ignca.gov.inignca.gov.in/sanskrit/6_priti_sandarbha.pdfçré-préti-sandarbhaù...

çré-préti-sandarbhaù


tau santoñayatä santau çréla-rüpa-sanätanau | däkñiëätyena bhaööena pnuar etad vivicyate ||o||

tasyädyaà granthanälekhaà kräntam utkränta-khaëòitam | paryälocyätha paryäyaà kåtvä likhati jévakaù ||o||

[1]

atha préti-sandarbho lekhyaù | iha khalu çästra-pratipädyaà parama-tattvaà sandarbha-catuñöayena pürvaà sambaddham | tad-upäsanä ca tad-anantara-sandarbheëäbhihitä | tat-krama-präptatvena prayojanaà khalv adhunä vivicyate | puruña-prayojanaà tävat sukha-präptir duùkha-nivåttiç ca | çré-bhagavat-prétau tu sukhatvaà duùkha-nivartakatvaà cätyantikam iti | etad uktaà bhavati yat khalu parama-tattvaà çästra-pratipädyatvena pürvaà nirëétaà, tad eva sad-ananta-paramänandatvena siddham | çrutäv api saiñänandasya mémäàsä bhavati ity ärabhya mänuñänandataù präjätyänanda-paryantaà daça-kåtvaù çata-guëitatayä krameëa teñäm änandotkarña-parimäëaà pradarçya punaç ca tato’pi çata-guëatvena para-brahmänandaà pradarçyäpy aparitoñät yato väco nivartante ity ädi çlokena tad-änandasyänantyatvam eva sthâpitaà vilakñaëatvaà ca | ko hy evänyät kaù präëyät yad eña äkäça änando na syäd ity anena nänä-svarüpa-dharmato’pi tasya kevalänanda-svarüpatvam eva ca darçitam | tathäbhüta-märtaëòädi-maëòalasya kevala-jyotiñövavat | atha jévaç ca tadéyo’pi taj-jïäna-saàsargäbhäva-yuktatvena tan-mäyä-paräbhütaù sann ätma-svarüpa-jïäna-lopän mäyä-kalpitopädhyäveçäc cänädi-saàsära-duùkhena sambadhyata iti paramätma-sandarbhädäv eva nirüpitam asti | tata idaà labhyate parama-tattva-säkñätkära-lakñaëaà taj-jïänam eva paramänanda-präptiù | saiva parama-puruñärtha iti | svätmäjïäna-nivåttiù duùkhätyanta-nivåttiç ca nidäne tad-ajïäne gate sati svata eva sampadyate | pürvasyäù parama-tattva-svaprakäçatäbhivyakti-lakñaëa-mäträtmakatväd uttarasyäç ca dhvaàsäbhäva-rüpatväd anaçvaratvam | uktaà ca pürvasyäù parama-puruñärthatvaà dharmasya hy apavargasya ity ädinä [BhP 1.2.9], tac-chraddadhänä munayo jïäna-vairägya-yuktayä | paçyanty ätmani cätmänaà bhaktyä çruta-gåhétayä || ity antena [BhP 1.2.12] | svataù sarva-duùkha-nivåttiç ca tatraivoktä – bhidyate hådaya-granthir [BhP 1.2.13] ity ädinä | çré-viñëu-puräëe ca – nirastätiçayähläda-sukha-bhävaika-lakñaëä | bheñajaà bhagavat-präptir ekäntätyantiké matä || [ViP 6.5.59] iti |

Page 1 of 218


çrutau ca – änandaà brahmaëo vidvän na bibheti kutaçcaneti [TaittU 2.4.1] | eña eva ca mukti-çabdärthaù | saàsära-bandha-ccheda-pürvakatvät | yathoktaà çré-sütena – yadaivam etena viveka-hetinä mäyä-mayähaìkaraëätma-bandhanam | chittväcyutätmänubhavo 'vatiñöhate tam ähur ätyantikam aìga samplavam || [BhP 12.4.34] iti | acyutäkhye ätmani paramätmani anubhavo yasya tathäbhütaù san avatiñöhate yat tam ätyantikaà samplavaà muktim ähur ity arthaù | atha muktir hitvänyathä-rüpaà svarüpeëa vyavasthitir ity [BhP 2.10.6] etad api tat-tulyärtham eva | yataù svarüpeëa vyavasthitir näma svarüpa-säkñätkära ucyate | tad-avasthäna-mätrasya saàsära-daçäyäm api sthitatvät | anyathä-rüpatvasya ca tad-ajïäna-mäträrthatvena tad-dhänau taj-jïäna-paryavasänät | svarüpaà cätra mukhyaà paramätma-lakñaëam eva | raçmi-paramäëünäà sürya iva sa eva hi jévänäà paramo’àçi-svarüpaù | yathoktaà brahmäëaà prati çrématä garbhodaçäyinä – yadä rahitam ätmänaà bhütendriya-guëäçayaiù | svarüpeëa mayopetaà paçyan sväräjyam åcchati || [BhP 3.9.33] iti | upetaà yuktam ity eväkliñöo’rthaù | jéva-svarüpasyaiva gauëänandatvaà darçitam | tasmät priyatamaù svätmety uktvä [BhP 10.14.54] – kåñëam enam avehi tvam ätmänam akhilätmanäm | jagad-dhitäya so’py atra dehéväbhäti mäyayä || ity anena [BhP 10.14.55], jéva-parayor abheda-vädas tu paramätma-sandarbhädau viçeñato’pi parihåto’sti | ataeva niradhärayac chrutiù raso vai saù rasaà hy eväyaà labdhvänandé bhavati [Taitt 2.7.1] iti | aträàçenäàçi-präptiç ca dvidhä yojanéyä | taträdyä brahma-präptir mäyä-våtty-avidyä-näçänantaraà kevala-tat-svarüpa-çakti-lakñaëa-tad-vijïänävirbhäva-mätram | sä ca sva-sthäna eva vä syät | krameëa sarva-loka-sarvävaraëätikramänantaraà vä syät | upäsanä-viçeñänusäreëa | dvitéyä bhagavat-präptiç ca tasya vibhor apy asarva-prakaöasyatasminn evävirbhävena | vibhunäpi vaikuëöhe sarva-prakaöena tenäcintya-çaktinä sva-caraëäravinda-sännidhya-präpaëayä ca | tad evaà sthite, sä ca muktir utkränta-daçäyäà jéva-daçäyäm api bhavati | utkräntasyopädhy-abhäve’pi tadéya-svaprakäçatä-lakñaëa-dharmävyavadhänasyaitat-säkñätkära-rüpatvät | jévatas tat-säkñätkäreëa mäyä-kalpitasyänyathä-bhävasya mithätvävabhäsät saiñä muktir evätyantika-puruñärthatayopadiçyate – taträpi mokña evärtha ätyantikatayeñyate | traivargyo 'rtho yato nityaà kåtänta-bhaya-saàyutaù || [BhP 4.22.35]

Page 2 of 218


iti çré-påthuà prati çré-sanat-kumäreëa | çrutiç ca – yenähaà nämåtaù syäà kim ahaà tena kuryäm [BAU 2.4.3] iti | tad evaà parama-tattva-säkñätkärätmakasya tasya mokñasya parama-puruñärthatve sthite punar vivicyate | tac ca paramaà tattvaà dvidhävirbhavati | aspañöa-viçeñatvena spañöa-svarüpa-bhüta-viçeñatvena ca | tatra brahmäkhyäspañöa-viçeña-para-tattva-säkñätkärato’pi bhagavat-paramätmädy-äkhya-spañöa-viçeña-tat-säkñätkärasyotkarñaà bhagavat-sandarbhe [87] – jijïäsitam adhétaà ca brahma yat tat sanätanam | tathäpi çocasy ätmänam akåtärtha iva prabho || [BhP 1.5.4] ity ädi-prakaraëa-praghaööakena darçitavän asmi | aträpi vacanäntaraà darçayiñyämi | tasmät paramätmatvädi-lakñaëa-nänävastha-bhagavat-säkñätkära eva taträpi paramaù | tatra saty api nirupadhi-préty-äspadatva-svabhävasya tasya svarüpa-dharmäntara-vånda-säkñätkåtau paramatve préti-bhakty-ädi-saàjïaà priyatva-lakñaëa-dharma-viçeña-säkñätkäram eva paramatamatvena manyante | tayä prétyaivätyantika-duùkha-nivåttiç ca | yäà prétià vinä tat-svarüpasya tad-dharmäntara-våndasya ca säksätkäro na sampadyate | yatra sä taträvaçyam eva sampadyate | yävaty eva préti-sampattis tävaty eva tat-sampattiù | sampadyamäne sampanne ca tasmin sädhikam ävirbhavati | tad etat sarvam api yuktam eva | parama-sukhaà khalu bhagavatas tad-guëa-våndasya ca svarüpam | sukhaà ca nirupädhi-préty-äspadam | tatas tad-anubhave préter eva mukhyatvam iti | tasmät puruñeëa saiva sarvadänveñitavyeti puruña-prayojanatvaà tatraiva paramatamam iti sthitam | krameëodähriyate | tatra saty apéty ädikam – sarvaà mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate 'ïjasä svargäpavargaà mad-dhäma kathaïcid yadi väïchati || [BhP 11.20.33] ity ädi çré-bhagavad-väkyädau | tayety ädikam | prétir na yävan mayi väsudeve na mucyate deha-yogena tävat | [BhP 5.5.6] iti çré-åñabhadeva-väkye | yäm ity ädikaà – bhaktyäham ekayä grähyaù çraddhayätmä priyaù satäm | [BhP 11.14.21] iti çrébhagavad-väkye | sampadyamäne ity ädikaà – mad-rüpam advayaà brahma madhyädyanta-vivarjitam | sva-prabhaà saccidänandaà bhaktyä jänäti cävyayam || iti väsudevopaniñadi | yatretyädikaà – bhaktir evainaà nayati, bhaktir evainaà darçayati bhakti-vaçaù puruño bhaktir eva bhüyasé || iti mäöhara-çrutau |

Page 3 of 218


yävatétyädikam – bhaktiù pareçänubhavo viraktir anyatra caiña trika eka-kälaù | prapadyamänasya yathäçnataù syus tuñöiù puñöiù kñud-apäyo 'nu-ghäsam || kavi-yogeçvara-väkye [BhP 11.2.42] evaà tat tvam asi [ChU 6.8.7] ity-ädi-çästram api tat-prema-param eva jïeyam | tvam evämuka itivat | kià ca loka-vyavahäro’pi tat-para eva dåçyate | sarve hi präëinaù préti-tätparyakä eva | tad-artham ätma-vyayäder api darçanät | kintu yogya-viñayam alabdhvä tais tatra tava sä parivarjyate | ataù sarvair eva yoga-tad-viñaye’nveñöum iñöe sati çré-bhagavaty eva tasyäù paryavasänaà syäd iti | tad evaà bhagavat-préter eva parama-puruñärthatve samarthite sädhüktaà “atha préti-sandarbho lekhya” ity ädi | sa eña eva parama-puruñärthaù krama-rétyä sarvopari darçayituà saàdåbhyate | tatrokta-lakñaëasya mukti-sämänyasya çästra-prayojanatvam äha – sarva-vedäntety ädau kaivalyaika-prayojanam iti [BhP 12.13.12] | kevalaù çuddhaù tasya bhävaù kaivalyam | tad ekam eva prayojanaà parama-puruñärthatvena pratipädyaà yasya tad idaà çré-bhägavatam iti pürva-çlokasthenänvayaù | doña-mülaà hi jévasya parama-tattva-jïänäbhäva evety uktam – bhayaà dvitéyäbhiniveçataù syäd ity ädau [BhP 12.2.37], éçäd apetasyety ädibhiù | atas taj-jïänam eva çuddhatvam iti kaivalya-çabdasyätra pürvavat tad-anubhava eva tät-paryam | athavä kaivalya-çabdena paramasya svabhäva evocyate | yathä skände – brahmeçänädibhir devair yat präptuà naiva çakyate | sa yat svabhävaù kaivalyaà sa bhavän kevalo hare || iti | kvacit svärthika-tad-dhitäntena kaivalya-çabdenäpi parama ucyate | yathä çré-dattätreya-çikñäyäà – parävaräëäà parama äste kaivalya-saàjïitaù | kevalänubhavänanda-sandoho nirupädhikaù || iti [BhP 11.9.18] | tathäpy ubhayathaiva tad-anubhava eva tät-paryam | tat-svabhävam eva vä | tam evänubhävayitum idaà çästraà pravåttam ity arthaù |

|| 12.13 || çré-sütaù || 1 ||

[2] tathä cänyatra – etävän eva manujair yoga-naipuëya-buddhibhiù | svärthaù sarvätmanä jïeyo yat-parätmaika-darçanam || [BhP 6.16.63]

Page 4 of 218


öékä ca – na cätaù paraù puruño’stétyäha etävän iti | parasyätmana ekaà darçanam iti yat etävän evety eñä | paramätmanaù kevalasya darçanam iti vä |

|| 6.16 || çré-çaìkarñaëaç citreketum || 2 ||

[3] saiñä hi muktir utkränta-daçäyäà dvidhä bhavati sadya eva ca, krama-rétyä ca | tatra pürvä | dvitéye sthiraà sukhaà cäsanam [BhP 2.2.15] ity ädi prakaraëänte visåjet paraà yata ity atra [BhP 2.2.21] | uttarä ca tad-anantaraà yadi prayäsyan nåpa pärameñöyam ity ädau [BhP 2.2.22] tenätmanätmänam upaiti çäntam ity atra [BhP 2.2.31] | jévad-daçäyäm api sä tu tad-viçeñañv agrato darçanéyä | tatra brahma-säkñätkära-lakñaëäà jévan-muktim äha – yatreme sad-asad-rüpe pratiñiddhe sva-saàvidä | avidyayätmani kåte iti tad-brahma-darçanam || [BhP 1.3.33] yatra yasmin darçane sthüla-sükñma-rüpe çarére sva-saàvidä jévätmanaù svarüpa-jïänena pratiñiddhe bhavataù | kena prakäreëa ? vastuta ätmani te na sta eva kintv avidyayaivätmani kåte adhyaste iti etat prakäreëety arthaù | tad brahma-darçanam iti yat-tador anvayaù | brahmaëo darçanaà säkñätkäraù | yatra sva-saàvidety uktyä jéva-svarüpa-jïänam api tad-äçrayam eva bhavati iti | tathä kevala-sva-saàvidä te niñiddhe na bhavata iti ca jïäpitam | tataç ca jévata evävidyä-kalpita-mäyä-kärya-sambandha-mithyätva-jïäpaka-jéva-svarüpa-säkñätkäreëa tädätmyäpanna-brahma-säkñätkäro jévan-mukti-viçeña ity arthaù ||

||1.3|| çré-sütaù || 3 ||

[4] édåçam eva tan-mukti-lakñaëaà çré-käpileye muktäçrayam (BhP 3.28.35-38) ity ädi-catuñöaye darçitam | tatra hi pratinivåtta-guëa-pravähaù san ätmänam parmätmänam ékñata iti muktäçrayam ity ädau sva-svarüpa-bhüte mahimni avasthito niñöhäà präptaù sann upalabdha-parätma-käñöha iti so’py etayety ädau svarüpaà jéva-brahmaëo yäthätmyaa-madhyagamad iti dehaà cety ädau | evaà pratibuddha-vastur iti deho’péty ädau ceti | tasmäd asya prärabdha-karma-mäträëäm anabhiniveçenaiva bhogaù | evam evoktaà tatra ko mohaù kaù çoka ekatvam anupaçyata iti (Éçopaniñad 7) | athäntimäà brahma-säkñätkära-lakñaëäà muktim äha – yady eñoparatä devé mäyä vaiçäradé matiù | sampanna eveti vidur mahimni sve mahéyate || (BhP 1.3.34)

Page 5 of 218


eñä jévan-mukti-daçäyäà sthitä viçäradena parameçvareëa dattä devé dyotamänä matir vidyä tad-rüpä yä mäyä svarüpa-çakti-våtti-bhüta-vidyävirbhäva-dvära-lakñaëä sattvamayé mäyä-våttiù sä yadi uparatä nivåttä bhavati | tadä vyavadhänäbhäsasyäpi rähityät sampanno labdha-brahmänanda-sampattir eveti vidur munayaù | tataç ca tat-sampatti-läbhät sve mahimni svarüpa-sampattäv api mahéyate püjyate | prakåñöa-prakäço bhavatéty arthaù ||

|| 1.3 || çré-sutaù || 4 ||

[5] atra pürve tattva-bhagavat-paramätma-sandarbheñv evaà mülyena çruty-ädibhiç ca partipäditam | (page 6) jéväkhya-samañöi-çakti-viçiñöasya parama-tattvasya khalv aàça eko jévaù | sa ca tejo-maëòalasya bahiç cara-raçmi-paramäëur iva parama-cid-eka-rasasya tasya bahiç cara-cit-paramäëuù | tatra tasya vyäpakatvät tad-eka-deçatvam eva jéve syät | niräkäratayä tad-ekadeçatvaà na viruddham | tathäpi bahiçcaratvaà tad-äçrayitvät | taj-jïänäbhävät chäyayä raçmivat mäyayäbhibhävyatväc ca bahiçcaratvaà vyapadiçyate | raçmi-sthänéyatvaà ca tad-vyatirekäd vyatirekitayä yas tadäçrayi-bhävaù | yä ca pürva-yuktyä bahiçcaratve’py ekavastutva-çrutis tadädibhir gamyate | çaktitvaà ca tad-rüpatayaiva tadéya-lélopakaraëatvät | aëutvaà ca çabdät hari-candana-binduvat tasya prabhäva-lakñaëa-guëenaiva sarva-deha-vyäpteù | sarvaà caitat paramasyäcintya-çaktimayatväd aviruddham iti pürvaà dåòhékåtam asti çrutes tu çabda-mülatvät [Vs 2.1.17] iti nyäyena, ekadeça-sthitasyägner ity ädinä ca | tatra jéveçvarayor atyantäbhede yugapad avidyävidyäçratväy-anupapattiç ca pürvaà vivåtä | tattvam asi ity ädau lakñaëä tv atyantäbhede tad-aàçatve ca samänaiva | parama-tattvasya niraàçatva-çrutis tu dvidhä pravartate | tatra kevala-viçeñya-lakñaëa-nirdeça-paräyä mukhyaiva pravåttiù | änanda-mätratvät tasya | änandaika-rüpasya tasya svarüpa-çakti-viçiñöasya nirdeça-paräyäs tu präkåtäàça-leça-rähitya-mätre tätparyäd gauëé pravåttiù | sarva-çakti-viçiñöasya tasya tu sarväàçitvaà gétam eva | tad evaà tasya raçmi-paramäëu-sthänéyäàçatve siddhe tadvat sarvasyäm api daçäyäà kartåtva-bhoktåtvädi-svarüpa-dharmä api sidhyanti | tadvad eva ca parameçvara-çakty-anugraheëaiva te kärya-kñamä bhavanti tatra teñäà prakåti-vikära-maya-kartåtvädikaà tadéya-mäyä-çakti-mayänugraheëa | ataeva tat-sambandhät teñäà saàsäraù | svänubhava-brahmänubhava-bhagavad- (page 7) anubhava-kartåtvädikaà tu tadéya-svarüpa-çakty-anugraheëa | yatra tasya sarvam ätmaiväbhüt tat kena kaà paçyed [BAU 2.4.14] çrutiç ca | tat-svarüpa-çaktià vinä tad-darçanäsämärthyaà dyotayati yam evaiña våëute tena labhya [KaöhU 1.2.23] ity ädi-çruteù | ataeva svarüpa-çakti-sambandhän mäyäntardhäne teñäà saàsära-näçaù | yeñäà tu mate muktäv änandänubhavo nästi | teñäà pumarthatä na sampadyate | sato’pi vastunaù sphuraëäbhäve nirarthakatväat | na ca sukham ahaà syäm iti kasyacid icchä, kintu sukham ahan anubhavämi ity eva | tataç ca pravåtty-abhävät tädåça-puruñärtha-

Page 6 of 218


sädhana-preraëäpi çästre vyarthaiva syät | tan-mate kevalänanda-rüpasyäjïäna-duùkha-sambandhäsambhavät tan-nivåtti-rüpaç ca puruñärtho na ghaöate | vigétaà tv édåça-puruñärthatvaà präcénabarhiñaà prati çré-närada-väkye duùkha-häniù sukhäväptiù çreyas tan neha ceñyate [BhP 4.25.4] tasmäd asty evänubhavaù | tathä ca çrutiù – rasaà hy eväyaà labdhvänandé bhavati iti | ätma-ratiù ätma-kréòaù [ChäU 7.25.2] ity ädiç ca | yathä viñëudharme – bhinne dåtau yathä väyur naivänyaù saha väyunä | kñéëa-puëyägha-bandhas tu tathätmä brahmaëä saha || tataù samasta-kalyäëa-samasta-sukha-sampadäm | ählädam anyam akalaìkam aväpnoti çäçvatam || brahma-svarüpasya tathä hy ätmano nityadaiva saù | vyutthänakäle räjendra äste hi atirohitaù || ädarçasya maläbhäväd vaimalyaà käçate yathä | jïänägni-dagdha-heyasya sa hlädo hy ätmanas tathä || yathä heya-guëa-dhvaàsäd avabodhädayo guëäù | prakäçante na janyante nityä evätmano hi te || jïänaà vairägyam aiçvaryaà dharmaç ca manujeçvara | ätmano brahma-bhütasya nityam eva catuñöayam || etad advaitam äkhyätam eña eva tavoditaù | ayaà viñëur idaà brahma tathaitat satyam uttamam || iti | atra jéva-brahmaëor aàçäàitväàçenaiva väyu-dåñöäntaù | aàçatve’pi bahiraìgatvaà tv anyato jïeyam | ataù påthag-éçvare svarüpa-bhütänubhave ca sati tad-vaimukhyenänädinä labdha-cchidrayeça-mäyayä tad-anubhava-lopädeù sambhavät kathaïcit sämmukhyena tad-anugrahän nivåttiç cästi | änandaà brahmaëo vidvän [TaittU 2.4.1] ity ädi çruteù | na tasmät präëä utkrämanti atraiva samavaléyante brahmaiva san brahmäpy eti [BAU 4.4.6] ity aträpi | anyo brahma-bhävas tathänyo brahmaëy apyaya iti spañöam | brahma-bhävänantaraà tad-apyayasya punar abhidhänät | apy eteù karmatayä brahma-nirdeçäc ca | tataç ca brahmaiva sann iti tat-sämya-tat-tädätmyäpattyäv abheda-nirdeçaù | evaà brahma veda brahmaiva bhavati [MuëòU 3.2.8] ity aträpi vyäkhyeyam | kvacid ekatva-çabdenäpi tathaivocyate | atra tat-sämyaà yathoktam – niraïjanaà parama-sämyam upaiti [MuëòU 3.2.3] ity ädi çrutau | idaà jïänam upäçritya mama sädharmyam ägatä (page 8) [Gétä 14.2] iti gétopaniñatsu ca | ubhayaà coktaà spañöam eva – yathodakaà çuddhe çuddham äsiktaà tädåg eva bhavati | evaà muner vijänata ätmä bhavati gautama || [Kaöh U 2.1.15]

Page 7 of 218


tatraiva-käreëa na tu tad eva bhavati na tu vä tad-asädharmyeëa påthag upalabhyata iti dyotyate | skände ca – udake tüdakaà siktaà miçram eva yathä bhavet | tad vai tad eva bhavati yato buddhiù pravartate || evam evaà hi jévo’pi tädätmyaà paramätmanä | präpto’pi näsau bhavati svätantryädi-viçeñaëät || iti | bimba-pratibimba-nirdeçaç ca ambuda-grahaëäd [Vs. 3.2.19] ity ädi-sütra-dvaye gauëa eva yojitaù | evam evaiña saàprasädo’smäc charérät samutthäya paraà jyotir upasaàpadya svena rüpeëäbhiniñpadyate [ChäU 8.12.3] ity aträpi tathaiva bhedaù pratipäditaù | çré-viñëu-puräëe’pi vibheda-janake’jïäne näçam [ViP 6.7.84] ity ädau devädi-bheda-näçänantaraà brahmätmanor bhedaà na ko’py asantaà kariñyati api tu santam eva kariñyatéti vyäkhyätam eva | evam eva öékä-kådbhiù sammataà çré-gopänäà brahma-sampatty-anantaram api vaikuëöha-darçanam | tasmät sädhu vyäkhyätam yady eñoparata ity ädi [BhP 1.3.34] tad evaà brahma-sampattir vyäkhyätä | tatra çré-viñëu-puräëe paramärtha-nirëaye rahügaëaà prati jaòa-bharata-väkyaà yathä | tatra kevala-brahmänubhavasyaiva parmärthatvaà nirëetuà yajïädy-apürvasya tävad aparamärthatvaà caturbhir uktam -- åg-yajuù-säma-niñpädyaà yajïa-karma-mataà tava | paramärtha-bhütaà taträpi çrüyatäà gadato mam || yat tu niñpädyate käryaà mådä käraëa-bhütayä | tat-käraëänugamanäj jäyate nåpa mån-mayam || evaà vinäçi-dravyaiù samid-äjya-kuçädibhiù | niñpädyate kriyä yä tu sä bhavitré vinäçiné || anäçé paramärthaç ca präjïair abhupagamyate | tat tu näçi na sandeho näçi-dravyopapäditam || [ViP 2.14.21-24] iti | etad-dåñöäntena püjädimaya-bhakter api tädåçatvaà nänumeyam | apürvavad-bhakter niñpädyatväbhävät | guëamayaà hi niñpädyaà syät näguëamayam | kaivalyaà sättvikaà jïänam [BhP 11.25.24] ity ärabhya ekädaçe çré-bhagavataiväguëamayatvam aìgékåtam | ataù svarüpa-çakti-våtti-viçeñatvena tasyäù bhagavat-prasäde sati svayam ävirbhäva eva na janma | (page 9) sa cävirbhävo’nanta eva tadéya-phalänantya-çravaëät | tasmät parmeçvaränäçrayatvaà tatropädhir bhaviñyati | hiàsäyäà päpotpatty-anumitäv avihitatatvavat | jïäna-prakaraëe cäsmin bhaktir na prastüyata iti sädhäraëa-yajïädikam upädäyaiva pravåttiç ceyam | tad evaà yajïädi-karmäpürvasya vinäçitväd aparamärthatvam uktvä niñkäma-karmaëo’pi sähdanatvenärthäntarasyaiva sädhyatvät tädåçatvam uktam ekena -- tad eväphaladaà karma paramärtho matas tava |

Page 8 of 218


mukti-sädhana-bhütatvät paramärtho na sädhanam || [ViP 2.14.25] iti | atra bhakteù sädhana-bhütatve na tädåçatvaà mantavyam | bhagavat-prema-viläsa-rüpatayä siddhänäm api tad-atyäga-çravaëät | tasmäd idam api pürvavat jïeyam | nanu, çuddha-jévätma-dhyänasya paramärthatvaà bhavet, mukti-daçäyäm api sphürty-aìgékäreëa tad-rüpasya tasyänaçvaratvät | tad-äcchädanäd adhunä saàsära iti tasyaiva sädhyatväc ca | tatroktam ekena -- dhyänaà ced ätmano bhüpa paramärthärtha-çabditam | bheda-käri-parebhyas tat paramärtho na bhedavän || [ViP 2.14.26] iti | yad-vijïänena sarva-vijïänaà bhavati tad eva brahma çrutau paramärthatvena pratijïätam | sarva-vijïäna-mayatvaà ca tasya sarvätmatvät | agni-vijïänaà hi jvälä-visphuliìgäder api vijïäpakaà bhavati | ekasya jévasya tu tadéya-jéva-çakti-lakñaëäàça-paramäëutvam ity atas tasya tat-sphuraëasya ca bhedavato na paramärthatvam ity arthaù | nanu jévätma-paramätmanor ekatra-sthiti-bhävanayätyanta-saàyoge prädurbhüte sati tasyäpi sarvätmanä syät, tad-abhedäpatteù | sa ca yogo na vinaçvaraù | jïänänantara-siddhatvät | tasmät tayor yoga eva paramärtho bhavatu | tatroktam ekena -- paramätmätmanor yogaù paramärtha itéñyate | mithyaitad anyad dravyaà hi naiti tad-dravyatäà yataù || [ViP 2.14.27] iti | etat paramärthatvaà mithyaiveñyata ity arthaù | hi niçcitam | yato yasmät jéva-lakñaëam anyad dravyaà tad-dravyatäà paramätma-lakñaëa-dravyatäà na yäti | tasmät mahä-tejaù praviñöa-svalpa-tejovad atyanta-saàyogato’py abhedänupapattes tayor yogo’pi na paramärtha iti bhävaù | athavätra yoga-çabdenaikatvam evocyate | tataç caitad ekatvam iti vyäkhyeyam | çeñaà pürvavat | tad evaà pürva-pakñän niñidhya uttara-pakñaà sthäpayitum upakräntam ekena -- tasmät çreyäàsy açeñäëi nåpaitäni na saàçayaù | paramärthas tu bhüpälaa saìkñepäc chrüyatäà mama || [ViP 2.14.28] iti | çreyäàsi paramärtha-sädhanäni | paramärtha-nirdeças trayeëoktaù -- eko vyäpé samaù çuddho nirguëaù prakåteù paraù | janma-våddhyädi-rahita ätmä sarva-gato’vyayaù || para-jïänayo’sadbhirnäma-jäty-ädibhir vibhuù | na yogavän na na yutko’bhün naiva pärthiva yokñyati || tasyätma-para-deheñu sato’py ekamayaà hi yat | vijïänaà paramärtho’sau dvitano’tathya-darçinaù || [ViP 2.14.29-31] iti |

Page 9 of 218


ekaù | na tu jévä iväneke | jvälä-visphüliìgeñv agnir iva sva-çaktiñu sva-käryeñu sarveñu vyäpnotéti vyäpi | sarva-gata ity anena jéva iva näkhaëòe dehe prabhävenaiva vyäpéti jïäpitam | jéva-jïänäd api paraà yaj-jïänaà tan-mayaù tat-prakäça-pradhänaù | asadbhir iti viçeñaëät bhagavad-rüpe prakäçye’pi sadbhiù svarüpa-siddhair eva nämädibhir yogavän bhavatéti vijïäpitam | tasyaivaà-lakñaëasya paramätma-rüpeëätma-para-deheñu ätmanaù pareñäm api deheñu tat-tad-upädhi-bhedena påthak påthag iva sato’pi ekaà tadéyaà sva-svarüpaà tan-mayaà tad-ätmakaà yad-vijïänaà tad-anubhavaù (page 10) asäv eva paramärthaù | anäçitvät sädhyatvät sarva-vijïänäntarbhävavattväc ceti bhävaù | ye tu dvaitinaù tat-tad-upädhi-dåñöyä tasyäpi bhedaà manyante | tad-vijïänena sarva-vijïänäntarbhävaà ca na manyante | te punar atathya-darçina eveti | tatropädhi-bhedair aàça-bhede’py abhedo dåñöäntena sädhito dväbhyäm – veëu-randhra-vibhedena bhedaù ñaò-jädi-saàjïtaù | abheda-vyäpiné väyos tathä tasya mahätmanaù || ekatvaà rüpa-bhedaç ca bähya-karma-pravåttijaù | devädibheda-madhyäs te nästy eväcaraëo hi saù || [ViP 2.14.32-33] iti | tathä tasyaikatvam ity anvayaù | rüpasya tat-tad-äkärasya bhedas tu bähyasya tadéya-bahiraìga-cid-aàçasya jévasya yä karma-pravåttis tato jätaù | sa tu paramätmä devädi-bhedam antaryämitayaivädhiñöhäyäs te tat-tad-upädhi-sambandhäbhäväc ca nästy evävaraëaà yasya tathä-bhütaù sann iti | tasmät tasya devädi-rüpatä tu sva-lélä-mayy eveti bhävaù | atha çré-bhagavat-säksätkärasya muktitvam äha -- tato vidürät parihåtya daityä; daityeñu saìgaà viñayätmakeñu | upeta näräyaëam ädi-devaà; sa mukta-saìgair iñito 'pavargaù || [BhP 7.6.18] öékä ca – yasmät sa eväpavarga iñöaù ity eñä | atra näräyaëasyäpavargatvaà tat-säkñätkåtäv eva paryavasyati | tasyä eva saàsära-dhvaàsa-pürvaka-paramänanda-präpti-rüpatvät tad-astitva-mätratve tädåçatväbhäväc ca ||

|| 7.6 || çré-prahlädaù || 5 ||

[6] tathä – satyäçiño hi bhagavaàs tava päda-padmam äçés tathänubhajataù puruñärtha-mürteù | apy evam arya bhagavän paripäti dénän väçreva vatsakam anugraha-kätaro 'smän || [BhP 4.9.17]

Page 10 of 218


öékä ca – he bhagavan ! puruñärthaù paramänandaù sa eva mürtir yasya tasya eva päda-padmam | äçiño räjyädeù sakäçät satyä äçéù paramärtha-phalam | hi niçcitam | kasya, tathä tena prakäreëa tvam eva puruñärtha ity evaà niñkämatayä anubhajataù | yadyapy evaà tathäpi he arya he svämin dénän sakämän apy asmän ity ädikä |

|| 4.9 || dhruvaù çré-dhruva-priyam || 6 ||

[7] sa cätma-säkñätkäro dvividhaù | antarävirbhäva-lakñaëo bahir-ävirbhäva-lakñaëaç ca | (page 11) yathä – pragäyataù sva-véryäëi tértha-pädaù priya-çraväù | ähüta iva me çéghraà darçanaà yäti cetasi || [BhP 1.6.34] ity ädau | te’cakñatäkña-viñayaà sva-samädhi-bhägyam || [BhP 3.15.38] ity ädau ca | taträntaù-säkñätkäre yogyatä çré-rudra-géte – na yasya cittaà bahir-artha-vibhramaà tamo-guhäyäà ca viçuddham äviçat | yad-bhakti-yogänugåhétam aïjasä munir vicañöe nanu tatra te gatim || [BhP 4.24.59] tatra teñäà pürvoktänäà satäà bhakti-yogenänugåhétaà viçuddhaà yasya cittaà bähyeñv artheñu bhräntaà na bhavati tamo-rüpäyäà guhäyäà ca na viçati sa munir ity ädikaà ca vyäkhyeyam | bahiù-säkñätkäre’pi vyatirekeëa tathaiva näradaà prati çré-bhagavatoktam – hantäsmin janmani bhavän mä mäà drañöum ihärhati | avipakva-kañäyäëäà durdarço 'haà kuyoginäm || [BhP 1.6.22] iti | na kevalaà çuddha-cittatvam eva yogyatä | kià tarhi ? tad-bhakti-viçeñäviñkåta-tad-icchämaya-tadéya-sva-prakäçatä-çakti-prakäça eva müla-rüpä sä, yat-prakäçena tad api niùçeñaà sidhyati | yathä antaù-säkñätkäre bhidyate hådaya-granthir [BhP 1.2.21] ity ädi | tathä bahiù-säkñätkäre’pi çré-saìkarñaëaà prati citraketu-väkye, na hi bhagavan na ghaöitam idaà tvad-darçanän nèëäm akhila-päpa-kñayaù [BhP 1.16.44] iti | prahlädaà prati çré-nåsiàha-väkye -- sa tvaà çädhi sva-bhåtyän naù kià deva karaväma he | etad-anto nåëäà kleço yad bhavän akñi-gocaraù || [BhP 10.86.49] iti |

Page 11 of 218


tad evaà tat-prakäçena niùçeña-çuddha-cittatve siddhe puruña-karaëäni tadéya-sva-prakäçatä –çakti-tädätmyäpannatayaiva tat-prakäçatäbhimänavanti syuù | tatra bhakti-viçeña-säpekñatvam uktam tac-chraddadhänä munayaù [BhP 1.2.12] ity ädau | tad-icchämayety ädy-udäharaëaà ca brahma-bhagavator aviçeñatayaiva dåçyate | yathä satyavrataà prati çré-matsya-deva-väkye – madéyaà mahimänaà ca paraà brahmeti çabditam | vetsyasy anugåhétaà me sampraçnair vivåtaà hådi || [BhP 8.24.38] iti | (page 12) tathaiva hi brahmäëaà prati çré-bhagavad-väkye – manéñitänubhävo’yaà mama lokävalokanam [BhP 2.9.21] iti | çré-näräyaëädhyätme – nityävyakto’pi bhagavän ékñyate nija-çaktitaù | täm åte puëòarékäkñaà kaù paçyetämitaà prabhum || iti | çrutau ca -- yam evaiña våëute tena labhyas tasyaiña ätmä vivåëute tanuà sväm [KaöhU 1.2.23] iti | tatas tat-karaëa-çuddhy-apekñäpi tac-chakti-pratiphalanärtham eva jïeyä | evam api bhaktyä taà dåñöväpi mucukundädau yä mågayäpäpädyasthitä çré-bhagavatä kértitä, sä tu prema-vardhinyä jhaöiti-bhagavad-apräpti-çaìkä-janmanas tad-utkaëöhäyä vardhanärthaà vibhéñikayaiva kåtä | yat tu tadéya-snigdhänäà çré-yudhiñöhirädénäà naraka-darçanaà tat khalu indra-mäyä-mayam eveti svargärohaëa-parvaëy eva vyaktam asti | viñëu-dharme tåtéiya-janmani datta-tila-dhenor api viprasya prasaìga-mätreëa narakäëäm api svarga-tulya-rüpatä-präpti-varëanät | çré-bhägavatena tu tad api näìgékriyate | tad-anupäkhyänät pratyutävyavahita-bhagavat-präpti-varëanäc ca | atha yad-avatärädäv açuddha-cittänäm api tat-säkñätkäraù çrüyate, tat khalu tad-äbhäsa eva jïeyaù | nähaà prakäçaù sarvasya yoga-mäyä-samävåtaù [Gétä 7.25] iti çré-gétopaniñadbhyaù | yogibhir dåçyate bhaktyä näbhaktyä dåçyate kvacit | drañöuà na çakyo roñäc ca matsaräd vä janärdanaù || [PadmaP 6.238.83] iti pädmottara-khaëòäc ca | adarçanaà cänavatära-samaye vyäpakasyäpi darçanäbhävaù | avatära-samaye tu paramänande’pi duùkhadatvaà, manorame’pi bhéñaëatvam, sarva-suhådy api durhåttvam ity ädiviparéta-darçanam eva | tad-aprakäçe yoga-mäyä-prakäçe ca mülaà käraëaà tad-bhaktäparädhädimaya-puruña-cittäsväcchyam | yat khalu tadänéntane tasya särvatrika-prakäçe’pi vajralepäyate | ataeva muktir hitvä [BhP 2.10.6] ity-ädi-lakñaëasyävyäpter na tasya säkñätkäräbhäsasya mukti-saàjïatvam api | ataeva çré-viñëu-puräëe tac ca rüpam [ViP 4.15.8] ity ädi-gadyena yadyapi çiçupälasya tad-darçanam uktam | tathäpi nirdoña-darçanaà tv antakäla eva uktam | ätma-vadhäya

Page 12 of 218


yävad-bhagavad-dhasta-cakräàçu-mälojjvalam akñaya-tejaù-svarüpaà brahma-bhütam apagata-dveñädi-doñaà bhagavantam adräkñét [ViP 4.15.9] ity anena | etad-anto nèëäà kleço yad bhavän akñi-gocaraù [BhP 10.83.43] ity ädikaà ca nåñu ye svaccha-cittä ye ca tad-bhaktäparädhetara-doña-malina-cittäs teñäà kleça-näçasya tadätväpekñayä, ye tv anyädåçäs teñäà tan-näçasyonmukhatäpekñayaiva – tebhyaù sva-vékñaëa-vinañöa-tamisra-dågbhyaù kñemaà tirloka-gurur artha-dåçaà ca yacchan [BhP 10.83.81] iti çravaëät, çré-viñëu-puräëädy-anusäräc ca | te cäsvaccha-cittä dvividhäù – bhagavad-bahirmukhä bhagavad-vidveñiëaç ca | tad-bahirmukhä dvividhäù – labdhe tad-darçane’pi viñayädy-abhiniveçavantas tad-avajïätäraç ca | yathä tad-avatära-samaye sädhäraëa-deva-manuñyädayaù, yathä ca kåñëaà martyam upäçritya [BhP 10.25.3] ity ädi durvacaso mahendrädayaù | yata uktaà çrutibhiù – dadhati sakån manas tvayi ya ätmani nitya-sukhe na punar upäsate puruña-sära-harävasathän | [BhP 10.87.35] iti | mahendraà prati çré-bhagavatä ca – mäm aiçvarya-çré-madändho daëòa-päëià na paçyati | taà bhraàçayämi sampadbhyo yasya cecchämy anugraham || [BhP 10.27.16] iti | çré-gopänäà tu viñaya-sambandho na svärthaù | kintu tat-sevopayogärtha eva | yathä (page 13) yad dhämärtha-suhåt-priyätma-tanaya-präëäçayäs tvat-kåte [BhP 10.14.35] iti | kåñëe 'rpitätma-suhåd-artha-kalatra-kämä [BhP 10.16.10] iti | kåñëaù kamala-paträkñaù puëya-çravaëa-kértanaù [BhP 10.15.42] iti ca | çré-yädava-päëòavänäà svärtha iväpi tat-sambandhas tad-äbhäsa eva | yathoktam -- çayyäsanäöanäläpa- kréòä-snänäçanädiñu | na viduù santam ätmänaà våñëayaù kåñëa-cetasaù || [BhP 10.90.46] iti | kià te kämäù sura-spärhä mukunda-manaso dvijäù | adhijahrur mudaà räjïaù kñudhitasya yathetare || [BhP 1.12.6] iti | ataù, evaà gåheñu saktänäà pramattänäà tad-éhayä [BhP 1.13.17] ity ädikaà jahal-lakñaëayä tad-upalakñitän dhåtaräñörädén apekñyoktam | ataevänantaraà viduras tad abhipretya [BhP 1.13.18] ity ädau | tena dhåtaräñörasyaiva çikñä, na tu teñäm api | kvacic ca lélä-çaktir eva svayaà tal-lélä-mädhurya-poñäya pratiküleñv anuküleñu cätmopakaraëeñu tädåça-çaktià vinyasya tädåça-tat-priya-janänäm api viñayäveçädy-äbhäsaà sampädayati | yathä pütanä-varëane -- valgu-smitäpäìga-visarga-vékñitair mano harantéà vanitäà vrajaukasäm [BhP 10.16.6] iti | tad-äbhäsatva-vivakñayä ca

Page 13 of 218


mano harantéà mano-hareväcarantém iti çiñöam uktam | tad-datta-çaktitvaà ca tasyäs tatraiva sücitam – na yatra çravaëädéni rakño-ghnäni sva-karmasu | kurvanti sätvatäà bhartur yätudhänyaç ca tatra hi || [BhP 10.6.3] ity anena | tathaivedaà ghaöate – amaàsatämbhoja-kareëa rüpiëéà gopyaù çriyaà drañöum ivägatäà patim || [BhP 10.6.6] iti | çriyaà präkåta-sampad-adhiñöhätréà patià yaà kaïcit tad-ucita-präcéna-puëya-bhäjam ity arthaù | pürvavad eva täà tékñëa-cittäm [BhP 10.6.9] ity ädau tat-prabhayä ca dharñite nirékñyamäëe janané hy atiñöhatäm [BhP 10.6.9] ity uktam | evam eva kvacit tädåçänäm api mäyäbhibhaväbhäso mantavyaù | yathä präyo mäyäs tu me bhartur nänyä me’pi vimohiné [BhP 10.13.37] ity ädiñu çré-baladevädénäm | yathä daitya-janmani jaya-vijayayoù | atra pürveñäàsvalpa eva tad-äbhäsaù | tayos tu samyag iti viçeñaù, tat premädénäm anävaraëäd ävaraëäc ca | tatra tayor vaira-bhäva-präptau khalu muni-kåtatvaà na syät | mataà tu me [BhP 3.16.29] ity atra bhagavad-icchäyäs tat-käraëatvena sthäptitatvät | näpi sä tadéya-vaira-bhäväya sampadyate svecchämayasya ity ädibhyaù | traivargikäyäsa-vighätam asmat-patir vidhatte puruñasya çakra [BhP 10.14.2] ity ädibhiù kaimutyäpätäc ca | yathä coktam – tathä na te mädhava tävakäù kvacid bhraçyanti märgät tvayi baddha-sauhådäù [BhP 10.2.33] iti | na ca tayor eva sväparädha-bhoga-çéghra-nistärärtham api tädåçécchä jätä iti väcyam | tädåçaiù parama-bhaktaiù hi bhaktià vinä sälokyädikam api näìgékriyate | tat-sad-bhäve nirayo’py aìgékriyata iti (page 14) nätyantikaà vigaëayanty api [BhP 3.15.48] ity ädeù | kämaà bhavaù sva-våjinair nirayeñu nas täd [BhP 3.15.49] ity ädeç ca | ataeväbhyäm api tathaiva prärthitam – mä vo 'nutäpa-kalayä bhagavat-småti-ghno moho bhaved iha tu nau vrajator adho 'dhaù [BhP 3.15.36] ity anena | na ca tayor västava-vaira-bhäve sati bhaktäntaräëäm api sukhaà syäd iti väcyam | bhakti-svabhäva-bhakta-sauhåda-virodhäd eva | tasmät tayor vaira-bhäväbhäsatva eva çré-bhagavatas tayor anyeñäà bhaktänäm api rasodayaù syäd iti sthitam | tata evam arthäpatti-labdhaà sarva-bhakta-sukhada-çré-bhagavad-abhimata-yuddha-kautukädi-sampädanärthaà vairabhävätmakamäyikopädhià sväbhIkäëimädi-siddhikena çuddha-sattvätmaka-sva-vigraheëa praviçya sva-sännidhyena centaékåtya ca viléya sthitäyä api bhakti-väsanäyäù prabhäveëa tatränäviñöäv eva tiñöhataù | ato vaira-bhäva-ja-smaraëena vaira-bhävo’pagata ity ubhayam api bähyam | etad abhipretyaiva çré-vaikuëöhenäpy uktam -- yätaà mä bhaiñöam astu çam [BhP 3.16.29] iti |

Page 14 of 218


tathä hi hiraëyäkña-yuddhe -- paränuñaktaà [BhP 3.18.9] ity ädi-padye öékä ca -- pracaëòa-manyutvam adhikñepädikaà cänukaraëa-mätraà daitya-väkya-bhétänäà devänäà bhaya-nivåttaye | vastutas tena tathänuktatvena kopädi-hetv-abhäväd ity eñä | karälä [BhP 3.19.8] iti padye ca iveti vastutaù krodhäbhävaù ity eñä | tad evaà syamantakopäkhyäna-mahä-käla-puropakhyäna-mauñalopäkhyänädau çré-baladevärjuna-näradädénäà krodhädy-äveço’pi tad-äbhäsatva-leçenaiva saìgamayitavyaù | tatra çré-baladevärjunädénäà çré-bhagavan-matäjïänena çré-näradädénäà tu taj-jïäneneti vivekaù – kopitä munayaù çepur bhagavan-mata-kovidäù [BhP 3.3.24] iti tåtéye çrémad-uddhava-väkyät | tasmät yeñäà liìgäntareëa niñëäta eva säkñätkäro gamyate, teñäm asvacchäntaùkaraëatvaà pratéyamänam api tad-äbhäsa eva | yeñäà tu na gamyate viñayäveçädikaà ca dåçyate, teñäà säkñät-käräbhäsa eveti nirëétam | tad evam asvaccha-citteñu bahirmukhäù paçyanto’pi na paçyantéty uktam | tad-dveñiëaç ca dvividhäù | eke saundaryädikaà gåhëanti tathäpi tan-mädhuryägrahaëät tatraivärucyä dviñanti yathä kälayavanädayaù | anye tu vaikåtyam eva pratiyanti tato dviñanti ca yathä mallädayaù | tad evaà pürvottarayoç caturñv api bhedeñu sa-doña-jihväù khaëòäçino dåñöäntäù | eke hi (page 15) pitta-väta-ja-doñavantas tad-äsvädaà na gåhëanti, kintu sarvädaram avadhäya nävajänanti | anye tv abhimänino’vajänanty api | athäpare madhura-rasam idam iti gåhëanti kintu tiktämlädi-rasa-priyäs tam eva rasaà dviñanti | avare ca tiktatayaiva tad gåhëanti, dviñanti ceti | sarveñäà caiñäà nija-doña-savyavadhäna-khaëòa-grahaëa-vat tad-äbhäsatvam | teñäà bhagavat-svabhävänubhavaç ca yukta eva jïäna-bhakti-çuddha-préty-abhävena sac-cid-änandatva-päramaiçvary-parama-mädhurya-lakñaëänäà tat-svabhävänäà grahétum açakyatvät | tad-agrahaëe’pi käläntare nistäraù khaëòa-sevanavad eva jïeyaù | yathoktaà viñëu-puräëe -- tatas tam eväkroçeñüccärayan [ViP 4.15.9] ity ädinä apagata-dveñädi-doñaà bhagavantam adräkñét [ViP 4.15.14] ity antena | tasmät svaccha-cittänäm eva säkñätkäraù, sa eva ca mukti-saàjïa iti sthitam | tasya brahma-säkñätkäräd apy utkarñas tu bhagavat-sandarbhe sanakädi-vaikuëöha-darçana-prastäve çré-närada-vyäsa-saàvädädi-maya-brahma-bhagavat-täratamya-prakaraëe ca darçita eva | yatra tasyäravinda-nayanasya [BhP 3.15.43] ity ädikaà, jijïäsitam adhétaà ca [BhP 1.5.4] ity ädikaà ca vacana-jätaà prabalatamam | tathaiva çré-dhruvoktam – yä nirvåtis tanu-bhåtäm [BhP 4.9.10] ity ädi çré-bhägavata-vaktå-tätparyaà ca tatraiva sva-mukha-nibhåta-cetäs tad-vyudastänya-bhävaù [BhP 12.12.69] ity ädinä darçitam | çré-gétopaniñatsu ca – brahma-bhütaù prasannätmä [Gétä 18.54] ity ädinä ted eväìgékåtam | ataeva çré-prahlädasya bhagavat-säkñätkära-kåta-sarvävadhünana-pürvaka-brahma-säkñätkäränantara-bhagavat-säkñätkära-viçeñätmaka-nirvåtià parmäbhéñöatvenäha -- sa tat-kara-sparça-dhutäkhiläçubhaù sapady abhivyakta-parätma-darçanaù

Page 15 of 218


tat-päda-padmaà hådi nirvåto dadhau håñyat-tanuù klinna-håd-açru-locanaù || [BhP 7.9.6]

|| 7.9 || çré-çukaù || 7 ||

[8]

édåçe’pi bhagavat-säkñät-käre bahiù-säkñätkärasyotkarñam äha – gåhétväjädayo yasya çrémat-pädäbja-darçanam | manasä yoga-pakvena sa bhavän me 'kñi-gocaraù || [BhP 12.9.5] öékä ca – yasya tava çrémat-pädäbja-darçanaà manasäpi gåhétvä präpya präkåtä apy ajädayo bhavanti sa bhavän me’kñi-gocaro jäto’sti kim ataù paraà vareëety arthaù ity eñä | atra yat-päda-päàçur bahu-janma-kåcchrataù [BhP 10.12.12] ity ädikam apy anusandheyam | ataeva – pragäyataù sva-véryäëi tértha-pädaù priya-çraväù | ähüta iva me çéghraà darçanaà yäti cetasi || [BhP 1.6.34] ity evam-bhävavän api – govinda-bhuja-guptäyäà dväravatyäà kurüdvaha | avätsén närado 'bhékñëaàkåñëopäsana-lälasaù || [BhP 11.2.1] ity uktam |

|| 12.9 || märkaëòeyaù çré-näräyanarñim || 8 ||

[9] athaitasyäà bhagavat-säkñätkära-lakñaëäyäà muktau jévad-avasthäyäm äha -- (page 16) akiïcanasya däntasya çäntasya sama-cetasaù mayä santuñöa-manasaù sarväù sukha-mayä diçaù || [BhP 11.14.13] bhagavantaà vinä kiïcanänyad upädeyatvena nästéty akiïcanasya | tatra hetuù meyeti | akiïcanatvenaiva hetunä viçeñaëa-trayaà däntasyeti | anyatra heyopädeyatärohityät sama-cetasaù | sarvatra tasyaiva säksätkärät sarvä ity uktam ||

|| 11.14 || çré-bhagavän || 9 ||

{10] tatrotkräntävasthä ca çré-prahläda-stutau –

Page 16 of 218


uçattama te 'ìghri-mülaà préto 'pavarga-çaraëaà hvayase kadä nu [BhP 7.9.16] ity ädau jïeyä | saiväntimä | muktiç ca païcadhä – sälokya-särñöi-särüpya-sämépya-säyujya-bhedena | tatra sälokyaà samäna-lokatvaà çré-vaikuëöha-väsaù | särñöis tatraiva samänaiçvaryam api bhavatéti | särüpyaà tatraiva samäna-rüpatädi präpyata iti | sämépyaà samépa-gamanädhikäritvam | säyujyaà keñäàcit bhagavac-chré-vigraha eva praveço bhavatéti | sälokyädi-çabdänäà mukty-ädi-çabda-sämänädikaraëyaà ca sälokyäditva-prädhänyena | tatra sälokya-särñöi-särüpya-mätre präyo’ntaù-karaëa-säkñätkäraù | sämépye präyo bahiù | säyujye cäntara eva | tathäpi prakaöa-sphürti-lakñaëaà tat suñuptivad anati-prakaöa-sphürti-lakñaëät brahma-säyujyäd bhidyate | utkränta-mukty-avasthäyäm api viçeña-sphürtiù çrutäv eva sammatä -- sa evädhastät sa upariñöät sa paçcät sa purastät sa dakñiëataù sa uttarataù sa evedaà sarvam ity athäto’haàkärädeça eväham evädhastäd aham upariñöäd ahaà paçcäd ahaà purastäd ahaà dakñiëato’ham uttarato’ham evedaà sarvam iti | [ChU 7.25.1] iti | eñä ca païcavidhäpi guëätétaiva | nirguëäyäà bhüma-vidyäyäm eva -- sa ekadhä bhavati tridhä bhavati [ChU 7.26.2] ity ädinä tad-vidhasya muktasya svecchayä nänä-vidha-rüpa-präkaöya-çravaëät na yatra mäyä [BhP 2.9.10] ity ädau vaikuëöhasya mäyätétatva-çravaëät | aträvåtti-rähityaà cäìgékåtam – anävåttiù çabdäd [Vs. 4.4.23] ity anena na sa punar ävartate [ChäU 8.15.1] iti çruteù | tathoktaà hiraëya-kaçipüpadruta-devaiù – tasyai namo 'stu käñöhäyai yaträtmä harir éçvaraù | yad gatvä na nivartante çäntäù sannyäsino 'maläù || [BhP 7.4.22] iti | çré-kapila-devena ca – na karhicin mat-paräù çänta-rüpe naìkñyanti no me 'nimiño leòhi hetiù || [BhP 3.25.39] iti | tathaiva – ä-brahma-bhuvanäl lokäù punar ävartino 'rjuna | mäm upetya tu kaunteya punar janma na vidyate || [Gétä 8.16] iti | yad gatvä na nivartante tad dhäma paramaà mama | [Gétä 15.4] iti | tat-prasädät paräà çäntià sthänaà präpsyasi çäçvatam | [Gétä 18.62] iti ca çré-gétopaniñadaç ca dåçyäù | pädma-såñöi-khaëòe ca -- ä-brahma-sadanäd eva doñäù santi mahépate | ataeva hi necchanti svarga-präptià manéñiëaù || ä-brahma-sadanäd ürdhvaà tad-viñëoù paramaà padam | çubhram sanätanaà jyotiù para-braheti tad viduù || na tatra müòhä gacchanti puruñä viñayätmakäù |

