H_nea_krish_toy_kapitalismoy

8/7/2019 H_nea_krish_toy_kapitalismoy

http://slidepdf.com/reader/full/hneakrishtoykapitalismoy 1/66



Η Νέα Κρίση

του Καπιταλισμούμια μαρξιστική απάντηση

Chris Harman



τίτλος προτώτυπου

Chris Harmon

Capitalism's New Crisis

London 2008

ISBN: 978-960-7967-43-5

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ

ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΑΘΗΝΑ: Τθ 8161, 100 10, Αθήνα

ΛΕΥΚΩΣΙΑ: ΤΚ 7280. Λευκωσία

Τυπώθηκε τον Οκτώβρη του 2008 σε 1000 αντίτυπα

Μετάφραση: Νίκος Λούντος, Σωτήρης Κοντογιάννης

Πρόλογος: Πάνος Γκαργκάνας

Επιμέλεια: Κώστας Πίπας

Εξώφυλλο, σελιδοποίηση: Παντελής Γαβριηλίδης

Εκτύπωση: Αφοί Παππά & Σία ΑΕΒΕ, Πλαστήρα 256 Αγ. Ανάργυροι

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ

ΑΘΗΝΑ: ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ

Φειδ ίου 14-16, Τ.Κ.10678, τηλ.: 210 5247584

www.rnarxlstlko.grmaixist [email protected]

mailto:[email protected]





ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 5

Η ΑΠΟΤΥ ΧΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΑΓΟΡΑΣ 9

ΤΙ ΠΡΟ ΚΑΛΕΣΕ ΤΗ Ν ΚΡΙΣΗ; 14

Βγάζοντας κέρδη από του ς φτω χούς 16 Το δηλη τήριο απλώ νεται 18 Είναι η πρα γματική οικον ομία υγιής ; 20

Η ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Ο ΚΑΠ ΙΤΑΛΙΣΜΟΣ 22

Εκμ ετά λλευ ση και Αλ λο τρίω ση 25 Τυφ λός Ανταγω νισμός 26 Υπερπαραγωγή 28

ΥΦΕΣΗ, ΑΝ ΘΗΣ Η ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ 30

Η δεκαετία το υ 1930 - Η Μ εγά λη Ύ φ εσ η . 32 Η μετα πολ εμική άνθη ση 35 Η επιστροφ ή τω ν κρίσεων 36

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΧΡΕΟΥΣ 40

Η Βρετανία του Νέου Εργατικού Κόμματος:Παράδεισος για του ς τρα πεζίτες 42Αντ ιφάσεις της οικονομίας το υ χρέους 43 2000-2001: Μια νέα κρίση 46

Ισορροπ ώντα ς πάνω σε μια πυραμίδα χρε ών 49

ΜΙΑ ΠΟ ΛΛ ΑΠ ΛΗ ΚΡΙΣΗ 52

Ο πληθ ωρ ισμός επιστρέφε ι 53

ΠΟΙΑ ΘΑ ΕΙΝΑΙ Η ΣΥΝΕ ΧΕΙΑ; 57

Ποιος θα πλη ρώ σει ; 59 Έ ν α πρώ το βήμα 61



Ο Chr is Harman

ε ίνα ι μέλος τουSocial ist Workers Party

στη Βρετανία κα ι εκδότης

του περ ιοδ ικού

Internat ional Socia l ism.

Είνα ι συγγραφέας πολλών β ιβλ ίων κα ι στα ελληνικά

κυκλοφορούν από το Μαρξ ιστ ικό Β ιβλ ιοπωλε ίο τα εξής

Η ο ι κο νο μ ία το υ τρε λο κ ο μ ε ίο υ

Γερ μα νία 1918-1923, Η χα μέν η επ αν άσ τασ η

Διεθνές Ν ομ ισμ ατ ικό Ταμε ίο κα ι Πα γκόσ μ ια Τ ράπεζα

Μαρξ ισμός θεωρ ία κα ι πράξη

Πώς χάθηκε η Ρώσικη Επανάσταση

Γκράμ σι Η ζωή κα ι ο ι ιδέες εν ός επα νασ τάτη

Μαρξ ισμός κα ι εθν ικ ισμός

Μάης 1968Ριζοσπασ τικό Ισλάμ, ιμπερ ιαλ ισμ ός κα ι αρ ιστ ερ ά.

Αλλα βιβλία του στα αγγλικά ε ίναι :

A People 's History of the Wor l0,

Explaining the Crisis

Revolut ion in the 21st Century

Marx ism αηά History



Π ρ ό λ ο γ ο ς 5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Αυτό το μ ικρό β ιβλ ιαράκι ε ί να ι μ ια προσπάθεια να απαντη -

θούν , με τη βοήθεια του Μαρξ , τα ερωτήματα που άνο ιξε η νεα

βαθειά κρίση του καπιταλισμού. Στα τέλη του 2008 δεν έχει απο-

με ίνε ι π ια σχεδόν κανένας που να αμφισβητε ί ότ ι βρ ισκόμαστε στη

δ ίνη της χε ιρότερης παγκόσμιας ο ικονομικής κρ ίσης απο την επο-

χή της δεκαετ ίας του 1930. Μέχρι πρόσφατα, όμως, ακούγαμε συ-

ν ε χ ώ ς τ ο α ν τ ί θ ε τ ο . Κ υ β ε ρ ν ή σ ε ι ς , ε π ι μ ε λ η τ ή ρ ι α , ι ν σ τ ι τ ο ύ τ α κ α ι

β ραβ ευμένο ι με Νόμπ ελ « εμπ ε ι ρογνώ μονες» ι σ χ υρ ί ζονταν ότ ι τα

δεδομένα της πραγματ ικής ο ικονομίας παραμένουν ισχυρά, ότ ι ο ι

κεντρ ικές τράπεζες θα φροντ ίσουν να ξεπεράσουμε μ ια «κακή συ-

γκυρία» , κα ι ότ ι όλο ι πρέπει να συνεχ ίσουμε να έχουμε εμπ ιστοσύ-

νη σ το σ ύσ τη μα π ου « απ οδε ί χ θ η κε» ανώ τερο απ ο κάθ ε εναλ λ ακτ ι -

κ ή λ ύ σ η .

Στην Ελλάδα, ακόμα και στ ις αρχές του Φθινοπώρου ο Αλογο -

σκούφης έλεγε ότ ι έχουμε μ ια ο ικονομία που αναπτύσεται με ρύθ -

μους δ ιπλάσιους και τρ ιπλάσιους απο τ ις άλλες χώρες της Ε .Ε . κα ι

ό τ ι ο ι ε λ λ η ν ι κ έ ς τ ρ ά π ε ζ ε ς δ ε ν έ χ ο υ ν σ η μ α ν τ ι κ ή ε μ π λ ο κ ή σ τ η ν

α γ ο ρ ά τ ω ν « τ ο ξ ι κ ώ ν » ο μ ο λ ό γ ω ν τ ω ν Η Π Α .

Τώρα, προκύπτει ότ ι η Ελλάδα είναι η χώρα που απειλείται πε-ρ ι σ σ ότερο απ ο κάθ ε άλ λ η σ τη ν Ευρώ π η . Τ ο Δη μόσ ι ο χ ρέος β ρ ί -

σκετα ι ξανά στο 100% το υ ΑΕΠ, παρά το γε γο νό ς ότ ι η «δημ ιουργ ι -

κή λ ογ ι σ τ ι κή » τη ς κυ β έρ νη σ η ς το υ Κ αρα μανλ ή και τη ς Ε .Ε . ε ί χε

αναβαθμίσει το ΑΕΠ της Ελλάδας κατά 25% πριν απο λ ίγο καιρό.



6 Π ρ ό λ ο γ ο ς 6

Το .ελλη ν ικό δημ όσιο θα χρε ιαστε ί να δα νε ιστε ί 53 δ ισεκατομμύρια

ευ ρώ το 2009, πο σο στό 20,3% το υ ΑΕΠ, το υ ψ ηλ ότ ερ ο στ η Ζώ νητου Ευρώ . Τ ο « καπ έλ ο» π ου αναγκάζετα ι να π λ η ρώ νε ι ο π ροϋπ ο -

λ ογ ι σ μός γ ι α τα ομόλ ογα του δη μοσ ί ου σ ε σ ύγκρ ι σ η με τα αντ ί -

στοιχα γερμ ανικά έ φτ ασ ε το 1,72%. Οι τόκ οι που π λη ρώ νε ι ο προ -

ϋπολογ ισμός εκτοξεύονται , ιδ ια ί τερα μετά το πακέτο των 28 δ ις

ε υ ρ ώ για τ η ν ε ν ί σ χ υ σ η τ ω ν τ ρ α π ε ζ ώ ν . Η δ η μ ο σ ι ο ν ο μ ι κ ή κ ρ ίσ η

παίρνε ι τ ι ς μεγαλύτερες δ ιαστάσεις από την εποχή της δεκαετ ίας

του 1980.

Το ίδ ιο βλέπουμε να συμβαίνε ι στον ιδ ιωτ ικό τομέα. 0 μύθος

γ ια το υ πε ρχρ εω μέ νο δ ημό σιο και το ν «υγ ιή» κόσμο της β ιομηχα-

ν ίας και του εμπορίου καταρρέε ι . Ήδη γ ί νετα ι λόγος γ ια «νέα γεν ιά

π ρ ο β λ η μ α τ ι κ ώ ν ε π ι χ ε ιρ ή σ ε ω ν » κ αθ ώ ς τ α κ έ ρ δ η τ ω ν ε ι σ η γ μ έ ν ω ν

σ το Χ ρη ματ ι σ τή ρ ι ο επ ι χ ε ι ρή σ εω ν με ι ώ θ η καν το π ρώ το ενν ι άμη νο

του 2008 κατά 60,9% στον κλάδο των τροφίμων και 107,2% στονκ λ ά δ ο τ ω ν κ α τ α σ κ ε υ ώ ν .

Γ ιατ ί τό σ η τύ φ λα ; Ε ίναι όλ α αυτά τα οικονομικά επ ιτελε ία ανί -

κανα να π ροβ λ έψ ουν τη ν κρ ί σ η π ου ερχ όταν ; Έλ εγαν ψ έματα ; Κα ι

τ ι εμπιστοσύνη μπορεί να υπάρχει γ ια τ ις δ ιακηρύξεις τους ότ ι από

δω και πέρα θα φροντ ίσουν να δ ιορθώσουν τα πράγματα;

Ε ί ν α ι χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά α υ τ ά π ο υ έ γ ρ α φ ε η Κ α θ η μ ε ρ ι ν ή τ ο ν

Οκτώ β ρη καθ ώ ς έσ καγαν τα μεγαλ ύτερα κανόν ι α σ τ ι ς τράπ εζες

Η ΠΑ και Ε υρώ πης:

«Αλήθεια πού είναι τώρα αυτά τα μαθηματικά μυαλά (τα Νό-

μ π ε λ π ο υ π α ρ ή λ α υ ν α ν τ α τ ε λ ε υ τ α ί α χ ρ ό ν ι α ε π ι β ρ α β ε ύ ο ν τ α ς τ ο

άπειρο στ ις κερδοσκοπικές κ ι νήσε ις ] , να μας πουν γ ιατ ί δεν λε ι -

τούργη σ αν τα σ υσ τή ματα σ υναγερμού σ τα μοντέλ α δ ι άχ υσ η ς επ ι -

χε ιρημα τ ικών κ ινδύ νω ν; Γ ιατί δε ν προ έβλ εψ αν το άνω ή το κάτωφ ρ ά γ μ α τ ω ν α γ ο ρ ώ ν ό τ α ν μ ο ν τ ε λ ο π ο ί η σ α ν τ ο ο λ ο κ λ ή ρ ω μ α τ ο υ

δανε ι σ μού τ ί τ λ ω ν marg i ns ; »

Σε αυτά τα αναπάντητα ερωτήματα δ ίνε ι απαντήσεις ο Chr is

Harman αξ ιοποιώντας τη θεωρία του Μαρξ . Στ ις ενότητες αυτού



Π ρ ό λ ο γ ο ς 7

του φυλ λ αδ ί ου καταγράφε ι τη ν απ οτυχ ί α τη ς ελ εύθ ερη ς αγοράς ,

εντοπίζει τ ις αιτ ίες της κρίσης, συνδέει τη κρίση με το ίδ ιο το σύ-σ τ η μ α τ ο υ κ α π ι τ α λ ι σ μ ο ύ κ α ι ε ρ μ η ν ε ύ ε ι τ η ν π ο ρ ε ί α τ ο υ α π ό τ ο

π ρ οη γού μεν ο με γά λ ο Κραχ το υ 1929 μέχ ρ ι τ ις σ ύγ χ ρον ες φούσ κες

π ου άρχ ι σ αν να σ κάνε τον τελ ευτα ί ο χ ρόνο .

Η προσπάθεια να βρούμε αυτές τ ις απαντήσεις ε ί να ι πολύ ση -

μαντ ική . Ο ι ίδ ιο ι ψεύτες που εκθε ίαζαν τ ις αρετές του νεοφιλελευ -

θ ερ ι σ μού μέχ ρ ι π ρόσ φατα , τώ ρα αναθ εματ ί ζουν τα go l de n boy s

κα ι καταρ ι ούντα ι τον « καζ ι νοκαπ ι ταλ ι σ μό» . Όπ ω ς το 1 9 7 3 -1 9 7 4

έλ εγαν ότ ι η κρ ί σ η ε ί να ι « π ετρελ α ϊ κή » κα ι έρ ι χ ναν τ ι ς ευθ ύνες

σ τους « Άραβ ες π ου μονοπ ω λ ούν τα π ετρέλ α ι α » , τώ ρα ξ ορκ ί ζουν

τ η ν α π λ η σ τ ί α ο ρ ι σ μ έ ν ω ν μ ά ν α τ ζ ε ρ τ ω ν τ ρ α π ε ζ ώ ν . Τ ο 1 9 9 7 - 9 8

έλ εγαν ότ ι δ ι εφθ αρμένος καπ ι ταλ ι σ μός « τω ν κολ η τώ ν» υπ ή ρχ ε μό -

νο στη Νοτιοανατολική Ασία και στη Ρωσία, ενώ η Ευρώπη και ο ι

ΗΠΑ έχουν ελεύθερς αγορές με δ ιαφάνε ια και θεσμούς. Σήμερααποδεικνύεται ότ ι μέσα στην καρδιά του καπι ταλ ισμού υπάρχε ι το

πρόβλημα και ότ ι η αλυσ ίδα των κρ ίσεων των τελευταίων 35 χρό-

νων δεν ε ί να ι μ ια σε ιρά απο «ατυχήματα» αλλά το νήμα που δ ια -

π ερνάε ι τη ν κατάσ τασ η του ί δ ι ου του σ υσ τή ματος .

Αυτό ε ί να ι ενα συμπέρασμα απαραίτητο γ ια όλους όσους θέ -

λ ουν να αντ ι π αλ έψ ουν τα χ τυπ ή ματα π ου φέρνε ι η νέα κρ ί σ η του

καπ ιταλ ισμού: γ ια του ς εργά τες και τ ι ς εργάτριες π ου αντ ιστέκο -

νται στα κλεισ ίματα και τ ις απολύσεις , γ ια τους νέους και τ ις νέες

που αντ ιπαλεύουν την ιδ ιωτ ικοποίηση της Παιδε ίας , γ ια τους γ ια -

τρο ύς κα ι του ς νοσ η λ ευ τέ ς π ου δ ί νο υν μάχ ες γ ια να υπ ερασ π ί -

σο υν τα δημόσια νοσο κομε ία , γ ια το υς με τανά στες και του ς αντ ι -

ρατσ ι σ τές π ου αντ ι μετω π ί ζουν τ ι ς π ροκλ ή σ ε ι ς τω ν φασ ι σ τώ ν κα ι

τ ο ν θ ε σ μ ο θ ε τ η μ έ ν ο ρ α τ σ ι σ μ ό τ ω ν κ υ β ε ρ ν ή σ ε ω ν π ο υ φ ο ρ τ ώ ν ο υ ντ ις ευθύνες γ ια την ανεργ ία στους πρόσφυγες .

Όλ ο ι όσ ο ι σ υμμετέχ ουμε κα ι σ τη ρ ί ζουμε αυτούς τους αγώ νες

έχουμε ανάγκη να ξεκαθαρίσουμε ότ ι η λύση δεν θα έρθει αν κά -

π ο ι ο ι υπ ουργο ί π ου μέχ ρ ι χ τες δή λ ω ναν « νεοφ ι λ ελ εύθ ερο ι » αρχ ί -



8 Πρόλογος 8

σουν να δηλώνουν «νεοκεϋνσιανοί» . Η λύση χρειάζεται να είναι

πολύ πιο ριζική, να είναι αντικαπιταλιστική. Η αριστερά μπορεί καιπρέπει να γίνει πολύ πιο τολμηρή, να διεκδικήσει την ανατροπή

του συστήματος που γεννάει την κρίση και τη δημιουργία μιας δί-

καιης σοσιαλιστικής κοινωνίας. Σ'αυτή την προοπτική είναι αφιε-

ρωμένο το φυλλάδ ιο .

Πάνος Γκαργκάνας

Δεκέμβριος 2008



Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού 9

Η ΑΠΟΤΥΧΙΑ

ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΑΓΟΡΑΣ

"Μαύρη Δευτέρα, τρομερή Τρ ί τη , απαίσ ια Τετάρτη ." Έτσ ι πε -

ρ ι έγραψ ε μ ί α μεγάλ η ς κυκλ οφορ ί ας εφη μερ ί δα τα γεγονότα τη ς

τρ ί τη ς β δομάδας του Σεπ τέμβ ρη . Ο ι άνθ ρω π ο ι σ ε όλ ο τον π λ ανή τη

κοι τούσα ν σαστ ισμέ νο ι και τρο μα γμέ νο ι καθώς ο ι με γά λες χρημα-

τοπ ιστωτ ικές επ ιχε ιρήσεις , των οποίων τα κολοσσια ία κέρδη και τατεράστ ια μπόνους σημάδεψαν τ ις τελευταίες τρε ις δεκαετ ίες , βυ -

θ ί ζονταν μέσ α σ ε ένα β άλ το απ ό χ ρέη . Π ολ λ ο ί απ ό όσ ους π αρατη -

ρούσ αν τα γεγονότα δεν μπ όρεσ αν να κρύψ ουν ένα μ ι κρό γελ άκ ι

β λ έ π ο ν τ α ς τ ο υ ς γ ι ά π η δ ε ς μ ε τ α π α ν ά κ ρ ι β α κ ο σ τ ο ύ μ ι α ν α λ έ ν ε

αντ ίο στους τεράστ ιους μ ισθούς τους , καθώς έβγαιναν από τους

ουρανοξ ύσ τες τω ν ε τα ι ρε ι ώ ν τους κρατώ ντας σ τα χ έρ ι α χ αρτόκου -

τ α μ ε τ α π ρ ο σ ω π ι κ ά τ ο υ ς α ν τ ι κ ε ί μ ε ν α . Ό μ ω ς μ α ζ ί μ ε τ ο γ έ λ ι ο

υπήρχε και μ ια έντονη ανησυχ ία . Το σύστημα στο οποίο ζούμε και

εργαζόμαστε βρέθηκε σε βαθ ιά κρ ίση και δεκάδες εκατομμύρια

ά ν θ ρ ω π ο ι π ο υ δ ο υ λ ε ύ ο υ ν σ ε β α ρ ε τ έ ς δ ο υ λ ε ι έ ς μ ε τ α π ε ι ν ο ύ ς

ό ρ ο υ ς δ ια β ίω σ η ς α γ ω ν ι ο ύ ν μ ή π ω ς φ ο ρ τ ω θ ο ύ ν α υ τ ο ί τ ο κ ό σ τ ο ς .

Α υ τ ό ς ο φ ό β ο ς έ γ ι ν ε ε ν τ ο ν ό τ ε ρ ο ς τ η ν ε π ό μ ε ν η β δ ο μ ά δ α , ό τ α ν

ένας απ ό τους π λ ουσ ι ότερους ανθ ρώ π ους τω ν ΗΠ Α π ροε ι δοπ ο ί η -σ ε ό τ ι θ α α κ ο λ ο υ θ ή σ ε ι έ ν α " ο ι κ ο ν ο μ ι κ ό Π ε ρ λ Χ ά ρ μ π ο ρ ' κ α ι ο

Τ ζορτζ Μπ ους έκανε έκτακτο τη λ εοπ τ ι κό δ ι άγγελ μα π ροε ι δοπ ο ι ώ -

ντας ότ ι "ο λό κλ ηρ η η ο ικονομία μας κ ινδυνεύ ε ι " .

Κάποιο ι έχουν ήδη πληρώσει το τ ίμημα. Στη Βρεταν ία , χ ί λ ιο ι



10 Chris Ha rm on

άνθ ρω π ο ι κάθ ε μέρα π ροσ τ ί θ ονταν σ τ ι ς ουρές τω ν ανέργω ν τον

Αύ γο υσ το . Π ερίπου 85 χ ι λ ιάδες άνθρωπ οι πο υ πήγαιναν δ ιακοπέςέφτασαν στο αεροδρόμιο γ ια να ανακαλύψουν ότ ι ο ι πτήσε ις γ ια

τ ις οποίες ε ίχαν ήδη πληρώσει δεν υπήρχαν π ια , ενώ η αστυνομία

ή ταν έ το ι μη να τους απ ω θ ή σ ε ι αν π ροσ π αθ ούσ αν να δ ι εκδ ι κή σ ουν

τ ι ς θ έσ ε ι ς τους . Δύο εκατομμύρ ι α Αμερ ι κανο ί έχ ασ αν τα σ π ί τ ι α

τους τον τελευταίο χρόνο . Κανε ίς δεν ξέρε ι τ ι θα ακολουθήσει κα ι

λ ι γό τε ρο από όλ ου ς ξέρ ου ν ο ι πολ ιτ ικο ί , ο ι τρα πεζ ί τες και ο ι β ιο -

μήχανοι που μας διαβεβαιώνουν πως είναι ο ι καλύτεροι γ ια να δι -

ο ικούν την κο ινωνία γ ια το συμφέρον μας.

Πίσω από την κρίση βρίσκεται μία λέξη που είχαν σχεδόν κα-

ταφέρε ι να τη ν απ αγορεύσ ουν απ ό το κο ι νω ν ι κά απ οδεκτό λ εξ ι -

λόγιο εδώ και περίπου τρεις δεκαετίες - αυτή η λέξη ε ίναι ο "καπι -

ταλ ισμός" . Αντ ί να μ ιλούν γ ια τον καπι ταλ ισμό, μας χόρτασαν με

κο υβ έντ ες γ ια τη ν " επ ι χ ε ι ρη ματ ι κότη τα" κα ι του ς " δη μ ι ουρ γού ςτου π λ ούτου" μπ ροσ τά σ τους οπ ο ί ους θ α έπ ρεπ ε να σ τεκόμασ τε

με δέος , να τους αφήνουμε να δ ιο ικούν τ ις Κεντρ ικές Τράπεζες

α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τ ι ς ε κ λ ε γ μ έ ν ε ς κ υ β ε ρ ν ή σ ε ι ς , ν α τ ο υ ς π α ρ α δ ώ -

σου με τα δημόσια σχ ολε ία , να ανα διαρθρ ώνο υν τ ο ΕΣΥ και τα ν ο -

σηλευτ ικά ιδρύματα, να τους παρακαλάμε να γ ί νοντα ι σπόνσορες

σ ε αθ λ η τ ι κούς σ υλ λ όγους κα ι σ υμφω ν ι κές ορχ ή σ τρες , να χ ρη μα -

τοδοτούν πολ ι τ ικά κόμματα τα οποία κάποτε υποτ ίθετα ι ότ ι θα αμ-

φ ι σ β η τούσ αν τη δύναμή τους/Τ ώ ρα, η σ κλ η ρή αλ ή θ ε ι α π ί σ ω απ ό

τους ευφημισμούς, ξαφνικά αποκαλύφθηκε. Ε ί να ι η πραγματ ικότη -

τα ενός σ υσ τή ματος π ου β ασ ί ζετα ι σ τον ανταγω ν ι σ μό όπ ου κερδ ί -

ζε ι ο π ι ο άπ λ η σ τος , ενός σ υσ τή ματος με π ρω ταγω ν ι σ τές αυτούς

π ο υ κ α τ α φ έ ρ ν ο υ ν κ α λ ύ τ ε ρ α ν α β γ ά ζ ο υ ν λ ε φ τ ά σ ε β ά ρ ο ς ό λ ω ν

τω ν άλ λω ν, αν και γν ω ρίζ ου ν πως αν τα πράγματα πάνε στραβάγια τους ίδ ιους , θα μπορούν να στηριχθούν σε πολ ι τ ικούς που ενώ

λ ένε π ω ς υπ ερασ π ί ζοντα ι τη ν ελ εύθ ερη αγορά , θ α τους π ροσ φέ -

ρουν γ ιγάντ ιες κρατικές επιδοτήσεις την ίδ ια ώρα που θα περικό-

πτ ου ν τ ις συν τάξε ις και τα επ ιδόματα ανεργ ίας για ό λο υς μας.



Η Νέα Κρίση το υ Κα πιτα λισμ ού 11

Αυτό ακριβώς έκανε το αμερικανικό κράτος στ ις 7 Σεπτέμβρη,

όταν εξ αγόρασ ε τους δύο γ ί γαντες τω ν σ τεγασ τ ι κώ ν δανε ί ω ν , τηFannie Mae και τη ν Fred die Mac, ξοδ εύ οντ ας εκ ατο ντάδ ες δ ισεκα-

τομμύρια δολάρια σε μ ια κ ί νηση που, σύμφωνα με τον Νούριελ

Ρουμπ ί ν ι , ο ι κονομολ όγο με έδρα τη Νέα Υ όρκη κα ι π ρώ η ν σ ύμ -

β ο υ λ ο τ η ς κ υ β έ ρ ν η σ η ς , ή τ α ν "η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ε θ ν ι κ ο π ο ί η σ η π ο υ

γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα" . Το ίδ ιο έγ ι νε ξανά, εννέα μέρες

αργότερα , ό ταν η αμερ ικάν ικη κυβ έρνη σ η εξ αγόρασ ε T nvA l G .y cnv

μέχ ρ ι π ρόσ φατα μεγαλ ύτερη ασ φαλ ι σ τ ι κή ε τα ι ρε ί α του κόσ μου .

Και το ίδ ιο ε ίχε γ ίνε ι εν νέ α μ ήν ες πριν , όταν η βρετανική κυ βέ ρν η-

ση τελ ικά εξα γόρα σε τη ν N or th ern Rock και το ξαναέκανε το ν Σε -

π τ έ μ β ρ η , ό τ α ν ε θ ν ι κ ο π ο ί η σ ε τ η ν π ρ ώ η ν σ τ ε γ α σ τ ι κ ή τ ρ ά π ε ζ α

Bradford and Bingley .

Δεν θ α μπ ορούσ ε να φαντασ τε ί κανε ί ς μεγαλ ύτερη ανατροπ ή

τ η ς " ν ε ο φ ι λ ε λ ε ύ θ ε ρ η ς " φ ι λ ο λ ο γ ί α ς πε ρ ί ε λ ε ύ θ ε ρ η ς α γ ορ ά ς π ο υμας ε ίχαν επ ιβάλε ι ο ι δ ιάφοροι πολ ι τ ικο ί κα ι σχολ ιαστές των ΜΜΕ,

από τ ις αυτές εξαγορές . Τα ίδ ια τα γεγονότα τούς ανάγκασαν να

α π α ρ ν η θ ο ύ ν ό λ α όσ α έ λ ε γ α ν ε π ί δ ε κ α ε τ ί ε ς , ν α π ε τ ά ξ ο υ ν σ τ α

σ κ ο υ π ί δ ια , σ χ ε δ ό ν ε ν μ ία ν υ κ τ ί , τ η ν ιδ ε ο λ ο γ ί α π ο υ κ ή ρ υ σ σ α ν

στους εργάτες και τ ι ς φτωχότερες χώρες.

