Ìàçààëàé - Ñóðàã÷èéí äýâòýð

Ìàçààëàé - Ñóðàã÷èéí äýâòýð1

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàä Ìàçààëàé áààâãàéí ò¿¿õýí õºãæèëõèéãýýä òàðõàö íóòàã, òýäýíä ó÷èð÷ áóé áýðõøýýë áîëîí òýäíèé

áàéãàëü îð÷èíä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí òàëààð ºã¿¿ëýõ áîëíî.

Ñóðàã÷èéí äýâòýð - Ìàçààëàé2

Ãàð÷èã

ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ

À Á¯ËÝÃ: Ìèíèé ãýð

• ×èíèéòóõàé.................................................................................................• Ìèíèéíóòàã(Àæèãëàëòõè÷ýýë)........................................................

Á Á¯ËÝÃ: Ýêîñèñòåì

• Ýêîñèñòåìäàõüàìüäáîëîíàìüäáóñþìñ.................................• Áîäãàëü,Ïîïóëÿöè,Á¿ëãýìäýëáàÝêîñèñòåìèéíòóõàé.......• Ýêîñèñòåì....................................................................................................• Ýêîñèñòåìäàõüèäýøòýæýýëèéíãèíæèíõîëáîî....................• ×èíèéèäýøòýæýýëèéíãèíæèíõîëáîî........................................• “Èäýøòýæýýëèéíãèíæèíõîëáîî”ø¿ëýã.....................................• Èäýøòýæýýëèéíõýëõýý.......................................................................

Â Á¯ËÝÃ:Ìàçààëàé

• Ìàçààëàéíýêîñèñòåì...........................................................................• Ãîâèéíá¿ñíóòàã.......................................................................................• Ãîâüöºëèéíá¿ñèéíàíàìüòàä..........................................................• Àìæèëòäàãóóëàõõóâöàñíûñîíãîëò................................................• Ìàçààëàéíòàðõàö...................................................................................• Ìàçààëàéíýêîëîãè.................................................................................• Ýðãýö¿¿ëýë...................................................................................................• Ýêîñèñòåìá¿òýýöãýå.............................................................................• Íýðòîìú¸îíûòàéëáàð..........................................................................

36

10161723262829

323435363744454750


×èíèé òóõàé

Íýð

Íàñ

Àíãè

Ñóì, áàã, ä¿¿ðýã

Òàíàé ãýð á¿ë õýä¿¿ëýý âý?

×èíèé ñîíèðõîë/õîááè?


Ýíý áîë ÷èíèé íóòàã!

• ×èººðèéíàìüäàðäàããàçðààòýìäýãëýýðýé.• Òàíàéãýðá¿ëèéíõýíººðÿìàðÿìàðãàçàðàìüäàðäàãâý?• Òàíàéõíààñõàìãèéíõîëàìüäàðäàãíüõýíáý?• ×èõààíàõààíàî÷èæ¿çñýíáý?• ×èìîíãîëîðíûõîîõààíàî÷èæ¿çýõèéãõ¿ñýæáàéíàâý?• ×èíèéõàìãèéíäóðòàéõîòþóâý?• ×èíèéñîíãîñîíãàçàðþóãààðàà÷èíèéñîíèðõîëûãòàòàæ

áàéíàâý?

Ìîíãîëóëñ

Sukhbaatar

ÈõÃîâèéíÄàðõàíÖààçàòãàçðûí“À”õýñýã


ÝíýáîëáèäíèéäýëõèéÌàíàéäýëõèéä7òèâ,áàñ5òýíãèñáèé.

Äýëõèéíãàçðûíçóðàãäýýðýäãýýðèéãîëæòýìäýãëýýðýé.

Òèâ¿¿ä

Õîéä Àìåðèêªìíºä ÀìåðèêÀçèÀôðèêªìíºä òóéëÅâðîïÀâñðàëè

Òýíãèñ

Àòëàíòûí äàëàéÍîìõîí äàëàéÝíýòõýãèéí äàëàéÓìàðä ìºñºí äàëàéÀíòàðêòèêèéí òýíãèñ


ÌÈÍÈÉ ÍÓÒÀÃ

Õààø õààøààãàà 1 ìåòð òàëáàé á¿õèé ãàçðûã ñîíãîæ àâààä ò¿¿íèéãýý ÿëãàí òýìäýãëýýðýé. Äàðöãààð òýìäýãëý. Ýíý áîë ÷èíèé “íóòàã” ø¿¿!


×èìýýã¿éõýí õýñýã çóóð ººðèéí íóòàãòàà òóõëàí ñóóæ, ÷èíèé íóòàãò þó áîëæ áàéãààã ñàéòàð àæèãëààðàé. Õýí íýãýí äóãàðàõûã ÷è ñîíñîâ óó? ×èíèé íóòàãò ÷àìòàé õàìò õýí àìüäàð÷ áàéíà âý? Õààíà ÿìàð ç¿éë áàéíà âý? Ìºí ÿìàð øàâüæ, øóâóó, óðãàìàë, áóñàä àìüòàä áàéíà ãýõ ìýò. Àíãèéíõàà õ¿¿õä¿¿äýä òàíèëöóóëàõ ìýäýýëëèéã ýíä òýìäýãëýýðýé!


ªºðèéí “íóòãèéí” òàëààð áóñàä õ¿¿õä¿¿äòýé ñàíàëàà ñîëèëöîîðîé. ×èíèé “íóòàã” áóñàä õ¿¿õä¿¿äèéí ñîíãîñîí ãàçðààñ þóãààðàà ÿëãààòàé áàéãàà òàëààð ñàéí áîäîîðîé. Õàðèí þóãààðàà èæèë áàéíà âý? Îäîî “ººðèéí íóòàãòàà” ýðãýí î÷îîä ÷è þó õàðæ, ìýäýð÷, ñîíñîæ áàéãàà òóõàéãàà äàõèí àæèãëàí ñóäëàæ, åðºíõèé çóðãèéã ãàðãààðàé!

“Өөрийн нутгийн” талаар бусад хүүхдүүдтэй саналаа солилцоорой. Чиний “нутаг” бусад хүүхдүүдийн сонгосон газраас юугаараа ялгаатай байгаа талаар сайн бодоорой. Харин юугаараа ижил байна вэ? Одоо “өөрийн нутагтаа” очоод чи юу харж, мэдэрч, сонсож байгаа тухайгаа судлаж, ерөнхий зургийг гаргаарай.

Одоо “өөрийн нутагтаа” очоод чи юу харж, мэдэрч,сонсож байгаа тухайгаа дахин судлаж, ерөнхий зургийг гаргаарай!

7



ÝÊÎÑÈÑÒÅÌ ÄÀÕÜ ÀÌÜÄÁÎËÎÍ ÀÌÜÃ¯É ÞÌÑ

Ìàíàéäýëõèéàìüòàéáîëîíàìüã¿éç¿éëñýýñá¿ðääýã.Àìüäç¿éëñ ÿìàãò ºñºæ, òºëæèæ, ¿ðæèæ, õîîëëîæ, ÿìàð íýã õàÿãäàë,ÿëãàäàñãàðãàäàã.Àìüäáàéñàíýñâýëàìüäáàéãààá¿õíèéãáèäàìüäáîäãàëüäõàìààðóóëäàã.

Õàðèí àìüä áóñ áóþó àìüã¿é ç¿éëñýä íàðíû ãýðýë (äóëààíýíåðãè), õàä ÷óëóó (õºðñ), àãààð áàñ óñûã õàìààðóóëäàã. Àìüäáîëîíàìüã¿éç¿éëñá¿ãäõîîðîíäîîõîëáîîòîéáàéäàãòºäèéã¿éòýäõàìòäààýêîñèñòåìèéãáèéáîëãîäîã.

Õ¿ì¿¿ñ áèäíèé àìüã¿é áîëîí àìüòàé ç¿éëñèéã íèéë¿¿ëæ,õîëüæá¿òýýæáàéãààç¿éëñèéãõ¿íèéãàðààðá¿òñýíãýæõýëäýã.Òóõàéëáàë:õóâöàñ,áàéøèí,ýñâýëõºíæèëãýõìýò.

Ç¿¿í òàëûí çóðàã äýýð ýêîñèñòåìèéã àìüä áîëîí àìüä áóñç¿éëñèéí æèøýýã õàðóóëñàí áàéíà. ×èíèé “íóòàãò” ººð ÿìàðàìüä áîëîí àìüã¿é ç¿éëñ áàéíà âý? Òýäãýýð ç¿éëñ õîîðîíäîîÿìàðõîëáîîíäîðøäîãáîë?


Àìüä áóñ þìñ

Àìüä þìñ


ªºðèéí“íóòàã“-òáàéãàààìüã¿éáîëîíàìüäç¿éëñèéãæàãñààæáè÷ýýðýé.

