u Triq 28 t’April 1688.

IL-ĠIMGĦA MQADDSA

IL-ĦADD 24 TA’ MARZU:Ħadd il-Palm. It-28 Jum Dinji taż-ŻgħażagħTifk ira tad-daħla messjanika ta’ Ġesù f’Ġerusalemm.9.30am Tberik tal-friegħi taż-żebbuġ u l-palm

quddiem il-kunvent tas-Sorijiet Franġiskani. Mixja mas-Salib rebbieħ lejn il-knisja. Akklamazzjoni. Jinfetaħ il-Bieb il-Kbir.

10.00am Konċelebrazzjoni Solenni li fi ha janima l-kant il-grupp tal- adolexxenti u ż-żgħażagħ tal-parroċċa.

3.00pm Qrar minn konfessuri barranin.4.00pm Quddiesa bis-sehem tal-Fratelli u r-reffi egħa

tal-Vari tal- Passjoni.5.30pm Purċissjoni bil-Vari tal-Passjoni tal-Mulej.

Takkumpanja l-Banda ‘Ite ad Joseph’ b’marċi funebri, taħt id-direzzjoni ta’ Mro. Antoine Mercieca.

IT-TNEJN 25 TA’ MARZU:It-Tnejn tal-Ġimgħa Mqaddsa5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni.6.00pm Quddiesa bis-sehem tat-tf al u l-katekisti .

IT-TLIETA 26 TA’ MARZU:It-Tlieta tal-Ġimgħa MqaddsaJum is-Sagrament tar-Rikonċiljazzjoni. Jum ta’ Sawm5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni.6.00pm Quddiesa bis-sehem tal-adolexxenti u

ż-żgħażagħ.6.30pm - 8.30pm Ċelebrazzjoni Penitenzjali għall-

Komunità Parrokkjali kollha.

L-ERBGĦA 27 TA’ MARZU:L-Erbgħa tal-Ġimgħa MqaddsaFilgħodu jsir it-Tqarbin tal-Morda kollha tal-parroċċa.5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni.6.00pm Quddiesa bis-sehem tal-għarajjes u l-familji

ż-żgħar.

IL-ĦAMIS 28 TA’ MARZU: Ħamis ix-XirkaJum it-Twaqqif tal-Ewkaristi ja u s-SaċerdozjuIl-Qrar isir fi lgħodu sat-8.00am. Filgħaxija mit-3.30pm sas-6.00pm.8.00am Talb tal-Uffi ċċju tal-Qari u Tifħir ta’ Sbiħ il-Jum.

9.00am F’Ponti fi kal Solenni fi l-Knisja Kati drali jitbierku ż-żjut imqaddsa u jsir it-ti ġdid tal-wegħdiet saċerdotali. Jieħdu sehem is-saċerdoti fl imkien mal-grupp tal-vokazzjonijiet, l-abbati ni, it-tf al tal-Ewwel Tqarbina u l-istudenti li ser jirċievu s-Sagrament tal-Konfi rmazzjoni din is-sena. Il-Ministri Straordinarji tat- Tqarbin iwasslu l-Ewkaristi ja lill-morda.

6.00pm Konċelebrazzjoni Solenni tat-Tifk ira tat-Twaqqif tal-Ewkaristi ja.

Isir il-Ħasil tar-riġlejn u t-Translazzjoni tas-Sagrament lejn l-Artal tar-Ripożizzjoni. Il-ġabra tal-quddiesa ta’ Ħamis ix-Xirka tkun għall-bżonnijiet tas-saċerdoti .

7.30pm Is-Seba’ Viżti fi l-parroċċa.8.00pm Viżti għall-adolexxenti u ż-żgħażagħ.Il-Knisja ti bqa’ mift uħa sa nofsillejl.

IL-ĠIMGĦA 29 TA’ MARZU: Il-Ġimgħa l-KbiraJum bl-obbligu ta’ sawm u asti nenza, fi t-talb u l-ġabra8.00am Talb tal-Uffi ċċju tal-Qari u Tifħir ta’ Sbiħ

il-Jum. Titkompla l-Adorazzjoni fl -artal tar-Ripożizzjoni.

10.00am Viżti għat-tf al immexxija mis-Soċjetà tal-Mużew - Bniet.

3.30pm Tifk ira tal-Passjoni u l-Mewt tal-Mulej. Qari tar-rakkont tal-Passjoni ta’ Sidna Ġesù

Kristu. Adorazzjoni tas-Salib u Tqarbin.

IS-SIBT 30 TA’ MARZU: Sibt il-Għid8.00am Talb tal-Uffi ċċju tal-Qari u Tifħir ta’ Sbiħ

il-Jum.9.00am Ċelebrazzjoni Marjana: Is-Siegħa tal-Omm

fi s-Santwarju Ta’ Pinu.12.00pm Rifl essjoni fuq il-Liturġija tal-Kelma bi tħejjija

għall-Velja.4.00pm Qrar fi l-knisja.8.30pm Il-VELJA KBIRA TA’ SIBT IL-GĦID

• Tberik tan-Nar.• Qari mill-Kotba Mqaddsa.• Tberik tal-Ilma u Tiġdid tal-Wegħdiet

tal-Magħmudija• Ewkaristi ja.

IL-ĦADD 31 TA’ MARZU: L-GĦID IL-KBIRBħad-Dixxipli ta’ Emmaws aħna msejħin biex niltaqgħu ma’ Kristu ĦajIl-Quddies ikun fi l-5.30am; 6.30; 8.00; 10.00 u fi l-5.00pm.10.00am Konċelebrazzjoni Solenni.5.00pm Quddiesa.5.45pm Dimostrazzjoni bl-istatwa arti sti ka ta’ Kristu

Rxoxt fi t-toroq: San Ġużepp, Lord Strickland, Indipendenza, Grunju, it-Tempju, l-Isqof Mons. Mikiel F. Butti gieg u 28 t’April 1688.

Page 64: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

62

Takkumpanja l-Banda ‘Ite ad Joseph’ b’marċi brijużi taħt id-direzzjoni ta’ Mro Antoine Mercieca. Wara jsir it-tberik u t-tqassim tal-fi golli lit-tf al.

IT-TNEJN 1 T’APRIL: Jibda t-tberik tal-familji

• It-Tnejn 1 t’April: Triq Wardija (mill-Familja Camilleri sal-Pjazza).

• It-Tlieta 2 t’April: Triq Wardija (mill-Familja Gatt sal-Familja Camilleri).

• L-Erbgħa 3 t’April: Triq Papa Piju XII u Triq Patri Ġ. Portelli.

• Il-Ħamis 4 t’April: Triq Barroċċi, Triq Wied is-Sultan, Triq Żewwieqa u Triq Klin.

• Il-Ġimgħa 5 t’April: Triq il-Belveder (mid-dar ta’ Dun Karm Xerri ’l fuq) u Triq taċ-Ċawl.

• It-Tnejn 8 t’April: Triq l-Imġarr (mill-Familja Xerri sal-Familja Camilleri).

• It-Tlieta 9 t’April: Pjazza Isqof Butti gieg, Triq 28 t’April 1688 u Pjazza San Ġużepp.

• L-Erbgħa 10 t’April: Triq San Ġużepp, Triq Papa Piju IX u Triq Strickland.

• Il-Ħamis 11 t’April: Triq il-Mitħna.

• Il-Ġimgħa 12 t’April: Triq Simar u Pjazza Repubblika.

• It-Tnejn 15 t’April: Triq Wileġ.

• It-Tlieta 16 t’April: Triq it-Telgħa, Triq il-Qala u Triq Kappillan Dun Ġużepp Vella.

• L-Erbgħa 17 t’April: Triq Ġanni Vella, Triq in-Nigret u Triq Anton Butti gieg.

• Il-Ħamis 18 t’April: Triq Ta’ Kassja, Triq Adeodata Pisani u Triq il- Maġistrat Salvu Att ard.

• Il-Ġimgħa 19 t’April: Triq it-Tempju u Triq Grunju.

• It-Tnejn 22 t’April: Triq Cini u Triq l-Indipendenza.

• It-Tlieta 23 t’April: Triq Baldasar Cagliares.

• L-Erbgħa 24 t’April: Triq in-Nadur, Triq il-Forn, Triq Ott ubru 30, Villaġġ San Ġużepp.

• Il-Ħamis 25 t’April: Triq San Franġisk, Triq l-Isqof Butti gieg u Triq ir-Rebħa.

• Il-Ġimgħa 26 t’April: Triq il-Kunċizzjoni (mill-Familja Butti gieg ’l ġewwa), Triq is-Salib, Triq Santa Marija tal-Qala u Pjazza San Kerrew.

• It-Tnejn 29 t’April: Triq il-Kunċizzjoni (minn ta’ Marianne Mercieca ’l barra)

It-Tberik isir fi t-3.30pm.

IS-SIBT 6 T’APRIL:5.30pm Adorazzjoni Komunitarja mmexxija mix-Xirka

tal-Isem Imqaddes ta’ Alla fi s-Santwarju tal-Kunċizzjoni.

IL-ĦADD 7 T’APRIL:Festa tal-Ħniena Divina. Fidi fl -Imħabba Infi nita ta’ Alla4.00pm Adorazzjoni Komunitarja tal-Ħniena Divina.5.00pm Quddiesa tal-Ħniena Divina.

IT-TNEJN 8 T’APRIL:It-Tħabbira tal-Mulej7.00pm Quddiesa li fi ha jsir talb favur il-ħajja

tal-bniedem u jsir talb ta’ riparazzjoni kontra l-qti l tal-abort u tal-ewtanasja.

IL-ĦADD 14 T’APRIL:5.00pm Quddiesa fi l-Kappella tal-Madonna tal-Blat.

IT-TNEJN 15 T’APRIL:7.30pm Laqgħa tal-Kunsill Pastorali Parrokkjali.

IL-ĠIMGĦA 19 T’APRIL:7.30pm Laqgħa tal-Kumitat Liturġiku.

IL-ĦADD 21 T’APRIL:Il-50 Jum ta’ Talb għall-Vokazzjonijiet4.00pm Adorazzjoni Komunitarja mmexxija

mix-Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ Alla bl-intenzjoni ta’ talb għall-Vokazzjonijiet Saċerdotali u Reliġjużi fi l-Parroċċa.

325 sena tat-Twaqqif tal-Parroċċa ta’‘Santa Marija tal-Qala’

IS-SIBT 27 T’APRIL:Fl-Okkażjoni tal-325 sena tat-Twaqqif tal-Parroċċa ta’ ‘Santa Marija tal-Qala’7.30am Quddiesa minn Dun Charles Butti gieg li

tf akkar din l-okkażjoni.8.00am Mota Solenni ta’ siegħa li tħabbar il-Ftuħ ta’

din it- Tifk ira.5.30pm Adorazzjoni fi s-Santwarju Nazzjonali

tal-Immakulata Kunċizzjoni li fi ha jsir Ringrazzjament lil Alla għad-Don tal-Fidi matul l-istorja tar-raħal tagħna tal-Qala.

6.30pm Konċelebrazzjoni Solenni mmexxija mill-Vigarju Ġenerali Mons. Giovanni Bosco Gauci fi s-Santwarju tal-Kunċizzjoni li serva fi l-bidu bħala knisja parrokkjali meta twaqqfet il-Parroċċa ta’ ‘Santa Marija tal- Qala’ għall-irħula tal-lvant ta’ Għawdex nhar it-28 t’April 1688 b’digriet tal-Isqof Davide Cocco Palmieri li sar f’għamla ta’ kuntratt quddiem in-Nutar Giovanbatti sta Dorbes.

Page 65: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

62

Takkumpanja l-Banda ‘Ite ad Joseph’ b’marċi brijużi taħt id-direzzjoni ta’ Mro Antoine Mercieca. Wara jsir it-tberik u t-tqassim tal-fi golli lit-tf al.

IT-TNEJN 1 T’APRIL: Jibda t-tberik tal-familji

• It-Tnejn 1 t’April: Triq Wardija (mill-Familja Camilleri sal-Pjazza).

• It-Tlieta 2 t’April: Triq Wardija (mill-Familja Gatt sal-Familja Camilleri).

• L-Erbgħa 3 t’April: Triq Papa Piju XII u Triq Patri Ġ. Portelli.

• Il-Ħamis 4 t’April: Triq Barroċċi, Triq Wied is-Sultan, Triq Żewwieqa u Triq Klin.

• Il-Ġimgħa 5 t’April: Triq il-Belveder (mid-dar ta’ Dun Karm Xerri ’l fuq) u Triq taċ-Ċawl.

• It-Tnejn 8 t’April: Triq l-Imġarr (mill-Familja Xerri sal-Familja Camilleri).

• It-Tlieta 9 t’April: Pjazza Isqof Butti gieg, Triq 28 t’April 1688 u Pjazza San Ġużepp.

• L-Erbgħa 10 t’April: Triq San Ġużepp, Triq Papa Piju IX u Triq Strickland.

• Il-Ħamis 11 t’April: Triq il-Mitħna.