Page 17 of 218


dambha-lobha-bhaya-droha-krodha-mohair abhidrutäù || nirmamä nirahaìkärä nirdvandväù saàyatendiryäù | dhyäna-yoga-ratäç caiva tatra gacchanti sädhavaù || iti | tatraiva subähu-nåpa-väkyam – dhyäna-yogena deveçaà yajiñye kamalä-priyam | bhava-pralaya-nirmuktaà viñëu-lokaà vrajämy aham || iti | (page 17) sälokyädénäm avicyutas tvaà darçayiñyate ca – mat-sevayä pratétaà te sälokyädi-catuñöayam | necchanti sevayä pürëäù kuto’nyat käla-viplutam || [BhP 9.5.67] ity ädiñu tad-itaratraiva käla-viplutatväìgékärät | tasmät kvacid ävåtti-çravaëaà tu prapaïcäntargata-tad-dhämatväpekñayä kädäcitka-tal-lélä-kautukäpekñayä ca mantavyam | paçcät tu nitya-sälokyam eva, yathä bhaviñyottare – evaà kaunteya kurute yo’raëya-dvädaçéà naraù | sa dehänte vimäna-stha-divya-kanyä-samävåtaù || yäti jïäti-samäyuktaù çvetadvépaà hareù puram | yatra lokä péta-vasträ ity ädi | tiñöhanti visëu-sännidhye yävad-ähüta-samplavam | tasmäd etya mahä-véryäù påthivyäà nåpa püjitäù | martya-loke kértimantaù sambhavanti narottamäù || tato yänti paraà sthänaà mokña-märgaà çivaà sukham | yatra gatvä na çocanti na saàsäre bhramanti ca || iti | utkränta-mukti-daçäyäà tu teñäà bhagavat-tulyatvam eväha – vasanti yatra puruñäù sarve vaikuëöha-mürtayaù | ye 'nimitta-nimittena dharmeëärädhayan harim || [BhP 3.15.14] nimittaà phalaà na tan-nimittaà pravartakaà yasmin tena niñkämenety arthaù | dharmeëa bhägavatäkhyena | vaikuëöhasya bhagavato jyotir-aàça-bhütä vaikuëöha-loka-çobhä-rüpä yä anantä mürtayas tatra vartante | täsäm ekayä saha muktasyaikasya mürtiù bhagavatä kriyata iti vaikuëöhasya mürtir iva mürtir yeñäm ity uktam |

|| 3.15 || çré-brahmä devän || 10 ||

[11] yathaiväha -- prayujyamäne mayi täà çuddhäà bhägavatéà tanum | ärabdha-karma-nirväëo nyapatat päïca-bhautikaù || [BhP 1.6.29]

Page 18 of 218


hitvävadyam imaà lokaà gantä majjanatäm asi [BhP 1.6.24] iti yä tanuù çré-bhagavatä dätuà pratijïätä, täà bhägavatéà bhagavad-aàça-jyotir-aàça-rüpäà çuddhäà prakåti-sparça-çünyäà tanuà prati çré-bhagavataiva mayi prayujyamäne néyamäne ärabdhaà yat karma tan-nirväëaà samäptaà yasya sa päïcabhautiko nyapatad iti | präktana-liìga-çaréra-bhaìgo’pi lakñitaù | tädåça-bhagavan-niñöhe prärabdha-karma-paryantam eva tat-sthiteù | ittham eva öékä ca – anena pärñada-tanünäm akarmärabdhatvaà çuddhatvaà nityatvam ity ädi sücitaà bhavati ity eñä |

|| 1.6 || çré-näradaù çré-vyäsam || 11 ||

[12] etäà mürtim uddiçyaiväha yaà dharma-kämärtha [BhP 8.3.19] ity ädau räty api deham avyayam iti | öékä ca – deham apy avyayaà räti ity eñä |

|| 8.6 || çré-gajendraù || 12 || (page 18)

[13]

tad etat täëòinäà çrutäv apy uktaà – açva iva romäëi vidhüya dhütvä çaréram akåtaà kåtämtä brahma-lokam abhisambhaväni [ChäU 8.13.1] iti | kvacit präkåty api mürtir acintyayä bhagavac-chaktyä tädåçatvam äpadyate | yathoktaà çré-dhruvam uddiçya bibhrad-rüpaà hiraëmayam [BhP 4.12.29] iti | tad evaà rüpaà hiraëmayaà bibhrad iti öékä ca | tathä särñöiç ca darçitä bhakti-sandarbhe | martyo yadä tyakta-samasta-karmä ity ädau mayätma-bhüyäya ca kalpate vai [BhP 12.29.35] ity anena | çrutiç cätra sa tatra paryeti jakñan kréòan ramamäëa [ChäU 8.12.3] ity ädikä, äpnoti sväräjyaà sarve’smai devä balim äharanti [TaittU 1.6.2, 1.5.3], tasya sarveñu lokeñu käma-cäro bhavati [ChäU 7.25.2] ity ädikä, sarveçvaraù [BAU 4.4.22] ity ädikä ca | kintu, jagad-vyäpära-varjam [Vs 4.4.17] ity ädi-nyäyena såñöi-sthity-ädi-sämarthyaà tasya na bhavati kuto vaikuëöhaiçvaryädikam | uktaà ca adåñövänyatamaà loke [BhP 10.3.41] ity ädi | tato bhäktam eva samänaiçvaryam | ataeväëimädi-präptir apy aàçenaiva jïeyä | çré-bhagavat-prasäda-labdha-sampatteç cävinaçvaratvam äha dvayenaiva -- ye me sva-dharma-niratasya tapaù-samädhi- vidyätma-yoga-vijitä bhagavat-prasädäù | tän eva te mad-anusevanayävaruddhän dåñöià prapaçya vitarämy abhayän açokän || anye punar bhagavato bhruva udvijåmbha- vibhraàçitärtha-racanäù kim urukramasya |

Page 19 of 218


siddhäsi bhuìkñva vibhavän nija-dharma-dohän divyän narair duradhigän nåpa-vikriyäbhiù || [BhP 3.23.7-8] tapaç ca samädhiç ca vidyä ca upäsanä täsu ya ätma-yogiç cittaikägryam | anye punar-bhogäù kim urukrama-sambandhinaù | api tu nety arthaù | ataeva bhagavato dhruva ity ädi ||

|| 3.23 || çré-kardamo devahütim || 13 ||

[14] tad evaà särüpyam api jïeyam | yathä – gajendro bhagavat-sparçäd vimukto ‘jïäna-bandhanät | präpto bhagavato rüpaà péta-väsäç catur-bhujaù || [BhP 8.4.6] spañöam |

|| 8.4 || çré-çukaù || 14 ||

[15] sämépyam apy udähåtaà bhagavat-sandarbhe kardama-niryäëa-varëanayä | mano brahmaëi yuïjäna [BhP 3.24.43] ity ärabhya madhye ca labdhätmä mukta-bandhana [BhP 3.24.55] ity uktvä sarvänte, bhagavad-bhakti-yogena präpto bhägavaté gatim [BhP 3.24.47] ity evam ukta-rétyä | atha säyujyam aghäsurädi-dåñöäntena sädhakänäm api gamyam | sälokyädivat-sväbhimatatväbhävät spañöodäharaëaà çrématä bhägavatena na kåtam iti | asya bhagaval-lakñaëänanda-nimagnatä-sphürtir eva pradhänaà, kvacid icchayä tad-anugraheëa tadéya-tac-chakti-leça-präptyaiva yathä-yuktaà bahis tad-dattäpräkåta-tad-bhogocchiñöa-leçam evänubhavatéty eke | tatra ca na tu tam eva sarvam eva cänubhavatéty abhyupagamyam | sarvathä tat-präpter anabhyupagamatvät | jagad-vyäpärädi-niñedhena idam evoktaà yadainaà mukto na praviçati modate ca kämäàç caivänubhavati [BAU] iti båhac-chrutau, brahmäbhisampadya brahmaëä paçyati brahmaëä çåëoti ity ädi-mädhya-dinäyana-çrutau | ädatte hari-hastena ity ädikam api tac-chakti-leça-präpty-ädy-abhipräyeëaivoktam | (page 19) kvacid icchayä lélärthaà bahir api niñkämayati pärñadatvena ca saàyojayati | yathä çiçupäla-dantavakrau labdha-säyujyäv api punaù pärñadatäm eva präptau | vairänubandha-tévreëa dhyänenäcyuta-sätmatäm | nétau punar hareù pärçvaà

Page 20 of 218


jagmatur viñëu-pärñadau || [BhP 7.1.46] iti täv uddiçya çré-närada-väkyät | tatraiñäà sälokyädénäm anavacchinna-bhagavat-präpti-rüpatayä tat-säkñätkära-viçeñatvena brahma-kaivalyäd ädhikyaà präcéna-vacanaiù sutaräm eva siddham | ataeva krama-muktivat krama-bhagavat-präptau brahma-präpty-anantara-bhävitvam api kvacit çrüyate | yathä çrémato’jämilasya siddhi-präptau -- sa tasmin deva-sadana äséno yogam ästhitaù | pratyähåtendriya-grämo yuyoja mana ätmani || tato guëebhya ätmänaà viyujyätma-samädhinä | yuyuje bhagavad-dhämni brahmaëy anubhavätmani || yarhy upärata-dhés tasminn adräkñét puruñän puraù | upalabhyopalabdhän präg vavande çirasä dvijaù || hitvä kalevaraà térthe gaìgäyäà darçanäd anu | sadyaù svarüpaà jagåhe bhagavat-pärçva-vartinäm || säkaà vihäyasä vipro mahäpuruña-kiìkaraiù | haimaà vimänam äruhya yayau yatra çriyaù patiù || [BhP 6.2.40-44] spañöam | evaà sadyo bhagavat-präptyäv apy ädhikyam avagatam |

|| 6.2 || çré-çukaù || 15 ||

[16] sälokyädiñu ca sämépyasyädhikyaà bahiù säkñätkäramayatvät tasyaiva hy ädhikyaà darçitam | tad evaà muktir darçitä | tatra viñëu-dharmottare çré-vajra-praçnaù – kalpänäà jéva-sämye hi muktir naivopapadyate | kadäcid api dharmajïa tatra påcchämi käraëam || ekaikasmin nare muktià kalpe kalpe gate dvija | abhaviñyaj jagac chünyaà kälasyäder bhävataù || atha çré-märkaëòeyasyottaram – jévasyänyasya sargeëa nare muktim upägate | acintya-çaktir bhagavän jagat pürayate sadä || brahmaëä saha mucyante brahma-lokam upägatäù | såjyante ca mahä-kalpe tad-vidhäç cäpare janän || [ViDhP 1.81.11-14] iti | atra kvacid api kalpe keñäàcid api jévänäm anudbuddha-karmatvena suñuptavat prakåtäv api lénänäm ananta-brahmäëòa-gatänäm ivänantänäm ekastyopädhi-såñöyä brahmäëòa-praveçenaà sarga iti jïeyam | apürva-såñöau säditve kåta-hänya-kåtäbhyägamaù syät | atha muktibhyo bhagavat-préter ädhikyaà vivriyate | tatra yadyapi tat prétià vinä tä pai na santy eva tathäpi keñäïcit teñäà svasya duùkha-hänau sämépyädi-lakñaëa-

Page 21 of 218


sampattäv api tätparyaà, na tu çré-bhagtavaty eveti teñu nyünatä | tatra kaivalyaika-prayojanam [BhP 12.13.12] iti yad uktam | tasya cärthasya tatraiva viçräntiù | tathaiva sarva-vedänta ity ädi-präktana-päda-trayasya viçräntis tattva-bhagavat-sandarbhäbhyäà çré-bhagavaty eva darçitä | tatraiva tattva-padärthasya pürëatva-sthäpanät | tathaitat-pürvam api hari-lélä-kathä (page 20) vrätämåtänandita-sat-suram [BhP 12.13.11] iti grantha-svabhäva-varëane tat-préter eva mukhyatvaà darçitam | hari-lélä-kathä-vräta evämåtaà, santa ätmarämä eva surä iti | itthaà satäà brahma-sukhänubhütyä [BhP 10.12.11] iti prasiddheù | pariniñöhito’pi nairguëye [BhP 2.1.9] ity ädeç ca | ataù kaivalya-çabdaç ca tat-tad-anusäreëa vyäkhyätavyaù | tathä hi yadi tatra kevala-çabdena çuddhatvaà vaktavyaà tadä tat-prétyeka-tätparyä eva parama-çuddhä iti tasyäm eva tätparyam | pürvaà bhakti-sandarbhe’pi çuddha-çabdenaikänti-bhakta eva pratipäditaù | tad uktam anyasya sa-doñatva-kathanena | dharmaù projjhita-kaitavo’tra paramaù [BhP 1.1.2] ity atra | öékä ca – pra-çabdena mokñäbhisandhir api nirastaù ity eñä | atra bhägavata-dharme mokñäbhisandhir api kaitavam | yadi ca tatra kaivalya-çabdena bhagavän evoktas tat-svabhävo vä, tathäpi prétimatäm eva | kämaà bhavaù sva-våjinair nirayeñu nas täc ceto’livad yadi nu te padayo rameta [BhP 6.15.49] iti nyäyena tad-ekänuçélana-mätra-tätparyät prétäv eva viçräntiù | ataeva kaivalyän mokñäd apy ekaù çreñöho yo bhagavat-préti-lakñaëo’rthas tat-prayojanam iti vyäkhyäntaram | vastutas tükta-nyäyena kaivalyädi-çabdäù çuddha-bhakti-väcakatä-pradhänä eva | tathaiväha gadyäbhyäm – yathä-varëa-vidhänam apavargaç cäpi bhavati [BhP 5.19.19] iti, yo 'sau bhagavati sarva-bhütätmany anätmye 'nirukte 'nilayane paramätmani väsudeve 'nanya-nimitta-bhakti-yoga-lakñaëo nänä-gati-nimittävidyä-granthi-randhana-dväreëa yadä hi mahä-puruña-puruña-prasaìgaù [BhP 5.19.20] iti ca | yasya varëasya yad vidhänaà bhagavad-arpita-sva-svadharmänuñöhänaà, tad anukrameëäpavargaç ca bhavati | tasyäpavargasya svarüpam äha dvitéyena yo’sau iti | ätmani bhavam ätmyaà rägädi tad-rahite | sa hi bhakta-sukhärtham eva prayatate, na tu påthak sva-sukhärtham | yathä hi bhaktas tat-sukhärtham eveti | anirukte svarüpato guëäç ca väcäm agocare | anilayane nilayanam antardhänaà tad-rahite, sadaiva prakäçamäna ity arthaù | ananya-nimitto mokñädy-upädhi-rahito yo bhakti-yogaù sa eva lakñaëaà svarüpaà yasya saù | tatropavarga-çabdasya pravåttià ghaöayati | nänä-gaténäà nimittaà yo’vidyä-granthis tasya randhanam | apavarjanaà chedanam iti yävat tad-dväreëa yo’säv apavarga ucyate ity arthaù | apavåjyate yeneti niruktyä iti bhävaù | pädmottara-khaëòe ca – viñëor anucaratvaà hi mokñam ähur manéñiëaù iti | tathä skände revä-khaëòe – niçcalä tvayi bhaktir yä saiva muktir janärdana | muktä eva hi bhaktäs te tava viñëo yato hareù || iti |

Page 22 of 218


çré-rukmiëé-säntvane çré-bhagavatäpy evam abhipretaà täà prati – santi hy ekänta-bhaktäyäs tava [BhP 10.60.50] ity uktvä, mäà präpya mäniny apavarga-sampadaà väïchanti ye sampada eva tat-patim [BhP 10.60.53] iti | ataeva kaivalya-sammata-pathas tv atha bhakti-yogaù [BhP 2.3.12] ity atra öékä-kärair apy uktam – kaivalyam ity eva sammataù panthä yo bhakti-yogaù iti | panthä bhagavat-präpty-upäya-bhüto’péty arthaù | sa khalu kadä syät taträha yadä héti ||

|| 5.19 || çré-çukaù || 16 ||

[17] tad evam atra sargo visargaç ca [BhP 2.10.1] ity ädiñu daçasv etan-mahä-puräëa-pratipädyeñu artheñu mukti-çabdasya tatraiva viçräntiù | poñaëe’pi tad eva mukhyaà prayojanam | poñaëa- (page 21) çabdena hy anugraha ucyate | tasya ca paräkäñöhä-präptiù sva-préti-däna eva | tad uktaà muktià dadäti karhicit sma na bhakti-yogam [BhP 5.6.18] iti | tathaivänyaträpi çré-påthuà prati varaà ca mat-kaïcana-mänavendra våëéñva [BhP 4.20.16] ity uktvä, yathä cared bälahitaà pitä svayaà tathä tvam evärhasi naù saméhitum [BhP 4.20.31] iti tad-väkyänantaraà, tam äha räjan mayi bhaktir astu te [BhP 4.20.31] iti | bhaktiù préti-lakñaëä |

|| 4.20 || çré-viñëuù || 17 ||

[18] evam eva çré-bhägavata-grantha-çravaëa-phalatvenäpi saiva parama-puruñärthatayä nirëétästi tattva-sandarbhe saìkñepa-tätparye | çré-vyäsa-samädhinä çré-çuka-hådayeëa ca tathaiva nirëayo vihitaù – yasyäà vai çrüyamäëäyäm [BhP 1.6.7] ity ädiñu | sva-sukha-nibhåta-cetäù [BhP 12.12.69] ity ädau ca | pratijïä cedåçy eva – dharmaù projjhitaù kaitavo’tra [BhP 1.1.2] ity ädau kià vä parair éçvaraù sadyo hådy avarudhyate’tra kåtibhiù çuçrüñubhis tat-kñaëät iti | ataeva catuùçlokyäà rahasya-çabdena saivoktä | saiva ca tåtéya-çlokärthatvena bhagavat-sandarbhe vispañöékåtästi | tad evaà çrémat-préter evävapavargatvena parama-bhagavad-anugraha-mayatvaà çré-bhägavata-çravaëa-phalatvaà puruñärtheñu tasyäù paramatva-sädhanäya darçitam | tathaiva çré-närada äkñepa-dvära çikñitaväàç ca tat-saàhitäm ävirbhävayiñyantaà çré-vyäsam | yathäha – yathä dharmädayaç cärthä muni-varyänukértitäù | na tathä väsudevasya mahimä hy anuvarëitaù || [BhP 1.5.9] ca-çabdo’py-arthe | mahimänuvarëanam tat-préty-udbodhanaà bhaved ity äçayenaivam uktam ||

|| 1.5 || çré-näradaù || 18 ||

Page 23 of 218


[19] tathänyeñäm apavargäëäm api tayä tiraskåtau mukta-kaëöhä eva çabdä udähäryäù | sä ca tiraskåtiù kvacit tat-svarüpeëa kriyate | kvacit tat-parikara-dvärä ca | tatra tat-svarüpeëa tiraskåtim äha gadyena -- yasyäm eva kavaya ätmänam avirataà vividha-våjina-saàsära-paritäpopatapyamänam anusavanaà snäpayantas tayaiva parayä nirvåtyä hy apavargam ätyantikaà parama-puruñärtham api svayam äsäditaà no evädriyante bhagavadéyatvenaiva parisamäpta-sarvärthäù | [BhP 5.6.17] iti | yasyäà pürva-gadyokta-lakñaëäyäà bhaktau muktädi-sampadäà bhakti-sampad-anucarétvät parasmäpta-sarvärthatvam | tathoktaà çré-närada-païcarätre – hari-bhakti-mahä-devyäù sarvä mukty-ädi-siddhayaù | bhuktayaç cädbhutäs tasyäç ceöikävad anuvratäù || iti | ataevänädaro’pi | yathoktaà çré-våtraà prati mahendreëa -- yasya bhaktir bhagavati harau niùçreyaseçvare | vikréòato 'måtämbhodhau kià kñudraiù khätakodakaiù || [BhP 6.12.22] iti |

|| 6.12 || çré-çukaù || 19 || (page 22)

[20] atha tat-parikareñu tadéya-kärya-dvärä, yathä tatra tadéya-guëa-kathänuçélana-dvärä täm ähuù – duravagamätma-tattva-nigamäya tavätta-tanoç carita-mahämåtäbdhi-parivarta-pariçramaëäù | na parilañanti kecid apavargam apéçvara te caraëa-saroja-haàsa-kula-saìga-visåñöa-gåhäù || [BhP 10.87.21] ätma-tattvaà tädåça-sac-cid-änanda-mürtitvädikaà nija-yäthätmyaà nigamo’nubhävanä | ätta-tanoù prakaöita-sva-mürteù, parivarjanärthaù | carita-mahämåtäbdheù parvartenäbhyäsena varjita-çramäù | caraëa-saroja-hiàsänäà çré-çukadevädénäà yäni kuläni çiñyopaçiñya-paramparäù | teñäà saìgena visåñöa-mätra-gåhä api yady apavargaà na parilañanti, tadä caraëa-saroja-haàsädayas tu kim utety arthaù ||

|| 10.87 || çrutayaù || 20 ||

[21]

Page 24 of 218


tadéya-päda-sevä-tadéya-guëa-kathä-dvärä mukti-viçeñasya tiraskåtir bhakti-sandarbhe darçitästi çré-kapila-deva-väkyena – naikätmatäà me spåhayanti kecid [BhP 3.25.34] ity ädinä | ekätmatäà brahma-säyujyaà bhagavat-säyujyam api | evaà sevä-dvärä mukti-viçeñäëäà ca çré-viñëu-väkyena mat-sevayä pratétaà te [BhP 9.4.67] ity ädinä, çré-kapildeva-väkyena sälokya-särñöé [BhP 3.29.13] ity ädinä | atha puruñärthäntaravan-muktir api heyaiveti vaktuà tair api sädhyaà tasyäs tiraskåtir nirdiçyate | tatra bhakteù svarüpeëa mukti-sämänyasya tiraskåtir udähåtaivästi bhakti-sandarbhädau | na kiïcit sädhavo dhéräù [BhP 11.20.34] ity ädinä | naivecchaty äçiñaù kväpi brahmarñir mokñam apy uta | bhaktià paräà bhagavati labdhavän puruñe 'vyaye || [BhP 12.10.6] iti cänyatra | atha kärya-dväreñu taträpatata-mahä-sukha-duùkhäntara-tiraskäri-tad-äsakti-dvärä täm äha -- näräyaëa-paräù sarve na kutaçcana bibhyati | svargäpavarga-narakeñv api tulyärtha-darçinaù || [BhP 6.17.18] svargädénäà tulya-heyatvät teñu tulya-bhagavad-eka-puruñärthatväc ca tulya-darçinaù ||

|| 6.17 || çré-rudro devém || 21 ||

[22]

tadéya-päda-seväparamotkaëöhä-dvärä täm äha— ko nv éça te päda-saroja-bhäjäà sudurlabho 'rtheñu caturñv apéha | tathäpi nähaà pravåëomi bhüman bhavat-padämbhoja-niñevaëotsukaù || [BhP 3.4.15] he éça ||

|| 3.4 || uddhavaù çré-bhagavantam || 22 ||

[23] sarvätmärpaëa-käri-bhajanéya-viñayakäbhiläña-dvärä täm äha – na pärameñöhyaà na mahendra-dhiñëyaà na särvabhaumaà na rasädhipatyam | na yoga-siddhér apunar-bhavaà vä

Page 25 of 218


mayy arpitätmecchati mad vinänyat || [BhP 11.14.14] öékä ca—rasädhipatyaà pätälädi-sämyam | apunarbhavaà mokñam api | mad vinä mäà hitvänyan necchati | aham eva tasya preñöha ity arthaù | ity eñä | särvabhaumaà çré-priyavratädénäm iva mahäräjyam | pärameñöhyädi-catuñöayasyänukramaç cädho’dho-vivakñayä nyünatvaa-vivakñayä ca | tataç cottarottaraà kaimutyam api | yoga-siddhy-ädi-dvayaà tu särvatrikam iti paçcäd vinyastam | anayos tüttara-çraiñöhyam ||

|| 11.14 || çré-bhagavän || 23 || (page 23)

[24] tathaiväha -- na näka-påñöhaà na ca pärameñöhyaà na särva-bhaumaà na rasädhipatyam | na yoga-siddhér apunar-bhavaà vä samaïjasa tvä virahayya käìkñe || [BhP 6.11.25] näkapåñöhaà dhruva-padam | atra ca catuñöaye pürvavat nyünatva-vivakñayä kaimutyam | dhruva-padasya çraiñöhyaà viñëu-pada-sannihitatvät ||

|| 6.11 || çré-våtraù || 24 ||

[25] gäòha-tat-prapatti-dvärähuù -- na näka-påñöhaà na ca särva-bhaumaà na pärameñöhyaà na rasädhipatyam | na yoga-siddhér apunar-bhavaà vä väïchanti yat-päda-rajaù-prapannäù || [BhP 10.16.37] tatra näka-påñöham api na väïchanti kim uta särvabhaumam | pärameñöhyam api na väïchanti kim uta rasädhipatyam iti pürvärdhe yojyam | uttarärdhe vä-çabdo’py-arthe | päda-rajaù-çabdena bhakti-viçeña-jïäpanäya gäòha-prapattir jïäpyate |

|| 10.16 || näga-patnyaù çré-bhagavantam || 25 ||

[26] guëa-gäna-dväräha— tuñöe ca tatra kim alabhyam ananta ädye

Page 26 of 218


kià tair guëa-vyatikaräd iha ye sva-siddhäù | dharmädayaù kim aguëena ca käìkñitena säraà juñäà caraëayor upagäyatäà naù || [BhP 7.6.25] aguëena mokñeëa | säraà-juñäà tan-mädhuryäsvädinäà satäm ||

|| 7.6 || çréprahlädo daitya-bälakän || 26 ||

[27] guëa-çravaëa-dväräha -- varän vibho tvad varadeçvaräd budhaù kathaà våëéte guëa-vikriyätmanäm | ye närakäëäm api santi dehinäà tän éça kaivalya-pate våëe na ca || na kämaye nätha tad apy ahaà kvacin na yatra yuñmac-caraëämbujäsavaù | mahattamäntar-hådayän mukha-cyuto vidhatsva karëäyutam eña me varaù || [BhP 4.20.23-24] tad api kaivalyam api ||

|| 4.20 || påthuù çré-viñëum || 27 ||

[28] tadéya-nija-sevakatä-präpti-kämanä-dväräha – yo dustyajän kñiti-suta-svajanärtha-därän prärthyäà çriyaà sura-varaiù sadayävalokäm | naicchan nåpas tad-ucitaà mahatäà madhudviö- sevänurakta-manasäm abhavo 'pi phalguù || [BhP 5.14.44] ya ärñabheyyo bharataù |

|| 5.14 || çré-çukaù || 28 ||

[29] loka-pälatä-mätra-lakñaëa-tat-seväbhimäna-dväräpy äha -- pratyänétäù parama bhavatä träyatä naù sva-bhägä daityäkräntaà hådaya-kamalaà tad-gåhaà pratyabodhi |

Page 27 of 218


käla-grastaà kiyad idam aho nätha çuçrüñatäà te muktis teñäà na hi bahumatä närasiàhäparaiù kim || [BhP 7.8.42] spañöam |

|| 7.8 || mahendraù çré-nåsiàham || 29 ||

[30] atha käraëeñu mahä-bhägavata-saìga-dväräha – kñaëärdhenäpi tulaye na svargaà näpunar-bhavam | bhagavat-saìgi-saìgasya martyänäà kim utäçiñaù || [BhP 4.24.57] öékä ca—tat-päda-müle praviñöasya kåtänta-bhayäbhävaù kiyän ayaà läbhaù | yävatä tad-bhakta-saìga eva sakala-puruñärtha-çreëi-çirasi narénarti ity ädi |

|| 4.24 || çré-rudraù pracetasaù || 30 ||

[31] tathaivähuù – yävat te mäyayä spåñöä bhramäma iha karmabhiù | tävad bhavat-prasaìgänäà saìgaù syän no bhave bhave || tulayäma lavenäpi na svargaà näpunar-bhavam | bhagavat-saìgi-saìgasya martyänäà kim utäçiñaù || [BhP 4.30.32-33] (page 24) tad-bahirmukhatäpräpty-äçaìkayä tat-parihär-käraëaà prärthayante yävad iti | naitävattvaà tat-saìgasya kintv apära-mahimatvam evety ähuù tulayämeveti | ato yävad ity ädikaà premnaiva bhagavac-caraëa-sämépya-präpty-äçayoktaà na sämépyäd-mukti-sampattyäçayeti jïeyam |

|| 4.30 || pracetasaù çrémad-añöabhujaà puruñam || 31 ||

[32] anyaträpédåço’rtho dåçyate | tatra tat-tac-chästrasya parama-phalatve | yathä mädhva-bhäñya-dhåtaà båhat-tantram – yathä çré-nitya-muktäpi präpta-kämäpi sarvadä | upäste nityaço viñëum evaà bhakto bhaved api || brahma-vaivarte ca – na hräso na ca våddhir vä muktänäà vidyate kvacit |

Page 28 of 218


vidvat-pratyakña-siddhatvät käraëäbhävato’numä || harer upäsanä cätra sadaiva sukha-rüpiëé | na ca sädhana-bhütä sä siddhir evätra sä yataù || iti | tad-utthäpitä sauparëa-çrutiç ca – sarvadaitam upäséta yävad-vimuktir muktä hy etam upäsate | iti | tadéya-bhärata-tätparye ca çruty-antaräbhidhänam – muktänäm api bhaktir hi paramänanda-rüpiëé iti | eña evärthaù çré-båhad-gautaméye’pi dåçyate, yathä – evaà dékñäà cared yas tu puruño véta-kalmañaù | sa loke vartamäno’pi jévan-mukta pramodate || uditäkåtir änandaù sarvatra sama-darçakaù | pürëähantämayé säkñäd bhaktiù syät prema-lakñaëä || anyatra hänopädäna-våddhi-rahitatvät sama-darçitvaà jïeyam | atra munaya ücuù – kathaà bhaktir bhavet premnä jévan-muktasya närada | jévan-mukta-çaréräëäà cit-sattä-niùspåhä yataù | virakteù käraëaà bhaktiù sä tu muktes tu sädhanam || närada uväca – bhadram uktaà bhavadbhiç ca muktis turyätétä nigadyate | kåñëa-dhäma-mayaà brahma kvacit kuträpi bhäsate || nirbéjendriyagaà tat tu ätmasthaà kevalaà sukham | kåñëas tu paripürëätmä sarvatra sukha-rüpakaù | bhakti-våtti-kåtäbhyäsät tat-kñaëäd gocarékåtaù || iti | tädåg-arthatvenaivädvaita-väda-gurubhir api sammatä çré-nåsiàha-täpané ca – yaà ha vai sarve vedä änamanti mumukñavo brahma-vädinaç ca [NTU 2.4] iti | yathä muktä api lélayä vigrahaà kåtvä bhagavantaà bhajante iti hi tad-bhäñyam | brahmaëä vadituà sthirébhavituà çélam eñäm iti brahma-vädiné muktä iti vada sthairye [Päë 7.2.7] iti smaraëät | çré-gétopaniñadaç ca – teñäà jïäné nitya-yukta eka-bhaktir viçiñyate [Gétä 7.10] iti | atha tasyäù parama-bhagavad-anugraha-präpyatve närada-païcarätréya jitaà te stotraà, yathä – mokña-sälokya-särüpyän prärthaye na dharädhara | icchämi hi mahäbhäga käruëyaà tava suvrata || puruñärthäntaraya-tiraskäre hayaçérñéya-çré-näräyaëa-vyüha-stavaù – na dharmaà kämam arthaà vä mokñaà vä varadeçvara | prärthaye tava pädäbje däsyam eväbhikämaye || punaù punar varän ditsur viñëur muktià na yäcitaù |

Page 29 of 218


bhaktir eva våtä yena prahlädaà taà namämy aham || (page 25) yadåcchayä labdham api viñëor däçarathes tu yaù | naicchan mokñaà vinä däsyaà tasmai hanumate namaù || iti | punar jitaà-te-stotraà ca – dharmärtha-käma-mokñeñu necchä mama kadäcana | tat-päda-paìkajasyädho jévitaà déyatäà mama || iti | na ca tädåça-bhagavat-prétyä tat-tat-puruñärtha-tiraskäro’dbhuta iva | yasyästi bhaktir bhagavaty akiïcanä sarvair guëais tatra samäsate suräù [BhP 5.18.12] iti bhakti-sväbhävika-bhütaa-käruëya-guëenäpy asau çrüyate | yathäha – na kämaye 'haà gatim éçvarät paräm añöarddhi-yuktäm apunar-bhavaà vä | ärtià prapadye 'khila-deha-bhäjäm antaù-sthito yena bhavanty aduùkhäù || [BhP 9.21.12] spañöam | na cätra yathä dayä-vérasyäsya dayä-mätreëäpy aparityägaù | na tu säräsäratva-jïänena | tathä upasthita-mahärtha-parityägitväd däna-véräëäà teñäm api bhagavat-préti-janotsäha-mätreëety äçaìkyam | sarva-tattvänubhavinäà paramärthaika-niñöhä-grahäëäà çré-çuka-devädénäm api tatrodähåtatväd | tasmäd asty eva bhagavat-préteù sarvasmäd apy apavargäd upädeyatvam ||

|| 9.21 || ranti-devaù || 32 ||

[33] ataevänyeñäm api vaidikänäà sädhanänäà saiva mukhyaà phalam iti nirdiçati – pürtena tapasä yajïair dänair yoga-samädhinä | räddhaà niùçreyasaà puàsäà mat-prétis tattvavin-matam || [BhP 3.9.41] öékä ca—na ca mat-préter apy adhikaà kiïcid asti ity ähuù pürtädibhé räddhaà siddhaà yan niùçreyasaà phalam | tat mat-préter eveti tattva-vidäà matam ity eñä |

[34] anyat tu phalam atattva-vidäà mataà taträha – aham ätmätmanäà dhätaù preñöhaù san preyasäm api | ato mayi ratià kuryäd dehädir yat-kåte priyaù || [BhP 3.9.42] ätmanäà raçmi-sthänéyänäà çuddha-jévänäm api ätmä maëòala-sthänéyaù paramätmäham | kåñëam enam avehi tvam ätmänam akhilätmanäm [BhP 10.14.55] iti ca vakñyate | ataù preyasäm ätmanäm api preñöhaù san niravadyaù | yeñäm ätmanäà

Page 30 of 218


kåte dehädir artho’pi priyo bhavati | kuryät sarva eva kartum arhatéty arthaù | ato mad-ajïäna-doñeëaiva na karotéty bhävaù ||

|| 3.9 || çré-garbhodaçäyé brahmäëam || 33-34 ||

[35] ataeva çuddha-prétimata eva sarvataù çraiñöhyam äha – rajobhiù sama-saìkhyätäù pärthivair iha jantavaù | teñäà ye kecanehante çreyo vai manujädayaù || präyo mumukñavas teñäà kecanaiva dvijottama | mumukñüëäà sahasreñu kaçcin mucyeta sidhyati || muktänäm api siddhänäà näräyaëa-paräyaëaù | sudurlabhaù praçäntätmä koöiñv api mahämune || [BhP 6.14.3-5] çreyaù para-loka-sukha-sädhanaà dharmädi | mucyeta jévan-muktao bhavati | jévan-muktasya ca yasya bhagavad-ädy-aparädho daivän na syät sa eva sidhyati tat-tal-lakñaëäm anitmäà muktià präpnoti | âruhya kåcchreëa paraà padaà tataù patanty adho’nädåtya-yuñmad-aìghrayaù || [BhP 10.2.32] jévan-muktäù prapadyante punaù saàsära-väsanäm | yady acintya-mahä-çaktau bhagavaty aparädhinaù || [Bhägavata-pariçiñöa] nänuvrajati yo mohäd vrajantaà parameçvaram | jïänägni-dagdha-karmäpi sa bhaved brahma-räkñasaù || ity ädi bhakti-sandarbhe darçita-pramäëebhyaù | (page 26) tatra jévan-muktänäà siddha-muktänäà ca yäù koöayas täsv api näyaà sukhäpo bhagavän [BhP 10.9.21] ity ädeù | muktià dadäti karhicit sma na bhakti-yogam [BhP 5.6.18] ity ataç ca näräyaëa-paräyaëaù sudurlabha eva yataù sa eva praçäntätmä prakåñöa-bhagavat-tattva-niñöhä-variñöha ity arthaù | çamo man-niñöhatä buddheù [BhP 11.19.16] iti çré-bhagavatä svayaà vyäkhyätatvät |

|| 6.14 || räjä çré-çukam || 35 ||

[36] ataeva -- präyeëa munayo räjan nivåttä vidhi-ñedhataù | nairguëya-sthä ramante sma guëänukathane hareù || [BhP 2.1.7] ity ädi-trayeëätmäräma-çreñöhänäà bhaktià pradarçya tad-abhävavatäà nindä – tad-açma-säraà hådayaà batedaà [BhP 2.3.24] ity ädinä | ataeväha --

Page 31 of 218


tathäpi brümahe praçnäàs tava räjan yathä-çrutam | sambhäñaëéyo hi bhavän ätmanaù çuddhim icchatä || [BhP 7.13.23] çuddhià çuddha-bhakti-väsanä-rüpäm |

|| 7.13 || çré-dattätreyaù çré-prahlädam || 36 ||

[37] ataeva – väg gadgadä dravate yasya cittaà rudaty abhékñëaà hasati kvacic ca | vilajja udgäyati nåtyate ca mad-bhakti-yukto bhuvanaà punäti || [BhP 11.14.24] spañöam |

[38] tathä – nirapekñaà munià çäntaà nirvairaà sama-darçanam | anuvrajämy ahaà nityaà püyeyety aìghri-reëubhiù || [BhP 11.14.16] nirapekñaà niñkiïcana-bhaktam | ataeva çäntaà kñobha-rahitam ataevänyatra nirvairaà sama-darçanaà ca heyopädeya-bhävanä-rahitaà munià çré-näradädim anuvrajämi | yatas tasya tädåça-niñkapaöa-bhakti-maya-sädhutva-darçanena mamäpi tatra bhakti-viçeño jäyate | kathaà gopanéya ity äha püyeyeti | mad-bhakty-aniñkåti-doñät pavitritaù syäm iti bhäveneti bhävaù |

|| 11.14 || çré-bhagavän || 37-38 ||

[39] ataeväha – guëair alam asaìkhyeyair mähätmyaà tasya sücyate || väsudeve bhagavati yasya naisargiké ratiù || [BhP 7.4.36] tasya çré-prahlädasya |

|| 1.4 || çré-çukaù || 39 ||

[40]

Page 32 of 218


tasmät préter eve puruñärtha-çreñöhatvaà siddham | yathähur gadyena – atha ha väva tava mahimämåta-rasa-samudra-vipruñä sakåd avaléòhayä sva-manasi niñyandamänänavarata-sukhena vismärita-dåñöa-çruta-viñaya-sukha-leçäbhäsäù parama-bhägavatä ekäntino bhagavati sarva-bhüta-priya-suhådi (page 27) sarvätmani nitaräà nirantaraà nirvåta-manasaù katham u ha vä ete madhumathana punaù svärtha-kuçalä hy ätma-priya-suhådaù sädhavas tvac-caraëämbujänuseväà visåjanti na yatra punar ayaà saàsära-paryävartaù [BhP 6.9.39] iti | sakåd api iti cittaà brahma-sukha-spåñöaà naivottiñöheta karhicit [BhP 7.15.35] iti vadaträpi sücitam | ätmä tvam eva priyaù suhåc ca yeñäà te |

|| 6.9 || deväù çré-puruñottamam || 40 ||

[41] ataeväha – tasyaiva hetoù prayateta kovido na labhyate yad bhramatäm upary adhaù | tal labhyate duùkhavad anyataù sukhaà kälena sarvatra gabhéra-raàhasä || na vai jano jätu kathaïcanävrajen mukunda-sevy anyavad aìga saàsåtim | smaran mukundäìghry-upagühanaà punar vihätum icchen na rasa-graho janaù || [BhP 1.5.18-19] spañöam |

|| 1.5 || çré-näradaù || 41 ||

[42] tathä – bhajanty atha tväm ata eva sädhavo vyudasta-mäyä-guëa-vibhramodayam | bhavat-padänusmaraëäd åte satäà nimittam anyad bhagavan na vidmahe || [BhP 4.20.29] öékä ca – yatas tvaà déna-vatsalaù ataeva sädhavo niñkämä | atha jïänäntaram api tväà bhajanti | kathambhütam | mäyä-guëänäà vibhramo viläsaù tasyodayaù käryaà sa nirasto yasmin tam | te kimarthaà bhajanti ? taträha – bhavat-padänusmaraëädinä anyat teñäà phalaà na vidmahe ity eñä |

Page 33 of 218



[43]

tasmät tat-tad-bhaktänäà tat-préti-manoratha evopädeyaù | tad anyas tu sarvo’pi heya ity äha – sukhopaviñöaù paryaìke räma-kåñëoru mänitaù | lebhe manorathän sarvän pathi yän sa cakära ha || kim alabhyaà bhagavati prasanne çré-niketane | tathäpi tat-parä räjan na hi väïchanti kiïcana || [BhP 10.39.1-2] so’krüraù | yän kià mayäcaritaà bhadraà kià taptaà paramaà tapaù | kià väthäpy arhate dattaà yad drakñyämy adya keçavam || [BhP 10.38.3] ity ädi-bhakti-väsanä-mayän | nanu mukty-ädikam api kathaà na prärthitam | taträha kim alabhyam iti |

|| 10.39 || çré-çukaù || 43 ||

[44] yathaiväha – punaç ca bhüyäd bhagavaty anante ratiù prasaìgaç ca tad-äçrayeñu | mahatsu yäà yäm upayämi såñöià maitry astu sarvatra namo dvijebhyaù || [BhP 1.19.16] såñöià janma, anyatra tu sarvatra maitré aviñmä dåñöir astu | brähmaëeñu tvädara-viçeño’stv ity äha nama iti |

|| 1.19 || räjä || 44 ||

[45] ataeväha -- na vai mukundasya padäravindayo rajo-juñas täta bhavädåçä janäù | väïchanti tad-däsyam åte 'rtham ätmano yadåcchayä labdha-manaù-samåddhayaù || [BhP 4.9.36]

Page 34 of 218


yadåcchayä anäyäsenaiva labdhä manaù samåddhir yeñäà te | svato bhakti-mähätmya-balena sarva-puruñärtha-pratékñita-kåpä-dåñöi-leçä apéty arthaù | etad-anusäreëa naicchan mukti-pater muktià tena täpam upeyivän [BhP 4.9.29] ity atra çré-dhruvam uddiçya pürvokte’pi padye mukti-çabdena däsyam eva väcyam | tad uktaà – viñëor anucaratvaà hi mokñam ähur manéñiëaù [PadmaP 6] iti |

|| 4.9 || çré-maitreyaù || 45 || (page 28)

[46] etad evänya-nindä-çuddha-bhaktas taväbhyäà draòhayati gadya-païcakena -- yat tad bhagavatänadhigatänyopäyena yäc‘ä-cchalenäpahåta-sva-çarérävaçeñita-loka-trayo varuëa-päçaiç ca sampratimukto giri-daryäà cäpaviddha iti hoväca | nünaà batäyaà bhagavän artheñu na niñëäto yo 'säv indro yasya sacivo manträya våta ekäntato båhaspatis tam atihäya svayam upendreëätmänam ayäcatätmanaç cäçiño no eva tad-däsyam ati-gambhéra-vayasaù kälasya manvantara-parivåttaà kiyal loka-trayam idam | yasyänudäsyam eväsmat-pitämahaù kila vavre na tu sva-pitryaà yad utäkutobhayaà padaà déyamänaà bhagavataù param iti bhagavatoparate khalu sva-pitari | tasya mahänubhävasyänupatham amåjita-kañäyaù ko väsmad-vidhaù parihéëa-bhagavad-anugraha upajigamiñatéti || [BhP 5.24.23-26] öékä ca – tasyaikänta-bhaktià sa-prapaïcam äha ity ädikä | yat tad atiprasiddham | iti etad uväca çré-baliù | tam upendraà prati | atihäya puruñärthatvenänabhilañya | svayam upendreëaiva dvära-bhütena ätmänaà mäà parama-kñudraà prati parama-kñudraà loka-trayam ayäcata | anudäsyaà naya mäà nija-bhåtya-pärçvam [BhP 7.9.24] ity anena tad-däsa-däsyam | sva-pitryaà trailokya-räjyam | yad uta akuto-bhayaà padaà mokñam | tan na tu vavre | kathaà bhagavataù param anyad idam iti kåtvä | tad-aàçäbhäsas tad-aàça-mäträtmakatvät tayoù | kadaivaà vyavahåtam ity äçaìkyäha bhagavateti |

|| 5.24 || çré-çukaù || 46 ||

[47] ataevänya-sukha-duùkha-nairapekñyeëaiva çuddhatvaà bhaktänäm iti siddham | tad uktaà näräyaëa-paräù sarve [BhP 6.17.28] ity ädi | çré-bhagavän api tathävidhänukampyänäà sarvam anyad dürékaroti | yathoktaà svayam eva brahman yam anugåhëämi tad-dviño vidhunomy aham [BhP 8.22.24] iti | yathäha – trai-vargikäyäsa-vighätam asmat- patir vidhatte puruñasya çakra | tato 'numeyo bhagavat-prasädo yo durlabho 'kiïcana-gocaro 'nyaiù || [BhP 6.11.23]

Page 35 of 218


puruñasya svätyantika-bhaktasya yadi kathaïcit traivargikäyäsa äpatati tadä svayam eva tad-vighätaà vidhatta ity arthaù | akiïcanas tu gocaro viñayo yasyety anena mokñaäyäsyäpi vighäta-vidhänaà vyaïjitam | akiïcana-çabdasya çuddha-bhakty-arthatvaà hi bhakti-sandarbhe darçitam |

|| 6.11 || çrémän våtraù çatrum || 47 ||

[48] tad evaà tädåçänäm api yadi kadäcid anyat prärthanaà dåçyate tadä tat-préti-sevopayogitayaiva na tu svärthatvena tad iti mantavyam | yathä -- yakñyati tväà makhendreëa räjasüyena päëòavaù | pärameñöhya-kämo nåpatis tad bhavän anumodatäm || [BhP 10.70.41] iti | parameñöhi-çabdenätra çré-dvärakä-patir ucyate | yathä påthukopäkhyäne -- tävac chrér jagåhe hastaà tat-parä parameñöhinaù | [BhP 10.81.10] iti | tataù pärameñöya-çabdena dvärakiçvaryam ucyate | tataç ca pärameñöya-käma iti tat-samänaiçvaryaà kämayamänaù ity arthaù |(page 29) tat-kämanä ca dvärakävad indraprasthe’pi çré-kåñëa-niväsana-yogya-sampatti-siddhy-arthaiva jïeyä nänyärthä | tän uddiçyaiva --- kià te kämäù sura-spärhä mukunda-manaso dvijäù | adhijahrur mudaà räjïaù kñudhitasya yathetare || [BhP 1.12.6] ity ädy-ukteù | çré-bhagavat-prasädata ihaiva ca tathaiva tat-präptir api tasya dåçyate -- sabhäyäà maya-kÿptäyäà kväpi dharma-suto 'dhiräö | våto 'nugair bandhubhiç ca kåñëenäpi sva-cakñuñä || äsénaù käïcane säkñäd äsane maghavän iva | pärameñöhya-çriyä juñöaù stüyamänaç ca vandibhiù || [BhP 10.75.33-34] ity atra | atra sva-cakñuñeti viçeñaëam api teñäm ananya-kämatväyopajévyam | yathä cakñuñmatä janenänüjanägocara-sampatti-viçeñaç cakñëòr artham eva kämyate kadäcit tan-mudraëädau tu sa sarvo’pi våthaiva | tathä kåñëa-näthair apéti bhävaù | tathoktaà çrémat-päëòavänuddiçya çré-parékñitaà prati munibhiù na vä ity ädau ye’dhyäsanaà räja-kiréöa-juñöà sadyo jahur bhagavat-pärçva-kämä [BhP 1.19.20] iti | ataeva tad bhavän anumoditäm iti närada-väkyänusäreëa paramaikäntiñu çré-bhagavän api tad anumodate | anyatra ca tathaiva svayam äha yän yän kämayase kämän mayy akämäya bhämini | santi hy ekänta-bhaktäyäs tava kalyäëi nityadä || [BhP 10.60.50]

Page 36 of 218


na vidyate kämo yatreti vigrahena çuddha-prétimaya-bhakti-lakñaëo’rthaù khalv aträkäma ity ucyate | akämaù sarva-kämo vä [BhP 2.3.10] ity ädau bhakti-mätra-käma iva | tathoktaà bhakti-lakñaëaà vadatä çré-prahlädena bhåtya-lakñaëa-jijïäsur [BhP 7.10.3] ity ädau | tasmäd akämäya préti-sevä-sampatty-arthaà yän yän arthän kämayase he devi te tava nitya-lakñmé-devé-rüpa-preyasétvät nityaà santy eveti vyäkhyeyam | tatraikänta-bhaktäyä iti svärtha-kämanä-niñedhaù | käminéti mad-eka-käminéty arthaù | kalyäëéti tädåça-sevä-sampatter avighnatvaà darçayatéti jïeyam |

|| 10.60 || çré-bhagavän rukmiëém || 48 ||

[49]

evaà sadyo jahur bhagavat-pärçva-kämä ity atra tat-sämépya-kämanäpi vyäkhyeyä | tat-préti-viçeñätiçayavatäà hi teñäà tat-kåtärti-bhareëaiva tat-sphürtäv apy atåptau satyäà tat-sämépya-präpteç ca tat-präpti-vighäta-kaàsa-sära-bandhana-troöanasya ca prärthanaà dåçyate | pitå-mätå-préty-eka-sukhinäà vidüra-baddhänäà bälakänäm iva | yathäha – trasto 'smy ahaà kåpaëa-vatsala duùsahogra- saàsära-cakra-kadanäd grasatäà praëétaù | baddhaù sva-karmabhir uçattama te 'ìghri-mülaà préto 'pavarga-çaraëaà hvayase kadä nu || [BhP 7.9.16] tvad-bahirmukha-vyäpäramayatväd duùkha-saham anuçélayitum açakyam | tvad-bhakti-virodhi-vyäpäramayatvät tügraà bhayänakaà yat saàsära-cakraà tasmäd yat kadanaà lokänäà manodausthaà tasmäd ahaà trasto’smi tvad-abhimukhébhavituà na päraya ity arthaù | evam eva vakñyate çré-närada uväca bhakti-yogasya tat sarvam antaräyatayärbhakaù | manyamäno håñékeçaà smayamäna uväca ha || çré-prahräda uväca (page 30) mä mäà pralobhayotpattyä saktaàkämeñu tair varaiù | tat-saìga-bhéto nirviëëo mumukñus tväm upäçritaù || [BhP 7.10.1-2] ity anena | yadyapy evaà trasto’smi tathäpy aho grasatäà bhagavad-virodhitvena mädåça-sarvaìgilänäm eñäm asuräëäà madhye sva-karmabhir baddhaù san praëéto nikñipto’smi | tatas tava viraha-dünatayä idaà yäce | kadä nu prétaù san apavarga-bhütam araëaà çaraëaà taväìghri-mülaà tva-samépaà prati mäm ähväsyaséti ||

|| 7.9 || prahlädaù çré-nåsiàham || 49 ||

[50] ataeva viñëu-puräëe tasya çrémat-prahlädasya kevala-préti-varayäà cäpi nänena viruddhä, yathä –