Àìüäáóñþìñ

• Àãààð • Öýöýã

Àìüäþìñ

Агаар

Цэцэг

Өөрийн “нутаг”-т байгаа амьгүй болон амьд зүйлсийг жагсааж бичээрэй.

Амьд бус юмс

Амьд юмс

11


Агаар

Цэцэг

Өөрийн “нутаг”-т байгаа амьгүй болон амьд зүйлсийг жагсааж бичээрэй.

Амьд бус юмс

Амьд юмс

11

Õýýðèéíàæèãëàëòûíòýìäýãëýë




Ýêîñèñòåìèéí á¿ðýëäýõ¿¿í

Áîäüãàëü ãýæ þó âý? Íýã îðãàíèçì, íýã àìüòàí ýñâýë íýã óðãàìàë

Ïîïóëÿöè ãýæ þó âý? Íýã ãàçàð íóòàãò õàìòðàí

àìüäàð÷ áóé íýãýí ç¿éëä õàìààðàõ áîäüãàëèóä.

Á¿ëãýìäýë ãýæ þó âý? Íýã ãàçàð íóòàãò õàìòðàí àìüäàð÷ áóé îëîí òºðëèéí àìüòàí óðãàìëûí ïîïóëÿöèéí á¿ëýã


Òýãâýë ýêîñèñòåì ãýæ þó âý?

Îëîí òºðëèéí àìüòàí óðãàìëûí ïîïóëÿöè áîëîí àìüä áóñ þìñ íýã íýãýíòýéãýý õàðèëöàí õàìààðàëòàé àìüäàð÷ áóé ãàçàð íóòãèéã õýëíý. Ýêîñèñòåì ãýäýãò àñàð òîì ãàçàð íóòãààñ ýõë¿¿ëýýä áàãàõàí ãàçàð íóòãèéã ÷ îðóóëæ áîëíî. Òóõàéëáàë: òàë õýýðèéí á¿ñ, óóëûí õºíäèé ýñâýë áàÿí á¿ðä ÷ áàéæ áîëíî. Íýã ýêîñèñòåìä àìüäàð÷ áóé îðãàíèçìóóä á¿ãä òóõàéí ãàçàð íóòãèéíõàà áàéãàëèéí íººöèéã õàìòðàí ýçýìøèæ àøèãëàæ áàéäàã þì. Òóõàéëáàë: óñ, àãààð òºäèéã¿é õîîë òýæýýëýý õóâààëöàí àìüäàðöãààäàã þì.

Экосистемийн жишээ: Олон төрлийн амьтан ургамалын популяци болон амьд бус юмс нэг нэгэнтэйгээ харилцан хамааралтай амьдарч буй газар нутгийг хэлнэ. Экосистем гэдэгт асар том газар нутгаас эхлүүлээд багахан газар нутгийг ч оруулж болно. Тухайлбал: тал хээрийн бүс, уулын хөндий эсвэл баян бүрд ч байж болно. Нэг экосистемд амьдарч буй организмууд бүгд тухайн газар нутгийнхаа байгалийн нөөцийг хамтран эзэмшиж ашиглаж байдаг юм. Тухайлбал: ус, агаар төдийгүй хоол тэжээлээ хуваалцан амьдарцгаадаг юм.

15


ÎðãàíèçìÏîïóëÿöè

Á¿ëãýìäýë

Ýêîñèñòåì


Äîîðõ ºã¿¿ëáýð¿¿äýä äàðààõ¿ãí¿¿äýýñ àëü íü òîõèð÷ áàéíà âý?

À.ÎðãàíèçìÁ.Á¿ëãýìäýëÂ.ÏîïóëÿöèÃ.Ýêîñèñòåì

1.___Òóõàéíãàçàðíóòàãòáàéãààá¿õàìüäáîëîíàìüã¿éþìñ

2.___Øîðãîîëæíû¿¿ðýíäýõá¿õøîðãîîëæíóóä.

3.___Àéëãýðèéíîéðîð÷èìäáàéãààáýë÷ýýðáîëîíìàë,àìüòàä

4.___Á¿õçàãàñ,ìýëõèé,ÿñòìýëõèé,ñàðààíàöýöýãáîëîíòýìýýëçãýíý

5.___Áýë÷ýýðòÿâààá¿õÿìààíóóä

6.___Îéìîä

7.___Ãîëûíýðýãäýýðáàéãààîâîîòîéøîðîîíäýýðóðãàñàíóðãàìëóóä

8.___Íýããàçàðîðîíäàìüäàð÷áóéººðººðàìüòàíóðãàìëûíïîïóëÿöè

9.___Çàðàà,ìàõ÷èíøóâóó,¿íýã

10.___Íèñýæáóéÿëàà


Àôðèêèéí áàðóóí õýñãèéí òàë õýýðèéí á¿ñýäÃíó õýìýýõ çýðëýã òóóðàéòàí àìüòàä àìüäàðäàã


Äàëàé òýíãèñò ìàø îëîí ïîïóëÿöèóäø¿ðýí õàäûã ø¿òýæ àìüäàðäàã


Àëÿñêàä àìüäàðäàã öàà áóãà, óñíû øóâóóä, øóìóóë, äàëàéí ìîðü çýðýã àìüòàä õýäèéãýýð ººð ººð òºðºë ç¿éë áîëîâ÷ òýä íººöºº ÿìàð íýã áàéäëààð õóâààëöàí àìüäàðäàã áàéíà.


Õýýðèéíàæèãëàëòûíòýìäýãëýë:

Манай дэлхий дээр амьдарч буй бүхий л амьд организмууд (чи ч гэсэн тэдний нэг нь) амьдрахын тулд хоол хүнс хэрэглэдэг. Жижиг том, нисдэг нисдэггүй, өчүүхэн жижиг чийгийн улаан хорхойноос эхлүүлээд аврага том биет баавгай ч гэсэн ямар нэг хоол хүнс иддэг. Харин тэд нэг нэгэнтэйгээ амьдрах орчноо хуваалцаж, нэг газар нутагт хамтдаа амьдарцгаадаг гэдгийг чи мэдэх үү. Аль нэг бүлгэмдэлд амьдарч байгаа нэг амьтан нөгөө амьтадынхаа хоол тэжээлийн эх үүсвэр нь болдог. Тэгэхлээр тэд хоол тэжээлийн хэлхээнд амьдарцгаадаг гэсэн үг юм. Хоол тэжээлийн хэлхээнд оршин байгаа бүхий л организмудыг эрдэмтэд

- бүтээгч (зарим хүмүүс бүтээгч ч гэж нэрлэдэг), - хэрэглэгч - задлагч гэж ангилдаг байна.

Мод ургамалууд бол бүтээгчид юм. Тэд нарны гэрэл, дулаан, хөрс, ус зэрэг бусад элементүүдийг ашиглан өөрөө өөрсддөө хоол тэжээлээ бий болгодог. Харин амьтад бол хэрэглэгчид. Учир нь тэд бусад амьтад, мод ургамалаар хооллодог. Мөөг бол задлагч. Тэд үхсэн амьтан ургамал, бусад амьд бус зүйлсээр хооллодог байна. Гэхдээ бүтээгч ч бай, хэрэглэгч ч бай хэзээ нэгэн цагт хөгширч, үхэж устахаараа задлагчдын хоол болж, задлагчид тэдний үхсэн биеийг байгальд нь эргэн шингээх үйл явцыг гүйцэтгэдэг. Өвсөн тэжээлтэн амьтад бол зөвхөн мод ургамал, өвсөөр хооллодог хэрэглэгчид юм. Харин махан идэштэн буюу араатан амьтад бол зөвхөн бусад амьтадаар хооллодог бас нэг төрлийн хэрэглэгчид юм. Холимог идэштэн амьтад бол аль алинаар нь: өвс ургамал, бусад амьтадаар хооллодог учир тэднийг холимог идэштэн гэж хэлдэг. Мөн сэгээр хооллодог амьтад гэж бий. Тэд үхсэн амьтадын сэгийг иддэг. Детритээр хооллогч амьтад нь үхсэн амьтан, ургамалуудыын органик үлдэгдэлээр хооллодог юм.