Γ ιατ ί ; Όχ ι γ ια να προστατεύσουν αυτούς που χάνουν τ ις δου-

λειές τους, τα σπίτ ια τους ή που είδαν τ ις δ ιακοπές τους να κατα-

σ τ ρ έ φ ο ν τ α ι κ αι τ ις σ υ ν τ ά ξ ε ι ς τ ο υ ς ν α κ ι ν δ υ ν ε ύ ο υ ν . Η N o r t h e r n

Rock , από τότε που την εξαγόρασε το κράτος , βρ ίσκεται επ ικεφα-

λ ή ς τη ς ομάδας τω ν σ τεγασ τ ι κώ ν τραπ εζώ ν π ου κάνουν κατασ χ έ -

σεις στα σπίτ ια και πετάνε τον κόσμο έξω. Στη διάρκεια του Αυ-

γούστου, έκανε κάθε μέρα κατασχέσεις στα σπίτ ια δέκα οικογενει -

ών . Όλη αυτή η προστασία του κράτους έγ ι νε γ ια να σώσει το ο ι -κονομ ι κό σ ύσ τη μα π ου δη μ ι ούργη σ ε τη ν κρ ί σ η , ένα σ ύσ τη μα π ου

βασίζετα ι σε hedg e funds , τραπεζ ικά και επεν δυτ ικά χα ρτο φυ λά-

κ ια δ ισεκατομμυρίων και υποθέτε ι πως κανε ίς ποτέ δεν θα τολμή -

σε ι να αμφισβητήσει την ασταμάτητη απληστ ία τους . Η αμερικάνι -



12

κη κυβέρνηση άφησε τελικά μία από τις πιο σοβαρές επενδυτικές

της τράπεζες, την Lehman Brothers να χρεοκοπήσει στ ις 14 Σε-πτέμβρη. Όμως η παρανοϊκή συμπεριφορά που προκάλεσε αυτό

το γεγονός στα hedge funds, τ ις τράπεζες και τα επενδυτ ικά χαρ-

τοφυλάκια, ανάγκασε την κυβέρνηση να κάνει στροφή 180 μοιρών

και να μοιράσει πολλά περισσότερα δισεκατομμύρια, στις 15, 16

και 17 Σεπτέμβρη. Η πιο δεξιά κυβέρνηση των ΗΠΑ εδώ και τρία

τέταρτα του αιώνα, στράφηκε σε χωρίς προηγούμενο εθνικοποιή-

σεις γ ια να προστατεύσει τους πλούσιους και να κοινωνικοποιήσει

τ ις ζημιές μετά από 30 χρόνια ιδιωτικοποίησης των κερδών. Δεν εί -

να ι παράξενο λο ιπόν ότ ι ο αστός ο ικονομολόγος Γουίλεμ Μπιού-

τερ περιγράφει αυτό που συνέβη ως "το τέλος του αμερικάνικου

καπιταλισμού όπως τον γνωρίσαμε".

Το βασικό ερώτημα είναι τ ι πρόκειται να τον αντικαταστήσει .

"Να στέκεστε στα δικά σας πόδια", ήταν πάντα η συμβουλήτων υπερασπιστών του καπιταλισμού προς όσους υπέφεραν μετά

από απολύσεις σε επιχειρήσεις που προχωρούν σε «μειώσεις προ-

σωπικού» . Αυτή ε ίναι η δικαιολογία όταν αναγκάζουν τους ανθρώ-

πους να ανταγωνίζονται μεταξύ τους γ ια να βρουν δουλειά, τους

ανέργους να εξευτελ ί ζοντα ι σ τ ι ς ουρές των γραφε ί ων εύρεσης

εργασίας, τ ις ανύπαντρες μητέρες και τους ανάπηρους να περνά-

νε τεστ απασχολησιμότητας πριν πάρουν επίδομα, όταν λένε σε

αυτούς που ποτέ στη ζωή τους δεν πήραν αξιοπρεπείς μισθούς να

κάνουν αποταμίευση γ ια να πάρουν σύνταξη, στους φοιτητές να

δουλέψουν γ ια να τα βγάλουν πέρα όσο σπουδάζουν και να πλη -

ρώσουν δ ίδακτρα. "Δεν υπάρχε ι εναλλακτ ική πρόταση" ήταν το

σύνθημα της Μάργκαρετ Θάτσερ , το οπο ί ο υ ι οθέτησαν ο Τόν ι

Μπλερ και ο Γκόρντον Μπράουν στη Βρετανία, καθώς την καλού-σαν στην πρωθυπουργική κατοικία. Όταν κατέρρεαν οι εταιρείες

ηλεκτρον ι κών ε ι δών στη Σκοτ ί α ή η αυτοκ ι νητοβ ι ομηχαν ί α στο

Ντάγκενχαμ του Λονδ ί νου κα ι σ το Λόνγκμπρ ι τ ζ του Λ ί βερπουλ ,

έλεγαν στον κόσμο που έχανε τη δουλε ιά του πως το χε ιρότερο




που θα μπορούσε να συμβεί ε ί να ι να περάσουν ο ι ετα ιρε ίες στο

κράτος . Έτσ ι θα καταστρεφόταν ο "ανταγωνισμός" , θα "πν ιγόταν πεφ ευρ ετ ι κότη τα" και θ α " ανα τρέπ οντα ν ο ι π ροσ δοκ ί ες" . Σή μερα ,

υ μν ολ ογ ού ν το κράτος π ου π αρενέβ η κα ι έκανε εξ αγορές , μό νο

όμω ς σ το β αθ μό π ου αυτό γ ί νετα ι γ ι α να π ροσ τατευθ ούν αυτο ί

που τζογάρισαν στ ις χρηματαγορές και ζούσαν σε δ ιαστημικά επ ί -

π ε δ α π ο λ υ τ ε λ ο ύ ς δ ι α β ί ω σ η ς , χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ώ ν τ α ς τ ο ν π λ ο ύ τ ο π ο υ

έχ ουν π αράγε ι άλ λ ο ι , ενώ αυτο ί δεν έχ ουν π αράγε ι π οτέ τ ί π οτα

εκτός από τεράστ ια χρέη .



14 Chris Ha rm on

ΤΙ ΠΡΟΚΑΛΕΣΕ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ;

Υπάρχει μία απλή ερμηνεία γ ια την αιτ ία της κρίσης: ε ίναι η

απ λ η σ τ ί α αυτώ ν π ου έχ ουν χ ρή ματα να απ οκτή σ ουν ακόμη π ερ ι σ -

σ ότερα . Αυτή η ερμη νε ί α δεν π ροέρχ ετα ι μόνο απ ό εκε ί νους π ου

ήταν πάντα αντ ίθετο ι στον καπι ταλ ισμό. Ε ί να ι η εξήγηση που δ ί -

νο υν ορ ι σ μένο ι απ ό του ς ένθ ερ μου ς υπ οσ τη ρ ι κτές το υ σ υ σ τή μα -

τος . 0 Τζ ον Μ ακΚέιν κατηγο ρεί του ς «κερδο σκό που ς και τα h edg efunds» που «μετέτρεψαν την αγορά μας σε καζ ίνο» . Η εφημερίδα

Dai l y Ex pre ss , ι δ ι οκτη σ ί ας ενός εκατομμυρ ι ούχ ου π ορνογράφου ,

αποκηρύσσει « τ ι ς υπερβολές στο Σ ί τυ του Λονδ ίνου» κα ι « τους αε -

ρ ι τζήδες» που «καταστρέφουν τη Βρεταν ία» . Ο πρώην αρχ ι -ο ικονο -

μολ όγος του Δ ι εθ νούς Νομ ι σ ματ ι κού Τ αμε ί ου , Ραγκουράμ Ρατζάν ,

ρ ίχνε ι το φταίξ ιμο στα υπέρογκα μπόνους που παίρνουν ο ι τραπε-

ζ ί τες. Ο Μάρτιν Γουλφ, βασικός αρθρογράφος των Financial T imes,

της εφημερίδας δηλαδή που εκφράζε ι το ίδ ιο το Σ ί τυ του Λονδ ί -

νου, ο οποίος μόλις πριν από τρία χρόνια έγραψε ένα βιβλ ίο με

τ ί τ λ ο " Γιατ ί δο υλ εύ ε ι η π αγκ οσ μ ι οπ ο ί η σ η ; " , τώ ρα κατη γορε ί τη ν

« α ν ε υ θ υ ν ό τ η τ α » τ ω ν τ ρ α π ε ζ ι τ ώ ν .

0 κατασ τροφι κός ρόλ ος του χ ρη ματοπ ι σ τω τ ι κώ ν ι δρυμάτω ν ε ί -

να ι ιδ ια ί τερα απλός . Κυνηγώντας το κέρδος, όργωσαν όλη τη γηψάχνοντας γ ια ευκαιρίες να δανείσουν χρήματα και έτσι να αποκο-

μ ίσουν τεράστ ια ποσά από τους τόκους, κερδοσκόπησαν και ε ισέ -

πραξαν προμήθειες επ ιβλέποντας εξαγορές και ιδ ιωτ ικοποιήσε ις .

Στ ις δεκαετίες του 1970 και του 1980, το επίκεντρό τους ήταν οι




φτω χ ότερες χ ώ ρες του π λ ανή τη σ τ ι ς οπ ο ί ες δάνε ι ζαν τόσ ο π ολ ύ

και με τόσο υψηλά επ ι τόκ ια ώστε αυτές γ ια να μπορέσουν να απο-π λ η ρώ σ ουν αναγκάζονταν να δανε ι σ τούν ακόμη π ερ ι σ σ ότερα με

α κ ό μ η υ ψ η λ ό τ ε ρ α ε π ι τ ό κ ι α . Ό τ α ν α υ τ έ ς οι χ ώ ρ ε ς έ μ π α ι ν α ν σ ε

μπ ελά δες , ο ι κυβ ερν ήσεις τω ν ΗΠΑ και τη ς Ευρωπαϊκής Ενω σης

έστελναν το ΔΝΤ να τ ις γονατ ίσε ι κα ι να τ ις αναγκάσει να ανο ίξουν

τ ις αγορές τους στ ις γ ι γάντ ιες ετα ιρε ίες της Δύσης, να ξεπουλή -

σουν τ ις β ιομηχανίες τους, να ιδ ιωτικοποιήσουν τη δημόσια υγεία

κ αι ν α β ά λ ο υ ν τ ο υ ς φ τ ω χ ό τ ε ρ ο υ ς γ ο ν ε ί ς να π λ η ρ ώ σ ο υ ν γ ια τ η

μόρφωση των παιδ ιών τους . Όμως, υπήρχαν όρια στο πόσο μπο-

ρούσαν να ξεζουμίσουν αυτές τ ις χώρες, ακριβώς επε ιδή ήταν τό -

σο φτωχές . Όλο και περισσότερο, τα χρηματοπιστωτ ικά ιδρύματα

έστρεφαν την προσοχή τους στ ις πλουσ ιότερες χώρες και ιδ ια ί τε -

ρα στα κέρδη που μπορούσαν να βγουν από την κερδοσκοπία σε

χρηματ ιστήρια , σε ακ ίνητα , σε εμπορεύματα όπως το πετρέλαιο ,σε ασφαλιστ ικά ταμεία και πάνω από όλα στην κατοικία.

Τα ποσά που συσσωρεύονται από τέτοιου ε ίδους δανεισμό μπο-

ρούν να είναι αστρονομικά, τόσο αστρονομικά ώστε τα χαρτιά που

περιέχουν τ ις οφειλές των ανθρώπων μπορούν να αποκτήσουν μεγά-

λη αξία. Οι στεγαστικές εταιρείες πουλούσαν αυτά τα χαρτιά στ ις

τράπεζες, οι οποίες με τη σειρά τους πακετάριζαν αυτά τα χαρτιά μα-

ζ ί με άλλα δημιουργώντας αυτά που αποκαλούν "χρηματοπιστωτικά

παράγωγα" και τα που λού σα ν σε ά λλ ες τράπεζες βγάζοντας κέρδος.

Ομάδες ιδιαίτερα πλούσιων ανθρώπων έβαζαν μερικά εκατομμύρια ο

καθένας γ ια να στήσουν hedge funds και να μπουν στο παιγνίδ ι .

Ένας ολόκληρος κλάδος με εκατοντάδες χ ι λ ιάδες εργαζόμενους σε

όλο τον κόσμο δημιουργήθηκε γύρω από τέτοιες συμφωνίες.

Αυτο ί π ου β ρ ί σ κονταν σ το κέντρο όλ η ς αυτή ς τη ς δρασ τη ρ ι ό -τη τας κα ι απ οκόμ ι ζαν τα μεγαλ ύτερα οφέλ η , δοξ άζονταν ω ς " φ ι -

λόδοξοι " , "κα ινοτόμοι " κα ι ' επ ιχε ιρηματ ικές ιδ ιοφυΐες" . Ανάμεσα

σε αυτές τ ις ιδ ιοφυΐες ήταν και αυτο ί που δ ιο ικούσαν την βρεταν ι -

κή τράπεζα Nor thern Rock . Ο ι F inanc ia l T imes ε ίχαν γράψει ένα



16 Chris Harmon

ολ όκλ η ρο αφι έρω μα γ ι α « τη ν π ρόπ οσ η π ου έγ ι νε γ ι α τη ν Nor the rn

Rock σ ε ένα π ολ υτελ ές δε ί π νο σ το Σ ί τ ι , με ατελ ε ί ω τους ύμνουςυπ έρ τω ν ι κανοτή τω ν τη ς σ τη ν χ ρη ματοπ ι σ τω τ ική κα ι νοτομ ία » .

Βγάζοντας κέρδη από τους φτωχούς

Τα κέρδη που έβγαιναν από το δανε ισμό, το πακετάρισμα των

δ α ν ε ί ω ν κ α ι τ η ν ε π α ν α π ώ λ η σ ή τ ο υ ς π ρ ο κ ά λ ε σ ε μια έ κ ρ η ξ η τ η ς

αναζή τη σ η ς γ ι α ακόμη π ι ο νέα π εδ ί α δανε ι σ μού κα ι νέες π η γές

κ έ ρ δ ο υ ς . Η α γ ο ρ ά γ ια τ η ν υ λ ο π ο ί η σ η α υ τ ώ ν τ ω ν ε ν ε ρ γ ε ι ώ ν μ ε

τους σ υνη θ ι σ μένους τρόπ ους ε ί χ ε αρχ ί σ ε ι να π αρουσ ι άζε ι κορε -

σ μό . Μ" αυ τόν το ν τρόπ ο ο ι ι δ ιοφυ ΐ ες έφτα σ αν σ τη ν αγορά τω ν

λ εγόμενω ν subpr i me , τω ν δανε ί ω ν υψ η λ ού ρ ί σ κου . Αυτά τα δά -νε ι α απ ευθ ύνονταν σ ε ανθ ρώ π ους π ου ε ί χ αν χ αμη λ ά ή ανασ φαλ ή

ε ι σ οδ ή μα τα και π αλ α ι ότερ α κανε ί ς δε ν το υς π ρό σ φ ερε δάνε ι α .

Όμω ς . π λ έον , γ ι α να β γουν π ερ ι σ σ ότερα κέρδη υπ ή ρχ ε ο μεγάλ ος

π ε ι ρασ μός να τους δανε ί σ ουν χ ρή ματα ώ σ τε να αγοράσ ουν αυτο ί

ο ι άνθρωποι τα πράγματα που χρε ιάζονταν απεγνωσμένα, κυρίως

σπίτ ια. Προσφέροντας στεγαστικά δάνεια, αρχικά με χαμηλά επι -

τόκ ι α , θ α έβ αζαν αυτόν τον κόσ μο σ τον κύκλ ο τη ς δανε ι οδότη σ η ς

και μετά από δύο ή τρία χρόνια θα επέβαλαν αναγκαστική αύξηση

τω ν επ ι τοκ ί ω ν π ου έτσ ι θ α γ ί νονταν κερδοφόρα . Ο ι σ τεγασ τ ι κές

τράπεζες όπως η Nor thern Rock ε ίδαν αυτά τα δάνε ια ως τρόπο

να β γάλ ουν κέρδη χ ω ρ ί ς να μπ ορούν να χ άσ ουν . Αν αυτο ί π ου

έπ α ι ρναν δάνε ι α subpr i me μπ ορούσ αν να τα απ οπ λ η ρώ σ ουν , θ α

έβγαιναν μεγάλα κέρδη. Αλλά ακόμη και αν δεν μπορούσαν να τααπ οπ λ η ρώ σ ουν , π άλ ι θ α έβ γα ι ναν μεγάλ α κέρδη , δ ι ότ ι θ α γ ι νόταν

κατάσχεση στο σπ ί τ ι τους το οποίο θα ξαναπουλ ιόταν , ενώ ο ι τ ι -

μές τω ν ακ ι νή τω ν όλ ο κα ι αυξ άνονταν . Αυτά τα κέρδη σ αγή νευ -

σαν όσους τα ε ίδαν σαν ευκαιρ ίες . Ο ι πάντες μέσα στα κυκλώματα




της Γουόλ Στρ ι τ κα ι στο Σ ί τ ι του Λονδ ίνου ήθελαν να πάρουν μέ -

ρος . Δανε ί ζονταν υπέρογκα ποσά ώστε να αγοράσουν πακέτα χρε -ών. ενώ δ ιαβεβαίωναν τ ις τράπεζες και τα hedge funds που τους

δάνε ι ζαν χρήματα ότ ι θα μπορέσουν να τους τα επ ιστρέψουν δ ιότ ι

κα ι σ του ς ίδ ιους χ ρω σ τού σ αν π ο λ λ ά χ ρή ματα .

Όποιος ε ίχε λ ί γη λογ ική θα έπρεπε να έχε ι προβλέψει ότ ι αυτό

το παιχν ίδ ι θα έφτανε κάποτε σ ίγουρα σε απότομο τέλος . Εκε ίνο

που οδηγούσε τ ις τ ιμές των ακινήτων προς τα πάνω ήταν ακριβώς

ο τρελ ός ανταγω ν ι σ μός μεταξ ύ τω ν σ τεγασ τ ι κώ ν τραπ εζώ ν να δα -

νε ί σ ουν τους φτω χ ότερους ανθ ρώ π ους . Η π αραμι κρή αύξ η σ η σ τη

δυσκολ ία των ανθρώπων να ε ί να ι εντάξε ι με τ ις οφειλές των στε -

γασ τ ι κώ ν δανε ί ω ν τους θ α π ολ λ απ λ ασ ί αζε τον αρ ι θ μό τω ν κατα -

σχεμένων σπ ι τ ιών προς πώληση. Τότε ο ι τ ιμές των σπ ι τ ιών θα άρ-

χ ι ζ α ν ν α π έ φ τ ο υ ν κ α ι ό λ ο ι α υ τ ο ί π ο υ ε μ π λ έ κ ο ν τ α ν σ τ η ν α γ ο ρ ά

των στεγαστ ικών θα άρχ ι ζαν να χάνουν . Αυτό ξεκ ίνησε να συμβαί -νει το 2006, με μία μικρή αύξηση στην ανεργία στις ΗΠΑ και μια

μεγάλη αύξηση στα αμερικανικά επ ι τόκ ια . Όμως όσοι συμμετε ίχαν

σ τ η ν α λ υ σ ί δ α τ η ς δ α ν ε ι ο δ ό τ η σ η ς α γ ν ό η σ α ν τ α π ρ ο ε ι δ ο π ο ι η τ ι κ ά

σ ή ματα . Ό λ α αυτά σ υνέ β α ι να ν μέχ ρ ι τη ν δεύ τερ η β δομάδα το υ

Α υ γ ο ύ σ τ ο υ τ ο υ 2 0 0 7 , ό τ α ν ξ α φ ν ι κ ά έ γ ι ν ε ο λ ο φ ά ν ε ρ ο π ω ς τ α

he dge f unds π ου β ρ ί σ κονταν σ τη ν ι δ ι οκτη σ ί α τω ν τραπ εζώ ν δεν

μ π ο ρ ο ύ σ α ν ν α σ υ λ λ έ ξ ο υ ν ό σ α τ ο υ ς χ ρ ω σ τ ο ύ σ α ν ώ σ τ ε ν α α π ο -

πληρώσουν τα ποσά που ο ι ίδ ιες χρωστούσαν. Κάθε τράπεζα φο-

βόταν πλέον πως δεν θα μπορούσε να πάρει τα χρήματα που της

χρωστούσαν άλλες τράπεζες . Το τρελό παιχν ίδ ι "δανε ί ζομαι γ ια να

δανε ί σ ω " τερματ ί σ τη κε απ ότομα . Δεν ή ταν δυνατό ούτε γ ι α τους

" άρχ οντες του σ ύμπ αντος" τω ν χ ρη ματοπ ι σ τω τ ι κώ ν ι δρυμάτω ν να

συνεχ ίσουν επ ' άπε ιρον να δανε ί ζουν χρήματα που δεν ε ίχαν σεανθ ρώ π ους π ου δεν μπ ορούσ αν να τα επ ι σ τρέψ ουν .

Δεν χτυπήθηκαν μόνο τα subpr ime δάνε ια υψηλού ρ ίσκου. Το

ίδιο έπαθαν και τα συνηθισμένα στεγαστικά. 0 όγκος τους μειώθηκε

σημαντικά -κατά 50% στη Βρετανία- ενώ όση δα νειο δό τησ η σ υνε χί -



18 Chris Harmon

σ τη κε , γ ι νόταν με υψ η λ ότερα επ ι τόκ ι α . Αυτό όμω ς σ ή μα ι νε π ω ς

όλων των ε ιδών τα σπ ί τ ια δεν μπορούσαν να πουληθούν, ο ι τ ιμέςτων σπιτ ιών άρχισαν να πέφτουν ακόμη ταχύτερα, ο ι κατασχέσεις

αυξήθηκαν καθώς ο κόσμος δεν μπορούσε να πληρώσει τα αυξημέ-

να επιτόκια και έτσι έγινε ακόμη πιο δύσκολο για τις τράπεζες και τα

hedge funds να συλλέξουν τα τεράστια ποσά που είχαν δανείσει .

Το δηλητήριο απλώ νεται

Τ ο δη λ η τή ρ ι ο απ λ ώ θ η κε απ ό ένα σ η με ί ο του χ ρη ματοπ ι σ τω τ ι -

κού σ υσ τή ματος σ ε ένα άλ λ ο . Δεν ή ταν μόνο εκε ί νο ι π ου ε ί χ αν

απλώς δανε ίσε ι . Υπήρχαν και εκε ίνο ι που η απληστ ία τούς έσπρω-

ξε να π ιστέψουν στα κέρδη που θα έβγαιναν , ασφαλ ί ζοντας τα δά-νε ια τω ν τραπ εζώ ν και τω ν he dg e funds . Τα ποσά πο υ πα ίχτηκαν

σε όλες αυτές τ ις πο ικ ί λες μορφές τζόγου ήταν κολοσσια ία . Ο ι δο -

σ ολ η ψ ί ες σ τη ν αγορά τω ν " χ ρη ματοπ ι σ τω τ ι κώ ν π αραγώ γω ν" υπ ο -

λ ογ ί σ τη καν ότ ι ανέρχ ονταν σ το απ ί σ τευτο π οσ ό τω ν 6 2 τρ ι σ εκα -

τομμυρ ί ω ν δολ αρ ί ω ν , το Σεπ τέμβ ρη του 2 0 0 8 , δεσ μεύοντας π άνω

από 1000 δ ισεκατομμύ ρια δολά ρια σε ρευ στό .

Όσ ο το β ουνό τω ν χ ρεώ ν μπ ορούσ ε να π αράγε ι κέρδη , δεν

υπ ή ρχ ε τ ί π οτα άλ λ ο εκτός απ ό ύμνους γ ι α αυτούς π ου δ ι ο ι κούσ αν

το χ ρη ματοπ ι σ τω τ ι κό σ ύσ τη μα , απ ό αρθ ρογράφους τω ν εφη μερ ί -

δω ν κα ι π ολ ι τ ι κούς δεξ ιώ ν ή σ οσ ι αλ δη μο κρατ ι κώ ν κυβ ερν ή σ εω ν ,

ε ί τε τύπ ου Μπ λ ερ , ε ί τε τύπ ου Γκόρντον Μπ ράουν . Η κυβ έρνη σ η

των Νέων Εργατ ικών, το 2002, έχρ ισε με τον τ ιμητ ικό τ ί τλο του ιπ -

π ότη τον άνθ ρω π ο π ου . π ερ ι σ σ ότερο απ ό κάθ ε άλ λ ον , ε ί χ ε ενθ αρ -ρύνε ι αυτή ν τη ν φρεν ί τ ι δα τη ς απ λ η σ τ ί ας , τον Αλ αν Γκρ ί νσ π αν ,

τότε επ ικεφαλής της Ομοσπονδ ιακής Τράπεζας των ΗΠΑ, γ ια την

" σ υνε ι σ φορά του σ τη ν π αγκόσ μ ι α ο ι κονομ ι κή σ ταθ ερότη τα" . Τ ώ -

ρα, αυτή η απληστ ία ζημιώνε ι τον υπόλοιπο καπι ταλ ισμό.



Η Νέα Κρίση το υ Καπ ιταλισμού 19

Κάθε επιχειρηματική δραστηριότητα σε μία καπιταλιστ ική οικο-

νομία περιλαμβάνε ι δανε ισμό: ο ι ετα ιρε ίες που παράγουν τα αγα-θ ά δ ί ν ο υ ν π ί σ τ ω σ η σ τ ο υ ς χ ο ν δ ρ έ μ π ο ρ ο υ ς , ο ι χ ο ν δ ρ έ μ π ο ρ ο ι δ ί -

νουν π ίστωση στους έμπορους λ ιαν ικής και ο ι έμποροι λ ιαν ικής δ ί -

νουν π ί σ τω σ η σ ε αυτούς π ου αγοράζουν καταναλ ω τ ι κά ε ί δη π ολ -

λών ε ιδών. 0 ξαφνικός φόβος που κατέκλυσε τ ις τράπεζες γ ια να

δανε ίσουν η μ ία στην άλλη , η π ιστωτ ική ασφυξ ία ή c red i t c runch,

όπ ω ς σ υνη θ ί σ τη κε να λ έγετα ι , απ ε ί λ η σ ε να β άλ ε ι τέρμα σ ε όλ ον

αυτόν τον κύκλ ο . Π αρομο ι άσ τη κε με καρδ ι ακή π ροσ β ολ ή γ ι α το

καπιταλ ιστ ικό σύστημα. Αυτός ε ί να ι ο λόγος που ο ι κυβερνήσεις

και ο ι κεντρ ικές τράπεζες ξέχασαν όλα τους τα κηρύγματα γ ια τ ις

α ρ ε τ έ ς τ ο υ α π ε ρ ί σ π α σ τ ο υ ε λ ε ύ θ ε ρ ο υ α ν τ α γ ω ν ι σ μ ο ύ κ α ι π α ρ ε ν έ -

β η σ αν ώ σ τε να κρατή σ ουν σ ώ ο το χ ρη ματοπ ι σ τω τ ι κό σ ύσ τη μα .

Τα ποσά ήταν ήδη τεράστια -το αμερικάνικο κράτος έκανε ένε-

ση 400 δ ισεκατομμύρια δολάρια στο χρηματοπιστωτ ικό σύστημα τοΜάρτη και τον Απρίλη του 2008, όταν βρέθηκε στο χείλος της χρε-

οκοπίας η μεγαλύτερη τράπεζα των ΗΠΑ, Bear Sterns. Γ ια μερικές

βδομάδες, η κ ί νηση αυτή ηρέμησε τα πράγματα. Ορισμένο ι π ίστε -

ψαν πως η κρίση ε ίχε περάσει . 0 ρεπουμπλικάνος υποψήφιος γ ια

την προεδρία, Τζον ΜακΚέιν δ ιακήρυξε στ ις αρχές του Σεπτέμβρη

ότι η αμερικάνικη οικονομία ήταν υγιής στη βάση της. Αυτοί ο ι άν-

θρωποι ε ίχαν ξεγελαστε ί από την ίδ ια τους την π ίστη στο σύστημα.