Page 37 of 218


nätha yoni-sahasreñu yeñu yeñu vrajämy aham | teñu teñv acyutä bhaktir acyute’stu sadä tvayi || yä prétir avivekänäà viñayeñv anapäyiné | tväm anusmarataù sä me hådayän näpasarpatu || kåta-kåtyo’smi bhagavan vareëänena yat tvayi | bhavitré tvat-prasädena bhaktir avyabhicäriëé || dharmärtha-kämaiù kià tasya muktis tasya kare sthitä | samasta-jagatäà müle yasya bhaktiù sthirä tvayi || [ViP 1.20.18-19, 26-27] tatra çrémat-parameçvara-väkyam api tathaiva – yathä te niçcalaà ceto mayi bhakti-samanvitam | tathä tvaà mat-prasädena nirväëaà param äpsyati || [ViP 1.20.28] yathä yena prakäreëa, tathä tena prakäreëaiva paraà madéya-caraëa-sevocitatvena mahad ity arthaù | sevänurakta-manasäm abhavo’pi phalgur [BhP 5.14.44] ity uktatvät | tathä vakñyamäëäbhipräyeëaivetad äha -- ahaà kila puränantaà prajärtho bhuvi mukti-dam | apüjayaà na mokñäya mohito deva-mäyayä || [BhP 11.2.28] sutapo-nämnä nijäàçenäham anantam anyatra muktidam api tal-lakñaëa-prajä-prayojanaka eväpüjayam | na tu mokñäyäpüjayam | yato deve tasmin tad-darçanotthitä yä mäyä kåpä putra-bhävas tena mohitaù | mäyä dambhe kåpäyäà ca iti viçva-prakäçät | kileti süté-gåhe çré-kåñëa-väkyam api pramäëékåtam | atha yathä vicitra-vyasanäd [BhP 11.2.9] ity ädi-tad-väkyäntareñu ca | vyasanaà çré-kåñëa-viccheda-hetuù | bhayaà bhävi-tad-viccheda-çaìketi vyäkhyeyam | tatra manye’kutaçcid [BhP 11.2.33] ity ädi çré-näradodähåta-väkyam uttaraà gamyam | atra hi viçva-çabdäd ukta-bhaya-nivartanam api pratipadyämahe | saàvädänte tvam apy etän [BhP 11.5.45] ity-ädi-dvayaà cäti-deçena säkñät çré-kåñëa-präpti-gamakam eva tayor iti |

|| 11.2 || çrémad-änakadundubhiù çré-näradam || 50 ||

[51] tad evaà teñäà tat-tat-prärthanam api tat-préti-viläsa eva | atredaà tattvam—ekäntinas tävad dvividhäù ajäta-jäta-prétitva-bhedena | jäta-prétayaç ca trividhäù | eke tadéyänubhava-mätra-niñöhäù çänta-bhaktädayaù | anye tadéya-darçana-sevanädi-rasa-mayäù parikara-viçeñäbhimäninaù | svayaà parikara-viçeñäç ca | tatra teñu ajäta-pratétibhiù sarva-puruñärthatvena tat-prétir eva prärthanéyä | atha jäta-prétiñu çänta-bhaktädayas tu kadäcid darçanädikaà vä prärthayante sevädikaà vinaiva | tad-väsanäyä abhävät | sakåd api kåpä-dåñöy-ädi-läbhena tåptäç ca bhavanti | nätikñämaà bhagavataù snigdhäpäìga-vilokanäd [BhP 7.12.46] iti çré-kardama-varëanät | ataeva tat-sämépyädike’pi teñäm anägrahaù | ye tu tat-parikara- (page 31) viçeñäbhimäninas te khalu tat-tat-préti-viçeñotkaëöhino yadä bhavanti tadä

Page 38 of 218


tat-tat-sevä-viçeñecchayä prärthayanta eva tat-sämépyädikam | tat-prärthanä ca préti-viläsa-rüpaiva | puñëäti ca täm iti guëa eva | yadä ca teñäà dainyena tat-präpty-asambhävanä jäyate tadäpi ca tat-préty-aviccheda-mätraà prärthayante | so’pi ca guëa eva | yat tu kevala-saàsära-mokña-tat-sämépyänanda-viçeña-prärthanaà préti-vikäratä-çünyaà tat punaù sarvathä keñäàcid apy ekäntinäà näbhirucitam | ataeva sarvaà mad-bhakti-yogena [BhP 11.20.33] ity ädau kathaïcid bhakty-upayogitvenaiveti | evaà sälokya-särñöi [BhP 3.29.13] ity ädau | teñäà madhye sevanaà vinä yat tan na gåhëanti iti kathyate | tatraikatva-lakñaëaà säyujyaà tu svarüpata eva tad-vinäbhütam | anyat tu väsanä-bhedena | särüpyasya tu sevopakäritvaà çobhä-viçeñeëa | çré-vaikuëöhe’pi tadéya-nitya-sevakänäà tathaiva tädåçatvam | loke’pi kiçora-vidagdha-kñiti-pati-putraiù samäna-rüpa-vayaskä sevakäù saìgåhétä dåçyante çläghyante ca lokaiù | tasmäd yathä tathä çrémat-préter eva puruñärthatvam ity äyätam | te préty-eka-puruñärthino’pi bhäva-viçeñeëänyad väïchantu na väïchantu vä sva-sva-bhakti-jäty-anurüpä bhakti-parikaräù padärthäù saàsära-dhvaàsa-pürvakam udayanta eva | na te kadäcid vyabhiracanti ca | tad etad uktam – animittä bhägavaté bhaktiù siddher garéyasé | jarayaty äçu yä koçaà nigérëam analo yathä || naikätmatäà me spåhayanti kecin mat-päda-seväbhiratä mad-éhäù | ye 'nyonyato bhägavatäù prasajya sabhäjayante mama pauruñäëi || paçyanti te me ruciräëy amba santaù prasanna-vakträruëa-locanäni | rüpäëi divyäni vara-pradäni säkaà väcaà spåhaëéyäà vadanti || tair darçanéyävayavair udära- viläsa-häsekñita-väma-süktaiù | håtätmano håta-präëäàç ca bhaktir anicchato me gatim aëvéà prayuìkte || atho vibhütià mama mäyävinas täm aiçvaryam añöäìgam anupravåttam | çriyaà bhägavatéà väspåhayanti bhadräà parasya me te 'çnuvate tu loke || na karhicin mat-paräù çänta-rüpe naìkñyanti no me 'nimiño leòhi hetiù | yeñäm ahaà priya ätmä sutaç ca sakhä guruù suhådo daivam iñöam || [BhP 3.25.33-39] iti |

Page 39 of 218


aëvéà durjïeyäà pärñada-lakñaëäm ity arthaù | tad evaà tat-kratu-nyäyena ca çuddha-bhaktänäm anyä gatir nästy eva | çrutiç ca – yathä kratur asmin loke puruño bhavati tathetaù pretya bhavati [BAU 3.14.1] iti, kratur atra saìkalpa iti bhäñya-käräù | çruty-antaraà ca – sa yathäkämo bhavati tat kratur bhavati yat kratur bhavati tat karma kurute yat karma kurute tad abhisampadyate [BAU 4.4.6] iti | anyac ca yad yathä yathopäsate tad eva bhavanti iti | çré-bhagavat-pratijïä ca – ye yathä mäà prapadyante täàs tathaiva bhajämy aham [Gétä 4.11] iti | tathaiva brahma-vaivarte – yadi mäà präptum icchanti präpnuvanty eva nänyathä iti | tatra çré-vraja-devénäà sä gatiù çré-kåñëa-sandarbhe saìgamitaivästi | mayi bhaktir hi bhütänäm amåtatväya kalpate diñöyä yad äsén mat-sneho bhavaténäà mad-äpanaù || [BhP 10.82.44] ity-ädi-balena vacanäntaräëäm arthäntara-sthäpanena ca | tathaiva täù prati svayam abhupagacchati --- saìkalpo viditaù sädhvyo bhavatinäà madarcanam | mayänu-moditaù so'sau satyo bhavitum arhati || na mayy äveçitadhiyäà kämaù kämäya kalpate | (page 32) bharjitäù kvathitä dhänä präyo béjäya neñyate || [BhP 10.22.25-26] mad-arcanaà pati-bhäva-maya-mad-ärädhanätmako bhavaténäà saìkalpo vidito’numoditaç ca san satyaù sarvadä tädåça-mad-arcanävyabhicäré bhavitum arhati yujyate eva | sa ca parama-premavaténäà nänyavat phaläntaräpekñaù kintu svayam eväsvädyaù | yataù na mayy äveçita-dhiyäm iti | mayy äveçita-dhiyäm ekänta-bhakta-mäträëäà kämo mad-arcanätmakaù saìkalpaù kämäya phaläntaräbhiläñäya na kalpate, kintu svayam eväsvädyo bhavatéty arthaù | taträrthäntara-nyäsaù bharjitä iti | präya iti vitarke | dhänä bhåñöa-yaväù täù svarüpata eva bharjitäù punaù sväda-viçeñärthaà dhåtena vä bharjitä guòädibhiù kvathitäç ca satyo béjäya béjatväya neçate na kalpante | yavavat täbhir anya-yava-phalanaà neñyate kintu tä eväsvädyanta ity arthaù | tasmät tädåça-mad-arcanam eva bhavaténäà parama-phalam iti bhävaù | yac ca viñaya-mahimnä çäntir eväsäà bhaviñyatéti çäntänäm utprekñitam | tac ca täbhiù svayam evänubhüyänya-viñayatvenaiva itara-räga-vismäraëam ity anena | çré-kåñëa-viñayatve tu tad-açäntir eva darçitä surata-vardhanam ity anena |

|| 10.22 || çré-bhagavän vraja-kumäréù || 51 ||

[52] tathä çré-paööa-mahiñy-ädénäà çré-yädavädénäà ca gatis tathaiva saìgamitästi | ete hi yädaväù sarve mad-gaëä eva bhämini ity ädi, reme ramäbhir nija-käma-sampluta [BhP 10.59.43] ity ädi-vacana-balena | jayati jananiväsaù [BhP 10.90.48] ity-ädi-sphuöärtha-darçanena léläntarasyaindra-jälikatvät | kürma-puräëa-gata-säkñät-sétä-haraëa-

Page 40 of 218


pratyäkhyäyi-mäyika-sétä-haraëäkhyäna-tulyatva-sthäpanäya ca | tathaiva tadéya-nitya-gaëa-viçeñäëäà çrémat-päëòavänäm api gatir vyäkhyeyä | tatra çrémad-arjunasya, yathä— evaà cintayato jiñëoù kåñëa-päda-saroruham | sauhärdenätigäòhena çäntäséd vimalä matiù || väsudeväìghry-anudhyäna- paribåàhita-raàhasä | bhaktyä nirmathitäçeña- kañäya-dhiñaëo 'rjunaù || gétaà bhagavatä jïänaà yat tat saìgräma-mürdhani | käla-karma-tamo-ruddhaà punar adhyagamat prabhuù || viçoko brahma-sampattyä saïchinna-dvaita-saàçayaù | léna-prakåti-nairguëyäd aliìgatväd asambhavaù || [BhP 1.15.28-31} çäntä cetasi cakñuñéva bhagavad-ävirbhävena duùkha-rahitä | ataeva vimalä tad-våtti-bhütä ye käluña-viçeñäs tair api rahitä | väsudevety ädinottara-padya-dvayena tasyaiva vivaraëam | tatränudhyänaà pürvoktä cintaiva | kañäyaù pürvoktaà malam eva | mäm evaiñyasi [Gétä 18.65] ity antam | kälo bhagaval-lélecchä-mayaù | karma tal-lélä | tamas tal-léläveçena tad-anusandhänam | adhyagamat tan-mahä-vicchedasya tasyänte’pi tathä tat-präptaù punar mäm evaiñyasi ity etad-väkyaà yathärthatvenänubhütavän | tataç ca kåtärtho’bhavad ity äha viçoka ity ädi | brahma-sampattyä çréman-naräkära-para-brahma-säkñätkäreëa | saàchinna iyaà (page 33) mama cetasi sphürtir eva | säkñätkäras tv anya iti dvaite saàçayo yena saù | tadä bhagavat-präptau nänyavaj-janmäntara-präpti-käla-sandhir apy antaräyo’bhavad ity äha léneti | lénä paläyitä prakåtir guëa-käraëaà yasmäd evambhütaà yan nairguëyaà tasmäd dhetoù | guëa-tat-käraëätétatväd ity arthaù | tathaiva aliìgatvät präkåta-çaréra-rahitatväc ca | asambhavo janmäntara-rahitaù | tasmäd anantaraà cakñuñy-ävirbhavatéty eva viçeña iti bhävaù | ataù kalià prati çré-parékñid-vacanaà cägre yas tvaà düraà gate kåñëe saha gäëòéva-dhanvanä [BhP 1.17.6] iti, evaà ye’dhyäsanaà räja-kiréöa-juñöaà sadyo jahur bhagavat-pärçva-kämäù [BhP 1.19.20] iti çré-muni-vånda-väkyaà ca | tasmät sarveñäà päëòavänäà tadéyänäà ca saiva gatiù vyäkhyeyä | çré-vidurädénäà yam alokädi-gatiç ca tat-tad-aàçenaiva sva-svädhikära-pälanärthaà lélayä käya-vyüheneti jïeyam | tad ittham eva çré-bhägavata-bhäratayor avirodhaù syäd iti ||

|| 1.15 || çré-sutaù || 52 ||

[53] atha çré-parékñito gatiç ca – sa vai mahä-bhägavataù parékñid yenäpavargäkhyam adabhra-buddhiù | jïänena vaiyäsaki-çabditena bheje khagendra-dhvaja-päda-mülam || [BhP 1.18.16] ity anena darçitä | evam evähuù –

Page 41 of 218


sarve vayaà tävad ihäsmahe 'tha kalevaraà yävad asau vihäya | lokaà paraà virajaskaà viçokaà yäsyaty ayaà bhägavata-pradhänaù || [BhP 1.19.21] loka-çabdena cätra nänyal lakñyate | bhagavat-pärçva-kämä iti teñäm evokti-svärasyät | çré-bhägavata-pradhäna iti ca | tasmäd ante ced brahma-kaivalyaà manyate, tathäpi krama-bhagavat-präpti-rétyä tad-anantaraà bhagavat-präptis tv avaçyaà manyetaiva | yathäjämilasya darçitam |

|| 1.19 || çré-munayaù || 53 ||

[54] atha sampadyamänam äjïäya bhéñmaà brahmaëi niñkale [BhP 1.9.44] ity aträpi pürvavad eva samädhänam | kià vä niñkala-brahma-çabdena mäyätéto naräkåti-para-brahma-bhütaù çré-kåñëa evocyate | tasmin sampadyamänatä tat-saìgatir eva | tathäha – adhokñajälambham ihäçubhätmanaù çarériëaù saàsåti-cakra-çätanam | tad brahma-nirväëa-sukhaà vidur budhäs tato bhajadhvaà hådaye håd-éçvaram || [BhP 7.7.37] hådaye vartamänaà hådi bhajadhvam |

|| 7.7 || çré-prahlädo’sura-bälakän || 54 ||

[55] sä ca kåta-saìgatis tasya präpaïcikägocaratayäpi kåñëa-rüpeëaivänantadhä-prakäçamänasya çré-kåñëasyaiva prakäçäntare sambhavet | anyathä vijaya-sakhe ratir astu me’navadyä [BhP 1.9.33] iti saìkalpänurüpä phala-präptir virudhyeta | atha çré-påthor gatir api çré-parékñidvad eva vyäkhyeyä | tasyäpi brahma-dhäraëäntaraà brahma-kaivalya-vilakñaëäà çré-kåñëa-loka-präptim eva tad-bhäryäyä arciño gati-darçanayä sücayanti – aho iyaà vadhür dhanyä yä caivaà bhü-bhujäà patim | sarvätmanä patià bheje yajïeçaà çrér vadhür iva || saiñä nünaà vrajaty ürdhvam anu vainyaà patià saté | paçyatäsmän atétyärcir durvibhävyena karmaëä || [BhP 4.23.25-26] (page 34) öékä ca – trayoviàçe sabhäryasya vane nitya-samädhitaù |

Page 42 of 218


vimänam adhiruhyätha vaikuëöha-gatir éryate || ity eñä ||

|| 4.2 || devyaù parasparam || 55 ||

[56] çré-bhägavatasyänte bhakti-niñöhäyä eva sücitatvät nänyä gatiç cintyä | yathä tam uddiçya taträpi ity ädi gadye -- bhagavataù karma-bandha-vidhvaàsana-çravaëa-smaraëa-guëa-vivaraëa-caraëäravinda-yugalaà manasä vidadhad [BhP 5.9.1] ity ädi | spañöam ||

|| 5.9 || çré-çukaù || 56 ||

[57] rahügaëa-mahimänam uddiçya ca – evaà hi nåpa bhagavad-äçritäçritänubhävaù [BhP 5.13.25] iti spañöam |

|| 5.13 || çré-çukaù || 57 ||

[58]

yo dustyaja [BhP 5.14.44] ity ädau madhudviö- sevänurakta-manasäm abhavo 'pi phalguù iti ca | spañöam |

|| 5.14 || çré-çukaù || 58 ||

[59] ato viñëu-puräëädy-uktä jïäni-bharatädyäù kalpa-bhedenänye eva jïeyä | adhano 'yaà dhanaà präpya mädyann uccair na mäà smaret | iti käruëiko nünaà dhanaà me 'bhüri nädadät || [BhP 10.81.20] abhüry api | yathä ca – nünaà b1ataitan-mama durbhagasya çaçvad daridrasya samåddhi-hetuù mahä-vibhüter avalokato 'nyo naivopapadyeta yadüttamasya || [BhP 10.81.33] ity anantaram, nanv abruväëo diçate samakñam [BhP 10.81.34] ity ädikaà, kiïcit karoty urv api yat svadattam [BhP 10.81.35] ity ädikaà coktvä tad-guëoddépita-prétir äha – tasyaiva me sauhåda-sakhya-maitré- däsyaà punar janmani janmani syät

Page 43 of 218


mahänubhävena guëälayena viñajjatas tat-puruña-prasaìgaù || [BhP 10.81.36] nirupädhikopakära-mayaà sauhådam | saha-vihäritämayaà tad eva sakhyam | maitré snigdhatvam | däsyaà sevakatva-mätram api syät | dvandvaikyam | mahänubhävena tenaiva | ataeva sä sampattir api bhagavat-sevärtham eva tena niyuktety äyätam |

|| 10.81 || çrédäma-vipraù || 59-60 ||

[61] tad evaà bhagavat-préter eva parama-puruñärthatä sthäpitä | atha tasyäù svarüpa-lakñaëaà çré-viñëu-puräëe prahlädenätideça-dvärä darçitam – yä prétir avivekänäà viñayeñv anapäyiné | tväm anusmarataù sä me hådayän näpasarpatu || [ViP 1.20.19] iti | yä yal-lakñaëä sä tal-lakñaëä ity arthaù | na tu yä saiveti vakñyamäëa-lakñaëaikyät | tathäpi – pürvasyä mäyä-çakti-våttimayatvena uttarasyäù svarüpa-çakti-mayatvena bhedät | etad uktaà bhavati – préti-çabdena khalu måt-pramoda-harsänandädi-paryäyaà sukham ucyate | bhäva-härda-sauhådädi-paryäyä priyatä cocyate | tatra ulläsätmako jïäna-viçeñaù sukham | tathä viñayänukülyätmakas tad-änukülyänugata-tat-spåhä-tad-anubhava-hetukolläsa-maya-jïäna-viçeñaù priyatä | ataeväsyäà sukhatve’pi pürvato vaiçiñöyam | tayoù pratiyogiëau ca krameëa duùkha-dveñau | ataù sukhasya ulläsa-mäträtmakatväd äçraya eva (page 35) vidyate, na tu viñayaù | evaà tat-pratiyogino duùkhasya ca priyatäyäs tv änukülya-spåhätmakatväd viñayaç ca vidyate | evaà prätikülyätmakasya tat-pratiyogino dveñasya ca | tatra sukha-duùkhayor äçrayau suñöhu-duñöa-karmäëau jévau | priyatä-dveñayor äçrayau préyamäëa-dviñantau viñayau ca tat-priya-dveñyau | tatra préty-arthänäà kriyäëäà viñayasyädhikaraëatvam eva dépty-arthavat | dveñärthänäà tu viñayasya karmatvaà hanty arthavat | etad uktaà bhavati kartur épsitatamaà khalu karma | épsitatamatvaà ca yä kriyärabhyate säkñät tayaiva sädhayitum iñöatamatvam | sädhanaà cotpädyatvena vikäryatvena saàskäryatvena präpyatvena ca sampädanam iti caturvidham | tasmäd antarbhütaëy artho gho dhätuù sa eva sa-karmakaù syät, nänyaù | yathä ghaöaà karotéty ukte ghaöe utpadyate tam utpädayatéti gamyate | taëòulaà pacatéti taëòulo viklidyati taà vikledayatéty ädi | sattä-dépty-ädénäà tu na tädåçatvaà gamyata ity akarmakatvam eveti | na ca préter jïäna-rüpatvena sakarmakatvam äçaìkyam | cetati-prabhåténäà tad-vinäbhäva-darçanät | ato brahma-jïänavad bhüta-rüpo’yam artho, na ca yajïädi-jïänavad bhavya-rüpo vidhi-säpekña iti siddham | tad evaà préti-çabdasya sukha-paryäyatve priyatä-paryärthatve ca sthite yä prétir avivekänäm ity atra tüttaratratvam eva spañöam | na pürvatvam | pürvatve sati viñayeñv

Page 44 of 218


anubhüyamäneñu yä prétiù sukham ity arthaù | uttaratve tu viñayeñu yä prétiù priyatety arthaù | tataç cänubhüyamäneñv ity adhyähära-kalpanayä kliñöä pratipattir iti | tad evaà puträdi-viñayaka-prétes tad-änukülyädy-ätmakatvena bhagavat-préter api tathäbhütatvena samäna-lakñaëatvam eva | tatra pürvasyä mäyä-çakti-våttimayatvam icchä dveñaù sukhaà duùkham [Gétä 13.6] ity ädinä çré-gétopaniñad-ädau vyaktam asti | uttarasyäs tu svarüpa-çakti-våttimayatvam antike darçayiñyämaù | tasmät sädhu vyäkhyätaà yä yal-lakñaëä sä tal-lakñaëä iti | iyam eva bhagavat-prétir bhakti-çabdenäpy ucyate parameçvara-niñöhatvät piträdi-guru-viñayaka-prétivat | ataeva tad-avyavahita-pürva-padye bhakti-çabdenaivipädäya prärthitäsau nätha yoni-sahasreñv [ViP 1.20.18] ity ädau | atra yä prärthitä, saiva hi svarüpa-nirdeça-pürvakam uttara-çlokena yä prétir ity ädinä vivicya prärthitä | ataeva na paunaruktyam api | ato dvayor aikyäd eva çrémat-parameçvareëäpy anugåhëatä tayor ekayoktyaivänubhäñitam bhaktir mayi tavästy eva bhüyo’py evaà bhaviñyati [ViP 1.20.20] iti | tayor bhede tu tadvat prétir apy anubhäñyeta | ataeva he mäpa lakñmépate sä viñaya-prétir mama hådayät sarpatu paläyatäm iti virakti-prärthanä-mayo’rtho’pi na saìgacchate | tasyä apy anubhäñaëäbhävät näpasarpatv iti prasiddha-päöhäntar-virodhäc ca | tatas tad-bhakter api tat-préti-paryäyatve sthite’pi préëätivan na bhajatiù sarva-pratyayänta eva prétià [dåñövä] vadati pryogädarçanät [prayoga-darçanät] | prayogas tu ktin-kta-pratyayänta eva dåçyate | yadä ca préty-artha-våttis tadä préëätivad akarmaka eva bhavatéti | tad evaà viñaya-préti- (page 36) dåñöäntena çré-bhagavad-viñayänukülyätmakas tad-anugata-spåhädimayo jïäna-viçeñas tat-prétir iti lakñitam | viñaya-mädhuryänubhavavat bhagavan-mädhuryänubhavas tu tato’nyaù | ataeva bhaktir viraktir bhagavat-prabodhaù [BhP 11.2.43] iti bhedenämnätam | bhaktyä tv ananyayä çakya aham evaàvidho 'rjuna | jïätuà drañöuà ca tattvena praveñöuà ca paraàtapa || [Géta 11.54] athainaà bhagavat-prétià säkñäd eva lakñayati särdhena – devänäà guëa-liìgänäm änuçravika-karmaëäm | sattva evaika-manaso våttiù sväbhäviké tu yä || animittä bhägavaté bhaktiù siddher garéyasé || [BhP 3.25.32] pürvaà çraddhä ratir bhaktir anukramiñyati [BhP 3.25.25] ity uktam | atra yadyapi rati-bhaktyor dvayor api täratamya-mätra-bhedayoù prétitvam eva tathäpi préty-atiçaya-lakñaëäyäà premäkhyäyäà bhaktau tad atisphuöaà syäd iti kåtvä bhakti-padena täm upädäya lakñayati | arthaç cäyam – guëa-liìgänäà guëa-trayopädhénäm | änuçravikaà çruti-puräëädigamyaà karmäcaritaà yeñäà te tathoktäù | teñäà devänäà çré-viñëu-brahma-çivänäà madhye sattve sännidhya-mätreëa sattva-guëopakärake svarüpa-çakti-våtti-bhüta-çuddha-sattvätmake vä çré-viñëau | etac

Page 45 of 218


copalakñaëam | çré-bhagavad-ädy-anantävirbhäveñv ekasminn apéty arthaù | eva-käreëa netaratra na ca taträpi cetaraträpi ca | eka-manasaù puruñasya yä våttis tad-änukülyätmako jïäna-viçeñaù | animittä phaläbhisandhi-çünyä | sväbhäviké svarasata eva viñaya-saundaryäd ayatnenaiva jäyamänä na ca baläd äpädyamänä | sä bhäga-ghaté bhaktiù prétir ity arthaù | préti-sambandhäd evänyasyä bhakteù sväbhävikatvaà syät | tasmäd våtti-çabdena prétir evätra mukhyatvena grähyeti | sä ca siddher mokñäd garéyasé iti | sälokya-särñöi ity ädi çravaëät | ataeva jïäna-sädhyasyäpi tiraskära-prasiddher jïäna-mätra-tiraskärärtha-siddher jïänäd iti vyäkhyänam asadåçam | atra mokñäd garéyastvatvena tasyä våtter guëätétatvaà tato’pi ghana-paramänandatvaà ca darçitam |

|| 3.25 || çré-kapila-devaù || 61 ||

[62] atha tad eva guëätétatvädikaà darçayituà punaù prakriyä | tatra tasyäà bhagavat-sambandhi-jïäna-rüpatvena tat-sambandhi-sukha-rüpatvena ca guëätétatvaà çré-bhagavataiva darçitam -- kaivalyaà sättvikaà jïänaà rajo vaikalpikaà ca yat | präkåtaà tämasaà jïänaà man-niñöhaà nirguëaà småtam || [BhP 11.25.24] iti | sättvikaà sukham ätmotthaà viñayotthaà tu räjasam | tämasaà moha-dainyotthaà nirguëaà mad-apäçrayam || [BhP 11.25.29] iti ca | evam eva ca çré-prahlädasya sarvädha-dhünana-brahmänubhavänantaraà parama-premodayo darçitaù | tathäsyäù sväbhävikänimitta-tad-bhakti-rüpatvena ca nirguëatvaà siddham asti | mad-guëa-çruti-mätreëa [BhP 3.29.11] ity ädi çré-kapila-deva-väkyena | etad-anantaraà ca sälokya ity-ädi-padye sarväbhyo’pi muktibhyaù paramänanda-rüpatvaà darçitam | anyeñu ca tasyäù parama-puruñärthatä-nirëaya-väkyeñu paritas tad eva vyaktam | tatra yathä varëa-vidhänam [BhP 5.19.18] ity ädi-gadye tasyä apavargatva-nirdeçena guëätétatvaà niyatvaà ca darçitam | muktià dadäti karhicid ity ädau mukti-dänam atikramyäpi bhagavat-prasäda-viçeñamayatvena tat trayam | (page 37) varän vibho [BhP 4.20.23] ity ädi-dvaye’pi kathaà våëéte guëa-vikriyätmanäm ity aträguëa-vikäratvaà tata eva nityatvam | na kämaye nätha [BhP 4.20.24] ity ädau tato’py änandätiçayo darçitaù | yasyäà vai çrüyamänäyäm [BhP 1.7.7] ity ädau paramärtha-vastu-partipädaka-çré-bhägavatasya phalatvenäpi tat trayam | tatraivätmärämäëäm api tat-sukha-çravaëena täd-däròhyam | mäyätéta-vaikuëöhädi-vaibhava-gatänäà tat-pärñadänäà tac-chravaëena tu kim uta | tathaiva tuñöe ca tatra [BhP 7.8.42] ity ädau, kià tair guëa-vyatikaräd iha ye svasiddhäù dharmädayaù ity uktvä guëätétatvaà, kim aguëena ca käìkñitena ity uktvä mokñäd api paramänanda-rüpatvaà darçitam | pratyänétä [BhP 7.8.42] ity atränyasya käla-grastatvam uktvä muktes tasyäç cäkäka-grastatvena sämye’pi tasyä änandädhikyam uktam | evaà nätyantikaà vigaëayanti [BhP 3.15.48] ity ädau, mat-sevayä pratétaà te [BhP 9.4.67] ity ädau, yä nirvåtis tanu-bhåtäm [BhP 4.9.10] ity ädi çré-dhruva-väkye’pi yojyam | sarvam etat yasyäm eva kavayaù [BhP 5.6.17] ity ädi-gadye vyaktam asti | tatraiva tayä

Page 46 of 218


parayä nirvåtyä ity anena säkñäd eva tasyä mokñäd api paramatvam änandaika-rüpatvaà ca nigadenaivoktam asti | kià bahunä paramänandaika-rüpasya sarvänanda-kadambävalambasya çré-bhagavato’py änanda-camatkäritä tasyäù préteù çrüyate | yathoktaà –prétaù svayaà prétim agäd gäyasya [BhP 5.15.13] iti | athä cäha— ahaà bhakta-parädhéno hy asvatantra iva dvija sädhubhir grasta-hådayo bhaktair bhakta-jana-priyaù yathä hy asvatantro jévaù parädhéno bhavati tathaivähaà svatantro’pi bhakta-parädhéna ity arthaù | tatra hetuù bhakta-jneñu priyaù tat-préti-läbhenätiprétimän |

[63] bhagavad-änandaù khalu dvidhä -- svarüpänandaù svarüpa-çakty-änandaç ca | antimaç ca dvidhä – mänasänanda aiçvaryänandaç ca | tatränena tadéyeñu mänasänandeñu bhakty-änandasya sämräjyaà darçitam | svarüpänandeñu aiçvaryänandeñu cäha padyäbhyäm – näham ätmänam äçäse mad-bhaktaiù sädhubhir vinä | çriyaà cätyantikéà brahman yeñäà gatir ahaà parä || [BhP 9.4.64] näçäse na spåhayämi ||

|| 9.4 | çré-viñëur durväsasam || 62-63 ||

[64] tathaiva bhakta-çreñöhatvena çrémad-uddhavaà lakñyékåtyäha – na tathä me priyatama ätma-yonir na çaìkaraù | na ca saìkarñaëo na çrér naivätmä ca yathä bhavän || [BhP 11.14.15] yathä bhaktatvätiçaya-dvärä bhavän me priyatamaù tathätma-yonir brahmä putratva-dvärä na priyatamaù | na ca çaìkaro guëävatäratva-dvärä, na ca saìkarñaëo bhrätåtva-dvärä | na ca çrér jäyätva-vyavahära-dvärä | na cätmä paramänanda-ghana-svarüpatä-dvärety arthaù |

|| 11.14 || çré-bhagavän || 64 ||

[65] atha çrutau -- bhaktir evainaà nayati, bhaktir evainaà darçayati bhakti-vaçaù puruño bhaktir eva bhüyasé iti çrüyate | tasmäd evaà vivicyate | yä caivaà bhagavantaà

Page 47 of 218


svänandena madayati sä (page 38) kià lakñaëä syäd iti | na tävat säìkhyänäm iva präkåta-sattva-maya-mäyikänanda-rüpä | bhagavato mäyänabhibhävyatva-çruteù svatas-tåptatväc ca | na ca nirviçeña-vädinäm iva bhagavat-svarüpänanda-rüpä, atiçayänupapatteù | ato nataräà jévasya svarüpänanda-rüpä, atyanta-kñudratvät tasya | tato -- hlädiné sandhiné saàvit tvayy ekä sarva-saàçraye | hläda-täpa-karé miçrä tvayi no guëa-varjite || iti [ViP 1.12.69] iti viñëu-puräëänusäreëa hlädiny-äkhya-tadéya-svarüpa-çakty-änanda-rüpar vety avaçiñyate | yayä khalu bhagavän svarüpänandam anubhavati | yad änandenänanda-viçeñé-bhavati | yayaivaà taà tam änandam anyän apy anubhävayatéti | atha tasyä api bhagavati sadaiva vartamänatayätiçayänupapattes tv evaà vivecanéyam | çrutärthänyathänupapatty-arthäpatti-pramäëa-siddhatvät tasyä hlädinyä eva käpi sarvänandätiçäyiné våttir nityaà bhakta-våndeñv eva nikñipyamäëä bhagavat-préty-äkhyayä vartate | atas tad-anubhavena çré-bhagavän api çrémad-bhakteñu préty-atiçayaà bhajata iti | ataeva tat-sukhena bhakta-bhagavatoù parasparam äveçam äha – sädhavo hådayaà mahyaà sädhünäà hådayaà tv aham | mad-anyat te na jänanti nähaà tebhyo manäg api || [BhP 9.4.68] mahyaà mama | hådayena svasya sämänädhikaraëye béjam äha mad-anyad iti | atyantävaçenaikatäpattyä jvalal-lohädäv agni-vyapadeçavad aträpy abheda-nirdeça ity arthaù |

|| 9.4 || çré-viñëur durväsasam || 65 ||

[66] tenaiva parasparaà vaçavartitvam äha— ajita jitaù sama-matibhiù; sädhubhir bhavän jitätmabhir bhavatä | vijitäs te 'pi ca bhajatäm; akämätmanäà ya ätmado 'ti-karuëaù || [BhP 6.16.34] öékä ca—he ajita anyair ajito’pi bhavän sâdhubhir bhaktair jitaù | svädhéna eva kåtaù | yato bhavän atikaruëaù | te’pi ca niñkämä api bhavatä vijitäù | yo bhavän akämätmanäm ätmänam eva dadäti ity eñä | hari-bhakti-sudhodaye ca prahlädaà prati çré-mukha-väkyam – sa-bhayaà sambhramaà vatsa mad-gaurava-kåtaà tyaja | naiña priyo me bhakteñu svädhéna-praëayé bhava || api me pürëa-kämasya navaà navam idaà priyam | niùçaìka-praëayäd bhakto yan mäà paçyati bhäñate ||

Page 48 of 218


sadä mukto’pi baddho’smi bhakteñu sneha-rajjubhiù | ajito’pi jito’hantair avaçyo’pi vaçékåtaù || tyakta-bandhu-jana-sneho mayi yaà kurute ratim | ekas tasyäsmi sa ca me na cänyo’sty ävayoù suhåt || tasmät sädhu vyäkhyätam bhagavat-pratéti-rüpä våttir mäyädimayé na bhavati | kià tarhi svarüpa-çakty-änanda-rüpä yadänanda-parädhénaù çré-bhagavän apéti | yathä ca çrématé gopälottara-täpané çrutiù – vijïäna-ghana änanda-ghanaù sac-cid-änandaika-rase bhakti-yoge tiñöhati [GTU 2.79] iti |

|| 6.16 || citraketuù çré-saìkarñaëam || 66 || (page 39)

[67] tad evaà tasyäù svarüpa-lakñaëam uktam | taöastha-lakñaëam apy äha -- smarantaù smärayantaç ca mitho 'ghaugha-haraà harim | bhaktyä saïjätayä bhaktyä bibhraty utpulakäà tanum || [BhP 11.3.31] spañöam |

|| 11.3 || çré-prabuddho nimim || 67 ||

[68] tathä – kathaà vinä roma-harñaà dravatä cetasä vinä | vinänandäçru-kalayä çudhyed bhaktyä vinäçayaù || [BhP 11.14.23] öékä ca – romaharñädikaà vinä kathaà bhaktir gamyate bhaktyä ca vinä katham äçayaù çuddhed ity eñä |

|| 11.14 || çré-bhagavän || 68 ||

[69] tad evaà préter lakñaëaà citta-dravas tasya ca çré-romaharñädikam | kathaïcij-jäte’pi citta-drave romaharñädike vä na ced äçaya-çuddhis tadäpi na bhakteù samyag-ävirbhäva iti jïäpitam | äçaya-çuddhir näma cänya-tätparya-parityägaù préti-tätparyaà ca | ataeva animttä sväbhäviké [BhP 3.25.23] ca iti tad-viçeñaëam | yathähäkrüram uddiçya– dehaà-bhåtäm iyän artho hitvä dambhaà bhiyaà çucam | sandeçäd yo harer liìga- darçana-çravaëädibhiù || [BhP 10.38.27]

Page 49 of 218


öékä ca—nanu kim artham evaà vyaluöhat | nästi prema-saàrambhe phloddeça ity äha dehaàbhåtäm iti | deha-bhäjäm etävän eva puruñärthaù | kaàsasya sandeçam ärabhya hareù liìga-darçana-çravaëädibhir yo’yam akrürasya varëitaù ity eñä | atra dambhaà çucaà bhayaà hitvä yo’yaà jäta iti yojanikayä caivaà gamyate | yathäkrürasya tatra dambho näsét | na mayy upaiñyany ari-buddhim acyuta [BhP 10.38.18] ity-ädi-cintanät | tathäntaù-sukhäntara-tätparya-lakñaëo yadi dambho na syät, yathä ca kaàsa-pratäpito yo bandhu-vargaù, tat pratäpayitavyaç ca yaù tasya tasya hetor nija-kula-rakñävatérëa-çré-kåñëa-purato vyaïjitaù çoko bhéç ca tädåçäveçe hetur näsét | tad-darçanähläda [BhP 10.38.26] ity ädy-ukteù | prema-vibhinna-dhairyaù

|| 10.38 || çré-çukaù || 69 ||

[70] laukika-çuddha-préti-nidarçanenäpi svayaà tathaiva draòhayati— mitho bhajanti ye sakhyaù svärthaikäntodyamä hi te | na tatra sauhådaà dharmaù svärthärthaà tadd hi nänyathä || bhajanty abhajato ye vai karuëäù pitaro yathä | dharmo nirapavädo 'tra sauhrdaà ca sumadhyamäù || [BhP 10.32.17-18] spañöam |

[71] tato’pi sva-préter vaiçiñöyam äha— nähaà tu sakhyo bhajato 'pi jantün bhajämy améñäm anuvåttivåttaye | yathädhano labdha-dhane vinañöe tac cintayänyan nibhåto na veda || [BhP 10.32.20] bhajanty abhajata ity atra na karuëädénäà dayanéyädi-kartåka-prétyäsväkäpekñä | tathä dayanéyädénäà karuëädi-viñayä yä prétiù sä karuëädi-bhajana-jévanä syäd ity äyäti | atra tu çré-kåñëasya sva-bhakteñu sva-premätiçayodaye prayatnaù | tad-udaye ca sati tad-äsvädäd bhakta-viñayaka-prema-camatkäro’tiçayena syäd iti tad-bhaktänäà ca tat-kåtaudäsénye’pi premnor eva våddhiù syäd iti vaiçiñöyam ägatam |

|| 10.32 || çré-bhagavän vraja-devéù || 70-71 || (page 40)

[72] sä ca çuddhä prétiù çrémato våtrasya dåçyate | yathä –

Page 50 of 218


ahaà hare tava pädaika-müla- däsänudäso bhavitäsmi bhüyaù | manaù smaretäsu-pater guëäàs te gåëéta väk karma karotu käyaù || [BhP 6.11.24] na näka-påñöham [BhP 6.11.25] ity ädi | ajäta-pakñä iva mätaraà khagäù stanyaà yathä vatsataräù kñudh-ärtäù | priyaà priyeva vyuñitaà viñaëëä mano 'ravindäkña didåkñate tväm || mamottamaçloka-janeñu sakhyaà saàsära-cakre bhramataù sva-karmabhiù | tvan-mäyayätmätmaja-dära-geheñv äsakta-cittasya na nätha bhüyät || [BhP 6.11.26-27] ajäteti aträjäta-pakñä ity anenänanyäçrayatvaà tad-anugamanäsamarthatvaà ca | tathä tat-sahitena mätaram ity anena ananya-sväbhävika-dayälutvaà tadéya-dayädhikyaà ca vyaïjitam | tena tena ca mätari teñäm api préty-atiçayo darçitaù | tatas tat-sämyena tadvad ätmano’pi bhagavati prétyädhikya-hetukä didåkñä vyaïjitä | tathäpi tan-mäträ yad vastv-antaram upakriyate tad eva teñäm upajévyam äsvädyaà ceti kevala-tan-niñöhatväbhäväd aparitoñeëa dåñöäntaram äha stanyam iti | atra didåkñä-yojanärthaà mätaram ity evänuvartayitavye stanyam ity uktis tasyäs tais tad-aàçatayä ca tad-abheda-vivakñärthä | tataù stanyaà stanya-rüpa-tad-aàçamayéà mätaram ity eva labdhe tädåçé mätaiva tair upajévyate äsvädyate ceti pürvataù çraiñöhyaà darçitam | tathä vatsatarä atyanta-bäla-vatsäs tata eva svämi-baddhatayä tad-anugatävasamarthä iti sädhäraëye’pi bahu-samayätikramät kñudhärtäity anena pürvato vaiçiñöyam | tathä go-jäteù snehätiçaya-sväbhävyena ca tad-anusandheyam | atha tathäpy uttara-dåñöänte stanya-gavoù kärya-käraëa-bhävena bhedaà vitarkya-dåñöänta-dvaye’py ajäta-pakñatvädi-viçeñaëair äyatyäà tädåça-préter asthiratäà cälokya dåñöäntäntaram äha priyam iti | satsv api väcakäntareñu tayoù priya-çabdenaiva nirdeçät sväbhävikävyabhicäri-prétimantäv eva tau gåhétau | yatra värdhakye bälye’pi saha-maraëädikaà dåçyate tatas tädåçé käpi priyä yathä tädåçaà priyaà vyuñitaà vidüra-proñitaà santam ananyopajévitvena viñaëëä saté didåkñate locana-dvärä tad äsvädäya bhåçam utkaëöhate, tathä mama mano’pi tväm ity arthaù | atra därñöäntike’pi sva-kartåtvam anuktvä manaù-kartåtvollekhenäbuddhi-pürvaka-pravåtti-präptau préteù sväbhävikatvenävyabhicäritvaà vyaktam | tathäravindäkñeti manaso bhramara-tulyäsücanena bhagavataù parama-madhurimollekhena ca tasyaivopajévyatvam äsvädyatvaà ca darçitam | atha tad-darçana-bhägyaà svasyäsambhavayann idam api mama syäd iti sa-bäñpam äha mamottameti | tad etac chuddha-premodgäramayatvenaiva çrémad-våtra-vadho’sau

Page 51 of 218


vilakñaëatväc chré-bhägavata-lakñaëeñu puräëäntareñu gaëyate | våträsura-vadhopetaà tad bhägavatam iñyate [AgniP] iti |

|| 6.11 || çré-våtraù || 72 ||

[73] tasmät kevala-tan-mädhurya-tätparyatvenaiva prétitve siddhe tätparyäntarädau sati préter asmayag-ävirbhäva iti siddham | sa ca dvividhaù | tad-äbhäsasyaivodayaù éñad-udgamaç ca | antyaç ca dvividhaù | kadäcid udbhavat-tac-chavi-mätratvaà tasyä evodayävasthä ca | tatra yatränya-tätparyaà tatra tad-äbhäsatvam | yatra préti-tätparyäbhävas tatra kadäcid udbhavat-tac- (page 41) –chavi-mätratvam | yatra tat-tätparyam anyäsaìgas tu daivät tatra tasyä udayävasthä ca | anyäsaìgasya gauëatvam | tac ca dvividham | nañöa-präyatvam äbhäsa-mätratvaà ca | tayoù pürvatra tasyäù prathamodayävasthä | uttaratra prakaöodayävasthä | tasmät prathamodaya-paryanta eväsamyag-ävirbhävaù | prakaöodayasya tu samyaktvam eva | yatra tv anyäsaìga eva na vidyate tatra darçita-prabhäva-nämäna ävirbhävä jïeyäù | tatra prakaöodayam ärabhyaiva bhakty-ärabdhe’pavarge jévan-muktäù | präptäyäà bhagavat-pärñadatäyäà paramam uktäù | nitya-pärñadäs tu nitya-muktä jïeyäù | taträbhäsam äha— evaà harau bhagavati pratilabdha-bhävo bhaktyä dravad-dhådaya utpulakaù pramodät | autkaëöhya-bäñpa-kalayä muhur ardyamänas tac cäpi citta-baòiçaà çanakair viyuìkte || [BhP 3.28.34] evaà pürvokta-yoga-miçra-bhakty-anuñöhänena harau pratilabdha-bhävo bhavati | tatra liìgaà bhaktetyädi | bhaktyä smaraëädinä api evam api labdha-dhyeya-madhuratvasya bhävena tädåçatäpannaà tasya cittaà çanakair viyuìkte vimuktam api bhavati | yena yogäìgatayä bhaktir anuñöhitä, tasmät kaivalyecchä-kaitav-doñäd eveti bhävaù | yathoktaà –dharmaù projjhitaù kaitavo’tra paramaù [BhP 1.1.2] ity atra pra-çabdena mokñäbhisandhir api kaitavam iti | ataeva baòiça-çabdena käöhinyam arasavittvaà dämbhikatvaà svärtha-mätra-sädhanatvaà ca vyaïjitam | çuddha-bhaktäs tu na kadäcit tayä taà dhyeyaà tyajanti | yathoktaà räjïä – dhautätmä puruñaù kåñëa- päda-mülaà na muïcati | mukta-sarva-parikleçaù pänthaù sva-çaraëaà yathä || [BhP 2.8.6] iti | çré-näradena ca— na vai jano jätu kathaïcanävrajen mukunda-sevy anyavad aìga saàsåtim | smaran mukundäìghry-upagühanaà punar vihätum icchen na rasa-graho janaù || [BhP 1.5.19] iti | yo rasa-grahaù sa tu na tyajatéty anenänyeñäà lauha-päñäëädi-tulyatvaà sücitam | na tu bhagavän api tato’nyathä kuryät | yad uktaà çré-brahmaëä –

Page 52 of 218


bhaktyä gåhéta-caraëaù parayä ca teñäà näpaiñi nätha hådayämburuhät sva-puàsäm || [BhP 3.9.5] iti | ataeva pürvatra sva-puàsäm ity atra sveti viçeñaëam | tad evam äbhäsodäharaëe çré-kapila-devasyaiva väkyaà bhaktyä pumän jäta-virägaù [BhP 3.25.26] ity ädikam api jïeyam | tathä hi, asya pürvatra çraddhä ratir bhaktir anukramiñyati [BhP 3.25.25] iti bhakti-mätraà darçitam | uttaratra tasyä lakñaëe påñöe tal-lakñaëaà vadatänena bhaktir siddher garéyasé [BhP 3.25.32] iti | naikätmatäà me spåhayanti kecid [BhP 3.25.34] iti ca mokña-nirapekñatayaiva tasya mukhyäbhidheyatvam uktam | jarayaty äçu yä koñam [BhP 3.35.33] iti ca mäyä-koña-dhvaàsanasya tu tad-änuñaìgika-guëatvam uktam | atra bhaktyä pumän ity ädau tu tädåçyä api tasyä bhakter jïänädi-sähäyyenaiva mokña-mätra-sädhakatvam uktvä gauëäbhidheyatvam uktam | tasmäd aträpi tasyäù (page 42) bhakter äbhäsa eva prathamato darçitaù | evaà – dåñövä tam avanau sarva ékñaëähläda-viklaväù | daëòavat patitä räja‘ chanair utthäya tuñöuvuù || [BhP 6.9.3] ity aträpi våträkhya-çatru-näça-sväräjya-präpti-tätparyavatäà devänäà bhakty-äbhäsatvam udähäryam |

|| 6.9 || çré-kapila-devaù || 73 ||

[74] atha kadäcid udbhavat-tac-chavi-mätratvam äha— sakån manaù kåñëa-padäravindayor niveçitaà tad-guëa-rägi yair iha | na te yamaà päça-bhåtaç ca tad-bhaöän svapne 'pi paçyanti hi cérëa-niñkåtäù || [BhP 6.1.19] rägo raïjana-mätram, na tu tad-guëa-mädhuré-yäthärthya-jïänena säkñät prétiù | ataeva tatra tätparyäbhävät sakåd apéty uktam | tathäpy asty ajämilädibhyo viçeña ity äha na te yamam ity ädi |

|| 6.1 || çré-çukaù || 74 ||

[75] atha prathmodayävasthäm äha— yatränuraktäù sahasaiva dhérä vyapohya dehädiñu saìgam üòham | vrajanti tat pärama-haàsyam antyaà

Page 53 of 218


yasminn ahiàsopaçamaù sva-dharmaù || [BhP 1.18.22] antyaà päramahaàsyaà bhägavata-paramahaàsatvam | tasyänuñaìgiko guëaù yasminn iti |

|| 1.18 || çré-sütaù || 75 ||

[76] prakaöodayävasthäà çré-priyavratam adhikåtyäha – priyavrato bhägavataätmärämaù kathaà mune | gåhe 'ramata yan-mülaù karma-bandhaù paräbhavaù || [BhP 5.1.1] ity ädeù | saàçayo 'yaà mahän brahman därägära-sutädiñu | saktasya yat siddhir abhüt kåñëe ca matir acyutä || [BhP 5.1.4] ity antyasya räja-praçnasyänantareëa gadyena – bäòham uktaà bhagavata uttamaçlokasya çrémac-caraëäravinda-makaranda-rasa äveçita-cetaso bhägavata-paramahaàsa-dayita-kathäà kiïcid antaräya-vihatäà sväà çivatamäà padavéà na präyeëa hinvanti [BhP 5.1.5] iti | öékä ca—aìgékåtya pariharati bäòham iti | bäòham abhiniveçädikaà nästéti satyam eva tathäpi vighna-vaçena teñäà pravåttiù pürväbhyäsa-balena punar nivåttiç ca saìgacchata ity äha bhagavata ity ädikä | ataevoktaà påthuà prati çré-viñëunä | dåñöäsu sampatsu vipatsu sürayo; na vikriyante mayi baddha-sauhådäù [BhP 4.20.21] iti | agastyasya cendradyumne svävamänanayä na kopaù | kintu vaiñëavocita-mahad-ädara-caryäyäù parityäge çikñärtham eva mantavyaù | tayor anugrahärthäya çäpaà däsyann idaà jagau [BhP 10.10.7] itivat | atha parékñito brähmaëävamänanä tu çré-kåñëasya tad-vyäjena sva-pärçva-nayanecchät eva | tasyaiva me 'ghasya parävareço vyäsakta-cittasya gåheñv abhékñëam | nirveda-mülo dvija-çäpa-rüpo yatra prasakto bhayam äçu dhatte || [BhP 1.19.14] iti tad-ukteù | evam anyaträpi yojanéyam | tasmäc chré-priyavratasyäpi abhiniveçädy-äsaìgäbhäsatvam eväyätam | tad api duùkhadam eva tad-vidhänäm iti cägre tan-nirvedena darçayiñyate aho asädhv anuñöhitam [BhP 5.1.37] ity ädinä |

|| 5.1 || çré-çukaù || 76 ||

Page 54 of 218


[77]

prakaöodayävasthäyäç cihnäntaram äha— sa uttama-çloka-padäravindayor niñevayäkiïcana-saìga-labdhayä | tanvan paräà nirvåtim ätmano muhur duùsaìga-dénasya manaù çamaà vyadhät || [BhP 7.4.42] (page 43) öékä ca—ätmanaù parä nirvåtià tanvan duùsaìga-dénasya api manaù çamaà çäntaà vyadhäyi ity eñä | çamaà sva-manasas tulyam iti vä vyäkhyeyam |

|| 7.4 || çré-närado yudhiñöhiraà prati || 77 ||

[78] atha darçita-prabhäväs tad-ävirbhäväs tu çré-çuka-devädiñu drañöavyäù | yathä ca çré-närada-païcarätre – bhävonmatto hareù kiïcin na veda sukham ätmanaù | duùkhaà ceti maheçäni paramänanda äplutaù || iti | tad evaà sabhedä prétyäkhyä bhaktir darçitä | eñä çré-gétopaniñatsu ca svarüpa-dvärä guëa-dvärä ca kathitä— ahaà sarvasya prabhavo mattaù sarvaà pravartate | iti matvä bhajante mäà budhä bhäva-samanvitäù || mac-cittä mad-gata-präëä bodhayantaù parasparam | kathayantaç ca mäà nityaà tuñyanti ca ramanti ca || [Gétä 10.8-9] iti | atha çré-bhagavat-préti-lakñaëa-väkyänäà niñkarñaù | nikhila-paramänanda-candrikä-candramasi sakala-bhuvana-saubhägya-sära-sarvasva-sattva-guëopajévyänanta-viläsa-mayämäyika-viçuddha-sattvänavaratolläsäd asamordhva-madhure çré-bhagavati katham api cittävatäräd anapekñita-vidhiù svarasata eva samullasanté viñayäntarair anavacchedyä tätparyäntaram asahamänä hlädiné-sära-våtti-viçeña-svarüpa bhagavad-änukülyätmaka-tad-anugata-tat-spåhädi-maya-jïäna-viçeñäkärä tädåça-bhakta-mano-våtti-viçeña-dehä péyüña-pürato’pi sarasena svenaiva sva-dehaà sarasayanté bhakta-kåtätma-rahasya-saìgopanana-guëa-maya-rasanä-bäñpa-muktädi-vyakta-pariñkärä sarva-guëaika-nidhäna-svabhävä däsékåtäçeña-puruñärtha-sampattikä bhagavat-pätivratya-vrata-varyä-paryäkulä bhagavan-manoharaëaikopäya-häri-rüpä bhagavati bhägavaté prétis tam upasevamänä viräjata iti | seyam akhaëòäpi nijälambanasya bhagavata ävirbhäva-täratamyena svayaà täratamyenaivävirbhavati |