бүтээгч (зарим эрдэмтэд үйлдвэрлэгч ч гэж нэрлэдэг) бүтээгч (зарим хүмүүс бүтээгч ч гэж нэрлэдэг)

Экосистем дэх идэш тэжээлийн гинжин холбоо

Мод, ургамал бол бүтээгчид юм. Тэд нарны гэрэл, дулаан, хөрс, ус зэрэг бусад элементүүдийг ашиглан өөрөө өөрсддөө хоол тэжээлээ бий болгодог. Харин амьтад бол хэрэглэгчид. Учир нь тэд бусад амьтад, мод, ургамалаар хооллодог. Мөөг бол задлагч. Тэд үхсэн амьтан, ургамал, бусад амьд бус зүйлсээр хооллодог байна. Гэхдээ бүтээгч ч бай, хэрэглэгч ч бай хэзээ нэгэн цагт хөгширч, үхэж устахаараа задлагчдын. хоол болж, задлагчид тэдний үхсэн биеийг байгальд нь эргэн шингээх үйл явцыг гүйцэтгэдэг. Өвсөн тэжээлтэн амьтад бол зөвхөн мод ургамал, өвсөөр хооллодог хэрэглэгчид бол харин махан идэштэн буюу араатан амьтад бол зөвхөн бусад амьтадаар хооллодог бас нэг төрлийн хэрэглэгчид юм. Холимог идэштэн амьтад бол аль алинаар нь: өвс ургамал, бусад амьтадаар хооллодог учир тэднийг холимог идэштэн гэж хэлдэг. Мөн сэгээр хооллодог амьтад гэж бий. Тэд үхсэн амьтадын сэгийг иддэг. Детритээр хооллогч амьтад нь үхсэн амьтан, ургамалуудыын органик үлдэгдэлээр хооллодог юм.

22


Манай дэлхий дээр амьдарч буй бүхий л амьд организмууд (чи ч гэсэн тэдний нэг нь) амьдрахын тулд хоол хүнс хэрэглэдэг. Жижиг том, нисдэг нисдэггүй, өчүүхэн жижиг чийгийн улаан хорхойноос эхлүүлээд аврага том биет баавгай ч гэсэн ямар нэг хоол хүнс иддэг. Харин тэд нэг нэгэнтэйгээ амьдрах орчноо хуваалцаж, нэг газар нутагт хамтдаа амьдарцгаадаг гэдгийг чи мэдэх үү. Аль нэг бүлгэмдэлд амьдарч байгаа нэг амьтан нөгөө амьтадынхаа хоол тэжээлийн эх үүсвэр нь болдог. Тэгэхлээр тэд хоол тэжээлийн хэлхээнд амьдарцгаадаг гэсэн үг юм. Хоол тэжээлийн хэлхээнд оршин байгаа бүхий л организмудыг эрдэмтэд

- бүтээгч (зарим хүмүүс бүтээгч ч гэж нэрлэдэг), - хэрэглэгч - задлагч гэж ангилдаг байна.

Мод ургамалууд бол бүтээгчид юм. Тэд нарны гэрэл, дулаан, хөрс, ус зэрэг бусад элементүүдийг ашиглан өөрөө өөрсддөө хоол тэжээлээ бий болгодог. Харин амьтад бол хэрэглэгчид. Учир нь тэд бусад амьтад, мод ургамалаар хооллодог. Мөөг бол задлагч. Тэд үхсэн амьтан ургамал, бусад амьд бус зүйлсээр хооллодог байна. Гэхдээ бүтээгч ч бай, хэрэглэгч ч бай хэзээ нэгэн цагт хөгширч, үхэж устахаараа задлагчдын хоол болж, задлагчид тэдний үхсэн биеийг байгальд нь эргэн шингээх үйл явцыг гүйцэтгэдэг. Өвсөн тэжээлтэн амьтад бол зөвхөн мод ургамал, өвсөөр хооллодог хэрэглэгчид юм. Харин махан идэштэн буюу араатан амьтад бол зөвхөн бусад амьтадаар хооллодог бас нэг төрлийн хэрэглэгчид юм. Холимог идэштэн амьтад бол аль алинаар нь: өвс ургамал, бусад амьтадаар хооллодог учир тэднийг холимог идэштэн гэж хэлдэг. Мөн сэгээр хооллодог амьтад гэж бий. Тэд үхсэн амьтадын сэгийг иддэг. Детритээр хооллогч амьтад нь үхсэн амьтан, ургамалуудыын органик үлдэгдэлээр хооллодог юм.

бүтээгч (зарим эрдэмтэд үйлдвэрлэгч ч гэж нэрлэдэг) бүтээгч (зарим хүмүүс бүтээгч ч гэж нэрлэдэг)

Экосистем дэх идэш тэжээлийн гинжин холбоо

Мод, ургамал бол бүтээгчид юм. Тэд нарны гэрэл, дулаан, хөрс, ус зэрэг бусад элементүүдийг ашиглан өөрөө өөрсддөө хоол тэжээлээ бий болгодог. Харин амьтад бол хэрэглэгчид. Учир нь тэд бусад амьтад, мод, ургамалаар хооллодог. Мөөг бол задлагч. Тэд үхсэн амьтан, ургамал, бусад амьд бус зүйлсээр хооллодог байна. Гэхдээ бүтээгч ч бай, хэрэглэгч ч бай хэзээ нэгэн цагт хөгширч, үхэж устахаараа задлагчдын. хоол болж, задлагчид тэдний үхсэн биеийг байгальд нь эргэн шингээх үйл явцыг гүйцэтгэдэг. Өвсөн тэжээлтэн амьтад бол зөвхөн мод ургамал, өвсөөр хооллодог хэрэглэгчид бол харин махан идэштэн буюу араатан амьтад бол зөвхөн бусад амьтадаар хооллодог бас нэг төрлийн хэрэглэгчид юм. Холимог идэштэн амьтад бол аль алинаар нь: өвс ургамал, бусад амьтадаар хооллодог учир тэднийг холимог идэштэн гэж хэлдэг. Мөн сэгээр хооллодог амьтад гэж бий. Тэд үхсэн амьтадын сэгийг иддэг. Детритээр хооллогч амьтад нь үхсэн амьтан, ургамалуудыын органик үлдэгдэлээр хооллодог юм.

22

Ýêîñèñòåì äàõü èäýøòýæýýëèéí ãèíæèí õîëáîî

Ìàíàéäýëõèéäýýðàìüäàð÷áóé á¿õèé ë àìüäîðãàíèçìóóä(÷è÷ãýñýíòýäíèéíýãíü)àìüäðàõûíòóëäõîîëõ¿íñèääýãø¿¿äýý.Æèæèãòîì,íèñäýãíèñäýãã¿é,º÷¿¿õýíæèæèã÷èéãèéíóëààíõîðõîéíîîñýõë¿¿ëýýäàâðàãàòîìáèåòáààâãàé÷ãýñýíÿìàðíýãõîîëçààâàëèääýã.Õàðèíòýäíýãíýãýíòýéãýýàìüäðàõîð÷íîîõóâààëöàæ,íýããàçàðíóòàãòõàìòäàààìüäàðöãààäàããýäãèéã÷èìýäýõ¿¿?Àëèâààá¿ëãýìäýëäáàãòàæáàéãààíýãàìüòàííºãººàìüòäûíõàà õîîë òýæýýëèéí ýõ ¿¿ñâýð íü áîëäîã. Òýãýõëýýðòýä õîîë òýæýýëèéí õýëõýýíä àìüäàðöãààäàã ãýñýí ¿ã þì.Õîîëòýæýýëèéíõýëõýýíäîðøèíáàéãààá¿õèéëîðãàíèçìóäûãýðäýìòýä

-á¿òýýã÷(çàðèìõ¿ì¿¿ñ¿éëäâýðëýã÷÷ãýæíýðëýäýã),-õýðýãëýã÷-çàäëàã÷ãýæàíãèëäàãáàéíà.

Ìîä óðãàìàë áîë á¿òýýã÷èä þì. Òýä íàðíû ãýðýë, äóëààí,õºðñ, óñ çýðýã áóñàä ýëåìåíò¿¿äèéã àøèãëàí ººðºº ººðñääººõîîë òýæýýëýý áèé áîëãîäîã. Õàðèí àìüòàä áîë õýðýãëýã÷èä.Ó÷èðíüòýäáóñàäàìüòàä,ìîäóðãàìëààðõîîëëîäîã.Ìººãáîëçàäëàã÷. Òýä ¿õñýí àìüòàí óðãàìàë, áóñàä àìüä áóñ ç¿éëñýýðõîîëëîäîã áàéíà. Ãýõäýý á¿òýýã÷ ÷ áàé, õýðýãëýã÷ ÷ áàé õýçýýíýãýí öàãò õºãøèð÷, ¿õýæ óñòàõààðàà çàäëàã÷äûí õîîë áîëæ,çàäëàã÷èäòýäíèé¿õñýíáèåèéãáàéãàëüäíüýðãýíøèíãýýõ¿éëÿâöûãã¿éöýòãýäýãþì.