Τελ ικά , η π ιο δεξ ιά αμερικάνικη κυ βέ ρνη ση εδ ώ και τρία τέταρ τα

τ ο υ α ι ώ ν α α π ο φ ά σ ι σ ε π ω ς μ ό ν ο μ ι α ο γ κ ώ δ η ς π α ρ έ μ β α σ η α π ό

π λ ευράς του κράτους θ α π ροσ τάτευε ολ όκλ η ρο το καπ ι ταλ ι σ τ ι κό

σύστημα από τον εαυτό του και έτσ ι εξαγόρασε τ ις δύο γ ι γάντ ιες

στεγαστικές τράπεζες, Fannie Mae και Freddie Mac. Μια τελευταία

προσπάθεια να αφεθούν τα πράγματα στην ίδ ια την αγορά, πουέγ ινε όταν άφησαν να χρεοκοπήσει μ ία από τ ις τέσσερις σημαντ ι -

κότερες επενδυτ ικές τράπεζες , η Lehman Brothers , οδήγησε στην

π ρόκλ η σ η τέτο ι ας ανασ τάτω σ η ς π ου απ ε ι λ ή θ η κε μ ί α χ ρη ματοπ ι -

στωτ ική κατάρρευση δ ίχως προηγούμενο , με τους σχολ ιαστές κάθε



20 Chris Ha rm on

λογής να μιλάνε γ ια τη χειρότερη κρίση από το 1929. Το κράτος

χ ρε ι άσ τη κε να π ροχ ω ρή σ ε ι σ ε μ ί α άλ λ η τεράσ τ ι α εθ ν ι κοπ ο ί η σ η ,αυτή του ασφαλ ιστ ικού γ ί γαντα AIG και ο Τζορτζ Μπους αναγκά-

στηκε να προειδοποιήσε ι , εν μέσω κατηγοριών γ ια "σοσ ιαλ ισμό ' '

από το ίδ ιο του το κόμμα, ότ ι θα κατέρρεε ολόκληρο το σύστημα

αν το κράτος δεν εξαγόραζε όλα τα ύποπτα πακέτα χρεών έναντ ι

ενός ποσού που υπολογ ίστηκε στα 700 δ ισεκατομμύρια δολάρια .

Είνα ι η πραγματική οικονομία υγιής;

Γ ίνοντα ι σήμερα κάποιες προσπάθειες να δοθεί η εντύπωση ότ ι

ο ι μόνο ι υπεύθυνοι ήταν ο ι χρηματ ιστές και ότ ι το υπόλοιπο σύστη -

μα ε ί να ι αθώο. Μην ανησυχε ί τε , λένε κάποιο ι σχολ ιαστές , μόνο τοχρηματοπιστωτικό σύστημα βρίσκεται σε κρίση. Η "πραγματική οι -

κονομία" ε ίναι κάτι αρκετά διαφορετικό. Χαρακτηριστ ικό αυτού του

ε ίδους ήταν το ουσ ιαστ ικό μήνυμα που περιε ίχε ο λόγος του Γκόρ-

ν τ ο ν Μ π ρ ά ο υ ν π ο υ ε ι σ έ π ρ α ξ ε τ ό σ α ε γ κ ώ μ ι α , σ τ ο σ υ ν έ δ ρ ι ο τ ο υ

Εργατ ικού Κόμματος . Σύμφωνα με τον Μπράουν. υπήρχε ανάγκη

να καθαρίσει το Σίτ ι του Λονδίνου. Αλλά βιάστηκε να προσθέσει ότ ι

το Λονδίνο πρέπει να "διατηρήσει την άξια θέση του ως το χρημα-

τοπ ι σ τω τ ι κό κέντρο του κόσ μου" , δη λ ώ νοντας σ ε έναν δη μοσ ι ο -

γ ρ ά φ ο τ η ς τ η λ ε ό ρ α σ η ς τ η ν ε π ό μ ε ν η μ έ ρ α ό τ ι η κ υ β έ ρ ν η σ η τ ω ν

Εργατικών παρ αμένε ι μια "κυ βέρ νηση υπέ ρ τω ν επιχειρήσ εων ".

Όμως, το χρηματοπιστωτικό σύστημα δεν ε ίναι κάτι ξεχωριστό

από τον υπόλοιπο καπι ταλ ισμό. Οδηγε ί τα ι από τον ίδ ιο τυφλό αντα -

γωνισμό με στόχο το κέρδος. Ο ι μεγαλύτερες β ιομηχανίες στράφη-καν στο χρηματοπιστωτ ικό σύστημα γ ια να εν ισχύσουν τα κέρδη

τους τα τελευταία χρόνια -το έκανε η General E lectr ic , η μεγαλύτε-

ρη βιομηχανική εταιρεία στις ΗΠΑ, όπως και η Ford και η General

Motors . Στα διοικητικά συμβούλια των μεγάλων χρηματοπιστωτικών




ο μ ί λ ω ν σ υ μ μ ε τ έ χ ο υ ν π λ ο ύ σ ι ο ι β ι ο μ ή χ α ν ο ι . Σ τ η δ ι ο ί κ η σ η τ η ς

Lehman Brothers συμμετείχαν: ο πρώην πρόεδρος της IBM, ο πρώ-ην πρόεδρος της Hal l iburton, ο πρώην πρόεδρος του ομίλου ΜΜΕ

T e l e mundo (ο οπ ο ί ος ε ί να ι επ ί σ η ς δ ι ευθ υντή ς τη ς Sony κα ι τη ς

MGM) και ο σημερινός πρόεδρος της GlaxoSmithKl ine (ο οποίος εί -

ναι και πρώην επικεφαλής της Vodaphone) , όπως και μία ναύαρχος

εν αποστρατεία του αμερικάνικου ναυτικού (επίσης επικεφαλής των

αμερικανίδων προσκοπίνων) , ο πρώην δ ιευθυντής του ο ίκου δημο-

π ρ α σ ι ώ ν έ ρ γ ω ν τ έ χ ν η ς S o t h e b y ' s κ α ι ο π ρ ώ η ν ε π ι κ ε φ α λ ή ς τ η ς

Salomon Brothers . Το δ ιο ικητ ικό συμβούλ ιο της μεγαλύτερης επεν -

δυτ ικής τράπεζας, Goldman Sachs , περιλαμβάνε ι δ ιευθυντές των

εταιρειών General Motors, Mobi l Oi l , Novartis , Kraft Foods, Colgate

Palmolive, Du Pont, Boeing, Texas Instruments και ArcelorMittal .

Η απληστ ία δεν γνωρίζε ι κανένα σύνορο μεταξύ του χρηματοπι -

στωτικού συστήματος, της βιομηχανίας και του εμπορίου, και για τονίδ ιο λόγ ο φ τάνε ι μέχρι το ν π ολ ι τ ισμό και τη ν π λύσ η εγκ εφ άλο υ της

νεολαίας υπέρ των αρετών του μιλ ι ταρισμού. Δεν ήταν μόνο οι χρη-

ματιστές που έβγαζαν τεράστια κέρδη και έπαιρναν γ ιγάντ ιους μι -

σθούς τ ις τελευταίες δεκαετίες. Το ίδ ιο έκαναν και όσοι κατέχουν

και ελέγχουν τη βιομηχανία και στ ις δύο πλευρές του Ατλαντικού.

Στ ις ΗΠΑ, σύμφωνα με το CNN-Money, "η αναλογία του μισθού ενός

γενικού διευθυντή με το μέσο μισθό αυξήθηκε από το 301 προς 1,

το 2003, σε 431 προς 1 το 2004. Η σημ ερινή ανα λογία είναι πο λύ

υψηλότερη από ό ,τ ι ήταν το 1990, όταν ένας γεν ικός δ ιευθυντής

έπαιρνε 107 φορές μεγαλύτερο μισθό από έναν μέσο εργάτη. Και

αυτή ε ίναι πολύ υψηλότερη από το 1982, όταν ο μέσος γενικός δι -

ευθυντής έπαιρνε 42 φορές όσα ο μέσος εργάτης." Στη Βρετανία, ο

Τζον Χάτον, των Νέων Εργατικών επιχαίρει γ ια αυτήν την ανισότητα:"Αντί να αναρωτιόμαστε αν οι υψηλοί μισθοί είναι ηθικό δικαιολογη-

μένοι" . έγραφε τον Απρίλη, οκτώ μήνες μετά το ξέσπασμα της χρη-

ματοπιστωτικής κρίσης, "θα έπρεπε να πανηγυρίζουμε το γεγονός

ότι ο ι άνθρωποι μπορούν να ε ίναι επιτυχημένοι σε αυτή τη χώρα"



22 Chris Harm on

Η ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ

Η κρίση που ξέσπασε στο χρηματοπιστωτ ικό σύστημα τον τε -

λ ευτα ί ο χ ρόνο δεν απ οτελ ε ί κάπ ο ι ο τελ ε ί ω ς κα ι νούργ ι ο φα ι νόμε -

ν ο .

Η ιστορία του βιομηχανικού καπιταλισμού είναι μια ιστορία από

π ερ ι όδους άνθ η σ η ς κα ι π ερ ι όδους ύφεσ η ς -αυτό π ου ο ι ο ι κονομο -

λ όγο ι του κατεσ τη μένου απ οκαλ ούν " επ ι χ ε ι ρη ματ ι κό κύκλ ο" . Γ ι α

περίπου 200 χρόν ια , περίοδοι φρ ενή ρο υς επέκ ταση ς τη ς παραγω -

γή ς , δ ι ακόπ τονταν απ ό απ ότομες καταρρεύσ ε ι ς , κατά τ ι ς οπ ο ί ες

έμπ α ι ναν σ ε π λ ή ρη σ τασ ι μότη τα ολ όκλ η ρο ι τομε ί ς τη ς β ι ομη χ α -

νίας.

Ο κόσμος πέρασε τέσσερις τέτο ιες μεγάλες κρ ίσε ις - κα ι πολ -

λές μ ικρότερες - στο τελευταίο τέταρτο του 20ου α ιώνα. Κάθε μ ία

α π ό α υ τ έ ς π ρ ο κ ά λ ε σ ε τ ρ ο μ ε ρ ά π λ ή γ μ α τ α σ ε α υ τ ο ύ ς π ο υ δ ο υ λ ε ύ -ο υ ν μ έ σ α σ τ ο σ ύ σ τ η μ α , δ ι α λ ύ ο ν τ α ς τ ι ς ζ ω έ ς π ο λ λ ώ ν α ν θ ρ ώ π ω ν

π ου έχ αναν τα μέσ α σ υντή ρη σ ή ς τους , π ολ λ ές φορές ακόμη κα ι

τα σπ ί τ ια τους . Τέτο ιες κρ ίσε ις δεν αποτελούν κάποιο δευτερεύον

π ρο ϊ όν τη ς χ ρη ματοπ ι σ τω τ ι κή ς αρρυθ μ ί ας , αλ λ ά π ροκύπ τουν απ ό

το ν ί διο το ν τρόπ ο π ου λ ε ι το υρ γε ί το σ ύσ τη μα .

Αυτό ε ί να ι ένα ζήτημα που ποτέ δεν απαντάει η κυρίαρχη ο ι -

κονομ ική επ ιστή μη η οποία δ ιδάσκεται στα σχο λε ία και τα πανεπ ι -

σ τή μ ι α κα ι γ ί νετα ι απ οδεκτή απ ό τη σ υντρ ι π τ ι κή π λ ε ι ονότη τα τω ν

σχο λ ιασ τώ ν στα ΜΜΕ. Η αποτυχ ία του ς οφε ίλετα ι στ ην ίδ ια τη μέ -

θ οδο τη ς κυρ ί αρχ η ς ο ι κονομ ι κή ς επ ι σ τή μη ς . Αντ ι μετω π ί ζουν τον




καπ ι ταλ ι σ μό ω ς σ ύσ τη μα π ου ενδ ι αφέρετα ι γ ι α τη ν κάλ υψ η τω ν

α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν α ν α γ κ ώ ν -α υ τ ό π ο υ ο ν ο μ ά ζ ο υ ν " ω φ ε λ ι μ ό τ η τα " . Δ ε νμπ ορούν σ υνεπ ώ ς να καταλ άβ ουν π ώ ς μπ ορε ί να υπ άρξ ε ι ξ αφν ι κό

κ λ ε ί σ ι μ ο ο λ ό κ λ η ρ ω ν τ ο μ έ ω ν τ η ς π α ρ α γ ω γ ή ς , ε ν ώ υ π ά ρ χ ο υ ν ά ν -

θ ρω π ο ι δ ι αθ έσ ι μο ι να δουλ έψ ουν , υλ ι κά γ ι α να δουλ ευτούν κα ι

ά λ λ ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι π ο υ ε π ι θ υ μ ο ύ ν ν α α π ο κ τ ή σ ο υ ν τ α π α ρ α γ ό μ ε ν α

π ρο ϊ όντα .

Η εξήγηση ε ί να ι απλή . Η κ ι νητήρια δύναμη του καπι ταλ ισμού

δ ε ν ε ί ν α ι η ι κ α ν ο π ο ί η σ η τ ω ν α ν α γ κ ώ ν τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , α λ λ ά ο

ανταγωνισμός μεταξύ των καπι ταλ ιστών γ ια να κάνουν κέρδη. Ο ι

ανθ ρώ π ι νες ανάγκες καλ ύπ τοντα ι μόνο σ το β αθ μό π ου η κάλ υψ ή

τους σ υνε ι σ φέρε ι σ το κυνή γ ι του κέρδους .

Σε όλες τ ις ανθρώπινες κο ινωνίες , ο ι άνθρωποι έπρεπε να μο -

χθούν μαζ ί κα ι να συνεργάζοντα ι γ ια να δ ιασφαλ ίσουν την επ ιβ ίω -

σή τους από τη φύση. Σε ορ ισμένες κο ινωνίες , μ ικρές ομάδες αν -θ ρώ π ω ν σ υνέλ εγαν καρπ ούς , έσ καβ αν γ ι α ρ ί ζες κα ι κυνη γούσ αν

άγρια ζώα. Σε άλλες κο ινωνίες , ο ι χωρικο ί δούλευαν τη γη κάνο-

ν τας καλ λ ι έργε ι ες .

Σήμερα, το επ ίπεδο συνεργασίας που εφαρμόζετα ι γ ια να πα-

ραχ θ ούν τα π ρος το ζη ν τω ν ανθ ρώ π ω ν ε ί να ι μεγαλ ύτερο απ ό π ο -

τέ . Αν εξετάσετε τα ρούχα που φοράτε , θα το δε ί τε , θα υπάρχε ι

ύφασμα που κατασκευάζεται από μαλλ ί που παράγεται σε ένα ση -

με ί ο του κόσ μου , π ρο ϊ όντα β αμβ ακ ι ού απ ό άλ λ ο σ η με ί ο του κό -

σμου, συνθετ ικές ί νες ο ι οποίες γ ί νοντα ι από πετρέλαιο που εξο -

ρύσ σ ετα ι απ ό το έδαφ ος κάπ ου α λ λ ού , όλ α μαζ ί μεταφ έροντα ι σ ε

π λ ο ί α ή α ε ρ ο π λ ά ν α π ο υ κ ιν ο ύ ν τ α ι α π ό τ η ν ε ρ γ α σ ία α ν θ ρ ώ π ω ν

απ ό π ολ λ ές δ ι αφορετ ι κές εθ ν ι κότη τες . Ο καθ ένας απ ό εμάς μπ ο -

ρε ί κα ι επ ι β ι ώ νε ι μόνο χ άρη σ τη ν εργασ ί α π ου π ραγματοπ ο ι ούνπ ο λ λ έ ς χ ι λ ι ά δ ε ς ά ν θ ρ ω π ο ι σ ε ο λ ό κ λ η ρ ο τ ο ν κ ό σ μ ο . Τ ο σ ύ σ τ η μ α

σ το οπ ο ί ο ζούμε ε ί να ι σ τη ν π ραγματ ι κότη τα ένα δ ί κτυο σ υνεργα -

σ ί ας μεταξ ύ τω ν έξ ι κα ι π ερ ι σ σ ότερω ν δ ι σ εκατομμυρ ί ω ν ανθ ρώ -

π ω ν π ο υ α π ο τ ε λ ο ύ ν τ ο ν π α γ κ ό σ μ ι ο π λ η θ υ σ μ ό . Ό μ ω ς , η ο ρ γ ά ν ω σ η



24 Chris Harmon

του δ ικτύου βασί ζετα ι σε μ ια πολύ δ ιαφορετ ική αρχή από την αρ-

χή της συνεργασίας . Βρίσκεται κάτω από τον έλεγχο προνομιού -

χ ω ν με ι οψ η φι κώ ν ομάδω ν ο ι οπ ο ί ες ελ έγχ ουν τα εργαλ ε ί α , τα μη -

χανήματα και τη γη πο υ χρε ιάζοντα ι γ ια τη ν πα ραγω γή. Όπ οιος ά λ -

λος θέλε ι να έχε ι πρόσβαση σε αυτά τα πράγματα ώστε να εξα -

σφαλ ίσε ι τη ζωή του, πρέπει να δουλέψει γ ια χάρη αυτών των με ι -

οψηφιών και με τους όρους που αυτές επ ιβάλλουν . Αυτές ο ι προ-

νομιούχες ομάδες βρίσκεται κα ι σε ανταγωνισμό μεταξύ τους μετ ο ν α π ρ ο κ ά λ υ π τ ο σ τ ό χ ο τ ο υ κ έ ρ δ ο υ ς . Α ν η π α ρ α γ ω γ ή δ ε ν σ υ μ -

β άλ λ ε ι σ το να β οη θ ή σ ε ι αυτούς τους καπ ι ταλ ι σ τές να π ετύχ ουν το

στόχο τους , τότε δεν πραγματοποιε ί τα ι , όσο καταστροφικά και να

ε ίνα ι τα δε ινά που προκαλούνται .

Ο ι απ ολ ογη τές του καπ ι ταλ ι σ μού δ ι κα ι ολ ογούν αυτά τα κέρδη

μ ε δ ύ ο β α σ ι κ ο ύ ς τ ρ ό π ο υ ς . Ι σ χ υ ρ ί ζ ο ν τ α ι ό τ ι τ ο κ έ ρ δ ο ς ε ί ν α ι η

"ανταμοιβή" που παίρνουν ο ι καπι ταλ ιστές λόγω της "εγκράτε ιάς"

τους σε σχέση με την κατανάλωση, παρόλο που ο ι καπι ταλ ιστές

καταναλ ώ νουν ασ ύγκρ ι τα π ολ λ απ λ άσ ι α σ ε σ χ έσ η με τους ανθ ρώ -

π ους π ου απ ασ χ ολ ούν σ τ ι ς επ ι χ ε ι ρή σ ε ι ς τους . π ερ ι γράφουν επ ί -

σης το κέρδος ως ανταμοιβή γ ια την "επιχειρηματικότητα" , παρό-

λ ο π ου γ ι α τη μεγάλ η π λ ε ι ονότη τα τω ν καπ ι ταλ ι σ τώ ν σ ή μερα , η

επ ιχε ιρηματ ικότητά τους εξαντλε ί τα ι στο δ ιάβασμα των λογαρια -σμ ών κερ δών και ζημιών , δ ιότ ι ό λ η η τεχν ική έρευ να πρα γματο -

π ο ι ε ί τα ι απ ό ανθ ρώ π ους π ου απ ασ χ ολ ούν με π ολ ύ χ αμη λ ότερους

μισθούς από τον δ ικό τους . Αυτό που μετράει ε ί να ι να ξέρουν πώς

να κατοχ υρώ νουν τ ι ς π ατέντες , όχ ι π ώ ς ανακαλ ύπ τοντα ι νέα φάρ -

μακα, πώς φτ ιάχνετα ι ένα πρόγραμμα sof tware ή πώς εξορρύσσε-

τα ι το π ετρέλ α ι ο .



Η Νέα Κρίση το υ Κα πιταλισμ ού 25

Εκμετάλλευση και Αλλοτρίωση

0 άνθρωπος που συνήθως αναφέρεται ως ο πατέρας της καπι -

ταλ ι σ τ ι κή ς ο ι κονομ ι κή ς επ ι σ τή μη ς , ο Ανταμ Σμ ι θ , ή ταν π ολ ύ π ι ο

έντ ι μος απ ό τους σ η μερ ι νούς του δ ι αδόχ ους . Γράφοντας σ ε μ ί α

εποχή που ο β ιομηχανικός καπι ταλ ισμός μόλ ις απογε ιωνόταν , στα

τέλη του 18ου α ιώνα, αναγνώρισε πως ήταν η εργασία που επ ι -

τ ρ έ π ε ι σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς ν α α π ο κ ο μ ί ζ ο υ ν π λ ο ύ τ ο α π ό τ η φ ύ σ η ,

άρα το κέρδος δεν μπορεί να ε ί να ι παρά κλεμμένη εργασία την

οποία καταφέρνει και αρπάζει μία προνομιούχα ομάδα από εμάς

τ ο υ ς υ π ό λ ο ι π ο υ ς μ έ σ ω τ ο υ ε λ έ γ χ ο υ τ ω ν ε ρ γ α λ ε ί ω ν , τ ω ν μ η χ α ν η -

μάτω ν και της γης π ου χρε ιάζοντα ι γ ια τη ν πα ραγω γή. Τα γραπτά

του Σμιθ ε ίχαν αντ ιφάσεις , αλλά έδωσαν ώθηση στον νεαρό Καρλ

Μαρξ να αναπ τύξ ε ι μ ί α ερμη νε ί α του καπ ι ταλ ι σ μού π ου απ οτελ ού -

σε ταυτόχρονα και μία κριτ ική στον καπιταλισμό.Ο Μαρξ έβ λ επ ε ότ ι ο ανταγω ν ι σ μός μεταξ ύ τω ν καπ ι ταλ ι σ τώ ν

γ ια να π ο υλ ή σ ου ν αγαθ ά π ου π αράγοντα ι απ ό τη ν εκ με τά λ λ ε υσ η

τη ς εργασ ί ας άλ λ ω ν , αναγκασ τ ι κά οδη γούσ ε σ ε ένα ολ όκλ η ρο σ ύ -

σ τ η μ α π ο υ ξ έ φ ε υ γ ε α π ό τ ο ν α ν θ ρ ώ π ι ν ο έ λ ε γ χ ο και σ τ ρ ε φ ό τ α ν

ενάντ ι α σ τους ί δ ι ους τους ανθ ρώ π ους π ου με τη ν εργασ ί α τους

σ υντη ρούν το σ ύσ τη μα . Αυτό π ου ο ι υπ οσ τη ρ ι κτές του καπ ι ταλ ι -

σ μού απ οκαλ ούν " νόμο ι τη ς αγοράς" ε ί να ι σ τη ν π ραγματ ι κότη τα

μ ο ρ φ έ ς κ α τ α ν α γ κ α σ μ ο ύ π ο υ π ρ ο κ ύ π τ ο υ ν α π ό έ ν α σ ύ σ τ η μ α τ ο

οποίο μο ιάζε ι με το τέρας του Φρανκενστάιν κα ι έχε ι στραφεί ενά -

ν τ ι α σ ε αυτούς π ου το δη μ ι ούργη σ αν . Ο Μαρξ ονόμασ ε αυτή τη

δ ιαδ ικασία "αλλοτρ ίωση" .

Ό μ ω ς , τ ο σ ύ σ τ η μ α δ ε ν ξ ε φ ε ύ γ ε ι μ ό ν ο α π ό τ ο ν έ λ ε γ χ ο α υ τ ώ ν

π ου δουλ εύουν μέσ α σ ε αυτό . Ξ εφεύγε ι σ ε μεγάλ ο β αθ μό κα ι απ ότον έλεγχο των ίδ ιων των καπι ταλ ιστών. Κάθε φορά που ένας κα-

π ι ταλ ιστής καταφέρνε ι να συσσωρεύσει κα ι να επεκτε ίνε ι τα μέσα

γ ι α τη ν π αραγω γή π λ ούτου , άλ λ ο ι καπ ι ταλ ι σ τές αναγκάζοντα ι να

κάνουν το ί δ ι ο αν θ έλ ουν να π αραμε ί νουν μέσ α σ το π α ι γν ί δ ι . Ο



26 Chris Harm on

α ν τ α γ ω ν ι σ μ ό ς σ η μ α ί ν ε ι π ω ς δ ε ν έ χ ο υ ν ά λ λ η ε π ι λ ο γ ή α π ό τ ο ν α

σ υσ σ ω ρεύουν . Π ρέπ ε ι να σ υσ σ ω ρεύουν γ ι α να απ οκομ ί σ ουν κα ιάλλα κέρδη, ενώ αποκομί ζουν κέρδη γ ια να συσσωρεύουν, σε μ ία

δ ια δ ικ α σ ία χ ω ρ ί ς τ έ λ ο ς . Α υ τ ό σ η μ α ί ν ε ι π ω ς π ρ έ π ε ι ν α α σ κ ο ύ ν

δ ιαρκή π ίεση προς τα κάτω στους μ ισθούς εκε ίνων που δουλεύ-

ουν γ ια αυτούς και μ ία π ίεση προς τα πάνω στην ένταση με την

οποία απαιτούν να γ ί νετα ι η δουλε ιά .

Μ π ο ρ ο ύ ν ν α ε π ι λ έ ξ ο υ ν α ν θ α ε κ μ ε τ α λ λ ε ύ ο ν τ α ι τ ο υ ς ε ρ γ ά τ ε ς

μ ε τ ο ν έ ν α ν ή τ ο ν ά λ λ ο τ ρ ό π ο . Α λ λ ά δ ε ν μ π ο ρ ο ύ ν ν α ε π ι λ έ ξ ο υ ν

να μη ν εκμεταλ λ εύοντα ι καθ όλ ου τους εργάτες , ούτε καν να τους

ε κ μ ε τ α λ λ ε ύ ο ν τ α ι λ ι γ ό τ ε ρ ο σ ε σ χ έ σ η μ ε ά λ λ ο υ ς κ α π ι τ α λ ι σ τ έ ς -

εκτός αν θ έλ ουν να χ ρεοκοπ ή σ ουν . 0 καπ ι ταλ ι σ μός ε ί να ι απ ό π ολ -

λ ές απ όψ ε ι ς ένας ατελ ε ί ω τος σ κυλ οκαυγάς : όπ ο ι ος καπ ι ταλ ι σ τή ς

δεν ε ί να ι αρπακτ ικό και προσπαθήσει να φερθεί στους εργάτες κα-

λά και να βάλε ι τ ι ς ανάγκες τους πάνω από το κυνήγ ι του ανταγω-ν ισμού, δεν θα αντέξε ι γ ια πολύ.

Τυφλός Ανταγωνισμός

Η αν ι κανότη τα τω ν καπ ι ταλ ι σ τώ ν να ελ έγ ξ ο υν το ί δ ιο του ς το

σ ύσ τη μ α απ οκα λ ύπ τετα ι κα ι με ά λ λ ου ς τρόπ ο υς . Ο τυ φ λ ό ς αντα -

γ ω ν ι σ μ ό ς τ ο υ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς ο δ η γ ε ί α ν α π ό φ ε υ κ τ α σ ε κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς

π ου απ ε ι λ ού ν να το ρ ί ξ ουν σ το χ άος . Η π αραγω γή τω ν αντα γω ν ι -

στ ικών επ ιχε ιρήσεων συνδέεται μέσω της αγοράς. Κανένας καπι -

ταλ ι σ τή ς δεν μπ ορε ί να δ ι ατη ρή σ ε ι τη ν π αραγω γή αν δεν π ουλ ή -

σε ι τα αγαθά του. Όμως η ικανότητά του να πουλήσει εξαρτάταιαπό τ ις δαπάνες άλλων καπι ταλ ιστών -ε ί τε αυτές ε ί να ι σε ε ίδη πο -

λυτελε ίας γ ια δ ική τους κατανάλωση, ε ί τε σε νέα εργοστάσια και

μη χ αν ολ ο γ ι κό εξ ο π λ ι σ μό , ε ίτε σ ε μ ισ θ ούς π ρος το υς εργάτες ο ι

οποίο ι θα αγοράσουν έπε ι τα αυτά τα προϊόντα από τα καταστήμα-




τα . Η αγορά εξ αρτά τη ν π αρ αγω γή οπ ο υδή π οτε σ το σ ύσ τη μα απ ό

το τ ι σ υμβ α ί νε ι αλ λ ού . Αν η αλ υσ ί δα τη ς αγοραπ ω λ η σ ί ας σ π άσ ε ισ ε ο π ο ι ο δ ή π ο τ ε σ η μ ε ί ο , μ π ο ρ ε ί ν α μ π λ ο κ ά ρ ε ι ο λ ό κ λ η ρ ο τ ο σ ύ -

στημα. Τότε ε ίναι που προκύπτει μία οικονομική κρίση.