• Il-Ġimgħa 12 t’April: Triq Simar u Pjazza Repubblika.

• It-Tnejn 15 t’April: Triq Wileġ.

• It-Tlieta 16 t’April: Triq it-Telgħa, Triq il-Qala u Triq Kappillan Dun Ġużepp Vella.

• L-Erbgħa 17 t’April: Triq Ġanni Vella, Triq in-Nigret u Triq Anton Butti gieg.

• Il-Ħamis 18 t’April: Triq Ta’ Kassja, Triq Adeodata Pisani u Triq il- Maġistrat Salvu Att ard.

• Il-Ġimgħa 19 t’April: Triq it-Tempju u Triq Grunju.

• It-Tnejn 22 t’April: Triq Cini u Triq l-Indipendenza.

• It-Tlieta 23 t’April: Triq Baldasar Cagliares.

• L-Erbgħa 24 t’April: Triq in-Nadur, Triq il-Forn, Triq Ott ubru 30, Villaġġ San Ġużepp.

• Il-Ħamis 25 t’April: Triq San Franġisk, Triq l-Isqof Butti gieg u Triq ir-Rebħa.

• Il-Ġimgħa 26 t’April: Triq il-Kunċizzjoni (mill-Familja Butti gieg ’l ġewwa), Triq is-Salib, Triq Santa Marija tal-Qala u Pjazza San Kerrew.

• It-Tnejn 29 t’April: Triq il-Kunċizzjoni (minn ta’ Marianne Mercieca ’l barra)

It-Tberik isir fi t-3.30pm.

IS-SIBT 6 T’APRIL:5.30pm Adorazzjoni Komunitarja mmexxija mix-Xirka

tal-Isem Imqaddes ta’ Alla fi s-Santwarju tal-Kunċizzjoni.

IL-ĦADD 7 T’APRIL:Festa tal-Ħniena Divina. Fidi fl -Imħabba Infi nita ta’ Alla4.00pm Adorazzjoni Komunitarja tal-Ħniena Divina.5.00pm Quddiesa tal-Ħniena Divina.

IT-TNEJN 8 T’APRIL:It-Tħabbira tal-Mulej7.00pm Quddiesa li fi ha jsir talb favur il-ħajja

tal-bniedem u jsir talb ta’ riparazzjoni kontra l-qti l tal-abort u tal-ewtanasja.

IL-ĦADD 14 T’APRIL:5.00pm Quddiesa fi l-Kappella tal-Madonna tal-Blat.

IT-TNEJN 15 T’APRIL:7.30pm Laqgħa tal-Kunsill Pastorali Parrokkjali.

IL-ĠIMGĦA 19 T’APRIL:7.30pm Laqgħa tal-Kumitat Liturġiku.

IL-ĦADD 21 T’APRIL:Il-50 Jum ta’ Talb għall-Vokazzjonijiet4.00pm Adorazzjoni Komunitarja mmexxija

mix-Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ Alla bl-intenzjoni ta’ talb għall-Vokazzjonijiet Saċerdotali u Reliġjużi fi l-Parroċċa.

325 sena tat-Twaqqif tal-Parroċċa ta’‘Santa Marija tal-Qala’

IS-SIBT 27 T’APRIL:Fl-Okkażjoni tal-325 sena tat-Twaqqif tal-Parroċċa ta’ ‘Santa Marija tal-Qala’7.30am Quddiesa minn Dun Charles Butti gieg li

tf akkar din l-okkażjoni.8.00am Mota Solenni ta’ siegħa li tħabbar il-Ftuħ ta’

din it- Tifk ira.5.30pm Adorazzjoni fi s-Santwarju Nazzjonali

tal-Immakulata Kunċizzjoni li fi ha jsir Ringrazzjament lil Alla għad-Don tal-Fidi matul l-istorja tar-raħal tagħna tal-Qala.

6.30pm Konċelebrazzjoni Solenni mmexxija mill-Vigarju Ġenerali Mons. Giovanni Bosco Gauci fi s-Santwarju tal-Kunċizzjoni li serva fi l-bidu bħala knisja parrokkjali meta twaqqfet il-Parroċċa ta’ ‘Santa Marija tal- Qala’ għall-irħula tal-lvant ta’ Għawdex nhar it-28 t’April 1688 b’digriet tal-Isqof Davide Cocco Palmieri li sar f’għamla ta’ kuntratt quddiem in-Nutar Giovanbatti sta Dorbes.

Leħen il-Qala - Għid 2013

63

IL-ĦADD 28 T’APRIL:It-325 sena mit-twaqqif tal-Parroċċa ‘Santa Marija tal-Qala’ u l-25 sena mill-Inkurunazzjoni tal-Kwadru ta’ ‘Santa Marija tal-Qala’. Matul il-jum isiru pellegrinaġġi u żjarat privati fi s-Santwarju Nazzjonali tal-Immakulata Kunċizzjoni6.00am Quddiesa fi s-Santwarju tal-Kunċizzjoni

b’ringrazzjament lil Alla.7.00am Mota Solenni ta’ siegħa fi ż-żewġ knejjes li

tħabbar din it- ti fk ira.5.00pm Konċelebrazzjoni Ponti fi kali mmexxija mill-Isqof

il-ġdid Awżiljarju ta’ Malta Mons. Charles Jude Scicluna fl imkien mal- Kleru tal-Parroċċa, Kappillani u saċerdoti Għawdxin bis-sehem tal-Fratelli tal-Parroċċa u l-Fratellanzi ta’ San Ġużepp u tal- Madonna Malti n u Għawdxin. Fil-Ponti fi kal issir il-Professjoni tal-Fidi f’din is-Sena tal-Fidi. L-Orkestra tkun taħt id-direzzjoni tas-Surmast Mro. Frankie Debono fl imkien mal-Kor Parrokkjali ‘San Ġużepp’. Wara Pellegrinaġġ Storiku mill-Knisja Arċipretali għas-Santwarju tal-Kunċizzjoni bil-Kwadru Prezzjuż u Anti k ta’ ‘Santa Marija tal-Qala’ fl -okkażjoni tal-25 sena mill-inkurunazzjoni ti egħu. Jieħdu sehem il-Fratellanzi kollha u l-Banda ‘Ite ad Joseph’. Mal-Wasla fi s-Santwarju jitkanta l-Innu ta’ ti fħir lil Alla t-‘Te Deum’ u ti ngħata l-Barka Sagramentali. Il-Kwadru tal-Madonna jibqa’ fi s-Santwarju għall-qima tal- pubbliku.

L-ERBGĦA 1 TA’ MEJJU:Festa ta’ San Ġużepp Ħaddiem6.30pm Rużarju Meditat u Barka Sagramentali.7.00pm Konċelebrazzjoni Ponti fi kali mmexxija

mill-E.T. Mons. Isqof Mario Grech. Tieħu sehem il-Fratellanza ta’ San Ġużepp. Ikanta l-Kor Parrokkjali ‘San Ġużepp’.

IL-ĦAMIS 2 TA’ MEJJU:7.30pm Laqgħa għall-katekisti fi d-Dar Parrokkjali.

L-ERBGĦA 8 TA’ MEJJU:Il-109 sena mill-Konsagrazzjoni tal-Knisja Arċipretali6.30pm Rużarju Meditat u Barka Sagramentali.7.00pm Konċelebrazzjoni Solenni mmexxija mill-

Arċipriet Kan. Joe Zammit. Ikanta l-Kor Parrokkjali ‘San Ġużepp’.

IL-ĦAMIS 9 TA’ MEJJU:Festa ta’ San Ġorġ Preca, it-ti eni Missier tagħna fi l-Fidi wara l-Appostlu San Pawl7.00pm Konċelebrazzjoni bis-sehem tas-Soċjetà

tal-Museum fi l- parroċċa tagħna.

IL-ĦADD 12 TA’ MEJJU:Solennità tat-Tlugħ tal-Mulej fi s-SemaFesta fi l-Kappella tal-Madonna tal-BlatFil-għodu l-quddies fi l-Kappella jkun fi d-9.00am, 10.00am u 11.00am

4.30pm Rużarju.5.00pm Konċelebrazzjoni Solenni mmexxija mill-

Arċipriet Kan. Joe Zammit. Wara Barka Sagramentali. Isir Festi n madwar il- Kappella.

IL-ĠIMGĦA 17 TA’ MEJJU:Jum ta’ Adorazzjoni fi s-Santwarju tal-Kunċizzjoni6.15am Quddiesa minn Dun Karm Xerri u wara

ti bda l-Adorazzjoni Solenni fi s-Santwarju fl - okkażjoni tal-Kwaranturi u tat-63 anniversarju tal-Konsagrazzjoni tas-Santwarju.

Filgħaxija ssir iċ-Ċelebrazzjoni tas-Sagrament tal- Konfi rmazzjoni f’Ta’ Pinu.

L-GĦID IL-ĦAMSIN:Qalbna mħeġġa għall-Ispirtu ta’ Alla bħad-dixxipli ta’ Emmaws

IS-SIBT 18 TA’ MEJJU: Velja ta’ Pentekoste6.30pm Rużarju Meditat u Barka Sagramentali.7.00pm Konċelebrazzjoni Solenni tal-Velja ta’

Pentekoste.

IL-ĦADD 19 TA’ MEJJU: Solennità ta’ Għid il-Ħamsin10.00am Konċelebrazzjoni Solenni.

ITLOB BIS-SALMIIl-Ġimgħa mal-Ġemgħa: Fil-Ġimgħat tar-Randan niltaqgħu, biex fl imkien nitolbu s-Salmi u naqsmu l-Ewkaristi ja.

Il-Ħdud tar-Randan: Fit-7.45am ingħaqad magħna għat-Talb tas-Salmi fi t-Tifħir ta’ Sbiħ il-Jum.

Ħamis ix-Xirka, il-Ġimgħa l-Kbira, u Sibt il-Għid: 8.00am Talb tas- Salmi: Uffi ċċju tal-Qari u Tifħir ta’ Sbiħ il-Jum.

PELLEGRINAĠĠI PENITENZJALI• Mixja penitenzjali Ecce Homo• Pellegrinaġġ bir-Redentur tal-Qala• Via Sagra Djoċesana• Il-Purċissjoni tad-Duluri• Tifk ira tad-Daħla Trijunfali ta’ Ġesù f’Ġerusalemm -

Purċissjoni ta’ Ħadd il-Palm• Purċissjoni bil-Vari tal-Passjoni• Pellegrinaġġ bil-Kwadru ta’ ‘Santa Marija tal-Qala’

SAGRAMENT TAR-RIKONĊILJAZZJONI Ħadd il-Palm: mit-3.00pm sal-4.00pm.It-Tlieta tal-Ġimgħa Mqaddsa: mis-6.30pm sat-8.30pm. Nhar Ħamis ix-Xirka: sat-8.00am u mit-3.30pm sas-6.00pm. Nhar Sibt il-Għid: mill-4.00pm sas-7.00pm.

IR-RANDAN ŻMIEN TA’ KARITÀ• Seminarju (fl -Eżerċizzi)• Saċerdoti (nhar Ħamis ix-Xirka)• Karus tal-Imħabba (Karus li fi h it-tf al joff ru l-karità

tagħhom)• Qalb tal-Karità fi l-knisja• Oġġetti għall-Uffi ċċju tal-Caritas Djoċesana

Page 66: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

64

Ma’ nżul ix-xemx ta’ jum qalil bid-dmija, it-tokk fi l-bogħod ’il bogħod ta’ qanpiena mġelġla wirt missirijietna, laqqa’ fl imkien il-ġemgħa mbeżża’ u mħassba, li f’darha sabar ma kellhiex iżjed f’ġisimha. Passi mkaxkra waslu r-raħal fi l-pjazza, fejn fuq iz-zunti er, imżejjen b’erba’ statwi bil-melħ mikula, b’dirgħajn jirtogħdu u b’għajnejn miksura, il-kappillan, il-professur magħtub kiser is-samma.

‘Telfa, iva, tal-għeżież tagħna’, beda l-kappillan, iżda dritt infaqa’ f’bikja. ‘Telfa, oħra, iżda rebħa fl -istess ħin ta’ qlub qalbiena li twieldu għad-dell tal-kampnar il-knisja tagħna, u nti sġu fi l-fi di tal-anti k, ’il bogħod fi l-ġrajja, li ma setgħux ma jweġbux bid-demm samrani aħmar għal min talabhom dak li l-omm b’tant għożża ferreti lhom minn ġo sidirha’. ‘Biżżejjed, għax m’iniex nisma’’, sikktet Marì lil binha maqlub f’dirgħajha.

Tefa’ ta’ ġebla ’l bogħod Giovanni kien qed jissemma’, wiċċu ma tagħrfux bid-daqqa ta’ stallett tal-għadu ħajjen, u moħbi fi l-ħafna ta’ jdejh wiesgħa. Ħarstu minn taħt il-għajn ti xhed mibegħda. Qalbu mriegħda qati għ tgħajjat ġusti zzja!