ªâñºí òýæýýëòýí àìüòàä áîë çºâõºí ìîä óðãàìàë, ºâñººðõîîëëîäîãõýðýãëýã÷èäþì.Õàðèíìàõàíèäýøòýíáóþóàðààòàíàìüòàä áîë çºâõºí áóñàä àìüòäààð õîîëëîäîã áàñ íýã òºðëèéíõýðýãëýã÷èäþì.Õîëèìîãèäýøòýíàìüòàäáîëàëüàëèíààðíü:ºâñ óðãàìàë, áóñàä àìüòäààð õîîëëîäîã ó÷èð òýäíèéã õîëèìîãèäýøòýí ãýæ õýëäýã. Ìºí ñýãýýð õîîëëîäîã àìüòàä ãýæ áèé.Òýä¿õñýíàìüòäûíñýãèéãèääýã.Äåòðèòýýðõîîëëîã÷àìüòàäíü¿õñýíàìüòàí,óðãàìëóóäûíîðãàíèê¿ëäýãäýëýýðõîîëëîäîãþì.


ÕÝÐÝÃËÝÃ×

ªâñºí òýæýýëòýíÓðãàìëààð õîîëëîäîã

ó÷èðòýäìîäóðãàìàë

ýëáýãáàéãààãàçàðàìüäàð÷÷àäíàÆèøýýëáýë:

Õîëèìîã èäýøòýí

Óðãàìàë, àìüòàí àëü àëüíààð

õîîëëîäîãó÷èðòýäõààñàéã¿é,ÿìàð÷íºõöºëäàìüäàð÷÷àäíà.Æèøýýëáýë:

Ìàõ÷èäÁóñàä àìüòäààð

õîîëëîäîã.Ìàõ÷èíàìüòàäçºâõºíàìüòàäýëáýãòýéãàçàðòàðõàíàìüäðàöãààäàãþì.Çàðèììàõ÷èí

àìüòàäàìüäàìüòíààðõîîëëîæáàéõàä,çàðèìõýñýãíüñýãçýìýýð

õîîëëîäîã.Æèøýýëáýë:

Õîéä Àìåðèêèéí õ¿ðýí áààâãàé.


Èäýø òýæýýëèéí ãèíæèí õîëáîî

Èäýøòýæýýëèéíãèíæèíõîëáîîãýæ÷óõàìþóâý?Áîäüãàëèóäõýðõýí íýã íýãýíòýéãýý õîëáîîòîé áàéäàã òàëààð àíõààðàëòàéàæèãëààðàé. Àìüä áîëîí àìüã¿é þìñ õýðõýí èäýø òýæýýëèéíõýëõýýíä îðæ, õîîðîíäîî õîëáîîòîé áàéäàã òàëààð áàñ ñàéíáîäîîðîé!

ÍÀÐ

ÓÐÃÀÌÀËÆÈËÒ

ÕªÐÑ

ÇÀÄËÀÃ×ÈÄ

ÓÑ


Èäýøòýæýýëèéíõýëõýýãýäãèéã÷èþóãýæîéëãîæáàéíàâý?Òàíàéãýðá¿ëõîîëõ¿íñýýõààíààñàâäàãâý?Òàíàéýýæèéíõèéæáàéãààõîîëîíäîðæáóéá¿õîðöûãóðãóóëæ,ºñãºõºäàìüäáóñÿìàðõ¿÷èíç¿éëñøààðäëàãàòàéâý?Áýë÷ýýðòáàéãààìàë,òàëáàéäóðãàæáóéíîãîîãõýí,õýðõýíáýëòãýæ,õààíààñàâ÷èðäàãáîë?

Идэш тэжээлийн хэлхээ гэдгийг чи юу гэж ойлгож байна вэ? Танай гэр бүл хоол хүнсээ хаанаас авдаг вэ? Танай ээжийн хийж байгаа хоолонд орж буй бүх орцыг ургуулж, өсгөхөд амьд бус ямар хүчин зүйлс шаардлагатай вэ? Бэлчээрт байгаа мал, талбайд ургаж буй ногоог хэн, хэрхэн авчирдаг вэ?

25


Идэш тэжээлийн хэлхээ гэдгийг чи юу гэж ойлгож байна вэ? Танай гэр бүл хоол хүнсээ хаанаас авдаг вэ? Танай ээжийн хийж байгаа хоолонд орж буй бүх орцыг ургуулж, өсгөхөд амьд бус ямар хүчин зүйлс шаардлагатай вэ? Бэлчээрт байгаа мал, талбайд ургаж буй ногоог хэн, хэрхэн авчирдаг вэ?

25

ÈÄÝØ ÒÝÆÝÝËÈÉÍ ÃÈÍÆÈÍ ÕÎËÁÎÎÍýðíü¿ëìýäýãäýõçîõèîë÷

ÍàìóóíòàëäöýöýãóðãàæãýíýÍàðò¿¿íèéãýë÷ýðýýòýòãýíýÕóðìàñò÷áàñ÷èéãýýõàéðëàíà.Õóóðìàãã¿éá¿ãäèäýøòýæýýëèéíãèíæèíõîëáîîíäîðøèíî.

ªíãºíääóðëàñàíöîõáàéæãýíý.ªíãººíãººðàëàãëàñàíòàëûíòýðöýöãèéãÍàðàííààäàæ,áîðîîõóðòýòãýñýí÷Öîõò¿¿íèéãöî÷îîëã¿éìýðñýýð,èäñýýð....Öºìòýäèäýøòýæýýëèéíãèíæèíõîëáîîíäîðøèíî.

Öîõûãàíàõøóâóóáàñáàéæãýíý.Öîâõ÷èõûãíüõ¿ëýýãýýäçàëõóóã¿éàæèíà.ªíãººíãººðàëàãëàñàíòàëûíòýðöýöãèéãÍàðàííààäàæ,áîðîîõóðòýòãýñýí÷ÀìòàðõàíìýðñýýðèäýõöîõûãÀíçààðàëã¿éáàéõàäíüçîîãëî÷èõëîî,òýðøóâóóÀÿà,ýäá¿ãäèäýøòýæýýëèéíãèíæèíõîëáîîíäîðøèíî.

Øóâóóãø¿¿ð÷èõäýãìîãîéáàñáàéæãýíý.Øóóäëá¿õëýýðíüçàëãè÷èõäàããýñýíø¿¿ªíãººíãººðàëàãëàñàíòàëûíòýðöýöãèéãÍàðàííààäàæ,áîðîîõóðòýòãýñýí÷


ÀìòàðõàíìýðñýýðèäýõöîõûãÀíçààðàëã¿éáàéõàäíüçîîãëîñîíøóâóóãÀæèðàõ÷¿ã¿éàìüäààðíüçàëãè÷èõëàà,òýðìîãîé.Ààíàéýä÷èíüèäýøòýæýýëèéíãèíæèíõîëáîîíäîðøèíî.

Çóóðñàíá¿õíýýèä÷èõäýãÇàëüò¿íýãáàéæãýíýªíãººíãººðàëàãëàñàíòàëûíòýðöýöãèéãÍàðàííààäàæ,áîðîîõóðòýòãýñýí÷ÀìòàðõàíìýðñýýðèäýõöîõûãÀíçààðàëã¿éáàéõàäíüçîîãëîñîíøóâóóãÀæèðàõ÷¿ã¿éàìüäààðíüçàëãèñàíìîãîéãÀìæèæáàñáàðèàäèä÷èõëýý,òýð¿íýãÀìüäðàõûíòºëººòýìöýõýäá¿ãäÀøèäìºíõèéíèäýøòýæýýëèéíãèíæèíõîëáîîíäîðøèíî.

Îëîíõàâàðºíãºð÷ªíººõ¿íýãºòëºæãýíýÍàñàíýöýñëýñýí¿íýãíèéáèåÍàðòõîðâîîä¿ëäýæãýíý¯õñýíáèåíüõºðñºíäøèíãýõýä¯çýñãýëýíòöýöýãìýíäýëæãýíýÍàðàíò¿¿íýýðíààäíàãýíýÕóðìàñò÷÷èéãýýõàéðëàíàãýíýÕîðâîîäàìüäðàã÷á¿õíèéãõîëáîñîíÈäýøòýæýýëèéíãèíæèíõîëáîîãýæýíýàæýý.


Õýä õýäýí èäýø òýæýýëèéí ãèíæèí õîëáîî èäýø òýæýýëèéíõýëõýýã á¿ðä¿¿ëäýã.Ìàçààëàé ÷ ãýñýí òýðõ¿¿ èäýø òýæýýëèéíõýëõýýíäáàãòäàã.Ýíýõýëõýýãöààøíüºðãºæ¿¿ëýýðýé!




Ìàçààëàéãîâüöºëèéíõàòóóøèð¿¿ííºõöºëäàìüäàðäàã


Ìàçààëàéí ýêîñèñòåì

ÌàçààëàéáîëÌîíãîëîðíûÓëààííîìíûíýíõîâîðàìüòäûíæàãñààëòàä îðñîí íýãýí ç¿éë áààâãàé þì. Ìàçààëàé çºâõºíÌîíãîëûí ãîâüäàìüäàðäàãàìüòàíþì.Ìàçààëàéí òîî òîëãîéìàøèõõýëáýëçäýã.Ñ¿¿ëèéíòîîëëîãîîðòýäåðäºº22-31¿ëäýæáàéãààãýðäýìòýäòîãòîîñîíáàéíà.