Κάθε εταιρεία προσπαθεί να μεγιστοποιήσει τα κέρδη της. Αν

τα κέρδη φαίνοντα ι εύκολα, τότε ο ι ετα ιρε ίες σε όλο το σύστημα

επ εκτε ί νουν τη ν π αραγω γή τους όσ ο π ι ο γρή γορα γ ί νετα ι . Ανο ί -

γο υ ν νέα εργοστάσια και γραφεία , αγ ορ άζο υν καινούργ ια μηχα νή -

μ ατα και π ρ ο σ λ α μ β ά ν ο υ ν υ π α λ λ ή λ ο υ ς κι ε ρ γ ά τ ε ς , π ι σ τ ε ύ ο ν τ α ς

π ω ς θ α τους ε ί να ι εύκολ ο να π ουλ ή σ ουν τα αγαθ ά π ου π αράγο -

ντα ι . Καθώς κ ινούντα ι με αυτόν τον τρόπο, προσφέρουν μ ια έτο ι -

μη αγορά γ ια άλλες ετα ιρε ίες , ο ι οποίες εύκολα τούς πουλάνε μη -

χανές ή κτ ίρ ια ή πουλάνε καταναλωτ ικά αγαθά στους εργάτες που

έχ ο υν π ρ οσ λ η φ θ ε ί . Ολ όκ λ η ρη η ο ι κονομ ί α β ρ ίσ κετα ι σ ε άνθ η σ η ,

παράγονται περισσότερα αγαθά και η ανεργία πέφτει .Όμω ς αυτό δεν δ ι αρκε ί γ ι α π άντα . Ελ εύθ ερη " αγορά σ η μα ί νε ι

ότ ι δεν υπ άρχ ε ι κανένας σ υντον ι σ μός μεταξ ύ τω ν δ ι αφορετ ι κώ ν

ανταγωνιστ ικών επ ιχε ιρήσεων. Γ ια παράδειγμα, ο ι αυτοκινητοβ ιο -

μη χ αν ί ες μπ ορε ί να απ οφασ ί σ ουν να επ εκτε ί νουν τη ν π αραγω γή

τους, χωρίς να υπάρχει την ίδ ια στ ιγμή η αναγκαία επέκταση στις

ε τ α ι ρ ε ί ε ς π ο υ π α ρ ά γ ο υ ν χ ά λ υ β α ή σ τ ι ς φ υ τ ε ί ε ς τ η ς Μ α λ α ι σ ία ς

όπου παράγεται το καουτσούκ γ ια τα λάστ ιχα . Με τον ίδ ιο τρόπο,

ο ι ε τα ιρε ίες μπ ορε ί να αρχ ίσ ουν να π ρο σ λ αμ β άν ουν ε ι δ ι κευμένους

εργάτες , χωρίς να έχε ι κάποιος συμφωνήσει ότ ι θα αναλάβει την

αναγκαία εκπαίδευση ώστε να αυξηθεί ο συνολ ικός αριθμός τέτο ι -

ων εργατών. Το μόνο που μετράει κάθε μία εταιρεία ε ίναι πώς να

απ οκομ ί σ ε ι όσ ο το δυνατόν μεγαλ ύτερα κέρδη , σ το μ ι κρότερο δυ -

ν α τ ό χ ρ ό ν ο . Ό μ ω ς τ ο τ υ φ λ ό τ ρ έ ξ ι μ ο σ ' α υ τ ή ν τ η ν κ α τ ε ύ θ υ ν σ ημπ ορε ί εύκολ α να οδη γή σ ε ι σ ε εξ άντλ η σ η τα υπ άρχ οντα απ οθ έ -

ματα πρώ των υ λώ ν και εξα ρτη μά των , ε ιδ ικευμ ένη ς εργασίας και

δ ιαθέσ ιμης χρηματοδότησης γ ια τη β ιομηχανία .

Σε κάθε περίοδο άνθησης που γνώρισε ο καπι ταλ ισμός, φτάνε ι



28 Chris Harmon

έ ν α σ η μ ε ί ο ό π ο υ π ρ ο κ ύ π τ ο υ ν ξ α φ ν ι κ ά ε λ λ ε ί ψ ε ι ς σ τ ι ς π ρ ώ τ ε ς

ύλες . τα εξαρτήματα, την ε ιδ ικευμένη εργασία και τη χρηματοδό-τη ση . Οι τ ιμές και τα επιτόκια ξαφνικά α ρχίζο υν να αν εβ αίν ου ν και

αυτό με τη σ ε ι ρά του ενθ αρρύνε ι τους εργάτες να π ροχ ω ρή σ ουν

σ ε δράσ η ώ σ τε να π ροσ τατεύσ ουν το β ι οτ ι κό τους επ ί π εδο .

Υπερπαραγωγή

Η ά ν θ η σ η σ υ ν ή θ ω ς σ υ ν ο δ ε ύ ε τ α ι α π ό α ν α π ά ν τ ε χ ο π λ η θ ω ρ ι -

σμό. Πιο σημαντικό γ ια τους καπιταλιστές ατομικά είναι ότ ι το αυ-

ξ ανόμενο κόσ τος ξ αφν ι κά κατασ τρέφε ι τα κέρδη ορ ι σ μένω ν ετα ι -

ρε ι ώ ν κα ι τ ι ς σ π ρώ χ νε ι π ρος τη χ ρεοκοπ ί α . Ο μόνος τρόπ ος να

π ροσ τατευθ ούν ε ί να ι να με ι ώ σ ουν τη ν π αραγω γή , να απ ολ ύσ ουνεργάτες και να κλε ίσουν εργοστάσια . Κάνοντας όμως κάτ ι τέτο ιο ,

κατασ τρέφουν τη ν αγορά γ ι α τα αγαθ ά άλ λ ω ν ετα ι ρε ι ώ ν . Η άνθ η -

σ η δ ίνε ι απ ότομα τη θ έσ η τη ς σ τη ν ύφεσ η .

Ξ αφν ι κά υπ άρχ ε ι " υπ ερπ αραγω γή " . Αγαθ ά σ το ι β άζοντα ι σ τ ι ς

αποθήκες διότ ι ο κόσμος δεν έχει αρκετά χρήματα γ ια να τα αγο-

ράσει . Ο ι εργάτες που τα παρήγαγαν απολύονται , δ ιότ ι τα αγαθά

δ ε ν μ π ο ρ ο ύ ν ν α π ο υ λ η θ ο ύ ν . Α φ ο ύ α π ο λ ύ ο ν τ α ι σ η μ α ί ν ε ι π ω ς μ π ο -

ρούν να αγοράσουν λ ι γότερα αγαθά και έτσ ι ο όγκος της "υπερπα-

ραγω γή ς" σ το σ υνολ ι κό σ ύσ τη μα γ ί νετα ι σ τη ν π ράξ η μεγαλ ύτερος

και η κρίση βαθαίνει.

Η σ τροφή απ ό τη ν άνθ η σ η σ τη ν ύφεσ η π άντα π ι άνε ι τ ι ς μεγά -

λες επ ιχε ιρήσεις στον ύπνο . Όπως σημείωνε ο Μαρξ , "Οι επ ιχε ιρή -

σε ις φαίνοντα ι πάντα εντελώς υγ ιε ίς μέχρι που ξαφνικά έρχεται ηπανωλεθρία" . Πάντα έρχεται το κραχ και μαζί του μια τεράστια διά-

λυση στ ις ζωές των ανθρώπων και μ ια τεράστ ια σπατάλη πόρων.

Στην τελευταία σημαντ ική ύφεση στη Βρεταν ία , στ ις αρχές της

δεκαετ ίας του 1990, η ο ικονομία ε ίχε παραγωγή κάθε χρόνο του -



Η Νέα Κρίση το υ Καπ ιταλισμού 29

λ άχ ι σ το ν 6% λ ι γό τερ ο απ ό τ ις δυν ατό τη τε ς π ο υ υπ ή ρχ αν , οδ η γώ -

ντας σε μ ία συνολ ική απώλεια παραγόμενου προϊόντος αξ ίας περί -

που 36 δ ισεκατομμυρίων στερλ ινών κάθε χρόνο , επ ί σχεδόν τρ ία

χρόν ια . Γ ια να το πούμε αλλ ιώς, η απώλεια κάθε χρόνο ήταν σχε -

δόν όσο ε ί να ι το κόστος του Εθν ικού Συστήματος Υγε ίας . Εκε ίνη η

ύφεση υπήρξε λ ι γότερο σημαντ ική στ ις ΗΠΑ σε σχέση με τη Βρε -

τ α ν ία . Ω σ τ ό σ ο , η χ α μ έ ν η π α ρ α γ ω γ ή ή τ α ν σ τ ις ΗΠ Α μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η

από 50 δ ισεκ ατο μμ ύρ ια δ ολά ρια το χρό νο . Αν ε ίχαν μ ία μέτρ ια

ανά πτυξη , θα ε ίχαν παραχθεί επ ιπλ έο ν 150 δ ισεκατομμύρια δο λά -

ρ ια το χρόνο -ένα ποσό που ισούται με όσα ε ίχε στη δ ιάθεσή του

ο συνολ ικός μαύρος πληθυσμός της υποσαχάριας Αφρικής γ ια να

ζήσει .

Ό μ ω ς η α π ά ν τ η σ η τ ω ν ε ρ γ ο δ ο τ ώ ν κ αι τ ω ν κ υ β ε ρ ν ή σ ε ω ν σ τ η ν

ύφεση ήταν πάντα να λένε στον κόσμο ότ ι δεν ε ίχαν "αρκετά γ ια

να φέρουν βόλτα" και ότ ι "όλοι πρέπει να κάνουμε θυσίες" και να

"σφίξουμε το ζωνάρι" . Ε ίναι ένα μήνυμα που ήδη ακούμε και στη

σ η μερ ι νή κρ ί σ η , με τον υπ ουργό Ο ι κονομ ι κώ ν τω ν Νέω ν Εργατ ι -

κώ ν , Αλ ασ τερ Ντάρλ ι νγκ να λ έε ι σ τους εκπ ροσ ώ π ους τω ν σ υνδ ι -

κάτων ότ ι λόγω της κρ ίσης , δεν γ ί νετα ι ο ι μ ισθοί στο δημόσιο το -

μέα να π ι άσ ουν το επ ί π εδο του π λ η θ ω ρι σ μού .

Τα μέσα γ ια την παραγωγή των αγαθών που χρε ιάζοντα ι απε -

γνω σ μένα ο ι άνθ ρω π ο ι , σ υνεχ ί ζουν να υπ άρχ ουν εν μέσ ω τη ς ο ι -

κονομικής κρίσης, όπως υπήρχαν και πριν . Από τη μια μεριά υπάρ-

χουν τα εργοστάσια , τα ορυχε ία , τα ναυπηγε ία , τα χωράφια κλπ

π ου μπ ορούν να απ οδώ σ ουν αγαθ ά , απ ό τη ν άλ λ η υπ άρχ ουν ερ -

γάτες ικανοί γ ια να τα δουλέψουν. Δεν ε ίναι κάποια φυσική κατα-

σ τρο φή π ου εμπ οδ ί ζε ι τους άνεργο υς άνδρ ες κα ι γυνα ί κες να δου -

λέψουν στ ις κλε ιστές β ιομηχανίες , αλλά η οργάνωση του καπι τα -

λ ι σ μ ο ύ .



30 Chris Harm on

ΥΦΕΣΗ, ΑΝΘΗΣΗ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Η κ ι νη τή ρ ι α δύναμη του καπ ι ταλ ι σ μού ε ί να ι το κέρδος . Όχ ι

απ λ ώ ς το απ όλ υτο μέγεθ ος του κέρδους , αλ λ ά τ ι αναλ ογ ί α έχ ε ι

αυτό σε σχέση με το ποσό που έχουν ξοδέψει ο ι καπι ταλ ιστές γ ια

επ ενδύσ ε ι ς σ ε εργοσ τάσ ι α κα ι μη χ ανή ματα , δη λ αδή το π οσ οσ τό

το υ κέρδους . Η συσ σώ ρευ ση, καθώς ο κάθε καπι ταλ ιστής προσπα -

θ ε ί να μένε ι μπ ροσ τά απ ό όλ ους τους άλ λ ους , σ η μα ί νε ι π ω ς με το

πέρασμα του χρόνου, τα έξοδα για κτ ίρια και μηχανήματα γ ίνονται

ό λο και με γα λύτ ερα και αυξά νοντα ι γρη γορ ότε ρα από κάθε αύξη -

σ η σ τον αρ ι θ μό τω ν εργατώ ν π ου απ ασ χ ολ ούντα ι . Αυτό σ η μα ί νε ι ,

όμως, ότ ι γ ια να με ίνε ι σταθερό το ποσοστό του κέρδους, το ποσό

του κέρδους που αποκομί ζε ι κάθε καπι ταλ ιστής πρέπει να αυξάνε -

τα ι ακόμη περισσότερο. Μοιάζε ι με κάποιον που αλλάζε ι το μ ικρό

του αυτοκ ί νη το γ ι α ένα μεγαλ ύτερο . Δεν μπ ορε ί να γεμ ί σ ε ι το ν τε -πόζ ι το με την ίδ ια ποσότητα βενζ ί νης . Αν δεν βάλε ι περισσότερη

βενζ ί νη , το αυτοκίνητο θα με ίνε ι κα ι η δ ιαδρομή θα τελε ιώσει .

Όμω ς η π η γή του κέρδους ε ί να ι η εργασ ί α . Συσ σ ώ ρευσ η σ η -

μαίνε ι ότ ι χρησ ιμοποιούντα ι περισσότερα εργοστάσια και μηχανή -

ματα ανά απ ασ χ ολ ούμενο εργάτη . Έ τσ ι , ο ι επ ενδύσ ε ι ς αυξ άνοντα ι

γρη γορότερα απ ό τη ν π η γή του κέρδους π ου απ α ι τε ί τα ι γ ι α ναδ ι ατη ρη θ ούν . Ο ι καπ ι ταλ ι σ τές έχ ουν τρόπ ους να αντ ι σ ταθ μ ί σ ουν

αυτή ν τη ν τάσ η . Μπ ορούν να δ ι ευρύνουν το κέρδος ανά εργάτη ,

περιορί ζοντας τους μ ισθούς και αυξάνοντας την π ίεση πάνω στους

εργάτες ώ σ τε να μοχ θ ούν π ερ ι σ σ ότερο κα ι π ι ο π ολ λ ές ώ ρες (ο




αμερικάνικος καπι ταλ ισμό ς χρησ ιμοπο ίησε και τ ι ς δύ ο με θόδ ου ς

τα τελ ευ τα ία 30 χρόν ια και ο ι ευρω παίο ι καπι ταλ ιστές προ σπα θού ννα κάνουν το ίδ ιο ) . Μπορούν επ ίσης να ελπ ί ζουν ότ ι τα πράγματα

π ου καταναλ ώ νουν ο ι εργάτες θ α γ ί νουν φθ η νότερα κα ι έ τσ ι θ α

καταφέρνουν να β γάζουν π ερ ι σ σ ότερα κέρδη ανά εργάτη χ ω ρ ί ς ο ι

εργάτες να δ ι αμαρτύροντα ι π ολ ύ γ ι α τη ν π τώ σ η του β ι οτ ι κού τους

επ ι π έδου . Αλ λ ά με το π έρασ μα του χ ρόνου , σ η με ί ω νε ο Μαρξ . δεν

μ π ο ρ ο ύ ν ν α α π ο φ ύ γ ο υ ν τ α π ρ ο β λ ή μ α τ α π ο υ π ρ ο κ α λ ο ύ ν τ α ι α π ό

τη ν π τω τ ι κή π ί εσ η π άνω σ τα π οσ οσ τά του κέρδους . Μάλ ι σ τα , η

κάθε κρίση ε ί να ι π ιθανότερο να ε ί να ι χε ιρότερη από την προηγού-

μ ε ν η .

Ο Μαρξ , ω σ τόσ ο , εντόπ ι σ ε έναν τρόπ ο με τον οπ ο ί ο ορ ι σ μένο ι

κ α π ι τ α λ ι σ τ έ ς μ π ο ρ ο ύ ν ν α λ ύ σ ο υ ν τ ο π ρ ό β λ η μ α τ ο υ π ο σ ο σ τ ο ύ τ ο υ

κέρδους . Αυτός ε ί να ι η φθ η νή εξ αγορά τω ν εργοσ τασ ί ω ν , του εξ ο -

π λ ι σ μ ού και τω ν π ρώ τω ν υλ ώ ν απ ό άλ λ ο υς καπ ι ταλ ι σ τές π ου χ ρε -οκ οπ ού ν μέσα στ ην κρ ίση . Η καν ιβαλ ική λο γ ική το υ καπ ι ταλ ισμού

εντε ίνετα ι λόγω της κρ ίσης , όμως αυτό με τη σε ιρά του κάνε ι τα

κέρδη να ανακάμψουν γ ια όσους καπι ταλ ιστές επ ιβ ίωσαν και τους

δ ί νε ι τη δυνατότη τα να απ ολ αύσ ουν μ ι α νέα π ερ ί οδο ευη μερ ί ας .

Αυτή η δ ι αδ ι κασ ί α ανασ τή λ ω σ η ς τη ς σ υσ σ ώ ρευσ η ς μέσ ω τη ς

κρίσης ήταν, γ ια τον Μαρξ, ένα δείγμα της απανθρωπιάς του καπι -

ταλ ι σ μού . Όμω ς γ ι α ορ ι σ μένους δεξ ι ούς ο ι κονομολ όγους , το επ ι -

χε ίρημα αυ τό μετατρά πηκε, ό σο κ ι αν φαίνετα ι απ ίστευτο , σε υπε -

ράσ π ι σ η του καπ ι ταλ ι σ μού . Όσ ο κα ι να υπ οφέρουν ο ι άνθ ρω π ο ι

εδώ και τώρα , λέν ε . μακροπ ρόθεσμα τα πράγματα θα πάνε κα λύ-

τερα . Η κρ ίση λε ι το υρ γε ί σαν καθαρτ ικό , που δ ιώχνε ι το δη λη τή -

ρ ιο της χαμηλής κερδοφορίας από το σύστημα. Αυτός ε ί να ι ο ισχυ -

ρ ισμός που δ ιατυπώθηκε στη δ ιάρκε ια της κρ ίσης της δεκαετ ίαςτου ' 3 0 απ ό τον Φ ρ ί ντρ ι χ φον Χ άγεκ , έναν σ υντη ρη τ ι κό τη ς ελ εύ -

θερης αγοράς που αναγνώριζε πως ο Μαρξ υπήρξε ένας από τους

π ρώ τους π ου αν έλ υ σ α ν τη ν καπ ι ταλ ισ τ ική κρ ίσ η . Η ύφεσ η , έλ εγ ε ,

θα ε ίχε προσφέρει λύση από μόνη της , αν δεν ήταν η κρατ ική πα-



32 Chris Ha rm on

ρέμβ ασ η π ου σ τρεβ λ ώ νε ι τη ν αγορά κα ι εμπ οδ ί ζε ι τους μ ι σ θ ούς

να πέσουν αρκετά ώστε να ανακάμψουν τα κέρδη. Ένα παρόμοιοεπ ι χ ε ί ρη μα δ ι ατυπ ώ θ η κε απ ό έναν άλ λ ο ασ τό ο ι κονομολ όγο , π ου

δεν ήταν τόσο δεξ ιός , τον Γ ιόζεφ Σουμπέτερ. Ο καπι ταλ ισμός επε -

κτάθ η κε . έλ εγ ε , μ έσ ω τη ς " δη μ ι ουργ ι κή ς κατασ τροφ ή ς" . Αυτή η

φράσ η σ υνεχ ί ζε ι να χ ρη σ ι μοπ ο ι ε ί τα ι σ ή μερα απ ό ο ι κονομολ όγους

κα ι π ολ ι τ ι κούς π ου π ι σ τεύουν π ω ς ο ι ο ι κονομ ι κές κρ ί σ ε ι ς ε ί να ι

αναγκαίες , όσο και δυσάρεστες να ε ί να ι ο ι επ ιπτώσεις τους στην

π λ ε ι ο ν ό τ η τ α τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν .

Α υ τ ό π ο υ δ ε ν κ α τ α φ έ ρ ν ο υ ν ν α δ ο υ ν α υ τ ο ί ο ι ο ι κ ο ν ο μ ο λ ό γ ο ι

ε ί να ι ο αντ ί κ τυπ ος ενός άλ λ ου ζη τή ματος π ου επ εσ ή μανε ο Μαρξ .

Καθώς ο καπι ταλ ισμός γερνάει , χαρακτηρί ζετα ι από την όλο και

μεγαλύτερη σημασία που αποκτά ένας σχετ ικά μ ικρός αριθμός με -

γάλ ω ν ετα ι ρε ι ώ ν -αυτό π ου απ οκαλ ούσ ε σ υγκέντρω σ η κα ι σ υγκε -

ν τροπ ο ί η σ η του κεφαλ α ί ου . Κάθ ε κρ ί σ η αυξ άνε ι αυτή ν τη ν τάσ ηκ α θ ώ ς ο δ η γ ε ί κ ά π ο ι ε ς ε τ α ι ρ ε ί ε ς ν α ε ξ α γ ο ρ ά σ ο υ ν ά λ λ ε ς . Ό μ ω ς

όσ ο μεγαλ ύτερες ε ί να ι ο ι ε τα ι ρε ί ες , τόσ ο μεγαλ ύτερη ζη μ ι ά γ ί νε -

τα ι όταν χρεοκοπούν από την κρ ίση . Η βλάβη δεν ε ί να ι μόνο γ ια

τ ις ίδ ιες, αλλά και γ ια άλλες εταιρείες, μεγάλες και μικρές που τ ις

προμηθεύουν με πρώτες ύλες και εξαρτήματα. Μία και μόνη μεγά-

λ η ετα ιρε ία πο υ δε ν έχε ι κέρ δη και χρ εο κο πε ί μπ ορ εί να κατα-

στρέψει τη ν αγορά για άλ λε ς ετα ιρε ίες που ως τό τε ήταν κερδο -

φόρες .

Η δεκαετία του 1930 - Η Μεγάλη Ύφ εση.

Ήταν αυτή η δ ιαδ ικασία που βρισκόταν π ίσω από την ένταση

της οικονομικής κρίσης που ξέσπασε παγκόσμια το 1929. Καθώς η

κατάρρευση μ ιας ετα ιρε ίας ή μ ιας τράπεζας οδηγούσε στην κατάρ-

ρευση άλλων, αντ ί γ ια να βοηθάει στο ξεπέρασμα της κρ ίσης , χε ι -




ροτέρευε τα π ράγματα . Ακόμη κα ι γ ι α τους π ι ο ένθ ερμους υπ ο -

σ τη ρ ι κτές του καπ ι ταλ ι σ μού ή ταν δύσ κολ ο να π ουν ότ ι η απ άντη -ση στην κρ ίση ήταν να μην κάνουν τ ίποτα .

Από το 1933 και μετά. ο ι περισσότερες καπιταλιστ ικές κυβερ-

ν ή σ ε ι ς - κ α ι π ο λ λ ο ί μ ε γ ά λ ο ι κ α π ι τ α λ ι σ τ έ ς - ε ί χ α ν α π ο ρ ρ ί ψ ε ι τ η ν

αντ ιμετώπιση του στυλ "κάτω τα χέρια από την αγορά, αφήστε την

κρίση να χε ιροτερεύσει " . Υπήρξε παντού, σε μ ικρότερο ή μεγαλύ-

τερο βαθμό, μ ία στροφή στην κρατ ική παρέμβαση στην ο ικονομία ,

την όποια συχνά αποκαλούσαν 'κρατ ικό καπι ταλ ισμό" . Στην Ιαπω-

ν ία . όπου υπήρχε μ ία κυβέρνηση κυριαρχούμενη από το στρατό ,

και στη ναζ ιστ ική Γερμανία , ο ι αυξανόμενες δαπάνες γ ια την πολε -

μική βιομηχανία βοήθησαν να εξαλειφθεί η ανεργία. Στ ις ΗΠΑ, η

κ υ β έ ρ ν η σ η Ρ ο ύ ζ β ε λ τ ε φ ά ρ μ ο σ ε τ ι ς μ ε θ ό δ ο υ ς τ ο υ " Ν ι ο υ Ν τ η λ "

προσπαθώντας να ξανακάνε ι υγ ιή τον καπι ταλ ισμό, καθορί ζοντας

τ ι ς τ ι μές τω ν αγροτ ι κώ ν π ρο ϊ όντω ν ώ σ τε να σ ταματή σ ουν ο ι χ ρεο -κοπ ί ες αγροτώ ν , εξ αγοράζοντας χ ρεοκοπ η μένες τράπ εζες , χ ρη σ ι -

μ ο π ο ι ώ ν τ α ς δ η μ ό σ ι α έ ρ γ α γ ι α ν α δ ώ σ ε ι δ ο υ λ ε ι ά σ ε κ ά π ο ι ο υ ς

ανέργους, ακόμη και ενθαρρύνοντας τα συνδ ικάτα με την ελπ ίδα

ότ ι ο ι υψηλότεροι μ ισθοί θα βοηθούσαν τ ις ετα ιρε ίες να πουλή -

σ ουν π ερ ι σ σ ότερα αγαθ ά . Όμω ς , όλ ες αυτές ο ι π ροσ π άθ ε ι ες π ολ ύ

λ ίγα αποτελέσματα ε ίχαν . Υπήρξε κάποια ο ικονομική ανάκαμψη σε

σ χ έσ η με το χ αμη λ ότερο επ ί π εδο , ό ταν η π αραγω γή ε ί χ ε π έσ ε ι

στα μισά από ό,τ ι ήταν το 1928. Όμως, η ανεργία παρέμενε στο

14% το 1936, εν ώ το ν Αύ γο υ στ ο το υ 1937 ξεκ ίνησ ε γ ια τη ν οικο-

νομία μια νέα καθοδική πορεία.

Η ύφεση τελ ικά έφτασε σε ένα τέλος . Όμως η α ι τ ία δεν ήταν

το " Ν ι ου Ντη λ " του Ρούζβ ελ τ . Σχ εδόν όλ ο ι ο ι ασ το ί ο ι κονομολ όγο ι

δ ιαπ ιστώνουν την ίδ ια α ι τ ία που έδωσε ταέλος στην κρ ίση - τον Β 'Π αγκόσ μ ι ο Π όλ εμο . Σύμφω να με τη ν δ ι ατύπ ω σ η του Τ ζον Κένεθ

Γκαλμπρ έιθ : "Η Μ εγ άλ η Ύ φ ε σ η της δεκαετ ίας το υ 1930 ποτέ δε ν

τερματ ί σ τη κε . Απ λ ώ ς εξ αφαν ί σ τη κε μέσ α σ τη μεγάλ η κ ι νη τοπ ο ί η -

ση της δεκαετίας του 1940"



34 Chris Harmon

Ό μω ς η εμπ ε ι ρ ί α τη ς δεκαετ ί ας το υ 1 9 30 και το υ π ο λ έ μ ο υ

όντω ς οδή γη σ ε σ ε μ ί α σ η μαντ ι κή σ τροφή σ τη ν ι δεολ ογ ί α του κα -

π ι ταλ ισμ ού. Η κρατ ική παρέμβασ η -ο κρατ ικός καπι ταλ ισμός- φαι -

νόταν π λ έον ω ς ο τρόπ ος γ ι α να απ οφευχ θ ούν ο ι μελ λ οντ ι κές δ ι α -

λυτ ικές κρ ίσε ις . Υπήρχε μ ια δ ιάσπαρτη αποδοχή των επ ιχε ιρημά-

των που δ ιατύπωσε στα μέσα της δεκαετ ίας του 1930, ο βρετανός

οικονομολόγος Κέ ινς . Ο ι κρ ίσε ις , επέμενε ο Κέ ινς , προκαλούνται

όταν ο ι δαπάνες σε επενδύσεις κα ι κατανάλωση δεν ε ί να ι αρκετά

υψ η λ ές ώ σ τε να αγορασ τούν όλ α τα αγαθ ά π ου έχ ουν π αραχ θ ε ί .

Ο ι περικοπές στους μ ισθούς και η εγκατάλε ιψη των επ ιχε ιρήσεων

στη χρεοκοπία μπορούν να κάνουν τα πράγματα χε ιρότερα, δ ιότ ι

περιορί ζουν ακόμη περισσότερο τη ζήτηση γ ια αγαθά. Ο ι κυβερνή -

σε ις πρέπει να παρεμβαίνουν , με ιώνοντας τα επ ι τόκ ια και αυξάνο-

ν τας τ ι ς κρατ ι κές δαπ άνες . Έ τσ ι , θ α μπ ορούν να π ουλ η θ ούν π ε -

ρ ισσότερα αγαθά, να επεκταθεί η αγορά, να βρουν απασχόληση

περισσότεροι άνθρωποι κα ι στο τέλος ο ι κυβερνήσεις θα μπορέ-

σ ουν να απ οζη μ ι ω θ ούν γ ι α αυτά π ου ξ όδεψ αν , μέσ α απ ό υψ η λ ό -

τερους φόρους. Τέτο ιου ε ίδους "αντ ικυκλ ικά" , " νομισματ ικά" και

" δη μοσ ι ονομ ι κά" μέτρα απ οτελ ούσ αν τη ν απ άντη σ η σ τη ν κρ ί σ η .