Page 55 of 218


tad evaà sati çré-kåñëasyaiva svayaà-bhagavattvena tat-sandarbhe darçitatvät tatraiva tasyä parä pratiñöhitä | ataeva bähulyena tat-préti-paripäöém evädhikåtya prakriyä darçayitavyä | yä ca kvacid anyädhikartavyä sä khalu kaimutyena tasyä eva poñaëärthaà jïeyä | atha çré-kåñëe svayaà bhagavaty evävirbhäva-pürëatva-darçanena tasyäù pürëatvaà darçayati— adya no janma-säphalyaà vidyäyäs tapaso dåçaù | tvayä saìgamya sad-gatyä yad antaù çreyasäà paraù || [BhP 10.84.21] satäà tvad-eka-niñöhänäà tad-viçeñäëäà gatyä tvayä çré-kåñëaäkhyena saìgamya no’smäkaà vaçiñöha-catuù-sana-vämadeva-märkaëòeya-närada-kåñëa-dvaipäyanädénäà brahmänubhavatäà bhagavadéya-nänä-bhakti-rasa-vidäà dåñöa-nänä-bhagavad-ävirbhävänäm api adya édåça-präkaöyävacchinne’sminn evävasare janmanaù säphalyaà jätam | yad eva säphalyaà pürva-labdhänäà tat-tad-ävirbhäva-jäta-tat-tat-säphalya-rüpäëäà çreyasäà parama-puruñärthänäà paro’ntaraù paramo’vadhir iti |

|| 10.84 || mahä-munayaù çré-bhagavantam || 78 || (page 44)

[79] evam anyaträpi – atha brahmätma-jair devaiù prajeçair ävåto 'bhyagät | bhavaç ca bhüta-bhavyeço yayau bhüta-gaëair våtaù || [BhP 11.6.1] ity-ädikam upakramyäha -- vyacakñatävitåptäkñaù kåñëam adbhuta-darçanam | [BhP 11.6.5] iti | aträpy adbhutatvaà präkaöyäntaräpekñayaiva ||

|| 11.6 || çré-çukaù || 79 ||

[80] kià ca--- yan martya-lélaupayikaà sva-yoga- mäyä-balaà darçayatä gåhétam | vismäpanaà svasya ca saubhagarddheù paraà padaà bhüñaëa-bhüñaëäìgam || [BhP 3.2.12]

Page 56 of 218


svayoga-mäyä-balaà sva-cic-chakter véryam | etädåça-saubhägyasyäpi prakäçikeyaà bhagavatéty evaàvidhaà darçayatäviñkåtam | sakala-sva-vaibhava-vidvad-gaëa-vismäpanäyeti bhävaù | na kevalam etävat svasyaiva rüpäntare tädåçatvänanubhavät | taträpi pratikñaëam apy apürva-prakäçät svasyäpi vismäpanam | yataù saubhagarddheù paraà padaà parä pratiñöhä | nanu tasya bhüñaëaà tv asti saubhaga-hetur ity äha bhüñaëeti | kédåçaà martya-lélaupäyikaà naräkåtéty arthaù | tasmät sutaräà yuktam uktaà çré-mahä-käla-purädhipenäpi dvijätmajä me yuvayor didåkñuëä mayopanétäù [BhP 10.89.58] ity ädi | çré-hari-vaàçe çré-kåñëa-vacanena ca mad-darçanärthaà te bälä håtäs tena mahätmanä [HV 2.114.8] iti |

|| 3.2 || çrémän uddhavo viduram || 80 ||

[81] ataeva parékñid-guëa-varëane tad-guëopamätvenaikam ekaà guëaà çré-räma-rameçayor darçayitvä sarva-sädguëyopamätvena çré-kåñëaà darçayitum atyantotkarña-dåñöyäçaìkamänair brähmaëaiù eña kåñëam anuvrataù [BhP 1.12.24] ity evoktam | na tu sa iveti | ataeva parama-prema-janaka-svabhävatvam api tasya dåçyate | vijaya-ratha-kuöumbaù [BhP 1.9.39] ity ädau, yam iha nirékñya hatä gatäù svarüpam ity anantaraà, lalita-gati-viläsa-valguhäsa- praëaya-nirékñaëa-kalpitorumänäù | kåta-manu-kåta-vatya unmadändhäù prakåtim agan kila yasya gopa-vadhvaù || [BhP 1.9.40] tat-svabhäva-mahimnaù svärüpya-präpaëatvaà näma kriyänutkarñaù | yata etävato’pi premno janakatvaà dåçyata ity äha laliteti | atra kåtänukaraëaà näma léläkhyo näyikänubhävaù | tad uktaà kriyänukaraëaà lélä [UN 10.28] iti | prakåtià svabhävam | tädåça-premäveço jätaù | yena tat-svabhäva-nija-svabhävayor aikyam eva täsu jätam ity arthaù | yathä çrémad-ujjvala-nélamaëau mahä-bhävodäharaëam— rädhäyä bhavataç ca citta-jatuné svedair viläpya kramät yuïjann adri-nikuïja-kuïjara-pate nirdhüta-bheda-bhramam | citräya svayam anvaraïjayad iha brahmäëòa-harmyodare bhüyobhir nava-räga-hiìgula-bharaiù çåìgära-käruù kåté || [UN 15.155] iti |

|| 1.9 || bhéñmaù çré-bhagavantam || 81 ||

[82] tathä— yasyänanaà makara-kuëòala-cäru-karëa-

Page 57 of 218


bhräjat-kapola-subhagaà saviläsa-häsam | nityotsavaà na tatåpur dåçibhiù pibantyo näryo naräç ca muditäù kupitä nimeç ca || [BhP 9.24.65] (page 45) öékä ca—tatra pradarçanärthaà mukha-çobhäm äha ity ädikä | tad-darçane’pi nimeña-kartåtvena nimer niyame kupitä babhüvuù | iyaà khalu mahäbhävasya gatiù | sä ca tat-svabhävataù siddhety abhidhänäd yuktam aträsyodäharaëam |

|| 9.24 || çré-çukaù || 82 ||

[83] kià ca kä stry aìga te kalapadäyata ity ädau yad go-divja-druma-mågäù pulakäny abhibhrann [BhP 10.29.40] iti | anyatra ca aspandanaà gatimatäà pulakas tarüëäm [BhP 10.29.40] ity ädi | ataevoktaà çré-bilvamaìgalena – santv avatärä bahavaù puñkara-näbhasya sarvato-bhadräù | kåñëäd anyaù ko vä latäsv api premado bhavati || [KKA 2.85] iti |

|| 10.29 || çré-vraja-devyaù çré-bhagavantam || 83 ||

[84] tad evaà çré-bhagavad-ävirbhäva-täratamyena tat-préter ävirbhäva-täratamyaà darçitam | atha tasyä eva guëäntarotkarña-täratamyena täratamyäntaraà bhedäç ca darçyante | tatra guëäù dvividhäù | bhakta-citta-saàskriyä-viçeñasya hetava eke, tad-abhimäna-viçeñasya hetavaç cänye | tatra pürveñäà guëänäà svarüpäëi tais tasyäs täratamyaà bhedäç ca yathä prétiù khalu bhakta-cittam ulläsayati, mamatayä yojayati, visrambhayati, priyatvätiçayenäbhimänayati, drävayati, sva-viñayaà praty abhiläñätiçayena yojayati, pratikñaëam eva sva-viñayaà nava-navatvenänubhävayati, asamordhva-camatkäreëonmädayati ca | tatrolläsa-mäträdhikya-vyaïjikä prétiù ratiù yasyäà jätäyäà tad-eka-tätparyam anyatra tucchatva-buddhiç ca jäyate | mamatätiçayävirbhävena samåddhä prétiù premä | yasmin jäte tat-préti-samåddhiç cänyaträpi dåçyate | yathoktaà märkaòeye – märjära-bhakñite duùkhaà yädåçaà gåha-kukkuöe | na tädåì-mamatä-çünye kalaviìke’tha müñike || iti | ataeva prema-lakñaëäyäà bhaktau pracura-hetutva-jïäpanärthaà mamatäyä eva bhaktitva-nirdeçaù païcarätre –

Page 58 of 218


ananya-mamatä viñëau mamatä prema-saìgatä | bhaktir ity ucyate bhéñma-prahlädoddhava-näradaiù || iti | anya-mamatä-varjitä mamety anvayaù | tad uktaà sattva evaika-manasaù [BhP 3.25.32] ity eva-käreëa | atha visrambhätiçayätmakaù premä praëayaù, yasmin jäte sambhramädi-yogyatäyäm api tad-abhävaù | priyatvätiçayäbhimänena kauöilyäbhäsa-pürvaka-bhäva-vaicitréà dadhat praëayo mänaù | yasmin jäte çré-bhagavän api tat-praëaya-kopät prema-mayaà bhayaà bhajate | ceto-dravätiçayätmakaù premaiva snehaù | yasmin jäte tat-sambandhäbhäsenäpi mahä-bäñpädi-vikäraù priya-darçanädy-atåptis tasya parama-sämarthyädau saty api keñäàcid aniñöäçaìkä ca jäyate | sneha eväbhiläñätiçaätmako rägaù | yasmin jäte kñaëikasyäpi virahasyätyantaiväsahiñëutä | tat-saàyoge paraà duùkham api sukhatvena bhäti, tad-viyoge tad-viparétam | sa eva rägo’nukñaëaà sva-viñayaà nava-navatvenänubhävayan svayaà ca nava-navébhavann anurägaù | yasmin jäte paraspara-vaçébhävätiçayaù | prema-vaicittyaà tat-sambandhiny apräëiny api janma-lälasä | vipralambhe visphürtiç ca jäyate | anuräga eväsamordhva-camatkäreëonmädako mahä-bhävaù | yasmin (page 46) jäte yoge nimeñäsahatä kalpa-kñaëatvam ity ädikam | viyoge kñaëa-kalpatvam ity ädikam | ubhayatra mahoddéptäçeña-sättvika-vikärädikaà jäyate iti saàskära-hetavo guëä darçitäù | atha bhaktäbhimäna-viçeña-hetavo guëäs tat-kåtäù préter bhaktänäà ca bhedäs täratamyaà ca yathä—saiva khalu prétir bhagavat-svabhäva-viçeñävirbhäva-yogam upalabhya kaïcid anugrähyatvenäbhimänayati kaïcid anukampitvena kaïcin mitratvena, kaïcit priyätvena ca | bhagavat-svabhäva-viçeñävirbhäva-hetuç ca yasya bhagavat-priya-viçeñasya saìgädinä labdhä prétis tasya préter eva guëa-viçeño boddhavyaù | nitya-parikaräëäà nityam eva tad dvayam | tatränugrähyatäbhimäna-mayé prétir bhakti-çabdena prasiddhä | ärädhyatvena jïänaà bhaktir iti hi tad-anugatam | yathaivoktaà mäyä-vaibhave – snehänubandho yas tasmin bahu-mäna-puraù-saraù | bhaktir ity ucyate saiva käraëaà parameçituù || iti | sneho’tra préti-mätram | evaà pädme – mahitva-buddhir bhaktis tu sneha-pürväbhidhéyate iti | tathäpi bhakter bhagavati préti-sämänya-paryäyatä munibhir bhaktyä prayujyata iti pürvam uktam | kvacid viçeña-väcakä api sämänye prayujyante | jéva-sämänye nåpa-bhåti-çabdavat | kvacid bhakty-atiçaya-lakñaëa-premaëy api bhakti-çabda-pryogo brähmaëa-goñöhéñu brähmaëyätiçayavati ayaà brähmaëa itivat | yathoktaà päïcarätre – mähätmya-jïäna-pürvas tu sudåòhaù sarvato’dhikaù | sneho bhaktir iti proktas tayä särñöy-ädi nänyathä || iti |

Page 59 of 218


mano-gati-gamanädénäà tu tat-sambandhenaiva kvacid bhakti-çabda-väcyatoktä | tad-anugrähyatäbhimäna-mayé prétir eva bhakti-çabdasya mukhyo’rthaù | te cänugrähyäbhimänino dvividhäù | poñaëam anukampä cety anugrahasya dvaividhyät | poñaëam atra bhagavatä svarüpa-dvärä sva-guëa-dvärä cänandanam | anukampä ca pürëe’pi svasmin nija-sevädy-abhiläñaà sampädya sevakädiñu sevädi-saubhägya-sampädikä bhagavadaç cittärdratämayé tad-upakärecchä | teñu dvividheñu keñucid bhagavati nirmamäù keñucit samamäç ca | tatra bhagavati paramätma-para-brahma-bhävenänandanéyäbhimänino nirmamä jïäni-bhaktäù çré-sanakädayaù | teñäà tad-abhimänitve’pi tatra nirmamatvam – saty api bhedäpagame nätha tavähaà na mämakénas tvam | sämudro hi taraìgaù kvacana samudro na täraìgaù || itivat | tava candra-darçanavan mamatäà vinäpi teñäà bhagavad-darçanaà prétidaà syät | änukülyaà cätra tat-pravaëatva-tat-stuty-ädinä jïeyam | eñäà prétiç ca jïäna-bhakty-äkhyä | jïänatvaà brahma-ghanatvenaivänubhavät | eñaiva çänty-äkhyayocyate | çama-pradhänatvät | çamo man-niñöhatä buddher [BhP 11.19.36] iti bhagavad-väkyam | athänukampyäù samamä bhaktäù | eñäà hi asmäkaà prabhur ayam iti bhävena mamatodbhütä | etad abhipretyaivänanya-mamatety ädi-vaktåtvaà kevala-bhaktänäà çré-bhéñmoddhava-prahläda-näradädénäm evoktaà na tu sanakädénäm api | ato mamatodbhaväd evänukampyäs tad-abhimäninaç ca te | anukampyatvaà trividhaà | pälyatvaà bhåtyatvaà lälyatvaà ca | tat-traividhyena kramät te çré-bhagavati pälaka iti bhävä dvärakä-prajädayaù | sevya iti bhäväù çré-därukädi-sevakäù gurur iti bhäväù çré-pradyumna-gada-prabhåti-puträ nåjädaya iti | eñäà trividhänäm api prétir bhaktire eva | pürväpekñayä caiñäà préter änukülyätmatädhikyädäv åtajïänäàçatvenäsyäm eva çré-rasämåta-sindhau prétir ity (page 47) eväkhyä kåtä | sä ca bhaktiù krameëa pälyänäm äçrayätmikä, bhåtyänäà däsyätmikä, lälyänäà praçrayätmikä jïeyä | yä tu mahad-buddhyä cittädara-lakñaëa-bhaktir namaskärädi-kärya-vyaìgyä sä khalu prétir na bhavatéti nätra gaëyate | tat-tad-bhävaà vinaiva kevalädara-mayé prétiç ced bhakti-sämänyatvena jïeyä | atha putro’yam ity ädibhävenänukampitväbhimäna-mayé préitr vätsalyam | vatsaà vakño lätéti niruktir hi tatraiva jhaöiti pratétià gamayati | préti-mätre tu tad-upalakñaëatvenaiva prayogaù | laukika-rasajïäç ca kecid atraiva vatsaläkhyaà rasaà manyante | tathodähåtaà çré-devahütyäù putra-viyoge vatse gaur iva vatsalä [BhP 3.33.21] iti | tasmäd vätsalyaà çré-vrajeçvaréëäm | atha mat-sama-madhura-çéla-vacanayaà nirupädhimat-praëayäçray-viçeña iti bhävena mitratväbhimäna-mayé prétiù maitry-äkhyä dvividhäù | paraspara-nirupädhikopakära-rasikatä-mayé sauhådäkhyä | saha-vihära-çäli-praëayamayé sakhyäkhyä ceti | tato miträëi ca dvividhäni | suhådaù sakhäyaç ceti | tatra sauhådaà çré-yudhiñöhira-bhéñma-draupadé-padyädiñv aàçena dåçyate | sakhyaà çrémad-arjuna-çrédämädiñu |

Page 60 of 218


atha känto’yam iti prétiù känta-bhävaù | eña eva priyatä-çabdena çré-rasämåta-sindhau paribhäñitä | priyäyä bhävaù priyateti | laukika-rasikair atraiva rati-saàjïä svékriyate | eña eva käma-tulyatvät çré-gopikäsu kämädi-çabdenäpy abhihitaù | smaräkhyakäma-viçeñas tv anyaù vailakñaëyät | käma-sämänyaà khalu spåhä-sämänyätmakam | préti-sämänyaà tu viñayänukülyätmakas tad-anugata-viñaya-spåhädimayo jïäna-viçeña iti lakñitam | tato dvayoù sämänya-präya-ceñöatve’pi käma-sämänyasya ceñöä svéyänukülya-tätparyä | tatra kutracid viñayänukülyaà ca sva-sukha-kärya-bhütam eveti tatra gauëa-våttir eva préti-çabdaù | çuddha-préti-mätrasya ceñöä tu priyänukülya-tätparyaiva | tatra tad-anugatam eva cätma-sukham iti mukhya-våttir eva préti-çabdaù | ataeva yathä-pürvaà sukha-préti-sämänyayor ulläsätmakatayä sämye’py änukülyäàçena préti-sâmänyasya vaiçiñöyaà darçitam | tathä käma-préti-sämänyayor api spåhä-viçeñätmakatayä sämye’pi tenaiva vaiçiñöyaà siddham | atra tu – yat te sujäta-caraëämburuhaà staneñu bhétäù çanaiù priya dadhémahi karkaçeñu [BhP 10.31.19] ity ädibhir atikramyäpi svänukülyaà priyänu (page 48) külya-tätparyasyaiva darçitatvät çuddha-préti-viçeña-rüpatvam eva labhyate | atas tad-viçeñatvaà ca spåhä-viçeñätmakatvät siddham | tato’tra çré-kåñëa-viñayatvena kubjädi-sambandhi-kämavad apräkåta-kämatvasyäpy anabhyupagame sati präkåta-kämatvaà tu sutaräm asiddham | tathä darçitaà ca – vikréòitaà vraja-vadhübhir idaà ca viñëoù çraddhänvito yaù çåëuyäd atha varëayed vä | bhaktià paräà bhagavati parilabhya kämaà håd-rogam äçv apahinoty acireëa dhéraù || [BhP 10.33.40] ity anena | yad vikréòitaà khalu nija-çravaëa-dväräpy anyeñäà düra-deça-käla-sthitänäm api çéghram eva yaà kämam apanayat paramaà premäëaà vitanoti | tat punas tat käma-mayaà na syät | api tu parama-prema-viçeña-mayam eva | na hi paìkena paìkaà kñälyate | na tu svayam asnehaù snehayati | ataeva tasya bhävasya çuddha-prema-mayatvaà nigadenaivoktvä çuddhatve hetutayä punas tena bhagavat-prasädaç ca darçitaù | bhagavän äha tä vékñya çuddha-bhäva-prasäditaù [BhP 10.22.1] iti | tasyätmaräma-çiromaëes tena ramaëaà ca darçitam—kåtvä tävantam ätmänam [BhP 10.33.19] ity-ädibhiù | vaçékåtatvaà ca svayaà darçitaà—na päraye’haà niravadya-saàyujäm [BhP 10.32.22] ity ädinä | tatra niravadyeti préteù çuddhatvam | sva-sädhukåtyam iti paramottamotkåñöatvam | na päraya iti svavaçékäratvam | ataù çuddha-prema-jätiñu tasya paramtväd eva çrémad-uddhavenäpy evam uktam—väïchanti yad bhava-bhiyo munayo vayaà ca [BhP 10.47.58] iti | tasmät sarvataù paramaiva känta-bhäva-rüpä prétir iti sthitam | tad evaà jïäna-bhaktir bhaktir vätsalyaà maitré känta-bhäva iti tad-bhäväbhimänayor bhedena païca-vidhä prétiù | etäç ca jïäna-bhakty-ädayaù kvacit miçratayäpi vartante |

Page 61 of 218


tatra çré-bhéñmädau jïäna-bhakty-äçraya-bhakté | çré-yudhiñöhire sauhådyäntarbhüte äçraya-bhakti-vätsalye | çré-bhémasya sakhyam api | çré-kuntyäm äçraya-bhakty-antarbhütaà vätsalyam | çré-vasudeva-devakyor bhakti-sämänya-vätsalye | tathä tathä darçanät | çrémad-uddhavasya däsyäntarbhütaà sakhyaà—tvaà me bhåtyaù suhåt sakhä [BhP 11.11.48] iti çré-bhagavad-ukteù | çré-baladevasya sakhya-vätsalya-bhaktayaù | tatra vätsalya-sakhye-- kvacit kréòä-pariçräntaà gopotsaìgopabarhaëam | svayaà viçramayaty äryaà päda-saàvähanädibhiù || nåtyato gäyataù kväpi valgato yudhyato mithaù | gåhéta-hastau gopälän hasantau praçaçaàsatuù || [BhP 10.15.14-15] ity ädiñu | bhaktiç ca präyo mäyästu me bhartuù [BhP 10.13.37] ity-ädi-tad-uktiñu | atra ca tasya vraje sakhyäntarbhüte vätsalya-sakhye aiçvarya-prakäça-maya-léläviñkärät | vraje tasyägrajatvaà çré-vasudeva-nandanayor bhrätåtva-prasiddheù | çréman-nandena putratayä pälanäc ca | yathoktaà-- bhrätar mama sutaù kaccin mäträ saha bhavad-vraje | tätaà bhavantaà manväno bhavadbhyäm upalälitaù || [BhP 10.5.27] iti | vadanti tävakä hy ete kumäräs te’grajo’pyayam [BhP 10.8.34] iti ca | evaà çré-paööa-mahiñéñu däsya-miçraù känta-bhävaù | çrémad-vraja-devéñu sakhya-miçra ity ädikaà jïeyam | (page 49) atha tat-tad-bhäväbhimäno vinäà tu yä prétiù sä sämänyä tädåçatväyogyänäà bhavati | yathä mithilä-prayäëa -- änarta-dhanva-kuru-jäìgala-kaìka-matsya- päïcäla-kunti-madhu-kekaya-koçalärëäù | anye ca tan-mukha-sarojam udära-häsa- snigdhekñaëaà nåpa papur dåçibhir nå-näryaù || [BhP 10.86.20] ity atra keñäàcit | ete ca nirmamä jïeyäù | kià ca teñv eteñu bhagavat-priyeñu sämänya-çäntau taöasthäkhyau | anayoù prétiç ca taöasthäkhyä | teñu ca pälya-bhåtyau anugatau | tayor bhaktiç ca sambhrama-préty-äkhyä | lälyädayas tu bändhaväù | teñäà prétiç ca bändhavatäkhyä jïeyä | tair etaiù préti-bhedaiù priya-bhedän prati svasya bhajanéyatä-bhedä uktäù – yeñäm ahaà priya ätmä sutaç ca sakhä guruù suhådo daivam iñöam [BhP 3.25.38] iti | priyaù käntaù | ätmä paramätmä | sutaù putra-bhrätåjädi-rüpaù anuja-rüpaç ca | sakhä praëaya-pürvakaù saha khelati yaù | guru-piträdi-rüpaù | suhådo dvividhäù sambandhino nirupädhi-hita-käriëaç ca | tatra pürveñäà priyatvädau praveçäd uttare gåhyante | daivam iñöam äçrayaëéyaù sevyaç cety arthaù | etän bhäväàç ca vinä sämänya-préti-viñaya iti bhävaù |

Page 62 of 218


atha pürvoktä raty-ädi-bhävä udähriyante | tatra ratim äha— tatränvahaà kåñëa-kathäù pragäyatäm anugraheëäçåëavaà manoharäù | täù çraddhayä me 'nupadaà viçåëvataù priyaçravasy aìga mamäbhavad ruciù || tasmiàs tadä labdha-rucer mahä-mate priyaçravasy askhalitä matir mama | yayäham etat sad-asat sva-mäyayä paçye mayi brahmaëi kalpitaà pare || [BhP 1.5.26-27] mayi çuddha-jéve vyañöi-rüpaà pare brahmaëi ca samañöi-rüpam adhyäropitam |

|| 1.5 || çré-näradaù çré-vyäsam || 84 ||

[85]

premäëam äha – upalabdhaà pati-prema päti-vratyaà ca te 'naghe | yad väkyaiç cälyamänäyä na dhér mayy apakarñitä || [BhP 10.60.51]

|| 10.60 || çré-bhagavän rukmiëé-devém || 85 ||

[86] praëayam äha – uväha kåñëo bhagavän çrédämänaà paräjitaù [BhP 10.18.24] iti | spañöam ||

|| 10.18 || çré-çukaù || 86 ||

[87] mänam äha -- ekä bhrü-kuöim äbaddhya prema-saàrambha-vihvalä [BhP 10.32.6] iti | spañöam ||

|| 10.32 || çré-çukaù || 87 ||

[88] sneham äha – sat-saìgän mukta-duùsaìgo hätuà notsahate budhaù | kértyamänaà yaço yasya sakåd äkarëya rocanam || tasmin nyasta-dhiyaù pärthäù saheran virahaà katham |

Page 63 of 218


darçana-sparça-saàläpa- çayanäsana-bhojanaiù || sarve te 'nimiñair akñais tam anu druta-cetasaù | vékñantaù sneha-sambaddhä vicelus tatra tatra ha || nyarundhann udgalad bäñpam autkaëöhyäd devaké-sute | niryäty agärän no 'bhadram iti syäd bändhava-striyaù || [BhP 1.10.11-14] (page 50) viceluù arhaëädyänayanärtham itastataç calanti sma | abhadraà yäträ-samaye duùçakunaà präbhüd iti nyarundhan ächädiavatyaù |

|| 1.10 || çré-sütaù || 88 ||

[89] rägam äha – vipadaù santu täù çaçvat tatra tatra jagad-guro | bhavato darçanaà yat syäd apunar bhava-darçanam || [BhP 1.8.25] bhavataù karma-bhütasya darçanam avalokanam | yat yäsu | apunarbhavam anyatra kuträpi tädåça-mädhuryäbhävät punar na jätaà darçanaà sämya-pratétir yasya tad apürvam ity arthaù |

|| 1.8 || çré-kunté çré-bhagavantam || 89 ||

[90] anurägam äha – yadyapy asau pärçva-gato raho-gatas tathäpi tasyäìghri-yugaà navaà navam | pade pade kä virameta tat-padäc caläpi yac chrér na jahäti karhicit || [BhP 1.11.34] asau çré-kåñëaù | täsäà çré-mahiñéëäà pärçva-gataù samépasthaù | taträpi raho-gataù ekänte vartate | pade pade pratikñaëam | tac ca täsäà sväbhävikänurägavaténäà näçcaryam | yataù kä vä anyäpi tat-padäd virameta tat-padäsvädena tåptä bhavet | tatra kaimutyenodäharaëaà caläpéti | jagati caïcala-svabhävatvena dåñöäpi | atrodäharaëa-poñärthaà präkåtäpräkåta-çriyor abheda-vivakñä |

|| 1.11 || çré-sütaù || 90 ||

[91] mahäbhävam äha –

Page 64 of 218


gopénäà paramänanda äséd govinda-darçane | kñaëaà yuga-çatam iva yäsäà yena vinäbhavat || [BhP 10.19.16] spañöam |

|| 10.19 || çré-çukaù || 91 ||

[92] eñä préti-jäté rati-mäträtmä jïäni-bhakteñu paramänanda-ghana-mätratayänubhava-sukhasya mamatväbhävenätiçaya-käraëatväyogät | evaà samänyeñv api | kämaà bhavaù sva-våjinair nirayeñu nas tät [BhP 3.15.49] ity ädau tu sanakädénäà tädåça-räga-prärthanaiva, na tu säkñäd eva räga iti samädheyam | atha pälyeñu prema-paryantaiva | mamatäyäù spañöatvät | na tu snehädi-paryantä | vidüra-sambandhena tasyä anaucityät | yat tu yarhy ambujäkñäpasasära bho bhavän [BhP 1.11.9] ity ädau taträbda-koöi-pratimaù kñaëo bhaved iti dvärakä-prajä-väkye tad-atiçayaù pratéyate | tat khalu tatraiva keñäàcin näpitamäläkärädénäà säkñät tat-sevä-bhägyavatäà bhäva-viçeña-dhäriëam uktitvena saìgatam | atha çrémad-bhåtyeñu räga-paryantäpi sambhävyate | teñäà mamatädhikyena santata-tat-sevälampaöatvena tad-eka-jévanatvät | lälyeñu säkñäc-chré-vigraha-sambandhena tato’pi mamatä-viçeñorjitatvät rägätiçayo mantavyaù | tebhyaù sakhibhyo’pi mamatädhikyäd vatsala-mukhyayoù pitroù sarvatas tad-atiçayaù | anyaträñi präyaù vipadaù santu täù çaçvat [BhP 1.8.25] ity ädi çré-kunté-väkyät sakhiñu praëayotkarñäàçena tu tad-ädhikyam asti | suhåtsu nätisannikarñät premätiçaya eva | praëaya-mänau tu sakhi-preyasyor eva sambhavataù | atha çré-preyaséñu çrémat-paööa-mahiñéëäà mahä-bhävatonmukhänuräga-paryantaiva | yad-vivarta-viçeñaù prema-vaicittyäkhyo vipralambha-çåìgäras täsäà ücur mukundaika-dhiyaù [BhP 10.90.14] ity ädinä (page 51) itédåçena bhävena ity antena varëitaù | tato’dhikaà na ca çrüyate | täbhyo’nyatra tv anurägo’pi na çrüyate | nanu satäm ayaà sära-bhåtäà nisargaù [BhP 10.13.2] ity ädau anyaträpy anurägo varëyate | pratikñaëaà navyatva-sphuraëät | naivaà anurägasyana tädåça-sphuraëa-mätra-lakñaëatvaà kintülläsädi-duùkha-sukhatva-bhäna-paryanta-raty-ädi-guëa-kñaëatvam api | atra tu sarvatra tat-tal-lakñaëodayäsambhävanayä nänurägo nirëéyate iti | tathä navyavad ity uktaà na ca navyam iti | çré-vraja-devénäà tu mahä-bhäva-paryantatä | täs täù kñapäù preñöha-tamena nétä mayaiva våndävana-gocareëa | kñaëärdha-vat täù punar aìga täsäà hénä mayä kalpa-samä babhüvuù || [BhP 11.12.11] ity ädi-prasiddheù |

Page 65 of 218


nimeñäsahatvaà täsäm eva -- kuöila-kuntalaà çré-mukhaà ca te jaòa udékñitäà pakñma-kåt dåçäm [BhP 10.31.15] iti | yasyänanam [BhP 9.24.35] ity-ädikasya näryo naräç ca muditäù kupitä nimeç ca ity atra sämänyato narä näryaç ca tävan muditä babhüvuù | ca-kärät tatraiva käçcic chré-gopyo nimerniyame nimeña-kartre kupitä babhüvur ity arthaù | anyatra tad-açravaëäd eva | anyathä kurukñetra-yäträyäà | gopyaç ca kåñëam upalabhya ciräd abhéñöaà yat-prekñaëe dåçiñu pakñma-kåtaà çapanti | dågbhir hådé-kåtam alaà parirabhya sarväs tad-bhävam äpur api nitya-yujäà duräpam || [BhP 10.82.39] ity atra yat-prekñaëa ity ädau vaiçiñöyänäpattiç ca syät | yadyapi çré-kåñëasya tädåça-bhäva-janakatvaà svabhäva eva tathäpy ädhära-guëam apy apekñate sväty-ambuno muktädi-janakatvam iva | atra ca tad-bhävam äpur iti çré-kåñëa-viñayaka-mahä-bhäva-viçeñäbhivyaktià dadhur iy arthaù | ataeva nitya-yujäà duräpam ity uktam | nitya-yuk-çabdenäpy atra tat-sa-lakñaëäù paööa-mahiñya eva labhyante | na tad-vilakñaëä anye düra-pratétatvät | tataç ca nitya-yujäm etä virahiëyo vayaà tu priya-saàyogaà dinandinam eva präpnuma iti preñöhan-manyänäm apéty arthaù | ataeva -- çrutvä påthä subala-putry atha yäjïasené mädhavy atha kñitipa-patnya uta sva-gopyaù | kåñëe 'khilätmani harau praëayänubandhaà sarvä visismyur alam açru-kaläkuläkñyaù || [BhP 10.84.1] ity atra kvacid anyaträdåñöa-careëa vraja-striyo yad väïchanti [BhP 10.83.43] ity ädi-tadéya-pürvokta-rétyä svéya-bhäva-tulyatä-sparçinä praëayänubandhena vismitänäm api çré-gopénäà viçeñaëatvena sva-çabdaù paöhitaù paramäntaraìgatävibodhiñayä | tathä aho alaà çläghyatamaà yadoù kulam [BhP 1.10.26] ity ädi-padya-trayätmake prathama-skandha-sambandhini pura-stré-väkye’pi, teñu prathama-dvayaà sarvasya mathurä-vraja-dvärakä-väsino janasya bhägya-mahimä-pratipädakam | (page 52) tåtéyaà khalu— nünaà vrata-snäna-hutädineçvaraù samarcito hy asya gåhéta-päëibhiù | pibanti yäù sakhy adharämåtaà muhur vraja-striyaù sammumuhur yad-äçayäù || [BhP 1.10.28] ity etat | atra paööa-mahiñéëäà bhägya-çläghäyäm api çré-vraja-devénäm eva hi parmotkåñöatvam äsvädäbhijïataratvaà cäyätam | yasyämåtasya mädhurya-smaraëe devä api muhyanti tan-manuñyeëäpy anenäsvädyata itivat | tasmät täsäm eva sarvottama-bhävanä | ayam atra sandarbhaù – çré-bhagavataù svabhävas tävad ubhaya-vidhaù | brahmatva-lakñaëo

Page 66 of 218


bhagavattva-lakñaëaç ceti | bhaktäç ca sämänyato dvividhä uktäù taöasthäù parikaräç ceti | tatraike taöasthä brahmatä-puraskäreëa tat-svabhävena préyamäëäù çäntäkhyäù | anye ca taöasthäù parikaravad bhagavattä-viçeñeëäpi préyamäëäù parikaratväbhimänam apräptäù | tataù sphuöam evaite parikarät préti-vihénäù | athädyä api préti-käraëasya préti-käryasya ca nirhénatvät parikarät préti-nirhénäù | käraëaà cätra sähäyyam | sahäyo dvividhäù | mamatä-lakñaëo’rthas tad-aìgaà brahmatvänubhavädayas tad-upäìgänéti | atra teñäà mamatvaà nästéti darçitam eva | tac ca yuktaà sambandha-viçeñäsphuraëät | tato’ìga-nirhéëatvam | upäìgeñu ca teñäà brahma-jïänam eva mukhyam | tad-anuçélana-sväbhävyät | bhagavattä-jïänaà tu tad-anugatam | tasyä eva tädåça-bhävena teñäm äkarñaëät | yad uktam—ätmärämäç ca ity ädau itthambhüta-guëo hariù [BhP 1.7.11] iti | vastutas tu préti-sähäyye bhagavattäyä eva mukhyatvaà tair anubhütam | tasyäravinda-nayanasya padäravinda- [BhP 3.15.43] ity ädau cakära teñäà saìkñobham akñara-juñäm api citta-tanvoù iti | tathäpi tädåça-svabhävatväparityägäd upäìga-nirhénatvam | atha préti-käryam api teñäà nirhénatvam | yataù präyaço bhagavat-smaraëam eva tat-käryam | tad-darçanaà tu kädäcitkam eva | parikaräëäà punaù säkñät tad-aìgasevädikam api santatam eva | ataeva teñäm eva saubhägyätiçaya-varëanam | çré-jaya-vijaya-çäpa-prastäve— tasmin yayau paramahaàsa-mahä-munénäm | anveñaëéya-caraëau calayan saha-çréù || [BhP 3.15.37] ity uktvä, taà tv ägataà pratihåtaupayikaà sva-pumbhis te’cakñatäkña-viñayaà sva-samädhi-bhägyam | [BhP 3.15.38] iti | tathä-- vinatä-sutäàse vinyasta-hastam [BhP 3.15.40] iti | tathä tadä jaya-vijayayor eva (page 53) bhagavata ätméyatvaà spañöam asti | muniñu tu gauravam | tatra çré-brahma-väkye -- evaà tadaiva bhagavän aravinda-näbhaù | svänäà vibudhya sad-atikramam ärya-hådyaù || [BhP 3.15.37] iti | çré-vaikuëöha-nätha-väkye ca -- tad vaù prasädayämy adya brahma daivaà paraà hi me | tad dhéty ätma-kåtaà manye yat sva-pumbhir asat-kåtäù || [BhP 3.16.4] tac ca parikaräëäà saubhägyaà svayam api dåñövä te munayaç ca tayoù sva-kåta-çäpäd alajjanta -- yaà vänayor damam adhéça bhavän vidhatte

Page 67 of 218


våttià nu vä tad anumanmahi nirvyalékam | asmäsu vä ya ucito dhriyatäà sa daëòo ye 'nägasau vayam ayuìkñmahi kilbiñeëa || [BhP 3.16.25] tathä tayos tasyätméyatvenaiva saha-käruëyam api muniñu nirgateñu vyaktam asti -- bhagavän anugäv äha yätaà mä bhaiñöam astu çam | brahma-tejaù samartho 'pi hantuà necche mataà tu me || [BhP 3.16.29] iti | tasmät kärya-nirhénatvam api | tebhyaç ca sarva-nirhénatvebhyas taöasthän atikramya parikaräëäà préty-utkarño darçitaù | nanu nirupädhipremäspadasya prétau parikaratväbhimäna upädhiù syät | tato jïänätmikäà sämänyäà ca prétim apekñya tad-abhimäni-prétayo gauëya eva syuù | kià ca mamatäyäù préti-hetutve jäte ca yasyätmanaù sambandhät prétir bhavet tasminn eva tad-ädhikyaà syät | naivaà çrébhagavato yena svabhävenaivänubhütenäbhimäna-viçeñaà vinäpi teñäà prétir udayate tenäpi parikaräëäm udayate | tathä nija-svabhäva-siddho vä tätkäliko vä yo’bhimäna-viçeñas tenäpy udayate | samuccaye ko virodhaù | pratyutolläsa eva | tatra bhagavat-svabhävamayatvaà bhakta-tätkälikäbhimäna-viçeñamayatvaà cäha— go-gopénäà mätåtäsminn äsét snehardhikäà vinä | purovad [BhP 10.13.25] iti | spañöam |

|| 10.13 || çré-çukaù || 92 ||

[93] ubhaya-svabhävamayatvam äha – yathä bhrämyaty ayo brahman svayam äkarña-sannidhau | tathä me bhidyate cetaç cakra-päëer yadåcchayä || [BhP 7.5.14] spañöam |

|| 7.5 || çré-prahlädaù || 93 ||

[94] kià ca bhaktäbhimäna-viçeñamayaç ca premä bhagavat-svabhävävirbhüta eveti brümaù | bhagavati hi svarüpa-siddhäù sarve prakäçä nityam eva vartante iti çré-bhagavat-sandarbhädau darçitam asti | ägamädäv api nänopäsanäù çrüyante | tatra yathä yatra prakäças tathä taträbhimäna-viçeñamayé prétir udayate | prakäça-vaiçiñöya-hetuç ca bhakta-viçeña-saìga eva nitya-siddheñu tu nitya-siddha eva tathä-prakäçaù prétir abhimänaç ca |

Page 68 of 218


atha prétyaiva sahodayät tädåço’bhimäno’pi préti-våtti-viçeña ity uktam | tasmäd api na tat-samaväyena préti-häniù pratyutätyanta-sannikarña-vyaïjakena tat-tad-abhimänena tasyä ulläsa eva | kià ca laukiko’pi mamatä-viçeña ätmano’py ädhikyena sväspade prétià janayati | puträdy-artham ätma-vyayädikaà dåçyate | tathaivoktaà vrajeçvaraà prati çré-bhagavataiva – pitror apy adhikä prétir ätmajeñvätmano’pi hi [BhP 10.45.21] iti | bhagavad-viñayä mamatä tu svätma-gata-tadéyäbhimäna-viçeña-hetukaiva | tad-abhimäna-viçeñaç ca tat-svabhäva-viçeña-hetuka ity uktam | sa ca prathamam ävirbhavati | tad-anantaram eva mamatä-viçeña ävirbhavatéti | tasmäd yathä (page 54) tathä tat-svabhäva eva tat-préter müla-käraëam – brahman parodbhave kåñëe iyän premä kathaà bhavet | yo’bhüta-pürva-stokeñu svodbhaveñv api kathyatäm || [BhP 10.14.49] iti räja-praçnottaraà çré-çukadevena çré-kåñëa-prétau tat-svabhäva-siddhatvam uktam | tat-svabhävävirbhäva-viçeñävirbhüta-mamatä-viçeñeëa tu kevala-mamatä-hetuka-prétim atikramya vaiçiñöyaà cäbhipretam | tasmät sarvathä mamatä-sambandhena préte vaiçiñöyam eva bhavatéti siddham | bhagavat-sambandhenätmany api teñäà prétir jäyate | tathaivähuù – su-dustarän naù svän pähi kälägneù suhådaù prabho | na çaknumas tvac-caraëaà santyaktum akuto-bhayam || [BhP 10.17.24] öékä ca—na måtyor vibhémaù | kintu tvac-caraëa-viyogäd ity ähuù na çaknuma iti ity eñä | na ca tvac-caraëaà nija-viyoga-bhayaà na dürékartum arhatéty ähuù | akutobhayam iti | yad vä tava carëa-sannidhäne saty asmäkaà sarvam eva sukhäya kalpate anyadä tu duùkhäyaivety ähuù | na vidyate kutaçcid bhayaà yeneti |

|| 10.17 || çré-vrajaukasaù çré-bhagavantam || 94 ||

[95] tathä tat-préter eva tat-tad-abhimänolläsitvam | tataù çré-bhagavato’pi tat-tad-abhimänitvam äha – eña vai bhagavän säkñäd [BhP 1.9.18] ity ädau – yaà manyase mätuleyaà priyaà mitraà suhåttamam | akaroù sacivaà dütaà sauhådäd atha särathim || sarvätmanaù sama-dåço hy advayasyänahaìkåteù | tat-kåtaà mati-vaiñamyaà niravadyasya na kvacit || tathäpy ekänta-bhakteñu paçya bhüpänukampitam | yan me 'süàs tyajataù säkñät kåñëo darçanam ägataù || [BhP 1.9.20-22] sauhådät tädåça-premëa eva hetoù | yaà mätuleyaà manyase priyaà préti-viñayaà mitraà préti-kartäraà suhåttamam upakärnänapekñopakärakaà ca manyase | atha särathià särathim apéty arthaù | sa eña säkñäd-bhagavän ity ädikaù pürveëänvayaù |

Page 69 of 218


nanu bhavatu préti-viçeñeëäsmäkaà tasmiàs tathä matis tasya sarveñäà paramätmanas tasmäd eva samadåçaù paramätmatväd eva sarveñäà tac-chakti-vaibhava-rüpäëäm ätmanäà tato’nanyatväd advayasya tasmäd eva mätuleyo’ham ity ädy-abhimäna-çünyasya, tathä nirdoñasya ca katham aham asya mätuleyaù | na tv amuñetvädi-rüpaà mätuleyatvädi-kåtaà mati-vaiñamyaà syäd ity ädi-pürva-pakñoööaìkana-pürvakaà siddhäntayati sarvätmana ity ädi dväbhyäm | yadyapi tädåçasya tan na sambhavati tathäpi he bhüpa ekänta-bhakteñu yuñmäsu anukampäà paçya | yeñäà bhakti-viçeñeëa para-vaçaù sann asäv api tathä tathätmänaà bäòham eväbhimanyata ity arthaù | yaù khalu çarérasyäpi sambandha-hetuù so’bhimäna eva hi sambandha-hetur mukhyaù, na çaréram | evaà sati, svävirbhävädinä çaréra-sambandhe’pi tasya mätuleyatvädikaà sutaräm eva sidhyatéti tätparyam | tatra hetu-garbho dåñöäntaù yan me’sün iti | yasmät yuñmat-sambandhäd eva hetoù | tad evaà paramopädeyatva-jïänäd eva tat-sambandhätmaka eva çré-bhagavänutkräntäv api muhur eva nijälambané-kåtaù vijaya-sakhe ratir astu me’navadyä [BhP 1.9.33] iti, pärtha-sakhe ratir mamästu [BhP 1.9.35] iti, vijaya-ratha-kuöumbaù [BhP 1.9.39] ity ärabhya bhagavati ratir astu me mumürñoù iti ca |

|| 1.9 || bhéñmaù çré-yudhiñöhiram || 95 ||

[96] tam eväbhimäna-mamatäbhyäà préter atiçayaà darçayati – (page 55) räjan patir gurur alaà bhavatäà yadünäà daivaà priyaù kula-patiù kva ca kiìkaro vaù | astv evam aìga bhagavän bhajatäà mukundo muktià dadäti karhicit sma na bhakti-yogam || [BhP 5.6.18] yasyäm eva kavayaù [BhP 5.6.17] ity ädi präktana-gadye mukty-adhikatayä sämänyä préti-lakñaëa-bhaktir uktä | atra tu he räjan bhavatäà yadünäm api paty-ädi-rüpo bhagavän | evaà näma düre’stu çré-bhagavatas tädåçatva-präpakasya prema-viçeñasyäsya värtä sarveñäm api düre sthitety arthaù | yato’nyeñäà nityaà bhajatäm api mukundo’sau muktim eva dadäti, na tu bhakti-yogaà pürvokta-mahima-préti-sämänyam apéti patitvädi-bhävamayyäà parama-vaiçiñöyam uktam | atas teñv eva yat kiïcid rüpatvam api çré-brahmaëä prärthitaà tad astu me nätha sa bhüri-bhägaù [BhP 10.14.30] ity ädinä |

|| 5.6 || çré-çukaù || 96 ||

[97]

Page 70 of 218


atha parikaräëäm api bhäveñu täratamyaà vivecanéyaà, yeñäà bhagavattaivopajévyä | tatra bhagavattä tävat sämänyato dvividhaiva | paramaiçvarya-rüpä parama-mädhurya-rüpä ceti | aiçvaryaà prabhutä | mädhuryaà näma ca çéla-guëa-rüpa-vayo-lélänäà sambandha-viçeñäëäà ca manoharatvaà, paramatvaà ca cäsamordhvatvam | atha bhaktädi-catur-vidhäù parikaräapi dvividhäù | paramaiçvaryänubhava-pradhänäù parama-mädhuryänubhava-pradhänäç ca | tatraiçvarya-mätrasya sädhvasa-sambhrama-gaurava-buddhi-janakatvaà mädhurya-mätrasya préti-janakatvam iti sarvänubhava-siddham eva | tatas tatraiçvarya-mädhuryayoù paramatvam iti täbhyäà yathäsaìkhyaà sädhvasädénäà préteç ca paramatvam eva syät | ataeva – devaké vasudevaç ca vijïäya jagad-éçvarau | kåta-saàvandanau putrau sasvajäte na çaìkitau || [BhP 10.44.51] pitaräv upalabdhärthau viditvä puruñottamaù | mä bhüd iti nijäà mäyäà tatäna jana-mohiném || uväca pitaräv etya sägrajaù sätvatarñabhaù | praçrayävanataù préëann amba täteti sädaram || [BhP 10.45.1-2] ity ädy-anantaram, iti mäyä-manuñyasya harer viçvätmano girä | mohitäv aìkam äropya pariñvajyäpatur mudam || siïcantäv açru-dhäräbhiù sneha-päçena cävåtau | na kiïcid ücatü räjan bäñpa-kaëöhau vimohitau || [BhP 10.45.10-11] upalabdho jäto jagadéçvaratva-lakñaëo’rtho yäbhyäà tathäbhütau jïätvä | mäbhüd iti | samärüòha-pitåtva-padavékatvena jïäni-bhakta-jana-kevala-bhakta-janädi-durlabha-parama-premaika-yogyayos tayos tad-äcchädakaà taj-jïänaà na bhavatv iti nijäà mäyäm ävaraëa-çaktià nija-jagadéçvaratväcchädanäya tatäna vistäritavän | tad-anantaraà nija-tädåça-prema-poñkaà mädhuryam eva vyaïjitavän ity äha uväcety ädi | athavä mäyä dambhe kåpäyäà ca iti viçva-prakoçät nijäà sva-viñayäà mäyäà kåpäà tad-ätmikäà vätsalyäkhyäà prétià tayos tatäna ävirbhävitavän | kédåçéà yä nija-mädhuryeëa sarvam eva janaà mohayati täm | kathaà tatänety äçaìkya nijaiçvaryäcchädaka-nija-mädhurya-prakäçanenety äha uväceti | athavä mäyä vayunaà jïänam iti nighaëöu-dåñöyä nijäà tädåça-prema-janakatvenäntaraìgäà mäyäà nija-mädhurya-jïänaà tatäna | tat-prakäram äha uväceti | mäyä-manuñyasyäçeña-vidyä-pracurasya naräkåti-para-brahmaëa iti |

|| 10.45 || çré-çukaù || 97 ||

[98] tad evaà päramaiçvaryasya bhaktau yat kvacid uddépanatvaà, tat tu sambhrama-gauravädi tad-avayavasyaiva | taträpy avayavini prétyaàçe tu mädhuryasyaivod-

Page 71 of 218


dépanatvam | ubhaya-samähärasya punaù parameçvara- (page 56) bhakti-janakatvam iti vivektavyam | tad evaà mädhuryasyaiva préti-janakatve sthite tad-anubhavaç ca çrémad-gokulasya svabhäva-siddhaù | ägantukaù khalv aiçvaryänubhavaù | tathaiva çré-govardhanoddharaëänantare— evaà-vidhäni karmäëi gopäù kåñëasya vékñya te | atad-vérya-vidaù procuù samabhyetya su-vismitäù || [BhP 10.26.1] ity-ädy-adhyäye, dustyajaç cänurägo 'smin sarveñäà no vrajaukasäm | nanda te tanaye 'smäsu tasyäpy autpattikaù katham || [BhP 10.26.13] iti çré-gopa-gaëa-praçne, çré-vrajeçvareëa ca tad-aiçvaryam äpta-väkya-dväraiva teñäà samädhänäyoktaà, mädhuryaà tu svänubhava-siddhatvena vyaïjitam | yathäha— çrüyatäà me vaco gopä vyetu çaìkä ca vo 'rbhake | enaà kumäram uddiçya gargo me yad uväca ha || [BhP 10.26.15] ity ädi, ity addhä mäà samädiçya garge ca sva-gåhaà gate | manye näräyaëasyäàçaà kåñëam akliñöa-käriëam || [BhP 10.26.23] ity antam | atha gargo mäà yad uväca ha iti çabda-dvärä parokñaà jïänam uktam | taträpi manye iti vitarka eva | arbhaka-kumära-çabda-prayogas tu bäla-bhäva-maya-mädhurye sva-svabhävänubhavasya sücaka ity avagamyate |

|| 10.26 || çré-vrajeçvaraù || 98 ||

[99] tathä mat-kämä ramaëaà järam asvarüpa-vido’baläù [BhP 11.12.13] iti çré-bhagavatä coktam | na caivaà teñäm ajïänaà ca vaktavyam | mädhurya-jïänenaiva parama-bhagavattä-jïäna-sad-bhävät | yata eva teñäm anyatränäveçaù | yad eva khalv ätmärämäëäm api modanam | na ca sarväpi bhagavattä sarveëopäsyate anubhüyate vä | api tu sva-svädhikära-präptaiva anantatväd anupayuktatväc ca | ataeva vedänte’pi guëopäsanä-väkyeñu tat-tad-vidyäyäà guëa-samähäraù påthak påthag eva sütra-käreëa vyavasthäpitaù | tathaivoktaà— yasya yasya hi yaù kämas tasya tasya hy upäsanam | tädåçänäà guëänäà ca samähäraà prakalpayet || iti | tathä mallänäm açaniù [BhP 10.43.17] ity ädau ca öékä cürëikä—tatra ca çåìgärädi-rasa-kadamba-mürtir bhagaväàs tat-tad-abhipräyänusäreëa babhau, na säkalyena sarveñäm ity äha ity eñä | atra parama-tattvatayä jänatäm api na samyag-jïänam ity

Page 72 of 218


äyätam | yuktaà cedaà tat-tan-mädhurya-viçeñänanubhavät | mädhuryänubhävinäà bhaktänäà tu – yasyästi bhakti bhagavaty akiïcanä sarvair guëais tatra samäsate suräù [BhP 5.18.12] ity ädi-nyäyenänädåtam api sarvaà jïänaà samaya-pratékñakam eva syät | pürvatraiva padye teñäà parama-vidvattäm abhipraiti | yathä – mallänäm açanir nåëäà nara-varaù stréëäà smaro mürtimän gopänäà sva-jano 'satäà kñiti-bhujäà çästä sva-pitroù çiçuù | måtyur bhoja-pater viräò aviduñäà tattvaà paraà yoginäà våñëénäà para-devateti vidito raìgaà gataù sägrajaù || [BhP 10.43.17] atra khalu padye trividhä janä uktäù pratiküla-jïänäù, müòhäù, vidväàsaç ca | tatra nirupädhi-parama-premäspadatä-svabhäve tasmin virodha-liìgena mallänäà kaàsa-pakñéyäsat-kñiti-bhujäà kaàsasya ca pratiküla-jïänatvaà bodhyate | viräò aviduñäm iti påthag-upädänena (page 57) viräötva-jïäninäm eva müòhatvam | päriçeñya-pramäëenänyeñäà tu vidvattaiva | tatra viräötvaà näma viräd-aàçe-bhautika-dehatvaà yat-kiïcin-nara-därakatvam ity arthaù | atas tatra müòhatä | te ca bhagavad-yäcïäm açraddadhänair yäjïika-vipraiù sadåçäù | kecit tad-avajïätäro na dveñöäro na ca préyamäëäù | atra teñäà bhautikatva-sphürtau bhaktänäà jugupsäà jäyata iti bébhatsa-rasaç ca bhagavatä poñyate | nara-varatve tu tan-mädhurya-prabhävayor aàçenaiva nareñu tasya çreñöhatvam anubhütam iti tad-anubhava-sad-bhävät sädhäraëa-nèëäm api vidvattä | ataeva ca sämänya-bhaktäù | yathaiva teñäà prétir varëitä | nirékñya täv uttama-puruñau janä maïca-sthitä nägara-räñörakä nåpa | praharña-vegotkalitekñaëänanäù [BhP 10.43.20] ity ädinä | eteñäà prajätve’pi präyas tadäném ajäta-mamatvän na pälyäntaù-praveçaù | athaivaà teñäm api vidvattäyäm anyeñäà sutaräm eva sä | taträpi kim uta çré-gopänäà | tathä hi tatra nèëäà sämänya-bhaktänäà yoginäà tal-lélä-didåkñä-gatäkäçädi-sthita-catuùsana-prabhåti-jïäni-bhaktänäà ca mamatva-sücaka-pada-vinyäso na kåtaù | tathä— tad baläbalavad yuddhaà sametäù sarva-yoñitaù | ücuù parasparaà räjan sänukampä varüthaçaù || [BhP 10.44.6] ity ädau | kva vraja-sära-sarväìgau [BhP 10.44.8] ity ädi-tad-väkyodähåtänukampämaya-parama-préti-vikäräëäà nänä-bhäva-stréëäà madhye smaratvena vidita-kåñëänäà gopyas tapaù kim acaran [BhP 10.44.14] ity ädika-giräà stré-viçeñäëäà känta-bhäväkhya-préter loka-prasiddha-smareëäpi miçratvena çré-vraja-devévac chuddhatväbhävaù | tat-käla-dåñöatvena mamatväbhävaç cägataç ca | våñëi-pitå-gopänäà tu tat-tac-chabdair mamatä-viçeñaù sücitaù | tasmäd eteñv eva parama-mädhuryänubhaveñüttamatvaà matam | tatra ca gopänäà svajano våñëénäà para-devatety anena çré-gopänäà bändhava-bhäväpädaka-