Ýäãýýð è÷èìõèé áîð áààâãàéíóóäûí íóòàãò ººð îëîí çýðëýãàìüòàä àìüäàðäàã. Òóõàéëáàë: õóëàí, àðãàëü, áºõºí, ÷îíî, ¿íýããýõìýò.Òýäáàÿíá¿ðäá¿õèé÷óëóóðõàã,óóëàðõàãýíýíóòàãòòºðæ,ºñºæ, ¿å ¿åýðýýàìüäàðöãààäàã áºãººä òýäíèé õóâüäýíýíóòàãáîë“òýäíèéãýð”þì.Ìàçààëàéáîëõàòóóøèð¿¿íóóðàìüñãàëòàé,íàâ÷, ºâñ óðãàìëûí ºðãºñëºã ¿íäýñ, æèìñ, îëîí ÿíçûíøàâüæ,ã¿ðâýëòýé íóòàãò àìüäàðäàã õîëèìîã èäýøòýé, ñ¿¿í òýæýýëòýíàìüòàíþì.

Íóòãèéí õºãø÷¿¿ë70-ààäîíû ¿åäìàçààëàé õîéä òàëààðààÝäðýíãèéí íóðóóíààñ ýõëýí ç¿¿í òèéø Òîñòûí íóóðóó õ¿ðòýë,îäîîáàéãààíóòãààñààáàðàã3äàõèíòîìãàçàðíóòàãòèäýýøäýãáàéñàí õýìýýí õóó÷èëäàã. Îäîî õàðèí òýä ãîâü öºëèéí õàòóóøèð¿¿íóóðàìüñãàëòàéáàãàõàííóòàãòëòàðõñàíáàéäàãáàéíà.



Ãîâèéí á¿ñ íóòàã

Ìîíãîëîðíûãîâüöºëèéíá¿ñíüºìíºäõèëèéíäàãóóç¿¿íýýñýýáàðóóí òèéø 1600 êì, õîéíîîñîî óðàãø 800 êì ¿ðãýëæèëñýíºðãºíóóäàìãàçàðíóòàãòþì.Ìîíãîëûíãîâüáîëìàíàéäýëõèéí5äàõüòîìöºëáºãººäýëñ,÷óëóóðõàã,øèìòýæýýëáàãàòàéõºðñãîëëîñîí,óñíûíººöáàãàòàéãàçàðþì.Öàãóóðûíõóâüä÷õàò¿¿øèð¿¿í óóð àìüñãàëòàé áàéäàã. Äýëõèéí áóñàä ãîâü öºëèéíá¿ñòýéõàðüöóóëàõàäÌîíãîëûíãîâüäöàñààðøóóð÷,õÿðóóóíàõíü õýâèéí ¿çýãäýëþì.Æèëèéí õàìãèéí õàëóóí ¿åäýý+40 õýìáàéõàäõ¿éòýí¿åäýý-40õýì÷õ¿ðäýã.

Òýð÷á¿¿õýëíýãøºíèéíäîòîð30õýìººð÷ëºãäºõ÷¿åáèé.Èéìõàòóóøèð¿¿íàòëààãîâüíóòàãáîë410òºðëèéíóðãàìàë,49ç¿éëõºõòºí,150ãàðóéç¿éëøóâóóä,15ç¿éëõýâëýýðÿâàã÷,ìºëõºã÷àìüòäûíýõíóòàã,ãýðíüáèëýý.Ýäãýýðá¿õàìüòàíóðãàìàëíýãíýãíýý ò¿øèí àìüäàðöãààäàã áàéõþì. Ñ¿¿ëèéíæèë¿¿äýä ãîâüíóòàãòõóðòóíàäàñìàøáàãàóíàõáîëñîííüóðãàìàëóðãàõíºõöºëóëàìá¿ðáàãàñàõ,àìüòàäóóõóñààðãà÷èãäàõàäõ¿ðãýæáàéíà.

Èéìõàòóóøèð¿¿í,ºðøººëã¿éãýìýýðöàãóóðòàéá¿ñýäãàð÷áóéÿìàðíýãæèæèãõýíººð÷ëºëò òýíäàìüäàð÷áàéãààá¿õèéëàìüòàí, óðãàìëûí òºðºë ç¿éë, ýêîñèñòåì á¿õýëäýý ººð÷ëºãäºõøàëòãààíáîëäîãáàéíà.


Ãîâü öºëèéí õàòóó øèð¿¿í óóð àìüñãàëûãäàâàí òóóëæ àìüäàðäàã àìüòàä

Àëèâàààìüòàí,óðãàìàëòàðõàöíóòàãòàààìüäðàõ÷àäâàðóóäûãíü àäàïòàöè áóþó çîõèëäîëãîî õýìýýí íýðëýäýã. Òýãýõëýýðãîâèéíàìüòàíóðãàìàëÿìàðàäàïòàöè,÷àäâàðóóäòàéáàéäàãâý?

ÒýìýýÒýìýíñ¿¿ëìîãîéÕèëýíöÃ¿ðâýë

Ãîâüä îëîí õîâîðäîõ àþóëä îðñîí àìüòàä àìüäàðäàã. Óñòàõ àþóëä ºðòºæ áóé àìüòàí óðãàìëûí òºðºë ç¿éëèéãÕîâîðäîæ áóéãýæíýðëýäýã.

ÈðâýñÕóëàí(çýðëýãàäóó)ÕàâòãàéÌàçàëàéãýõìýò

ØàâüæÖººâºð÷îíîÁ¿ðãýäÓëààí¿íýã


Àìæèëò äàãóóëàõ õóâöàñíû ñîíãîëò

Õ¿¿õä¿¿äýý! Á¿ãäýýðýý ººðñäèéí õàìãèéí äóðòàé àìüòäûãäóóðàéöãààÿ.ªºðèéíàìüäàðäàãîð÷èíäîîäàñàíçîõèöñîíÿìàðçîõèëäîëãîòîé áàéõ òàëààð ñàéí áîäîîðîé. Òóõàéëáàë: ºâëèéíõ¿éòýíäáèåèéíõàëóóíàààëäàõã¿éáàéõ¸ñòîéó÷ðààñ÷îíûíáèåºòãºí ¿ñýýð á¿ðõýãäñýí áàéíà. Õàðèí á¿ðãýä àíãàà àëäàõã¿éáàðèõûíòóëäóðò,äîîøìàõèéñàíõóìñòàéáàéõ¸ñòîéø¿¿äýý.

Æèæèã çºãèéãººð õîîëëîäîã Àôðèêèéí ýíý æèæèã øóâóóä ìàõ÷èí àìüòäààñ ººðèéãºº õàìãààëàõ ýñâýë á¿ð ýñðýã õ¿éñòýíýý ººðò òàòàõ çîðèëãîîð áèåèéíõýý ºíãèéã ººð÷ëºõ ãàéõàìøèãò ÷àäâàðòàé áàéäàã.


ÌàçààëàéÇóðàãá¿ðèéíàñóóëòàíäõàðèóëààðàé.

Ò¿¿íèé áèå ÿàãààä á¿õýëäýý¿ñýýðá¿ðõýãäñýíáàéäàãâý?

Ò¿¿íèé õóìñ íü ÿàãààä ÷èíèéõóðóóíûõóìñíààñóðòáàéíàãýæáîäîæáàéíàâý?


Ò¿¿íèé õàìàð ÷èíèéõýýñÿàãààäòîìáàéãààþìáîë?

Ò¿¿íèé ñî¸î íü ÿàãààä òîìáàéäàãáîë?


Èõ ãîâèéí äàðõàí öààçàò ãàçàð áà ìàçààëàéíòàðõàö íóòàã

Ìàçààëàéãèéí îäîîãèéí òàðõàö íóòàã íü ºìíº áàéñíààñààìàø èõ áàãàññàí þì. Îäîî áîë äàðõàí öààçàò ãàçàð íóòãèéíåðäºº 25% áóþó 3 íóðóó äàìæèí íóòàãëàöãààäàã þì. Õàðèí¿ëäýõíóòàãòíüõóóðàé,¿ðæèëøèììóóòàé,ºâñóðãàìàëáàãàòàéòýãøòàëíóòàãýçýëäýãáàéõþì.