Ορισμένες στ ι γμές , ο Κέ ινς πλησ ίασε σε π ιο ρ ι ζοσπαστ ικά συμπε-

ράσματα. Διατύπωσε μια δική του θεωρία γ ια τ ις αιτ ίες που τα πο-

σοστά κέρδους ε ίναι χαμηλά (όπως. από τη μεριά του. έκανε και ο

αρχ ι -συντηρητ ικός φον Χάγεκ) κα ι πρότε ινε πως ίσως ήταν ανα-

γκαίο γ ια τ ις κυβερνήσεις να "κο ινωνικοποιήσουν τ ις επενδύσεις" .

Όμως δεν ανέπτυξε αυτές τ ις σκέψεις κα ι στην πράξη ο ι συμβου-

λές του γ ια την κρίση της δεκαετίας του 1930 είχαν πολύ περιορι -

σμένο ορί ζοντα , όπως τον ί ζετα ι από τον β ιογράφο τού Κέ ινς , Σκ ι -

ν τέλ σ κ ι , ενώ ο ι μελ έτες π ου έχ ουν γ ί νε ι απ ό τότε δε ί χ νουν π ω ς

αυτές ο ι σ υμβ ουλ ές θ α ε ί χ αν π ολ ύ π ερ ι ορ ι σ μένο αντ ί κ τυπ ο .




Η μεταπολεμική άνθηση

Όμω ς, μετά το τέλ ος του π αγκόσ μ ι ου π ολ έμου , με τη μνή μη

τη ς ύφεσ η ς ακόμη σ το μυαλ ό του κόσ μου , ο καπ ι ταλ ι σ μός β ρή κε

τ ι ς ι δέες του Κέ ι νς π ολ ύ τα ι ρ ι ασ τές . Έμο ι αζαν να δε ί χ νουν έναν

δρόμο γ ι α τη ν απ οφυγή κάθ ε μελ λ οντ ι κή ς ύφεσ η ς κα ι απ οτελ ού -

σαν καλό αντ ιστάθμισμα στ ις ιδέες της σοσ ιαλ ιστ ικής επανάστα-

σης . Πο ια ανάγκη υπήρχε γ ια έναν αδ ιάλλακτο σοσ ιαλ ισμό, έλεγε

το επ ιχε ίρημα, αφού ο καπι ταλ ισμός μπορεί να σταθεροποιηθε ί κα ι

ν α π ρ ο σ φ έ ρ ε ι σ τ ο ν κ ό σ μ ο υ ψ η λ ό τ ε ρ ο ε π ί π ε δ ο δ ι α β ί ω σ η ς μ έ σ ω

μιας περιορισμένης κρατικής παρέμβασης; Συντηρητικοί , όπως και

Σοσ ι αλ δη μοκράτες π ολ ι τ ι κο ί απ οδέχ ονταν τη ν κε ϊ νσ ι ανή π ροσ έγγ ι -

ση και το 1970, ο αμερικάνος πρόε δρο ς Ν ίξον έφτασε να δη λώ σε ι :

"Τώρα, ε ίμαστε όλοι κεϊνσιανοί" .

Η α ί γ λ η τ ο υ κ ε ϊ ν σ ι α ν ι σ μ ο ύ ε ν ι σ χ ύ θ η κ ε α π ό τ ο γ ε γ ο ν ό ς ό τ ιυπήρξε μία μακρά περίοδος χωρίς κανονικές οικονομικές κρίσεις -

35 χρόν ια στη ν π ερίπτω ση της Βρεταν ίας , 25 χρόν ια στη ν περίπτω-

ση των ΗΠΑ - κα ι φυσικά τ ίποτα που να πλησ ιάζε ι την ύφεση της

δεκαετ ίας του 1930. 0 κόσμος υπέθετε πως αυτό ήταν αποτέλε -

σ μα τω ν κυβ ερνή σ εω ν π ου εφάρμοζαν κε ϊ νσ ι ανές μεθ όδους κα ι

π ο λ λ ο ί μετρ ιοπαθείς κρ ιτ ικο ί το υ καπι τα λ ισμού σήμ ερα, όπως ο ο ι -

κονομ ι κός αρχ ι σ υντάκτη ς ο ι κονομ ι κώ ν τη ς εφη μερ ί δας Guard i an ,

Λ άρ ι Ελ ι οτ , ακόμη έχ ουν αυτή ν τη ν άπ οψ η . Όμω ς η άπ οψ η αυτή

δεν επ ιβεβαιώθηκε από τ ις έρευνες των στο ιχε ίων . Ο ι περισσότε -

ρες κυβερνήσεις δεν χρησιμοποίησαν κε ϊνσ ιανές μεθόδους και ο ι

λ ί γες που χρησιμοποίησαν, το έκαναν σπανίως.

Α υ τ ό π ο υ σ υ ν τ η ρ ο ύ σ ε τ η ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ά ν θ η σ η δ ε ν ή τ α ν ο

Κέινς , αλλά ο ίδ ιος παράγοντας που σταμάτησε την ύφεση της δε -καετίας του 1930 -ο ι τεράστιες δαπάνες γ ια εξοπλισμούς. Οι δαπά-

νες δεν ήταν βέβαια στο ίδ ιο επ ίπεδο με τον Β ' Παγκόσμιο Πόλε -

μο . όμως παρέμεναν τεράστ ιες στην περίπτωση των ΗΠΑ και , σε

μικρό τερο βαθμό, στη Βρεταν ία και τη Γα λλ ία . Στη δεκαετ ία το υ



36 Chris Harmon

1930, ο ι ΗΠΑ δα παν ούσ αν λ ι γό τε ρο από 1% το υ εθν ικού το υς ε ι -

σοδήματος γ ια όπλα. Στ ις αρχές της δεκαετ ίας του 1950 δαπανού-σαν 12% -όσα δηλαδή δαπανούσαν και γ ια επενδύσεις στη β ιομη -

χανία. Τέτοιες υψηλές δαπάνες, στα πλαίσια μιας οικονομικής κα-

τάστασης που κάποιες φορές ονομάστηκε "δ ιαρκής ο ικονομία των

όπλων" , έδωσαν ώθηση στις ΗΠΑ και παρείχαν μία αγορά για εξα-

γωγές από χώρες όπως η Δυτική Γερμανία και η Ιαπωνία οι οποίες

ε ί χ αν ένα π ολ ύ χ αμη λ ότερο επ ί π εδο δαπ ανώ ν γ ι α εξ οπ λ ι σ μούς .*

Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ η δ ι α τ ύ π ω σ η τ ο υ π α λ α ι σ τ ί ν ι ο υ - β ρ ε τ α ν ο ύ μ α ρ ξ ι σ τ ή

Τόν ι Κλ ιφ , εκε ίνο τον καιρό , η μεταπολεμική άνθηση ισορροπούσε

σ τη μύτη τη ς β όμβ ας υδρογόνου .

Αυτός ο τρόπος δ ιατήρησης του καπι ταλ ισμού έμοιαζε να κά-

νε ι θαύματα γ ια μ ια περίοδο. Το ποσοστό του κέρδους, που ε ίχε

αυξηθεί στη δ ιάρκε ια του πολέμου, παρέμενε αρκετά ψηλά. Ο ι ο ι -

κονομ ί ες αναπ τύσ σ ονταν με ταχ ύ ρυθ μό , τα επ ί π εδα δ ι αβ ί ω σ η ςβ ελ τ ι ώ νονταν κα ι ό ταν ο β ρετανός δεξ ι ός π ρω θ υπ ουργός Χ άρολ ντ

Μακμ ί λ αν χ ρη σ ι μοπ ο ί η σ ε ω ς π ροεκλ ογ ι κό του σ λ όγκαν το " Π οτέ

δεν ζούσ ατε καλ ύτερα" , ο π ερ ι σ σ ότερος κόσ μος το απ οδεχ όταν ,

έστω και με μισή καρδιά.

Η επιστροφή των κρίσεων

Ωσ τόσ ο , ο ι δαπ άνες γ ι α εξ οπ λ ι σ μούς απ οδε ί χ θ η καν β ραχ υπ ρό -

θεσμη λύση γ ια τα ο ικονομικά δε ινά του συστήματος . Ο ι ΗΠΑ με ί -

ω σ αν το π οσ οσ τό του εθ ν ι κού τους ε ι σ οδή ματος π ου π ή γα ι νε σ ε

ε ξ ο π λ ι σ μ ο ύ ς , π ρ ο κ ε ι μ έ ν ο υ ν α α ν τ ι μ ε τ ω π ί σ ο υ ν τ ο ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ όα ν τ α γ ω ν ι σ μ ό τ η ς Γ ε ρ μ α ν ί α ς κα ι τ η ς Ι α π ω ν ία ς , ε ώ ς ό τ ο υ α υ τ ό

έφτασε στο μ ισό από ό ,τ ι ήταν πριν . Στα τέλη της δεκαετ ίας του

1960, τα ποσοστά κέρδους ε ίχαν αρχ ίσε ι να πέφτουν με τον παλ ιό

τρόπο (δε ί τε το σχετ ικό ένθετο) . Το 1971, κα ι σε πολύ μεγαλύτε -




ρπ κλ ίμακα το 1974 και το 1980, το παλιό μοτίβο της άνθησης και

ύφεσ η ς ξ αναεμφαν ί σ τη κε .Στην αρχή , ο ι κυβερνήσεις ανταποκρίθηκαν εφαρμόζοντας το

κε ϊνσ ιανό γ ιατρ ικό που πρόβαλαν σαν πανάκεια σε όλο τον κόσμο,

α λ λ ά σ π α ν ί ω ς τ ο ε ί χ α ν χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή σ ε ι σ τ ο π α ρ ε λ θ ό ν . Σ ύ ν τ ο μ α

ανακάλ υψ αν ότ ι δεν δουλ εύε ι . Αντ ί να ξ αναδώ σ ε ι σ τ ι ς ο ι κονομ ί ες

τη ν π αλ ι ά τους ζω τ ι κότη τα , οδή γη σ ε απ λ ώ ς σ ε αυξ ανόμενες τ ι μές

| Πο σοσ τά κέρδο υς και επε νδύσ ειςί

; Ο αμερ ικάνο ς μαρξιστής Ρόμπερτ Μ πρ ένερ έχ ει απο δείξει ;

ότι τα ποσοστά κέρδους στη μεταποιητική βιομηχανία των ΗΠΑ

έπεσαν από 24,8% την περίοδο 1949-1969 σε 13% στη διάρ-

κεια 1980-1990, Κέρδισαν μέρος από τη χασούρα τη δεκαετία

1991-2000 ανεβαίνοντας στο 17,7%, πριν ξαναπέσουν στο14,4% ανάμεσα στο 2000-2005.

Τα ποσοστά κέρδους στη μεταποιητική βιομηχανία της Ια-

πωνίας μειώθηκαν σ το μισό ανά με σα στη δεκ αε τία του 1960 και

τη δεκαετία του 1990 και στην Γερμανία έπεσαν κατά 75%.

Η πτώση των ποσοστών κέρδ ους συ νοδ εύτη κε από μια μεί-

« ωση των πάγιων επενδ ύσ εω ν σ τις ΗΠΑ από πάνω από 4 % το

; χρόνο τ ις δεκαετίες του 1960 και 1970 σε 3,1% τη δεκαετία (

του 1990 και σε 2,1% το 2000-2006. Στην Ιαπωνία, την ίδια πε-• ρίοδο, από 10% σε 2,8%. Στη Γερμ ανία από 7% σ ε 1,6%.

Στις ΗΠΑ η αναλο γία των επενδ ύσεω ν που κατευθύν ονταν '

( στο χρηματοπιστωτικά τομ έα σε σύγκριση με την παραγωγή αυ-

5 ξήθηκε από 12% στα μέ σα της δε κα ετία ς το υ 1970, σ ε 25% τη

: δε κα ετία του 1990.

Στη Βρετανία, ο χρηματοπιστωτικός το μέ ας αυ ξήθηκε από •

' 7 % του ΑΕΠ το 1975 σ ε 25 % περίπου το 2000, Εκείνη την επο- !

: χή απ οτε λο ύσ ε το 18% της συνολικής απασχόλησης. Οι επε ν-j δύσ εις στο χρηματοπιστωτικό τομ έα και στις υπη ρεσίες εξυπη-

; ρέτησ ης επιχειρήσεων αποτελούσα ν το μισό αυτών που κατευ-

' θύνον ταν στη μεταπο ίηση το 1975. Το 1990 ήτα ν τέσ σε ρις φο- '

| ρέ ς ψηλ ότερες. I



38 Chris Harmon

δίπλα στα χαμηλά ή αρνητ ικά ποσοστά κέρδους -αυτό που με την

ορολ ογ ί α τη ς επ οχ ή ς ονομάσ τη κε " σ τασ ι μοπ λ η θ ω ρι σ μός" . Ο π λ η -θ ω ρι σ μός εί χε κα ι ένα π ο λ ύ σ η μα ντ ι κό π αράπ λ ευρ ο απ ο τέλ εσ μ α

που ανησυ χού σε του ς καπι ταλ ιστές και τ ι ς κυβερ νήσεις -ωθ ού σε

τους εργάτες να π αλ έψ ουν γ ι α αυξ ή σ ε ι ς ώ σ τε να ι σ οσ ταθ μ ί ζοντα ι

ο ι αυξήσεις στα αγαθά. Ο ι κυβερνήσεις εγκατέλε ιψαν τον κε ϊνσ ια -

ν ισμό και άρχισε να ριζώνει μια νέα οικονομική ορθοδοξία. Αρχικά

ο ν ο μ ά σ τ η κ ε μ ο ν ε τ α ρ ι σ μ ό ς , α ρ γ ό τ ε ρ α ν ε ο φ ι λ ε λ ε υ θ ε ρ ι σ μ ό ς . Σ ύ μ -

φωνα με τη θεωρία αυτή , υπήρχε ένα φυσικό ποσοστό ανεργ ίας

π ου ο ι κυβ ερνη τ ι κές π αρεμβ άσ ε ι ς δεν μπ ορούν να αλ λ άξ ουν , ενώ

το μόνο που θα έπρεπε να κάνει το κράτος μπροστά σε μια οικο-

νομ ική κρ ίση ε ί να ι να δ ιατηρ εί τη ν προσ φορά χ ρήμ ατος σε στα θε-

ρ ό ε π ί π ε δ ο , α φ ή ν ο ν τ α ς ό λ α τ α ά λ λ α σ τ η ν " ε λ ε ύ θ ε ρ η α γ ο ρ ά " .

Ακό μη και αυτό , όμως, θεωρ ήθηκ ε υπε ρβ ολ ική κρατ ική παρέμβα-

σ η γ ι α μ ι α όλ ο κα ι π ερ ι σ σ ότερο ανερχ όμενη σ χ ολ ή " νεοκλ ασ ι κώ νο ι κ ο ν ο μ ο λ ό γ ω ν " π ο υ ι σ χ υ ρ ί ζ ο ν τ α ν π ω ς α κ ό μ η κα ι τ ο χ ρ ή μα θα

έπ ρεπ ε να αφεθ ε ί σ τη ν ελ εύθ ερη αγορά . Σύμφω να με έναν απ ό

τους ασ τέρες τους , τον νομπ ελ ί σ τα Εντουαρτ Π ρέσ κοτ , ο ι " ρυθ μ ι -

κές δ ιακυμάνσεις" στην ανεργ ία ε ί να ι στην πραγματ ικότητα "αντ ι -

κυκλ ι κές κ ι νή σ ε ι ς σ τη ν ζή τη σ η ελ εύθ ερου χ ρόνου" . Ενώ ο ι π αλ α ι -

ό τερο ι απ ολ ογη τές του καπ ι ταλ ι σ μού έλ εγαν π ω ς η κρατ ι κή π α -

ρέμβ ασ η θ α έκανε το σ ύσ τη μα να λ ε ι τουργή σ ε ι , τώ ρα έλ εγαν π ω ς

το σταμάτημα της κρατικής παρέμβασης θα έκανε το ίδ ιο .

Η κ α ι ν ο ύ ρ γ ι α ν ε ο φ ι λ ε λ ε ύ θ ε ρ η π ρ ο σ έ γ γ ι σ η α π ο δ ε ί χ θ η κ ε σ τ η ν

πράξη εξ ίσου αν ίκανη να αποτρέψει τ ι ς επαναλαμβανόμενες κρ ί -

σε ις με την παλ ιά κε ϊνσ ιανή προσέγγ ιση . Ο μονεταρισμός της κυ -

β έ ρ ν η σ η ς Θ ά τ σ ε ρ σ τ η Β ρ ε τ α ν ί α τ ω ν α ρ χ ώ ν τ η ς δ ε κ α ε τ ί α ς τ ο υ

1980 έκανε μία κακή οικονομική κρίση ακόμη χειρότερη και τελ ικάεγκαταλ ε ί φθ η κε απ ό έναν απ ό τους αρχ ι τέκτονές του , τον δεξ ι ό

υπ ουργό Ο ι κονομ ι κώ ν , Νά ι τ ζελ Λ όσ ον . Σ τ ι ς ΗΠ Α, η π ολ ι τ ι κή τη ς

κυβέρνησης Ρ ίγκαν εκε ίνα τα χρόν ια , ονομαζόταν συχνά "στρατ ιω -

τ ικός κε ϊνσ ιαν ισμός" , δ ιότ ι περιλάμβανε εκ νέου μ ια μαζ ική αύξη -




ση στ ις δαπάνες γ ια εξοπλ ισμούς. Κάθε φορά που έμοιαζε ότ ι με -

γάλ ες ε τα ι ρε ί ες θ α χ ρεοκοπ ούσ αν , ο ι κυβ ερνή σ ε ι ς ξ εχ νούσ αν τη νιδεολο γ ία του ς περί ελ εύ θε ρη ς αγοράς και του ς έρ ιχναν λεφ τά γ ια

να τ ι ς κρατή σ ουν ενεργές . 0 νεοφ ι λ ελ ευθ ερ ι σ μός ή ταν κάτ ι π ου

θ α επ ι β αλ λ όταν σ τους αδύναμους απ ό τους ι σ χ υρούς , σ τ ι ς φτω -

χές χώρες που ε ίχαν καταχρεωθεί στ ις μεγάλες τράπεζες της Δύ-

σ η ς , σ τους εργάτες π ου τους έλ εγαν " να ανέβ ουν σ τα π οδή λ ατά

τ ο υ ς κα ι ν α ψ ά ξ ο υ ν γ ια δ ο υ λ ε ι ά " κ άθ ε φ ο ρ ά π ο υ α π ο λ ύ ο ν τ α ν ,

σ τους εργάτες π ου αναγκάζονταν να απ οδεχ θ ούν τη ν κυρ ι αρχ ί α

τη ς αγοράς κα ι να ανταγω ν ί ζοντα ι γ ι α τ ι ς δουλ ε ι ές τους , σ τους

φτω χ ούς ανθ ρώ π ους π ου τους αρνούνταν τη ν π ρόνο ι α . Αυτές ο ι

μέθοδοι ε ίχαν ευεργετ ικά αποτελέσματα γ ια τον καπι ταλ ισμό. Στ ις

ΗΠΑ, ο ι πραγματ ικο ί μ ισθοί το 1995 ήταν χαμηλότεροι σε σχέση με

το 1970 και σχεδόν σε ολόκληρο τον καπι ταλ ιστ ικό κόσμο, τα πο -

σοστά κέρδους όντως αυξήθηκαν κάπως μετά το 1982. Όμως ηβελτ ίωση δεν ήταν αρκετή γ ια να ανακάμψει το σύστημα συνολ ικά

κα ι να π λ η σ ι άσ ε ι τα επ ί π εδα π ου β ρ ι σ κόταν σ τ ι ς δεκαετ ί ες του

1950 και το υ 1960. Ή τ α ν σε αυτό το χρ ον ικό σημ είο που εμφ ανί -

σ τη κε η π ρω τοφανή ς σ ε κλ ί μακα ε ι σ β ολ ή του χ ρη ματοπ ι σ τω τ ι κού

τομ έα και μαζί το μα γείρεμα τ ω ν στοιχείω ν στα βιβλ ία τω ν ε πιχει -

ρήσεων και η κερδοσκοπία στ ις αγορές που θα κορυφώνονταν στο

με γά λ ο κραχ το υ Σεπ τέμβ ρη του 2 00 8.



40 Chris Harmon

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ TOY ΧΡΕΟΥΣ

Για να μπορεί να λειτουργεί ομαλά μια καπιταλιστ ική κοινωνία

όλ α τα π ρο ϊ όντα π ου π αράγοντα ι μέσ α σ το σ ύσ τη μα π ρέπ ε ι να

αγοράζονται . Όπως ε ίδαμε πριν , ο ι εργάτες δεν μπορούν να αγο -

ράσουν παρά μόνο ένα τμήμα της παραγωγής γ ια δ ική τους κατα-

ν ά λ ω σ η , γ ια τ ί τ ο ε π ί π ε δ ο ζ ω ή ς τ ο υ ς σ υ μ π ι έ ζ ε τ α ι έ τ σ ι ώ σ τ ε ν α

μπ ορούν να δη μ ι ουργούντα ι κέρδη . Αυτό , σ υνή θ ω ς , σ η μα ί νε ι ό τ ι

το υπόλοιπο μέρος της παραγωγής πρέπει να το αγοράσουν ο ι ίδ ι -

ο ι ο ι καπι ταλ ιστές . Ένα εξωφρενικά μεγάλο κομμάτ ι πηγαίνε ι γ ια

τ η ν δ ι κ ή τ ο υ ς π α ρ α φ ο υ σ κ ω μ έ ν η κ α τ α ν ά λ ω σ η . Τ ο π ι ο σ η μ α ν τ ι κ ό

κομμάτ ι , όμως, πηγαίνε ι στ ις επενδύσεις τους σε καινούργ ια εργο -

στάσια και μηχανήματα με την ελπίδα ότ ι θα αποδώσει νέα κέρδη.

Αν τα ποσοστά κέρδους δεν ε ί να ι ικανοποιητ ικά , αυτές ο ι επενδύ-

σε ις δεν θα πραγματοποιηθούν σε αυτά τα υψηλά επ ίπεδα που ε ί -να ι απαραίτητα γ ια να πουληθούν όλα όσα έχουν παραχθεί .

Όπως ε ίδαμε αυτό έχε ι σαν αποτέλεσμα μ ια κρ ίση υπερπαρα-

γω γή ς , το άνο ι γμα ενός χ άσ ματος ανάμεσ α σ ε αυτά π αράγοντα ι

και αυτά που αγοράζονται . Αν δεν γεφυρωθεί αυτό το χάσμα, το

απ οτέλ εσ μα θ α ε ί να ι η ύφεσ η .

Όμω ς , υπ άρχ ουν και ά λ λ α π ράγματα π ου μπ ορ ούν να γεφ υ -ρώσουν το κενό ανάμεσα σε αυτά που παράγονται κα ι αυτά που

μπ ορούν να αγορασ τούν με τα ε ι σ οδή ματα τω ν εργατώ ν κα ι τω ν

καπιταλ ιστών. Ένα παράδειγμα ε ί να ι η ώθηση να αυξηθούν δρα-

ματ ικά ο ι εξαγωγές . Ένα άλλο ε ί να ι ο ι εξοπλ ισμοί . Ένα τρ ί το ε ί να ι




n αύξηση χσυ χρέους που επ ι τρέπε ι στον κόσμο να αγοράζε ι προϊ -

όντα π έρα απ ό ό ,τ ι το υ επ ι τρέ π ου ν τα ε ισ οδή ματά του .Αυτό ακριβώς έγ ι νε μαζ ικά στ ις Ηνωμένες Πολ ι τε ίες , την Βρε -

τανία και μερικές ακόμα χώρες ανάμεσα στο 1980 και τ ις αρχές

τη ς δεκαετ ί ας του 2 0 0 0 . Στ ι ς ΗΠ Α το σ υνολ ι κό χ ρέος αυξ ή θ η κε

από μ ιάμιση φορά το εθν ικό ε ισόδημα στ ις αρχές της δεκαετ ίας

του 1980 σε σχεδόν τρ ισήμιση φορές το 2007. Ένα κομμάτ ι αυτής

της αύξησης οφείλετα ι στα κρατ ικά χρέη που τ ι νάχτηκαν στα ύφη

α π ό τ η ν χ ρ η μ α τ ο δ ό τ η σ η τ ω ν ε ξ ο π λ ι σ τ ικ ώ ν δ α π α ν ώ ν τ ο υ Ρ ή γ κ α ν

τη δεκαετία του 1980 και του Μπους στ ις αρχές της δεκαετίας του

2000. Ένα άλλο κομμάτ ι ε ί να ι χρέος των επ ιχε ιρήσεων που αυξή -

θηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1980 και ξανά στα μέσα της δε-

καετίας του 1990. Και ένα μεγάλο τμήμα είναι προσωπικά χρέη,

π ου ε ι κοσ απ λ ασ ι άσ τη καν σ το δ ι άσ τη μα 1 9 8 0 -2 0 0 6 . Τ ο 2 0 0 6 το

χρέος τω ν νο ικοκυρ ιών στ ις ΗΠΑ αντ ιστο ιχούσ ε στο 127% το υ σ υ-ν ό λ ο υ τω ν π ροσ ω π ι κώ ν ε ι σ οδη μά τω ν - ένα ντ ι μόλ ι ς 36% το 1 952

και 60% στα τ έ λ η τη ς δεκ αετ ίας το υ 1970. Κάποια απ ό αυτά τα

χ ρ έ η α ν ή κ ο υ ν σ ε π λ ο ύ σ ι ο υ ς , α λ λ ά έ ν α μ ε γ ά λ ο κ ο μ μ ά τ ι α ν ή κ ε ι

στους εργάτες , που τα ε ισοδήματά τους ε ί τε έχουν με ίνε ι στάσ ιμα,

είτε έχ ου ν πέσεΜ Στα τέ λ η τη ς δεκαετίας το υ 1990 και στ ις αρχές

της δεκαετ ίας του 2000 ο ι καταναλωτές στ ις ΗΠΑ δαπανούσαν κα-

τά μέ σο όρο 2 με 4% περισσότερ α από τα ε ισοδήμα τά τους .

Τ ο χ ρέος εξ υπ η ρετούσ ε δυο λ ε ι τουργ ί ες γ ι α τον καπ ι ταλ ι σ μό .

Απ ό τη μ ι α π ροσ έφερε μ ι α ροή π λ η ρω μώ ν απ ό τόκους π ου μεγά -

λ ω να ν τα κέρδη τω ν καπ ι ταλ ι σ τώ ν . Η αναλ ο γ ί α τω ν κερδώ ν το υ

χρηματοπιστωτ ικού τομέα, ως προς το ακαθάριστο εγχώριο προϊ -

όν, αυξήθηκε πάνω από έξ ι φορές από το 1982 ως τ ις αρχές του

2007 στις ΗΠΑ και το μερίδιό τους στα συνολικά κέρδη αυξήθηκεαπό το 15% που ήταν στ ις αρχές της δεκαετίας του 1950 στο 50%,

σχεδόν, το 2001. Τη δεκαετία του 1990 η General Motors και η

Ford στράφηκαν στα χρηματοπιστωτ ικά παιχν ίδ ια γ ια να αυξήσουν

τα χαμηλά κέρδη που έβγαζαν παράγοντας πραγματ ικά αντ ικε ίμε -



42 Chris Harmon

να. Από το 1992 μέχρι το 1999 οι "οικονομικές υπηρεσίες" συνει -

σέφ ερα ν πά νω από το 50% τω ν κερ δών της Genera l M otors .Η ά λ λ η λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α , ό μ ω ς , τ ο υ χ ρ έ ο υ ς - δ η λ α δ ή , η ε ξ α σ φ ά λ ι σ η

μιας αγοράς γ ια πράγματα που ο κόσμος, ο ι επιχειρήσεις και ο ι κυ-

β ερνή σ ε ι ς δεν θ α μπ ορούσ αν να π ρομη θ ευτούν μόνο με τα ε ι σ ο -

δήματά τους - έγ ι νε ακόμα π ιο σημαντ ική . Γ ια να το πούμε απλοϊ -

κά . χωρίς την αύξηση του χρέους πολλά από τα προϊόντα που πα-

ράγε ι ο καπι ταλ ισμός δεν θα μπορούσαν να πουληθούν και θα ε ί -χ αμε μια σ χ εδό ν μόν ι μη ύφ εσ η . Ή τ α ν σ αν η δ ιαρκή ς ο ι κονομ ί α

τω ν όπ λ ω ν π ου επ ι κρατούσ ε τα μεταπ ολ εμ ι κά χ ρόν ι α να ε ί χ ε δώ -

σε ι τη θέση της στη δ ιαρκή ο ικονομία του χρέους.