Iż-żiff a tal-għaxija tajret ħafi f ħafi f il-kelma xwejħa, meqjusa u f’waqtha tal-ministru t’Alla, f’widnejn dan Giovanni, missier tarbija li rat il-qabar meta kienet għadha fi l-ġuf t’ommha. Ħasdet darba wkoll il-mewt tal-għadu l-istess martu Marija u ħalliet lilu waħdu, batut jistejqer mit-telfa. Giovanni taħt ħajt is-sejjieħ jistrieħ, jissemma’.

‘Dalwaqt jidlam ħuti ’, kompla mingħajr waqfi en ir-raġel t’Alla, ‘u tmorru lura f’darkom b’qalb imtaqqla, tf itt ex u le ma ssib lil uħud minn tagħha. Tħallux id-dnewwa ta’ dal-jum u l-bikja tnibbet fi kom il-mibegħda li taf ti stor għelt ġejjieni, niket kbir fi qlub tarija. Ħarsu ’l fuq fi s-sema tal-Missier kemm kwiekeb mingħajr nifs bla rażan jiġġerrew iżda xejn ma jtellfu mill-ordni tal-Għerf ta’ min biex jiġġerrew ħalaqhom darba’.

‘Kemm ma tafx x’int tgħid Dun’, gerger minn taħt l-ilsien Giovanni, fi lwaqt li reġa’ rwieħu lejn ir-razzett , jitwieżen ma’ zokk ta’ siġra niexef, magħdud u mgħammed b’demm l-irjus li sefgħu taħt il-qilla ti egħu. ‘Ħallina minnek’, tenna u baqa’ sejjer.

Dik il-lejla ma għalaqx għajn waħda.

Il-għada baħħ li jwaħħax. Lanqas id-dell tal-iġsma mejta, mkaxkra u meħuda fi t-trakkijiet l-armata ma baqa’ biex iwennes it-ti fk ira. Tilfet il-kampanja l-ħajja tagħha – fuq wiċċha m’għadhiex ti dher it-tbissima.

Għaddew jumejn minn fuq wiċċ l-art ħamrija li rat isseħħ b’xorti ħażina l-ħasda qerredija tal-fj ur tagħha.

Fil-bogħod iċeklem karett un kiser is-sikta twila, bil-kelb quddiem ixammem tal-art id-dmija. Nafar iż-żiemel ixheb malli waqaf quddiem ir-razzett . Qabeż minn fuq il-karett un il-bidwi Ninu, tbaxxa u daħħal rasu biex jara jarax xi ħlejqa. Giovanni kien qiegħed jagħlef u jagħlef baqa’. ‘X’hemm Ġwannin’, u ġibed it-tarf ta’ kobba wisq imħabbla. ‘Ma tgħidli xejn?’, rega’ staqsa. ‘Ħallini bi kwieti għax lanqas dal-għodu ma jien f’sikti ’, wieġbu Giovanni b’idu fl -ixkora jagħlef il-ħmara. ‘Hemm bżonn niġġieldu’, ħasad fi s lil Ninu, u kompla b’rabja kbira ‘mhux qiesna nies bla sinsla. Fejn huma x-xjuħ tagħna ħa tara kinux iħalluhielhom għaddejja lixxa. Alla, Alla… Kelma!... u mbagħad? M’inti x tara?’.Il-paċi frott l-imħabba! ■

Novella

Il-paċi fuq il-ġusti zzjaRev. Kan. Dr Joe Zammit

Page 67: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

65

Gozo International CelebrationChristmas Editi on

minn: Victor Grech

The 21st editi on of the Gozo Internati onal Celebrati on was held on Sunday 16th December 2012 at St. Joseph’s Parish Church of Qala in the wake of a recogniti on lett er sent by Cardinal Ravasi, President of the Ponti fi cial Council for Culture which hailed the GIC as a unique ecumenical event with a long term aim and far reaching aff ect in breaking down communicati on barriers among various religions and people of good will seeking a peaceful co-existance. This echoes Pope Benedict XVI’s descripti on of the GIC as a ‘praiseworthy ecumenical event’ and that of the Bishop of Gozo, Mario Grech, as ‘a noble and presti gious event’.

The GIC has also been awarded the honour ‘Gieħ il-Qala’, an annual honour bestowed on individuals or groups that contribute on voluntary basis towards the benefi t of the locality and Community of Qala which is fast becoming multi cultural. This 2012 award coincides with the 50th Anniversary of the Vati can Council II which insists on dialogue among Catholics, Christi ans of various denominati ons, other religions and people of good will striving for a collaborati ve peaceful life among nati ons, a role the GIC has been superbly playing since 2005 through music, the internati onal medium that knows no barriers.

The Magnifi cat Choir, a junior choir well groomed by the originator and dynamic force behind the GIC, Rev. Can. Dr. Joseph Zammit, opened the 21st editi on of the GIC with children like angels walking lightly down the side aisles of the church coverging at the main aisle and moving silently towards the arti sti c crib at the background of the main platf orm with the star shedding light, hope and directi on above it.

The lime light focused on the crib blended with the red light concentrated on the side pillars. The angelic appearance, movement and voice of the children immediately established an ethereal atmosphere. This choir accompanied by organist Frankie Jon Magro and directed by the archpirest Dr. J. Zammit sang ‘Once in Royal David’s City’ (Cecil Alexander –Henry Gauntlett ).

Following the reading of Cardinal Ravasi’s lett er about the GIC by the smart compere Jacqueline Cefai, the University of Malta Junior Collage Orchestra directed by Mro, Manoel Pirott a interpreted Christmas March (Manoel Pirott a), Pavane in Blue (Ted Huggens), Te Deum – Trumpet Prelude (M.A. Chapenti er), A Concert Celebrati on (Andrew LLloyd Weber) and The Young Maria’ (Tag Huggens).

Whereas this renowned choir has now become familiar with the GIC, this 21st editi on of the GIC was graced for the fi rst ti me by organist Noel Gallo. Noel Gallo who is an organist, Organ Consultant, Builder and Designer, studied Solo Piano with the Trinity College of Music, London and organ performance under the tuiti on of Mr. Carmelo Zammit. He played a Christmas Medley, accompanied by Patricia Butti gieg who splendidly interpreted Ave Maria (Gounod) and the Magnifi cat Choir and Rev. Joseph Zammt who sang Invocazione (G. Giardini Vella).

The GIC also gave ample opportunity to local talents. The now established local tenor Joseph Butti gieg who was chosen by conductor Paul Daniel to sing in the world premier of David Bedford’s ‘Wake into the

Page 68: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

66

Sun’, interpreted Christmas Lulla (J.Milford Tutt er), accompanied by two very young locals Melanie Vella and Venice Cassar. He was also awarded ‘The Horace Mercieca Award’ for his contributi on to the GIC over the years. Patricia Butti gieg who has by now become very familiar with the GIC oozed with confi dence in her interpretati on of Ave Maria (Gounod), while Roxane Xuereb interpreted The Voice (Calti c Woman) in her impressive seemingly eff ortless soft voice. Corinne Borg is another local recently launched into the GIC. In only her second appearance she gave a heartf elt confi dent interpretati on of ‘Be Born In Me’ (Francesca Batti stelli) which augurs well for her and for the GIC. At the end arti st Victor Agius presented the archpriest with a crib with the Holy Family in clay he sculptured during the Celebrati on refl ecti ng how the atmosphere inspired him. Victor Agius who is also a painter has his nati vity ceramic sculptures permanently exhibited in Pennsylvania, Marseille, Sicily and Rome. His current interpretati ons of the Nati vity contain elements that bridge the iconography of the birth of Christ with contemporary media.

The GIC was perfect in arousing a Christmas spirit and bringing together so many foreigners from diff erent nati onaliti es and locals. ■

Leħen il-Qala - Għid 2013

67

God is LoveFranco Mercieca

The story of the fi rst Christmas is indeed an excellent showcase of today’s theme. There we can see God’s love for us in sending his only Son Jesus. Born to poor parents, in an unknown city, in a dark cave, with no ameniti es for a newly born child. And all this despite all our shortcomings, our mistakes and our under achieving. We are never outside his care, his understanding or his compassion. Because his love for us is unconditi onal. This pleasing truth is well versed in the bible. When Jesus had Nicodemus as his guest he told him:

God so loved the world that he sent his only begott en son so that he who believes in him will have eternal life.

It is not easy to comprehend God’s love for us. Because we can only love as humans love. Normally we can love lovable people. We can shower aff ecti on on all our agreeable friends. But we fi nd it very hard to show love to ungrateful people. We may lack room in our hearts for those insensiti ve beings who pester us from day to day. But God’s love for us comprehends all mankind. Even those who we would like to side-line because they are not socially acceptable. Yes God’s love covers even those who do not deserve his love. Our love tends to be performance oriented. God loves us regardless of our accomplishments and achievements. A look at the bible demonstrates how the Good Lord sti ll loved his chosen people despite all their mistakes in the desert. And sti ll helped them along to reach the promised land. . He loves us not because we deserve it but because we are his chosen children. Jesus told his listeners:

Your father in heaven causes his sun to rise on the evil and the good and sends rain on the righteous and unrighteous

It is hard for us to understand God’s love for us because matter can never really discern the spirit. Darkness cannot conceive what is light. But perhaps we can have a picture of God’s love when we look at what ideal parents are ready to do for their children. They are ready to forget their children’s mistakes. They are ready to forgive their ungrateful attitude towards them. Ready to close their eyes on their misdeeds as if they had not seen them. Always ready to go out of their way to provide the best for their children even if this means that they have to bend backwards to do so. Ready to excuse their taking them for granted. Always ready to make their children’s lives better than their own. But theirs is only a poor imitation of God’s fathomless love for us. In the holy book we read what Isaiah says on behalf of God:

See! I will not forget you. I have carved you on the palm of my hands.

God’s love for us should incite us to love one another. We should mirror God’s love through our kind acti ons towards others. A tap on the shoulder, a “how do you do?” e mail, a happy fast-recovery card, a short telephone call are all very litt le things. But they could mean a lot to people who are passing through hard, painful and demanding ti mes.

They could serve as a glimmer of hope for people who just cannot see any light at the end of the tunnel. Our litt le interventi on means that we are there to give our support. That we really care. And all along we should all remember that love means service and service always comes at a price. Mother Theresa used to say:

Page 69: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

66

Sun’, interpreted Christmas Lulla (J.Milford Tutt er), accompanied by two very young locals Melanie Vella and Venice Cassar. He was also awarded ‘The Horace Mercieca Award’ for his contributi on to the GIC over the years. Patricia Butti gieg who has by now become very familiar with the GIC oozed with confi dence in her interpretati on of Ave Maria (Gounod), while Roxane Xuereb interpreted The Voice (Calti c Woman) in her impressive seemingly eff ortless soft voice. Corinne Borg is another local recently launched into the GIC. In only her second appearance she gave a heartf elt confi dent interpretati on of ‘Be Born In Me’ (Francesca Batti stelli) which augurs well for her and for the GIC. At the end arti st Victor Agius presented the archpriest with a crib with the Holy Family in clay he sculptured during the Celebrati on refl ecti ng how the atmosphere inspired him. Victor Agius who is also a painter has his nati vity ceramic sculptures permanently exhibited in Pennsylvania, Marseille, Sicily and Rome. His current interpretati ons of the Nati vity contain elements that bridge the iconography of the birth of Christ with contemporary media.

The GIC was perfect in arousing a Christmas spirit and bringing together so many foreigners from diff erent nati onaliti es and locals. ■

Leħen il-Qala - Għid 2013

67

God is LoveFranco Mercieca

The story of the fi rst Christmas is indeed an excellent showcase of today’s theme. There we can see God’s love for us in sending his only Son Jesus. Born to poor parents, in an unknown city, in a dark cave, with no ameniti es for a newly born child. And all this despite all our shortcomings, our mistakes and our under achieving. We are never outside his care, his understanding or his compassion. Because his love for us is unconditi onal. This pleasing truth is well versed in the bible. When Jesus had Nicodemus as his guest he told him:

God so loved the world that he sent his only begott en son so that he who believes in him will have eternal life.

It is not easy to comprehend God’s love for us. Because we can only love as humans love. Normally we can love lovable people. We can shower aff ecti on on all our agreeable friends. But we fi nd it very hard to show love to ungrateful people. We may lack room in our hearts for those insensiti ve beings who pester us from day to day. But God’s love for us comprehends all mankind. Even those who we would like to side-line because they are not socially acceptable. Yes God’s love covers even those who do not deserve his love. Our love tends to be performance oriented. God loves us regardless of our accomplishments and achievements. A look at the bible demonstrates how the Good Lord sti ll loved his chosen people despite all their mistakes in the desert. And sti ll helped them along to reach the promised land. . He loves us not because we deserve it but because we are his chosen children. Jesus told his listeners:

Your father in heaven causes his sun to rise on the evil and the good and sends rain on the righteous and unrighteous

It is hard for us to understand God’s love for us because matter can never really discern the spirit. Darkness cannot conceive what is light. But perhaps we can have a picture of God’s love when we look at what ideal parents are ready to do for their children. They are ready to forget their children’s mistakes. They are ready to forgive their ungrateful attitude towards them. Ready to close their eyes on their misdeeds as if they had not seen them. Always ready to go out of their way to provide the best for their children even if this means that they have to bend backwards to do so. Ready to excuse their taking them for granted. Always ready to make their children’s lives better than their own. But theirs is only a poor imitation of God’s fathomless love for us. In the holy book we read what Isaiah says on behalf of God:

See! I will not forget you. I have carved you on the palm of my hands.