Äàðààãèéí õóóäàñ: Ìàçààëàé õàìãààëàõ òºñëèéí ýðäýìòýíñóäëàà÷èä 2005 îíîîñ ýõëýí ìàçààëàéã ñóäëàõ, õàìãààëàõçîðèëãîîð Áàéðøèë òîãòîîõ õ¿ç¿¿â÷èéã ç¿¿æ ýõëýýä áàéíà.Çóðàãò ¿ç¿¿ëñýí ºíãº ºíãèéí öýã¿¿ä íü ìàçààëàéí áàéðøèëûãçààæ áóé Áàéðøèë òîãòîîõ õ¿ç¿¿â÷íèé áàéðøèëóóä þì. Õàðèíºíãº ºíãèéí äóãóéíóóä íü òóõàéíìàçààëàéãèéí òàðõàö íóòãèéãõàðóóëæáàéíà.Àëèâààñóäëàæáóéàìüòíûáèåäáàéðøèëòîãòîîõõ¿ç¿¿â÷,ç¿¿ëòçýðãèéãç¿¿ñíýýðòóõàéíàìüòíûáýë÷ýýð,òàðõàöíóòãèéãñóäëàõàäèõýýõýíà÷õîëáîãäîëòîéáàéäàãþì.

M O N G O L I A

1940-1960

1960-1970

Present

Gobi Bear DistributionHistoric range

GGSPA-A

Ìàçààëàéáààâãàéíòàðõàëò


Èõ ãîâèéí äàðõàí öààçàò ãàçðûí õèéìýë äàãóóëààñ àâñàí çóðàã

Õ¿ç¿¿â÷ ç¿¿ëãýñýí ìàçààëàé

Íýðã¿é9Íýðã¿é9-èéíýçýìøèëíóòàã

ÌîíäóõàéÌîíäóõàéãèéíýçýìøèëíóòàã

ÝýæÝýæèéíýçýìøèëíóòàã

Íýðã¿é8Íýðã¿é8-èéíýçýìøèëíóòàã

ÀëàñêàÀëàñêàãèéíýçýìøèëíóòàã

ÖàãýíÖàãýíèéýçýìøèëíóòàã

¨êóçàíà¨êóçàíàãèéíýçýìøèëíóòàã

Èõ Ãîâèéí Äàðõàí Öààçàòãàçðûí“À”õýñýã




Øîðîîí øóóðãàòàé ¿åèéí ãîâü




Ìàçààëàéãèéí ýêîëîãè

Îäîîáèäìàçààëàéãèéíòóõàéþóìýääýãáîëñîíáý?Ýêîñèñòåìèéí÷àíàð,ýð¿¿ë áàéäàëä íýã áîäãàëü, ïîïóëÿöè, á¿ëãýìäýë¿¿ä á¿ãä èõýýõýí ¿¿ðýãòýéáàéäàã.

Èäýøòýæýýëèéíõýëõýýíäãàð÷áóéàëèâààººð÷ëºëòýêîñèñòåìäáàéãàààëü÷áîäãàëüäÿìàðíýãáàéäëààðíºëººëæáàéäàã.Ñ¿¿ëèéíæèë¿¿äýäãîâèéíá¿ñýä ìàø îëîí ººð÷ëºëò¿¿ä ãàð÷ áàéíà. (öàã óóðûí ººð÷ëºëò, äýëõèéíäóëààðàë, óóë óóðõàéí àøèãëàëò, óñíû íººö áàãàñàõ, ìàëûí òîî òîëãîéíýìýãäýõ ãýõìýò)Ýäãýýðººð÷ëºëò¿¿äíüýíýíóòàãòàìüäàð÷áàéãààîëîíàìüòàíóðãàìàëäíºëººëñººðáàéíà.

Òèéìýýñ,ýíýá¿õíºõöºëáàéäëûãäàâàíãàð÷,àìüäðàõûíòºëººç¿òãýæáóéàìüòäûííýãáîëÿàõàðãàã¿éìàçààëàéþì.Õóðòóíäàñíûõýìæýýýðñáóóðñàííüìàçààëàéõîîëõ¿íñýýîëæèäýõýäíüõàìãèéíèõõ¿íäðýëó÷ðóóëæáàéãààãýíý. Ìàçààëàé áîë ýêîñèñòåìä ãàð÷ áóé àëèâàà ººð÷ëºëò òýíä àìüäàð÷áàéãàà àìüòàí óðãàìëûí îðøèí òîãòíîõóéä õýðõýí íºëººëäºãèéí õàìãèéíòîäæèøýýþì.


Ýðãýö¿¿ëýë

Ýêîñèñòåìèéí òóõàé ººðñäèéí ìýäëýã, ìýäýýëýëäýý òóëãóóðëààäìàçààëàéã õàìãààëàõàä õ¿ì¿¿ñ áèä þó õèéæ áîëîõ, õýðâýý òýä á¿ð ìºñºíóñòâàë ãîâèéí ýêîñèñòåìä ãàð÷ áîëîõ ººð÷ëºëò, íºëººëëèéí òàëààðÿðèëöààðàé.

Àíãèàðàà ìàçààëàé óñòâàë ýêîñèñòåì õèéãýýä òóõàéí íóòàã îðîíäàìüäàð÷áàéãààõ¿ì¿¿ñèéíàæàìüäðàë, ñî¸ë, çàíçàíøèëäÿìàðººð÷ëºëòãàðàõòàëààðÿðèëöààðàé.

ªºðñäèéíñàíààáîäîë,òààìàãëàëóóäààòýìäýãëýýðýé.



Ýêîñèñòåì á¿òýýöãýýå

Õîîðîíäîîõàðèëöàíõîëáîîíäîðøäîãîðãàíèçìóóäûíá¿ä¿¿â÷çóðãèéããàðãààðàé.

Òóõàéëáàë:ÿìàà,ºâñ,óñ,øóâóó,øàâüæ,÷îíî,ìàçààëàé,ã¿ðâýë,÷èéãèéíóëààíõîðõîé,òóóëàé,ìîãîé,òýìýý,ìîðü,íàðãýõìýò.Õàðèíäàðààíüòýðõ¿¿ýêîñèñòåìäíýãíýãýíòýéãýýõîëáîîòîéýäãýýðîðãàíèçìóóäààñàëüíýãèéãíüñàëãàíàâ÷,ýñâýëÿìàðíýãç¿éëíýìæîðóóëáàëÿìàðººð÷ëºëòãàðàõòóõàéÿðèëöààðàé.

ßìàðíýãç¿éëèéãíüñàëãàõýñâýëíýìæîðóóëñàíààð¿ëäýõàìüäáîëîíàìüäáóñîðãàíèçìóóäàäÿìàðººð÷ëºëòãàðàõâý?

Äàðààãèéíõóóäñàíäººðñäèéíñàíàëõèéãýýäàñóóõòîäðóóëàõç¿éëñäýýàøèãëààðàé!




¯Ã ÕÝËËÝÃÈÉÍ ÒÎÂ× ÒÀÉËÁÀÐ:

Àäàïòàöè áóþó çîõèëäîëãîî: Àìüòàíóðãàìàëõ¿ðýýëýíáóéîð÷íûõîîººð÷ëºëòºäçîõèöîíàìüäðàõáèåáîëîîäçàíáàéäëûíººð÷ëºëòèéíò¿¿õýí¿éëÿâö.

Àãààð ìàíäàë áà àãààð: Ìàíàéäýëõèéãºëãèéäñºíõèéíá¿ðõ¿¿ë.

Áèîëîãè: Àìüäáàéãàëèéãñóäàëäàãøèíæëýõóõààíûñàëáàð

Àíãèëàë:Íèéòëýãøèíæ÷àíàðààðíüàìüòàíóðãàìëûãàíãèëàõ,ýðýìáëýõäàðààëàë.Ìºíàíãèëàëç¿éííýãæ.Äýýðõíèéòëýãøèíæ÷àíàðãýäýãòãàäààäáàéäàë,àìüäàð÷áóéîð÷èí,èäýæáóéõîîëòýæýýëáàãòäàã.

Á¿ëãýìäýë:Íýãíóòàãòàìüäàð÷áóéíýãáîëíò¿¿íýýñäýýøàìüòàíóðãàìëûíòºðºëç¿éë.

Áàéãàëü õàìãààëàë: Äýëõèéíáàéãàëü,õ¿ðýýëýíáóéîð÷íûãáîõèðäîë,àþóëààñõàìãààëàõ¿éëÿâö

Õýðýãëýã÷: Á¿òýýã÷àìüòàí,óðãàìëóóäûãèäýæ,àìüäàðäàãîðãàíèçìóóä.