Η Βρετανία του Νέου Εργατικού Κόμματος: Πα-ράδεισος για τους τραπεζίτες

Η ο ι κονομ ί α του χ ρέους ή ταν αφάντασ τα σ π άταλ η . Ένα τερά -

σ τ ι ο κ ο μ μ ά τ ι τ ο υ π λ ο ύ τ ο υ δ ε σ μ ε ύ τ η κ ε γ ι α ν α χ τ ι σ τ ο ύ ν ο γ κ ώ δ η

κ τ ί ρ ι α γ ρ α φ ε ί ω ν γ ι α τ ο υ ς χ ρ η μ α τ ο π ι σ τ ω τ ι κ ο ύ ς ο ρ γ α ν ι σ μ ο ύ ς . Τ ο

ένα τέταρτο τω ν σ υνολ ι κώ ν επ ενδύσ εω ν σ ε ακ ί νη τα σ τ ι ς ΗΠ Α σ τα

τέλη της δεκαετ ίας του 1980 και σε όλη τη δεκαετ ία του 1990

ανή κε σ το ν χ ρη ματοπ ι σ τω τ ι κό τομέα . Η σ π α τάλ η ή ταν ακόμα με -

γαλύτερη στη Βρεταν ία κάτω από τ ις κυβερνήσεις του Νέου Εργα-

τ ικού Κόμματος . 0 χρηματοπιστωτ ικός τομές και ο τομέας παροχής

υπηρεσ ιών προς τ ις επ ιχε ιρήσεις δ ιογκώθηκαν τόσο ώστε ο ι επεν -

δύσ ε ι ς τους να ε ί να ι τέσ σ ερ ι ς φορές μεγαλ ύτερες απ ό ό , τ ι τη ςβ ιομηχανίας και να αντ ιστο ιχούν στο ένα τρ ί το σχεδόν της ο ικονο -

μίας το 2004 με μια πρ οσ τιθ έμ εν η αξία ,344,5 δισεκ ατο μμ υρ ίων λ ι -

ρώ ν . Όμω ς ούτε ο ι καπ ι ταλ ι σ τές , ούτε ο ι κυβ ερνή σ ε ι ς ανη σ υχ ού -

σαν γ ια αυτή τη σπατάλη όσο τα πράγματα πήγαιναν καλά. Ίσα -




ί σ α κόμπ αζαν ότ ι δη μ ι ουργούσ ε ευη μερ ί α .

Στην πραγματ ικότητα από τα μέσα της δεκαετ ίας του 1990 μέ -χρ ι τα μέσα της δεκαετ ίας του 2000 χάθηκαν στη Βρεταν ία 1 .5

εκατομμύρ ι ο δουλ ε ι ές σ τη β ι ομη χ αν ί α , ενώ δη μ ι ουργή θ η καν π ερ ί -

πο υ 1.5 εκατο μμύ ρια δ ου λε ιές σ το ν "πιστωτικό τομ έα και τ ις επι -

χε ιρηματ ικές υπηρεσ ίες" . Ο ι ανάγκ ες αυ τώ ν τω ν νέω ν εργα τώ ν δη -

μ ι ούργη σ αν μ ι α ολ όκλ η ρη αγορά γ ι α άλ λ ες υπ η ρεσ ί ες - ταξ ί . φασ τ

φ ού ντ , σά ντουϊ τσάδ ικα, πάμπ και ού τω καθ ' εξής - που ο ι περισσό-

τερες προσέφεραν δουλε ιές με επ ίπεδα μ ισθών οριακά πάνω από

το β ασ ι κό . Ο ι νέες θ έσ ε ι ς εργασ ί ας π ου π ροσ φέρονταν , σ π άν ι α

βρίσκονταν στ ις ίδ ιες περιοχές με τ ις παλιές βιομηχανίες που συρ-

ρ ι κνώ νονταν . Τ ο απ οτέλ εσ μα ή ταν η επ έκτασ η τη ς απ ασ χ όλ η σ η ς

στο Λονδ ίνο και μερικές ακόμα επαρχ ιακές πόλε ις την ίδ ια ώρα

π ου ο ι π αλ ι ές β ι ομη χ αν ι κές π ερ ι οχ ές κατά κανόνα π αρή κμαζαν .

Αλ λ ά ακόμα κα ι σ το Λ ονδ ί νο ο ι νέες θ έσ ε ι ς δεν έλ υσ αν τα π ρο -β λ ή ματα π αρά ενός μόνο τμή ματος τη ς π αλ ι άς εργατ ι κή ς δύνα -

μη ς . Η ε ι σ ροή 53 δ ι σ εκατομμυρ ί ω ν λ ι ρώ ν σ ε άμεσ ες επ εν δύσ ε ι ς

στ ο Λο νδ ίν ο (το 31% από τις ΗΠΑ και το 16% από τη ν Ινδία) δε ν

ε μ π ό δ ι σ ε τ ο γ ε γ ο ν ό ς τ η ς ύ π α ρ ξ η ς ε ν ό ς ε π ί π ε δ ο υ α π α σ χ ό λ η σ η ς

χ α μ η λ ό τ ε ρ ο υ α π ό τ ο μ έ σ ο ό ρ ο σ ε λ ο ν δ ρ έ ζ ι κ ο υ ς δ ή μ ο υ ς ό π ω ς τ ο

T o w e r Ham lets , το Hackney, το Ha r ingey και το Barking & Dagen-

h a m - ε ν ώ η σ υ ν ο λ ι κ ή μ έ σ η α π α σ χ ό λ η σ η σ τ ο Λ ο ν δ ί ν ο ή τ α ν μ ό λ ι ς2% πάνω από το ν εθν ικό μέσ ο όρ ο.

Αντιφάσεις της οικονομίας του χρέους

Ο χ ρη ματοπ ι σ τω τ ι κός τομέας δεν δη μ ι ουργε ί τ ί π οτα . Ασ χ ολ ε ί -

τα ι με τη ν μετα κίνηση χρη μάτω ν και τ ί τ λω ν ιδ ιοκτησ ίας τω ν περι -

ουσ ιών. Κάποιες από αυτές τ ις μετακινήσε ις μπορούν να θεωρη-

θ ούν απ αρα ί τη τες -ό ταν αφορά σ τα ζη τή ματα π λ η ρω μή ς γ ι α μ ι -



44 Chris Harmon

σ θ ούς κα ι αγαθ ά . Αλ λ ά ο μεγάλ ος όγκος αφορά μόνο σ τη δ ι ανομή

των κερδών ανάμεσα στα δ ιαφορετ ικά τμήματα της αστ ικής τάξης ,όπ ω ς γ ί νετα ι με το π α ι χ ν ί δ ι τη ς ανταλ λ αγή ς τω ν π ακέτω ν χ ρη μα -

τοδ ότη σ η ς τω ν σ τεγασ τ ι κώ ν δα νε ί ω ν ή το υ τ ζ όγ ου με τ ις μετοχ ές

στα χρηματ ιστήρια . Αυτή ήταν η μεγάλη αντ ίφαση της ο ικονομίας

του χ ρέους . 0 χ ρη ματοπ ι σ τω τ ι κός τομέας π λ ή ρω νε κέρδη σ τους

κατόχ ους του , μπ όνους σ τους κερδοσ κόπ ους του , μ ι σ θ ούς σ τους

ε ρ γ α ζ ό μ ε ν ο ύ ς τ ο υ κ α ι δ ά ν ε ι α σ τ ο υ ς δ α ν ε ι ο λ ή π τ ε ς τ ο υ . Α λ λ ά ο

ί δι ος δ ε ν π α ρ ή γ α γ ε ο ύ τ ε π ρ ο σ έ φ ε ρ ε κ α ν έ ν α α π ό τ α α γ α θ ά τ α

οποία επρόκει το να αγοραστούν με αυτά τα ε ισοδήματα.

Τ ο απ οτέλ εσ μα ή ταν ότ ι μπ ορούσ ε να σ υγκαλ ύπ τε ι τα υπ οβ ό -

σ κ ο ν τ α π ρ ο β λ ή μ α τ α π ο υ ε π ι β ρ ά δ υ ν α ν τ ο σ ύ σ τ η μ α σ τ ο σ ύ ν ο λ ό

του αλ λ ά δεν μπ ορούσ ε να τα ξ επ εράσ ε ι . Ο ι « φούσ κες» -ο ι τ εχ νη -

τές ο ι κονομ ι κές ανθ ή σ ε ι ς με λ εφτά απ ό τον χ ρη ματοπ ι σ τω τ ι κό το -

μ έ α · κ α τ ά φ ε ρ α ν ν α β γ ά λ ο υ ν τ η ν ο ικ ο ν ο μ ία α π ό τ η ν ύ φ ε σ η τ ω νμέσων της δεκαετίας του 1980, του 1990 και του 2000. Τα προϊό-

ν τα εί χαν τη δυνατό τη τα να π ο υλ η θ ού ν και αυτό ενθ άρρυ νε τη ν

επ έκτασ η τη ς π αραγω γή ς -κα ι μάλ ι σ τα σ ε μερ ι κές π ερ ι π τώ σ ε ι ς ,

όπως στις ΗΠΑ στα μέσα της δεκαετίας του 1990 σε αρκετά σημα-

ντ ι κό β αθ μό . Αλ λ ά σ το τέλ ος έφτανε π άντα ένα σ η με ί ο όπ ου η ζή -

τη σ η π ου δη μ ι ουργ ούσ ε αυτή η χ ρη ματοπ ι σ τω τ ι κή φούσ κα γ ια το

σ ύσ τη μα σ υνολ ι κά , δεν μπ ορούσ ε π ι α να καλ υφθ ε ί με τρόπ ο κερ -

δοφόρο. Έτσι ξέσπασαν κρίσεις το 1990 και ξανά το 2001-2. Στη

Βρετανία, η πρώτη κρίση ε ίχε καταστροφικά αποτελέσματα, ο ι τ ι -

μές τω ν ακ ι νή τω ν έπ εσ αν δραματ ι κά , ο ι κατασ χ έσ ε ι ς κατο ι κ ι ώ ν

έσπασαν όλα τα ρεκόρ και ένας μεγάλος αριθμός από σημαντ ικές

επ ιχ ε ιρή σ ε ις χ ρεοκό π η σ α ν . Η δεύ τερη κρ ίσ η ή ταν λ ι γό τερ ο εμφα -

νή ς σ το σ ύνολ ο τη ς ο ι κονομ ί ας , η οπ ο ί α σ υνέχ ι σ ε να εξ απ λ ώ νετα ι ,αλλά κατέστρεψε σημαντ ικούς τομε ίς της β ιομηχανίας - όπως με

την κατάρρευση δυο από τ ις π ιο δ ιάσημες επ ιχε ιρήσεις του βρετα-

ν ικού κ απι ταλ ισμού, τη ν G EC-Fer ran t i κα ι τη ν IC I.

Ανάμεσ α σ ε αυτές τη ς δυο κρ ί σ ε ι ς π ου χ τύπ η σ αν τ ι ς χ ώ ρες




τη ς Δύσ η ς υπ ή ρχ ε κσ ι μ ι α άλ λ η κρ ί σ η π ου χ τύπ η σ ε το 4 0 % του

πλανήτη . Ξεκ ίνησε από την Ασ ία το 1997 (από χώρες σαν την Τα ϊ -λά νδ η και τη Νότ ια Κορέα που θε ω ρο ύν το παρ αδείγματα γ ια το

πόσο θαυμαστός μπορούσε να ε ί να ι ο καπι ταλ ισμός) κα ι απλώθη-

κε μέσα στον επόμενο χρόνο μέχρι τη Ρωσία (που υποτ ίθετα ι ότ ι

θ α ή ταν σ ε π λ εονεκτ ι κή θ έσ η μετά τη ν κατάρρευσ η του δ ι κού τη ς

κρατ ικού καπι ταλ ισμού τ ο 1991) κα ι το μ εγ α λύ τε ρο τμή μα της Λα -

τ ι ν ικής Αμερικής . Ύστερα, τον Σεπτέμβρη του 1998 απείλησε , στο

παρά πέντε , να χτυπήσει την ο ικονομία των ΗΠΑ όταν το Long Ter -

minal Capi ta l Management (LCTM) , ένα αντασφαλ ιστ ικό κερδοσκο-

π ικό αμοιβαίο κεφάλαιο (ένα hedge fund που ε ίχε , ανάμεσα στους

δ ι ευθ υ ντές του , κα ι δυο νομ π ε λ ί σ τε ς ο ι κονο μο λ όγο υς ) άρχισ ε να

καταρρέε ι . Το αμερικάνικο κράτος , με τη μορφή του Άλαν Γκρίν -

σ π α ν , α γ ν ό η σ ε ό λ α τ α ε π ί σ η μ α ν ε ο φ ι λ ε λ ε ύ θ ε ρ α ι δ ε ο λ ο γ ή μ α τ α

τη ς ελ εύθ ερη ς αγοράς γ ι α « τους ανθ ρώ π ους π ου θ α π ρέπ ε ι ναστηρί ζοντα ι στα δ ικά τους πόδια» κα ι κάλεσε τους τραπεζ ί τες σε

μ ι α έ κ τ α κ τ η μ ε τ α μ ε σ ο ν ύ κ τ ι α σ ύ σ κ ε ψ η μ ε σ τ ό χ ο ν α σ τ α μ α τ ή σ ε ι

την κατάρρευση, και ύστερα κατέβασε τα επιτόκια γ ια να εμποδί -

σε ι την συρρίκνωση της υπόλοιπης ο ικονομίας . Ανάμεσα στ ις επ ι -

χ ε ι ρή σ ε ι ς π ου μπ ή καν τότε μπ ροσ τά γ ι α να αγοράσ ουν μετοχ ές

της LCTM ένα ντ ι 100 εκα τομμ υρ ίων δ ολα ρίω ν ήτα ν και η Lehman

Brothers .

Η επ ι χ ε ί ρη σ η ξ ελ ασ η ώ ματος του Γκρ ί νσ π αν π ροφύλ αξ ε τη ν ο ι -

κονομία των ΗΠΑ από την κρ ίση -αλλά μόνο γ ια δυο χρόν ια ακόμα.

Το 1999 και στ ις αρχές του 2000 οι τ ιμές των μετοχών συνέχι -

σαν να ανεβαίνουν και να ανεβαίνουν . Ετα ιρ ίες του δ ιαδ ίκτυου (ο ι

δ ιαβόητες dot com) που δεν ε ίχαν τ ίποτα ούτε παρήγαγαν τ ίποτα

έφτασαν να θεωρούνται ότ ι άξ ι ζαν δ ισεκατομμύρια καθώς επενδυ-τ ικά κεφάλαια και πλούσ ιο ι ιδ ιώτες δ ιαγωνί ζονταν αναμεταξύ τους

γ ια ένα μερίδ ιο σε αυτή την κοσμογον ία . Ο ι επ ιχε ιρήσεις τηλεπ ι -

κο ινωνιών δανε ίστηκαν τεράστ ια ποσά γ ια να επενδύσουν σε νέα

δ ίκ τ υ α ο π τ ι κ ώ ν ι ν ώ ν . Ο ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι ε π ί σ η μ ο ι ο ι κ ο ν ο μ ο λ ό γ ο ι



46 Chris Harmon

εκτ ι μούσ αν ότ ι ο καπ ι ταλ ι σ μός ε ί χ ε β ρε ι ένα " νέο π αράδε ι γμα" ,

πράγμα που σήμαινε ότ ι δεν θα υπήρχαν ποτέ ξανά ο ικονομικέςκρίσε ις . Η λο γ ιστ ικ ή ετα ιρε ία W aterh ouse Coo pers προ έβλ επε το

1999: "Οι χρονιές 2000-2002 θα αντιπροσωπεύουν την μια και μο-

ναδική πιο βαθιά εδραιωμένη περίοδο οικονομικής και επιχειρημα-

τ ικής αλλαγής που έχε ι δε ι ο κόσμος ποτέ , μ ια περίοδο καθόλου

διαφορετ ική από τη β ιομηχανική επανάσταση, αλλά πολύ π ιο ρα-

γδαία -με ταχύτητα δ ιαδ ικτύου" . 0 Γκόρντον Μπράουν υ ιοθέτησε

ένα σ λ όγκαν το οπ ο ί ο επ ρόκε ι το να επ αναλ αμβ άνε ι σ α ρεφρέν με

τη ν κανον ι κότη τα ενός ρολ ογ ι ού γ ι α τα επ όμενα δέκα χ ρόν ι α -δεν

επ ρόκε ι το να υπ άρξ ε ι " επ ι σ τροφή σ τη ν επ οχ ή του κύκλ ου τη ς άν -

θησης και τη ς ύφεσης*. Το επ ίσημ ο μή νυμα προς το υς ανθ ρώ που ς

π ου ανη σ υχ ούσ αν γ ι α το αν θ α έπ α ι ρναν κάπ οτε μ ι α αξ ι οπ ρεπ ή

σ ύ ν τ α ξ η σ τ α γ ε ρ ά μ α τ ά τ ο υ ς ή τ α ν ν α α π ο τ α μ ι ε ύ ο υ ν μ έ σ ω τ ω ν

αμο ιβ α ίω ν κεφ όλ α ι ω ν και τω ν ταμε ί ω ν π ου τ ζογά ρ ι ζαν τα λ εφ τάτους σ το χ ρη ματ ι σ τή ρ ι ο .

2000-2001: Μια νέα κρίση

Ύ σ τ ε ρ α η α υ τ α π ά τ η ε ξ α τ μ ί σ τ η κ ε , ό π ω ς ό λ ε ς οι π ρ ο η γ ο ύ μ ε -

νες . Ο ι μετοχές των ετα ιρε ιών του δ ιαδ ίκτυου και της υψηλής τε -

χνολογ ίας έπ ιασαν πάτο στα τέλη της δεκαετ ίας του 2000 και στ ις

αρχές του καλοκαιριού του 2001 τα σημάδια της κρίσης ήταν εμ-

φανή π αντού . Τ ο π ερ ι οδ ι κό T he Economi s t έγραφε τον Αύγουσ το

εκε ίνης της χρον ιάς ότ ι "η άγρια επ ιβράδυνση της Αμερικής έχε ι

ήδη προκαλέσε ι μ ια ύφεση, ίσως όχ ι στην ίδ ια την Αμερική , αλλάσ ί γουρα σ το Μ εξ ικό , τη ν Σ ι γκαπ ούρη , τη ν Τ α ϊβ άν κα ι α λ λ ο ύ . Σε

όλο και περισσότερες χώρες του πλανήτη η παραγωγή έχε ι με ίνε ι

στάσ ιμη , αν δε ν έχε ι πέσε ι κ ιόλας. Η συ νο λ ικ ή παγκόσμια παραγω-

γή κατά πάσα π ιθανότητα έπεσε στο δεύτερο τετράμηνο γ ια πρώ-




τη φορά εδώ κσι δυο δεκαετίες. Η παγκόσμια βιομηχανική παρα-

γω γή π έ φτε ι με ε τή σ ι ο ρυθ μό 6 το ι ς εκατό . Καλ ώ ς ή λ θ ατε σ τη νπρ ώτ η παγκόσμ ια ύ φ εσ η το υ 21ου αιώνα" . Η αιτ ία αυτή ς τη ς κρί -

σης ήταν ακριβώς αυτός ο τεράστ ιος δανε ισμός που ε ίχε δημιουρ-

γή σ ε ι το υπ οτ ι θ έμενο θ αύμα μόλ ι ς λ ί γους μή νες π ρ ι ν . Η εφη μερ ί -

δα Finacial T imes έγραφε πως "ένα πανηγύρι πλούτου 1.000 δισε-

κατομμυρ ί ω ν δολ αρ ί ω ν ε ί χ ε οδη γή σ ε ι τον κόσ μο σ τα π ρόθ υρα τη ς

ύφεσης" .

Η κρ ί σ η π ροκάλ εσ ε τη ν κατάρρευσ η δυο γ ι γαντ ί ω ν επ ι χ ε ι ρή -

σεων των ΗΠΑ, της ετα ιρε ίας ενέργε ιας Enron ( της οποίας το αφε-

ντ ικό , ο Κένεθ Λέ ι , ήταν ένας από αυτούς που ε ίχαν προσυπογρά-

ψει το νέο -συντηρητ ικό Σχέδ ιο γ ια τον Νέο Αμερικανικό Αιώνα) κα ι

τ ο υ κ ο λ ο σ σ ο ύ τ ω ν Μ Μ Ε κα ι τ ω ν τ η λ ε π ι κ ο ι ν ω ν ι ώ ν W o r ld C o m . Οι

επ ικε φα λής και τω ν δυο επ ιχε ιρήσ εων καταδικάστηκαν αργότερ α

γ ι α τ η ν α π ά τ η τ η ς π λ α σ τ ή ς δ ι ό γ κ ω σ η ς τ ω ν κ ε ρ δ ώ ν τ ο υ ς σ τ ο υ ςι σ ολ ογ ι σ μούς τους . Μέσ α σ ε έξ ι μή νες εξ αφαν ί σ τη καν 3 0 0 .0 0 0

θ έ σ ε ι ς ε ρ γ α σ ί α ς σ τ ο ν τ ο μ έ α π α ρ α γ ω γ ή ς τ η λ ε π ι κ ο ι ν ω ν ι α κ ο ύ υ λ ι -

κού και άλλες 200.000 από τους προμηθευτές εξαρτημάτων και

τ ις συναφείς επ ιχε ιρήσεις .

Αυτά τα άρθρα εμφανίστηκαν μερικές μέρες πριν από την κα -

ταστροφή του Wor ld T rade Center στ ις 11 Σεπτέμβρη -η οποία θε -

ωρεί τα ι από τότε συχνά υπεύθυνη γ ια εκε ίνη την κρ ίση . Η 11η Σε -

π τέμβ ρη π ροκάλ εσ ε δυο μορφές κρατ ι κώ ν π αρεμβ άσ εω ν π ου άρ -

χ ισαν να τερ μα τ ί ζου ν τη ν κρ ίση . Ο Τζο ρτ ζ Μ πους δ ιέταξε τ ις επ ιθέ -

σεις στο Αφγανιστάν και το Ιράκ και ξεκίνησε μια τρομαχτική αύξη-

ση στ ις εξοπλ ιστ ικές δαπάνες των ΗΠΑ που δ ιπλασιάστηκαν από

το 2001 μέχρι το 2008, φτάνοντας συνολ ικά τα 700 δ ισεκατομμύ-

ρ ια δολ άρ ια . Και τη ν ίδ ια ώρα πο υ ο Μπου ς χρησιμ οπ οιού σε ταόπ λ α γ ι α να αρπ άξ ε ι τα δεύτερα μεγαλ ύτερα απ οθ έματα π ετρε -

λαίου στον κόσμο, ο Γκρίνσπαν έκοβε δραστικά τα επιτόκια με τα

ο π ο ί α ο ι α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ες τ ρ ά π ε ζ ε ς δ α ν ε ί ζ ο ν τ α ν α π ό τ η ν Κ ε ν τ ρ ι κ ή

Τράπεζα (Federa l Reserve Bank) , με στόχο να πυροδοτήσει μ ια



48 Chris Harmon

νέα φούσκα, βασισμένη στο χρέος . Ένας στους έξ ι β ιομηχανικούς

εργάτες έχ ασ ε τη δουλ ε ι ά του σ τη ν ύφεσ η σ τ ι ς ΗΠ Α. Όμω ς ύσ τε -ρα ακολ ούθ η σ ε μ ι α νέα έξ αρσ η του δανε ι σ μού , π ου επ έτρεψ ε να

αυξ η θ ε ί η κατανάλ ω σ η . Στα τέλ η του 2 0 0 2 ο ι απ ολ ογη τές του κα -

π ι ταλ ι σ μού μπ ορούσ αν να κομπ άζουν ότ ι " η ύφεσ η ε ί χ ε τελ ε ι ώ σ ε ι

πριν ακόμα καλά -καλά αρχίσε ι" . Η ελ εύ θε ρ η αγορά μάς προ σέφ ε-

ρ ε τ ο ν " κ α λ ύ τ ε ρ ο α π ό ό λ ο υ ς τ ο υ ς δ υ ν α τ ο ύ ς κ ό σ μ ο υ ς " , έ λ ε γ α ν

στην Βρεταν ία ο ι πολ ι τ ικο ί του Νέου Εργατ ικού Κόμματος , των Συ -

ν τ η ρ η τ ι κ ώ ν κα ι τ ω ν α ν ε ρ χ ό μ ε ν ω ν Φ ι λ ε λ ε ύ θ ε ρ ω ν Δ η μ ο κ ρ α τ ώ ν .

Αυτό που στην πραγματ ικότητα ε ίχε αρχ ίσε ι ήταν η συσσώρευ-

ση του μεγαλύτερου χρέους που έχε ι υπάρξε ι μέχρι σήμερα -μ ια

σ υσ σ ώ ρευσ η χ ρέους π ου επ ρόκε ι το , με β εβ α ι ότη τα , να καταλ ή ξ ε ι

σ τη ν κατάρρευσ η .

Δεν ήταν μόνο ο ι ΗΠΑ και ο ι Βρεταν ία αυτές που επηρεάστη -

καν. Η δ ι εθ νοπ ο ί η σ η του εμπ ορ ί ου , τω ν επ ε νδ ύσ εω ν κα ι το υ δα -ν ε ι σ μ ο ύ σ ε π α γ κ ό σ μ ι α κ λ ί μ α κ α ρ ο ύ φ η ξ ε ο λ ό κ λ η ρ ο τ ο ν π λ α ν ή τ η

σ τη φούσ κ α . Η ο ι κονομ ι κή ανάκαμψ η σ τι ς ΗΠ Α σ τη ρ ί χ τη κε σ τη ν

κ α τ α ν ά λ ω σ η κ ά θε χ ρ ό ν ο 5% π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ω ν π ρ ο ϊ ό ν τ ω ν α π ό ό σ α

π αρή γαγε . Αυτό μπ ορούσ ε να γ ί νε ι μόνο γ ι ατ ί ο ι ο ι κονομ ί ες τη ς

Ανατολ ικής Ασ ίας , ιδ ια ί τερα η Ιαπωνία και η Κ ίνα δάνε ι ζαν στο

υπ ου ργ ε ί ο Ο ι κον ομ ι κώ ν τω ν ΗΠ Α και τ ις αμερ ι καν ι κές τρ άπ εζες

εκατοντάδες δ ισεκατομμύρια δολάρια κάθε χρόνο . Αυτά τα χρή -

ματα έδ ι ναν τη δυνατότη τα , με τη σ ε ι ρά τους , σ τη ν κυβ έρνη σ η

τω ν ΗΠ Α να καλ ύπ τε ι τα χ ρέη π ου γεννούσ ε ο εξ οπ λ ι σ τ ι κός π ροϋ -

π ο λ ογ ι σ μό ς κα ι σ το υς αμερ ι κανούς κατανα λ ω τές τη δυν ατό τη τα

να αγοράζουν αγαθά που ε ίχαν παραχθεί στην Κίνα ή συσκευές

από την Ιαπωνία . Επ ίσης επέτρεψε σε μεγάλες αμερικανικές επ ι -

χ ε ι ρή σ ε ι ς σ αν τη ν W al Mar t να ανο ί ξ ουν επ ι χ ε ι ρή σ ε ι ς σ τη ν Κ ί ναπου αύξαναν τα κέρδη τους . Η Κίνα κατάφερε να έχε ι πάρα πολύ

υψ η λ ούς ρυθ μούς ανάπ τυξ η ς λ όγω τω ν εξ αγω γώ ν τη ς σ τ ι ς ΗΠ Α -

κα ι ο ι ΗΠΑ ήταν σε θέση να κάνουν αυτές τ ις αγορές λόγω των

δανείων από την Κίνα. Οι αμερικανικές βιομηχανικές εταιρίες, γ ια




μια ακόμα φορά, έτρεξαν να μπουν σαν αυτή τη ο ικονομική φρεν ί -

τ ι δα . Αντ ί να επ ενδύουν το μεγαλ ύτερο μέρος τω ν κερδώ ν τους ,δ ά ν ε ι ζ α ν έ ν α μ ε γ ά λ ο κ ο μ μ ά τ ι μ έ σ ω τ ο υ χ ρ η μ α τ ο π ι σ τ ω τ ι κ ο ύ σ υ -

σ τή ματος , όπ ω ς απ οκάλ υψ ε μ ι α έκθ εσ η του ΔΝΤ λ ί γο αργότερα .