Page 73 of 218


mädhurya-jïänaà sväbhävikaà, våñëénäà tu para-devatäbhäväpädakaiçvarya-jïänaà sväbhävikam ity aìgékåtam | sambandhäd våñëayaù [BhP 7.1.30] iti tu tathä gauëasyäpi bandhu-bhävasya tad-anugatau svataù präbalyäpekñayoktam | kià ca, teñu yathä kaàsädayaù pratiküla-jïänä våñëy-adhamäù | tathaivävidväàsaù çatadhanva-prabhåtayaù santi | tad-apekñayaiva na yaà vidanty amé bhüpä ekärämäç ca sätvatäù [BhP 10.84.23] ity ädikaà jïeyam | ata uttama-våñëitayä sämänyato labdham aiçvarya-jïänam uttamam eva çré-vasudeva-devakyoù sammatam | tataù tat-saàsåñöatve’pi lélä-viçeñäd eva pitroù çiçur ity anena mädhurya-jïänaà vyajyate | ato gauëatväd eva – näticitram idaà viprä vasudevo bubhutsayä | kåñëaà matvärbhakaà yan naù påcchati çreya ätmanaù || [BhP 10.84.30] ity ädau çré-näradena tan nänumoditam | räjïä tu sväbhävikatvät çré-vrajeçvarayos tad-anumoditam | nandaù kim akarod brahman [BhP 10.8.46] ity ädau | tayor aiçvarya-jïänasya sväbhävikatvaà ca janma-kñaëam ärabhya tädåça-stuty-ädau prasiddham | ataevaa pitaräv upalabdhärtho viditvä [BhP 10.45.1] ity atra öékä-kärair api tayor aiçvarya-jïänaà siddham eva | putratayä prema tu durlabham ity uktam | tathä çré-gopänäà svajanatvaà sämänyato nirdiñöam | tac ca våñëi-kaàsädivan na vraje kvacid api (page 58) jane vyabhicarati— äbäla-våddha-vanitäù sarve 'ìga paçu-våttayaù | nirjagmur gokuläd dénäù kåñëa-darçana-lälasäù || [BhP 10.16.15] ity ädi-darçanät | tad evaà sati svayam eva gopa-räje kadäpy avyabhicäri-vätsalye vaiçiñöyam äyätam iti tasyäpi çiçur iti kià vaktavyam iti bhävaù |

|| 10.43 || çré-çukaù || 99 ||

[100] tad evaà parama-mädhuryätiçayänubhava-svabhävatvena parama-jïänitvam eva çré-gopälänäm aìgékåtam | ataeva dåñöa-caturbhujädy-ananta-tad-ävirbhävenäpi brahmaëä teñäm älambanaà rüpam eva nijälambanékåtam nauméòya te’bhra-vapuñe [BhP 10.14.1] ity ädinä | teñäm api yat-svabhävatvenaiva cägantukäd anya-jïänät näsau prétir vyabhicarati | pratyuta tad eva tiraskaroti | tenänataräya-präye vardhate ca viñayiëäà viñaya-prétir iva | yato viñayiëäà viñayeñu sa-doñatve çrute dåñöe’pi räga-präpta-guëavattva-buddhiù prabalä dåçyate | tathaivoktaà – yä prétir avivekänäà [ViP 1.20.19] iti | atra ca çré-saìkarñaëaà prati çréman-nanda-yaçodä-vacanam— ciraà naù pähi däçärha sänujo jagad-éçvaraù | ity äropyäìkam äliìgya netraiù siñicatur jalaiù || [BhP 10.65.3] ity-ädi |

Page 74 of 218


yena vasudeva-putratve kñatriyatve parameçvaratve ca vyakte çré-baladevasyäpi tat-putrocita-bhävo nänyathä jïätaù | yathä tat-pürvam uktam— balabhadraù kuru-çreñöha bhagavän ratham ästhitaù | suhåd-didåkñur utkaëöhaù prayayau nanda-gokulam || pariñvaktaç cirotkaëöhair gopair gopébhir eva ca | rämo 'bhivädya pitaräv äçérbhir abhinanditaù || [BhP 10.65.1-2] iti | paramaiçvaryädi-jïäna-svabhävänäm api préti-präbalya-maye tat-tiraskäro dåçyate | yathä çré-devahütyäù— vanaà pravrajite patyäv apatya-virahäturä | jïäta-tattväpy abhün nañöe vatse gaur iva vatsalä || [BhP 3.33.21] iti | çré-devaké-devyäù—samudvije bhavad-dhetoù kaàsäd aham adhéradhéù [BhP 10.2.29] iti | çré-yudhiñöhirasya— ajäta-çatruù påtanäà gopéyäya madhu-dviñaù | parebhyaù çaìkitaù snehät präyuìkte caturaìgiëém || [BhP 1.10.32] iyaà ca tasya praçaàsäm artham evoktam— atha dürägatän çauriù kauravän virahäturän | saànivartya dåòha-snigdhän präyäd sva-nagaréà priyaiù || [BhP 1.10.33] ity ukta-väkye’pi tädåg-abhipräyät | tathä çré-saìkarñaëasya ca— çrutvaitad bhagavän rämo vipakñéya-nåpodyamam | kåñëaà caikaà gataà hartuà kanyäà kalaha-çaìkitaù || balena mahatä särdhaà bhrätå-sneha-pariplutaù | tvaritaù kuëòinaà prägäd gajäçva-ratha-pattibhiù || [BhP 10.53.20-21] bhagavän sarvajïo’péty arthaù | ataeva kåñëaà mahä-baka-grastaà dåñövä rämädayo’rbhakäù [BhP 10.11.49] ity ädikam api | tad evaà mädhurya-jïänasyaiva balavat-sukhamayatve sthite tasmiàç ca çré-gopänäm eva sväbhävikatayä labdhe brahmatveçvaratvänubhavam atikramya teñäm eva bhägyena çré-çukadevo’pi yuktam eva camatkåtim aväpa –itthaà satäà brahma-sukhänubhütyä [BhP 10.12.11] ity ädau, nemaà viriïco na bhavaù [BhP 10.9.20] ity ädau, näyaà sukhäpa ity ädikasya gopikä-suta [BhP 10.9.21] atra, näyaà çriyo’ìga [BhP 10.47.60] ity ädau ca | kvacic ca tädåça-svabhäveñu teñv aiçvarya-prakaöanam api vismaya-dvärä mädhurya-jïänam eva puñëäti | asmäkaà puträdi (page 59) rüpo’yaà katham édåça-kriyävän iti | tathä—

Page 75 of 218


nandädayas tu taà dåñövä paramänanda-nirvåtäù | kåñëaà ca tatra cchandobhiù stüyamänaà suvismitäù || [BhP 10.28.17] ity ädi | tad evaà çuddhatväc chré-gokula-bälikänäm eva prétiù praçastä | yathoktaà eñäà ghoña-niväsinäm uta bhavän [BhP 10.14.35] iti | yatraiva paçünäm api paramaù sneho dåçyate | yathä kälé-hradävagähe— gävo våñä vatsataryaù krandamänäù suduùkhitäù | kåñëe nyastekñaëä bhétä rudatya iva tasthire || [BhP 10.16.11] iti | tathä tata utthäne narä gävo våñä vatsä lebhire paramäà mudäm [BhP 10.17.16] iti | tathä sthävaräëäm api tatraiva kåñëaà sametya labdhehä äsan çuñkä nagä api [BhP 10.17.65] iti | ataeva çré-brahmaëäpi prärthitam— tad bhüri-bhägyam iha janma kim apy aöavyäà yad gokule’pi katamäìghri-rajo’bhiñekam | [BhP 10.14.34] iti | tad evaà parama-mädhuryaika-jïäna-nidhau çrémati gokule’pi anugatä bändhaväç ceti dvividhänäà tat-priyäëäà madhye mamatä-viçeña-dhäritväd antyänäà mahän evotkarñaù | yathoktaà – aho bhägyam aho bhägyam [BhP 10.14.32] ity ädinä | atra vrajaukasäà kaniñöheñv api tena mitratayä svékära iti yad ucyate tat khalu mitratäyäù praçaàsäm evävahatéti | atha teñv api sakhénäà tävad utkarñam äha— itthaà satäà brahma-sukhänubhütyä däsyaà gatänäà para-daivatena | mäyäçritänäà nara-därakeëa säkaà vijahruù kåta-puëya-puïjäù || [BhP 10.12.11] satäà jïäninäà brahmatvena sphuraàs tävad virala-pracäraù | däsyaà gatänäà— muktänäm api siddhänäà näräyaëa-paräyaëaù | sudurlabhaù praçäntätmä koöiñv api mahämune || [BhP 6.14.3-5] ity anusäreëa para-daivatvena sphuraàs tato’pi virala-pracäraù | mäyäçritänäà tu jïäna-bhakti-maitré-hénänäà cid-eka-rüpatvena na sphurati | na ca parameçvaratvena, na ca premäspadatvena | tatas tadéyäsädhäraëatä-sphürtau yogyatäçrayäbhävät | avajänanti mäà müòhä mänuñéà tanum äçritam [Gétä 9.11] iti nyäyena alabhya eveti päda-trayeëa tasyodaya-mätra-daurlabhyaà vivakñitam | tataç caivambhüto yo’sulabha-sphürtiù çré-kåñëas tena samaà säkñäd eva prema-bhümikotkarñam adhirüòhena parama-sakhyenäpi vijahrur iti çré-çukadevasya camatkäraù |

Page 76 of 218


athavä yo’yam aho tadänéà viñücénayä kåpayä mäyäçritänäà sädhäraëa-janänäm api darçita-sarväkärätikramit-mähätmyena säkñän naräkåti-para-brahmatvena sphuraàs tato’pi tathä tathä labdhe läbhe bandhu-bhävas tu tair na labdhaù | sakhäyas tu tathäbhütena tena särdhaà bandhu-bhävotkarña-rüpeëa sakhyena vijahrur ity atas ta eva kåta-puëya-puïjäù çré-bhagavat-päritoñikäneka-sat-karma-käri-våndeñu parama-çreñöhä ity arthaù | ataeva bändhaväntareñu nedåçaà sakhyam astéti tebhyo’pi mähätmyam äyätam | ataeva kim eñäà sakhénäà säkñät tena samaà praëaya-lakñaëa-härda-viçeñeëa viharatäà (page 60) bhägyaà varëanéyam | ye sädhäraëä api vraja-väsinas teñäm apy ästäà tat tad anyad bhägyam | tad-darçana-mätra-bhägyam api pareñäà mahä-munénäà parama-durlabham evety abhipräyeëa yat-pädäàçur bahu-janma-kåcchrata [BhP 10.12.12] ity anantara-padyam api vyäkåtyaitad eva sakhénäà mahä-bhägya-varëanaà poñaëéyam | ataeväkrüreëa athävarüòha [BhP 10.38.15] ity atra namasya äbhyäà ca sakhén vanaukasa iti coktam | tad etat tävad astu yeñu sakhiñu vatseñv api brahmaëä håteñu anyän såjyäà tat tulyän dåñövä svayam evaitat tayä babhüva | teñv api paritoñam apräpya tän sakhén eväninäyety apy anusandheyam |

|| 10.12 || çré-çukaù || 100 ||

[101] atha tebhyo’pi çré-pitror uktaà – tato bhaktir bhagavati putré-bhüte janärdane | dampatyor nitaräm äséd gopa-gopéñu bhärata || [BhP 10.8.51] ity anena | bhaktiù prema | nitaräà sneha-räga-paräkäñöhädhyärüòhatvät | gopäù sarve | gopyas tat-preyasé-varga-vanitäù | vakñyamäëänurodhät | atha sarvebhyo’pi muni-gaëa-praçastatyä sarvato’pi prema-praëaya-mäna-räga-vaiçiñöya-puñöayä viçeñato’nuräga-mahäbhäva-sampatti-dhäriëyä sva-prétyä vaçékåta-kåñëänäà çré-vraja-devénäà tv asamordham eva tad-vaibhavam | etat-krameëaivoddhavasyäpy anujïäpana-kramo dåçyate | yathä -- atha gopér anujïäpya yaçodäà nandam eva ca | gopän ämantrya däçärho yäsyann äruruhe ratham || [BhP 10.47.64] spañöam |

|| 10.47 || çré-çukaù || 101 ||

[102] ataeva sarvam api çré-gokulam atikramya – dåñövaivam-ädi gopénäà kåñëäveçätma-viklavam | uddhavaù parama-prétas tä namasyann idaà jagau ||

Page 77 of 218


etäù paraà tanu-bhåto bhuvi gopa-vadhvo govinda eva nikhilätmani rüòha-bhäväù | väïchanti yad bhava-bhiyo munayo vayaà ca kià brahma-janmabhir ananta-kathä-rasasya || [BhP 10.47.57-58] paraà kevalam etäs tanu-bhåtaù saphala-janmänaù | ato’khilam ätmani paramätmatvena sarveñäm api durlabha-sphürti-mätre sva-sannidhau tu govinde säkñät çré-gokulendratayä viräjamäne evam édåça-bhäva-viçeña-mädhuryeëa rüòha-bhäväù udbhüta-mahä-bhävä jätäù | yad eva mahäbhäva-tätparyänta-gati-samarthaà bhäva-viçeña-mädhuryaà yadi yadåcchayä varëana-dvärä karëa-gocaraà syät, tadä sva-svabhävaà parityajya yad ayaà bhävaà premëaù paräkäñöeyam ity anubhäva-mahima-dvärä vitarkya bhava-bhiyo mumukñavo munayo präpnumaù | etäsäm iväsmäkaà tan-mädhurya-viçeñäsväda-yogyatväbhäväd iti bhävaù | tatra tad-aväïchakaà nindati | anantasyänanta-lélasya çré-kåñëasya kathäsu kathä-mätreñu kim uta édåçéñu kathäsu araso rasäbhävo yasya tasya säìkhyair viriïca-janmabhir api kià, na kiïcid apéty arthaù |

[103] nanu te muktä mumukñavaç ca tat-tad-bhävena çästra-praçastä eva | bhaktäs tv atitamäm | tarhi tad-vidhänäà katham anyatra väïchä | taträha – kvemäù striyo vana-carér vyabhicära-duñöäù kåñëe kva caiña paramätmani rüöha-bhävaù | nanv éçvaro 'nubhajato 'viduño 'pi säkñäc chreyas tanoty agada-räja ivopayuktaù || [BhP 10.47.59] tatra täsu çrémad-uddhavasyopakramopasaàhärädiñu mahä-bhakter eva spañöatvät, täsäà çré-kåñëa-bhajane vyabhicäritvasya sutaräà tad-doñasya ca räsänte – gopénäà tat-paténäà ca sarveñäm api dehinäm | (page 61) yo 'ntaç carati so 'dhyakñaù kréòaneneha deha-bhäk || [BhP 10.33.35] ity ädinä niräkåtatvät | svayam evädhunäpi paramätmanéti tasyaiva sücyamänatvät | durdhiyäà mate vä täsäà vyabhicära-çélatvasya tu ärya-pathaà hitvä [BhP 10.47.61] iti präpyasyaiva parityägopapatteù svayam eva niräkriyamäëatväd anyathärthasyäprastävyatvam iti vakñyamäëa evärthaù samaïjasaù | yathä – imä vanacaryaù våndävana-vihäriëyaù striyaù kåñëe tad-rüpe äçraye kva käà vä bhümikäm adhikåtya vartante | tayä vyabhicära-duñöä etädåça-bhävotkarñäbhävena yo vyabhicäro gäòha-tad-äsakty-abhävas tena duñöä anye bhava-bhé-prabhåtayo vayaà vä tasmin kva käà bhümikäm adhikåtya vartämahe | tato mahad eväntaram iti bhävaù | katham ? eña çré-gopa-

Page 78 of 218


vadhüñv etäsu dåçyamänaù paramätmani sarveñäm eva bhajanéyatvena spåhäspade parameçvare rüòha-bhävaù udbhüta-mahä-bhävaù samujjåmbhate | na tv asmäsv iti | tarhi täbhir anubhüyamänasya täòça-bhäva-janakasya çré-kåñëa-guëa-viçeñasyänabhijïä yüyaà kathaà tad-väïchayäpi tat präpsyatha, taträha nanv iti | aviduño’pi | tatra mamaiva akasmät svayam atra prasthäpitasya dåñöäntatvam iti bhävaù | yathoktaà svayam eva – viraheëa mahäbhägä mahän me’nugrahaù kåtaù [BhP 10.47.27] iti | athavä— pürvam evärthaà tad-rasa-vimukhénäà mahä-pativratänäm api nindayä draòhatyati kvemä iti | imäù çré-våndävana-vihäriëyaù çré-kåñëa-preyasyaù striyaù kva | a-kära-praçleñeëa yäç ca vana-caryas tad-vana-vihäriëébhyas täbhyo bhinnäù | atha ca striyo vratias tväm [BhP 5.18.19] ity ädi ketumäla-varña-varëana-sthita-lakñmé-vacana-rétyä paramätmani svataù sarva-patau çré-kåñëe vaimukhyena vyabhicära-duñöäù striyaù kva | mahad eväntaram iti bhävaù | yataç caitäsv eña sarva-puruñärtha-çiromaëi-rüpo rüòha-bhävo dåçyate na tu täsv iva tal-leçasyäpy abhäva iti |

[104] evaà parama-premavatéñv äsua tasya saudådam api parama-käñöhäpannaà bhavet | yato bhakta-mäträëäà svabhävata eva suhåd asäv ity äha nanv iti | kià bahunä – näyaà çriyo 'ìga u nitänta-rateù prasädaù svar-yoñitäà nalina-gandha-rucäà kuto 'nyäù | räsotsave 'sya bhuja-daëòa-gåhéta-kaëöha- labdhäçiñäà ya udagäd vraja-vallabhénäm || [BhP 10.47.60] aìge tadéye çré-vaikuëöha-näthäkhya-çré-vigraha-viçeñe parama-preyasé-rüpäyäù çriyo yä nitänta-ratiù pragäòhaù känta-bhävaù tasyä api ayaà etävän prasädaù saukhya-prakäço nästi | yadi çriyo’pi nästi tadä nalinasya tatratya-divya-svarëa-kamalasyeva gandho rük käntiç ca yäsäà tädåçénäm api svar-yoñitäà vaikuëöha-puräìganänäm anyäsäà sutaräm eva nästi | tataù kuto’nyäù | anyäù punar dürato’pi nirastä ity arthaù | käsäm iva kiyän prasädo nästi, taträha räseti | asya çré-vrajendra-nandana-rüpasya | yad-väïchayä çrér lalanäcarat tapaù [BhP 10.16.36] ity ukta-diçä tasyä api spåhaëéyasya ity arthaù | tato na kevalaà vipralambha eväsäm édåço bhävotkarñaù parantu sambhoge’pi lakñyä api spåhaëéyaù | tena mad-vidhänäà kä värtä iti bhävaù | bhuja-daëòa-gåhéta-kaëöha-labdhäçiñäà paramäveçena gåhéta-kaëöhatayä präpta-parama-manorathänäà räsotsave vaù yävän udagät satataà nigüòhamantaù sann api präkaöyaà präpeti | api yat spåhä çréù [BhP 10.15.8] ity atra (page 62) lakñmé-spardhämaya-väkye vraja-sundaréëäm iti sundaré-pada-vinyäsaù saundaryädikam api täsäà tadvad adhikam iti sücayati | tac ca yuktaà yasyästi bhaktir bhagavaty akiïcanä [BhP 5.18.12] iti nyäyena tad-utkarñata utkarña-präpteù | atra sarva-bhäva-çiromaëinä känta-bhäväàçenaivobhayatra täratamyaà darçitam | na tu na ca saìkarñaëo na çréù [BhP 11.14.15] ity ädäv iva bhakti-jäyätväàçäbhyäm | tato nänyena sädhäraëyaà

Page 79 of 218


mantavyam | çré-kåñëa-lakñaëa-svayaà-bhagavad-viñayatayä viçeñäntaraà svasty eveti jïeyam |

[105] tasmäd ästäà tävad äsäà bhäva-cchavi-läbhäbhiläñaù | mama tv idam eva prärthanéyam ith äha – äsäm aho caraëa-reëu-juñäm ahaà syäà våndävane kim api gulma-latauñadhénäm | yä dustyajaà sva-janam ärya-pathaà ca hitvä bhejur mukunda-padavéà çrutibhir vimågyäm || [BhP 10.47.61] ayam arthaù – mayy äsäà çré-kåñëa-prema-viçeña-cchavi-sparço’pi na sambhavaty eva vijätéya-janma-väsanatvät | tataç ca säkñäc caraëa-sparço’pi neti kià vaktavyam | yady evaà tad äsäà caraëasya yo reëus tasya sparça-bhäga-dheyänäà çré-gulma-latauñadhénäà madhye kim api yat kiïcid anädåta-rüpam iti syäm iti | aho ity abhiläña-kåta-hådayärtau | kathambhütänäm ity äha yä iti | yäù khalu kula-vadhütväd äpäta-vicäreëa svayaà dustyajaà svajanam ärya-pathaà ca hitvä rägätiçayena loka-veda-maryädäm ullaìghyety arthaù | vastutas tu çrutibhir vimågyäà sarva-çruti-samanvayena parama-puruñärtha-çiromaëitayä nirëeyäm édåça-parama-prema-lakñaëäà mukundasya prastutatvät çré-vrajendra-nandana-rüpasya padavéà tadéya-saàyogänanda-paddhatià bhejur iti |

[106] tad evam ärya-pathaà tyajäma iti tu täsäà bhrama eveti bhävaù | ya eva tat-saàyogänandaù çré-prabhåténäà parama-durlabha eveti svayam eva vyanakti | yä vai çriyärcitam ajädibhir äpta-kämair yogeçvarair api yad ätmani räsa-goñöhyäm | kåñëasya tad bhagavataç caraëäravindaà nyastaà staneñu vijahuù parirabhya täpam || [BhP 10.47.62] yä räsa-goñöhyäà viräjamänasya çré-kåñëasya bhagavataù parama-mädhurya-sära-bhagavattäprakäçinas tad-anirvacanéya-mädhuryaka-prakåñöaà padäravindaà nyastaà, tena svayam arpitaà parirabhya täpaà säkñät tad-apräpti-hetukam ädhià jahuù | tat tu yogeçvarair bhakti-yoga-pravéëaiù çré-çukädibhir api ätmani manasy evärcitam | yad väïchayä çrér lalanäcarat tapaù [BhP 10.16.36] ity ukta-diçä çriyäpi yat präptuà manasy evärcitam | tac ca sadaivänädita eva na tu kadäcid api säkñät präptam | tad-açravaëäd iti bhävaù |

[107]

Page 80 of 218


evaà täsäm eva säkñän namaskäre kåta-cittatayä tathävidhaà gäyann eväsau punar api mahä-mahima-sphürter atidainya-bhara-saìkucitatayä taträpy ätmano’nadhikäritäà manyamänas tat-päda-reëum eva namaskurvan taträpi dainyena tad-eka-varga-sambandhät sädhäraëa-vraja-stréëäm eva namaskaroti – vande nanda-vraja-stréëäà päda-reëum abhékñëaçaù | yäsäà hari-kathodgétaà punäti bhuvana-trayam || [BhP 10.47.63] uttarärdhena tädåçénäm apy äsäà säkñäd eva päda-reëuà vande, tad etad apy aho asmäkaà (page 63) bhägyam astéty etad api mahad adbhutam iti bhävaù | atraitad uktaà bhavati – ete hi yädaväù sarve mad-gaëä eva bhämini | [PadmaP 6.89.22] sarvadä mat-priyä devi mat-tulya-guëa-çälinaù || iti pädma-kärtika-mähätmya-dåñöa-çré-bhagavad-väkyänusäreëa çayyäsanäöanäläpe [BhP 10.90.46] ity ädy-anusäreëa ca yädavä eva tävat svayaà bhagavataù çré-kåñëa-devasya parama-preñöhäù | ataù prädurbhäväntara-bhaktäs tu svato dürata eva sthitä | atha bhaktäntareñu yädaveñv api tvaà tu bhägavateñv aham [BhP 11.16.29], tvaà me bhåtyaù suhåt sakhä [BhP 11.11.49], noddhavo’ëv api man-nyünaù [BhP 3.4.31], na ca saìkarñaëo na çrér naivätmä ca yathä bhavän [BhP 11.14.15] ity ädi käma-kåc-chré-kåñëa-väkyänusärät bhakty-aàçena tu sarvato’py uddhava eva çreyän, tasya tu çré-vraja-devéñv evaivaà dainya-vacanaà, na jätu mahiñésv apéti jätändhasyäpi cäkññam evedaà täsäà yaço-räkä-candramaù-saundaryam iti ||

|| 10.47 || çré-uddhavaù || 102-107 ||

[108] tatra svebhyaù ñoòaça-sahasra-saìkhyäbhyaù çré-yadu-devasya patnébhyas tathäñöabhyaù paööa-mahéñibhyaç ca täsäà mähätmyaà vadantyaù paramakäñöhäpannatayä çré-rädhikä-devyä ähuù -- na vayaà sädhvi sämräjyaà sväräjyaà bhaujyam apy uta | vairäjyaà pärameñöhyaà ca änantyaà vä hareù padam || kämayämaha etasya çrémat-päda-rajaù çriyaù | kuca-kuìkuma-gandhäöhyaà mürdhnä voöhuà gadä-bhåtaù || vraja-striyo yad väïchanti pulindyas tåëa-vérudhaù | gävaç cärayato gopäù päda-sparçaà mahätmanaù || [BhP 10.83.41-43] he sädhvi, sämräjyädikaà na kämayämahe | tatra sämräjyaà särvabhaumaà padam | sväräjyaà aindraà padaà bhojyaà tad-ubhaya-bhoga-bhäktvam | bhunaktéti bhuk tasya bhäva iti | vividhaà räjata iti viräö tasya bhävo vairäjyam | aëimädi-siddhi-bhäktvam ity arthaù | pärameñöyaà brahma-padam | änantyaà ye te çatam [TaittU

Page 81 of 218


2.8.2] ity ädi-çruti-rétyä manuñyänandam ärabhya çata-çata-guëitatvena präjäpatyasya gaëanäyäù paräà käñöhäà darçayitvä para-brahmaëi tu yato väco nivartante [TaittU 2.4.1] ity anena yadänandasyänantyaà darçitaà tad apéty arthaù | kià bahunä, hareù çré-pateù padaà sämépyädikam api yat tad etad api na kämayämahe | nädhénaà kartum icchäma ity arthaù | tarhi kim adhikaà labdhaà kämayadhve ? na, taträhuù – etasyäsmat-patitvena sarva-vijïätasya gadä-bhåtaù çrémat-pädaraja eva tävan mürdhnä voòdhruà kämayämahe | taträpi yat çriyaù kuca-kuìkuma-gandhenäòhyaà tad-gandhena präpta-sampad-viçeñaà tat punar adhikaà kämayämaha ity arthaù | nanu, çrépater eva padaà çré-kuìkuma-gandhäòhyaà [Vå. here adds: tat-sämépyäd ity ägät tat tu bhavatyas tyaktavatya eva | yadi ca çrér atra rukumëy abhipreyate tarhi tat tu bhavaténäà präptam eva | tasmät tat-tad-vilakñaëäyä eva çriyaù kuca-kuìkuma-gandhäòhyam | Vå. addition ends.] tat syäd iti gamyate | tatas tad-avabodhanäya punar viçiñyatäm | taträhuù vraja-striya iti | pürëäù pulindya urugäya [Bhp 10.21.17] ity ädi sva-väkyädy-anusäreëa vraja-stry-ädayo yad väïchanti vaväïchur ity arthaù | vartamäna-prayogeëa tat-tad-aviccheda utprekñyate | atra pulindy-ädi-nirdeças tu sveñäm api tat-präpti-yogyatä-vivakñayä | tåëa-vérudho (page 64) dürvädyäù | äsäà tädåg-anubhavaç ca tat-kuca-kuìkuma-saurabha-väsitatvävicchinna-tat-pädapa-bhäväd eveti bhävaù | gävo gäù | cärayataç cärayantaù | gopä ity ante nirdeças tu keñäàcit priya-narma-sakhädénäà tad-anumodakäritve’pi puruñatvät taträyogyatä-vivakñayä | ayaà bhävaù – çrétvena prasiddhäyäù çriyas tatra kämanaiva çrüyate, na tu saìgatiù | yad-väïchayä çrér [BhP 10.16.36] iti näga-patnénäà, yä vai çriyärcitam [BhP 10.47.62] ity uddhavasyäpy ukteù | na ca rukmiëétvena prasiddhäyä çriyas tatra saìgatiù | käla-deçayor anyatamatvät | na ca vraja-stréëäà çré-sambandha-lälasä yuktä – näyaà çriyo’ìga [BhP 10.47.60] ity-ädinä tato’pi paramädhikya-çravaëät | tasmäd rukmiëé dväravatyäà tu rädhä våndävane vane iti mätsyänusäreëa rukmiëyä saha paöhitä | çästra-dåñöyä tüpadeço väma-deväd [Vs. 1.1.30] iti nyäya-rétyä mahendreëa parameçvara iva durgayäpy ahaàgrahopäsanä-çästra-dåñöyä sväbhedenopadiñöä | çré-rädhä tu sarvataù pürëä tal-lakñméù | tathä devé kåñëamayé proktä rädhikä ity ädi båhad-gautaméyänusäreëa, rädhayä mädhavo devo mädhavenaiva rädhikä ity ädi åk-pariçiñöänusäreëa ca täsu rädhätvena prasiddhä sarvato vilakñaëä yä çrér viräjate täm uddiçyaiva täsäà tad idaà väkyam | yathä ca – anayärädhito nünaà bhagavän [BhP 10.30.28] ityädi | apy eëapatny-upagata [BhP 10.30.11] ity-ädi-dvayaà ca | tataç ca täsäà yathä tatra spåhäspandatä tathäsmäkaà ceti | tad evaà tädåça-prema-sphürtimaya-tad-gandhäòhyatäyäù sampraty apy asmäsu prakäçaù syäd iti darçitam | na kevalaà tädåçaà tad-raja eva väïchanti api tu tädåça-päda-sparçam ca | ato vayam api taà kämayämaha ity arthaù | yad vä tad-rajasa eva viçeñaëaà päda-sparçam iti | tad-avyabhicäri-phalatväd abhinnam evety arthaù |

Page 82 of 218


etasya tatra kédåçasya ? mahän sarvatratyäd api svabhäväd uttama ätmä saundaryädi-prakäça-mayaù svabhävo yasya tädåçasya taträtiçuçubhe täbhir bhagavän [BhP 10.33.6] iti çré-çukokteù ||

|| 10.83 || çré-mahiñyo draupadém || 108 || (page 65)

[109] atha tatraiva çré-rädhä-devyäù, ädi-puräëe – trailokye påthivé dhanyä tatra våndävanaà punaù | taträpi gopikäù pärtha tatra rädhäbhidhä mama || iti | pädme kärttika-mähätmye – yathä rädhä priyä viñëos tasyäù kuëòaà priyaà tathä | sarva-gopéñu saivaikä viñëor atyanta-vallabhä || iti | ataeva tasyä eva pramädhikyaà varëitam ägneye väsanä-bhäñyoddhåtaà vacanam – gopyaù papracchur uñasi kåñëänucaram uddhavam | hari-lélä-vihäräàç ca tatraikäà rädhikäà vinä | rädhä tad-bhäva-saàlénä väsanäyä virämitä || iti | navamävasthä-präptatvena praçnädi-väsanäyä virämitä tasyäm asamarthyety arthaù | tasmäd anena sarva-vraja-devéñv api çraiñöhyädi-cihnena çré-räsa-vihäre täbhir eva svayaà kasyäù padäni [BhP 10.30.27] ity ädinä varëita-saubhägyätiçayä çré-rädhikaiva bhavet | atas tan-nämnaiva täù sücayämäsuù – anayärädhito nünaà bhagavän harir éçvaraù | yan no vihäya govindaù préto’yam anayad rahaù || [BhP 10.30.28] anayä rädhayä bhagavän rädhitaù sädhito vaçékåta ity arthaù | nünam iti vitarke | yataç ca rädhayatéti niruktyä tasyä rädheti saàjïäpi jäteti bhävaù | rädhitatve hetuù yan na iti | govindaù çré-gokulendraù ||

|| 10.30 || çré-vraja-devyaù || 109 ||

[110] tad evaà tathäbhüta-çré-bhagavat-préti-mädhuréñu çré-rädhäyäs tan-mädhuré-sarvordhvam adhirüòhety etävat tat-parävasthä-sthäpanä-paryantena sandarbheëa tat-préti-jäti-täratamyaà darçitam |

Page 83 of 218


eñä ca tat-prétir laukika-kävya-vidäà raty-ädivat käraëa-kärya-sahäyair militvä rasävasthäm äpunvaté svayaà sthäyé bhäva ucyate | käraëädyäç ca krameëa vibhävänubhäva-vyabhicäriëa ucyante | tatra tasyä bhävatvaà préti-rüpatväd eva | sthäyitvaà ca – viruddhair aviruddhair vä bhävair vicchidyate na yaù | ätma-bhävaà nayaty anyän sa sthäyé lavaëäkaraù || [Daçarüpaka 4.34] iti rasa-çästréya-lakñaëa-vyäpteù | anyeñäà vibhävatvädikaà ca tad-vibhävanädi-guëena darçayiñyamäëatvät | tataù käraëädi-sphürti-viçeña-vyakta-sphürti-viçeñä tan militä bhagavat-prétis tadéya-prétimaya-rasa ucyate | bhaktimayo raso bhakti-rasa iti ca | yathähuù – bhävä eväbhisampannäù prayänti rasa-rüpatäm iti | yat tu präkåta-rasikai rasa-sämagré-virahäd bhaktau rasatvaà neñöaà, tat khalu präkåta-devädi-viñayam eva sambhavet | sämagré hi rasatväpattau trividhä | svarüpa-yogyatä, parikara-yogyatä, puruña-yogyatä ca | tatra laukike’pi rase raty-ädeù sthäyinaù svarüpa-yogyatä | sthäyi-bhäva-rüpatvät sukha-tädätmyäìgékäräd eva ca | bhagavat-prétau tu sthäyi-bhävatvaà tad-vidhäçeña-sukha-taraìgärëava-brahma-sukhäd adhikatamatvaà ca pratipäditam eva | tathä tatra käraëädayas tat-parikaräç ca laukikatväd vibhävanädiñu svato’kñamäù | kintu sat-kavi-nibandha-cäturyäd evälaukikatvam äpannäs tatra yogyä bhavanti | tatra tu te svata evälaukikädbhuta-rüpatvena darçitä darçanéyäç ca | puruña-yogyatä ca çré-prahlädädénäm iva tädåça-väsanä | täà vinä ca laukika-kävyenäpi tan-niñpattià na manyate | yathoktam – puëyavantaù pramiëvanti yogivad rasa-santatim || [Sähitya-darpaëa 3.2] iti | na jäyate tad-äsvädo vinä (page 66) raty-ädi-väsanäm || [Sähitya-darpaëa 3.8] iti ca | laukika-rasasyotpattiù svarüpam äsväda-prakäraç caivam evocyate | yathä – sattvodrekäd akhaëòa-svarprakäçänanda-cin-mayaù | vedyäntara-sparça-çünyo brahmäsväda-sahodaraù || lokottara-camatkära-präëaù kaiçcit pramätåbhiù | sväkäravad abhinnatvenäyam äsvädyate rasaù || [Sähitya-darpaëa 3.2] iti | atra tu apräkåta-viçuddha-sattva-hetutvaà sattvaà viçuddhaà vasudeva-çabditam ity ädeù | darçitaà cäsya sattvasyäpräkåtatvaà bhagavat-sandarbhe | tathä brahmäsvädäd apy adhikatvaà yä nirvåtis tanu-bhåtäà [BhP 4.9.10] ity ädeù | nätyantikaà vigaëayanty api te prasädam [BhP 3.15.48] ity ädeç ca | tataç camatkäraç ca sutaräm eva | vismäpanaà svasya ca saubhagärddheù [BhP 3.2.12] ity ädeù |

Page 84 of 218


kià cälaukika-rasa-vidäà präcénänäm api matänusäreëa sidhyaty asau rasaù | tatra sämänyataù çré-bhagavan-näma-kaumudé-kärair darçitaù | tasya viçeñatas tu çäntädiñu païcasu bhedeñu vaktavyeñu çré-svämi-caraëair mallänäm açanir [BhP 10.43.17] ity ädau te païcaiva darçitäù | stréëäà çåìgäraù | samavayasäà gopänäà häsya-çabda-sücita-narma-maya-sakhya-sthäyé sakhya-mayaù preyän | tatas tan-mate gopänäà çrédämädénäm ity evärthaù | pitror dayäpara-paryäya-vätsalya-sthäyé vatsalaù | yoginäà jïäna-bhakti-mayaù çäntaù | våñëénäà bhaktimaya iti | tathä sämänya-préti-maya-rasaç ca nèëäà darçitaù | taträdbhutatva-nirdeçaç ca sarvasyaiva rasasya tat-präëatvät çäntatvädi-vaiçiñöyäbhäve tad eva nirdiñöam iti | yathäha dharma-dattaù – rase säraç camatkäraù sarvaträpy anubhüyate | tac-camatkära-säratve sarvaträpy adbhuto rasaù | tasmäd adbhutam eväha kåté näräyaëo rasam || [Sähitya-darpaëa 3.2] iti | ye tu mallädénäà raudrädi-rasäs tatraiva svämibhir aìgékåtäs te khalu prétir-virodhitvän näträdåtäù | tad etad alaukika-rasavin-matam | tathä kaiçcil-laukika-rasavidbhir bhoja-räjädibhiù preyän vatsalaç ca rasaù sammato’sti | tathä coktam – sneha-sthäyi-bhävaù preyän | yathä – yad eva rocate mahyaà tad eva kurute priyä | iti vetti na jänäti tat-priyaà yat karoti sä || [Sarasvaté-kaëöhäbharaëam 5] iti | dampatyor anayoù sakhya-viçeña-vivakñayä tad idam udähåtam | evaà – sphuöaà camatkäritayä vatsalaà ca rasaà viduù | (page 67) sthäyé vatsalatäsyeha puträdy-älambanaà matam || [Sähitya-darpaëa 3.201] ity ädi | tathä sudevädyair bhakti-mayaç ceti | kià ca laukikasya ratyädeù sukha-rüpatvaà yathä-kathaïcid eva vastu-vicäre duùkha-paryavasäyitvät | tad uktaà svayaà bhagavatä sukhaà duùkha-sukhätyayaù duùkhaà käma-sukhäpekñä [BhP 11.19.41] iti | tadéyaù çamo’pi çamo man-niñöhatä buddheù [BhP 11.19.36] iti vadatä tenaivänädåtaù | jugupsädénäà tu sukha-rüpatä laukikair api dveñyä | tat-tan-nindä bhägavata-rasa-çläghä ca çré-närada-väkye – na yad vacaç citra-padaà harer yaço jagat-pavitraà pragåëéta karhicit | tad väyasaà tértham uçanti mänasä na yatra haàsä niramanty uçik-kñayäù || tad-väg-visargo janatägha-viplavo yasmin prati-çlokam abaddhavaty api | nämäny anantasya yaço 'ìkitäni yat çåëvanti gäyanti gåëanti sädhavaù || [BhP 1.5.10-11] iti | çré-rukmiëé-väkye’pi – tvak-çmaçru-roma-nakha-keça-pinaddham antar

Page 85 of 218


mäàsästhi-rakta-kåmi-viö-kapha-pitta-vätam | jévac-chavaà bhajati känta-matir vimüöhä yä te padäbja-makarandam ajighraté stré || [BhP 10.60.45] iti | tasmäl laukikasyaiva vibhävädeù rasa-janakatvaà na çraddheyam | taj-janakatve ca sarvatra bébhatsa-janakatvam eva sidhyati | çré-bhägavata-rasasya tu viñyiëam ärabhya mukta-paryante jane tadvad aho anindriye caitanya-çünye’pi vikära-hetutvät kathaà taträsambhävanäpi syät | yathoktaà – nivåtta-tarñair upagéyamänät [BhP 10.1.4] ity ädi | aspandanaà gatimatäà pulakas tarüëäà [BhP 10.21.19] iti | kåñëaà sametya labdhehä äsan çuñkä nagä api [BhP 10.17.15] iti | tad etad abhipretya çré-bhagavat-préty-eka-vyaïjakasya çré-bhägavata-puräëasya rasätmakatvaà çabdenaiva nirdiçati nigama-kalpa-taroù [BhP 1.1.3] ity ädi | he bhävukäù parama-maìgaläyanäù | ye rasikä bhagavat-préti-rasajïä ity arthaù | te yüyaà vaikuëöhät krameëa bhuvi påthivyäm eva galitam avatérëaà nigama-kalpa-taroù sarva-phalotpatti-bhuvaù çäkhopaçäkhäbhir vaikuëöham adhyärüòhasya veda-rüpa-taror yat khalu rasa-rüpaà çré-bhägavatäkhyaà phalaà tat bhuvy api sthitäù pibata äsvädyäntargataà kuruta | aho ity alabhya-läbha-vyaïjanä bhägavatäkhyaà yac chästraà tat khalu rasavad api rasaikamayatä-vivakñayä rasa-çabdena nirdiñöam | bhägavata-çabdenaiva tasya rasasyänyadéyatvaà vyävåttam | bhägavatasya tadéyatvena rasasyäpi tadéyatväkñepät | çabda-çleñeëa ca bhagavat-sambandhi-rasam iti gamyate | sa ca raso bhagavat-préti-maya eva | yasyäà vai çrüyamäëäyäm [BhP 1.7.7] ity-ädi-phala-çruteù | yan-mayatvenaiva çré-bhagavati rasa-çabdaù çrutau prayujyate raso vai saù [TaittU 2.7.1] iti | sa eva ca praçasyate rasaà hy eväyaà labdhvänandé bhavati iti | tatra rasikä ity anena präcénärväcéna-saàskäräëäm eva tad-vijïatvaà darçitam | galitam ity anena tasya supäkimtvenädhika-svädumattvam uktvä çästra-pakñe suniñpannärthatvenädhika-svädutvaà darçitam | rasam ity anena phala-pakñe tvag-añöy-ädi-rähityaà vyajyätra ca pakñe heyäàça-rähityaà darçitam | tathä bhägavatam ity anena satsv api phaläntareñu nigamasya parama-phalatvenoktvä tasya parama-puruñärthatvaà darçitam | evaà tasya rasätmakasya phalasya svarüpato’pi vaiçiñöye sati paramotkarña-bodhanärthaà vaiçiñöyäntaram äha çuketi | atra phala-pakñe kalpa-taru-väsitväd alaukikatvena çuko’py amåta-mukho’bhipreyate | (page 68) tatas tan-mukhaà präpya yathä tat phalaà viçeñataù svädu bhavati tathä parama-bhägavata-mukha-sambandhaà bhagavad-varëanam api | tatas tädåça-parama-bhägavata-vånda-mahendra-çré-çukadeva-mukha-sambandhaà kim uteti bhävaù | ataeva parama-sväda-parama-käñöhä-präptatvät svato’nyataç ca tåptir api na bhaviñyatéty älayaà mokñänandam apy abhivyäpya pibatety uktam | tathä ca vakñyate – pariniñöhito’pi [BhP 2.1.9] ity ädi | anenäsvädyäntaravan nedaà käläntare’py äsvädaka-bähulye’pi vyayiñyatéty api darçitam | yad vä, tatra tasya rasasya bhagavat-prétimayatve’pi dvaividhyam | tat-préty-upayuktatvaà tat-préti-pariëämatvaà ceti | yathoktaà dvädaçe --

Page 86 of 218


kathä imäs te kathitä mahéyasäà vitäya lokeñu yaçaù pareyuñäm | vijïäna-vairägya-vivakñayä vibho vaco-vibhütér na tu päramärthyam || yat tüttamaù-çloka-guëänuvädaù saìgéyate 'bhékñëam amaìgala-ghnaù | tam eva nityaà çåëuyäd abhékñëaà kåñëe 'maläà bhaktim abhépsamänaù || [BhP 12.3.14-15] iti | tataù sämänyato rasatvam uktvä viçeñato’py äha amåteti | amåtaà tal-lélä-rasaù | hari-lélä-kathä-vrätämåtänandita-sat-suram [BhP 12.13.11] iti dvädaçe çré-bhägavata-viçeñaëät | lélä-kathä-rasa-niñevaëam [BhP 12.4.40] iti tasyaiva rasatva-nirdeçäc ca | sat-suram iti santo’trätmärämäù | itthaà satäm [BhP 10.12.11] ity ädivat | ta eva suräù | amåta-mätra-sväditvät | atra tv amåta-drava-padena lélä-rasasya sära evocyate | tasmäd evaà vyäkhyeyam | yadyapi préti-maya-rasa eva çreyän tathäpy asty atra vivekaù | rasänubhavino hy atra dvividhäù | pibatety upadeçyäù | svatas tad-anubhavino lélä-parikaräç ca | tatra lélä-rasänubhavino hy atra parikarä eva tasya säram anubhavanti antaraìgatvät | pare tu yat kiïcid eva bahiraìgatvät | yadyapy evaà tathäpi tad-anubhava-mayaà rasa-säraà svänubhava-mayena rasenaikatayä vibhävya pibata | yatas tädåçatayä tädåça-çuka-mukhäd galitaà praväha-rüpeëa vahantam ity arthaù | tad evaà bhagavat-préteù parama-rasatväpattiù çabdopättaiva | anyatra ca sarva-vedänta-säraà hi [BhP 12.13.15] ity ädau tad-rasämåta-tåptasya ity ädi | evam eväbhipretya bhävukä ity atra rasa-viçeña-bhävanä-caturä iti öékä | tathä smaran mukundäìghry-upagühanaà punar vihätum icchen na rasa-graho janaù [BhP 1.5.19] ity ädi |

|| 1.1 || çré-veda-vyäsaù || 110 ||

[111] evaà vibhävädi-saàyogena bhagavat-préti-mayo raso vyaktébhavati | tatra laukika-näöya-rasa-vidäm api pakña-catuñkam | rasasya mukhyayä våttyänukärye präcéne näyaka eva våttiù | naöe tüpacäräd ity ekaù pakñaù | pürvatra laukikatvät pärimityäd bhayädi-säntaräyatväc cänukartari naöa eva dvitéyaù | tasya çikñä-mätreëa çünya-cittatayaiva tad-anukartåtvät sämäjikeñv eveti tåtéyaù | yadi ca dvitéye sacetas tvaà tadobhayaträpi kathaà na syäd iti caturtha iti | çré-bhägavatänäà tu sarvatraiva tat-prétimaya-rasa-svékäraù | laukikatvädi-hetor abhävät | taträpi viçeñato’nukäryeñu tat-parikareñu yeñäà nityam eva hådayam adhyärüòhaù pürëo raso’nukarträdiñu saïcarati | tatra bhagavat-préter alaukikatvam aparimitatvaà ca svata eva siddham | na tu laukika-raty-ädivat kävya-kÿptam | tac ca svarüpa-nirüpaëe sthäpitam | bhayädy-anavacchedyatvaà çré-prahlädädau çré-vraja-devé-ädau ca vyaktam | janmäntarävyavacchedyatvaà çré-våtra-gajendrädau dåñöam | çré-bharatädau vä | kià

Page 87 of 218


bahunä, (page 69) brahmänandädy-anavacchedyatvam api çré-çukädau prasiddham | evaà tat-käraëädeç cälaukikatvaà jïeyam | taträlambana-käraëasya çré-bhagavato’samordhvätiçayi-bhagavattväd eva siddham | tat-parikarasya ca tat-tulyatväd eva | tac ca çruti-puräëädi-dundubhi-ghoñitam | athoddépana-käraëänäà tadéyänäà ca tadéyatväd eva | tac ca yathä darçitam – tasyäravinda-nayanasya [BhP 3.15.43] ity ädau cakära teñäà saàkñobham akñara-juñäm atha citta-tanvoù iti, gopyas tapaù kim acaran [BhP 10.44.14] ity ädi, kä stry aìga [BhP 10.29.40] ity ädau yad go-dvija-druma-mågän pulakäny abibhrat iti, vividha-gopa-caraëeñu vidagdha [BhP 10.35.14] ity ädi | veëuvädya-varëane – savanaças tad-upadhärya sureçäù çakra-çarva-parameñöhi-purogäù | kavaya änata-kandhara-cittäù kaçmalaà yayur aniçcita-tattväù || [BhP 10.35.15] iti | ägantukä api tac-chakty-upabåàhitatvena sädåçyät tat-sphürtimayatvena cälaukikéà daçäm äpnuvanti | yathoktaà – prävåö-çriyaà ca täà vékñya sarva-käla-sukhävahäm bhagavän püjayäà cakre ätma-çakty-upabåàhitäm || [BhP 10.20.31] yathä meghädayaç ca, tathä kärya-rüpäù pulakädayo’py alaukikäù | ye khalu aspandanaà gati-matäà pulakas tarüëäm [BhP 10.21.19] ity ädau tarv-ädiñv apy udbhavanto manuñyeñu svasyätyadbhutodayam eva jïäpayanti | evaà nirvedädyäù sahäyäç cälaukikä mantavyäù | yatra loka-vilakñaëa-vaicittya-vipralambhädi-hetava unmädädaya udähariñyante | kvacit tu sarveñäm api svata evälaukikatvam | çré-brahma-saàhitäyäm – çriyaù käntäù käntaù parama-puruñaù kalpa-taravo drumä bhümiç cintämaëi-gaëa-mayi toyam amåtam kathä gänaà näöyaà gamanam api vaàçé priya-sakhi cid-änandaà jyotiù param api tad äsvädyam api ca sa yatra kñéräbdhiù sravati surabhébhyaç ca su-mahän nimeñärdhäkhyo vä vrajati na hi yaträpi samayaù bhaje çvetadvépaà tam aham iha golokam iti yaà vidantas te santaù kñiti-virala-cäräù katipaye || [BrahmaS 5.67-68] iti | gänaà näöyam iti tadvad rasädhäyakam ity arthaù | tad evam alaukikatvädinänukärye’pi rase rasatväpädäna-çaktau satyäà préti-käraëädayas te tadäpi vibhävädyäkhyäà bhajante | tathaiva hi teñäà tat-tad-äkhyä | yathoktaà –

Page 88 of 218


vibhävanaà ratyäder viçeñeëäsvädäìkura-yogyatänayanam | anubhävanam evambhütasya ratyädeù samanantaram eva rasädi-rüpatayä bhävanam | saïcäraëe tathäbhütasya tasyaiva samyak cäraëam [Sähitya-darpaëam 3.13] iti | kià ca sväbhävikälaukikatve sati yathä laukika-rasa-vidäà laukikebhyo’pi kävya-saàçrayäd alaukika-çaktià dadhänebhyo vibhävädy-äkhyäpräpta-käraëädibhyaù çokädäv api sukham eva jäyate iti rasatväpattis tathaiväsmäbhir viyogädäv api mantavyam | tatra bahis tadéya-viyoga-maya-duùkhe’pi paramänanda-ghanasya bhagavatas tad-bhävasya ca hådi sphürtir vidyata eva | paramänanda-ghanatvaà ca tayos tyaktum açakyatvät | tataù kñudhäturäëäm atyuñëa-madhura-dugdhavan na tatra rasatva-vyäghätaù | tadä tad-bhävasya paramänanda-rüpasyäpi viyoga-duùkha-nimittatvaà candrädénäà täpanatvam eva jïeyam | tathä tasya duùkhasya ca bhävänananda-janyatväd äyatyäà saàyoga-sukha-(page 70) poñakatväc ca sukhäntaùpäta eva | tathä tadéyasya karuëasyäpi rasasya sarvajïa-vacanädi-racita-präpty-äçämayatvät saàyogävaçeñatvät tatra tathaiva gatiù siddhä | tad evam anukärye rasodayaù siddhaù | sa eva ca mukhyaù | çravaëajänurägäd darçanajänurägasya çreñöhatvät – çruta-mätro 'pi yaù stréëäà prasahyäkarñate manaù | uru-gäyoru-géto vä paçyanténäà ca kià punaù || [BhP 10.90.26] iti nyäyena | atas tava vikréòitaà brahman [BhP 11.6.44] ity ädikodbhava-vacana-mayaà padya-dvayaà cähäryam | atha anukartäpy atra bhakta eva sammataù | anyeñäà samyak tad-anukaraëäsämärthyät | tatas taträpi tad-rasodayaù syäd eva | kintu bhakter bhakti-viñayako bhagavad-rasaù präyo nodayate bhakti-virodhäd eva | tato nänukriyate ca | tad-anubhavaç ca bhagavat-sambandhitvenaiva bhavati nätméyatvena | sa ca bhakti-rasoddépakatvenaiva caritärthatäm äpadyate | tataù kvacic chruddha-bhaktänäm api yadi tad-anubhävänukaraëaà syät tadä tadéyatvenaiva tais tad bhävyate na tu svéyatveneti samädheyam | yatra tu bhakta-virodhaù | yathä gadädi-tulya-bhävänäà vasudevädau tatrodayate’pi | atha sämäjikä api bhaktä eveñöä iti | taträpi siddhiù | iti dåçya-kävyeñu rasa-bhävanä-vidhiù | çravya-kävyeñv api varëanéya-varëa-çrotå-bhedena yathäyathaà bodhavyaù | kià cätra präyas tat-tad-apekñä raty-aìkuravatäm eva | premädimatäà tu yathä-kathaïcit smaraëam api tatra hetuù yeñäà ñaòjädimaya-svara-mätram api tatra hetur bhavati | yathoktaà çré-näradam uddiçya ñañöhe – svara-brahmaëi nirbhäta- håñékeça-padämbuje | akhaëòaà cittam äveçya lokän anucaran muniù || [BhP 6.5.22] iti |