Ñî¸ëûí ýä ºëãèéí ç¿éëñ: Õ¿íèéãàðààðá¿òñýíþìñòóõàéëáàë:õàéðóóëûíòàâàã,õóâöàñ,ìîäîíòàâèëãàãýõìýò


Ýðãýëò:Òîäîðõîéöàãõóãàöààíûäàâòàìæòàéãààðÿâàãäàõ¿éëÿâö.Òóõàéëáàë:ºâëèéíóëèðàëäöàñîðîõãýõìýò(õ¿÷èëòºðºã÷èéíýðãýëòãýäýãíüõ¿íàìüòàíõ¿÷èëòºðºã÷ººðàìüñãàëàíí¿¿ðñòºðºã÷èéãÿëãàðóóëäàãáîëíîãîîíóðãàìàëôîòîñèíòåçèéíóðâàëààðí¿¿ðñòºðºã÷èéãººðòººøèíãýææ,õ¿÷èëòºðºã÷ÿëãàðóóëæáóé¿éëÿâöûãíýðëýäýã).

ªãºãäºë: Àëèâààñóäàëãàà,øèíæèëãýýàæèãëàëòõèéæáàéõ¿åäýý÷èíèéöóãëóóëñàíáàðèìò,ìýäýýëëèéãºãºãäºëãýíý.

Çàäëàã÷:Ìººã,áàêòåðèãýõìýò¿õñýíàìüòàíóðãàìëûí¿ëäýãäýëèéãçàäëàäàãîðãàíèçìóóäûãõýëíý.

Ýêîñèñòåì:Àìüäîðãàíèçìóóäáîëîíòýäãýýðèéíõ¿ðýýëýíáóéîð÷íûàìüäáóñõ¿÷èíç¿éëñõîîðîíäûíõàðèëöàíõîëáîîá¿õèéòîãòîëöîîãõýëíý.Ýêîñèñòåìãýäýãòáàéãàëèéíá¿ñá¿ñë¿¿ðýãýõìýòóóäàìãàçàðíóòãààñýõë¿¿ëýýäãîë,áóëàãòîéðñîíàìüäáîëîíàìüäáóñþìñ¿çýãäýëèéíñèñòåìèéãîðóóëæáîëíî.Ãîëíüàëèâààíýãýêîñèñòåìäõàìààðóë÷áàéãàààìüäáîëîíàìüäáóñîðãàíèçìóóäíüíººöººõàìòðàíàøèãëàäàãòë÷óõàëøèíæ÷àíàðíüþì.

Õîâîð àìüòàí óðãàìàë:óñòàõàþóëäºðòººäáàéãààíýãòºðºëç¿éëèéíóðãàìàëàìüòàí

Ýíåðãè: ÿìàðíýãººð÷ëºëòõèéõ,¿éëäâýðëýõ÷àäâàð.Àìüòàäõîîëòýæýýëýýñýýýíåðãèàâäàã.Õàðèíóðãàìàëäíàðíûãýðýëºñºõ,¿ðæèõýíåðãèéíýõ¿¿ñâýðíüþì.

Õ¿ðýýäýí áóé îð÷èí:×àìàéãõ¿ðýýëæáóé,áàéãàëü,õ¿íèéãàðààðá¿òýýãäñýíýäþìñõèéãýýäõ¿ðýýëýíáóéîð÷èííºõöºëèéãõýëíý.Õºðñíèéýëýãäýë:ãàçðûíãàäðàãàÓñ,ñàëõè,ìºñáîëîíáóñàäõ¿÷èíç¿éëýýñøàëòãààëàíýâäýð÷,èäýãäýõ¿éëÿâö.

Ìºõñºí:Àëüíýãóðãàìàëàìüòíûòºðºëç¿éëèéíá¿õãèø¿¿äíüóñòàæ,äàõèíñýðãýõýýðã¿éõýìæýýíäõ¿ðñýíàìüòàíóðãàìàë.Öààø¿ðæèõ,á¿ëíýìýõãèø¿¿ä¿ëäýýã¿éáàéõûãõýëíý.Èäýøòýæýýëèéíãèíæ:ßìàðíýãàìüòíûòºðºëç¿éëá¿ëãýìäýëäáàãòàæáóéàìüòàíóðãàìàëòàéèäýøòýæýýëýýðýýõîëáîãäîæáóéòîãòîëöîîþì.

Èäýø òýæýýëèéí õýëõýý: Íýã ýêîñèñòåìä áàãòàæ áóé àìüòàí óðãàìëûíèäýøòýæýýëèéíõàðèëöàíõàìààðëûãõàðóóëñàíäèàãðàìì.Ýíýõ¿¿õýëõýýíüõîîðîíäîîõàðèëöàíõîëáîãäñîíõýäõýäýíèäýøòýæýýëèéíãèíæýýñá¿ðäýíý.

Ñóðàã÷èéí äýâòýð - Ìàçààëàé52GIS áóþó Ãàçàð ç¿éí ìýäýýëëèéí ñèñòåì:Ãàçàðç¿éíìýäýýëëèéãí¿äýíäõàðàãäàõóéöáîëãîíçóðàãëàäàãêîìïþòåðèéíïðîãðàìáàõ¿ì¿¿ñººðñäèéíñîíèðõëûíäàãóóçóðàãëàëààãàðãàæáîëäîã.Æèøýýíü:Ìàçààëàéíýçýìøèëíóòãèéãîéðîëöîîõáóëàã,ñóì,çàìòàéõàðüöóóëàííýãçóðàããàðãàæáîëíî.Ìºñºíãîë:Áàãàáàãààðºíãºíõýñýãíüíàðàíäõàéëæ,ñàëõèíäýëýãäýíóðóóãàçàðóðóóóðñàõèõõýìæýýãýýðòîãòñîíìºñ

Òàðõàö íóòàã:Àëüíýãàìüòàíóðãàìàë,îðãàíèçìàìüäàð÷áóéãàçàðíóòàã,îð÷èí

Ýçýìøèë íóòàã: Õîîë òýæýýë, óñ, õîðîãäîõ ¿¿ð õàéæÿâàõ ¿åäýýàøèãëàæáîëîõãàçàðíóòàã,áýë÷ýýð

Áîäãàëü:Íýãîðãàíèçì,íýãõ¿í,íýãàìüòàíýñõ¿¿ëíýãóðãàìàë

Àìüä:Àìüäãýõá¿õç¿éëñõàìààðàãäàíà.Á¿õîðãàíèçìóóäàäàìüäðàõûíòóëäóñ,õîîëòýæýýë,àìüñãàëàõàãààðõýðýãòýé.

Ìîíãîëûí Óëààí íîì:Ìîíãîëûíýðäýìòýíñóäëàà÷äûíãàðãàñàíÌîíãîëîðíûõîâîð,íýíõîâîð,óñòàæáîëçîøã¿éàìüòàíóðãàìëûíæàãñààëò.

Àìüä áóñ: Àìüä áóñ á¿õþìñ: íàðíû ãýðýë, ÷óëóó, õºðñ, óñ, àãààð ãýõìýòç¿éëñáàãòàíà.

Îðãàíèçì:Àëèâààáîäãàëü,áèåäààñàííýãóðãàìàë,àìüòàí,ìººãáàáè÷èëáèåò¿¿ä

Ïîïóëÿöè: Íýãíóòàãòàìüäàðäàãíýãòºðëèéíàìüòàíóðãàìëûíòºðºëç¿éëñÕóðòóíàäàñ:Òýíãýðýýñóíàõáîðîî,öàñãýõìýò÷èéãèéãõýëíý.

Á¿òýýã÷ áóþó ¿éëäâýðëýã÷:Íàðíûãýðëèéíòóñëàìæòàéãààðõîîëòýæýýëýýáîëîâñðóóëäàãîðãàíèçìóóä.Òóõàéëáàë:óðãàìàë

Ðàäèî äîõèîëîë äàìæóóëàõ õ¿ç¿¿â÷: Àìüòíû õ¿ç¿¿íä ç¿¿ñýí, ðàäèîäîëãèîíäàìæóóëàõòºõººðºìæá¿õèéõ¿ç¿¿â÷.Ýíýõ¿ç¿¿â÷íèéòóñëàìæòàéãààðýðäýìòýäòóõàéíõ¿ç¿¿â÷òýéàìüòíûí¿¿äýë,õºäºëãººíèéãòýìäýãëýõ,ìºøãèõ,òýäíèé õ¿¿äýë, õºäºëãººíèéã õàðóóëñàí ãàçðûí çóðãèéã ãàðãàõ áîëîìæòîéáîëîõþì.


¯ðæèë:Àìüòàíóðãàìàë¿ðòºë,¿ðýýð¿ðæèõ¿éëÿâöþì.

Ñóäàëãàà: Äýëõèéäýýðõþìñ¿çýãäýëèéãòàíèíìýäýõçîðèëãîîðìýäýýëýëöóãëóóëàõ,øèíæëýõ¿éëÿâöþì.Ñóäàëãààíûíýãæèøýýáîëìàçààëàéíòîîòîëãîé îäîî õýä áàéãààã òîãòîîõ, ò¿¿íä ó÷èð÷ áóé áýðõøýýëä õàðèóëò îëæàâàõÿâäàëþì.