Ισορροπώντας πάνω σε μια πυραμίδα χρεώνΟλόκληρος ο κόσμος βρέθηκε να ισορροπεί όλο και περισσό-

τερο πάνω σε μ ια πυραμίδα από χρέη . Και ένα μεγάλο κομμάτ ι της

β ά σ η ς α υ τ ή ς τ η ς π υ ρ α μ ί δ α ς α π ο τ ε λ ε ί τ ο α π ό τ η ν π α ρ α φ ρ ο σ ύ ν η

τω ν σ τεγασ τ ι κώ ν δανε ί ω ν υψ η λ ού ρ ί σ κου , απ ό δάνε ι α , δη λ αδή , σ ε

ανθρώπους που ε ίχαν οδηγηθεί στη φτώχεια εξα ι τ ίας των περικο -

πών στ ις θέσεις εργασίας και ο ι οποίοι ε ίχαν ελάχιστες π ιθανότη-τ ε ς ν α κ α τ α φ έ ρ ο υ ν ν α ξ ε π λ η ρ ώ σ ο υ ν π ο τ έ α υ τ ά τ α ο π ο ί α χ ρ ω -

σ τ ο ύ σ α ν .

Υπήρχαν μερικές προειδοποιητ ικές φωνές γ ια αυτό που γ ι νό -

ταν, ακόμα και από τ ις ίδ ιες τ ις τάξεις των υποστηρικτών του καπι -

ταλ ισμού. Αλλά απορρίπτονταν σαν α ιρετ ικο ί . 0 Ρουμπίν ι , γ ια πα-

ράδειγμα, έκανε μ ια ε ισήγηση προς το ΔΝΤ όπου υποδείκνυε τους

κινδύνους. Όμως, απέρριψαν όλα όσα είχε πει γ ιατ ί δεν ε ίχε πα-

ρουσ ι άσ ε ι ένα π ερ ί τεχ νο μαθ η ματ ι κό μοντέλ ο σ αν αυτά π ου λ α -

τ ρ ε ύ ο υ ν ο ι ε π ί σ η μ ο ι α κ α δ η μ α ϊκ ο ί ο ι κ ο ν ο μ ο λ ό γ ο ι . Η έ κ θ ε σ η τ ο υ

ΔΝΤ τον Ιούλη του 2007 ήταν πολύ α ισ ιόδοξη . "Η ισχυρή παγκό-

σμια επέκταση συνεχ ί ζετα ι " , έλεγε η περίληψη της έκθεσης. "Οι

προβλέψεις γ ια την παγκόσμια ανάπτυξη τόσο γ ια το 2007 όσο και

για το 2008 αναθεωρήθηκαν προς τα πάνω, από το 4,9% στο 5,2%".Για το ν Γκό ρντο ν Μ π ράο υν -α λ λ ά κα ι το τό τε αφ εντ ι κό το υ ,

τον Τ όν ι Μπ λ ερ - δεν υπ ή ρχ αν αμφι β ολ ί ες . Επ έμεναν ότ ι ο κύκλ ος

της ύ φεσ ης και της ά νθηση ς ε ίχε εξαφ ανιστε ί για τα κα λά.

Την ίδ ια στ ιγμή, όμως. η ίδ ια η πολιτ ική του Νέου Εργατικού



50 Chris Harmon

Κόμματος , αύξ ανε ολ οένα κα ι π ερ ι σ σ ότερο τη ν εξ άρτη σ η τω ν αν -

θρώπών από το χρέος. "Από το 2004-2005 μέχρι το 2006-2007 ταε ι σ ο δ ή μ α τ α τ ο υ φ τ ω χ ό τ ε ρ ο υ ε ν ό ς τ ρ ί τ ο υ τ ω ν ν ο ι κ ο κ υ ρ ι ώ ν , π ο υ

σ υ μ π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε ι τ ο υ ς ε ι δ ι κ ε υ μ έ ν ο υ ς β ι ο μ η χ α ν ι κ ο ύ ς ε ρ γ ά τ ε ς ,

το υς ανε ιδ ίκευτου ς εργάτες και του ς άνε ργο υς φτωχούς , έπεσαν" ,

έ λ ε γ ε τ ο Ι ν σ τ ι τ ο ύ τ ο Ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν Μ ε λ ε τ ώ ν . Τ α π ρ ά γ μ α τ α ή τ α ν

ελ άχ ι σ τα καλ ύτερα γ ι α τη ν μεγάλ η μάζα τω ν υπ αλ λ ή λ ω ν π ου ερ -

γάζοντα ι σ τα γραφε ί α . Τ ο ε ι σ όδη μα του μέσ ου νο ι κοκυρ ι ού αυξ ή -

θηκ ε μό λις κατά 4% μέσα σ τη ν πε ντα ετ ία 2001 -2002 και 2006-

2 0 0 7 . Σε αντ ί θ εσ η με αυτό , ο ι τ ι μές τω ν ακ ι νή τω ν αύξ αναν με

ρυθμούς ρεκόρ φτάνοντας το 2007 σε επ ίπεδα τρ ιπλάσια από ό ,τ ι

ήταν μ ια δεκαετ ία πριν , ενώ ταυτόχρονα η κο ινωνική παροχή στέ -

γη ς ε ί χ ε π έσ ε ι σ το κατώ τατο επ ί π εδο σ τη ν ι σ τορ ί α . Π ολ λ ο ί νέο ι

άνθ ρω π ο ι α ι σ θ άνθ η καν ότ ι δεν ε ί χ αν άλ λ η επ ι λ ογή απ ό το να β υ -

θ ιστούν μέχρι το λα ιμό στα χρέη γ ια να αγοράσουν ένα σπ ί τ ι , ενώαυτοί που ε ίχαν ήδη κάποιο σπ ί τ ι συχνά βρέθηκαν στην ανάγκη να

το υπ οθ η κεύσ ουν γ ι α να ξ επ λ η ρώ σ ουν β ασ ι κούς λ ογαρ ι ασ μούς .

Όλο το έδαφος ε ίχε προετο ιμαστε ί γ ια μ ια μεγάλη κατάρρευ-

σ η , ό χ ι μ ό ν ο τ ο υ χ ρ η μ α τ ο π ι σ τ ω τ ι κ ο ύ τ ο μ έ α α λ λ ά ο λ ό κ λ η ρ ο υ τ ο υ

συστήματος , του οποίου ο ι τράπεζες ε ί να ι έτσ ι κα ι αλλ ιώς τμήμα.

Τον Ιούλη του 2007 ένα αντασφαλ ιστ ικό κερδοσκοπικό αμοιβαίο

κεφάλ α ι ο (he dge f und ) π ου ή τον σ υνδεδεμένο με τη ν αμερ ι καν ι -

κή τράπ εζα ε π ε νδύ σ ε ω ν B e ar S te ans χ ρεοκό π η σ ε . Ύ σ τ ερ α , σ τ ις 9

Αυγούσ του μ ι α γαλ λ ι κή τράπ εζα ανακο ί νω σ ε ότ ι δεν μπ ορούσ ε να

ξ ε π λ η ρ ώ σ ε ι ό σ ο υ ς ε ί χ α ν τ ο π ο θ ε τ ή σ ε ι τ α χ ρ ή μ α τ ά τ ο υ ς σ ε δ υ ο

από τα "κεφάλαια" που της ανήκαν. Τέλος στ ις 17 Αυγούστου η

α ν α τ α ρ α χ ή σ ά ρ ω σ ε ό λ ε ς τ η ς χ ρ η μ α τ ο π ι σ τ ω τ ι κ έ ς α γ ο ρ έ ς , σ π ρ ώ -

χ νοντας τ ι ς κεντρ ι κές τράπ εζες σ ε ένα π ρώ το μεγάλ ο κύμα π α -ρεμβάσεων. Και όμως. ακόμα και τότε πολλο ί από αυτούς που βρί -

σ κ ο ν τ α ι σ τ η ν κ ο ρ υ φ ή τ ο υ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς δ ε ν ή θ ε λ α ν ν α π α ρ α δ ε -

χ τούν ότ ι υπ ή ρχ ε το οπ ο ι οδή π οτε θ εμελ ι ώ δες π ρόβ λ η μα . Αντ ι με -

τώπισαν την κατάσταση σαν έναν πρόσκαιρο πανικό που θα περ-




νσύσε με μια μικρή πτώση στα αμερικανικά επιτόκια. Στ ις 13 Σε-

πτέμβρη ο Μέρβιν Κινγκ, ο δ ιοικητής της Κεντρικής Τράπεζας τηςΑγγλ ίας , επέμενε ότ ι δεν επρόκει το να υπάρξε ι κανένα "ξελάσπω-

μα" με παρέμβαση του κράτους. Το ίδ ιο βράδυ η Nor thern Rock

(μ ια από τ ις μεγάλες τράπεζες της Βρεταν ίας) βρέθηκε στα πρόθυ-

ρα της χρεοκοπίας καθώς ο κόσμος έκανε ουρές έξω από τα υπο-

κατασ τή ματά τη ς π ροσ π αθ ώ ντας να σ ώ σ ε ι τα λ εφτά του απ ό τη ν

πρώ τη χρεοκοπία τράπ εζας στη Βρεταν ία εδ ώ και 150 χρόν ια . Ο

Μέρβιν Κ ινγκ έτρεξε να δανε ίσε ι χρήματα στην τράπεζα γ ια να την

κρατήσει ζωντανή , ενώ την ίδ ια ώρα η κυβέρνηση των Νέων Εργα-

τ ικών έκανε ό , τ ι μπορούσε γ ια να αποφύγε ι την εθν ικοποίησή της

-μέχρι τον Γενάρη του 2008, οπότε π ια δεν ε ίχε άλλη επ ιλογή . Το

σκηνικό ε ίχε στηθεί γ ια μια αλυσιδωτή κρίση, όχ ι μόνο στη Βρετα-

ν ία αλλά, ακόμα π ιο σημαντ ικό , στ ις ΗΠΑ μέσα στην επόμενη χρο-

ν ιά. Όπως είδαμε η 14η Σεπτέμβρη του 2008 θα γ ινόταν η ημέραμιας πολύ μεγαλύτερης κρ ίσης γ ια το σύστημα από ό ,τ ι η 14η Σε -

πτέμβρη του 2007.

Χρέος imv vMMuptwv σ ικ ΗΠΑ 1996-2006σε δκ; δοΑόρια

ΠροοΜίκά χρέη στη Βρετανία



52 Chris Harmon

MIA ΠΟΛΛΑΠΛΗ ΚΡΙΣΗ

Από αυτά τα οποία έλεγαν και έγραφαν τα μέσα μαζ ικής ενη -

μέρωσης το 2007 και το πρώτο εξάμηνο του 2008 θα αποκόμι ζε

κανε ίς την εντύπωση ότ ι ο ι ανησυχ ίες που δημιουργούσε η κρ ίση

αφορούσαν λ ί γους κορυφαίους τραπεζ ί τες και ίσως και μερικές χ ι -

λ ιάδες ανθρώ πους που δο ύ λε υ α ν για αυτούς . Η κρ ίση , όμως, πάει

πολύ πιο βαθιά.

Αν το χ ρέος ή ταν αυτό π ου επ έτρεπ ε σ το σ ύσ τη μα να σ υνεχ ί -

ζε ι να λε ι τουργε ί , τότε μ ια με ίωση στην δ ιαθεσ ιμότητα των δανε ί -

ω ν θ α οδη γούσ ε σ ε μ ι α π τώ σ η τη ς δυνατότη τας τω ν ανθ ρώ π ω ν να

αγοράζουν πράγματα και με αυτόν τον τρόπο σε μ ια απώλεια και

άλλων θέσεων εργασίας σε άλλους τομε ίς . Ε ίχαμε ήδη μ ια πρό-

γευση από το τ ι μπορεί να σημαίνε ι αυτό με την κατάρρευση τωναερογραμμών Zoom και του ταξ ιδ ιωτ ικού γραφείου XL , καθώς και

με τη ν αύξ η σ η του επ ι π έδου τω ν απ ολ ύσ εω ν . Απ ό τα π αραπ ανω

π ρο κύπ το υν και ο ι π ροβ λ έψ ε ι ς τω ν επ ί σ η μω ν ο ι κον ομ ολ όγ ω ν ότ ι

ο αριθμός των ανέργων (στη Βρετανία) θα αυξηθεί από το 1,6 εκα-

τομμύρια - τόσοι υποτ ίθετα ι ότ ι ε ί να ι με βάση τα δ ιεθνή στάνταρ-

σ τα 2 εκατομμύρ ια μέσα σ του ς επ ό με νου ς μή νες .Αν όμω ς ή ταν ε ι λ ι κρ ι νε ί ς θ α έλ εγαν απ λ ά ότ ι δεν έχ ουν τη ν

παραμικρή ιδέα γ ια το τ ι πρόκειται να ακολουθήσει . Πριν από ένα

χρόνο έλεγαν ότ ι η ανάπτυξη στην Κίνα και την Ι νδ ία θα ήταν σε

θ έσ η να αντ ι σ ταθ μ ί σ ε ι οπ ο ι αδή π οτε υπ οχ ώ ρη σ η σ τ ι ς ΗΠ Α. Τ ώ ρα




υπ ολ ογ ί ζουν όχ ι τα π ροβ λ ή ματα τω ν ΗΠ Α θ α έχ ουν τουλ άχ ι σ τον

κάποια επίδραση στην Κίνα και την Ινδία. Πριν από έξ ι μήνες έλε-γα ν ότ ι η κρίση θα χτυ πο ύσ ε τ ις ΗΠΑ, α λλ ά όχι και τη ν Ευρώ πη,

όπου η βρετανική οικονομία ήταν " ισχυρή" και η Γερμανία ήταν σε

"ανοδική τροχ ιά" . Τώρα αναγνωρίζουν ότ ι η Ευρώπη αντ ιμετωπίζε ι

προβλήματα και η βρεταν ική ο ικονομία φαίνετα ι ότ ι θα υποφέρει

χε ιρότερα. Ο ι επ ίσημοι ο ικονομικο ί σχολ ιαστές , με μ ια ή δυο μόνο

εξαιρέσε ις , δεν προέβλεψαν το κράχ . Γ ια πο ιο λόγο να περιμένου-

με ότ ι θ α μπ ορούν τώ ρα να π ροβ λ έψ ουν τ ι ς σ υνέπ ε ι ες ;

0 πληθωρισμός επιστρέφει

Ένα απ ό τα π ροβ λ ή ματα τους -π ου ε ί να ι κα ι δ ι κό μας αφούζούμε στο σύστημά τους - ε ί να ι ότ ι το κράχ δεν ε ί να ι παρά μόνο

μία από τ ις πολλές κρ ίσε ις που επηρεάζουν το σύστημα. Ο ι μήνες

που συνόδεψαν την επ ιστροφή της κρ ίσης στο σύστημα, ε ίδαν και

τ η ν ε π ι σ τ ρ ο φ ή ε ν ό ς ά λ λ ο υ π α λ ι ο ύ φ α ν τ ά σ μ α τ ο ς - τ ο υ π λ η θ ω ρ ι -

σμού. Εκατό εκατομμύρια άνθρωποι στα π ιο φτωχά τμήματα του

πλανήτη ήρθαν ξαφνικά αντ ιμέτωποι με μ ια απότομη αύξηση της

τ ιμή ς τω ν σ ι τη ρώ ν , του καλ αμπ οκ ι ού και το υ ρυζ ι ού π ου έφτα νε

μερικές φορ ές ως και το 100%, απ ειλώ ντα ς του ς με λ ιμο κτο νία . Ε ί -

δαμε εξεγέρσεις γ ια τα τρόφιμα σε μ ια ολόκληρη σε ιρά από χώ-

ρες , που περιλάμβαναν και απεργ ίες στο Μπαγκλαντές , την Α ίγυ -

πτο και το Βιετνάμ. Η ε ικόνα μπορεί να μην ε ίναι τόσο δραματική

γ ια τους περισσότερους ανθρώπους στ ις παλ ιές β ιομηχανικές χώ-

ρες . αλλά η αύξηση της τ ιμής των τροφίμων στη Βρεταν ία κατά12,5% τ ο ν Α ύ γο υσ το και τη ς ενέρ γεια ς κατά 30-50% το ν ίδ ιο μήνα,

σημαίνε ι φτώχεια . Μια έρευνα της uSwi tch στη Βρεταν ία ανακάλυ-

ψε ότ ι γ ια τα νοικοκυριά με μέσα εισοδήματα, ο ι αυξήσεις αυτές

αντ ι σ το ι χ ούν σ ε 4 0 λ ί ρες λ ι γότερες τη ν εβ δομάδα κα ι ό τ ι αυτο ί



54 Chris Harmon

που υποφέρουν περισσότερο ε ί να ι ο ι ο ικογένε ιες στ ις παραδοσια -

κές εργατικές περιοχές. Ο κόσμος αναγκάζεται να περικόψει , όχ ιμόνο τ ις μ ικρές του πολυτέλε ιες , αλλά και βασικά πράγματα την

ίδ ια ώρα που η κρ ίση απειλε ί να προκαλέσε ι ακόμα μεγαλύτερο

κακό. Γ ια πολλούς συνταξ ιούχους αυτός ο χε ιμώνας απειλε ί να ε ί -

να ι κα ι ο τελευταίος τους , λόγω υποθερμίας .

Οι κρίσεις στα τρόφ ιμα και τη ν ε νέρ γεια ' χο υν τ ις ρίζες το υς

σ τη ν ί δ ι α π αραφρσ ύνη π ου π ροκάλ εσ ε αυτό το τεράσ τ ι ο β ουνό

από τα χρέη που κρέμεται πάνω από τα κεφάλια μας και την μετά-

β ασ η απ ό τη ν άνθ η σ η σ τη ν ύφεσ η .

Η αργή ανάπτυξη του καπι ταλ ισμού στ ις δεκαετ ίες του 1980

και το υ 1990 ε ίχε σαν απ οτέ λεσ μα τη ν πτ ώσ η τω ν πρα γματ ικών τ ι -

μών από τα πολύ υψηλά τους επ ίπεδα των μέσων της δεκαετ ίας

του 1970 και των αρχών της δεκαετίας του 1980. Οι μεγάλες εται -

ρε ί ες π ετρελ α ί ου σ υνέχ ι σ αν να έχ ουν κέρδη αλ λ ά ο ι π ερ ι σ σ ότε -ρες απ έφυγαν να επ ενδύσ ουν π ολ λ ά απ ό αυτά σ τη ν έρευνα γ ι α

νέα κο ι τάσματα και ακόμα λ ι γότερα γ ια να αυξήσουν τ ις δυνατό -

τ η τ ε ς δ ι ύ λ ι σ η ς . Α κ ό μ α χ ε ι ρ ό τ ε ρ α δ ε ν ε π έ ν δ υ σ α ν σ χ ε δ ό ν τ ί π ο τ α

στην έρευνα γ ια πραγματ ικές εναλλακτ ικές πηγές ενέργε ιας , πέρα

από το ν άνθρακα και το π ετρέ λαιο , παρά τ ις ήδη μη -αν τ ιστρ επ τές

ε ν δ ε ί ξ ε ι ς τ η ς κ α τ α σ τ ρ ο φ ή ς τ ο υ κ λ ί μ α τ ο ς α π ό τ ι ς ε κ π ο μ π έ ς τ ο υ

διοξε ιδ ίου του άνθρακα. Ύστερα ήρθαν ο ι ανακάμψεις που στηρί -

χτη κα ν στο χρέος, τα τέ λ η της δεκα ετίας του 1990 και τ ις αρχές

της δεκα ετίας το υ 2000. Η αμερ ικανική οικονομ ία άρχισε να μεγ α-

λώνε ι γρήγορα, ενώ την ίδ ια στ ι γμή η ραγδαία ανάπτυξη της Κίνας

άρχ ι ζε να έχ ε ι αντ ί κ τυπ ο π άνω σ ε ολ όκλ η ρο το π αγκόσ μ ι ο σ ύσ τη -

μα. Ο πλανήτης άρχ ισε να χρησιμοποιε ί όλο και περισσότερο πε -

τρέλαιο -κα ι το έκανε αυτό την ίδ ια ακριβώς στ ι γμή που ο αμερι -κάν ικος ιμπεριαλ ισμός ξεκ ινούσε τον πόλεμο στο Ιράκ. Το πετρέ -

λα ιο που στο ίχ ι ζε 10 δολάρ ια το βα ρέλ ι στα τ έ λ η της δεκαετ ίας

του 1990 ανέβηκε στα 30 δολάρια, ύστερα στα 70 και ύστερα, γ ια

λ ίγο , πάνω από τα 100. Καθώς τα κέρδη των ετα ιρε ιών πετρελαίου




εκσ φε νδο ν ί ζον ταν σ τα ύψ η και ο ι τ ι μές το υ π ετρ έλ α ι ου . το υ φυσ ι -

κού αερίου και το υ άνθρακα ανέβα ιναν ο ι κερδο σκόπ οι μετ έφ ερα νκάποια από τα κεφάλαιά τους από τον τζόγο σε βάρος των σπ ι τ ιών

του κόσ μου σ τον τ ζόγο γύρω απ ό τ ι ς τ ι μές τη ς ενέργε ι ας .

Παρόμοιο ι παράγοντες οδήγησαν στα ύψη τ ις τ ιμές των τροφί -

μων. Ο ι σχετ ικά χαμηλοί ρυθμοί ανάπτυξης της παγκόσμιας ο ικο -

νομ ίας στ ις δεκ αε τ ίες το υ 1980 και το υ 1990 σή μα ιναν ό τ ι δ εν

υπήρχε καμιά μεγάλη π ίεση η οποία θα μπορούσε να ενθαρρύνε ι

κάπ ο ι α αυξ η μένη επ ένδυσ η γ ι α τη ν π αραγω γή τροφί μω ν . Η αύξ η -

ση της ζήτησης γ ια κρέας από τ ις μεσαίες τάξεις της Κίνας και της

Ινδίας συνδυάστηκαν ξαφνικά με μια κακοκαιρία στ ις βασικές σ ιτο-

παραγωγικές περιοχές όπως ε ί να ι η Αυστραλ ία και έτσ ι δημιουργή -

θηκε μια παγκόσμια έλ λε ιψ η τρο φίμ ων. Αυ τή η έλ λε ιψ η έγ ι νε χε ι-

ρότερη εξαι τ ίας της παγκόσμιας αύξησης της τ ιμής του πετρέλαι -

ου -που ε ί να ι απαραίτητο γ ια την παραγωγή αζωτούχων λ ιπασμά-τω ν , γ ι α τη ν λ ε ι τουργ ί α τω ν μη χ ανώ ν σ τα αγροκτή ματα κα ι τη ν

δ ιανομή των τροφίμων. Ο ι αγρότες στ ις π ιο φτωχές περιοχές του

πλανήτη χτυπήθηκαν από τα αυξανόμενα έξοδα. Και η κατάσταση

έγ ινε ακόμα χε ιρότερη από τον τρόπο με τον οποίο ο ι ΗΠΑ και ο ι

ευρωπαϊκές κυβερνήσεις υ ιοθέτησαν την πολ ι τ ική της χρησιμοποί -

η σ η ς σ οδ ι ώ ν απ ό τ ι ς καλ λ ι έργε ι ες (π ου θ α μπ ορούσ αν να τροφο -

δοτή σ ουν με τρόφι μα τους ανθ ρώ π ους) , γ ι α τη ν π αραγω γή β ι ο -

καυσίμων με στόχο την "ενεργε ιακή ασφάλεια" , ισχυρι ζόμενο ι ταυ-

τόχρονα ψευδώς ότ ι τα β ιοκαύσιμα με ιώνουν τα αέρια του θερμο-

κηπίου .

Τ ώ ρα αυτο ί π ου π ρω ταγω ν ί σ τη σ αν σ τη δη μ ι ουργ ί α αυτού του

π ολ λ απ λ ού χ άους μας λ ένε ότ ι θ α π ρέπ ε ι όλ ο ι εμε ί ς ο ι υπ όλ ο ι π ο ι

να π λ η ρώ σ ουμε το κόσ τος γ ι α αυτό . Δεν μπ ορούμε να π άρουμεαυξήσεις στους μισθούς, τ ις συντάξεις , τα επιδόματα γ ια να αντ ι -

σ ταθ μ ί σ ουμ ε το με γά λ ο κόσ τος τω ν τροφί μω ν και τη ς ενέρ γε ι ας

γ ι ατ ί αυτό θ α γεννή σ ε ι π λ η θ ω ρι σ μό , λ ένε ο ι κυβ ερνή σ ε ι ς . Όπ ω ς

γίνεται πάντα όταν ξεσπάει η κρίση, όλοι αυτοί μας λένε ότ ι βρι -



56 Chris Harmon

σκόμαστε στην ίδ ια βάρκα, ελπ ί ζοντας ότ ι δεν θα προσέξουμε ότ ι

μερικο ί προνομιούχοι στέκονται από πάνω μας με το καμτσ ίκ ι στοχ έ ρ ι , ε ν ώ ο ι υ π ό λ ο ι π ο ι ε ί μ α σ τ ε α λ υ σ ο δ ε μ έ ν ο ι σ τ α κ ο υ π ι ά . Σ τ η

Βρετανία μας λένε ότ ι ο ι ετα ιρ ίες ενέργε ιας δεν μπορούν να επω-

μ ισθούν κανένα τμήμα από το κόστος της κρ ίσης μέσω ενός έκτα -

κτου φόρου , αλ λ ά ο ι δη μόσ ι ο ι υπ άλ λ η λ ο ι θ α π ρέπ ε ι να το κάνουν

αυτό μέσ ω τω ν π ερ ι ορ ι σ μένω ν αυξ ή σ ε ω ν π ου αντ ι σ ταθ μ ί ζουν μό -

νο το μ ι σ ό απ ό το επ ί σ η μο π οσ οσ τό του π λ η θ ω ρι σ μού . Όπ ω ς τό -

σες φορές στο παρελθόν έτσ ι κα ι σήμερα μας λένε να σφίξουμε

τ ις ζώ νες μας και να πε ριορίσουμ ε τ η ν κατ ανά λω ση μας γ ιατ ί αυτά

π ου π αράγοντα ι ε ί να ι υπ ερβ ολ ι κά π ολ λ ά !




ΠΟΙΑ ΘΑ ΕΙΝΑΙ Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ

Αντ ιμέτωποι με την κρ ίση της δεκαετ ίας του 1930 ο ι αστο ί πο -

λ ι τ ικο ί και ο ι κο νομ ολ ό γο ι π ρ οσ π άθ η σ α ν να β ρούνε λ ύσ η χ ρη σ ι μο -

π ο ι ώ ν τ α ς μ ι κ ρ ό τ ε ρ ε ς ή μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ε ς δ ό σ ε ι ς κ ρ α τ ι κ ο ύ κ α π ι τ α λ ι -

σμού. Αντ ιμέτωποι με την κρίση τη δεκαετία του 1970 και στ ις αρ-

χές της δεκαετ ίας του 1980 προσπάθησαν να βρούνε λύση με μ ια

μεγάλ η σ τροφή 1 8 0 μο ι ρώ ν π ρος τα π ί σ ω , π ρος τη ν ανεξ έλ εγκτη

ελεύθερη αγορά. Καμιά από τ ις μεθόδους αυτές δεν πέτυχε . Χρε ι -

άστηκε ο πόλεμος γ ια να εξοβελ ιστε ί η πρώτη κρίση και χρε ιάστη -

κε το βουνό από τα χρέη γ ια να πετύχουν μια μερική ανάκαμψη

από τη δεύτερη. Την περασμένη χρον ιά έστρ ιβαν μ ια προς τη μ ια

και μ ια προς την άλλη κατεύθυνση σε μ ια απελπ ισμένη προσπά-

θ ε ι α να εμπ οδ ί σ ουν τη ν κρ ί σ η να ξ εφύγε ι τελ ε ί ω ς απ ό τον έλ εγχ ο .