God’s love for us should incite us to love one another. We should mirror God’s love through our kind acti ons towards others. A tap on the shoulder, a “how do you do?” e mail, a happy fast-recovery card, a short telephone call are all very litt le things. But they could mean a lot to people who are passing through hard, painful and demanding ti mes.

They could serve as a glimmer of hope for people who just cannot see any light at the end of the tunnel. Our litt le interventi on means that we are there to give our support. That we really care. And all along we should all remember that love means service and service always comes at a price. Mother Theresa used to say:

Page 70: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

68

Love unti l it hurts.

But even if the price of love and service is rather high, the sati sfacti on is even greater. Because there is no bett er recipe for happiness than doing your very best to help others. God’s love should spur us on.

But how are we to unite God’s love against so much suff ering for all mankind. That is a very tough questi on and we must accept the fact that we have no ready made answer. We have to look deep into the bible to try to fi nd some soluti on. The bible provides us with many personaliti es who though living an exemplary and virtuous life had to pass through very trying situati ons. Job was living a blameless and commendable life yet he suff ered leprosy. Joseph was an upright youth but he had to spend over two years imprisoned in a dark cell through a very unjust judgement. And above all Jesus was the perfecti on of all that is good and honorary in mankind and yet he had to suff er the humiliati on of the cross. Yes we have no answer to suff ering. Perhaps it is God’s way to make us yearn for eternal living because if everything had to be enjoyable and smooth running over here, it would have been very much more diffi cult for us to let go and look forward to our eternal meeti ng with our heavenly Father.

Perhaps the best conclusion to our theme is given to us by a seven year old girl in a Sunday school religious class when the parish priest asked the children what was God doing at that parti cular moment:

‘Playing games on the internet’ said John

“Watching superman on TV” thought Jane

But Sandra had other ideas. She told the parish priest:

I think that at this very moment God is embracing us all and loving us like my mother does when I return from school.

Yes indeed his immeasurable and unchangeable love embraces us all. God loves us and he loves us eternally. He cannot do otherwise because God is love. ■

Page 71: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

68

Love unti l it hurts.

But even if the price of love and service is rather high, the sati sfacti on is even greater. Because there is no bett er recipe for happiness than doing your very best to help others. God’s love should spur us on.

But how are we to unite God’s love against so much suff ering for all mankind. That is a very tough questi on and we must accept the fact that we have no ready made answer. We have to look deep into the bible to try to fi nd some soluti on. The bible provides us with many personaliti es who though living an exemplary and virtuous life had to pass through very trying situati ons. Job was living a blameless and commendable life yet he suff ered leprosy. Joseph was an upright youth but he had to spend over two years imprisoned in a dark cell through a very unjust judgement. And above all Jesus was the perfecti on of all that is good and honorary in mankind and yet he had to suff er the humiliati on of the cross. Yes we have no answer to suff ering. Perhaps it is God’s way to make us yearn for eternal living because if everything had to be enjoyable and smooth running over here, it would have been very much more diffi cult for us to let go and look forward to our eternal meeti ng with our heavenly Father.

Perhaps the best conclusion to our theme is given to us by a seven year old girl in a Sunday school religious class when the parish priest asked the children what was God doing at that parti cular moment:

‘Playing games on the internet’ said John

“Watching superman on TV” thought Jane

But Sandra had other ideas. She told the parish priest:

I think that at this very moment God is embracing us all and loving us like my mother does when I return from school.

Yes indeed his immeasurable and unchangeable love embraces us all. God loves us and he loves us eternally. He cannot do otherwise because God is love. ■

Leħen il-Qala - Għid 2013

69

AUSTRALIAN QALA ASSOCIATIONL-ASSOĊJAZZJONI TAL-QALA FL-AWSTRALJA

48 Cowper Avenue, St Albans, Victoria 3021, Australia. Tel: 0061 (03) 93674268

Tagħrif mill-Awstralja dwar ħutna l-Qalin emigranti , minn MICHAEL BUTTIGIEG,

President Australian Qala Associati on

Aħbarijiet minn Melbourne għall-Qalin tal-Qala

Għeżież Qalin insellmilkom.

Huwa l-pjaċir ti egħi nitkellem magħkom. Reġgħu għaddew erba’ xhur oħra mill-aħħar li tkellimna ft it bejnietna, permezz tal-kitba ti egħi u anke ta’ din ir-Rivista tant popolari fostna l-Qalin.

Issa li l-festi tal-Milied u l-Ewwel tas-Sena għaddew kollha b’wiċċ il-ġid, kollox reġa’ għan-normal. In-nies reġgħu daħlu lura għax-xogħol. It-tf al bdew l-iskola, u kollox jidher li erġajna bdejna r-ruti na ta’ qabel. L-Għaqda tagħna tal-A.Q.A. irċivejna ħafna awguri sbieħ tal-Milied u l-Ewwel tas-Sena, sew minn Malta u anke mill-Amerika, il-Kanada, l-Ingilterra u naturalment mill-Awstralja, minn Għaqdiet u Organizzazzjonijiet oħra. Nerġa’ nieħu din l-okkażjoni biex nixteqilkom ilkoll il-kumplament tas-Sena t-Tajba, li diġà għaddew tliet xhur minnha.

Aħna issa qegħdin fl -eqqel tas-sajf u intom fi x-xitwa, fejn it-tf al ukoll inġabru l-iskola u kollox ġie għan-normal għalikom. Xita qawwija, ksieħ, maltemp kbir u silġ ħakmu lill-Gżejjer Malti n u Għawdxin u saru ħafna ħsarat kbar. Però fi x-xitwa x’nistennew? Imma bħal ma jgħidu li wara l-maltemp jiġi l-bnazzi u nerġgħu nibdlu l-istaġuni – intom sajf u aħna xitwa. Aħna bħalissa qegħdin fl -eqqel tas-sajf, fejn it-temperaturi mal-Awstralja kollha qegħdin ikunu għoljin wisq ’il fuq minn 400/420C u ċerti Stati jilħqu ’l fuq minn 450/460C. Aħna f’Melbourne laqqatna kemm-il darba temperatura ta’ ’l fuq minn 400C, u nista’ ngħidilkom li erġajna koppi. L-Awstralja kollha nirien. Ħafna Stati bħat-Tasmania, West Aust. Perth, South Aust. Adeliade, N.S.W., Sydney u aħna fi l-Victoria, nirien kbar forestorjali li ma jistgħux jitf uhom b’xejn. Jaħsbu li baqgħalhom sa Marzu jaqbdu. Fejn inħarqu ħafna djar, annimali u min kellu x-xorti li jaħrab salva, min le nħaraq. Anke nies mietu, karozzi nħarqu, veru diżgrazzja kbira naturali. U qegħdin ibassru li ser ikollna aktar temp sħun. Ċerti nies li rritornaw fejn intefa n-nar u marru biex jaraw x’kien fadal minn djarhom, lanqas biss kienu jafu fejn kienet id-dar tagħhom.

Issa waqt li qed nikteb din l-itt ra ġo Queensland seħħ għargħar kbir, fejn nies ġew imkaxkra bl-ilma, karozzi u djar u li sab quddiemu kaxkru. Dawn huma diżgrazzji kbar wisq. Qed jgħidu li ġara bħal tliet snin ilu, meta kienu

qabdu nirien kbar forestorjali, li kien seħħ it-Tlieta 7 ta’ Frar 2010 u li kien jismu Black Saturday. Imma xi darba n-natura turina l-ikrah tagħha. Issa nħallu ft it in-nirien u l-għargħar li huma tant feroċi u ta’ swied il-qalb, tara dawk l-annimali mejti n, jew immankati , nies, djar, karozzi maħruqin. Hija ħasra kbira ħafna, xħin konna naraw it-TV, bilfors li jaqbiżlek id-dmugħ, però bħal ma jgħidu, li l-ilma u n-nar ma ssibx tarf tagħhom.

Is-26 ta’ Jannar għalina hija ġurnata pubblika – “Jum l-Awstralja”. Fejn fi s-sena 1788 Captain James Cook daħal ġo Botany Bay, N.S.W. u fl -Istati kollha tal-Awstralja. Ikun hawn ħafna ċelebrazzjonijiet kbar, mill-Gvern Federali, il-Gvern Statali u l-Kunsilli tal-Lokal. Fejn ukoll il-Gvern jagħti xi ft it medalji lil dawk in-nies li jkunu ħadmu xogħol volontarju għall-Komunità tagħhom. Fosthom dejjem ikun hemm xi Malti n. Ħafna nies isiru wkoll ċitt adini Awstraljani f’Jum l-Awstralja, 45% min-nies li jiff urmaw l-Awstralja huma emigranti Malti n. Il-popolazzjoni tal-Awstralja hija ’l fuq minn 22 miljun ruħ, fejn il-maġġoranza huma emigranti . Dawn jagħmlu l-Awstralja multi kulturali, pajjiż li laqagħna b’idejh mift uħa bħala t-ti eni omm tagħna.

Kellna wkoll il-MOOMBA (il-Karnival), fejn ikun disat ijiem u jispiċċa t-Tnejn b’ġurnata pubblika, meta ssir l-isfi lata tal-Karnival, u avvenimenti oħra. Kellna wkoll il-festa ta’ Missierna San Pawl, li ti ġi ċċelebrata fi l-knisja ta’ San Pawl stess fi l-West Sunshine. Hawn jift aħ ukoll l-istaġun tal-festi Malti n għalina ġo Melbourne.

Kien hawn ukoll bi btala mill-Qala l-familja ta’ Fr. Krystof Butti gieg, Ommu Frances u Missieru George li b’xorti tajba kellna niltaqgħu magħhom f’Shopping Centre u domna ft it mhux ħazin nitkellmu magħhom. Jiena u marti Rose nibagħtu nsellu għalihom ħafna. Forsi xi darba nerġgħu niltaqgħu. Hekk almenu rajtu l-art tal-Kangaroo u tafu kif ngħixu aħna n-nies in-naħa l-oħra tad-dinja.

Tagħrif Fuq l-Għaqda TagħnaIssa li l-festi tal-Milied u l-Ewwel tas-Sena u l-vaganzi

għaddew, kulħadd rega’ beda x-xogħol normali ti egħu. Aħna wkoll tal-Kumitat tal-A.Q.A. erġajna tlaqna bl-ewwel meeti ng tagħna biex nibdew nippreparaw għall-atti vitajiet kollha li għandna għal din is-sena 2013. Bdejna bl-ewwel Week-End Away Tour li kien is-Sibt 16 ta’ Frar. Il-Ħadd

Page 72: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

70

10 ta’ Marzu 2013 kellna “Xalata tal-Qala”, BBQ kbir ġo Brim Bank Park, fejn issa saret tant popolari magħna l-Qalin ta’ Melbourne. Wara nibdew naħsbu għall-Annual St. Joseph’s Dinner Dance li s-sena ser ikun is-Sibt 27 ta’ April 2013. L-għada l-Ħadd 28 ta’ April 2013, niċċelebraw bil-kbir il-Festa tal-Patrun tagħna San Ġużepp, fi l-knisja tal-Holy Eucharist, St. Albans. Aħna dejjem nippruvaw inkabbru aktar id-devozzjoni fost il-Malti n u l-Għawdxin dwar San Ġużepp. Fil-fatt qabel ma bdiet l-għaqda tagħna ta’ San Ġużepp f’Melbourne, ft it kien jissemma, lanqas fi l-knejjes. Illum il-ġurnata kull

ħadd jaf b’San Ġużepp tal-Qala u l-festa li nagħmlu u bl-għaqda tal-A.Q.A. tal-Qala.

Din is-sena għalaqna tmintax-il sena (18) stabbiliti , dan seħħ fi t-12 ta’ Marzu 1995. Issa li qegħdin noqorbu għall-festi l-kbar tal-Għid il-Kbir, nixti eq inħeġġiġkom biex ti eħdu sehem fi l-Funzjonijiet kollha sbieħ tal-Knisja, qrara u tqarbina tajba ma jonqsux. Biex verament inkunu nistgħu ngħidu li aħna veri nsara ta’ Kristu. Hawn il-Funzjonijiet kollha jkunu l-istess bħal tagħkom. Ġo Parkville fejn jinsabu l-Qassisin Malti n il-Funzjonijiet kollha jsiru bil-Malti . Knejjes oħra naturalment isiru bl-Inġliż. Aħna mmorru l-funzjonijiet kollha (ġie li morna tal-Malti n ukoll). Jiena ngħid għalija l-funzjonijiet tal-Għid inħobbhom ħafna. L-Għid huwa l-akbar festa li għandha l-Knisja. San Pawl jgħidilna – ‘Li kieku Kristu ma qamx

mill-mewt, kieku l-fi di tagħna ma ti swa xejn’. Hawn ġo Melbourne nibdlu l-Ħin tas-Sajf nhar il-Ħadd 7 t’April 2013. Dakinhar aħna nkunu fi l-ħarifa u intom tkunu fi r-rebbiegħa u d-diff erenza fi l-ħin bejnietna tkun ta’ 8 sigħat biss.