Page 89 of 218


tataù premädi-bhäva eva teñu sarväà sämagrém udbhävayati | yathoktaà çré-prahlädam uddiçya – kvacid rudati vaikuëöha-cintä-çavala-cetanaù [BhP 7.4.36] ity ädinä – kvacid utpulakas tüñëém äste saàsparça-nirvåtaù | aspanda-praëayänanda- salilämélitekñaëaù || [BhP 7.4.41] ity antena | laukika-rasajïair api hénäìgatve’pi tat-tad-aìga-samäkñepäd rasa-niñpattir abhimatä | kià ca, bhagavat-préti-rasikäù dvividhäù – tadéya-léläntaù-pätinas tad-antaù-pätitäbhimäninaç ca | tatra pürveñäà präktana-yuktyä svata eva siddho rasaù | uttareñäà tu dvividhä gatiù | tat-tal-léläntaù-päti-sahita-bhagavac-carita-çravaëädinaikä | bhagavan-mädhuryädi-çravaëädinä cänyä | tatra pürvatra yadi samäna-väsanas tal-léläntaù-päté bhavet tadä svayaà sadåço bhäva eva tasya tal-léläntaù-päti-viçeñasya vibhävädikaà tädåçatväbhimänini sädhäraëé karoti | yathä – parasya na parasyeti mameti na mameti ca | (page 71) tad-äsväde vibhävädeù paricchedo na vidyate || [SähD 3.12] iti | yadi tu vilakñëa-väsanas tadä vibhävänäà saïcäriëäm anubhävänäà ca präyaça eva sädhäraëyaà bhavati | tena tad-bhäva-viçeñasyoddépana-mätraà syät, na tu rasodbodhaù | yadi tu viruddha-väsanaù syät, yathä vatsalena preyasé, tadäpi tasya préti-sämänyasyaiva vätsalyädi-darçanenoddépanaà bhavati | na bhäva-viçeñasya | na ca rasodbodho jäyate | athottaratra çré-bhagavan-mädhuryädi-çravaëädau tal-léläntaù-pätivat svatantra eva rasodbodha iti | tad evaà bhagavat-préte rasatväpattau siddhäyäm evaà vibhävyate | vibhävädibhiù saàvalitä tat-prétis tat-prétimayo rasa iti | tad uktaà – yathä khaëòa-maricädénäà sammelanäd apürva eva kaçcid äsvädaù prapänaka-rase jäyate, vibhävädi-sammelanäd ihäpi tathä [SähD 3.15] iti | sa cäyaà raso bhagavan-mädhuryänukülyänubhava-lakñaëäsvädenoddépana-vibhäva-rüpeëa sväàçenäsväda-rüpaù | bhagavad-ädi-lakñaëälambana-vibhävädi-rüpeëäsvädya-rüpaç ca | ata ubhayathä vyapadeçaù | tatra vibhävä dvividhäù | älambanam uddépanaç ca | yathoktam agni-puräëe – vibhävyate hi ratyädir yatra yena vibhävyate | vibhävo näma sa dvedhälambanoddépanätmakaù || [AP 339-35-36] älambano dvividhaù | préti-viñayatvena svayaà bhagavän çré-kåñëaù | tat-préty-ädhäratvena tat-priya-vargaç ca | ubhayatraiva yatreti saptamy-arthatva-vyäpteù |

Page 90 of 218


tatra çré-kåñëo yathä pürvam udähåtaù yasyänanaà makara-kuëòalaà [BhP 9.24.65] ity ädinä | gopyas tapaù kim acaran yad amuñya rüpam [BhP 10.44.24] ity ädinä ca | tasya tat-tan-mädhuryänabhivyaktäv api svabhävata eva priyatamatvaà svayaà darçayati – präëa-buddhi-manaù-svätma-dära-patya-dhanädayaù | yat-samparkät priyä äsaàs tataù ko nv aparaù priyaù || [BhP 10.23.27] svaù çuddho jévaù | ätmä dehaù | yasya mama samparkät paramparäsambandhät | ahaà tävat paramänanda-ghana-rüpa iti svataù priyaù | svasya mamäàçatväd antaryämé puruño’pi priyaù | tasya ca jéva-rüpo’àça iti mat-sambandha-paramparayä priyaù | tad-adhyäsa-sambandha-paramparayä ca präëädayaù priyä ity arthaù | evaà vyaktékåta-rüpäntare’pi çré-rämeëänubhütam -- kim etad adbhutam iva väsudeve 'khilätmani | vrajasya sätmanas tokeñv apürvaà prema vardhate || [BhP 10.13.36] iti | tataù – çyämaà hiraëya-paridhià vana-mälya-barha- dhätu-praväla-naöa-veñam anuvratäàse | vinyasta-hastam itareëa dhunänam abjaà karëotpalälaka-kapola-mukhäbja-häsam || [BhP 10.23.22] ity etal-lakñaëeñu mamävirbhäveñu yuñmäkaà préty-utkarñodayo näpürva iti bhävaù |

|| 10.23 || çré-bhagavän yajïapatnéù || 111 ||

[112-114] tathä tat-priya-vargaç ca pürvaà darçitaù | tulayäma lavenäpi [BhP 1.18.13] ity ädinä | asya bhagavad-viñaya-préty-älambanatvam api yuktam | smaraëädi-pathaà gate hy asmiàs tad-ädhärä sä prétir anubhüyate | älambana-çabdaç ca viñayädhärayor vartana iti | ataevoktaà – tat kathyatäà mahä-bhäga yadi kåñëa-kathäçrayam | athaväsya padämbhoja- makaranda-lihäà satäm || [BhP 1.16.6] iti | tad evam api yam äçritya çré-bhagavati sa préti-viçeñaù pravartate sa evälambano jïeyaù | anye tüddépanäù | athaivaà sa-väsana-bhinna-väsanaka-dvidha- (page 72) tat-priya-varga-viñayä ca yä prétiù säpi tat-préty-ädhäratvenaiva na tu sva-sambandhädinä | ataeva tat-priya-varge’pi sva-sambandha-hetukäà prétià niñidhya çré-bhagavaty eva täm abhyarthya punas tat-priya-varge tad-ädhäratvenaiva prétim aìgékaroti # atha tatra niñedhaù – atha viçveça viçvätman viçva-mürte svakeñu me |

Page 91 of 218


sneha-päçam imaà chindhi dåòhaà päëòuñu våñëiñu || [BhP 1.8.41] atha abhyarthanä -- tvayi me 'nanya-viñayä matir madhu-pate 'sakåt | ratim udvahatäd addhä gaìgevaugham udanvati || [BhP 1.8.42] atha aìgékäraù -- çré-kåñëa kåñëa-sakha våñëy-åñabhävani-dhrug- räjanya-vaàça-dahanänapavarga-vérya | govinda go-dvija-surärti-harävatära yogeçvaräkhila-guro bhagavan namas te || [BhP 1.8.43]

|| 1.8 || çré-kunté çré-bhagavantam || 112-114 ||

[115] evaà våknaù ity ädi-dvayaà çrémad-uddhava-väkyam api saìgamanéyam | yathä -- våkëaç ca me su-dåöhaù sneha-päço däçärha-våñëy-andhaka-sätvateñu | prasäritaù såñöi-vivåddhaye tvayä sva-mäyayä hy ätma-subodha-hetinä || namo 'stu te mahä-yogin prapannam anuçädhi mäm | yathä tvac-caraëämbhoje ratiù syäd anapäyiné || [BhP 11.29.39-40] såñöi-vivåddhaye tvayä svädhénayä mäyayä yo dehädi-sambandhajaù sneha-päçaù prasäritaù sa våkëaç chinnaù | kena ? ätma-subodha-hetinä, tvadéya-préty-utpädaka-çobhana-jïäna-lakñaëa-çastreëa | adhunä tvat-sambandhenaiva sa bhätéty arthaù | ataevottara-padyam api tathaiva | iyaà coktiù çrémad-uddhavasya siddhatvän na sambahavatéti sva-vyäjenänyän uddiçyaiveti jïeyam | atha çré-kunté-väkyasyänyävatärikä, yathä gamane päëòavänäm akuçalaà agamane våñëénäm ity ubhayato vyäkula-cittä saté [Vå here adds: teñu sneha-nivåttiù prärthayate atheti | evam apy ubhayeñäà tädåça-tad-ekälambanatä-darçanena teñv adhika-bhagavat-préty-ädhäratvaà svasyädhika-sneha-hetur iti | End Vå addition] teñu sneha-ccheda-vyäjenobhayeñäm api tvad-aviccheda eva kriyatäm iti ca vyajyate | tataç cottaratra çré-suta-väkye täà bäòham ity upämantrye [BhP 1.8.45] ity atra bhagavad-abhyupagamo’pi sarvatraiva saìgacchate | tathäpy asya våkëaç cety ädi-väkyasya saìgamanärthaà tat-tathävaatäritam |

|| 11.29 || çrémad-uddhavaù || 115 ||

[116]

Page 92 of 218


evaà çré-devakyäù ñaò-garbhänayane tän prati yaù sneho dåçyate sa khalu svapéta-çeña-stanya-prasädena tad-uddharaëärthaà çré-bhagavataiva prapaïcitaù | yathoktam— apäyayat stanaà prétä suta-sparça-parisnutam | mohitä mäyayä viñëor yayä såñöiù pravartate || pétvämåtaà payas tasyäù péta-çeñaà gadä-bhåtaù || [BhP 1.85.54-55] ity ädi | yayur vihäyasä dhäma [BhP 10.85.56] ity antam | tathäpi tan-mäyä tat-sahodaratä-sphürtim evävalambya täà mohitavatéti mantavyam | atha çré-rukmiëyä rukmiëyäpi snehas tad-dainyädi-kautukaà didåkñuëä çré-bhagavataiva (page 73) vä tad-arthaà tal-lélä-çaktyaiva vä rakñito’stéti labhyate | sa ca bhakti-sphoraëäàçam evävalambya, tasyä hy aiçvarya-jïäna-saàvalitatväd antaùkaraëam evaà jätam – ayaà parameçvaraù | ayaà tv atinikåñöaù | tasmäd asminn ayaà viprakurvann api kiïcit kartum açakta eva | tato’tidéno’yam iti tathä çré-bhagavac-caraëäçritäyä mama deha-sambandhavän iti, déna-dayälor bhakta-sambandha-paramparä-mätreëäbhayadäd asmät tan närhatéti | evaà hy aiçvarya-dåñöyaiva tat-prärthanam yogeçvaräprameyätman [BhP 10.54.33] ity ädi | atha çré-baladevasya sva-çiñyébhüta-duryodhana-pakña-päto’py evaà mantavyaù | kvacit tatra tat-kñaya-karaù krodho’pi dåçyate | yathä lakñmaëä-haraëe | sarvam etat tu vaicitré-poñärthaà çré-bhagaval-lélä-çaktyaiva prapaïcyate ity uktam | atha uddépanäù | yad-viçiñöatayä çré-kåñëa älambanas ta eva bhäva-vibhävana-hetutvena påthaì-nirdiñöä uddépanäù kathyante | te ca tasya guëa-jäti-kriyä-dravya-käla-rüpäù | guëäç trividhäù käya-väì-mänasäçrayäù | sarva evaite na präkåtä ity uktam -- mäà bhajanti guëäù sarve nirguëaà nirapekñakam | suhådaà priyam ätmänaà sämyäsaìgädayo 'guëäù || [BhP 11.13.40] ity ädinä | tän eva çré-kåñëam älambané-kåtya samuddiçya – satyaà çaucaà dayä kñäntis tyägaù santoña ärjavam | çamo damas tapaù sämyaà titikñoparatiù çrutam || jïänaà viraktir aiçvaryaà çauryaà tejo balaà småtiù | svätantryaà kauçalaà käntir dhairyaà märdavam eva ca || prägalbhyaà praçrayaù çélaà saha ojo balaà bhagaù | gämbhéryaà sthairyam ästikyaà kértir mäno 'nahaìkåtiù || ete cänye ca bhagavan nityä yatra mahä-guëäù | prärthyä mahattvam icchadbhir na viyanti sma karhicit || [BhP 1.16.28-31] satyaà yathärtha-bhäñaëam | çaucaà çuddhatvam | dayä para-duùkhäsahanam anena çaraëägata-pälakatvam bhakta-suhåttvaà ca | kñäntiù krodhäpattau citta-saàyamaù | tyägo vadänyatä | santoñaù svatas tåptiù | ärjavam avakratä | çamo mano-naiçcalyam

Page 93 of 218


anena sudåòhatvaà ca | damo bähyendriya-naiçcalyam | tapaù kñatriyatvädi-lélävatäränurüpaù sva-dharmaù | sämyaà çatru-miträdi-buddhy-abhävaù | titikñä svasmin paräparädha-sahanam | uparatir läbha-präptäv audäsényam | çrutam çästra-vicäraù | jïänaà païca-vidham -- buddhimattvaà kåtajïatvaà deça-käla-pätrajïatvaà sarvajïatvam ätmajïatvaà ca | viraktir asad-viñaya-vaitåñëyam | aiçvaryaà niyantåtvam | çauryaà saìgrämotsähaù | tejaù prabhävaù | anena pratäpaç ca | sa ca prabhäva-vikhyätiù | balaà dakñatvam | tac ca duñkara-kñipra-käritvam | dhåtir iti päöhe kñobha-käraëe präpte’vyäkulatvam | småtiù kartavyärthänusandhänam | svätantryam aparädhénatä | kauçalaà trividhaà – kriyä-nipuëatä yugapad-bhüri-samädhäna-käritä-lakñaëä cäturé kalä-viläsa-vidvattä-lakñaëä vaidagdhé ca | käntiù kamanéyatä | eñä caturvidhä – avayavasya hastädy-aìgädi-lakñaëasya varëa-rasa-gandha-sparça-çabdänäm | tatra rasaç cädhära-caraëa-spåñöa-vastu-niñöho jïeyaù | vayasaç ceti | etayä näré-gaëa-manohäritvam api | dhairyaà avyäkulatä | (page 74) märdavam premärdra-cittatvam | anena prema-vaçyatvaà ca | prägalbhyaà pratibhätiçayaù | anena vävadükatvaà ca | praçrayo vinayaù | anena hrémattvam | yathä-yukta-sarva-mäna-dätåtvam | priyaàvadatvaà ca | çélaà su-svabhävaù | anena sädhu-samäçrayatvaà ca | saho manaù-päöavam | ojo jïänendriya-päöavam | balaà karmendriya-päöavam | bhagas trividhaù – bhogäspadatvaà sukhitvaà sarva-samåddhimattvaà ca | gämbhéryaà durvibodhäçayatvam | sthairyam acaïcalatä | ästikyaà çästra-cakñuñövam | kértiù sädguëya-khyätiù | anena rakta-lokatvaà ca | mänaù püjyatvam | anahaìkåtis tathäpi garva-rahitatvam | ca-käräd brahmaëyatvam | sarva-siddhi-niñevitatvam | sac-cid-änanda-ghana-vigrahatvädayo jïeyäù | mahattvam icchadbhiù prärthyä iti mahä-guëä iti ca | varéyastvam api guëäntaram | etena teñäà guëänäà anyatra svalpatvaà caïcalatvaà ca | tatraiva pürëatvam avinaçvaratvaà coktam | ataeva çré-süta-väkyam – nityaà nirékñamäëänäà yad api dvärakaukasäm | na vitåpyanti hi dåçaù çriyo dhämäìgam acyutam || [BhP 1.11.26] iti | tathä nityä iti na viyantéti sadä svarüpa-guëäntaram | anye ca jévälabhyä yathä taträvirbhäva-mätratve’pi satya-saìkalpatvam | vaçékåtäcintyamäyatvam | ävirbhäva-viçeñatve’py akhaëòa-sattva-guëasya kevala-svayam-avalambanatvam | jagat-pälakatvam | yathä tathä hatäri-svarga-dätåtvam | ätmäräma-gaëäkarñitvam | brahma-rudrädi-sevitatvam | paramäcintya-çaktitvam | änantyena nitya-nütana-saundaryädy-ävirbhävatvam | puruñävatäratve’pi mäyä-niyantåtvam | jagat-såñöy-ädi-kartåtvam | guëävatärädi-béjatvam | ananta-brahmäëòäçraya-roma-vivaratvam | väsudevatva-näräyaëatvädi-lakñaëa-bhagavattvävirbhäve’pi svarüpa-bhüta-paramäcintyäkhila-mahä-çaktimattvam | svayaà bhagaval-lakñëa-kåñëatve tu hatäri-mukti-bhakti-

Page 94 of 218


däyakatvam | svasyäpi vismäpaka-rüpädi-mädhuryavattvam | anindriyäcetana-paryantäçeña-sukha-dätå-sva-sännidhyatvam ity ädayaù |

|| 1.16 || || çré-påthivé dharmam || 116 ||

[117] tad etad diì-mätra-darçanam | yata äha -- guëätmanas te 'pi guëän vimätuà hitävatérëasya ka éçire 'sya [BhP 10.14.7] ity ädi | spañöam |

|| 10.14 || brahmä çré-bhagavantam || 117 ||

[118] te ca tasya guëäù kecin mitho viruddhä api acintya-çaktitvenaikäçrayäù | çrutes tu çabda-mülatvät [Vs 2.1.27] iti nyäyena | mallänäm açaniù [BhP 10.43.17] ity ädi-darçanät | çiçor ano’lpaka-praväla-mådv-aìghri-hataà vyavartate [BhP 10.7.7] ity-ädeç ca | tatra kevala-kaumalya-guëäviñkäre sati kvacit pallava-talpeñu niyuddha-çrama-karñitaù [BhP 10.15.16] ity ädikam api yathärtham eva | evam eva çrédäma-vipränéta-kadanna-bhojana-niväraëe lakñmyä api pravåttiù | yathaiva tac-caritena vyaktam – bäla-vyajanam ädäya ratna-daëòaà sakhé-karät [BhP 10.60.7] ity ädau | ataeva iti (page 75) muñöim [BhP 10.81.10] ity ädau sä tat-parä ity uktam | atra ca etenaiva mad-aàça-leça-rüpäyä vibhüter anugraha-bhäjana-mayaà jäta iti kadanna-bhojanenälam iti bhävaù | viruddhärtha-sad-bhäve’pi na tu doñäs tatra sambhävyäù ayam ätmäpahata-päpmä [ChäU 8.15] iti çruteù | yathä coktaà kaurme – aiçvarya-yogäd bhagavän viruddhärtho’bhidhiyate | tathäpi doñäù parame naivähäryäù samantataù || iti | tatas tad-guëänäm anyadéyänäm iva doña-miçratvaà niñedhati – tatas tato nüpura-valgu çiïjitair visarpaté hema-lateva sä babhau | vilokayanté niravadyam ätmanaù padaà dhruvaà cävyabhicäri-sad-guëam | gandharva-siddhäsura-yakña-cäraëa- traipiñöapeyädiñu nänvavindata || [BhP 8.8.19-20] sä lakñméù | padam äçrayaà dhruvaà nityam | avyabhicäriëo nityäù santaç ca guëä yasmin |

[119] tad eva vyanakti tribhiù – nünaà tapo yasya na manyu-nirjayo

Page 95 of 218


jïänaà kvacit tac ca na saìga-varjitam | kaçcin mahäàs tasya na käma-nirjayaù sa éçvaraù kià parato vyapäçrayaù || dharmaù kvacit tatra na bhüta-sauhådaà tyägaù kvacit tatra na mukti-käraëam | véryaà na puàso 'sty aja-vega-niñkåtaà na hi dvitéyo guëa-saìga-varjitaù || kvacic ciräyur na hi çéla-maìgalaà kvacit tad apy asti na vedyam äyuñaù | yatrobhayaà kutra ca so 'py amaìgalaù sumaìgalaù kaçca na käìkñate hi mäm || [BhP 8.8.21-23] atra tapa-ädibhir api na sämyaà vivakñitam | asämya-prasiddheù | yathoktaà ime ca [BhP 1.16.30] ity ädau prärthyä mahattvam icchadbhir iti | [Vå. additional reading: kintv anyadéya-tapa-ädi-leçänäà satäm api doñäntaroparaktatvam ity evam atyantäsämyam eva vivakñitam | Vå. end] yasya durväsa-ädeù | kvacid guru-çukrädau | kaçcid brahma-somädiù | yaù parato vyapäçrayaù paräpekña indrädiù | sa kim éçvaraù | kvacit paraçurämädi-tulye tadänéntane na bhüta-sauhådam | çiviräja-tulye na mukti-käraëaà tyägaù | puàsaù kärtavéryädi-tulyasya véryam asti, kintv aja-vega-niñkåtaà käla-vega-parihåtaà na bhavati | yatas teñäà tat-tad-guëatvam api mäyä-guëa-kåtam eva na tu tad-atéta-tat-tad-guëatvam iti parämåçati | na héti | hi yasmät dvitéyaù çré-mukundäd anyaù | anena sanakädaya ätmärämä api parihåtäù | teñäà çama-damädi-guëänäà mäyikatvät | tathä çivo’pi parihåta çivaù çakti-yutaù çaçvat triliìgo guëa-saàvåtaù [BhP 10.88.3] iti | harir hi nirguëaù säkñät [BhP 10.88.5] ity ädy-ukteù | atha prakäräntareëa çivaà parihartum upakramate | kvacin märkaëòeyädau ciräyuç cira-jévitä | çéla-maìgala-çabdenätra bhoga ucyate | indriya-damana-çélatväd iti öékäyäà hetu-vinyäsät | abhogino hy amaìga-svabhävatvena loke nämägrahaëa-darçanäc ca | yad vä kvacin-maya-dänavädau cira-jévitästi | çéle svabhäve maìgalaà mäìgalyaà nästéty arthaù | asura-svabhävatväd eva | bali-prabhåtiñu çéla-maìgalam apy asti, kintv äyuño vedyaà vedanaà nästi (page 76) maraëäniçcayät | yatra çive maìgalaù svabhävo nityatväc cäyuño vaidyatvaà cety ubhayam apy asti | so’py amaìgalaù bahiù çmaçäna-väsädy-amaìgala-ceñöitaù | çré-mukundaà lakñyékåtyäha kaç ca ko’pi tat-tad-guëätikramyänanta-guëatvät tat-tad-doña-hénatväc ca sumaìgalaù atiçayena sarveñäà maìgala-nidhäna-rüpaù | sa tu mäà svarüpeëa paramänanda-rüpäà çaktyä ca sarva-sampatti-däyiném api na hi käìkñati | sa eva svarüpa-guëa-sampattibhiù pürëa ity arthaù | atha ca prema-vaço’sau premavatéà mäà kathaà näkäìkñed ity abhipretya çleñeëa kaçcana ko’pi sumaìgalo’sau hi niçcitaà mäà käìkñatéty api bhävitam ||

[120] idam atra tattvam | paramänanda-rüpe tasmin guëädi-sampal-lakñaëänanta-çakti-våttikä svarüpa-çaktir dvidhä viräjate | tad-antare’nabhivyakta-nija-mürtitvena tad-

Page 96 of 218


bahir apy abhivyakta-lakñmy-äkhya-mürtitvena | iyaà ca mürtir maté saté sarva-guëa-sampad-adhiñöhätré bhavati | tataù svasmin paramänandatvasya sarva-guëa-sampatteç ca svarüpa-siddha-parama-pürëatväd ubhayathäpi na täà påthag-bhüya sthitäà mürtimatém apekñate | yathä khalv anyaù | kintu bhakta-vaçyatä-svabhävena täà premavatém apekñata eveti prakaraëaà nigamayati – evaà vimåçyävyabhicäri-sad-guëair varaà nijaikäçrayatayäguëäçrayam | vavre varaà sarva-guëair apekñitaà ramä mukundaà nirapekñam épsitam || [BhP 8.8.24] mukundaù varaà vavra ity anvayaù | taà viçinañöi | avyabhicäribhiù sadbhir nirdoñaiç ca guëair varaà sarvottamam | nijaikäçrayatayä anya-nirapekñatvenaiva ca guëäçrayaà svarüpa-siddha-tat-tad-guëam ity arthaù | ataeva teñäà guëänäà prakåti-sambandhitvam api khaëòitam | svataù paramänanda-ghana-rüpatvät sarva-guëair apekñitaà svayaà nirapekñam | ataeva nijäbhépsitam iti |

|| 8.8 || çré-çukaù || 118-120 ||

[121] atha pürvokta-guëa-virodhitväd doña-mätraà tasmin nästy eva | tatra sämänyaiçvarye dayä-viparétaà parama-samarthasya tasyäbhakta-narakädi-saàsära-duùkhänuddhäritvaà präkåta-duùkhäspåñöa-cittatvena paramätma-sandarbhädau parihåtam asti | päëòavädivat kvacit präkåta-duùkhäbhävät tad-viyogäd vä utthite bhakti-rasa-saïcäri-lakñaëa-bhakta-dainye’pi kadäcit tat-prasäda-darçanäbhävaç ca, tena puñöena saïcäriëä bhakti-rasa-poñaëärtha eva -- bhakti-yoga-vidhänärthaà kathaà paçyema hi striyaù [BhP 1.8.20] iti tasyaiva mukhya-prayojanatvät | brahman yam anugåhëämi tad-viço vidhunomy aham [BhP 8.22.24] iti | sudustarän naù svän pähi [BhP 10.17.24] ity ädau | na çakunmas tvac-caraëaà santy uktam iti | vipadaù santu täù çaçvat [BhP 1.8.25] iti | nähaà tu sakhyo bhajato’pi [BhP 10.32.20] iti ca dainyena tat-poñaëa-çravaëät | etam eva çrémad-vraja-bälänäà brahma-dvärä mohanam api vyäkhyeyam | tasmin bahir mohe’pi teñäà manasi bhojana-maëòalävasthitam ätmänam anusandadhänänäà vatsänveñaëärthägata-çré-kåñëa-pratyägamana-bhävanä sätatyena prema-rasa-poñaëät | yathoktam – ücuç ca suhådaù kåñëaà svägataà te’tiraàhasä | naiko’py abhojka-bala ehétaù sädhu bhujyatäm || [BhP 10.14.45] iti | yajïa-patnénäm asvékäras täsäà brähmaëétvät tädåça-léläyäà sarveñäm (page 77) anabhirüceù bhajate tädåçéù kréòä yäù çrutvä tat-paro bhavet [BhP 10.33.36] iti nyäyät | naitat pürvaiù kåtaà tvad ye na kariñyanti cäpare | yas tvaà duhitaraà gaccher anigåhyäìgajaà prabhuù || [BhP 3.12.30]

Page 97 of 218


tejéyasäm api hy etan na suçlokyaà jagad-guro ity atra tejéyasäm api tad-anucintatä çrüyate iti | evam eväha – na prétaye 'nurägäya hy angasango nåëäm iha | tan mano mayi yuïjänä acirän mäm aväpysyatha || [BhP 10.23.32] iha brähmaëa-janmani bhavaténäm aìga-saìgaù säkñän mat-paricaryä-rüpo’rtho nåëäm etac-carita-drañöå-çrotèëäà prétaye ruci-mäträya na bhaviñyati, kim uta nänurägäyeti | tat tasmäd aciräd anantara-janmani iti |

|| 10.23 || çré-bhagavän yajïapatnéù || 121 ||

[122] anena kvacit bhakta-suhåttva-vaiparétyäbhäso’pi vyäkhyätaù | kià ca bhaktä dvi-vidhäù dürasthäù parikaräç ca | tatra dürastha-bhaktärthaà kvacid bhakta-suhåttva-lakñaëena parama-prabalena guëena brahmaëyatvädy-ävaraëam api präyo dåçyate çrémad-ambaréña-caritädau | parkarärthaà tu na dåçyate çré-jaya-vijaya-çäpädau | skända-dvärakä-mähätmya-gata-durväsaso durvåtta-viçeñe ca ubhayam api tatra tatra suhåttvasyaiva cihnam | tathaiva hi pürvaträtméyatvam uttaratra cätmaikatvaà prasidhyati | tathoktaà ahaà bhakta-parädhénaù [BhP 9.4.63] ity ädinä | tad dhi hy ätma-kåtaà manye yat sva-pumbhir asat-kåtä [BhP 3.16.4] ity ädinä ca | tad evaà bhakta-mahattva-mätrasya tädåçatve sthite premärdratvaà tad-vaçyatvaà ca sutaräm eva sarväcchädakam | tac ca premëaù svarüpa-nirüpaëe darçitam | ataeva sarvoddépana-guëa-mukhyatvena tatra tatra sa-camatkäram anusmåtam | tatrodbhäsvaräkhyenänubhävena vyaïjitaà tasya premärdratvaà, yathä -- bhagavän atha viçvätmä påthunopahåtärhaëaù | samujjihänayä bhaktyä gåhéta-caraëämbujaù || prasthänäbhimukho 'py enam anugraha-vilambitaù | paçyan padma-paläçäkño na pratasthe suhåt satäm || [BhP 4.20.19-20] sa ädiräjo racitäïjalir harià vilokituà näçakad açru-locanaù ity ädi | spañöam |

|| 4.20 || çré-çukaù || 122 ||

[123] atha sättvikenäpi vyaïjitaà yathä | tatra bhakty-ärdratvam äha – yasmin bhagavato neträn nyapatann açru-bindavaù | kåpayä samparétasya prapanne 'rpitayä bhåçam || tad vai bindusaro näma [BhP 3.21.38-39] ity ädi |

Page 98 of 218


bhagavataù çré-çubaläkhyasya | prapanne bhakte çré-kardamäkhye ||

|| 3.12 || çré-maitreyaù ||123||

[124] vätsalyärdratvam äha— kåñëa-rämau pariñvajya pitaräv abhivädya ca | na kiïcanocatuù premëä säçru-kaëöhau kurüdvaha || [BhP 10.82.33] pitarau kurukñetra-militau çré-yaçodänandäkhyau mätä-pitarau |

|| 10.82 || çré-çukaù || 124 || (page 78)

[125] maitryärdratvam äha— taà vilokyäcyuto dürät priyä-paryaìkam ästhitaù | sahasotthäya cäbhyetya dorbhyäà paryagrahén mudä || sakhyuù priyasya viprarñer aìga-saìgäti-nirvåtaù | préto vyamuïcad ab-bindün neträbhyäà puñkarekñaëaù || [BhP 10.80.18-19] taà çrédäma-vipram ||

|| 10.80 || çré-çukaù || 125 ||

[126] käntäbhävärdratvam äha— täsäm ativihäreëa çräntänäà vadanäni saù | prämåjat karuëaù premëä çantamenäìga päëinä || [BhP 10.33.21] täsäà çré-gopénäm | premëä karuëaù säçru-ëetra ity arthaù | sättvikäntaraà coktaà vaiñëave – gopé-kapola-saàçleñam abhipatya harer bhujau | pulakodgama-çasyäya svedämbu-ghanatäà gatau || [ViP 5.13.55]

|| 10.33 || çré-çukaù || 126 ||

[127]

Page 99 of 218


atha prema-vaçyatvaà, yathä tatra çré-bhakti-vaçyatvam äha gadyena-- yasya bhagavän svayam akhila-jagad-gurur näräyaëo dväri gadä-päëir avatiñöhate nija-janänukampita-hådayaù [BhP 5.24.27] iti | yasya çré-baleù |

|| 5.24 || çré-çukaù || 127 ||

[128] vätsalya-vaçyatvam äha— gopébhiù stobhito 'nåtyad bhagavän bälavat kvacit | udgäyati kvacin mugdhas tad-vaço däru-yantravat || [BhP 10.11.7] ity ädi | spañöam |

|| 10.11 || çré-çukaù || 128 ||

[129]

maitré-vaçyatvam äha— särathya-pärañada-sevana-sakhya-dautya- véräsanänugamana-stavana-praëämän | snigdheñu päëòuñu jagat-praëatià ca viñëor bhaktià karoti nå-patiç caraëäravinde || [BhP 1.16.18] snigdheñu päëòuñu viñëor yäni särathyädéni karmäëi täni çåëvaàs tathä viñëor jagat-kartåkäà praëatià ca çåëvan nåpatiù parékñid viñëoç caraëäravinde bhaktià karoti | pärañadaà pärñadatvaà sabhä-patitvam | sevanaà cittänuvåttiù | véräsanaà rätrau khaòga-hastasya tiñöhato jägaraëam |

|| 1.16 || çré-sütaù || 129 ||

[130] känta-bhäva-vaçyatvam äha— na päraye 'haà niravadya-saàyujäà sva-sädhu-kåtyaà vibudhäyuñäpi vaù | yäm äbhajan durjara-geha-çåìkhaläù saàvåçcya tad vaù pratiyätu sädhunä || [BhP 10.32.22] niravadyä parama-çuddha-bhäva-viçeña-mätreëa pravåttatvät parama-çuddhä saàyuk-saàyoge yäsäà täsäà vaù sva-sädhu-kåtyaà tad-anurüpa-madéya-parama-sukhada-

Page 100 of 218


seväà na päraye | na pratyupakäreëänukartuà çaknométy arthaù | kenäpi na päraye | vigato budho gaëanä-vijïo yasmät tena svabhäva-nityenäpy äyuñety arthaù | täsäm anurägasya sädhiñöhatvaà loka-dharmätikräntatväd äha yä iti | tasmäd vaù sädhunä sauçélyenaiva tat pratiyätu pratyupakåtaà bhavatu | ahaà tu bhavaténäà åëé eveti bhävaù |

|| 10.32 || çré-çukaù || 130 ||

[131] tad evaà tasya premärdratvädike sthite tad-ädikasya tasmin parama-sädhu-gaëe ca parama-hådya-sukhadatvät tad-dhetukaà kädäcitkaà satyädi-vaiparétyam api parama-guëa-çiromaëi-çobhäà bhajate | tatra satya-virodhy api guëo yathä— sva-nigamam apahäya mat-pratijïäm åtam adhikartum avapluto rathasthaù || [BhP 1.9.37] spañöam |

|| 1.9 || çré-bhéñmaù || 131 || (page 79)

[132] çauca-virodhé yathä -- aàsa-nyasta-viñäëo 'såì- mada-bindubhir aìkitaù [BhP 10.43.15] ity ädi | spañöam ||

|| 10.43 || çré-çukaù || 132 ||

[133] kñänti-virodhé ca, yathä yas tän dveñöi sa mäà dveñöi yas tän anu sa mäm anu ity-ädi-mahäbhärata-stha-çré-bhagavad-väkyät | yathä dhanaà harata gopänäm [BhP 10.44.32] ity ädy-anantaram evaà vikatthamäne vai kaàse prakupito 'vyayaù [BhP 10.44.34] | spañöam |

|| 10.44 || çré-çukaù || 133 ||

[134] santoña-virodhé ca api me pürëa-kämasya ity ädeù bhakti-sudhodaya-stha-bhagavad-väkyät [14.28] | yathä— tam aìkam ärüòham apäyayat stanaà sneha-snutaà sa-smitam ékñaté mukham |

Page 101 of 218


atåptam utsåjya [BhP 10.9.5] ity ädi | evaà jaghäsa haiyaìgavam antaraà gataù [BhP 10.96] ity ädau raho’pi tat-tal-léläveçaù |

|| 10.9 || çré-çukaù || 134 ||

[135] evaà bäli-prabhåtävärjavädi-guëa-virodhé ca sugréva-hanumad-ädi-pakñapäta-mayo jïeyaù | sarva-çubhaìkaratvaà ca krodho’pi devasya vareëa tulyaù iti nyäyena siddham | atha çama-virodhé kämaç ca tasya preñöha-jana-viçeña-rüpäsu täsu prema-viçeña-rüpa eva | tathä hi – sa eña nara-loke 'sminn avatérëaù sva-mäyayä | reme stré-ratna-küöastho bhagavän präkåto yathä || [BhP 1.11.36] sveñu nija-janeñu yä mäyä kåpä tat-sukha-cikérñä-maya-premä tayä loke’vatérëa iti tasyä eva sarvävatära-prayojana-nimittatvät stré-ratna-küöastho’pi tädåça-ramaëa-vaça-käri-prema-viçeña-rüpayä tayaiva reme, na tu prasiddha-kämenety arthaù | atra ratna-padena täsäm api tad-yogyatvaà bodhayitvä tädåça-prema-viçeña-mayatvaà bodhitam | evaà bhäva-vailakñaëye’pi kriyayä sämyam ity äha präkåto yathä iti | atra çré-bhagavato’py apräkåtatvaà darçayitvä tadvat käma-viñayatvaà niräkåtam |

[136] atha punar api tädåça-premavatéñu täsv api präkåta-kämädhikäro nästéti darçanena tasyäpi kämuka-vailakñaëyena tad eva sthäpayati -- uddäma-bhäva-piçunämala-valgu-häsa- vréòävaloka-nihato madano 'pi yäsäm sammuhya cäpam ajahät pramadottamäs tä; yasyendriyaà vimathituà kuhakair na çekuù || [BhP 1.11.37] madanaù präkåtaù kämaù | udbhaöa-bhäva-sücaka-nirmala-manoharäbhyäà häsa-vréòävalokäbhyäà nihatas tan-mahima-darçanena svayam evoktärthékåta-svästrädi-balo’bhüta | ataeva saàmuhya cäpam ajahät bhrü-pallavaà dhanur apäìga-taraìgitäni bäëä ity-ädivat | tatra nijästra-prayogaà na kuruta evety arthaù | tathäbhütä api pramadottamäù pramadena prakåñöa-premänanda-viçeñeëa paramotkåñöäs täù sva-vånda eva yäù svato’py utkåñöa-premavatyas täsäà sämyecchayä kuhakais tädåça-premäbhävena kapaöäàça-prayuktaù sadbhiù kapaöädibhir yasyendriyaà vimathituà (page 80) tadvad viçeñeëa mathituà na çekuù kintu sva-premänurüpam eva çekur iti | tasmät prema-mätrotthäyit-vikäratvät tasya kämuka-vailakñaëyam iti bhävaù |

Page 102 of 218


[137] tasmäd etat tattvam avijïäyaiva -- tam ayaà manyate loko hy asaìgam api saìginam | ätmaupamyena manujaà vyäpåëvänaà yato 'budhaù || [BhP 1.11.38] ayaà sädhäraëo lokaù asaktam api präkåta-guëeñv anäsaktam api | yataù ätmaupamyena manujaà vyäpåëvänaà kämädi-vyäpära-yuktaà manyate | yathä ätmanaù präkåta-manuñyatvädi tathaiva manyata ity arthaù | ataeväbudhaù eväsau loka iti |

[138] präkåta-guëeñv asaktatve hetuù – etad éçanam éçasya prakåti-stho 'pi tad-guëaiù | na yujyate sadätma-sthair yathä buddhis tad-äçrayä || [BhP 1.11.39] avatärädau prakåti-guëa-maye prapaïce tiñöhann api sadaiva tad-guëair na yujyate iti yad etad éçasyeçanam aiçvaryam | tatra vyatireke dåñöäntaù, yatheti | evam evoktaà çrémad-uddhavena tåtéye -- bhagavän api viçvätmä loka-veda-pathänugaù | kämän siñeve dvärvatyäm asaktaù säìkhyam ästhitaù || [BhP 3.3.19]

[139] nanu tädåçam aiçvaryaà tasya täù kià jänanti | yadi jänanti tadä raho-léläyäà truöyaty eva tädåça-premety äçaìkyäha – taà menire 'balä müòhäù straiëaà cänuvrataà rahaù | apramäëa-vido bhartur éçvaraà matayo yathä || [BhP 1.11.40] éçvaram api taà raha ekänta-léläyäà mauòhyät tädåça-prema-mohäd bhartur apramäëa-vidas tädåçaiçvaryaa-jïäna-rahitäù straiëam ätma-vaçyam anuvratam anusåtaà ca menire | tac ca näyuktam ity äha, yathä täsäà matayaù prema-väsanäs tathaiva sa iti ye yathä mäm [Gétä 4.11] ity ädeù | svecchämayasya [BhP 10.14.2] ity ädeç ca prämäëyäd iti bhävaù |

|| 1.11 || çré-sütaù || 135-139 ||

[140]

Page 103 of 218


tathä cänyatra – gåhäd anapagaà vékñya räja-putryo 'cyutaà sthitam | preñöhaà nyamaàsata svaà svaà na tat-tattva-vidaù striyaù || [BhP 10.61.2] ätmänaà pratyekam eva preñöhaà sarvataù priyatamam amaàstety arthaù | ataevätattva-vidaù | ürdhvordhva-preyasé-sad-bhävät |

[141] nanv ätmärämasya kathaà patnéñu prema, ucyate | täsu ramaëatvenaiva lokavan na tasya prema, kintu çuddha-prema-sambandhenaiva | tathä hi – cärv-abja-koça-vadanäyata-bähu-netra- sa-prema-häsa-rasa-vékñita-valgu-jalpaiù | sammohitä bhagavato na mano vijetuà svair vibhramaiù samaçakan vanitä vibhümnaù || [BhP 10.61.3] atra sa-premeti täsu çré-kåñëa-prema darçitam | ataeva vanitä-çabda-prayogaù | vanitä-janitätyarthänurägäyäà ca yoñiti iti nänärtha-vargät | tena tasmin täsäà ca (page 81) prema darçitam | atas tat-prema-mätra-vijitaà yad bhagavato manas tat tu svaiù kevala-stré-jätéyair vibhramair vijetuà na çekur ity arthaù |

[142] stré-jätéya-vibhramänuväda-pürvakaà pürvärtham eva viçadayati --- smäyävaloka-lava-darçita-bhäva-häri- bhrü-maëòala-prahita-saurata-mantra-çauëòaiù | patnyas tu ñoòaça-sahasram anaìga-bäëair yasyendriyaà vimathituà karaëair na çekuù || [BhP 10.61.4] svayam evänaìga-bäëa-rüpaiù karaëair bhäva-hävädibhir na çekuù | täni viçinañöi smäyeti | smäyaù smitam | bhävo’bhipräyaù | tädåça-bhrü-maëòalaiù prahitä vikñiptäç ca te saurata-mantraiù surata-rüpärtha-sädhaka-mantraiù çauëòäù pragalbhäç ca te tädåçaiù ||

|| 10.61 || çré-çukaù || 141-142 ||

[143] atha çré-raghunätha-carite stré-saìginäà gatim iti prathayaàç cacära [BhP 9.10.11] ity ädika-väkyeñv antas tat-prema-vaça eva stré-saìginäà käminäà gatià prathayan kriyä-sämyena bahir vikhyäpayan ity eväbhipräyaù | uktaà ca tad-adhyäyänte—

Page 104 of 218


premëänuvåttyä çélena praçrayävanatä saté | bhiyä hriyä ca bhäva-jïä bhartuù sétäharan manaù || [BhP 9.10.56] iti | tad-anantarädhyäye’pi--- tac chrutvä bhagavän rämo rundhann api dhiyä çucaù | smaraàs tasyä guëäàs täàs tän näçaknod roddhum éçvaraù || [BhP 9.11.16] ity anenäntas-tat-prema-vaçatäà bhakti-viçeña-saukhyäya vyajya bahiù kämuka-kriyä-sämya-darçanayä sädhäraëa-jana-vairägya-jananäyoktam— stré-puà-prasaìga etädåk sarvatra träsam-ävahaù | [BhP 9.11.17] ity ädi | yuktaà cobhaya-vidhatvaà bhagavac-caritasya caturasra-hitatvät | tasmät tat-kämasya preyasé-viñayaka-préti-viçeña-mätra-çarératvam | ato na doñaç ca | tan-mätra-çarératvenaivaà viçiñyoktam – reme ramäbhir nija-käma-samplutaù [BhP 10.59.43] iti sa satya-kämo’nuratäbalä-gaëaù [BhP 10.33.25] iti | atha sämyam api bhaktäd anyatraiva | samo 'haà sarvabhüteñu na me dveñyo 'sti na priyaù | ye bhajanti tu mäà bhaktyä mayi te teñu cäpy aham || [Gétä 9.29] ity ädeù | atha bhakta-prema-viçeña-maya-nara-léläveça-maye kvacit tat-prakäça-viçeñe kadäcit sarvajïatvädi-virodhi-mohädiko’pi dåçyate | so’pi guëa eva | tädåça-mohädikasya tal-lélä-mädhurya-vähitvena viduñäm api préti-sukhadatvät na tu doñaù | svecchayäìgékåtatvät | ataeväha -- rakño viditväkhila-bhüta-håt-sthitaù svänäà niroddhuà bhagavän mano dadhe || [BhP 10.12.25] tävat praviñöäs tv asurodaräntaraà paraà na gérëäù çiçavaù sa-vatsäù || [BhP 10.12.26] iti | tathä tato vatsän adåñövaitya [BhP 10.13.16] ity ädi |

|| 10.12 || çré-çukaù || 143 ||

[144] yadä ca tasya svecchä na bhavati pratikulair mohädinä yojayitum iñyate ca saù | tadä sarvathä tena na yujyate eva | yathä çälva-mäyayä tasya mohäbhävaà sthäpayann äha—evaà vadanti räjarñe åñayaù kecanänvitäù [BhP 10.77.30] ity ädau | kva çoka-mohau sneho vä bhayaà vä ye 'jïa-sambhaväù |

Page 105 of 218


kva cäkhaëòita-vijïäna- jïänaiçvaryas tv akhaëòitaù || [BhP 10.77.33] ity ädi | pürvokta-rétyaivoktaà ye tv ajïa-sambhaväù paramäyädi-päravaçya-mätra-kåtäù çokädayas te kveti |

|| 10.77 || çré-çukaù || 144 || (page 82)

[145] bhakta-prema-pärävaçya-sambandhena tu çokädayo’pi varëitä eva – çrutvä täà bhagavän rämaù [BhP 9.11.16] ity ädau çré-räma-carite | sakhyuù priyasya viprarñeù [BhP 10.80.19] ity ädau çré-dämädi-vipra-carite | tathäha— gopy ädade tvayi kåtägasi däma tävad yä te daçäçru-kaliläïjana-sambhramäkñam | vaktraà ninéya bhaya-bhävanayä sthitasya sä mäà vimohayati bhér api yad bibheti || [BhP 1.8.31] tatra bhér api yad bibheti ity uktyä tasya aiçvarya-jïänaà vyaktam | tato yadi sä bhéù satyä na bhavati tadä tasyä moho’pi na sambhaved iti gamyate | sphuöam eva cäntarbhayam uktaà bhaya-bhävanayä sthitasyeti |

|| 1.8 || çré-kunté çré-bhagavantam || 145 ||

[146] atha sväntantryaà bhakta-sambandhaà vinaiva ahaà bhakta-parädhénaù [BhP 9.4.63] ity ädeù | atha gocäraëädäv api sukhitva-guëänukülyam eva mantavyam | tad-vyäjena nänä-kréòä-sukham eva hy upacéyate | yathäha— vraja-vikréòator evaà gopäla-cchadma-mäyayä | gréñmo nämartur abhvan nätipreyän çarériëäm || sa ca våndävana-guëair vasanta iva lakñitaù || [BhP 10.18.2-3] kriyä-kåtasya duùkhasya niñedhaù | vraje vikréòator iti | chadma vyäjaù | mäyä vaïcanam | gopäla-vyäjena yad vaïcanaà tena vikréòatoù | prätas tad-vyäjena nänä-janän vaïcayitvä vrajäd vanaà gatvä svacchandaà nijäbhéñöäù kréòäù kurvator ity arthaù | säyaà vrajäväsägamane cänyä iti | käla-kåtasya duùkhasya niñedhaù | sa ceti | anena deça-kåtasya ca iti jïeyaù |

|| 10.18 || çré-çukaù iti || 146 ||

[147]

Page 106 of 218


atha pürvavat sthairya-virodhé bälyädi-cäïcalyam api guëatvenaiva sphuöaà dåçyate | yathä vatsän muïcan kvacid asamaye [BhP 10.8.29] ity ädi | atha rakta-lokatvaà ca yathäha— snigdha-smitävalokena väcä péyüña-kalpayä | caritreëänavadyena çré-niketena cätmanä || imaà lokam amuà caiva ramayan sutaräà yadün | reme kñaëadayä datta- kñaëa-stré-kñaëa-sauhådaù || [BhP 3.3.20-21] rajanyä dattävasaraù stréëäà kñaëaà utsava-rüpaà sauhådaà yasya ||

|| 3.3 || çrémän uddhavaù || 147 ||

[148] atra evaà lélä-nara-vapuù [BhP 10.23.33] ity-ädikam api udähäryam | evam api yad asuräëäm aparaktatvam | tatra käraëam äha— päpacyamänena hådäturendriyaù samåddhibhiù püruña-buddhi-säkñiëäm | akalpa eñäm adhiroòhum aïjasä paraà padaà dveñöi yathäsurä harim || [BhP 4.3.21] spañöam |

|| 4.3 || çré-çivaù || 148 ||

[149]

yadyapy eñäà guëänäà sarveñäm api bhagavati nityatvam eva tathäpi tat-tal-lélä-siddhy-arthaà teñäà kvacit kasyacit prakäçaù kasyacid aprakäçaç ca bhavati | ataeväha— açrüyantäçiñaù satyäs tatra tatra dvijeritäù | nänurüpänurüpäç ca nirguëasya guëätmanaù || [BhP 1.11.19] nirguëasya madhya-pada-lopena nirgatä guëebhyo guëä yasya tasya, präkåta-guëätéta-nitya- (page 83) guëasya nänurüpäù nitya-tat-paripürëatvena läbhäntaräyogät | guëätmanaù tadäçérvädäìgékära-dvärä tat-tad-guëa-viçeña-pravartaka-nivartakasya anurüpäç ca | tad-aìgékäre hetuù satyä iti | tad evaà prakäçanäprakäçana-hetor eva çré-bhagavataç candra-para-parärdhojjvalatädike saty api tal-lélä-mädhurya-vistärakas tamisrädi-vyavahäraù sidhyati |

Page 107 of 218


|| 1.10 || çré-sütaù || 149 ||

[150] ataevävasara-viçeñaà präpya tat-tad-guëa-samudäya-viçeñävirbhäväd eka eväsau tatra tatra påthak påthag iva dhérodättädi-vyavahära-catuñöayam api prakäçayati | tatra dhérodätto yathä – gambhéro vinayé kñantä karuëaù sudåòha-vrataù | akatthano güòha-garvo dhérodättaù su-sattva-bhåt || [BRS 2.1.226] iti | ete ca guëä govardhanoddhäraëädi-çakra-sambhäñänta-léläyäà vyaktäù santi | atha dhéra-lalitaù – vidagdho nava-täruëyaù parihäsa-viçäradaù | niçcinto dhéra-lalitaù syät präyaù preyasé-vaçaù || [BRS 2.1.230] ete ca çrémad-vraja-devé-sahita-léläyäà suñöhu vyaktäù | atha dhéra-çäntaù – çama-prakåtikaù kleça-sahanaç ca vivecakaù | vinayädi-guëopeto dhéra-çänta udéryate || [BRS 2.1.233] ete ca tädåçänäà yudhiñöhirädénäà sannidhau tat-pälana-léläyäm ujjåmbhate | atha dhéroddhataù – mätsaryavän ahaìkäré mäyävé roñaëaç calaù | vikatthanaç ca vidvadbhir dhéroddhata udähåtaù || [BRS 2.1.236] ete ca tädåçän asurän präpya kvacid udayante | ataeva duñöa-daëòana-hetutväd eñäà guëatvaà ca | tad evam uddépaneñu guëä vyäkhyätäù | atha teñu jätir dvividhäù | tasya tat-sambandha-sambandhinäà ceti | tatra tasya jätir gopatva-kñatriyatvädikä | çyämatva-kiçoratvädikam anyatra tad-upamä-buddhi-janakatvaà ca | tat-sambandhinäà jätis tu gotvädikä jïeyä | athoddépaneñu kriyä lélä eva | täç ca dvividhäù | tatra tat-sännidhyena mäyayä darçitäù | såñöy-ädayo mäyikyaù | tadéya-çré-vigraha-ceñöäs tu smita-viläsa-khelänåtya-yuddhädayaù svarüpa-çaktimayyaù | çré-vigrahasya svarüpänandaika-rüpatvät | ramayätma-çaktyä yad yat kariñyati [BhP 3.9.23] iti tåtéya-stha-brahma-staväc ca | éçvarasyäpi tasya vartata eva sväbhävikaà tad-icchä-kautukaà lokavat tu lélä-kaivalyam [Vs 2.1.33] iti nyäyena | yathäha— eka eveçvaras tasmin sura-kärye sureçvaraù | vihartu-kämas tän äha samudronmathanädibhiù || [BhP 8.6.17] eka eveçvaraù samartho’péti öékä ca | ataeva tat-taj-jäti-léläbhiniveçaù çrüyate, yathä viñëu-dharmottare—