Áàéãàëèéí íººö: Óñ, õîîë òýæýýë, àãààð, ýðäýñ áîäèñ ãýõìýò àìüäþìñá¿õýíäçàéëøã¿éøààðäëàãàòàéáàéãàëèéííººö¿¿ä.

Øèíæëýõ óõààí:Áàéãàëèéíàëèâààþìñ¿çýãäýëèéãòàíèíìýäýõçîðèëãîîðàæèãëàëò, òóðøèëò ÿâóóëàõ çàìààðìýäýýëýë,ìýäëýã öóãëóóëæáóé ñèñòåìþì.

Õºðñ: Æèæèãýëñ,øîðîî, òîîñáîëîíáóòàðñàíãàçðûíãàäàðãûí÷óëóóëàã.Õºðñíèéíýãá¿ðýëäýõ¿¿íõýñýãáîëàìüòàíóðãàìëûíõîîëòýæýýëèéí¿íäýñáîëîõýðäýñáîäèñþì.Õºðñºíäºâñóðãàìàë,ìîäóðãàõòààòàéíºõöºëèéãáèéáîëãîäîãàìüäîðãàíèçìóóäûí¿ëäýãäýë÷ãýñýíáàãòäàã.

Òºðºë ç¿éë:Áèåìàõáîäü,ãàäààäòºðõ,ãåíèéííýããàðàë¿¿ñýëá¿õèéîðãàíèçìóóäûíá¿ëýã.Ýäãýýðîðãàíèçìóóäíüõîîðîíäîî¿ðæèëäîðîõ÷àäâàðòàéáàéíà.

Óñòàõ àþóëä îðæ áîëçîøã¿é ç¿éëñ: Õàìãààëàõ àðãà õýìæýý àâàõã¿éáîëóñòàõàþóëäîðñîíàìüòàíóðãàìëûíæàãñààëòàäîðîõìàãàäòàéàìüòàíóðãàìàë

Óñ: Ìàíàé äýëõèéí õàìãèéí ÷óõàë áîäèñ (ìîëåêóë). Á¿õ àìüä îðãàíèçìóñã¿éãýýð àìüä áàéõ, ºñºõ, ¿ðæèõ áîëîìæã¿é þì. Ãàäààä îð÷íû õýìýýñøàëòãààëàíóñõèé,øèíãýí,õàòóóãýñýí3òºëºâòîðøäîã.

Áóëàã: Ãàçðûíã¿íèé,öýâýðóñãàçðûíõºðñíººñäýýøãàð÷áóéáàéãàëèéíòîãòîöá¿õèéãàçàðþì.


Ìàçààëàéãèéí èääýã ºâñ óðãàìëóóä

Ãèø¿¿íý

Çýðëýã ñîíãèíî

Çýýðãýíý

Ãèø¿¿íýíèé ¿íäýñ

1

Гишүүнэ

Зэрлэг сонгино

Зээргэнэ

Гишүүнэний үндэс

Мазаалай баавгай хоол хүнсээ хайж буй нь

Говийн мазаалайн иддэг өвс ургамалууд

54

1

Гишүүнэ

Зэрлэг сонгино

Зээргэнэ

Гишүүнэний үндэс

Мазаалай баавгай хоол хүнсээ хайж буй нь

Говийн мазаалайн иддэг өвс ургамалууд

54

Ìàçààëàé èäýø òýæýýëýý õàéæ áóé íü


Àìüòäûí ÿëãàà

2áºõòòýìýý

Õóëàí(Àçèéíçýðëýãèëæèã)

¯ëèéíöàãààíîãòîíî

Óðò÷èõòçàðàà

Óëààí¿íýã

Øàðøóâóó

¨ë(Ñàõàëòòàñ) Ãîâèéíã¿ðâýë

Амьтадын ялгаа

2 бөхт тэмээ

Хулан(Азийн зэрлэг илжиг)

Үлийн цагаан огтоно

Урт чихт зараа

Улаан үнэг

Шар шувуу

Говийн гүрвэл ёл (Сахалт тас)

55






Улаан үнэг

Шар шувуу


55






Улаан үнэг

Шар шувуу


55






Улаан үнэг

Шар шувуу


55






Улаан үнэг

Шар шувуу


55






Улаан үнэг

Шар шувуу


55






Улаан үнэг

Шар шувуу


55






Улаан үнэг

Шар шувуу


55


Äýë

õèéí ã

àçð

ûí ç

óðàã


Òóíäð

Òàéãà

Àëüïèéííóðóóýñâýëªíäºðóóëûíá¿ñ

Íàâ÷èòîéíá¿ñ

Ñýð¿¿í÷èéãëýãîéíá¿ñ

Òàëõýýðèéíá¿ñ

Ãîâüöºëèéíá¿ñ

Ãîâüá¿ñ

×àïàððåëá¿ñ

Õàëóóíîðíûîéíá¿ñ

Óóëûíá¿ñ

Äýëõèéí áèîìàññ

ªíäºðáóòñººãá¿õèéõàëóóíîðíûá¿ñ

Тундр

Тайга Альпийн нуруу эсвэл

өндөр уулын бүс Навчит ойн бүс

Сэрүүн чийглэг ойн бүс

Тал хээрийн бүс

Говь цөлийн бүс

Говь бүс

Чапаррел бүс

Халуун орны ойн бүс

Уулын бүс

Дэлхийн биомасс

Өндөр бут сөөг бүхий халуун орны бүс

57

Тундр






Говь бүс



Уулын бүс



57

Тундр






Говь бүс



Уулын бүс



57

Тундр






Говь бүс



Уулын бүс



57

Тундр






Говь бүс



Уулын бүс



57

Тундр






Говь бүс



Уулын бүс



57

Тундр






Говь бүс



Уулын бүс



57

Тундр






Говь бүс



Уулын бүс



57

Тундр






Говь бүс



Уулын бүс



57

Тундр






Говь бүс



Уулын бүс



57

Тундр






Говь бүс



Уулын бүс



57

Тундр






Говь бүс



Уулын бүс



57


Ìàçààëàé õàìãààëàõòºñëèéí ò¿¿õ

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã Ìàçààëàéõàìãààëàõ òºñºë áîëîí ªìíºä ÁåðèíãèÿÊðàéãõåäíàðõàìòðàíá¿òýýëýý.Ìàçààëàéãõàìãààëàõ òºñëèéã ìàçààëàé ñóäàëäàã

ýðäýìòýäàíõ2005ñàíàà÷ëàíõýðýãæ¿¿ëæýõýëñýíáèëýý. Óãòºñëèéíãîëçîðèëãî íü ìàçààëàéã á¿ð ìºñºí óñòàõ àþóëààñ õàìãààëàõ ÿâäàë áèëýý.ªíººäºðäýëõèéäýýðåðäºº22-31ìàçààëàé¿ëäýýäáàéíà.

Ìàçààëàéí èäýýøèë íóòàãò îëîí æèëèéí òóðø îëîí ººð÷ëºëò¿¿ä ãàð÷áàéíà.Ãàíãà÷èã,õóðòóíàäàñíûõýìæýýýðñáàãàññàíààñãîâèéíáàÿíá¿ðä¿¿äøèðãýæáàéãààíüìàçààëàéíõóâüäõàìãèéíòîìõ¿íäýðëèéãó÷ðóóëæáàéíà.Ìýäýýæýíýíüäàíãàíöóíäíûóñòºäèéã¿éãîâüíóòàãòºâñóðãàìàëóðãàõ,ìàçààëàéõîîëòýæýýëýýá¿ðýíàâ÷÷àäàõã¿éõýìæýýíäõ¿ðãýæáàéãààþì.Íºãººòàëààð,õ¿ì¿¿ñìàçààëàéíáýë÷ýýðíóòàãòàìüäðàõáîëñíîîðòýäóëàìá¿ðãîâü,öºëèéíã¿íóðóóí¿¿õ,øèëæèõíºõöºëèéãáèéáîëãîñîíþì.Õàðèíòºñëèéí õ¿ðýýíä ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû ä¿íä ýðäýìòýä ìàçààëàéí òàðõàöíóòàã,òîîòîëãîé,ìàçààëàéíèääýãºâñóðãàìëóóäûãòîãòîîãîîäáàéíà.

Ìàçààëàéãõàìãààëàõòºñºëöààøèäìàçààëàéãýõýíýõîâîðàìüòíûòîîòîëãîéãõàìãààëàõ,ñóäëàõ,óñòàõàþóëààñàâðàõàäõè÷ýýí÷àðìàéæ,á¿õèéëàðãàõýìæýýãàâàõáîëíî.







Date post:	01-Feb-2017
Category:	Documents
Upload:	hakiet
View:	230 times
Download:	4 times

Ìàçààëàé - Ñóðàã÷èéí äýâòýð

Documents