Għal-lum xejn aktar ħbieb Qalin ħlief li mill-fond ta’ qalbi, fl imkien ma’ marti Rose u l-Familja kollha ti egħi, nixteqilkom l-Għid it-Tajjeb lill-Familji Qalin kollha. Saħħa lil kulħadd.

Nixti eq nieħu din l-opportunità biex fl imkien ma’ marti Rose u l-Familja ti egħi kollha, sħabi tal-Kumitat Eżekutti v tal-A.Q.A., nibagħti lkom l-isbaħ xewqat għall-Għid it-Tajjeb mimli risq, hena u sliem, paci u ferħ, lill-W.R. Arċipriet, Can. Dr. Joe Zammit, Fr. Charles Butti gieg, u lis-Saċerdoti kollha tal-Parroċċa, lil Fr. Krystof Butti gieg, lil J.P.Cefai, lis-Sindku Clint Camilleri u lill-Kunsilliera kollha, lil Dr. Raymond Xerri u lill-familja ti egħu kollha, lil Chev. Euchar Mizzi u lill-familja ti egħu kollha fl imkien mal-Bord Editorjali tal-paċenżja li jieħu bija. Nirringrazzja wkoll lill-President, is-Surmast u l-bandisti kollha tal-Banda Ite Ad Joseph, lis-St. Joseph Football Club, u lill-Għaqdiet kollha tal-Qala u lill-familji tagħhom. Lilkom ilkoll nixteqilkom l-Għid it-Tajjeb u ti nsewx; Min isuq xurban huwa l-akbar baħnan. Saħħa.

VIVA L-QALA - VIVA SAN ĠUŻEPP. ■

FLOWER ZONE

Page 73: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

71

PERSUNAĠĠI QALIN (7)

Sensiela informatti va u edukatti va dwar persunaġġi li għamlu ġieħ lill-Qala

Il-Maġistrat Salvatore Att ard, LL.D.

Avukat, Għalliem tal-Ingliż, Avukat tal-Kuruna għal Għawdex,

Maġistrat għal Għawdex, u Filantropuminn: Dr. Raymond C. Xerri

It-Tfulija ta’ Salvatore Att ard:Salvatore Att ard, iben Mikiel u Marija mwielda Att ard twieled fi t-12 ta’ Lulju 1886 fi r-raħal tal-Qala fi d-9.00 ta’ fi lgħaxija fi Triq l-Imġarr, illum imsejħa Triq it-28 t’April 1688, u ġie mgħammed l-għada fi s-Santwarju tal-Immakulata Kunċizzjoni tal-Qala, mill-Kappillan Dun Ġużepp Diacono u ngħata l-ismijiet ta’ Salvatore, Giuseppe u Antonio.

Att ard trabba u għex il-Qala, għalkemm għal xi żmien kien joqgħod in-Nadur fejn serva ta’ avukat. Fi tf ulitu, Salvatore trabba fl -ambjent magħruf bħala ‘Fuq ta’ Ċini’, għaliex l-ambjent tal-pjazza kien dam igawdih sa ma kellu ħames snin. Il-kwalitajiet ta’ mexxej u organizzatur fost it-tf al kienet ti spikka fi h u fl imkien ma’ sħabu kien jilgħab b’li jsib, fosthom injam, laned, karta strazza, qasab, jagħmluha ta’ suldati , jorganizza xi banda u jilagħbu l-ballun magħmul minn xi kobba karti marbuta. Dan l-ambjent ma tantx għen lil Salvatore fl -iskola għaliex kellu jirrepeti l-aħħar sena primarja.

L-Edukazzjoni ta’ Att ard:Huwa kien fost l-ewwel studenti subien li att endew

l-iskola primarja ġdida f’Sett embru tal-1889, preċiżament f’dar privata fi Triq il-Kunċizzjoni. Fl-1900, Salvatore beda l-iskola sekondarja ta’ erbatax-il sena fejn kompla l-istudji ti egħu fi s-Seminarju tal-Qalb ta’ Ġesu, fi l-Belt Victoria. Wara l-istudju ta’ erba’ snin fi s-Seminarju, Salvatore kellu problema fi d-dawl ta’

għajnejh u dan il-fatt , għall-bidu, żammu xi ft it lura. M i n k e j j a li kien g ħ a d d a m i n n numru ta’ eżamijiet biex ikompli jistudja għal kap tal-iskola, kien irrifj utat il-post. Wara diversi tentatti vi hu ngħata l-opportunità biex jagħti l-eżami tal-matrikola tant li kiseb ir-riżultat mixti eq, u ġie mogħti l-mertu li tant kien jimmerita. Wara sena ta’ stennija biex jibda l-kors, Att ard kompla l-istudji ti egħu fl -Università Rjali ta’ Malta fejn laħaq avukat. Il-problemi f’għajnejh komplew jiggravaw u missieru kien weġġa’ serjament, però rnexxielu jmur tajjeb fl -eżamijiet.

Salvatore Att ard jilħaq Avukat:F’Jannar tal-1914, l-Avukat Salvatore Att ard mar

jgħix in-Nadur fi Triq il-Parroċċa u kellu kamra żgħira biex iservi lill-klijenti ti egħu. Dak iż-żmien kien żmien xi ft it diffi ċli u ta’ għaks, u l-fatt li ma kellux post fi r-Rabat biex ikun milħuq minn Għawdex kollu, bata ħafna. L-Ewwel Gwerra Dinjija apparti l-qerda u l-ħsara li ġabet magħha, iżda ġġenerat aktar xogħol għal kulħadd, inkluż l-avukati .

Fl-1922, l-Avukat Att ard siefer għal btala madwar l-Italja, ħaġa rari ħafna għal dak iż-żmien, għaliex kważi kulħadd kien isiefer biex jemigra lejn Melbourne jew Sydney fl -Awstralja; New Orleans, New York jew Detriot fl -Amerika, Marsilja jew Lyon fi Franza, jew Londra fl -Ingilterra. Meta ġie lura, Att ard kien mitlub jgħallem l-Ingliż fi s-Seminarju tal-Qalb ta’ Ġesù ta’ Għawdex iżda għal ft it xhur biss għaliex ġie msejjaħ mill-Avukat Francesco Buhagiar li kien Ministru tat-Teżor biex jaħdem miegħu.

Fit-13 ta’ April 1923, hu ġie maħtur Assessur tat-Taxxi. F’Awwissu 1930, ġie maħtur l-Avukat tal-Kuruna għal Għawdex fejn dam jokkupa din il-kariga sa’ Diċembru tal-1936. Fl-1924, l-Avukat Salvatore

Page 74: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

72

Att ard inħakem mill-marda tad-deni rqiq bħal bosta Qalin oħra li kienu jixorbu l-ħalib mhux pastorizzat, u kienu jgħixu fost jew qrib ħafna tan-nagħaġ u l-mogħoż. B’konsegwenza t’hekk, din il-marda ħalliet rewmati żmu f’siequ l-leminija li baqa’ jbati minnha tul ħajtu kollha. F’Ott ubru 1929, hu ġie msejjaħ mill-ġdid mill-isqof ta’ dak iż-żmien biex jgħallem l-Ingliż fi s-Seminarju u dam sat-2 ta’ Diċembru, 1936.

Wara tant tbati ja u sagrifi ċċju personali, il-ħajja bdiet ti tbissimlu għax mid-disfatti tal-eżamijiet fi l-primarja, hu rnexxielu jitla’ gradwalment l-iskalluni tal-ħajja professjonali u spiċċa b’pensjoni ta’ Avukat tal-Kuruna, salarju ta’ għalliem tal-Ingliż u kellu pratti ka privata ta’ avukat li rrendiet sew.

L-Avukat Salvatore Att ard jinħatar Maġistrat għal Għawdex:

Fis-26 ta’ Jannar 1942, Att ard inħatar Maġistrat għal Għawdex u Kemmuna, eżatt ament fl -eqqel tat-Tieni Gwerra Dinjija. F’dak iż-żmien, l-Avukat Att ard kellu ħafna xogħol minn bosta klijenti , għax il-każi kienu diversi f’dawk iż-żminijiet koroh tal-gwerra. Barra minn hekk, huwa kien ukoll imdaħħal f’diversi kumitati , sew Ċivili kif ukoll ekkleżjasti ċi, u ta s-sehem ti egħu f’diversi ħti ġijiet ta’ Għawdex.

Fil-11 ta’ Lulju 1946, il-Maġistrat tal-Qala (kif kien magħruf ma’ Għawdex kollu), irti ra mis-servizz minħabba l-età ti egħu u mar jgħix il-Qala stess fi l-pjazza tal-raħal, fejn dari kien hemm il-Klabb tal-Qala St.Joseph F.C. u aktar riċenti Zeppi’s Art Box, liema post jagħmel parti minn Pjazza San Ġużepp u parti mill-ġenb l-ieħor ta’ Triq il-Kunċizzjoni.

L-irti rar tal-Maġistrat Att ard fi l-Qala kien ifi sser bidu ġdid ta’ xogħol fi lantropiku, fejn individwi minn Għawdex kollu kienu jmorru għal pariri ta’ kull xorta.

Ta’ min jirrimarka nota interessanti li, skont Euchar Mizzi (li l-Maġistrat Att ard jiġi l-Parrinu ti egħu tal-Griżma tal-Isqof), jgħid li l-Maġistrat kien magħruf bħala ‘l-Maġistrat tax-Xelin.’ Dan għaliex il-biċċa l-kbira tal-multi li kien jagħti fi l-Qorti Kriminali kienu xelin. U meta rti ra minn Maġistrat u kien jgħix fi l-pjazza tal-Qala kellu pappagall li meta kien jisma’ lil xi klijent minn tal-maġistrat jgħidlu: “Kemm għandi nagħti k?”, il-pappagall kien jirrispondi: “Xelin.”

Il-Mewt tal-Maġistrat Salvatore Att ard:

Il-Maġistrat Dott or Salvatore Att ard miet fi t-12 t’Awwissu 1972, fl -età ta’ 82 sena, fl -isptar ta’ Santa Katerina, f’Malta. Il-funeral sar fi l-Qala, fejn indifen fi ċ-Ċimiterju tal-Kunċizzjoni fi l-qabar monumentali li huwa stess kien għażel għalih u għall-familjari ti egħu.

Il-Maġistrat Att ard kien bniedem ta’ qalb tajba ħafna, għalkemm il-karatt ru ti egħu kien wieħed serju u sod ħafna fi l-prinċipji legali. Att ard jibqa’ magħruf ma’ bosta Għawdxin li matul ħajtu, kemm bħala avukat u maġistrat, kienu jsibu fi h għajnuna kbira fi l-problemi fi nanzjarji u soċjali tagħhom. Hu jibqa’ mfakkar bħala l-maġistrat twajjeb tal-Qala li għamel unur lil raħal twelidu, il-Qala.

Page 75: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

72

Att ard inħakem mill-marda tad-deni rqiq bħal bosta Qalin oħra li kienu jixorbu l-ħalib mhux pastorizzat, u kienu jgħixu fost jew qrib ħafna tan-nagħaġ u l-mogħoż. B’konsegwenza t’hekk, din il-marda ħalliet rewmati żmu f’siequ l-leminija li baqa’ jbati minnha tul ħajtu kollha. F’Ott ubru 1929, hu ġie msejjaħ mill-ġdid mill-isqof ta’ dak iż-żmien biex jgħallem l-Ingliż fi s-Seminarju u dam sat-2 ta’ Diċembru, 1936.

Wara tant tbati ja u sagrifi ċċju personali, il-ħajja bdiet ti tbissimlu għax mid-disfatti tal-eżamijiet fi l-primarja, hu rnexxielu jitla’ gradwalment l-iskalluni tal-ħajja professjonali u spiċċa b’pensjoni ta’ Avukat tal-Kuruna, salarju ta’ għalliem tal-Ingliż u kellu pratti ka privata ta’ avukat li rrendiet sew.

L-Avukat Salvatore Att ard jinħatar Maġistrat għal Għawdex:

Fis-26 ta’ Jannar 1942, Att ard inħatar Maġistrat għal Għawdex u Kemmuna, eżatt ament fl -eqqel tat-Tieni Gwerra Dinjija. F’dak iż-żmien, l-Avukat Att ard kellu ħafna xogħol minn bosta klijenti , għax il-każi kienu diversi f’dawk iż-żminijiet koroh tal-gwerra. Barra minn hekk, huwa kien ukoll imdaħħal f’diversi kumitati , sew Ċivili kif ukoll ekkleżjasti ċi, u ta s-sehem ti egħu f’diversi ħti ġijiet ta’ Għawdex.