Page 108 of 218


yasyäà yasyäà yadä yonau prädurbhavati käraëät | tad-yoni-sadåçaà vatsa tadä loke viceñöate || saàhartuà jagadéçänaù samartho’pi tadä nåpa | tad-yoni-sadåçopäyair vadhyän hiàsati yädava || ity ädi |

|| 8.6 || çré-çukaù || 150 ||

[151] tatra çré-vigraha-ceñöä dvividhäù | aiçvaryamayyo mädhurya-mayyaç ceti | tatra nija-jana-premamayatvän mädhurya-mayya eva ramaëädhikye hetavaù | yathaiva parama-vismaya-harñäbhyäm äha— (page 84) evaà nigüòhätma-gatiù sva-mäyayä gopätmajatvaà caritair viòambayan | reme ramä-lälita-päda-pallavo grämyaiù samaà grämya-vad éça-ceñöitaù || [BhP 10.15.19] çré-näräyaëädi-rüpeñu svävirbhäveñu ramä-lälita-päda-pallavo’pi sveñu alaukikeñv api vraja-väsiñu nirékñya tad-vapur alam ambare carat [BhP 10.18.27] ity ädau haladhara éñad atra sat iti nyäya-labdhena tal-lélä-mädhurya-sthitiù san laukikaà yad gopätmajatvaà tad eva alaukika-gopätmajamayiç caritair viòambayan anukurvan reme svayam api ratim uväha | atas tädåça-ramaëeñu yathä tad-icchä | na tathä ramä-lälita-päda-pallavatve’péti darçitam | ramaëam eva darçayati | yathädhunäpi grämyair bälakaiù samaà kaçcid grämädhipa-bälako ramate tadvat | tat-tal-lélä-pradhäna eva ramate na tv aiçvarya-pradhäna ity arthaù | dåçyate ca tat-tal-léläveçaù | sa jäta-kopa-sphuritäruëädharaù [BhP 10.9.6] ity ädau | raho’pi jäta-tädåça-bhävät | tän vékñya kåñëaù [BhP 10.12.27] ity ädau bälänäà svakaräpacyutatäjätänutäpäd diñöa-kåtatva-mananäc ca | ataeva tasya tat-tal-léläsu lokänusäri yad yad buddhi-karma-sauñöhavaà tat tat suñöhu munibhir api sa-camatkäraà varëyate | yathoktaà çré-çukena jaräsandha-yuddhänte— sthity-udbhaväntaà bhuvana-trayasya yaù saméhite 'nanta-guëaù sva-lélayä | ana tasya citraà para-pakña-nigrahas tathäpi martyänuvidhasya varëyate || [BhP 10.50.30] iti | teñu cariteñu yad-alaukikam äsét tad api tat-tal-lélä-rasa-mäträsaktasya tasya svabhäva-siddhaiçvaryatvena léläkhyä çaktir eva svayaà sampäditavatéty äha éçaà tat-tal-lélocita-sughaöa-durghaöa-sarvärtha-sädhakaà ceñöitaà lélaiva yasya sa iti | yathoktam— athoväca håñékeçaà näradaù prahasann iva | yoga-mäyodayaà vékñya mänuñém éyuño gatim || [BhP 10.69.37]

Page 109 of 218


yathä ca-- yady evaà tarhi vyädehé- ty uktaù sa bhagavän hariù | vyädattävyähataiçvaryaù kréòä-manuja-bälakaù || [BhP 10.8.36] sä tatra dadåçe viçvam [BhP 10.8.37] iti | atra yadi satya-giras tarhi samakñaà paçya me mukham [BhP 10.8.35] ity antä tadéya-sarasa-kåtaiva lélä pürvam uktä | avyähataiçvarya ity ädikä tu tat-tal-lélä-çakti-kåtaiva | sä ca çré-vrajeçvaryä vätsalya-poñike vismaya-çaìke puñëäti | nähaà bhakåitavän amba [BhP 10.8.35] iti sambhrameëa mithyaiva kåñëa-väkyaà ca satyäpayati | evaà çré-dämodara-léläyäà yävat tasya bandhanecchä na jätäsét tävad-rajju-paramparäbhyas tasmin dvy-aìgulädhikatva-prakäçaù | tad uktaà tad-dämä [BhP 10.8.15] ity ädinä | yadä tu mätå-çrameëa tad-icchä jätä tadä na tat-prakäçaù | tad uktaà – sva-mätuù svinna-gäträyäù [BhP 10.9.18] ity ädinä | evaà çré-kåñëa-kåpä-dåñöi-prabhäveëaiva viñamaya-mohät sakhénäà samuddharaëaà tad-äveçenaiva dävägni-päne cikérñita-mätre svayaà tan-näça ity ädikaà jïeyam | kréòä-manuja-bälaka iti kréòayä lélayä manujä-bälaka-sthitià präpto’péty arthaù | anyatra ca kréòä-mänuña-rüpiëaù [BhP 10.16.68] iti | evaà kärya-mänuñaù [BhP 10.16.60] ity aträpi käryaà kréòaiva | tasmät sädhu vyäkhyätam evaà nigüòhätma-gatiù ity ädi |

|| 10.15 || çré-çukaù || 151 || (page 85)

[152] anyatra ca pürva-rétyaiväha— kåtvä tävantam ätmänaà yävatér gopayoñitaù | reme sa bhagaväàs täbhir ätmärämo 'pi lélayä || [BhP 10.33.20] tädåço’pi täbhiù saha reme | tasyäravinda-nayanasya [BhP 3.15.43] ity ädau cakära teñäà saìkñobham akñara-juñäm api citta-tanvoù itivat | tatra sarväbhir eva yugapal-lélecchä yadä jätä tadaiva tävat-prakäçä api tathaiva lélä-çaktyä ghaöitä ity äha kåtveti | lélayä lélä-çakti-dväraiva, na tu sva-dvärä | tävantam ätmänam ätmanaù prakäçaà kåtvä prakaöayya |

|| 10.33 || çré-çukaù || 152 ||

[153] tad evaà mädhurya-mayyä léläyä utkarño darçitaù | asyäà mädhurya-mayyäà ca yugapad vicitra-lélä-vidhänasya tasyäpi ramaëädhikya-hetutvena pürva-darçita-viläsa-mayy eva çré-çukadevädénäm api çré-çiva-brahmädénäm api parama-madhuratvena

Page 110 of 218


bhäsate | pürvatra yathä itthaà satäà brahma-sukhänubhütyä [BhP 10.12.11] ca tädåçatvena varëanät | uttaratra çakra-çarva-parameñöhi-purogäù [BhP 10.35.15], kaçmalaà yayur ity ädiñu tatraiva moha-çravaëäc ca | atha kréòä-mänuña-rüpiëas tasyänyä loka-maryädä-mayé dharmänuñöhäna-lélä tu dharma-vérädi-bhaktänäm eva madhuratvena bhäsate na tädåçänäm | yathäha— brahman dharmasya vaktähaà kartä tad-anumoditä | tac chikñayan lokam imam ästhitaù putra mä khidaù || [BhP 10.69.60] tatra hi çré-närado nänä-kréòäntara-darçanena sukhaà labdhavän dharmänuñöhäna-darçanena tu khedaà taträha brahmann iti |

|| 10.69 || çré-bhagavän näradam || 153 ||

[154] atha pürvavad eva kaniñöha-jïäni-bhaktänäm eva madhuratvena bhäsamänäà tad-audäsénya-léläm apy äha— tasyaivaà ramamäëasya saàvatsara-gaëän bahün | gåhamedheñu yogeñu virägaù samajäyata || [BhP 3.3.22] gåha-medheñu gärhasthyocita-dharmänuñöhäneñu vairägyam audäsényam |

|| 3.3 || çrémän uddhavo viduram || 154 ||

[155] athoddépaneñu tadéya-dravyäëi ca pariñkärästra-vädikra-sthäna-cihna-parivära-bhakta-tulasé-nirmälyädéni | tatra pariñkärä vasträlaìkära-puñpädayaù | te ca tadéyäs tat-svarüpa-bhütatvenaiva bhagavat-sandarbhe darçitäù | tathäpi bhüñaëa-bhüñaëäìgam [BhP 3.2.11] iti nyäyena tat-saundarya-saurabhyädi-pariñkriyamäëatayaiva taà pariñkurvanti na kevala-sva-guëena | sa ca tat-tad-rüpän tän sva-çakti-viläsän präpya svéya-tat-tad-guëän viçeñataù prakäçayatéti tasya tat-tad-apekñäpi sidhyati | ataeva pétämbara-dharaù sragvé säkñän manmatha-manmathaù [BhP 10.32.2] ity ädau abhivyaktäsamordhva-saundaryasyäpi pariñkäratvena varëitayoù srak-pétämbaayor api tädåçatvaà gamyate | édåçäny eva väsäàsi nityaà giri-vanecaräù [BhP 10.41.35] iti rajaka-väkyaà tv äsura-dåñöyä çré-viñëu-puräëe laukika-dåñöyäpi suvarëäïjana-cürëäbhyäà tau tadä bhüñitämbarau [ViP 5.9.5] ity uttamägamatvävagamät | tathä müle ca çyämaà hiraëya-paridhim [BhP 10.23.22] ity ädi | ästäà tad api käliya-varuëa-govindäbhiñeka-kartå-mahendrädy-upahåtäsakhya-vasträdénäà tad-dine cävaçyaà vicitra-parihitänäà tenänyathä pratéyamänatvam eva jäyate | tataù (page 86) kaàsähåta-väsasäà svékäraç ca tadéya-svarüpa-çaktyaika-prädurbhäva-rüpäëäà narakähåta-kanyänäm iveti jïeyam | athästräëi yañöi-cakrädéni | väditräëi veëu-

Page 111 of 218


çaìkhädéni | sthänäni våndävana-mathurädéni | cihnäni padäìkädéni | parivärä gopayädavädyäù | nirmalyäëi gopé-candanädéni yathäyathaà tatra tatra jïeyäni | athoddépaneñu käläç ca tadéya-janmäñöamyädayaù | tathä bhaktasya sva-yogyatä ca tad-uddépanatvena dåçyate | yathä— tato rüpa-guëaudärya- sampannä präha keçavam | uttaréyäntam äkåñya smayanté jäta-håc-chayä || [BhP 10.42.9] spañöam |

|| 10.42 || çré-çukaù || 155 ||

[156] tathä tad-rasa-viçeñeñu çré-bhagavad-aìga-viçeñä api uddépana-vaiçiñöyaà bhajante | yathä— çriyo niväso yasyoraù päna-pätraà mukhaà dåçäm | bähavo loka-pälänäà säraìgäëäà padämbujam || [BhP 1.11.27] çriyaù preyasyäù | yäù sarveñäm eva priya-vargäëäà dåçaç cakñüàñi täsäm | loka-pälänäà pälyänäm | säraìgäëäà sarveñäm api bhaktänäà niväsa äçrayaù | yathäsvaà bhävoddépanatvät |

|| 1.11 || çré-sütaù || 156 ||

[157] kvacid virodhino’pi pratiyogi-mukhena tad-uddépanä bhavanti | süryädi-täpä iva jaläbhiläñasya | yathä— çrutvaitad bhagavän rämo vipakñéya-nåpodyamam | kåñëaà caikaà gataà hartuà kanyäà kalaha-çaìkitaù || balena mahatä särdhaà bhrätå-sneha-pariplutaù | [BhP 10.53.20-21] ity ädi | evaà vätsalyädau çré-kåñëasya dhüli-paìka-kréòädi-kåta-mälinyädayo’pi jïeyäù | känta-bhävädau våddhädi-prätikülyädayo’pi yadä ca te bhayänakädi-gauëa-rasa-saptakaà janayanti tadäpi païca-vidha-mukhya-préti-rasa-poñakatäm eva prapadyante | yathoktaà bhakti-rasämåta-sindhau— amé païcaiva çäntädyä harer bhakti-rasä matäù | eñu häsyädayaù präyo bibhrati vyabhicäritäm || [BRS 4.7.14] iti |

|| 10.53 || çré-çukaù || 157 ||

[158]

Page 112 of 218


tad evam uddépanä uddiñöäù | eñu ca çré-våndävana-sambandhinas tu prakåñöäù | aho yatra sarveñäm eva parama-préty-ekäspadasya çré-kåñëasyäpi parama-préty-äspadatvaà çrüyate—våndävanaà govardhanam [BhP 10.11.16] ity ädau, çläghitaà ca svayam eva aho amé deva-varämarärcitam [BhP 10.15.5] ity ädibhiù | tathä tadéya-parama-bhaktaiç ca tad bhüri-bhägyam iha janma [BhP 10.14.34] ity ädinä, äsäm aho caraëa-reëu-juñäm [BhP 10.47.61] ity ädinä, våndävanaà sakhi bhuvo vitanoti kértià [BhP 10.21.10] ity ädinä ca | ataeva çré-kåñëasyäpi tatrasthäù prakäçä léläç ca parama-varéyäàsaù | yathä trailokya-saàmohana-tantre tadéya-çrémad-añöädaçäkñara-prastäve— santi tasya mahä-bhägä avatäräù sahasraçaù | teñäà madhye’vatäräëäà bälatvam atidurlabham || iti | bälyaà ca ñoòaça-varña-paryantam iti prasiddham | tathä hari-lélä-öékäyäm udähåtä småtiù— garbhastha-sadåço jïeya äñöamäd vatsaräc chiçuù | bälaç cäñoòaçäd varñät paugaëòaç ceti procyate || iti | anyatra ca çläghitam— nandaù kim akarod brahman çreya evaà mahodayam | yaçodä ca mahä-bhägä papau yasyäù stanaà hariù || (page 87) pitarau nänvavindetäà kåñëodärärbhakehitam | gäyanty adyäpi kavayo yal loka-çamaläpaham || [BhP 10.8.46-47] ataeva ekädaçe sarva-çré-kåñëa-carita-kathänte sämänyataù çré-kåñëa-caritasya bhakty-uddépanatvam uktvä vaiçiñöya-vivakñayä bälya-caritasya påthag-uktiù -- itthaà harer bhagavato rucirävatära- véryäëi bäla-caritäni ca çantamäni | anyatra ceha ca çrutäni gåëan manuñyo bhaktià paräà paramahaàsa-gatau labheta || [BhP 11.31.28] iti | so’yaà ca tat-prakäça-lélänäm utkarño bahu-vidhaù | aiçvarya-gatas tävat satya-jïänänantänanda-mätraika-rasa-mürti-brahmäëòa-koöéçvara-darçanädau | käruëya-gataç ca pütanäyäm api säkñän mätå-gati-däne, mädhurya-gatas tu täv aìghri-yugmam anukåñya sarésåpantau [BhP 10.8.22] ity ädau, vatsän muïcan kvacid asamaye [BhP 10.8.29] ity ädau, gopébhiù stobhito’nåtyat [BhP 10.11.7] ity ädau, kvacid vädayato veëum [BhP 10.11.39] ity ädau, kvacid vinäçäya mano dadhad vrajät [BhP 10.21.1] ity ädau, kvacid gäyati gäyatsu [BhP 10.15.10] ity ädau, taà go-rajaç churita-kuntala-baddha-barha- [BhP 10.15.42] ity ädau, kåñëasya nåtyataù kecid [BhP 10.18.10] ity ädau, dhenavo manda-gäminyaù [BhP 10.20.26] ity ädau, akñaëvatäà phalam [BhP 10.21.7] ity ädau, çyämaà hiraëya-paridhim [BhP 10.23.22] ity ädau, bhagavän api tä

Page 113 of 218


rätréù [BhP 10.29.1] ity ädau, väma-bähu-kåta-väma-kapolaù [BhP 10.35.2] ity ädau ca | kià bahunä sarvatraiva sahådayaiù sarva evävagantavyaù | atha anubhäväs tu citta-stha-bhävänäm avabodhakäù | [BRS 2.2.1] | te dvividhäù – udbhäsvaräkhyäù sättvikäkhyäç ca | tatra bhävajä api bahiç-ceñöä-präya-sädhyä udbhäsvaräù | te coktäù – nåtyaà viluöhitaà gétaà kroçanaà tanu-moöanam | huìkäro jåmbhaëaà çväsa-bhümä lokänapekñitä | lälä-sravo’ööahäsaç ca ghürëä-hikkädayo’pi ca || [BRS 2.2.2] iti | atha sättvikäù antar-vikäraika-janyäù | yaträntar-vikäro’pi tad-aàça iti bhävatvam api teñäà manyante | tatra— te stambha-sveda-romäïcäù svara-bhedo’tha vepathuù | vaivarëyam açru pralaya ity añöau sättvikäù småtäù ||[BRS 2.3.16] eñu pralayo nañöa-ceñöatä | bhagavat-préti-hetuka-pralaye ca bahiç-ceñöä-näçaù | naa tv antar-bhagavat-sphürty-äder api | yathoktaà çrémad-uddhavam uddiçya— sa muhürtam abhüt tüñëéà kåñëäìghri-sudhayä bhåçam | tévreëa bhakti-yogena nimagnaù sädhu nirvåtaù || [BhP 3.2.4] ity ädinä | çanakair bhagaval-lokän nålokaà punar ägataù || [BhP 3.2.6] ity antena | yathä gäruòe— jägrat-svapna-susupteñu yoga-sthasya ca yoginaù | yä käcin manaso våttiù sä bhaved acyutäçrayaù || iti | ataeva tadänéà tat-tad-rasänäm äsväda-bheda-sphürtir apy avagantavyä | atha saïcäriëaù | ye vyabhicäriëaç ca bhaëyante | saïcärayanti bhävasya gatià [BRS 2.4.2] iti (page 88) viçeñeëäbhimukhyena caranti sthäyinaà prati [BRS 2.4.1] iti ca nirukteù | te ca trayastriàçat – nirvedo’tha viñädo dainyaà gläni-çramau ca mada-garvau | çaìkä-träsävegä unmädäpasmåté tathä vyädhiù || moho måtir älasyaà jäòyaà vréòävahitthä ca | småtir atha vitarka-cintä-mati-dhåtayo harña utsukatvaà ca || augryam arñäsüyäç cäpalyaà caiva nidrä ca | suptir bodha itéme bhävä vyabhicäriëaù samäkhyätäù || [BRS 2.4.4-6] eñäà lakñaëam ujjvale darçanéyam | eñu träsaù kåñëa-vatsalädiñu bhayänakädi-darçanät | tad-arthaà tat-saìgati-häni-tarkeëätmärthaà ca bhavati | nidrä tac-cintayä çünya-cittatvena tat-saìgaty-änanda-vyäptyä ca bhavati | çramaù paramänanda-maya-tad-arthäyäsa-tädätmyäpattau bhavati | älasyaà tädåça-çrama-hetukaà kåñëetara-

Page 114 of 218


sambandhi-kriyä-viñayakaà bhavati | bodhaç ca tad-darçanädi-väsanäyäù svayam udbodhena bhavatéty ädikaà jïeyam | kià ca nirvedädénäà cäméñäà laukika-guëa-maya-bhäväyamänänäm api vastuto guëätétatvam eva tädåça-bhagavat-préty-adhiñöhänatvät | athaitat-saàvalanätmako bhagavat-prétimayo raso’pi vyaïjita eva— smarantaù smärayantaç ca mitho 'ghaugha-haraà harim | bhaktyä saïjätayä bhaktyä bibhraty utpulakäà tanum || kvacid rudanty acyuta-cintayä kvacid dhasanti nandanti vadanty alaukikäù | nåtyanti gäyanty anuçélayanty ajaà bhavanti tüñëéà param etya nirvåtäù || [BhP 11.3.31-32] ity anena | atra harir älambano vibhävaù | smaraëam uddépanaù | smäraëädika udbhäsvaräkhyo’nubhävaù | pulakaù sättvikaù | cintädayaù saïcäriëaù | saàjätayä bhaktyeti sthäyé | bhavanti tüñëéà param etya nirvåtä iti tat-saàvalanam | paraà parama-rasätmakaà vastv ity arthaù | eña ca bhagavat-préti-maya-rasaù païcadhä préter bheda-païcakena | te ca jïäna-bhakti-maya-bhakti-maya-vatsala-maitré-mayojjvaläkhyäù krameëa jïeyäù | eteñäà ca sthäyinäà bhäväntaräçrayatvät niyatädhäratväc ca mukhyatvam | tat-préti-sambandhenaiva bhägavata-rasäntaù-pätät païca-vidheñu priyeñu kädäcitkodbhavatvenäniyatädhäratväc ca gauëatä | tatas tadéya-rasänäm api gauëatä | tatra mukhyäù madhureëa samäpayet iti nyäyena gauëa-rasänäà rasäbhäsänäm apy upari vivaraëéyäù | gauëäù samprati vivriyante | yeñu vismayädayo vibhäva-vaiçiñöya-vaçena svayaà tat-préty-utthä api tat-prétim ätma-sätkåtya vardhamänäù sthäyitäà prapadyante | te ca— adbhuto häsya-vérau ca raudro bhéñaëa ity api | bébhatsaù karuëaç ceti gauëäù sapta rasäù småtäù || tatra tat-prétimayo’yam adbhuto rasaù | yaträlambano lokottaräkasmika-kriyädimattvena vismaya-viñayaù çré-kåñëaù | tad-ädhäras tat-priyaç ca | uddépanäs tädåça-tac-ceñöäù | (page 89) anubhäväù netra-vistärädyäù | vyabhicäriëaç cävega-harñajädy-ädyäù | sthäyé tat-prétimayo vismayaù | tad-udäharaëaà ca— citraà bataitad ekena vapuñä yugapat påthak | gåheñu dvy-añöa-sähasraà striya eka udävahat || [BhP 10.69.2] ity ädikaà jïeyam | atha tan-mayo häsyo rasaù | taträlambanaç ceñöä-väg-veña-vaikåtya-viçeñavattvena tat-préti-maya-häsa-viñayaù çré-kåñëaù | tad-ädhäras tat-priyaç ca | tathä yadi tad-viçeñavattvenaiva tat-priyäpriyau ca tat-prétimaya-häsa-viñayau bhavatas tadäpi tat-käraëasya préter viñayaù çré-kåñëa iti sa eva mülam älambanam | häsyasyäpi tad-viçiñöatvenaiva pravåttes tu sutaräm eva | ataù kevalasya häsäàçasya viñayatvena

Page 115 of 218


vikåta-tat-priyäpriyau bahiraìgäv evävalambanäv iti | evaà däna-yuddha-véra-rasädiñv api jïeyam | uddépanäs tu taj-janakasya ceñöäväg-veña-vaikåtädayaù | anubhäväç ca näsauñöha-gaëòaki-spandanädayaù | vyabhicäriëo harñälasyävahitthädayaù | sthäyé ca tat-prétimayo häsaù | sa ca sva-viñayänumodanätmakas tad-utpräsätmako vä ceto-vikäçaù | tatas tad-ätmakatvena viñayo’py asyästi | tasyodäharaëe’numodanätmako yathä -- vatsän muïcan kvacid asamaye kroça-saïjäta-häsaù [BhP 10.8.29] ity ädi, hastägrähye racayati vidhià [BhP 10.8.30] iti, evaà dhärñöyäny uçati kurute [BhP 10.8.31] ity ädi itthaà strébhiù sabhana-nayana-çré-mukhälokinébhir vyäkhyätärthä prahasitamukhé na hy upälabdhum aicchat ity antam | vyäkhyätas tadéya-cäpalya-lakñaëo’rtho yasyai sä |

|| 10.8 || çré-çukaù || 158 ||

[159] utpräsätmako yathä— täsäà väsäàsy upädäya népam äruhya satvaraù | hasadbhiù prahasan bälaiù parihäsam uväca ha || [BhP 10.22.9] spañöam |

|| 10.22 || çré-çukaù || 159 ||

[160] yathä ca— katthanaà tad upäkarëya pauëòrakasyälpa-medhasaù | ugrasenädayaù sabhyä uccakair jahasus tadä || [BhP 10.66.7] spañöam |

|| 10.66 || çré-çukaù || 160 ||

[161] atha tat-préti-mayo véra-rasaù | tatra véra-rasaç caturdhä dharma-dayä-däna-yuddhätmakatvenotsähasya sthäyinaç cäturvidhyät | tatra dharma-véra-rasaù | taträlambano dharma-cikérñätiçaya-lakñaëasya dharmotsähasya viñayäbhävät prétimayatvenaiva labdho viñayaù çré-kåñëaù | tad-ädhäras tad-bhaktaç ca | uddépanäù sac-chästra-çravaëädayaù | anubhävä vinaya-çraddhädayaù | vyabhicäriëo mati-småty-ädayaù | sthäyé tat-prétimayo dharmotsähaù | tad-udäharaëaà ca— kratu-räjena govinda räjasüyena pävanéù | yakñye vibhütér bhavatas tat sampädaya naù prabho || [BhP 10.72.3] ity ädikam |

Page 116 of 218


atha tan-mayo dayä-véra-rasaù | aträlambanas tat-préti-jätayä tadéyatävagata-sarva-bhüta-viñayaka-dayayätma-vyayenäpi santarpyamäëa-déna-veñäc channa-nija-rüpaù çré-kåñëaù | tädåça-dayädhäro bhaktaù | piträdénäà tädåçé dayä tu vatsalädikam eva puñëäti karuëaà vä | uddépanäs tad-ärti-vyaïjanädayaù | anubhävä äçväsanokty-ädayaù | vyabhi-(page 90)-cäriëaù autsukhya-mati-harñädayaù | sthäyé tat-préti-mayo dayotsähaù | udäharaëaà ca— kåcchra-präpta-kuöumbasya kñut-tåòbhyäà jäta-vepathoù | atithir brähmaëaù käle bhoktu-kämasya cägamat || tasmai saàvyabhajat so 'nnam ädåtya çraddhayänvitaù | harià sarvatra sampaçyan [BhP 9.21.5-6] ity ärabhya, evaà (iti) prabhäñya pänéyaà mriyamäëaù pipäsayä pulkasäyädadäd dhéro nisarga-karuëo nåpaù | tasya tribhuvanädhéçäù phaladäù phalam icchatäm ätmänaà darçayäà cakrur mäyä viñëu-vinirmitäù || [BhP 9.21.15] ity antam | spañöam |

|| 9.21 || çré-çukaù || 161 ||

[162] atho tan-mayo däna-véra-rasaù | dvidhä cäyaà sampadyate | bahu-pradatvena samupasthita-duräpärtha-tyägena ca | tatra prathamasyälambanam anya-sampradänake ca däne däna-dravyeëa tat-tåpter eva mukhyoddeçena tad-uddeçe paryavasänät | tat-sampradänake tu spañöa-tad-uddeçäd ditsätiçaya-lakñaëasya dänotsähasya viñayaù çré-kåñëas tad-ädhäras tat-priyaç ca | anyaù sampradäna-véra-rasas tu bahiraìgaù | uddépanäù sampradäna-vékñädyäù | anubhävä väïchädhika-däna-smitädyäù | vyabhicäriëo vitarkautsukya-harñädyäù | sthäyé tat-prétimayo dänotsähaù | udäharaëaà ca -- nandas tv ätmaja utpanne jätählädo mahämanäù [BhP 10.5.1] ity ädi | spañöam |

|| 10.5 || çré-çukaù || 162 || tathä, evaà çaptaù sva-guruëä satyän na calito mahän | vämanäya dadäv enäm arcitvodaka-pürvakam || [BhP 8.20.16] etäà påthvém |

|| 8.20 || çré-çukaù || 163 ||

[164]

Page 117 of 218


atha dvitéyasyälambanaù | upasthita-duräpärtha-tyägecchätiçaya-lakñaëasya tad-utsähasya dharmotsähavad eva viñayaù çré-kåñëas tad-ädhäras tad-bhaktaç ca | uddépanäù kåñëäläpa-smitädayaù | anubhäväs tad-utkarña-varëana-draòhimädayaù | saïcäriëo dhåti-pracuräù | sthäyé tat-préti-mayas tyägotsähaù | tad-udäharaëam—sälokya-särñöi-särüpya- [BhP 3.29.13] ity ädikam eva | atha tan-mayo yuddha-véra-rasaù | tatra yoddhä tat-priyatamaù | tasyaiva tat-préti-maya-yuddhotsähät | pratiyoddhä tu kréòä-yuddhe çré-kåñëo vä tat-puras tasyaiva mitra-viçeño vä | säkñäd yuddhe punas tat-pratipakñaù | tatra çré-kåñëa-pratiyoddhåkatve tat-prétimaya-yuyutsätiçaya-lakñaëa-tad-utsäha-viñayatayä tasyaivälambanatvaà sarvathä siddham | itara-pratiyoddhåkatve’pi häsya-rasavat tat-prétimayatvena mülam älambanatvaà tasyaiva | tat-pratipakñas tu yuyutsäàça-mätrasya bahiraìga älambanaù | tatra yoddhå-pratiyoddhärau mitra-viçeñävädhäratva-viñayatväbhyäm älambanäv iti | uddépanäù pratiyoddhåka-smitädayaù | anubhäväù yoddhåka-smitädayaù | vyabhicäriëo garvävegädayaù | sthäyé tat-préti-mayo yoddhotsähaù | udäharaëaà ca trividha-pratiyoddhå-krameëa— bhrämaëair laìghanaiù kñepair äsphoöana-vikarñaëaiù | cikréòatur niyuddhena käka-pakña-dharau kvacit || [BhP 10.18.12] käka-pakñaç cüòä-karaëät präktanäù keçäù | tad-dhäriëau räma-kåñëau | niyuddhena bähu-yuddhena tad-bhedair bhrämaëädibhiù | evam eva hari-vaàçe— tathä gäëòéva-dhanvänaà (page 91) vikréòan madhusüdanaù | jigäya bharata-çreñöhaà kuntyäù pramukhato vibhuù || iti |

|| 10.18 || çré-çukaù || 164 ||

[165] tathä— räma-kåñëädayo gopä nanåtur yuyudhur jaguù || [BhP 10.18.12] atra tad-agre pare’pi gopäs taà santoñayanto yuyudhur ity ägatam |

|| 10.18 || çré-çukaù || 165 ||

[166] tathä jaräsandha-vadhe— saïcintyäri-vadhopäyaà bhémasyämogha-darçanaù | darçayäm äsa viöapaà päöayann iva saàjïayä || tad vijïäya mahä-sattvo bhémaù praharatäà varaù |

Page 118 of 218


gåhétvä pädayoù çatruà pätayäm äsa bhü-tale || [BhP 10.72.41-42] spañöam |

|| 10.72 || çré-çukaù || 166 ||

[167] atha tat-prétimayo raudra-rasaù | taträlambanas tat-préti-maya-krodhasya viñayaù çré-kåñëas tad-ädhäras tat-priya-janaç ca | tasya viñayaç cet tad-dhitas tad-ahitaù svähito vä bhavati tad-ädi pürvavat tat-préter viñayatvena tasyaiva mülam älambanatvam | anye tu krodhäàça-mätrasya bahiraìgälambanäù | tatra pramädädinä çré-kåñëät sakhyä atyähite sakhyäù krodha-viñayaù çré-kåñëaù | tena badhvädénäm avagate saìgame våddhädénäà ca sa eva | atha tad-dhitaç ca pramädena tad-anavekñaëäd anyasya krodha-viñayaù syät | tad-ahito daityädiù | svähitas tu svasya tat-sambandha-bädhakaù | athoddépanäù krodha-viñayasyävajïädayaù | anubhäväù hasta-niñpeñädayaù | vyabhicäriëa ävegädayaù | sthäyé tat-prétimayaù krodhaù | våddhäyäs tat-prétimayaù krodhaù | våddhayäs tat-prétimayatvaà vraja-janatvät tadäpi sväbhävikyäù préter antarbhäva-mätreëa anveñäà tad-vikäratvena | tac ca tasyaiva maìgala-kämanä-präyatayä | tatra pürveñäà trayäëäm udäharaëam anyatränveñyam | uttarayor dvayos tu yathä— tataù päëòu-sutäù kruddhä matsya-kaikaya-såïjayäù | udäyudhäù samuttasthuù çiçupäla-jighäàsavaù || [BhP 10.74.41] spañöam |

|| 10.74 || çré-çukaù || 167 ||

[168] tathä— maitad-vidhasyäkaruëasya näma bhüd; akrüra ity etad atéva däruëaù | yo 'säv anäçväsya su-duùkhitaà janaà priyät priyaà neñyati päram adhvanaù || [BhP 10.39.26] spañöam |

|| 10.39 || çré-gopyaù || 168 ||

[169]

Page 119 of 218


atha tat-prétimayo bhayänaka-rasaù | taträlambanaç cikérñita-tat-péòanäd däruëät yat tadéya-préti-mayaà bhayaà tasya viñayaç çré-kåñëaù | tad-ädhäras tat-priya-janaç ca | kià ca svasya tad-vicchedaà kurväëäd yat tädåçaà bhayaà yac ca sväparädha-kadarthitän çré-kåñëäd eva vä syät tasya tasya sva-viñayakatve’pi pürvavat préiter viñayatvät çré-kåñëa eva mülälambanaù | bhaya-hetus tüddépana eva bhavet | vibhävyate his ratyädir yatra [BhP 2.1.10] iti saptamy-arthatvasya pürvatraiva vyäpteù | yeneti tåtéyärthasya tüttaratraiva vyäpteç ca | sva-viñayatve tu ya eva viñayaù sa evädhära iti bhayäàça-mätra-viñayatvena pürvavad bahiraìga evälambano’sau | tad-ädhäratvena tv antaraìgo’pi | athoddépanäù bhéñaëa-bhrü-kuöyädyäù | anubhävä mukha-çoñädyäù | vyabhicäriëaç cäpalyädyäù | sthäyé tat-prétimayaà bhayam | tad-udäharaëaà ca— (page 92)

janma te mayy asau päpo mä vidyän madhusüdana | samudvije bhavad-dhetoù kaàsäd aham adhéra-dhéù || [BhP 10.3.29] atra viñayatvenaiva hetutvaà na tu kärakäntaratvena |

|| 10.3 || çré-devaké çré-bhagavantam || 169 ||

[170]

tathä çaìkhacüòa-daurätmye—

kroçantaà kåñëa rämeti vilokya sva-parigraham || [BhP 10.34.27] iti | spañöam |

|| 10.34 || çré-çukaù || 170 ||

[171] ataù (atha) kñamasväcyuta me rajo-bhuvo hy ajänatas tvat-påthagéça-mäninaù | ajävalepändhatamo’ndhacakñuña eño’nukampyo mayi näthavän iti || [BhP 10.14.10] spañöam |

|| 10.14 || brahmä çré-bhagavantam || 171 ||

[172] atha tan-mayo bébhatsa-rasaù | aträpi anya-jugupsäyäs tat-prétimayatvena pürvavat tat-préti-viñayatväc chré-kåñëa eva mülälambanaù | tad-ädhäras tat-priya-janaç ca |

Page 120 of 218


jugupsä-mäträàçasya viñayo’nyas tu bahiraìgälambanaù | uddépanä anya-gatämedhyatädayaù | anubhäväù niñöhévanädayaù | vyabhicäriëo viñädädayaù | sthäyé ca tat-préti-mayé jugupsä | udäharaëaà ca tvak-çmaçrü-roma-nakha-keça-pinaddham [BhP 10.60.45] ity ädikam | çré-rukmiëé-väkyam eva | atha tan-préti-mayaù karuëa-rasaù | taträlambanaù kevala-bandhu-bhäva-maya-premëäniñöhäptipadatävedyatvena tat-prétimaya-karuëä-viñayaù çré-kåñëas tad-ädhäras tat-priyaç ca | uddépanäs tat-karma-guëa-rüpädyäù | anubhävä mukha-çoña-viläpädyäù | vyabhicäriëo jäòya-nirvedädayaù | sthäyé ca tat-préti-mayaù çokaù | udäharaëaà ca— antar hrade bhujagabhogaparétam ärät kåñëaà niréham upalabhya jaläçayänte | gopäàç ca müòhadhiñaëän paritaù paçüàç ca saìkrandataù paramakaçmalam äpur ärtäù || [BhP 10.16.19] spañöam |

|| 10.16 || çré-çukaù || 172 ||

[173] atha kåñëa-prétimato janasya ca yady anyo’pi tat-kåpä-héno janaù çocanéyo bhavati tadä taträpi tan-maya eva karuëaù syät | yathä— na te viduù svärtha-gatià hi viñëuà duräçayä ye bahir-artha-mäninaù | andhä yathändhair upanéyamänäs te 'péça-tantryäm uru-dämni baddhäù || [BhP 7.5.31] spañöam |

|| 7.5 || çré-prahlädo guru-putram || 173 ||

[174] kià ca, ta eva vismayädayo yadi çré-kåñëädhärä bhavanti ta eva tat-préti-maya-citteñu saïcaranti, tadäpi tat-préti-mayädbhuta-rasädayo bhavanti | yathä – aho amé deva-varämarärcitam [BhP 1.15.5] ity ädiñu ajäta-préténäà tu tat-sambandhena ye vismayädayo bhäväs tadéya-ramäç ca dåçyante te’tra tad-anukäriëa eva jïeyäù | atha rasänäm äbhäsa-täpatyädi-jïänäyäçraya-niyamaù parasparaà vyavahäro’py uddiçyate | tatra äçraya-niyamaù çré-kåñëa-sambandhänurüpa eva | yathä piträdiñu präkåtasya vätsalyasyäçrayatvaà niyatam | tathä mukhyänäà païcänäà mitho vyavahäras tad-äçrayäëäà janänäm iva sa ca kuléna-lokata evävagantavyaù | tato yeñäà yair militvä narma-vihärädau yathä saìkocärhatä | tadéyänäà rasänäà tadéyai

Page 121 of 218


rasair api milane tathä tad-arhatä | yathä na, tathä (page 94) na yatholläsas tatholläsa iti | yathä tat-preyasyädénäà tad-vatsalädibhis tad-ädikam | atha guëänäà saptänäm api rasänäà teñu mukhyeñu païcasu pratépatvam udäsénatvam anugämitvaà ca yathäyuktam avagantavyam | yathä häsyasya viyogätmakeñu bhaktimayädiñu caturñu pratépatvam | çänta udäsénatvaà, anyatränugämitvam ity ädi | atha gauëänäà gauëair api vaira-mädhyastha-maiträëi jïeyäni | yathä häsyasya karuëa-bhayänakau vairiëau | vérädayo madhyasthäù | adbhuto mitram ity ädi | evaà teñu dvädaçasv api sthäyinäà saïcäriëäm anubhävänäà vibhävänäà viñayäntara-gata-bhävädénäm api pratépatvaudäsényänugämitväni vivecanéyäni | tad evaà sthite çré-kåñëa-sambandhiñu janeñu kävyeñu ca rasasyäyogya-rasäntarädi-saìgatyä bädhyamänäsvädyatvam äbhäsatvam | yatra tu tat-saìgatir bhaìgi-viçeñeëa yogyasya sthäyina utkarñäya bhavati tatra rasolläsa eva | kenäpy ayogyasyotkarñe tu rasäbhäsasyaivolläsa iti | atha tatra mukhyasya mukhya-saìgaty-äbhäsitvaà, yathä— sa vai kiläyaà puruñaù purätano ya eka äséd aviçeña ätmani | [BhP 1.10.21] iti | nünaà vrata-snäna-hutädineçvaraù samarcito hy asya gåhéta-päëibhiù | pibanti yäù sakhy adharämåtaà muhur vraja-striyaù sammumuhur yad-äçayäù || [BhP 1.10.28] ity ädy-antam | jïäna-vivekädi-prakäçenätra hi çänta evopakräntaù | upasaàhåtaç cojjvalaù | tena cäsya vastalenaiva milane saìkoca eveti parasparam ayogya-saìgatyäbhäsyate | atra samädhéyate cänyaiù | sa vai kila ity ädikam anyäsäà väkyam | nünam ity ädikaà tv anyäsäm | evaàvidhä vadanténäm [BhP 1.10.31] ity ädi çré-süta-väkyaà ca sarvänandana-param eveti |

|| 1.10 || kauravendra-pura-striyaù || 174 ||

[175] tathä— athäbhaje tväkhila-püruñottamaà guëälayaà padma-kareva lälasaù | apy ävayor eka-pati-spådhoù kalir na syät kåta-tvac-caraëaika-tänayoù || jagaj-jananyäà jagad-éça vaiçasaà

Page 122 of 218


syäd eva yat-karmaëi naù saméhitam karoñi phalgv apy uru déna-vatsalaù sva eva dhiñëye 'bhiratasya kià tayä || [BhP 4.20.27-28] ity ädi | atra däsa-bhäväkhya-bhakti-mayasya prakåtatvena yogyasya tad-ayogyojjvala-saìgatyäbhäsitatvam | tatra däsa-bhävas tat-prakaraëa-siddha eva | ujjvala-saìgatiç ca padma-kareva lälasa ity ädinävagamyate | atra samädhänaà ca | na khalv asya tadvat känta-bhäva-väsanä jätä kintu bhakti-väsanaiva | dåñöäntas tatra tasyä bhakty-aàça eva | tayä spardhä tu tat-parama-kåponnaddhatvena véräkhya-däsatäà präptasya näyogyeti | anye tv evaà manyante | tat khalu tadéya-déna-viñayaka-kåpä-sücaka-sva-prema-vacana-vinoda-mätraà, na tu lakñmé-spardhävaham | karoñi phalgv apy uru déna-vatsalaù [BhP 4.20.28] iti svasmiàs tucchatva-mananät | evaà çré-trivikrameëa bali-çirasi caraëe’rpite nemaà viriïco labhate prasädam [BhP 8.23.6] iti çré-prahläda-väkyam api dåñöam | çré-nåsiàha-kåpäyäà svänukampäyäm api – kvähaà rajaù-prabhava éça tamo 'dhike 'smin jätaù suretara-kule kva tavänukampä | na brahmaëo na tu bhavasya na vai ramäyä yan me 'rpitaù çirasi padma-karaù prasädaù || [BhP 7.9.26] atra brahmäder adhunä vidyamänasyäpi mamaiva çiraséty arthaù | ata ubhayaträpi tat-tad-avatära-samayäpekñayaiva tädåça-prasädäbhävo vivakñita iti jïeyam |


(page 94)

[176] tathä çré-vasudevädénäm api piträditvena vätsalyasya tad-ayogya-bhakti-maya-saìgaty-äbhäsitatvaà tatra tatra dåçyate | tatra samädhänaà cägre | atha baladevädäv ity ädau cintyam | manaso våttayo naùy syuù [BhP 10.47.66] ity ädikäni çré-vrajeçvarädi-väkyäni tu na tädåçäni | abhipräya-viçeñeëa vatsala-rasasyaiva puñöatayä sthäpayiñyamäëatvät | tathä— kim asmäbhir anirvåttaà deva-deva jagad-guro | bhavatä satya-kämena yeñäà väso guror abhüt || [BhP 10.80.44] ity ädi | atha sakhyamayasyaiçvarya-jïäna-saàvalita-bhakti-maya-saìgamenäbhäsékåtiù | asya çrédäma-viprasya sakhyaà hi kåñëasyäsét sakhä kaçcit [BhP 10.80.6] ity ädinä, kathayaïcakratuù [BhP 10.80.27] ity ädau, karau gåhya parasparam ity anena ca prakåtaà dåçyate iti | atra ca samädhänaà çré-baladevädivad eva cintyam |

|| 10.80 || çré-çukaù || 176 ||

[177]

Page 123 of 218


tathä -- tvaà nyasta-daëòa-munibhir gaditänubhäva ätmätma-daç ca jagatäm iti me våto 'si || [BhP 10.60.39] iti | ätmä paramätmä | ätmado mokñeñu tat-tad-ätmävirbhäva-prakäçakaù | atra käntätvena yogya ujjvala ätmädi-çabda-vyaïjita-tad-ayogya-çänta-saìgamenäbhäsyate | atra samädhéyate ca | asyäù svéyätvena känta-bhäve däsétväbhimänamayé bhaktir api yujyata eva pativratä-çiromaëitvät | yathoktaà tad-ädyä evoddiçya—däsé-çatä api vibhor vidadhuù sma däsyam [BhP 10.59.4] iti | çré-rukmiëyäs tu lakñmé-rüpatvenaiçvarya-svarüpa-jïäna-miçra-tädåça-bhakti-miçra-känta-bhävatväd atra tädåça-bhakti-mätra-poñäya tädåg apy uktaà yuktam iti |

|| 10.60 || çré-rukmiëé || 177 ||

[178] atha tan-mädhurya-mätränubhavamaya-kevala-känta-bhävänäm api çré-vraja-devénäà na khalu gopikänandano bhavän [BhP 10.31.4] ity ädiñu yä çäntädi-saìgatir dåçyate, sä tu purataù sopälambhädi-çleña-väg bhaìgi-mayatvena vyäkhyäsyamänatvät | pratyuta rasolläsäyaiva syät | tathä baddhänyathä srajä käcit [BhP 10.30.23] ity ädau vätsalya-saìgatiù saìgaty-antareëa vyäkhyäsyate | tathä prakåtojjvale rase räsa-varëane duùsaha-preñöha-virahaù [BhP 10.29.10] ity ädikaà çré-munéndra-vacanaà, tathä tad-anantaraà, kåñëaà viduù paraà käntam [BhP 10.29.12] ity ädike räja-munéçvara-praçnottare ca mokña-prastäva-vyaïjita-çänta-rasa-saìgatyä rasäbhäsatvam akurvann ity atra samädhänaà ca çré-kåñëa-sandarbhe tathaivägre ca tätkälika-çré-kåñëa-präpty-antaräya-niräsa-mätram eva tat-prasaìge darçitaà, na tv anyo mokña (page 95) ity ataç cintyam | tathä taà käcin netra-randhreëa [BhP 10.32.8] ity ädau yogévänanda-samplutä iti caivaà vyäkhyäyate | yogéti klébaika-vacanaà, tac ca kriyä-viçeñaëam | lajjayä yadyaî manasi nidhäyaivopaguhyäs te tathäpy atyantäbhiniveçena yogi saàyogi yathä syät tad ivopaguhyäs te ity arthaù | evam anyatränyaträpi yathä-yogaà samädheyam | atha çré-baladevädau viruddha-bhävävasthänaà caiva cintyam | yathaiva çré-kåñëas tad-bhakta-sukha-vyaïjaka-nänä-lélärthe viruddhän api guëän dhärayati na ca tair virudhyate acintya-çaktitvät, tathä tal-lélädhikäriëas te’pi | asti caiñäà tad-yogyatä | yathä çré-baladevasya jyeñöhatväd vatsalatvam | ekätmatväd bälyam ärabhya saha-vihäritväc ca sakhyam | päramaiçvarya-jïäna-sad-bhäväd bhaktitvam iti | tataù çré-kåñëasya yädåça-lélä-samayas tädåça eva bhävas tad-vidhasyävirbhavati | tato na virodho’pi | tataù çaìkhacüòa-vadha-präktana-horikä-léläyäà çré-kåñëena samaà yugmébhüya gänädikaà tad-dvärä dvärakätaù çré-vraja-devéñu sandeçaç ca näsamaïjasaù | evaà çrémad-udbhavädénäm api vyäkhyeyam | atha mukhyasyäyogya-gauëa-saìgatyäbhäsatvam—

Page 124 of 218


devaké vasudevaç ca vijïäya jagad-éçvarau | kåta-saàvandanau putrau sasvajäte na çaìkitau || [BhP 10.44.51] ity ädiñu jïeyam | atra çré-kåñëa-vibhävita-bhayänaka-saìgatyä tad-viñayo vatsala äbhäsyate | atra samädhänaà ca präktanam eva | atha gauëasyäyogya-gauëa-saìgaty-äbhäsatvam | yathä käliya-hådaya-praveça-léläyäm— täàs tathä kätarän vékñya bhagavän mädhavo balaù | prahasya kiàcin noväca prabhâvajïo’nujasya saù || [BhP 10.16.16] atra çré-baladevasya aiçvarya-jïänavato’py ädhunika-sämäjika-bhaktasyeva vraja-janädhäraka-karuëänubhava-mayaù karuëo yogyaù | sa ca häsa-saìgatyäbhäsyate | samädhänaà ca pürvavan nänä-bhävasyäpi tad-vidhasya tal-lélä-viçeña-rakñä-samayänurüpa-bhävodayät | tad-vidhä hi tasya lélä-pravartaka-parikarä iti | häsasya käraëaà prabhäva-jïänaà hi atra teñäà präëa-rakñärtham eva bhäväntaräëy atikramyoditam | tataç caivaà hi teñäà jïänam abhüt | ayaà cetasya parama-preñöho marma-vettä ca hasati tadä nästy eva käcic cinteti | punar api tad-arthaiva tasya ceñöä dåñöä – kåñëapräëän nirviçato nandädén vékñya taà hradam | pratyañedhat sa bhagavän rämaù kåñëänubhävavit || [BhP 10.16.22] ity atra lélänte punaù çré-kåñëa-läbhe rämaç cäcyutam äliìgya jahäsäsyänubhäva-vit [BhP 10.17.16] ity atra tu häsaù çré-kåñëaà pratyupälambha-vyaïjaka eva | çré-rukmiëé-haraëa-lélädau tu bhrätå-sneha-pariplutatvaà varëitam | tasmät tad-iñöa-lélänurüpyän na vairüpyam iti tatra häsyo’pi näyogyaù |

|| 10.16 || çré-çukaù || 178 ||

[179] atha sthäyi-bhäva-yogyatvaà préti-lakñaëata eva pratipannam | tataù préty-äbhäsatve’vagate rasäbhäsatvam apy avagamyam | athäyogya-saïcäri-saìgaty-äbhäsatvaà yathä— sva-vacas tad åtaà kartum asmad-dåg-gocaro bhavän | yad ätthaikänta-bhaktän me nänantaù çrér ajaù priyaù || [BhP 10.86.32] atha bhaktir anantädi-helana-lakñaëa-garva-saìgatyäbhäsyate | tat-samädhänaà ca vyäkhyäntareëa | (page 96) tad yathä ekänta-bhaktän me mama anantaù savadhämatvenäpi , çrér jäyätvenäpi, ajaù putratvenäpi na priyaù | kintu te’py ekänta-bhakta-çreñöhatvenaiva mama preñöhä ity arthaù | tad etad yad ättha tat sva-vacaù åtaà satyaà kartå darçayituà bhavän asmad-dåg-gocaro’bhüt | tad-anugämitäàçenaiväsmän praty api kåpäà kåtavän ity arthaù ||

Page 125 of 218


|| 10.86 || maithilaù çré-bhagavantam || 179 ||

[180] tathä— tayor itthaà bhagavati kåñëe nanda-yaçodayoù | vékñyänurägaà paramaà nandam ähoddhavo mudä || [BhP 10.46.29] itthaà tad-viyogaja-mahä-duùkha-vyaïjanäprakäreëa | atra çré-vrajeçvarayoù çré-kåñëa-viyoga-duùkhänubhava-mayé çrémad-uddhavasya bhaktis tad-ayogyena harñyeëäbhäsyate | samädhänaà ca çré-baladeva-häsavad eva käryam | teñäà säntvanärtham ägatasya tasäpi duùkhäbhivyaktir na yogyä | tatas tad-yogyas tadéyänuräga-mahima-camatkärajo harña eva tad-artham uditaù | anantaraà tathaiva säntvitäç ca te iti |

|| 10.46 || çré-çukaù || 180 ||

[181] tathä— ehi véra gåhaà yämo na tväà tyaktum ihotsahe | tvayonmathita-cittäyäù praséda puruñarñabha || [BhP 10.42.10] atra näyikäyäù sarveñäm agrata etädåçaà cäpalyam atyayogyam | tat-saìgatiç cojjvalam äbhäsayati | samädhänaà cäsyäù sämänyatväd adoña iti |

|| 10.42 || sairindhré bhagavantam || 181 ||

[182] atra tava sutaù sati yadädhara-bimbe [BhP 10.35.14] ity ädike tu na tathä cäpalyaà mantavyam | teñäà padyänäà yugalena yugalena påthak påthak saàväda-saìgraha-rüpatvä | çré-vrajeçvaé-sabhä-sthitäyäç cäsyäù sämänyatas tan-mädhurya-varëanam eva | tena ca sakrädénäm eva moha uktaù | na tu vrajati tena vayam [BhP 10.35.17] ity ädivat | vyomayän avanitä [BhP 10.35.3] ity ädivac ca svabhävasya sajätéya-bhävasya vä prakäçanam iti | evaà kunda-däma [BhP 10.35.20] ity ädäv api jïeyam | tathä maivaà vibho’rhati bhavän [BhP 10.29.31] ity ädiñu prakaöa-tat-saìga-prärthana-dainyädikam ayogyatvena pratétam api purataù çleñeëa niñedhärthäditayä vyäkhyäsyamänatvät parama-rasävahatvenaiva sthäpanéyam | athäyogyänubhäva-saìgaty-äbhäsatvaà yathä— yadyapy asäv adharmeëa

Page 126 of 218


mäà badhnéyäd anägasam | tathäpy enaà na hiàsiñye bhétaà brahma-tanuà ripum || [BhP 8.20.12] ity ädi-dvayam | atra çukratvaà ca närtha-prayuktasyäpi adharmädi-çabda-prayogasya taträyogyatväd äbhäsyata eva bhakti-mayaù | samädhänaà ca tadänéà säkñät bhakter ajätatvät çré-trivikrama-päda-sparçänantaram eva ca jätatvän na virodha iti |

|| 8.20 || çré-baliù çukram || 182 ||

[183] tathä jaräsandha-vadhaù kåñëa-bhüry-arthäyopakalpate [BhP 10.71.10] iti | (page 97) aträyogyena säkñän-nämnä sambodhanena däsya-maya äbhäsyate | vastutas tu tad-ädi-nämnäà tat-parama-mahima-mayatvät tan-maya-nämnäà ca däsädibhir api säkñäd-grahaëa-darçanät tad-adoña iti | yasya näma mahad yaçaù [ÇvetU 4.19] iti çruteù |

|| 10.71 || uddhavaù çré-bhagavantam || 183 ||

[184] tathä satäà çuçrüñaëe jiñëuù kåñëaù pädävanejane [BhP 10.75.5] | pädavanejane iti ëij-antam | atra päëòava-räja-kåta-tädåça-çré-kåñëa-niyogasyäyuktatvät tasya bhakti-mayas tenäbhäsyate | vastutas tu bändhaväù paricaryäyäà tasyäsan prema-bandhanä [BhP 10.75.3] ity uktatvät teñu niyojyeñu bändhaväù svayam evävartante, netare iva tan-niyuktä eva | tataù çré-kåñëasya tu sutaräm eva svecchä-pravåttiù | tena ca cintitam idam iti gamyate | sarväëi karmäëy anyaiù setsyante | pädävanejanam tu nänyaiù säbhimänatvät | tataç ca mama bandhünäm eñäà karma vigétäìgaà syäd iti mayiväträgrahétavyam iti | tad evaà tasyecchäyäs tad-äçritair durlaìghatvät tad-baläd eva tatra tasya pravåttiù | evaà svayam eva näradädi-päda-prakñälane’pi dåñöam | taà prati ca svecchayaiva hi bhagavän brähmaëatvena bhaktatvena ca vyavaharati | tata eva kvacit putra mä khidaù [BhP 10.69.40] ity api vadatéti |

|| 10.75 || çré-çukaù || 184 ||

[185] tathä-- çrédämä näma gopälo räma-keçavayoù sakhä | subala-stokakåñëädyä gopäù premëedam abruvan ||