Στ ις 7 Σεπτέ μβρ η 2008 προχώ ρησα ν στη μεγ αλ ύτ ερ η εθν ικοπ οίη -ση στην παγκόσμια ιστορία γ ια να σταματήσουν την κατάρρευση

τη ς Fredd ie Mac και τη ς Fannie May. Στ ις 14 Σεπ τέμ βρ η επ έμ εν α ν

ότ ι δεν υπ ή ρχ ε κανένας τρόπ ος γ ι α να δ ι ασ ώ σ ουν τη ν Le hman

B rothe rs κα ι να σ ταμα τή σ ο υν έ τσ ι τη με γα λ ύ τερ η χ ρεοκοπ ία τρά -

πεζας στην ιστορία της Αμερικής . Ήταν απόλυτα αναγκαίο , έγρα-

φε τότε το κεντρ ικό άρθρο της εφημερίδας F inanc ia l T imes , να

αποτρέψουν μ ια "ηθ ικά επ ικ ίνδυνη κατάσταση" που θα έδ ινε στους

τραπ εζ ί τες τη ν εντύπ ω σ η ότ ι ο ι κυβ ερνή σ ε ι ς θ α τους έσ ω ζαν απ ό

τ ις δ ικές του ς απερισκεψίες . Το βράδυ της 15ης Σεπ τέμβ ρη εθν ικο -

πο ίησαν τον ασφαλ ιστ ικό γ ί γαντα AIG σε μ ια προσπάθεια να εμπο-



58 Chris Harmon

δίσουν τη ζημιά στα hedge funds που ε ίχαν αναμιχθε ί στ ις αγορές

των παραγώγων -κάτ ι που θα ε ίχε σαν συνέπε ια να καταρρεύσειο λ ό κλ η ρ ο το χ ρη ματοπ ι σ τω τ ι κό σ ύσ τη μα . Η εφη μερ ί δα F inanc ia l

T i m e s χ ε ι ρ ο κ ρ ό τ η σ ε τ η ν κ ί ν η σ η . Μ ο ι ά ζ ο υ ν μ ε α ν θ ρ ώ π ο υ ς π ο υ

προ σπα θού ν, με τα μάτ ια δεμέν α, να βρούν ε το κλε ιδ ί το υ δ ωμα-

τ ίου μέσα στο οποίο ε ί να ι κλε ιδωμένοι .

Δεν έχουν την παραμικρή ιδέα γ ια το τ ι πρόκειται να γ ίνει στη

σ υ ν έ χ ε ι α . Κ ά π ο ι ο ι π ρ ο β λ έ π ο υ ν μ ι α σ ο β α ρ ή ύ φ ε σ η , α ν ά λ ο γ η μ ε

αυτή ν τη ς δεκαετ ί ας του 1 9 3 0 . Κάπ ο ι ο ι β λ έπ ουν ομο ι ότη τες με

α υ τ ό π ο υ σ υ ν έ β η σ τ η ν Ι α π ω ν ί α σ τ ι ς α ρ χ έ ς τ η ς δ ε κ α ε τ ί α ς τ ο υ

1990, όταν η κρίση οδήγησε σε μια μακρόσυρτη οικονομική στασι -

μότητα η οποία συνεχ ί ζε ι μέχρι σήμερα να ταλανί ζε ι την χώρα. Κά-

ποιοι π ιστεύουν ότ ι τα 700 δισεκατομμύρια δολάρια (ή και παρα-

πάνω) που θα δαπανηθούν γ ια την δ ιάσωση του χρηματοπιστωτ ι -

κού σ υσ τή ματος θ α δώ σ ουν μ ι α νέα ώ θ η σ η σ τον π λ η θ ω ρι σ μό , ηοποία θα πιέσει την ισοτιμία του δολάριου προς τα κάτω και θα

τραυματ ίσε ι , π ιθανόν , την π ιστωτ ική αξ ιοπ ιστ ία του Αμερικανικού

κράτους. Όλα αυτά τα σενάρια θα σημάνουν, κατά πάσα πιθανό-

τητα , μεγαλύτερη αναταραχή στην παγκόσμια ο ικονομία στα χρό-

ν ια που έρχονται .

Το πρόβλημά τους δεν ε ίναι ότ ι ε ίναι βλάκες -αν και μερικοί

από αυτούς σαφώς και ε ί να ι . Το πρόβλημα τους ε ί να ι ότ ι ταυτ ί ζο -

ντα ι με ένα σύστημα το οποίο από την ίδ ια του τη φύση ε ί να ι μη

π ρ ο β λ έ ψ ι μ ο . Ε ί να ι έ ν α σ ύ σ τ η μ α χ τ ι σ μ έ ν ο γ ύ ρ ω α π ό τ ο ν τ υ φ λ ό

ανταγω ν ι σ μό ανάμεσ α σ τα κεφάλ α ι α - τους ι δ ι οκτή τες τω ν μέσ ω ν

π α ρ α γ ω γ ή ς τ ο υ π λ ο ύ τ ο υ - μ ικ ρά κα ι μ ε γ ά λ α . Υ π ά ρ χ ο υ ν π ε ρ ί π ο υ

δύο χ ι λ ιάδες μεγάλες πολυεθν ικές ετα ιρε ίες , καμιά ε ικοσαριά πά-

νω -κάτω σ η μαντ ι κά κράτη κα ι εκατομμύρ ι α μ ι κρές επ ι χ ε ι ρή σ ε ι ςπ ο υ α λ λ η λ ε π ι δ ρ ο ύ ν μ ε έ ν α ν τ ε λ ε ί ω ς α π ρ ο γ ρ α μ μ ά τ ι σ τ ο τ ρ ό π ο . Ε ί -

να ι σαν ένα κυκλοφοριακό σύστημα με χ ι λ ιάδες αυτοκίνητα , χωρίς

σ η μ α τ ο δ ό τ ε ς , χ ω ρ ί ς ό ρ ι α τ α χ ύ τ η τ α ς , ό π ο υ δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι κ α ν η

απ α ί τη σ η να οδη γε ί κανε ί ς σ τη μ ι α π λ ευρά του δρόμου κα ι όχ ι



Η Νέα Κρίση το υ Καπιταλισμού 59

στην άλλη -η οποία μόλ ις έχε ι μόλ ις χτυπηθεί από μ ια βόμβα.

Ποιος θα πληρώσει;

Και όμω ς δυο πράγματα ε ί να ι ξεκάθαρα σε οπο ιονδ ήπ οτε αντ ι -

μετω π ί ζε ι το σ ύσ τη μα σ υνολ ι κά , ασ κώ ντας κρ ι τ ι κή απ ό τα έξ ω .

όπως έκανε ο Μαρξ. Πρώτον, το σύστημα έχει μπει σε μια τροχιά

μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο υ χ ά ο υ ς κ α ι μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ς κ α τ α σ τ ρ ο φ ι κ ή ς μ α ν ί α ς . Ο ι

κρατ ικές δαπάνες των ΗΠΑ γ ια την επ ίλυση της κρ ίσης προκαλούν

μια μεγάλη επ ιδε ίνωση του εθν ικού χρέους και ο ι αμερικάνοι καπι -

ταλ ιστές δεν έχουν καμιά πρόθεση να πληρώσουν γ ια αυτό - ιδ ια ί -

τερα καθώς από τ ις δαπάνες αυτές ωφελούνται κα ι ο ι Ευρωπαϊκές

και ο ι Ασ ιατ ικές τράπεζες , θα προσπαθήσουν να περάσουν το κό -σ τος σ τους εργάτες τη ς χ ώ ρας τους ε ί τε μέσ ω του π λ η θ ω ρι σ μού ,

είτε μ έσω της ύφ εσης , ε ί τε -π ου ε ίναι και το π ιο π ιθανό - μ έσα και

από τα δυο. θα εξασκήσουν ακόμα π ιέσε ις πάνω σε άλλα κράτη

κα ι άλ λ ους καπ ι ταλ ι σ τές να π λ η ρώ σ ουν γ ι α τα λ άθ η τους . Τ ο Σχ έ -

δ ι ο γ ι α έναν Νέο Αμερ ι καν ι κό Α ι ώ να π ου οδή γη σ ε σ τους π ολ έμους

στο Ιράκ και το Αφγανιστάν έχε ι σαν στόχο να επ ιβάλλε ι την αμε -

ρ ι κ α νι κή η γ ε μ ο ν ί α π ά ν ω σ τ ο ν υ π ό λ ο ι π ο κ ό σ μ ο κ αι ο ι Η Π Α ή δ η

αναζη τούσ αν τρόπ ους γ ι α να αντ ι σ τρέψ ουν τ ι ς ή τ τες π ου έχ ουν

υποστε ί στην προσπάθειά τους να κατακτήσουν αυτές τ ις χώρες,

πριν ακόμα ξεσπάσει η ο ικονομική κρ ίση . ΓΓ αυτό ενθάρρυναν το

Ισραήλ να επ ι τεθε ί στον Λ ίβανο πριν από δυο χρόν ια , την Α ιθ ιοπ ία

να επιτε θε ί στ η Σομαλία π έρσι και τη ν Γεωρ γία να επιτεθ εί στ η Ν ό-

τ ια Οσετ ία στα σύνορα της Ρωσίας στ ις αρχές του Αυγούστου. Τώ-ρα , θ α επ ι δ ι ώ ξ ουν ακόμα π ερ ι σ σ ότερο να επ ι β άλ λ ουν τη ν κυρ ι αρ -

χ ία τους , έχοντας το κόστος της κρ ίσης να βαραίνε ι πάνω στους

ώ μ ο υ ς τ ο υ ς κα ι α κ ο ύ γ ο ν τ α ς τ ο ν γ ε ρ μ α ν ό υ π ο υ ρ γ ό Ο ι κ ο νο μ ί α ς

Στά ι νμπ ρουεκ να τους λ έε ι κσ τάφατσ α ότ ι αυτό σ η μα ί νε ι το τέλ ος



60 Chris Harmon

του ρόλου των ΗΠΑ "ως ο ικονομικής υπερδύναμης" . Και θα ε ί να ι

ακόμα π ιο απρόθυμες από ότ ι ήταν μέχρι τώρα στο να κάνουν τ ιςαναγκα ί ες δαπ άνες γ ι α να απ οτρέψ ουν τη ν κλ ι ματ ι κή αλ λ αγή .

Δεύτερον , δεν υπάρχε ι απάντηση σε αυτό το χάος μέσα από

η μ ί μετρα , όπ ω ς μεγαλ ύτερες ρυθ μ ι σ τ ι κές π αρεμβ άσ ε ι ς ή εκκλ ή -

σε ις γ ια να τροφοδοτηθεί το χρηματοπιστωτ ικό σύστημα με ακόμα

περισσότερα χρήματα. Στην εφημερίδα F inanc ia l T imes ξέσπασε

μια συναρπαστ ική δ ιαμάχη ανάμεσα σε δύο από τους π ιο βαμμέ-

νους υπ οσ τη ρ ι κτές του καπ ι ταλ ι σ μού , τον Μάρτ ι ν Γουλ φ κα ι τον

Τ ζ ο ν Κ έ ι . Ο Γ ο υ λ φ υ π ο σ τ η ρ ί ζ ε ι ό τ ι μ ό ν ο η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ρ ύ θ μ ι σ η

μπορεί να σώσει τον καπι ταλ ισμό από τον εαυτό του . Ο Κέ ι απα-

ντάε ι ότ ι ο ι τραπ εζ ί τες , με τη ν τεράστ ια περιουσ ία που συ νε χ ί ζο υν

να έχ ουν σ τη δ ι άθ εσ ή τους . θ α μπ ορούν π άντα να π ροσ λ αμβ ά -

νουν τους π ιο έξυπνους ανθρώπους και να χρησιμοποιούν τ ις π ιο

ακρ ι β ές τεχ νολ ογ ί ες με σ τόχ ο να β ρ ί σ κουν τρόπ ους γ ι α να ξ εφεύ -γουν από κάθε ρύθμιση. Και -θα έπρεπε να προσθέσει κανείς - θα

καταφύγουν γ ια μια ακόμα φορά στα ίδ ια κόλπα που έκαναν πά-

ντοτε . μόλ ι ς φύγουν απ ό τη μέσ η ο ι άμεσ ες σ κοτούρες : θ α απ ε ι -

λ ή σ ο υ ν ν α μ ε τ α φ έ ρ ο υ ν τ ο ν π λ ο ύ τ ο τ ο υ ς σ τ ο ε ξ ω τ ε ρ ικ ό ή ν α σ α-

μπ οτάρουν τ ι ς εθ ν ι κές ο ι κονομ ί ες μέσ α απ ό " επ ενδυτ ι κό σ αμπ ο -

τάζ" , στην περίπτωση που ο ι κυβερνήσεις πάρουν πολύ στα σοβα-

ρά τ ις ρυθμιστ ικές του ς παρεμβάσεις .

Τ ο σ ύσ τη μα έχ ε ι ανάγκη απ ό ρύθ μ ι σ η , αλ λ ά δεν μπ ορε ί να

ρυθμιστε ί . Αυτό ε ί να ι το δ ικό του πρόβλημά. Το δ ικό μας πρόβλη -

μα ε ί να ι ότ ι αυτό το σύστημα, ε ί τε έτσ ι ε ί τε αλλ ιώς, δεν μπορεί να

ε ξ υ π η ρ ε τ ή σ ε ι τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α τ η ς π λ ε ι ο ψ η φ ί α ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν .

Κάπ ο ι ο ι τουλ άχ ι σ τον απ ό αυτούς π ου έχ ασ αν τ ι ς δουλ ε ι ές τους

στα γραφεία της Lehman Brothers πρέπει , έστω και με συγκεχυμέ-νο τρόπ ο , να το έν ι ω σ αν αυτό -κα ι ε ί να ι π ολ λ ο ί π ερ ι σ σ ότερο ι αυ -

το ί που το ένο ιωσαν ανάμεσα στους 75 .000 αδειούχους που ε ίδαν

τ ις πτήσε ις τους να ακυρώνονται το περασμένο καλοκαίρ ι κα ι ακό-

μα περισσότεροι ανάμεσα στους 180.000 Αμερικάνους που ε ίδαν



Η Νέα Κρίση το υ Κα πιταλισμού 61

τα σπ ί τ ια τους να κατάσχονται μέσα στον Ιούλη και τους χ ι λ ιάδες

υπ ό απ όλ υσ η εργάτες τω ν αυτοκ ι νη τοβ ι ομη χ αν ι ώ ν .Η κρ ί σ η ε ί να ι το απ οτέλ εσ μα του γεγονότος ότ ι το σ ύσ τη μα

στηρί ζετα ι πάνω σε μ ια μεγάλη αντ ίφαση. Υπάρχε ι μ ια τεράστ ια

αλ λ η λ εξ άρτη σ η τω ν ανθ ρώ π ω ν απ ό τη μ ι α άκρη του κόσ μου μέχ ρ ι

τη ν άλ λ η , μέσ ω του π αγκόσ μ ι ου σ υσ τή ματος τη ς π αραγω γή ς , γ ι α

να παράγονται κα ι να δ ιανέμονται τα αγαθά που χρε ιάζοντα ι γ ια

την επ ιβ ίωσή μας, αλλά ο έλεγχος βρίσκεται στα χέρια αντ ίπαλων

π ρονομ ι ούχ ω ν ομάδω ν π ου ανταγω ν ί ζοντα ι μεταξ ύ τους γ ι α να εκ -

μ ε τ α λ λ ε ύ ο ν τ α ι ό λ ο υ ς ε μ ά ς τ ο υ ς υ π ό λ ο ι π ο υ ς . Υ π ά ρ χ ε ι μ ό ν ο μ ι α

απ άντη σ η σ ε αυτό : να π αλ έψ ουμε γ ι α να π εράσ ε ι ο έλ εγχ ος τω ν

μέσ ω ν τη ς π αραγω γή ς του π λ ούτου σ τα χ έρ ι α τη ς π λ ε ι οψ η φί ας

του κόσμου, έτσ ι ώστε η συνεργασία γ ια την παραγωγή των αγα-

θ ώ ν π ου έχ ουμε ανάγκη να αντ ι κατασ τή σ ε ι τον ανταγω ν ι σ μό γ ι α

το κέρδος . Μόνο έτσ ι θ α μπ ορέσ ουν να σ υγχ ρον ι σ τούν η κατανά -λωση και η επένδυση και να σταματήσουν ο ι κρ ίσε ις της υπερπα-

ραγω γή ς . Μόνο έτσ ι θ α καταφέρουμε να δώ σ ουμε τέλ ος σ τον π α -

ραλογ ισμό της φτώχειας μέσα στην αφθονία , της "ανάγκης" να κα-

τ α ν α λ ώ ν ο υ ν ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι λ ι γ ό τ ε ρ ο ε π ε ι δ ή π ά ρ α π ο λ λ ά έ χ ο υ ν π α -

ραχ θ ε ί . Μόνο έτσ ι μπ ορούμε να αντ ι κατασ τή σ ουμε με τον δη μο -

κρατ ικό προγραμματ ισμό το παρανοϊκό τζογάρισμα πάνω στα σπ ί -

τ ια . τ ι ς δουλε ιές και τα χρέη των ανθρώπων. Γ ια να απαλλαγούμεοριστικά από τ ις κρίσεις του καπιταλισμού, με λ ίγα λόγια, θα πρέ-

π ε ι να απ α λ λ α γο ύμ ε απ ό το ν ί διο το ν καπ ι ταλ ισ μό .

Ένα πρώτο βήμα

Αυ τό , φυσικά, ε ί να ι εύ κο λο να το λε ς . α λλ ά όχ ι και τό σο εύκ ο-

λο να το κάνε ις . Ο ι π ιο ισχυροί άνθρωποι στον κόσμο, οπλ ισμένο ι

με τα π ιο ισχυρά όπλα -ο ικονομικά, χρηματοπιστωτ ικά, ιδεολογ ικά



62 Chris Harmon

και στρατ ιωτ ικά - θα αντ ισταθούν σε κάθε αλλαγή . Αλλά το να κα-

τανοήσουμε πως αυτό ε ί να ι που πρέπει να γ ί νε ι , ε ί να ι ένα σημα-ντ ικό πρώτο βήμα. Και υπάρχουν απλά επ ιχε ιρήματα που μπορούν

να το σ τη ρ ί ζο υν . Η απ άντη σ η σ τ η ν τραπ εζ ι κή κρ ίσ η δε ν ε ίνα ι η

ρύθμιση , ούτε απλά η εθν ικοποίηση μ ιας ή δυο τραπεζών, αλλά η

κρατ ικοπ ο ί ησ η ό λ ο υ το υ τραπ εζ ι κού σ υ σ τή μα τος . Και ο σ τόχ ος τη ς

εθν ικοποίησης θα πρέπει να ε ί να ι να σταματήσουν όλες ο ι κατα-

σχέσε ις , να σταματήσει το χρέος να πν ίγε ι τους φτωχούς του πλα-

νήτη και όχ ι γ ια να διασωθούν οι δ ιαστημικοί μισθοί , καταθέσεις

και "συντάξε ις" των τραπεζ ι τών. Με τον ίδ ιο τρόπο, η απάντηση

στην παγκόσμια ενεργε ιακή κρίση -κα ι στην φρικ ιαστ ική , φαινομε -

ν ικά μη αναχαιτ ίσ ιμη σήμερα, επ ιδε ίνωση της κλ ιματ ικής αλλαγής-

ε ί να ι η εθν ικοποίηση των ετα ιρε ιών πετρελαίου , φυσικού αερίου

και άνθρακα, έτσ ι ώσ τε να μπορ έσο υμ ε να προ σφ έρο υμ ε στ ον κό -

σμο τη ν θερ μότη τα και το φ ως που χρε ιάζοντα ι σήμερα και να με ι -ώσουμε δραστ ικά τα ποσά της ενέργε ιας που χρε ιάζοντα ι γ ια να

τα π αρέχ ουμε .

Α υ τ ά τ α ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ α κ α τ α λ ή γ ο υ ν σ ε έ ν α α π λ ό σ η μ ε ί ο . Ο

Τζορτζ Μπους (όπως και όλες σχεδόν ο ι κυβερνήσεις ) έχε ι επ ιβάλ -

λει αυτό που ο Ρουμπίνι περιγράφει σαν "μια τεράστια πράξη ιδ ιω-

τ ικοποίησης των κερδών και κο ινωνικοποίησης των ζημιών" , έναν

"σοσ ιαλ ισμ ό και επ ιχε ιρηματ ική πρόνοια γ ια το υς πλ ού σ ιο υς που

έχουν καλές δ ιασυνδέσεις με την Wal l St reet" . Όμως, αυτό που

έχ ε ι ανάγκη η π λ ε ι οψ η φί α τω ν ανθ ρώ π ω ν π ου εξ ασ φαλ ί ζουν με

τη δική τους εργασία την επιβίωση της κοινωνίας, ε ίναι ένας σο-

σ ι αλ ισ μός γ ια του ς εργάτες , του ς φτω χ ο ύς και το μ έ λ λ ο ν τη ς αν -

θ ρω π ότη τας .

Αλλά υπάρχει ακόμα μια σειρά από άμεσα πράγματα που πρέ-πε ι να γ ί νουν γ ια να προστατευτε ί ο κόσμος από την τρ ιπλή κρ ίση

τ η ς ύ φ ε σ η ς , τ η ς α π ο γ ε ί ω σ η ς τ ω ν τ ι μ ώ ν τ ω ν τ ρ ο φ ί μ ω ν κ α ι τ η ς

ενεργε ι ακή ς φτώ χ ι ας . Ο ι υπ οσ τη ρ ι κτές του σ η μερ ι νού σ υσ τή ματος

π ι σ τ ε ύ ο υ ν ό τ ι μ π ο ρ ο ύ ν ν α ε π ι β ι ώ σ ο υ ν α π ό ο π ο ι α δ ή π ο τ ε κ ρ ί σ η .




όσο σκληρό κσ ι αν χτυπάει τα εκατομμύρια των ανθρώπων, κατα-

φεύγοντας σ ε ένα με ί γμα ψ εμάτω ν , μ ι κροπ αροχ ώ ν κα ι απ ε ι λ ώ ν .Τα ψέματα καταλήγουν στο ότ ι κάποιος άλλος και όχ ι ο καπι ταλ ι -

σμός ε ί να ι υπ εύ θυ νος γ ια τη ν ανεργ ία ή τη ν έλλ ε ιψ η στέγη ς - ότ ι

υπεύθυνοι ε ί να ι ο ι εργάτες στα εργοστάσια -κάτεργα της Κίνας , ο ι

μετανάσ τες , ο ι π ρόσ φυγες π ου π ροσ π αθ ούν να ξ εφύγουν απ ό τη

φρ ί κη τω ν π ο λ έμ ω ν π ου π ροκά λ εσ αν ο ι ΗΠ Α σ τη ν άλ λ η άκρη το υ

π λ α νή τη . Ο ι ασ ή μ αντες π αροχ ές ίσ ω ς π άρουν τη μορφ ή ελ αφ ρώ ς

αυξ η μένω ν απ οζη μ ι ώ σ εω ν γ ι α τ ι ς απ ολ ύσ ε ι ς ή ελ αφρώ ς μ ι κρότε -

ρων περικοπών στα πραγματ ικά ε ισοδήματα από μ ισθούς και συ -

ντάξε ις . Και μάλλον θα κλ ιμακωθούν ο ι απε ιλές ότ ι «θα φύγουν ο ι

επιχειρήσεις σε άλλες χώρες και θα χαθούν θέσεις εργασίας» ή ότ ι

κ ι νδυνεύουν να καταργη θ ούν δ ι άφορα επ ι δόματα γ ι α τους άνερ -

γους . Καταφεύγοντας σε τέτο ιες μεθοδεύσεις ο ι τύποι με τα καλά

κουστούμια στα υψηλά κλ ιμάκια των υπουργε ίων, στο χρηματ ιστή -ρ ιο , στα κεντρ ικά γραφεία των τραπεζ ι τών, των β ιομήχανων, των

ε φ ο π λ ι σ τ ώ ν , τ ω ν μ ε γ α λ ο ε ρ γ ο λ ά β ω ν κ αι μ ε γ α λ έ μ π ο ρ ω ν , ε λ π ί ζ ο υ ν

ότ ι θ α απ οπ ροσ ανατολ ί σ ουν τη ν α ί σ θ η σ η τη ς μαζ ι κή ς οργή ς μέ -

χρ ις ότου η καταθλ ιπτ ική πραγματ ικότητα της ανεργ ίας , ο χε ίμαρ-

ρος των κατασχέσεων και η απεγνωσμένη προσπάθεια να τα φέρει

κανείς β όλ τα με του ς απ λ ή ρω τους λ ογαρ ι ασ μούς και τ ις α υξ ανό -

μενες τ ι μές , απ ογοη τεύσ ουν τον κόσ μο . Ενάντ ι α σ ε όλ α αυτά , το

πιο σημαντικό μας όπλο ε ίναι να αξιοποιούμε κάθε ευκαιρία γ ια να

π ρ ο β ά λ λ ο υ μ ε α ν τ ίσ τ α σ η και α λ λ η λ ε γ γ ύ η , α ν τ ι π α λ ε ύ ο ν τ α ς κ ά θε

απόπειρα να μας διαιρέσουν.

Ατομικά, ο καθένας μόνος του , νο ιώθουμε ανήμποροι αντ ιμέ -

τωποι με μια τέτοια κρίση. Η οργή, όμως, που παράγεται καθώς η

κρ ί σ η χ τυπ άε ι τη μεγάλ η π λ ε ι οψ η φί α τω ν ανθ ρώ π ω ν μπ ορε ί ναδημιουργήσει εκρήξε ις που ο ι κυβερνώντες δεν θα ε ί να ι σε θέση

να αγνοή σ ουν τελ ε ί ω ς -κα ι π ου θ α δε ί χ νουν ταυτόχ ρονα τ ι μπ ο -

ρούμε να πετύχουμε όταν αντ ιστεκόμαστε όλο ι μαζ ί . Στ ις ΗΠΑ τα

δυο πολιτ ικά κόμματα και ουσιαστικά όλοι ο ι γερουσιαστές και ο ι



64 Chris Harmon

βο υλ ευ τέ ς ε ίνα ι υποχε ίρ ια τω ν γ ι γάν τ ιων τρα πε ζώ ν και τω ν επ ιχε ι -

ρήσεων. παρόλα αυτά το κύμα της οργής από τα κάτω τούς έχε ιαναγκάσ ε ι τουλ άχ ι σ τον να π αρ ι σ τάνουν ότ ι ανη σ υχ ούν γ ι α τη ν τύ -

χη των ανθρώπων που βρίσκονται αντ ιμέτωποι με τ ις εξώσεις κα ι

τη ν ανεργ ία . Συνέχε ια προ κύ πτο υν νέα μέτωπα από τ ις συν έπε ιες

της κρ ίσης : από τα κλε ισ ίματα τω ν εργ οστ ασ ίων και τ ις απο λύσε ις ,

το χτύπ ημα τω ν μ ισθών και τω ν συν τά ξεω ν, τ ις ιδ ιωτ ικοποιήσε ις

και τ ις π ερ ι κοπ ές κο ι νω ν ι κώ ν δα π αν ώ ν , μέχ ρ ι τη ν π άλ η ε νάντ ι α

στις πολεμικές εξορμήσεις και τ ις ρατσιστ ικές επιθέσεις . Τα αιτή-

ματα γ ι α κρατ ι κοπ ο ί η σ η χ ω ρ ί ς απ οζη μ ί ω σ η τω ν τραπ εζώ ν ή τω ν

εργοστασίων που απολύουν , γ ια γενναίες αυξήσεις σε μ ισθούς και

σ υντάξ ε ι ς , γ ι α μεγάλ η αύξ η σ η σ τη φορολ ογ ί α τω ν μεγάλ ω ν επ ι -

χε ιρήσεων, γ ια ανατροπή όλων των ιδ ιωτ ικοποιήσεων, γ ια δημόσια

δω ρεάν υγε ί α κα ι π α ι δε ί α , γ ι α νομ ι μοπ ο ί η σ η όλ ω ν τω ν μετανα -

σ τώ ν κα ι χ ορ ή γη σ η άσ υλ ου σ του ς π ρόσ φυγες , γ ια σ ταμάτη μα τω νε ξ ο π λ ι σ μ ώ ν κ α ι κ α μ ι ά σ υ μ μ ε τ ο χ ή σ ε π ο λ ε μ ι κ έ ς ε ξ ο ρ μ ή σ ε ι ς τ ο υ

NATO, μπαίνουν στην ημερήσια δ ιάταξη . Όλες αυτές ο ι μάχες μπο-

ρούν κα ι π ρέπ ε ι να κατευθ υνθ ούν σ ε ένα κο ι νό θ έμα ι κανό να

ενώ σ ε ι όλ ους τους δ ι αφορετ ι κούς αγώ νες : τη ν κρ ί σ η του καπ ι τα -

λ ι σ μο ύ δε ν θ α τη ν π λ η ρ ώ σ ο υν ο ι εργάτες .



Date post:	08-Apr-2018
Category:	Documents
Upload:	papadiamandis
View:	218 times
Download:	0 times

H_nea_krish_toy_kapitalismoy

Documents