Fil-11 ta’ Lulju 1946, il-Maġistrat tal-Qala (kif kien magħruf ma’ Għawdex kollu), irti ra mis-servizz minħabba l-età ti egħu u mar jgħix il-Qala stess fi l-pjazza tal-raħal, fejn dari kien hemm il-Klabb tal-Qala St.Joseph F.C. u aktar riċenti Zeppi’s Art Box, liema post jagħmel parti minn Pjazza San Ġużepp u parti mill-ġenb l-ieħor ta’ Triq il-Kunċizzjoni.

L-irti rar tal-Maġistrat Att ard fi l-Qala kien ifi sser bidu ġdid ta’ xogħol fi lantropiku, fejn individwi minn Għawdex kollu kienu jmorru għal pariri ta’ kull xorta.

Ta’ min jirrimarka nota interessanti li, skont Euchar Mizzi (li l-Maġistrat Att ard jiġi l-Parrinu ti egħu tal-Griżma tal-Isqof), jgħid li l-Maġistrat kien magħruf bħala ‘l-Maġistrat tax-Xelin.’ Dan għaliex il-biċċa l-kbira tal-multi li kien jagħti fi l-Qorti Kriminali kienu xelin. U meta rti ra minn Maġistrat u kien jgħix fi l-pjazza tal-Qala kellu pappagall li meta kien jisma’ lil xi klijent minn tal-maġistrat jgħidlu: “Kemm għandi nagħti k?”, il-pappagall kien jirrispondi: “Xelin.”

Il-Mewt tal-Maġistrat Salvatore Att ard:

Il-Maġistrat Dott or Salvatore Att ard miet fi t-12 t’Awwissu 1972, fl -età ta’ 82 sena, fl -isptar ta’ Santa Katerina, f’Malta. Il-funeral sar fi l-Qala, fejn indifen fi ċ-Ċimiterju tal-Kunċizzjoni fi l-qabar monumentali li huwa stess kien għażel għalih u għall-familjari ti egħu.

Il-Maġistrat Att ard kien bniedem ta’ qalb tajba ħafna, għalkemm il-karatt ru ti egħu kien wieħed serju u sod ħafna fi l-prinċipji legali. Att ard jibqa’ magħruf ma’ bosta Għawdxin li matul ħajtu, kemm bħala avukat u maġistrat, kienu jsibu fi h għajnuna kbira fi l-problemi fi nanzjarji u soċjali tagħhom. Hu jibqa’ mfakkar bħala l-maġistrat twajjeb tal-Qala li għamel unur lil raħal twelidu, il-Qala.

Leħen il-Qala - Għid 2013

73

Il-Qala tf akkar lill-Maġistat Salvatore Att ard:Biċċa art mitluqa u mimlija skart fi Triq Ottubru

30 ġiet imnaddfa fil-kampanja ‘Clean Up the World’ u wara ġiet mibdula fi playingfield mill-Kunsill Lokali tal-Qala. Dan il-playingfield ssemma għall-Maġistrat Salvu Attard u ġie nawgurat fis-6 ta’ Ġunju tal-1999 mill-Prim Ministru ta’ Malta, l-Onor. Dr. Eddie Fenech Adami, bil-parteċipazzjoni attiva tal-Banda Ite ad Joseph – Qala. Dan kien l-ewwel playingfield li qatt sar fir-raħal tagħna u dak iż-żmien, il-Qala kien wieħed mill-ftit irħula mingħajr playingfield għat-tfal. ■

Riferenzi:BUTTIGIEG, Anton (1978), Mill-Album ta’ Ħajti , Klabb Kotba Malti n, Malta, Vol. 1.

BUTTIGIEG, Anton (1980) Mill-Album ta’ Ħajti , Klabb Kotba Malti n, Malta, Vol. 2.

BUTTIGIEG, Anton P.E.P. (1980), Ġrajjiet il-Qala, Għawdex.

MIZZI, Euchar (1978), Il-Qala Tiċċelebra l-Festa ta’ San Ġużepp fl -Imgħoddi, Leħen il-Qala, Nru. 5, paġni 9-12.

REFALO, Michael (2010), Salvu Att ard – Il-Maġistrat tal-Qala 1886-1972, ippubblikat mill-Kunsill Lokali tal-Qala, Il-Qala, Stamperija tal-Gvern, Il-Marsa, Malta.

Page 76: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

74

We organise your wedding from start to finish... you have less hassle

and more peace of mind

Joe Gatt - Wedding OrganiserJothain - Plot 19, Triq il-Mag. Salvu Attard - Qala

Tel: 2156 4209 Mob: 9922 8699

Opening Hours:Monday to Saturday 09.00 - 13.00

Friday open all day

146, Old Bakery Street, Valletta - MaltaShop: 2123 2933 • Mob: 9985 6842

GEORGE ZAMMIT & SONSdealer & suppl ier of re l ig ious a rtic les

Cera del l ’Erom - Xema Likwida

Page 77: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

75

IL-BARABBA TAT-TNIEBRI U T-TERREMOTminn: Guido Lanfranco

Wara l-Konċilju Ekumeniku II tas-snin sitti n saru ħafna ti bdiliet biex jinvolvu aktar il-parteċipazzjoni tal-fi dili fi l-knisja u fi l-funzjonijiet tagħha. Fost oħrajn tqassru ħafna miċ-ċerimonji li qabel kienu twal wisq, imma tneħħew ukoll ħafna ċerimonji li n-nies ma kinux jiddejqu bihom, anzi kienu jmorru għalihom għax ma kinux ħaġa ta’ kuljum. Matul is-sena liturġika konna naraw il-fażijiet kollha tal-festi u ti fk iriet prinċipali, iżda ż-żmien tar-randan li jwassal għall-Għid il-Kbir kien l-aktar twil u varjat u jasal fl -aqwa ti egħu fi l-Ġimgħa l-Kbira. Li se naraw hawn hu dak li kien isir qabel it-ti bdiliet ta’ wara l-imsemmi Konċilju.

L-Erbgħa tat-TniebriIl-Ħamis, il-Ġimgħa u s-Sibt tal-Ġimgħa l-Kbira

jitqiesu bħala t-Tridu Sagru (Triduum Sacrum). Kien jibda bil-kant tal-matuti n wara l-completa tal-jum ta’ qabel. Dawn jissejħu l-Matuti n tat-Tniebri. Imma l-kelma Tniebri li nużaw fi l-Malti ġejja minn tenebrae li tf isser dlamijiet sempliċiment għax f’dawn il-jiem, skont iċ-ċerimonji, il-knisja ti nżamm mudlama. Imma l-kelma Tniebri toqgħod aktar għax dawn it-tlitt ijiem jibdew mil-lejla ta’ qabel, jiġifi eri li nhar l-Erbgħa fi lgħaxija jingħadu jew jitkantaw id-diversi uffi zzjaturi għal għada l-Ħamis ix-Xirka, il-Ħamis fi lgħaxija jingħadu dawk tal-Ġimgħa u l-Ġimgħa dawk tas-Sibt u, għalkemm dawn isiru fi lgħaxija, ħin li miegħu wieħed jassoċja d-dlam, id-dalma tat-Tniebri hija aktar dik ċeremonjali għax fi hom, dawn il-lejliet, jintf ew waħda waħda x-xemgħat li jkunu ppreparati apposta. L-Erbgħa, għalhekk nafuh bħala l-Erbgħa tat-Tniebri.

Tħejjijiet u XemgħaFuq l-altar kienu jpoġġu sitt xemgħat magħmulin

minn xemgħa li mhix purifi kata. Aħna konna nafuha bħala xemgħa tat-Tniebri. Din ix-xemgħa kienet tkun ta’ lewn jagħti fl -isfar kannella jew ħamrani għax ma tkunx purifi kata, skont il-kwalità tax-xemgħa kif tvarja.

Ta’ min jgħid li wara li tgħaddi l-Ġimgħa l-Kbira u l-Għid il-Kbir, bosta nies kienu jippruvaw jakkwistaw biċċiet minn din ix-xemgħa. Kienet drawwa devozzjonali li minn din ix-xemgħa jużaw bċejjeċ bħallikieku amuleti kontra d-deni jew għawġ. Kienu jagħmlu bċejjeċ minnha, forsi wkoll ma’ xi domna, f’borża ċkejkna meħjuta u mdendla m’għonq it-trabi u t-tf al, imma l-kbar ukoll sikwit kienu jilbsuha minn taħt. Is-sagristan kien jiġbor il-bċejjeċ u l-fdalijiet ta’ din ix-xemgħa u meta jibda t-tberik tad-djar minnufi h wara l-Għid, fl imkien mal-ilma mbierek li kien iġorr miegħu, kien joff ri wkoll bċejjeċ tax-xemgħa samra biex jaqla’ xi ħaġa żgħira.

Page 78: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

76

Fuq l-altar kienu jlestu salib mgħotti bil-biċċa vjola (bħalma kienu jkunu mgħotti jin f’dan iż-żmien slaleb oħra, nkwadri u twieqi fi l-knisja), u dvalja. Il-ventaltar u t-tapit ikunu vjola imma jitneħħew fi l-jumejn ta’ wara. Għat-tniebri tal-Ħamis fi lgħaxija s-salib ta’ fuq l-altar kienu ġeneralment jgħatt uh bl-iswed u jikxfuh fi t-tniebri tal-Ġimgħa fi lgħaxija. Ma kienx ikun hemm is-Sagrament fuq l-altar, u ma kienx ikun hemm ti żjin.

Il-Barabba jew baribarFuq in-naħa tal-epistola, fuq il-presbiterju, mhux

bogħod mill-altar, ipoġġu wieqaf fl -art kandelabru għoli tal-injam, bir-ras għamla ta’ trijangolu verti kali li jżomm fuqu ħmistax-il xemgħa samra. Dan il-kandelabru nafuh bħala l-barabba jew il-baribar. Ix-xemgħat ta’ fuqu jkunu rranġati sebgħa fuq naħa u sebgħa fuq oħra u waħda waħedha fuq nett . Din il-kelma m’għandha x’taqsam assolutament xejn ma’ Barabba l-ħabsi meħlus minfl ok Kristu li nsemmu fl -istorja tal-Passjoni. Din hi kelma Malti ja korruzzjoni ta’ kliem ieħor bit-Taljan. It-Taljani għandhom diversi forom ta’ ismijiet għal dan il-kandelabru. Fost l-ismijiet insibu barabasso, barabas u barabass. Huma jużaw il-kelma barabasco jew barbasco biex jirreferu għall-pjanta li botanikament nafuha bħala Verbascum (għalhekk mgħawġa barbasco bit-Taljan). L-assoċjazzjoni tat-Taljani ta’ dan il-kandelabru barabasso, (wieħed mill-ismijiet bit-Taljan) ma’ din il-pjanta hi li l-pjanta ti kber wieqfa fuq zokk ċentrali twil li minnu joħorġu ħafna friegħi lejn il-lemin u lejn ix-xellug, bt’isfel itwal minn ta’ fuq, għalhekk ti dher donnha kandelabru bħal dak li jintuża fi t-Tniebri b’ħafna xemgħat fuqu.

Ħdejn il-barabba jpoġġu bankett a biex jista’ jużaha l-akkolt biex jitf i x-xemgħat skont kif ikun hemm bżonn u fi l-qrib tkun lesta l-istuta biex jitf ihom waħda waħda meta jasal waqthom. Fil-kor jarmaw il-leġiju mikxuf bil-kti eb tal-Lezzjonijiet fuqu.

It-ti fi tax-xemgħatMeta jsir il-ħin jinxtegħlu x-xemgħat kollha u

l-parteċipanti jidħlu fi l-kor f’għamla ta’ proċessjoni. Fuq quddiem jimxi ċ-ċerimonjier, żewġ kanturi, iċ-ċelebrant u tal-kor. Ma jilbsux stola jew kapep; ikunu biss libsin għall-kor. Wara l-kant tal-ewwel anti fona l-kanturi jkantaw l-ewwel salm. Wara s-salm l-abbati jew l-akkolt joħroġ jitf i l-ewwel xemgħa tal-barabba, dik t’isfelnett fuq in-naħa tal-vanġelu. Wara kull salm jitf i xemgħa oħra pariġġha tan-naħa opposta. Hemm erbatax-il salm fi t-Tniebri. mal-aħħar salm ikunu ntf ew kollha ħlief għal dik tan-nofs fuqnett . Wara din il-fażi tasal dik tal-Benedictus li fi ha tnax-il versett . Wara s-sitt versett l-akkolt jibda jitf i x-xemgħat ta’ fuq l-altar u jibda b’dik l-aktar fi t-tarf tan-naħa tal-vanġelu, waħda waħda mit-truf opposti ’l ġewwa, wara kull versett li jkun baqa’ imma fl -aħħar iħalli mixgħulin dawk it-tnejn l-aktar qrib it-tabernaklu. Meta x-xemgħat ikunu kollha ntf ew sa dan il-ħin, jintefa kull dawl li jkun baqa’ fi l-knisja; dawn

jerġgħu jinxtegħlu s-Sibt. Wara li hawn jerġa’ jingħad il-Benedictus, l-aħħar xemgħa li jkun fadal ti xgħel fuqnett tal-barabba, ti tti eħed u ti sserraħ fuq l-altar fuq in-naħa tal-epistola tħares lejn dik tal-vanġelu sakemm jispiċċa l-versett u mbagħad ix-xemgħa ti nħeba wara l-altar biex bħallikieku jinħeba d-dawl. Jitkanta b’leħen baxx jew jingħad il-Miserere waqt li kulħadd jibqa’ għarkopptejh.

It-terremotL-akkolt jieħu x-xemgħa minn wara l-altar, jgħolliha

f’idu bħallikieku biex juri d-dawl, jitf iha u jpoġġiha fuq il-kredenza jew tavolina maġenb l-altar. Meta ti spiċċa t-talba Respice, iċ-ċerimonjier itaptap fuq is-sedja jew fuq il-kti eb, u jagħmlu l-istess dawk tal-kor. Dan ikun sinjal li ċ-ċerimonja spiċċat u wara kulħadd joħroġ fi s-silenzju. Il-barabba jitneħħa u jintrefa’ għat-Tniebri tal-għada.

Għalkemm it-tapti p fuq is-sedji oriġina bħala sinjal li spiċċat iċ-ċerimonja tat-Tniebri, f’ċerti posti jiet, inkluż f’Malta, dan ħa ti fsira oħra. Meta ċ-ċerimonjier jagħti daqqa fuq is-sedja n-nies fi l-knisja jkunu b’seba’ għajnejn u widnejn biex jisimgħuh, u kif dawk tal-kor jagħmlu l-istess, fi l-knisja kont ti sma’ ħafna storbju għax kulħadd kien iċekċek u jżerżaq is-siġġijiet jew jagħtu fuq xi bank, fuq il-konfessjonarju u fuq kull ħaġa li tagħmel ħoss, inklużi l-anti porta u l-bibien. Mhux biss, imma xi tf al kienu jmorru apposta fi l-ħin meta jissoponu li jkun se jasal dak il-mument biex japprofi tt aw ruħhom u jagħmlu storbju sproporzjonat u saħansitra xi drabi kien joħroġ xi qassis isikket kemm lit-tf al u lill-kbar. Madankollu dak it-theżżiż u ħsejjes kienu jiġu interpretati bħala ti fk ira tat-terremot li kien inħass meta miet Kristu fuq is-Salib, ukoll jekk maċ-ċerimonja tal-mument dan ma kellu x’jaqsam xejn.

L-aħħar notaKien hemm min ipoġġi xemgħa bajda minfl ok samra,

fuqnett tal-barabba, imma dik mhix il-konswetudni taċ-ċerimonja. F’xi posti jiet kienu jassoċjawha mad-dawl simbolu ta’ Kristu Rxoxt, imma din ix-xemgħa ma kinitx intenzjonata għalhekk. Tabilħaqq li l-oriġini tal-barabba bi ħmistax-il xemgħa mhix ċara. Kien hemm min qabbel it-ti fi tax-xemgħat mal-appostli qed jabbandunaw lil Ġesù fi l-ħin tal-bżonn, imma dan twemmin falz. Ukoll fi n-numru ta’ xemgħat li jintf ew waħda waħda kien hemm varjazzjonijiet, għax hu magħruf li, fi lwaqt li f’Ruma kienu jpoġġu ħmistax-il xemgħa quddiem l-altar, bnadi oħra, speċjalment fi l-varjanti tar-reliġjon mifruxin mill-Ewropa tal-punent sa lvant ġie li użaw sebgħa, jew tnax, erbgħa jew ħamsa u għoxrin, u saħansitra aktar minn sebgħin. Għalhekk il-barabba mhux kullimkien u dejjem kellu dik l-għadd ta’ xemgħat. Dawn il-varjazzjonijiet fi ċ-ċerimonji u wkoll fl -interpretazzjoni tar-ritwali bilfors niltaqgħu magħhom, għax sa mill-qedem tal-Knisja nħolqu diviżjonijiet u iżolamenti li tul iż-żmien evolvew bi drawwiet diff erenti , bħalma ġara, wara kollox f’Malta stess minn wara l-Konċilju Ekumeniku II.■

Page 79: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

77

Rokna Lett erarja

Kemm krudila hija l-ħajja,Meta kontra s-sewwa tmur,Tikkundanna l-Innoċenti Swat tagħti h u mewt fi ż-żgur.

Hija pront ikkundannatu,U bagħti tu jġorr Salib,Xi ħaġa li huwa aċċett aB’għożża kbira ta’ ħabib.

Wara s-swat li huwa laqqat,Mgħobbi t-toqol tas-Salib,Taħtu waqa’, Huwa għotor,Iżda għajnuna mkien ma jsib.

Hemm fi t-triq Huwa ltaqa’Fost in-nies mal-Maħbuba Ommu,Iżda dlonk dawn ġew mifrudaXi tbati ja, ma fetaħx fommu.

Iebsa t-triq, kollha tbati jaS-Salib sar tqil bil-bosta,Hawn Cerene daħal jgħinu,Waqt li Lilu tawh bil-frosta.

Fuqu resqet il-Veronika,Wiċċu marret ixxutt atlu,Bi tpatti ja u b’ġest ta’mħabba,Xbieha ti egħu hemm stampatlu.

Hekk Hu kompla l-mixja ti egħu,Fost l-insulti w anke s-Swat,Reġa’ waqa’ għat-ti eni darbaHemm bla saħħa, iżvinat.

Ta’ Ġerusalem in-nisa,Li għaliH ħassew qati għ,Warajh marru, id-dmugħ xerrdu,Fost il-biki u l-inwieħ.

Għal darba oħra fi t-Triq waqa’.Għax kien ti lef ħafna demm,Fejn is-saħħa bdiet ti ti lqu,Ħajtu qorbot biex ti ntemm.

Hemm fuq il-Kalvarju wasal,U lil ħwejġu pront neżżewh,L’imwaħħlin mal-pjagi kienu,F’ugigħ kbir lilu ħallewh.

Iżda dan ma kienx biżżejjed,Fuq Salib ġie hemm mimdud,Sabiex miegħu Lilu sallbu,U mal-ħżiena kien magħdud.

Ma’ Ġesù, tnejn oħra ssallbu, Fuq xelluġ, fuq il-leminMa’ San Ġwann u l-Madalena,Ommu baqgħet hemm kull ħin.

Lil Ġesù fi ħdanha laqgħetĠisem mejjet mimli pjagi,Kemm bisitu! Kemm ħadnitu!Qalbha nqassmet f’dik l-istraġi.

Lil Ġesù bil-fwejjaħ dilku,F’Qabar ġdid huma poġġewh,“Għassa strett a agħmlu miegħU”,Kien l-amar qabel ħallewh.

Kien il-Jum tal-Ħadd fi lgħodu,F’qabru marru jinvistawh,B’għaġeb kbir kif daħlu ġewwa,Lilu mkien huma ma rawh.

Għax kien qam kif kien qal qabel,Qam mill-mewt, ġlorjuż, rebbieħ,Rebħa kbira, tama ġdida,Il-ħolqien feraħ bis-sħiħ.

Kull irkoppa tmil quddiemuKull ilsien jistqarr ferħan,Li Ġesù hu l-Iben t’Alla,Il-Mulej, Kbir u setgħan.

Il-Passjoni u l-mewt ti egħek,U l-qawmien minn bejn l-imwiet,Tagħti lilna ħeġġa u tama,L’għad niltaqgħu fi s-smewwiet.

Il-Mixja tas-Salib!

Euchar Mizzi 8 ta’ Frar 2013

Page 80: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

78

Il-Wilġa tal-QalaFir-raħal ċkejken u nadif tal-Qala,’il barra mit-triqat bid-djar u l-bini,ti nsab il-Wilġa fuq ir-riħ tal-wita,

xagħra mitluqa.

Hemmhekk hemm blat, ħaxix selvaġġ, u r-radedta’ żmien il-qedem ġewwa l-blat imħaff ra,ħitan żonqrija bis-sejjieħ mibnija,

nofshom imħarbta.

Ġebel, maskan, samm... xewk, ġarġir, ħubbejża,ħurtan, ingliża... kollox jibki l-ħidma,u żrar u trab fejn il-gremxul isaltan,

f’dinja ta’ ħemda.

Fis-sajf ix-xemx ti sreġ kuljum bla ħnienau l-kwiekeb jibbru fuq iż-żmien li jnessi,u l-fewġa friska ta’ bil-lejl tf akkarna

fi snin imbiegħda.

U d-dlam mal-kesħa tal-iljieli msejknameta fi l-bard ixoqq il-għadam niesnatgħaddi kienet mit-toroq batt alin u mwiegħra,

fi lbiesha mleff a,

Bħal donnu jnessi tal-imħabba l-ġrajjali darba seħħet f’dawn l-inħawi mwarrba,hawn fuq il-wilġa mperrċa l-Qala t’Għawdex,

rokna waħxija.

Le, le mhux hekk għax qalb it-trab imfarrak,jinsab bħal-lewlu tax-xaqquf imkisseril-fdal ta’ żmien it-tempji, nar l-imħabba

ta’ żmien il-qedem.

Hemm qiegħed dan il-fdal mal-art imxerred,jisfi da r-riħ u x-xita li tul l-iżmna,ħadmu bis-sħiħ sabiex inisslu qerda u

nisi dejjiemi.

’Ma le, in-nisi ma jkunx għax qlub ħerqana,li jħobbu sħiħ lil din gżiritna għaxqija,ġabru bil-għożża tax-xaqquf il-lewlu,

u għollewh fi l-għoli.

U qalu: Dan hu fdal għażiż ta’ Għawdex,sebħ it-ti fk ira ta’ żmien kbir fl -imgħoddi,meta missirijietna bnew l-imqades tagħhom,

għelma ta’ qima.

Hawnhekk kienu l-egħrejjex, djarhom foqra,hawn fuq ir-riħ tal-wilġa ġewwa l-Qala,hawn għexu x-xjuħ, missirijiet qalbiena

ta’ ġens ħabrieki.

U bihom Għawdex stagħna u dawlu fi rex,lil hinn mill-baħar lejn il-gżira oħtna,u mill-imqades dwiet għanja dejjiema

li qatt ma siktet.

ANTON F. ATTARD27/01/1999

Page 81: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

79

Il-Berqa u Jien Taf li bik bilkemm stajt norqodberqa mqarrba w għaġġelija;waħda għal waħda t-tlebliba,sraqtli n-nifs minn ġewwa fi ja. Tort m’għandix li ma ntlift x f’nagħsa,jien biss dawl, nixgħel bla ħti ja,għad li minni ti eħu l-ħajjal-art għatxana għat-ti sqija. Xita qliel bla ebda ħnienadlonk issabbtet għal mat-ti eqa;thenniet l-art, fi ha l-ħamrija,wara sajf ta’ nixfa sfi qa. Stejqirt biss x’ħin għadda l-ajruw żamm fi l-bogħod l-aħħar tkarwit,ħajr raddejt lill-Mulej Allagħal tan-nhar w tal-lejl il-ġid. Arċipriet Dun Joe Zammit27/10/2004

Talba lil Ommna Marija Qed nara li reġa’ wasal iż-żmien

Li terġa’ twiddibna, Ommna Marija.

Jien naf li żgur li ħsiebek dejjem fi na

Għax qed ninti lfu mal-bluha tad-dinja.

Id-don tal-maħfra agħti na Marija;

Għallimna nħobbu dejjem lil xulxin

Kif għallem dejjem Ibnek il-waħdieni.

Ftakar Marija li aħna bnedmin.

B’idejk mift uħa żomm fuqna Marija

B’idejk mift uħa ilqa’ lil kulħadd.

Jien naf b’idejk fuqna dejjem mift uħa.

Widdeb fi s lura jekk tbiegħed xi ħadd.

Nissel fi s fuqna l-imġiba għaqlija

L-int urejt dejjem maċ-ċkejken tarbija.

Joseph Portelli

27/01/2013

L’id ta’ Ommna MarijaL-aħħar ġurnata tal-iskola

Wasalt fl -aħħar ġurnata hekk mixti eqa;Li jien għalik tant xtaqt ma’ sħabi lkoll.Għini Marija f’dil-ġurnata uti qaBiex f’sensiela ti fħir lsieni nħoll.

Spiċċa l-inkwiet ta’ dis-sena oskuraBl-għajnuna ti egħek konti nwa, Marija.Fl-orizzont reġgħet dehret, dik il-ħmuraU s-sema mtela dawramejt bid-dija.

Rat wisq maltemp is-sena d-dgħajsa ti egħiSfajt mingħajr qlugħ u mqadef f’baħar kbirKont negħreq żgur, Marija, m’ngħajr l-id ti egħekGħax int biss għentni qalb il-mewġ iti r.

Naf issa żgur min jafda f’ti egħek l-id.Int tagħti h iktar millli jkun irid.

Joseph Portelli19/05/1953

Lill-Qanpiena tas-Santwarju l-qadim tal-Qala

Kemm ilek imdendla hawn għar-riħ u għax -xitaQanpiena anti ka, f’dal-kampnar xehbien?Kemm-il darba int idwejt ġol-baħħ tal-witaTaż-żmien l-imgħoddi li ma huwa mkien!

Nitħasseb jiena meta nisma’ leħnekJidwi bekkej mar-riħ mifni biż-żmienGħax ifakkarni fi l-ħabar l’lsienek Għad itennili fi l-jum li ngħib jien.

Mijiet ta’ snin għaddew u leħnek baqa’Dejjem jinstema’ jidwi f’dan is-skietHekk jibqa’ għal dejjem fuq gżiritna jaqa’Il-ħlejju ti egħu sal-qawma mill-imwiet.

Għalxejn sewdek iż-żmien, il-ħlejju ti egħekGħadu sħiħ fi k u dejjem jikber miegħek.

Joseph Portelli20/05/1965

Page 82: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

80

Lil Alla ĦaninKbir Alla, int kont li ħlaqti lna x-xemx u l-ħmura,Il-qamar l-għelieqi w l-ħdura u mhux in-natura,Kollox għamilt int; mingħajrek ma sar xejn, B’kelma waħda sar kollox, u mhux bi tnejnWaqt li qiegħed nikteb nieżla xita qliel,Kotor sew il-għasel verġni fi l-qliel.Għalkemm il-bniedem id-dinja għamilha infern u dieq, U jien għandi sehem minnu dan l-ilfi qImma issa biex nofroq ilmijiet aħjar;Ser ntella’ l-qlugħ tad-dgħajsa tad-dehen ti egħi mġarraf.Biex forsi nħalli warajja baħar tant krudil u mill-agħar.Ara ‘issa wkoll waqfet ix-xita u feġġet ix-xemx,Ġmiel u żina li int Kbir Alla ħlaqt u bħalha m’hemmx!Filwaqt li bil-lejl jiddu qishom kannestru mimli ċirasa l-kwiekebGħax issa siket iċ-ċarċir tal-ilma mill-imwieżeb.Sabiħ il-baħar, sabiħ is-sema ċelesti kollu sti lel u kull warda.Kemm INT isbaħ int li ma ssawwatx u terġa’Int nerġa’ ngħid fawwart il-qliel tan-naħal, b’mitt kwalità t’għaselU żejjint l-għelieqi, bil-qoton, ħarir, sagħtar u għażel.Aħfi rli għax jien midneb kbir Alla!Bħal mal-baħar iżraq iħaddan l-art hekk int tħaddanni!

Joe Cutajar 3ta’ Frar 2013

Page 83: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

81

Leħen il-Qala - Għid 2013

Kronaka tal-Parroċċa

miġbura minn

J�������� X�����

L-Arċipriet Kan. Joe Zammit mexxa Konċelebrazzjoni Solenni li tat bidu għall-Festi ad unur tal-Immakulata Kunċizzjoni. Misti edna parti kolari kienu l-Qalin residenti barra l-Parroċċa. Anima l-kant, il-Kor Parrokkjali ‘San Ġużepp’. Wara, sar il-ħruġ tal-Istatwa Titulari u devota ta’ Marija Immakulata min-niċċa.

28 ta’ Novembru – 6 ta’ Diċembru 2012Novena tal-Immakulata KunċizzjoniIl-mott o magħżul għal din is-sena kien Marija Immakulata, l-Omm tal-Fidi.Kull ġurnata kienet iddedikata għal sett ur parti kulari. L-ewwel tlett ijiem tan-Novena kienu mmexxija minn Mons. Renato Borg fi lwaqt li t-ti eni tlett ijiem kienu f’idejn Mons. Salv Grima. It-Tridu f’ġieħ l-Immakulata Kunċizzjoni kien f’idejn l-Arċipriet tal-Parroċċa tal-Għarb Mons. Joseph Sultana fi lwaqt li anima l-kant il-Kor Parrokkjali ‘San Ġużepp’.

L-Arċipriet Kan. Joe Zammit mexxa quddiesa b’suff raġju tar-Rett uri u l-Benefatt uri tas-Santwarju bil-kant Solenni tat-Te Deum f’għeluq in-Novena.

It-Translazzjoni kienet immexxija mill-Arċipriet Kan. Joe Zammit. Eżatt wara, id-Dekan tat-Teoloġija tal-Università ta’ Malta, il-Professur Fr. Manuel Agius mexxa l-Konċelebrazzjoni Solenni bis-sehem tal-kleru tal-parroċċa.

8 ta’ Diċembru 2012Jum is-Solennità tal-Immakulata KunċizzjoniF’din il-ġurnata għażiża għall-Madonna, mijiet ta’ pellegrini minn kull naħa tal-gżira ħonqu s-Santwarju minn kmieni fi lgħodu sa tard wara nofsinhar. Il-Konċelebrazzjoni Ponti fi kali tmexxiet mill-E.T. Mons. Mario Grech, Isqof ta’ Għawdex, fl imkien ma’ rappreżentanza tal-Kapitlu Kati drali u mas-Saċerdoti tal-Parroċċa. Aktar tard wara nofsinhar, sar it-58 Edizzjoni tal-Pellegrinaġġ Tradizzjonali tal-muturi,

roti u karozzi mill-pjazza tas-Santwarju Ta’ Pinu għas-Santwarju tal-Kunċizzjoni. Wara sar it-tberik tal-vett uri mill-W.R. Arċipriet Kan. Dr Joe Zammit fi lwaqt li tqassmu rikordji lis-sewwieqa.

Filgħaxija nġbarna lkoll fl imkien biex nassistu għal ċelebrazzjoni devota li għalqet il-festa u dan minħabba li t-temp ma ppermetti ex.

Il-komunità parrokkjali tal-Qala tat l-aħħar ti slima lil Dun Lawrenz Theuma, saċerdot wild ir-raħal tagħna. Il-konċelebrazzjoni tmexxiet mill-E.T. Mons Isqof Mario Grech, Isqof t’Għawdex.

15 – 23 ta’ Diċembru 2012Novena Milied 2012It-tema għal din is-sena kienet ‘Persunaġġi ta’ Fidi Kbira li ħejjew għall-Miġja ta’ Ġesù Kristu’. Kull fi lgħaxija qabel il-Barka Sagramentali tkanta l-innu sabiħ lill-Madonna ‘Alma Redemptoris Mater’. Id-disat ijiem tan-Novena kienu f’idejn predikaturi diff erenti .

Filgħaxija, fi l-Knisja Arċipretali tt ellgħet il-Wieħed u Għoxrin Edizzjoni tal-Avveniment Ekumeniku ‘Gozo Internati onal Celebrati on’ bit-tema ‘God is Love’.

Filgħaxija nġbarna lkoll flimkien għall-Purcissjoni

Page 84: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

82

familja mmexxija mill-Missjunarju fi l-Brażil, Kenya u Etjopja Mons. Ġorġ Grima. Anima l-kant il-grupp tal-adolexxenti u ż-żgħażagħ tal-Parroċċa. It-tf al preżenti setgħu jinkitbu fl -Opra tat-Tfal għall-Missjoni.

2 ta’ Frar 2013Il-Preżentazzjoni tal-Mulej Ġesù fi t-TempjuFil-quddiesa ta’ fi lgħodu tbierket ix-xemgħa li tf akkarna fi l-Magħmudija tagħna. Ix-xemgħa ħamra hija sinjal tal-fi di tagħna f’Alla li jgħix fostna.

Filgħaxija, l-Arċipriet il-W.R. Kan. Dr Joe Zammit mexxa Konċelebrazzjoni bir-rit tat-tqegħid tal-irmied, bis-sehem tal-Kor Parrokkjali ‘San Ġużepp’.

Fi tmiem din il-ġimgħa, ġie organizzat Seminar Parrokkjali fi d-Dar tal-Patrijiet Franġiskani Minuri tax-Xatt . Tlabna fl imkien bit-talb tas-Salmi; saret spjegazzjoni dwar ‘Is-Sena tal-Fidi u l-Familja’ u taħdita dwar ‘Il-Ġenerazzjoni Żagħżugħa’. F’għeluq dan is-seminar, saret quddiesa bis-sehem tal-koppji għarajjes.

Filgħaxija ħadna sehem f’Konċelebrazzjoni Solenni mmexxija mis-saċerdot novell Dun Ġorġ Schembri, Vigarju Parrokkjali tal-Imqabba u wara fi l-Mixja penitenzjali bix-xbieha tal-Ecce Homo.

Saret iċ-ċelebrazzjoni tal-Ewwel Qrara għat-tf al li din is-sena ser jirċievu l-Ewkaristi ja għall-ewwel darba. Misti edna parti kolari kienu l-ġenituri tagħhom. ■

tradizzjonali tal-Bambin organizzata mis-Soċjetà tal-Muzew tal-Qala bis-sehem tal-Banda ‘Ite ad Joseph’. Wara ttella’ programm fil-knisja bil-prietka tat-tifel.

Aktar tard, il-komunità nġabret għat-talb tas-Salmi u għall-Quddiesa Solenni tal-Lejl tal-Milied bil-kant tal-Glorja bis-sehem tal-Kor Parrokkjali ‘San Ġużepp’. Ġesù Bambin gie ppreżentat lejn l-artal maġġur fejn tpoġġa fi l-maxtura mħejjija.

25 ta’ Diċembru 2012Solennità tat-Twelid ta’ Sidna Ġesù KristuFilgħodu tmexxiet Konċelebrazzjoni Solenni. Anima l-kant il-grupp tal-adolexxenti u ż-żgħażagħ. Wara, tqassmu rigali lit-tf al fi l-pjazza u lill-morda fi d-djar tagħhom.

Filgħaxija nġbarna lkoll fl imkien għall-Konċelebrazzjoni ta’ Radd il-Ħajr lil Alla bil-Kant tat-Te Deum.

Aktar tard saret ikla familjari tal-Aħħar tas-Sena organizzata mill-Grupp tal-‘Fund Raising’ tal-parroċċa fi s-Sala taċ-Ċentru Parrokkjali.

6 ta’ Jannar 2013L-Epifanija tal-Mulej. Festa tat-tf al għall-Missjoni.Filgħodu tmexxiet quddiesa bis-sehem tat-tf al u tal-

Page 85: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

83

Ir-Ritratt ta’ din il-Ħarġa: (Nru. 7)

L-Ewwel Ħarġa tal-Logħba tal-Lott u tal-Gvern ta’ Malta f’Pajjiżna:

Il-Logħba tal-Lott u kienet introdott a f’Malta fi Frar tas-sena 1923, mill-Gvern Malti . Infetħu banek tal-lott u f’xi rħula ta’ Għawdex, fosthom fi l-Belt Victoria, fi n-Nadur, fi x-Xagħra fost l-oħrajn. Tal-Qala kienu jinqdew jew mir-Rabat jew min-Nadur li huwa r-raħal l-aktar viċin. Il-Banka tal-Lott u tan-Nadur kienet irreġistrata bħala Nru. 90 (naturalment f’Malta u Għawdex).

Il-biljett li jidher hawn fuq kien ta’ Ġużepp Debono mill-Qala u kien mixtri min-Nadur u l-biljett iġib in-numru 7, maqtugħ mill-kti eb Nru. 9. Il-prezz ti egħu kien ta’ six pence (0s6d) u l-jum tat-tlugħ kien l-10 ta’ Frar 1923. Ir-Riċevitur tal-banka tan-Nadur kien ċertu G. Cauchi u n-numri milgħuba kienu; 3 - 39 - 56.

Ir-rebħ tal-Lott u kien hekk: Jekk jitla’ numru wieħed, ti rbaħ l-ammont għall-50 darba, żewġ numri għall-250 darba, tliet numri għall-2,000 darba, waqt li jekk jiti lgħu 4 numri kont ti rbaħ l-ammont għall-5,000 darba.

Interessanti l-fatt li l-biljetti kienu miktuba bit-tliet lingwi, bl-Ingliż, bit-Taljan u bil-Malti . ■

Dan il-biljett jinsab fi d-Djarju ta’ Ġużepp Debono u għadu ntatt kif jidher hawn fuq.

L-Editur.

Dan hu l-biljett oriġinali li nxtara proprju fl -ewwel ħarġa tal-Lott u f’Malta fl -10.2.23, 90 Sena Ilu

Page 86: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Leħen il-Qala - Għid 2013

84

Page 87: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Triq il-Forn, QALAtel: 2156 6748 / 9946 0763

The place for Ur future Shopping at the Best Discount Prices

Nawguraw il-Festi

t-tajba lil Qalin kollha

A vast range of headboards / bedsall sizes available and even to clients specifications

+ + + =

Page 88: Habemus Papam Franciscum - Radju Lehen il-Qala · Habemus Papam Franciscum 5 Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 8 40 sena Leħen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma 8 English Speaking

Le

ħe

n il-Q

ala

- Għ

id 2

01

3

Habemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamHabemus PapamFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscumFranciscum


Recommended