Page 127 of 218


räma räma mahä-bäho kåñëa duñöa-nibarhaëa | ito 'vidüre su-mahad vanaà täläli-saìkulam || [BhP 10.15.21-22] ity ädi | aträyogyena bhaya-sthäna-gamana-niyogena sakhya-maya äbhäsyate | vastutas tu samäna-çélatvena çré-kåñëasya vérya-jïänät tais tan-niyogo’pi näyogyaù | pratyuta teñäà tadvad véra-svabhävänäà tan-maya-préti-poñäyaiva bhavati— säkaà kåñëena sannaddho vihartuà vipinaà mahat | bahu-vyäla-mågäkérëaà präviçat para-véra-hä || [BhP 10.58.14] ity arjuna-caritavat | ataeva premëeti mahä-sattva-duñöa-nivarhaëeti coktam | anyatra ca asmän kim atra grasitä niviñöän; ayaà tathä ced bakavad vinaìkñyati [BhP 10.12.14] iti |

|| 10.15 || çré-çukaù || 185 ||

[186] evaà dvärakä-jala-vihäre na calasi [BhP 10.90.22] ity ädau vasudeva-nandanäìghrim iti | aträyogyena çvaçura-näma-grahaëena svéyänäà käntäbhäva äbhäsyate | vastutas tu devasya paramärädhyasya çvaçurasya yo nandano mukhyaù putraù | asmat-patir ity arthaù | tasyäìghrià vasu parama-dhana-svarüpam ity eva tan-manasi sthitam | tathäpi daivät tan-nämänukaraëa-doña-samädhänaà conmatta-vacas-tvenopakräntatvät |

|| 10.90 || çré-paööa-mahiñyaù || 186 ||

[187]

tathä— tam ätmajair dåñöibhir antarätmanä duranta-bhäväù parirebhire patim | niruddham apy äsravad ambu netrayor vilajjaténäà bhågu-varya vaiklavät || [BhP 1.11.33] (page 98) duranta-bhävä udbhaöa-bhävä, ataeva niruddham apy äsravam | aträtmaja-dväräliìganena känta-bhäva äbhäsyate | tad-dvärä tat-sambhogäyogyatvät | samädhänaà ca préti-sämänya-paripoñäyaiva tathäcaritaà na tu känta-bhäva-poñäya | tat-poñas tu dåñöädi-dväraiva | tasmän na doña iti |

|| 1.11 || çré-sütaù || 187 ||

Page 128 of 218


[188]

athäyogya-vibhäva-saìgatyäbhäsatvam udähriyate | taträyogyoddépana-saìgatyä yathä yad-arcitam [BhP 10.38.8] ity ädau, yad gopikänäà kuca-kuìkumäìkitam iti | atränena rahasya-lélä-cihnena däsänusandhänäyogyena däsya-bhäva-maya äbhäsyate | samädhänaà ca | aträsya bhakti-mätra-sulabhatva-cintane’bhiniveçaù | na tu tädåça-lélä-viçeñänusandhäne | yathoktaà öékäyäm—yad gopikänäm iti prema-mätra-sulabhatvam ity etat | tato’nanusandhäyaiva tad-viçeñaà bhakti-mätrodvalakatvena nirdiñöatvän na doña iti | evaà samarhaëaà yatra [BhP 10.38.17] ity ädikaà vyäkhyeyam |

|| 10.38 || akrüraù || 188 ||

[189]

evam ujjvale’pi putra-rüpasyoddépanatväyogyatä yaà vai muhur [BhP 10.55.40] ity ädau gamyä | tac cägre samädhänaà vyäkhyeyam | athälmbanäyogyatäyäà tädåça-préty-ädhäräyogyatayäbhäsatve yajïapatnénäà pulindé- hariëy-ädinyäà tat-taj-jäti-rüpam ayogyam udähäryam | atha tädåça-préti-viñayäyogyatvaà yathä—akñaëvatäm [BhP 10.21.7] ity ädau vaktraà vrajeça-sutayoù ity ädi | atra yadyapi çré-rämo’pi çré-kåñëa-vyühatvät sa eva, tathäpi çré-kåñëatväbhävät tat-preyasé-bhäva-viçeñäyogya eva | tatas tenätrojjvalam äbhäsyate | vastutas tv agre’vahitthä-garbheëa vrajeça-sutayor madhye anu paçcät veëu-juñöaà yan-mukham ity ädi vyäkhyänena rasotkarña eva sädhayitavyaù | evam eva öékäyäm api | rämaù kñapäsu bhagavän gopénäà ratim ävahat [BhP 10.65.17] ity atra vyäkhyätam—gopénäà ratim iti çré-kåñëa-kréòä-samaye’nutpannän nätibälänäà cänyäsäm ity abhiyukta-prasiddhir iti |

|| 10.21 || çré-vraja-devyaù || 189 ||

[190]

athäyogyasya viñayäntara-gata-bhävädikasya saìgaty-äbhäsatvaà yathä devahüti-varëane—kämaù sa bhüyät [BhP 3.22.16] ity ädau kñipatém iva çriyam iti | atra devahüti-gatenedåça-varëana-rüpeëänubhävena çré-kardamasya bhaktir äbhäsyate | vastutas tu tena jagat-sampatti-rüpäà präkåtéà çriyam evoddiçya tayoktam iti na doñaù ||

|| 3.22 || çré-kardamaù || 190 ||

Page 129 of 218


[191]

tathä— uväsa tasyäà katicin mithiläyäà samä vibhuù | mänitaù préti-yuktena janakena mahätmanä | tato 'çikñad gadäà käle dhärtaräñöraù suyodhanaù || [BhP 10.57.26] vibhuù çré-saìkarñaëaù | mänita ity ädikaà ca tasyaiva viçeñaëam iti samädhänaà ca |

|| 10.57 || çré-çukaù || 191 ||

[192] evam agre ca kecid anye rasäbhäsäù parihariñyante | atha yad uktaà ayogya-saìgatir api bhaìgé-viçeñeëa yogyasya sthäyina utkarñäya cet tadä rasolläsaù iti | tatra mukhya-saìgatyä (page 99) mukhyasyolläso, yathä—aho bhägyam aho bhägyam [BhP 10.14.32] ity ädau | atra brahmaëä vraja-väsi-prasaìge jïäna-bhakti-bandhu-bhävau bhävitau | yogyaç cätra bandhu-bhäva eva bhävayitum | tadéya-sväbhävika-tad-bhäväsväde saty anyasya virasatva-pratibhänät | tathäpi tatra parama-brahma-pada-vyaïjitäyä jïäna-bhakter ayogyäyä bhävanä jïäna-bhakty-aàça-väsita-sahådaya-camatkäräya tadéya-bhägya-praçaàsä-vaiçiñöya-çaàsana-bhaìgyä tam evotkarñayituà pravartitety ullasaty eva rasaù | evam itthaà satäà brahma-sukhänubhütyä [BhP 10.12.11] ity ädikam api vyäkhyeyam | tathä— bhrätreyo bhagavän kåñëaù çaraëyo bhakta-vatsalaù | paitå-ñvasreyän smarati rämaç cämburuhekñaëaù || [BhP 10.49.9] atra pitåñvasus tasyä aiçvarya-jïäna-mayé bhaktir ayogyä, vätsalyaà tu yogyam | tathäpi bhagavad-ädi-pada-vyaïjita-tädåça-saìgatir yäsét | täm atikramya bhrätreya iti paitåñvaseyän iti | amburuhekñaëa iti cokti-bhaìgyä vätsalyasyotkarñe sati rasolläsaù |

|| 10.49 || çré-kunté || 192 ||

[193] evaà çré-räghavendrasya kevala-mädhuryamaya-léläyäà hanumataù kevala-tan-maya-däsa-bhävo’pi svarüpaiçvaryädi-jïäna-maya-tad-bhäva-saìgatir nätir yogyäpi paçcän mädhuryamaya eva paryavasäyitäbhaìgyä tasyaivokarñäya jätet rasolläsa eva yojanéyaù | tatraiçvarya-mädhuryayor mahima-jïänaà tasyäha -- oà namo bhagavate uttamaçlokäya [BhP 5.19.3] ity ädi |

[194]

Page 130 of 218


atra bhagavata ity aiçvaram uttamaçlokäyeti mädhuryaà darçitam | svarüpa-jïänam äha -- yat tad viçuddhänubhava-mätram ekam [BhP 5.19.4] ity ädi | yat tat prasiddhaà çré-rämacandrasya durväda-çyämala-rüpam | atra prakäçaika-lakñaëa-vastunaù süryädi-jyotiñaù prakäçatvaà çauklädimattvam ity ädi dharmavat guëa-rüpädi-lakñaëa-tat-svarüpa-dharmasyäpi tad-ätmakatva-dåñöyä tan-mätratvam uktam | ya eva dharmaù svarüpa-çaktir iti bhagavat-sandarbhädau sthäpitam | ataevaikam api | tasyäç ca çakter mäyätiriktatvam äha svatejasä dhvasta-guëa-vyakvastham iti | svarüpa-çaktyä dürébhütä traiguëyätmikä mäyä çaktiryasmät yat | ataù praçäntaà sarvopadrava-rahitam | anubhäva-mätratve hetuù pratyag-dåçyäd anyat | na cakñuñä paçyanta rüpam asya [KaöhU 2.39], yam evaiña våëute tena labhyas tasyaiñä ätmä vivåëute tanuà sväm [KaöhU 1.2.23] iti çruteù | tat kutaù | anäma-rüpaà etäs tisro devatä anena jévenätmanänupraviçya näma-rüpe vyäkaraväëé [Chä 6.3.2] iti prasiddha-präkåta-näma-rüpa-rahitam | tatra hetuù niréham iti | ätma-çabdena hi çrutäv asyäà paramätmano jéväkhya-çakti-rüpo’àça ucyate | aneneti (page 100) påthaktva-nirdeçät | tad-rüpeëa ca praveço näma devatä-çabda-väcya-tejo-väri-mål-lakñaëopädhy-abhiniveçaù | sa ca tasya jévasya taträhantädhyäsäd eva bhavati | tato’ntaryämi-rüpeëa svayaà tatra sthitasyäpi tad-adhyäsäbhäväd upädhikåta-näma-rüpa-rähityaà yuktam evety arthaù | sarvathähaìkära-rähitye sati vyäkara-väëéti-prayogasyänarhatväd iti bhävaù |

[195]

nanu, çré-räma-rüpaà na sarvair eva pratéyate taträha sudhiyopalambhanam | çuddha-cittena svarüpatayivopalabhyata ity arthaù | nätaù paraà parama yad bhavataù svarüpam [BhP 3.9.3] ity ädi çré-brahma-väkyät | nanv evaàbhütasya martyeñu präkaöye kià prayojanam | ucyate | gauëe saty api prayojanäntare mukhyaà tu bhakteñu lélä-mädhuryäbhivyaïjanam evety äha— martyävatäras tv iha martya-çikñaëaà rakño-vadhäyaiva na kevalaà vibhoù | kuto 'nyathä syäd ramataù sva ätmanaù sétä-kåtäni vyasanänéçvarasya || [BhP 5.19.5] tu-çabda äçaìkä-nivåtty-arthaù | martya-loke yo’vatära ävirbhävaù | sa tu sädhu-janodveja-kara-kñobadhäyaiva kevalaà na bhavati kintu martya-çikñaëam api | martyeñu çikñaëaà tad-artha-prakäçanaà yat tan-mayam api | tatra bahirmukheñu viñayäsaìga-durväratäprakäçanam änuñaìgikam | uddeçyaà tu svabhakti-väsaneñu cittärdratä-kara-viraha-saàyogamaya-nija-lélä-viçeña-mädhurya-prakäçanam | tatas tad-artham evety arthaù | anyathä yadi kevalaà tad-vadhäyaiva syät tadä ätmanaù paramätmatvena paripürëasyeçvarasya sarväntaryämiëaù sve sva-svarüpe tad-eka-rüpe vaikuëöhe ca ramamäëasya sétä-kåta-vyasanänéti kutaù syät | manasaiva tad-vadhe çaktatvät tad-vyasanä-sambhaväc ca | nija-mädhurya-prakäçana-pakñe tu tat tat sambhavaty eveti bhävaù |

Page 131 of 218


[196]

atra kåpä-rüpaà tädåça-lélä-rüpaà ca mädhuryam adhikaà çläghitam | tatra çré-sétä-viyoga-duùkhaà ca lélä-mädhuryäntargatam eveti na doña ity api darçitam | tädåça-lélä ca na präkåtavat kämädi-saktatayä, kintu svajana-viçeña-viñayaka-kåpä-viçeñeëaivety äha— na vai sa ätmätmavatäà suhåttamaù saktas tri-lokyäà bhagavän väsudevaù | na stré-kåtaà kaçmalam açnuvéta na lakñmaëaà cäpi vihätum arhati || [BhP 5.19.6] sa vai khalu trilokyäà na saktaù | tatra hetuù | ätmä paramätmä bhagavän paripürëaiçvaryädiù väsudevaù sarväçrayaç ceti | kintu ätmavatäm ätmä svayam eva näthatvena vidyate yeñäà teñäà sva-viñayaka-mamatä-dhäriëäà bhakta-viçeñäëäm ity arthaù | teñäm eva suhåttamaù | tasmäd yathänyo strétva-hetukaà kaçmalaçnuvate tathä näsäv açnuvéta | atas tasyä ätmavattvenaiva tädåça-kaçmala-hetu-tat-préti-viñayatäpéti bhävaù | tathä devadüta-samayätikrameëa ätmavato’pi lakñmaëasya parityägo yaù, sa khalu nätyantika ity äha, na lakñmaëam iti | vihätum api närhati na çaknoti | anantaraà jhaöity eva svarga-sthatayä svägamanaà pratékñamäëais tad-ädibhiù saha svadhiñëyärohät | adhunäpi tena sétädibhiç ca sahaiväsmin (page 101) kià-puruña-varñe’py asmäbhir dåçyamänatvät | tato maryädä-rakñärtham eva kiïcit tat-tad-anukaraëam iti bhävaù |

[197] pürvärtham eva sthäpayituà bhakty-eka-käraëa-käruëya-pramukha-parama-mädhuryaà sarvordhvam äha dväbhyäà— na janma nünaà mahato na saubhagaà na väì na buddhir näkåtis toña-hetuù | tair yad visåñöän api no vanaukasaç cakära sakhye bata lakñmaëägrajaù || [BhP 5.19.7] mahataù puruñäj janma | saubhagaà saundaryam | äkåtir jätiù | yad yasmät | tair janmädibhir visåñöän tyaktän asmän tadéya-parama-bhakta-çré-sétänveñaëädi-bhakti-tuñöatvena batäho lakñmaëasya sarva-sad-guëa-lakñma-lakñitasya sumitränandanasyägrajo’pi sakhitve kåtavän däsyäyogyän api saha-vihärädinä sakhén iva kåtavän ity arthaù | sugrévam upalakñya vä tathoktam |

[198] tasmät—

Page 132 of 218


suro 'suro väpy atha vänaro naraù sarvätmanä yaù sukåtajïam uttamam bhajeta rämaà manujäkåtià harià ya uttarän anayat kosalän divam iti || [BhP 5.19.8] pürvaà svarüpa-jïäna-maya-bhaktyä manuja-kåtäv eva parama-svarüpatvaà darçitavän | samprati mädhurya-jïäna-maya-bhaktyäpi viçiñya tam evärädhayati manujäkåtià harim iti | taträpi çré-kapilädikaà vyävartayati rämam iti | uttamam asamordhva-guëaà sukåtajïaà svalpayäpi bhaktyä santuñyantam iti |

|| 5.19 || çré-hanümän || 193-198 ||

[199] tathä maivaà vibho’rhati [BhP 10.23.31] ity ädau preñöho bhaväàs tanubhåtäà kila bandhur ätmä [BhP 10.29.32] ity aträpi narmäläpa-maya-çleñam aìgyä svéya-bhävotkarñeëa rasolläsaù purato darçanéyaù | athäyogya-gauëa-saìgatyäpi mukhyasyolläso yathä tvak-çmaçru-roma-nakha-keça- [BhP 10.60.45] ity ädikaà çré-rukmiëé-väkyam | atra pratépatvenäyogyasyäpi bébhatsyasya saìgatiù prakåta-kåñëa-viñayaka-känta-bhäva-praçaàsä-käri-vacana-bhaìgyaiva kåteti tad-utkarñäyaiva jätä | tato rasolläsa eveti | tathänyatra— etäù paraà strétvam apästapeçalaà nirasta-çaucaà bata sädhu kurvate | yäsäà gåhät puñkara-locanaù patir na jätv apaity ähåtibhir hådi spåçan || [BhP 1.10.30] strétvaà stré-jätiù | sä ca çré-rukmiëyädy-avara-taj-jäti-bhedatvenaivätra gåhétä | apästa-peçalatvädikaà hi taj-jäty-antaräçrayaà na tu rukmiëyädyäçrayam | täbhis täsäm api sädhutva-karaëät | tataç cänyäà tat-tad-doña-yuktäà stré-jätim api ya nija-kérty-ädinä çuddhäà kurvantéty arthaù | täsäà tat-tad-doña-rahita-sarva-guëälaìkåtatve tad-avaräsäà sädhutva-vidhäne ca hetum äha yäsäm iti | svayaà tathävidho’pi ähåtibhiù preyasé-janocita-guëa (page 102) –samähärair yä eva hådi spåçan manasyäsajjan yäsäà gåhäd api na jätv apaitéti | tasmäd aträpi bébhatsa-saìgatiù pürvavad vyäkhyeyä |

|| 1.10 || kauravendra-pura-striyaù || 199||

[200] atha gauëeñv ayogya-mukhyänäà saìgatäv api pürva-rétyä rasolläso, yathä— gopyo 'nuraktamanaso bhagavaty anante tatsauhådasmitavilokagiraù smarantyaù | graste 'hinä priyatame bhåçaduùkhataptäù çünyaà priyavyatihåtaà dadåçus trilokam || [BhP 10.16.20]

Page 133 of 218


atra gauëaù karuëa-rasa eva yogyaù | tatra sva-pratépe sambhogäkhya ujjvalas tv ayogyaù | tathäpi tatra smita-vilokädi-rüpa-tat-saìgatiù smaryamäëa-mätratvena tat-tad-bhäväbhivyaïjana-bhaìgyä çokam utkarñayati | tato rasolläsa eveti |

|| 10.60 || çré-çukaù || 200 ||

[201] atha mukhyeñv ayogya-saïcäri-saìgatäv api yathä tä väryamänä patibhiù [BhP 10.29.8] ity ädi | atha ca teñäm agre tädåçaà cäpalyam ayogyam api tadänéà mohätirekäbhivyaïjanä-bhaìgyä mahäbhäväkhyaà sarvänusandhäna-rahitaà känta-bhävasya utkarñam eva gamayämäsa | tata ullasaty eva rasa iti |

|| 10.29 || çré-çukaù || 201 ||

[202] evam udäharaëäntaräëy apy unneyäni | atha yad uktam ayogyasyotkarñe tu rasäbhäsatvasyaiva ulläsa iti tatrodäharaëam – yuväà na naù sutau säkñät pradhäna-puruñeçvarau [BhP 10.65.18] iti | atra pitå-bhävenäbhivyaktasya çré-vasudevasya eva yogyaà vätsalyam atikramya saìgatä bhaktir na rasatväyopapadyate iti | samädhänaà ca pürvänusäreëa çré-baladeva-vad eva yojanéyam | rasäbhäsa-prasaìge samädhänäni caitäni teñv eva nirdoñeñu kriyante | tad-itareñu tu na tad-artham anugåhyate | tasmät sarvathä parihäryas tat-prasaìgaù | yogyena yogya-saìgatyä rasolläsasyodäharaëäni tu svayam uhyäni |

|| 10.65 || çré-vasudevaù || 202 ||

[203] atha tat-préti-viçeña-mayä rasäù prakartavyäù | tatra çäntäpara-nämä jïäna-bhakti-mayo rasaù | taträlambanaù para-brahmatvena sphuran jïäna-bhakti-viñayaç caturbhujädi-rüpaù çré-bhagavän | tad-ädhärä bhagaval-lélä-gata-mahä-jïäni-bhaktäç ca | tatra bhagavän evaà tadaiva bhagavän aravinda-näbhaù [BhP 3.15.27] ity ädibhiù çré-sanakädénäà vaikuëöha-gamane darçitaù | jïäni-bhaktäç ca ätmärämäç ca munayaù [BhP 1.7.10] ity ädinä varëitäù | teñu ca çré-catuùsanädyä (page 103) eva tädåçäù | çré-çukadevasya tu lélä-rasa-mädhuryäkåñöatayä çré-bhägavatäbhiniveçäd yatraiva çrémad-bhägavataà sarvottamatvam abhipraiti tatraiva gådhnunä bhavet |

Page 134 of 218


athoddépanäç ca tasya guëa-kriyä-dravya-präyäù tatra guëäù | sac-cid-änanda-sändräìgatvaà, sadä svarüpa-sampräptatvaà, bhagavattvaà, paramätmatvaà, vidyä-çakti-pradhänatvaà, vibhutvaà, hatäri-mukti-däyakatvaà, çänta-bhakta-priyatvaà, samatvaà, däntatvaà, çäntatvaà, çucitvaà, adbhuta-rüpavattvam ity ädayaù | kriyäç ca bhakta-pälanädyäù | dravyäëi ca mahopaniñaj-jïäni-bhakta-päda-rajas-tulasé-tadéya-sthänädéni | athänubhäväù | tat-tad-guëädi-praçaàsä para-brahma-paramätmädi-nämoccäraëaà brahma-sukhävadhéraëä-pürvaka-bhagavad-unmukhatvam ity ädayaù | näsägra-nyasta-dåñöitvävadhüta-ceñöä-jïäna-mudrädi-pürvaka-jåmbhäìga-moöana-hari-nati-stuti-prabhåtayaç ca | sättvikäç ca präyaù präkåtä eva | atha saïcäriëaù | nirveda-dhåti-harña-mati-småti-viñädotsukatävega-vitarkädyäù | atha sthäyé jïäna-bhaktiù | sä ca— yo 'ntarhito hådi gato 'pi durätmanäà tvaà | so 'dyaiva no nayana-mülam ananta räddhaù || [BhP 3.15.46] ity ädibhir vyaïjitä | tan-maya-rasa-vyaïjakaà ca tatraiva-- tasyäravinda-nayanasya padäravinda- kiïjalka-miçra-tulasé-makaranda-väyuù | antar-gataù sva-vivareëa cakära teñäà saìkñobham akñara-juñäm api citta-tanvoù || [BhP 3.15.43] ity ädikam | aträravinda-nayana älambanaù | väyur uddépanaù | tanu-saìkñobha-rüpa udbhäsvara-viçeñaù sättvika-viçeñaç cänubhävaù | citta-saìkñobha-rüpo harñaù saïcäré | akñara-juñäm apéti nirdeça-viçiñöena tan-nirdeçena labdhä jïäna-bhaktiù sthäyé | tat-samühasyaikatränubhavena samarthanät jïäna-bhakti-mayo rasa iti vivecanéyam | atha bhakti-mayeñu raseñu äçraya-bhakti-mayo rasa udähåiyate | taträlambanaù pälakatvena sphurann äçraya-bhakty-äçrayaù çré-kåñëas tadä dhäräs tal-lélä-gata-parama-pälyäç ca | atra çré-kåñëo’nyatratyeñu çréman-naräkäratä-pradhänaù parameçvaräkäraç ca | çrémad-vraja-väsiñu tu para-madhura-parama-prabhäva—çréman-naräkära eva | atha te pälyä dvividhäù | sädhäraëäù prapaïca-käryädhikåtä bahiraìgäù tadéya-caraëa-cchäyaika-jévanäç cäntaräìgäù | tatra pürveñäà brahma-çivädayas tu bhakti-viçeña-sad-bhävät tad-antaraìgä eva | athottare trividhäù | sädhäraëäù çré-yadu-pura-väsinaù | çrémad-vraja-pura-väsinaç ca | tatra prathame jaräsandha-baddha-räjädayo muni-viçeñädayaç ca | uttara-varga-dvayaà çreëé-janädikam | athoddépaneñu guëäù | tatra parameçvaräkärävalambanänäà

Page 135 of 218


bhagavattvam avatärävaé-béjatvam ätmärämäkarñitvaà putanädénäm api tad-veçänukaraëena mahä-bhakta-bhäva-dätåtvaà paramätmatvam ananta-brahmäëòäçrayaika-roma-vivaräàçatvam ity ädayo vakñyamäëa-miçräù | çréman-naräkärävalambanänäà kåpämbudhitvam äçrita-pälakatvam avicintya-mahä-çaktitvaà paramärädhyatvaà sarvajïatvaà sudåòha-vratatvaà samåddhimattvaà kñamä-çélatvaà däkñiëyaà satyaà däkñyaà sarva-çubhaìkaratvaà dhärmikatvaà çästra-cakñuñövaà bhakta-suhåttvaà vadänyatvam ojaù kértiù tejaù saho baläni prema-vaçyatvädayaç ca | atha jätayaù pürveñäà tat-tad-anukäritayä pratétä gopatvädayaù tat-smärakäù çyämatvädayaç ca | uttareñäà tat-tac-chreñöhatvenaiva pratétäs te ubhaye | atha kriyäù | pürveñäà såñöi-sthity-ädikåto viçvarüpa-darçanädyäù vakñyamäna-miçräù | uttareñäà para-pakña-nibarhaëa-sva-pakña-pälana-sänugrahävalokanädyäù | atha dravyäëi | tadéyästra-väditra-bhüñaëa-sthäna-padäìka-bhaktädéni | täni ca (page 104) pürveñäm alaukikatayaiva spañöäni | uttareñäà caitänyevälaukikatve’pi laukikäyamänatayaiva darçita-prabhäväni | atha käläç cobhayatra taj-janma-tad-vijayädisambandhita iti | athänubhäväù | tat-sambandhenaiva vasatis tat-prabhävädi-maya-guëa-näma-kértanam ity ädayaù | tathä pürvoktä api | atha saïcäriëaù | tatra yoge harña-garva-dhåtayaù | ayoge klama-vyädhé | ubhayatra nirveda-çaìkä-viñäda-dainya-cintä-småti-vréòä-maty-ädayo måtiç ca | sä yoge’pi yathä çré-bhéñmäntima-carite – viçuddhayä dhäraëaye [BhP 1.9.31] | evaà tatra yudhi tu gagarajaù [BhP 1.9.34] ity ädau mama niçita-çarair vibhidyamänatvacé ity anenaiva sväparädha-dyotaka-väkye dainyam udähäryam | çita-viçikha-hataù [BhP 1.9.38] ity ädike’pi |

|| 1.9 || çré-sütaù || 203 ||

[204] atha sthäyé cäçraya-bhakty-äkhyaù | yathä – bhaväya nas tvaà bhava viçva-bhävana tvam eva mätätha suhåt-patiù pitä | tvaà sad-gurur naù paramaà ca daivataà yasyänuvåttyä kåtino babhüvima || [BhP 1.11.7] atra vibhävodbhäsvaränubhäva-vaiçiñöyenaaiva sättvikädénäm api labdhatvät tat-saàvalana-camatkärätmka-rasodäharaëam api jïeyam | yathoktam – sad-bhävaç ced vibhäväder dvayor ekasya vä bhavet | jhaöity anya-samäkñepät tadä doño na vidyate || [SähD 3.17]

Page 136 of 218


anya-samäkñepaç ca prakaraëa-vaçäd iti |

|| 1.11 || dvärakä-prajäù çré-bhagavantam || 204 ||

[205] äçraya-bhakti-mayo raso dvividhaù | ayogätmako yogätmakaç ca | ayogo dvividhaù | prathamäpräptir viyogaç ca | yogaç ca dvividhaù | krameëa dvividhäyogänantarajaù siddhis tuñöiç ceti | tatra prathamä präty-âtmakam ayogam äha— iti mägadha-saàruddhä bhavad-darçana-käìkñiëaù | prapannäù päda-mülaà te dénänäà çaà vidhéyatäm || [BhP 10.70.31] atra bhagavad-darçana-käìkñiëa ity anena tad-darçanäthaiva bandha-mumukñäpi vijïäpitä | tataù sthäyé darçitaù | päda-mülam älambanam | saàrodhé virodha-mukhenoddépanaù | prapattir udbhäsvaraù | autsukyaà dainyaà ca saïcäriëau | täbhyäà sättvikädayaç ca jïeyäù |

|| 10.60 || räja-dütaù çré-bhagavantam || 205 ||

[206] etad-anantaraà siddhy-äkhyaà yogaà teñäm eväha— dadåçus te ghana-çyämaà péta-kauçeya-väsasam | çrévatsäìkaà catur-bähuà [BhP 10.73.2-3] ity ärabhya— pibanta iva cakñurbhyäà lihanta iva jihvayä || jighranta iva näsäbhyäà rambhanta iva bähubhiù | praëemur hata-päpmäno mürdhabhiù pädayor hareù || kåñëa-sandarçanähläda- dhvasta-saàrodhana-klamäù | praçaçaàsur håñékeçaà gérbhiù präïjalayo nåpäù || [BhP 10.73.5-7] pibanta ity ädäv iva çabda utprekñäyäm | tad-adbhuta-rüpa-darçanena cakñuñor atyanta-visphäraëät pibanta ivety uktam | evaà tadéya-madhura-gandha-jäta-caraëäravinda-lehana-lobhät punaù punar yä jåmbhä jätä tal-liìgena tac-caraëäravindaà lihanta ivety uktam | ataeva jighranta iva näsäbhyäm iti | näsä-puöa-phullatäliìgena tasya sarväìgam eva yugapaj jighranta ivety uktam | tad-artham iva tad-vistäraëaà kåtam ity arthaù | tathäpi bhaktatvät tac-caraëasyaivävale (page 105) hecchä yukteti tathä vyäkhyätam | evam uttaraträpi | paramäveça-kåta-bähu-cälana-liìgena tac-caraëäravindaà çliñyanta iväpéti sarvathä tad-äveça eva tätparyam |

|| 10.73 || çré-çukaù || 206 ||

Page 137 of 218


[207] atha viyogaù | yarhy ambujäkñäpasasära [BhP 1.11.9] ity ädau çré-dvärakä-prajä-väkye täsäà prabhävo vyaktaù | çré-vraja-prajänäà ca yadupatir dvirada-räja-vihäraù [BhP 10.35.25] ity ädau—mocayan vraja-gaväà dina-täpam ity anena sücitaù | vraja eva tiñöhatäà buddha-bäla-gaväm api kim uta manuñyäëäm ity arthaù | atha tad-anantarajaà tuñöy-äkhyaà yogaà dvärakaä-prajänäm äha-- änartän sa upavrajya svåddhä‘ jana-padän svakän | dadhmau daravaraà teñäà viñädaà çamayann iva || [BhP 1.11.1] iveti väkyälaìkäre |

|| 1.11 || çré-sütaù || 207 ||

[208] çré-vraja-prajänäm api mocayann ity ädinaiva vyaktaù | tathä vraja-vana-sthitänäm api çré-vraja-devé-väkyaiù våndävanaà sakhi bhuvo vitanoti kértim [BhP 10.21.10] ity ädibhiù | hanta citram abalä çåëutedam [BhP 10.35.4] ity ädibhiç ca jïeyaù | atha däsya-bhakti-mayo rasaù | taträlambanaù prabhutvena sphuran däsya-bhakty-äçrayaù çré-kåñëaù | tad-ädhäräù çré-kåñëa-lélä-gata-svotkåñöa-tadéya-bhåtyäç ca | çré-kåñëa iha parameçvaräkäraù çréman-naräkäraç ceti dvividhaù pürvoktävirbhäva eva | tad-bhåtyäç ca tat-tad-anuçélatvena dvividhäù | punas te ca trividhäù | aìga-sevakäù pärñadäù preñyäç ca | taträìga-sevakä aìgäbhyaïjaka-tämbüla-vastra-gandha-samarpakädayaù | pärñadä mantri-särathi-senädhyakña-dharmädhyakña-deçädhyakñädayaù | vidyädhadi-cäturyeëa sabhä-raïjakäç ca | purohitasya prädhänyäd guru-vargäntaù-päta eva | pärñadatvam apy aàçena | preñyäù sädipadätiçilpi-prabhåtayaù | ete ca yathä-pürvaà präyaù priyataräù | çrémad-uddhava-däruka-prabhåténäà tv aìga-sevädi-vaiçiñöyam apy astéti sarvato’py ädhikyam | taträpi çrémad-uddhavasya bahuço’pi tvaà me bhåtyaù suhåt sakhä [BhP 11.11.49] ity ädy ukteù | athoddépanäù pürvoktä eva | tatra viçeñato’ìga-sevakeñu guëäù saundarya-saukumäryädayaù | kriyä çayana-bhojanädikäù | dravyäëi tat-sevopayogyäni tad-ucchiñöäni ca | pärñadeñu guëäù prabhutvädayaù | preñyeñu pratäpädaya ity ädi | athänubhäväù präyaù pürvoktä eva | tathä yoge sva-sva-karmaëi tätparyam | yat khalu sevä-samaye kampa-stambhädy-udbhavam api viläpayati tat-tat-karma-tätparyaà hi tasyäsädhäraëo dharmaù | kampädis tu sarva-sädhäraëas tataù pürvasyaiva balavattvam iti | evam anyaträpi rase yathäyatham unneyam | athäyoge’pi sva-sva-karmänusandhänaà tad-arcäsv api tat-tat-kåtir eva vä |

Page 138 of 218


atha saïcäriëo’pi präg-uktä eva | atha sthäyé ca däsya-bhakty-äkhyaù | sa cäkrürädénäm aiçvarya-jïäna-pradhänaù | çrémad-uddhavädénäà tat-tat-sad-bhäve’pi mädhurya-jïäna-pradhänaù | çré-vraja-sthänaà tu mädhuryeka-maya eva | athäpy eñäà préter bhaktitvaà çré-gopa-räja-kumäratva-parama-guëa-prabhävatvädinaivädara-sad-bhävät | taträkrürasya dadarça rämaà kåñëaà ca vraje go-dohanaà gatau [BhP 10.28.28] ity ädi léläyäm anubhüta-tädåça-mädhuryasyäpi yamunä-hrade dåñöena tad-aiçvarya-viçeñeëaiva camatkära-paripoñät tat-pradhänatvaà vyaktam | çrémad-uddhavasya mädhurya-pradhänatvaà (page 106) tu çré-gokula-väsi-bhägya-çläghäyäà sphuöam eva vyaktam | ataeva tädåçasyäpi tasyaivaà svecchä-maya-nara-lélä-mädhuryäveçaù smaryamäëo mama tad-viyoga-khedaà vardhayatéti bhagavad-antardhänänantaram uddhavaù svayam äha— mäà khedayaty etad ajasya janma- viòambanaà yad vasudeva-gehe | vraje ca väso 'ri-bhayäd iva svayaà puräd vyavätséd yad-ananta-véryaù || [BhP 3.2.16] iti |

[209] ataeva çläghitaà yan-martya-lélaupäyikam [BhP 3.2.12] iti | agre parama-madhuratvena täà léläm api varëayati— vasudevasya devakyäà jäto bhojendra-bandhane | cikérñur bhagavän asyäù çam ajenäbhiyäcitaù || tato nanda-vrajam itaù piträ kaàsäd vibibhyatä | ekädaça samäs tatra güòhärciù sa-balo 'vasat || paréto vatsapair vatsäàç cärayan vyaharad vibhuù | yamunopavane küjad- dvija-saìkulitäìghripe || kaumäréà darçayaàç ceñöäà prekñaëéyäà vrajaukasäm | rudann iva hasan mugdha- bäla-siàhävalokanaù || [BhP 3.2.25-28] ity ädi | rudann iva hasann iti janany-ädy-agre kaumära-ceñöä-viçeñaù ||

|| 3.2 || çrémän uddhavaù || 208-209 ||

[210] atha çré-vraja-sthänäà mädhurya-jïänaika-mayatvam äha— päda-saàvähanaà cakruù kecit tasya mahätmanaù | apare hata-päpmäno vyajanaiù samavéjayan || [BhP 10.15.18]

Page 139 of 218


mahätmäno mahä-guëa-gaëa-guëitasya hata-päpmäno na tu vayam iva tädåça-bhägyäntaräya-lakñaëa-päpa-yuktä iti çré-çukadevasya dainyoktis tat-spåhätiçayaà vyaïjayati |

|| 10.15 || çré-çukaù || 210 ||

[211] tathä hantäyam adrir abalä hari-däsa-varyaù [BhP 10.21.18] ity ädi | spañöam ||

|| 10.21 || çré-gopyaù || 211 ||

[212] tad etad-vibhävädi-sthäyy anta-saàvalana-camatkärätmako raso jïeyaù | sa ca pürvavat prathmäpräpty-ätmako yathä— apy adya viñëor manujatvam éyuño bhärävatäräya bhuvo nijecchayä | lävaëya-dhämno bhavitopalambhanaà mahyaà na na syät phalam aïjasä dåçaù || [BhP 10.38.10] spañöam |

|| 10.38 || çré-akrüraù || 212 ||

[213] tad-anantara-präpti-lakñaëa-siddhy-ätmako, yathä— bhagavad-darçanähläda- bäñpa-paryäkulekñaëaù | pulakäcitäìga autkaëöhyät sväkhyäne näçakan nåpa || [BhP 10.38.25] sväkhyäne akrüro’haà namaskaromi ity etal-lakñaëe |

|| 10.38 || çré-çukaù || 213 ||

[214] atha bhagavad-antardhänäntaraà viyogätmako yathä – iti bhägavataù påñöaù kñatträ värtäà priyäçrayäm | prativaktuà na cotseha autkaëöhyät smäriteçvaraù || yaù païca-häyano mäträ prätar-äçäya yäcitaù | tan naicchad racayan yasya saparyäà bäla-lélayä ||

Page 140 of 218


sa kathaà sevayä tasya kälena jarasaà gataù | påñöo värtäà pratibrüyäd bhartuù pädäv anusmaran || [BhP 3.2.1-3] bhägavataù çrémän uddhavaù | kñäträ vidureëa | jarasaà varñäëäà païcaviàçaty-uttara-çatasya tädåçänäà präkaöya-maryädä-kälasyäntimaà bhägam ity eva vivakñitaà na tu jérëatvam | (page 107) çré-kåñëa-savayasas tasyäpi tadvan nitya-vayasatvena çré-kåñëa-sandarbhe sthäpitatvät noddhavo’ëv api man-nyünaù [BhP 3.4.31] iti çré-bhagavad-väkya-vaiçiñöhyät | tatra pravayaso’py äsan yuväno’timahaujasa [BhP 10.45.19] ity ädinä kaimutyäc ca ||

|| 3.2 || çré-çukaù || 214 ||

[215] atra kåñëa-dyumaëi-nimloce [BhP 3.2.7] ity ädau durbhago bata loko’yam [BhP 3.2.8] ity ädiñu cätmätméya-vigarhädi-lakñaëo viläpaç ca jïeyaù | atha viyogänantara-yoga-lakñaëa-tuñöy-ätmaka udähäryaù | tatra säkñätkära-tulya-sphürtätmako yathä tad-anantaram eva çrémad-uddhavasya— sa muhürtam abhüt tüñëéà kåñëäìghri-sudhayä bhåçam | tévreëa bhakti-yogena nimagnaù sädhu nirvåtaù || [BhP 3.2.4] ity ädi | spañöam |

|| 3.2 || çré-çukaù || 215 ||

[216] evam eva vraje tad-viraha-duùkha-magne kåpayä vyavahära-rakñärthaà keñucid avyavacchedenaiva sphuratéty ata eva çrémad-uddhava-praveçe keñäàcit sukham api varëitam | väsitärthe’bhiyuddhadbhiù [BhP 10.46.9] ity ädibhiç ca | täà dépa-déptair maëibhir virejuù [BhP 10.46.45] ity ädinä ca | ataeva çré-bhagavatäpi präyaù pitarau preyaséç caivoddiçya sandiñöam gacchoddhava vrajaà saumya [BhP 10.46.3] ity ädinä | piträdénäà tu sarvatra duùkha-mätra-sphuraëäd anyeñäà sukham api nänubhava-padavém ärohati | api smarati naù kåñëo mätaraà suhådaù sakhén | gopän vrajaà cätma-näthaà gävo våndävanaà girim || [BhP 10.46.18] ity ädi çré-vrajeçvara-vacanät | tatra çrémad-uddhava-väse tu präyaù sarveñäm api tädåçéà sphürtià varëayati— uväsa katicin mäsän gopénäà vinudan çucaù | kåñëa-lélä-kathäà gäyan ramayäm äsa gokulam || yävanty ahäni nandasya vraje 'vätsét sa uddhavaù | vrajaukasäà kñaëa-präyäëy äsan kåñëasya värtayä ||

Page 141 of 218


sarid-vana-giri-droëér vékñan kusumutän drumän | kåñëaà saàsmärayan reme hari-däso vrajaukasäm || [BhP 10.47.54-56] saàsärayan sphorayann ity arthaù | ataeva vinudan çuca ity ädikam uktam |

|| 10.47 || çré-çukaù || 216 ||

[217] atha säkñätkära-lakñaëa-tuñöy-ätmakaà çrémad-uddhavasyäha— tatas tam antar hådi sanniveçya gato mahä-bhägavato viçäläm | yathopadiñöäà jagad-eka-bandhunä tapaù samästhäya harer agäd gatim || [BhP 11.29.47] (page 108) gamyate iti gatiù | yathopadiñöäà gatim ity asya tåtéyänusäreëäyam arthaù | pürvaà tatra taà prati çré-bhagavatä vedäham antramanasépsitaà te dadämi yat tad düra-väpam anyaiù [BhP 3.4.11] ity anena tad-abhépsitaà dätuà pratiçrutam | tvad-épsita-pürty-arthaà yad-anyair duraväpaà tad dadäméty arthaù | tac ca deyaà purä mayä proktam ajäya näbhä [BhP 3.4.13] ity ädinä saìkñepa-bhägavata-rüpam ity uddiñöam | atha tädåça-tat-pratiçruta-çravaëena paramotsukatayä parama-nijäbhépsitam asau svayam eva niveditavän-- ko nv éça te päda-saroja-bhäjäà sudurlabho 'rtheñu caturñv apéha | tathäpi nähaà pravåëomi bhüman bhavat-padämbhoja-niñevaëotsukaù || [BhP 3.4.15] ity anena | athägantukaà nija-moha-viçeñaà ca niveditavän—karmäëy anéhasya bhavo’bhavaya [BhP 3.4.16] ity ädibhyäm | tac ca säkñät-tad-upadeça-balena präyaù para-pratyäyanärtham eva jïeyam noddhavo’ëv api man-nyünaù [BhP 3.4.31] ity ädeù | atha tat-tad-arthopayuktatyä bhagavad-uddiñöärtham api prärthitavän | jïänaà paraà svätma-rahaù prakäçaà proväca kasmai [BhP 3.4.18] ity ädinä | tatra yad våjinaà tarema iti våjinaà tädåça-sevä-viraha-duùkham | tädåça-loka-moha-duùkhaà ca | tat taraëasya tad-rahasya-jïänädhénatväd iti bhävaù | tataç ca mad-abhéñöaà çré-bhagavän api sampäditavän iti çré-viduraà prati kathitaà çrémad-uddhavena svayam eva – ity ävedita-härdäya mahyaà sa bhagavän paraù | ädideçäravindäkña ätmanaù paramäà sthitim || [BhP 3.4.19] iti |

Page 142 of 218


dvitéye brahmaëe’pi parama-vaikuëöhaà darçayatä tenätmanaù parama-bhagavattä-rüpä sthitir darçitä | sä ca çré-dvärakä-vaibhava-rüpeti çré-bhagavat-sandarbhe sthäpitam asti | saìkñepa-çré-bhägavata-rüpayä catuù-çlokyä ca | tasya tädåçatve’pi vicitra-lélä-bhakta-paravaçatva-rüpäsäv iti tatraiva bodhitam |tatas tad-anubhavenobhayaträpi çrémad-uddhavasya dhairyaà jätam iti tat-tad-upayogaù | tataç ca täm eva tad-upadiñöäà gatià jagämety arthaù | tathaivopddiñöam ante taà praty ekädaçe – jïäne karmaëi yoge ca värtäyäà daëòa-dhäraëe | yävän artho nåëäà täta täväàs te 'haà catur-vidhaù || [BhP 11.29.33] iti | tasya çré-kåñëa-rüpä gatiç ceyaà çré-çuka-dvärä çré-bhägavata-pracärät pürvam eva jïeyä | sva-jïäna-pracärärtham eva hi so’yaà påthivyäà rakñitaù | tad-anantaraà caritärthatvät na prayojanam iti | kintu käma-vyühena çrémad-vraje’py asya tat-präptir jïeyä | äsäm aho caraëa-reëu-juñäm ahaà syäm [BhP 10.47.61] iti dåòha-manorathävagamät |

|| 11.29 || çré-çukaù || 217 ||

[218] atha praçraya-bhakti-mayo rasaù | taträlambano lälakatvena sphuran praçraya-bhakti-viñayaù çré-kåñëaç ca pürvavat parameçvaräkäraù çréman-naräkäraç ceti dvividhävirbhävaù | tat-tad-äçrayatvena ca lälyäç ca trividhäù | tatra parameçvaräkäräçrayä brahmädayaù | çréman-naräkäräçrayäù çré-daçäkñara-dhyäna-darçita-çré-gokula-påthukäù | ubhayäçrayäù çré-dvärakä-janmänaù | te (page 109) ca sarve yathäyathaà putränuja-bhrätuñputrädayaù | tatra puträù kecid guëataù kecid äkärataù kecid ubhayataç ca tad-anuhäri-präyäù | tatra guëänuhäritvam äha-- ekaikaças täù kåñëasya puträn daça-daçäbaläù | ajéjanann anavamän pituù sarvätma-sampadä || [BhP 10.61.1]

[219] tatra sämbädénäà çré-kåñëa-çläghita-guëatvam äha -- jämbavatyäù sutä hy ete sämbädyäù pitå-sammatäù [BhP 10.61.12] iti |

[220] ataù çré-sämbasyaikädaçädo çrutam anyathä-ceñöitaà çré-kåñëasya maryädä-darçaka-tat-tal-lélecchayaiva | tatra çré-rukmiëé-puträs tu teñv api çreñöhä ity äha—pradyuma-pramukhä jätä rukmiëyäà nävamäù pituù [BhP 10.61.9] iti | atra punar uktir eva çraiñöhya-bodhikä |

|| 10.61 || çré-çukaù || 218-220 ||

Page 143 of 218


[221]

tatra çré-pradyumnasyätiçayam äha— kathaà tv anena sampräptaà särüpyaà çärìga-dhanvanaù | äkåtyävayavair gatyä svara-häsävalokanaiù || [BhP 10.55.33] spañöam |

|| 10.55 || çré-rukmiëé || 221 ||

[222] kià ca— yaà vai muhuù pitå-sarüpa-nijeça-bhäväs tan-mätaro yad abhajan raha-rüöha-bhäväù | citraà na tat khalu ramäspada-bimba-bimbe käme smare 'kña-viñaye kim utänya-näryaù || [BhP 10.55.40] yaà pradyumnaà tan-mätaro muhur abhajan drañöum ägatäù punar lajjayä raha ekänta-deçaà ca abhajan nililyur ity arthaù | tad evaà yad abhajan tat khalu ramäspada-bimbasya lakñmé-viläsa-bhumi-murter bimbe pratimürtau tasmin na citram | bälakasya pitå-sädåçye mätèëäà vätsalyoddépti-sambhavät | tatra yac ca rahaù abhajan tad api na citram ity äha pitå-svarüpa-nijeça-bhäväù | tad-anantaraà pituù çré-kåñëasya sa-rüpeëa särüpyätiçayena nijeçasya ätméya-prabhu-mätra-buddhyävagatasya na tu ramaëa-buddhyävagatasya çré-kåñëasya bhävaù sphürtir yäsu täù | tato lajjä-hetukaà raho-bhajana-lakñaëaà paläyanam apy ucitam eveti bhävaù | tathoktam etat präg eva – taà dåñövä jalada-çyämam [BhP 10.55.27] ity ädau kåñëaà matvä striyo hrétä nililyus tatra tatra ha [BhP 10.55.28] iti | tatra prabhutva-mätra-sphürtau hetuù rüòha-bhäväù rüòhaù çré-kåñëe baddha-mülaù bhävaù käntäbhävo yäsäà täù | kadäcid anyatra cetane tat-sädåçyätiçayeneçvara-bhävaù sphuratu näma ramaëa-bhävas tu na sarvethety arthaù | çré-rukmiëyäs tat-sadåça-vatsaläyä anyasyäç ceçvara-bhävo’pi nodayate kintu sarvathä putra-bhäva eva tat-särüpyeëoddéptaù syät | yathoktaà çré-rukmiëé-devyaiva kathaà tv anena sampräptam [BhP 10.55.33] ity ädy-anantaraà – sa eva vä bhaven nünaà yo me garbhe dhåto 'rbhakaù | amuñmin prétir adhikä vämaù sphurati me bhujaù || [BhP 10.55.34] tad evaà täsäm api yatra ramäspada-bimba-bimbatvena tädåçé bhräntis tatra parama-mohane ramäspada-bimbasyaiväpräkåta-käma-rüpäàçe jagad-gata-nijäàçena smare smaraëa-pathaà gatväpi kñobhake samprati tu svayam eväkña-viñayatäà präpte sati anya-näryaù kim uta såñövaiva mohaà präptam uictä ity arthaù |

Page 144 of 218


|| 10.55 || çré-çukaù || 222 || (page 110) atha uddépanäù | guëäù sva-viñayaka-çré-kåñëa-vätsalya-smita-prekñädayaù | tayä tasya kérti-buddhi-balädénäà parama-mahattvaà ca tathä jäti-kriyädayo’pi yathä-yogam agantavyäù | atha anubhäväù | bälye muhus taà prati mådu-väcä svaira-praçna-prärthanädikam | tad-aìguli-bähv-ädy-älambanena sthitiù | tad-utsaìgopaveçaù | tat-tämbula-carvita-dänam ity ädyäù | anyadä tad-äjïä-pratipälana-tac-ceñöänusaraëa-svairatä-vimokñädayaù | ubhayatra tad-anugatiù | sättvikäç ca sarve | atha vyabhicäriëaù pürvoktä eva | atha sthäyé ca praçraya-bhakty-äkhyaù | tatra bälye’tilälyatäbhimänamayatvena praçraya-béjasya dainyäàçasya sad-bhägät tad-äkhyatvam | tatra bälyodäharaëam avagantavyam | anyadéyaà yathä—niçamya preñöham äyäntam [BhP 1.11.16] ity ädau | pradyumnaç cärudeñëaç ca sämbo jämbavaté-sutaù | praharña-vegocchaçita-çayanäsana-bhojanäù || väraëendraà puraskåtya brähmaëaiù sasumaìgalaiù | çaìkha-türya-ninädena brahma-ghoñeëa cädåtäù | pratyujjagmü rathair håñöäù praëayägata-sädhvasäù || [BhP 1.11.19] praëayo’tra bhakti-viçeñaù |

|| 1.11 || çré-sutaù || 223 ||

[224] evam atra vibhävädi-saàvalanätmake praçraya-bhakti-maye rase pürvavad yogädayo’pi bhedä jïeyäù | iti bhaktimayo rasaù | atha vätsalya-mayo vatsaläkhyo rasaù | taträlambanaù lälyatvena sphuran vätsalya-viñayaù çré-kåñëas tad-ädhäräs tat-piträdi-rüpä guravaç ca | tatra çré-kåñëaù çréman-naräkära eva | atha guravaù | tatra bhakty-ädi-miçräù çré-vasudeva-devaké-kunté-prabhåtayaù | çuddhäs tu çré-yaçodä-nanda-tat-savayo-ballavé-ballava-prabhåtayaù | sväbhävikaà caiñäà vätsalyopayogi vaiduñyaà -- gopyaù saàspåñöa-salilä aìgeñu karayoù påthak | nyasyätmany atha bälasya béja-nyäsam akurvata || [BhP 10.6.21] ity ädibhiù spañöam | athoddépaneñu guëäù | tatra prathamatas tasya tadéya-lälya-bhävam äha— täà stanya-käma äsädya mathnantéà jananéà hariù |

Page 145 of 218


gåhétvä dadhi-manthänaà nyañedhat prétim ävahan || [BhP 10.9.4] spañöam |

|| 10.9 || çré-çukaù || 224 ||

[225] evam— uväca pitaräv etya sägrajaù sätvatarñabhaù | praçrayävanataù préëann amba täteti sädaram || [BhP 10.45.2] ity ädi | iti mäyä-manuñyasya [BhP 10.45.10] ity ädy-antam | pitarau çré-devaké-vasudevau | préëan préëayan |

|| 10.45 || çré-çukaù || 225 ||

[226] atha çaiçava-cäpalyam äha— çåìgy-agni-daàñöry-asi-jala-dvija-kaëöakebhyaù kréòä-paräv aticalau sva-sutau niñeddhum | gåhyäëi kartum api yatra na taj-jananyau çekäta äpatur alaà manaso 'navasthäm || [BhP 10.8.25]

[227] tathä – kåñëasya gopyo ruciraà vékñya kaumära-cäpalam | çåëvantyäù kila tan-mätur iti hocuù samägatäù || [BhP 10.8.28] vatsän muïcan kvacid asamaye [BhP 10.8.29] ity ädi |

[228] gopyaç cemäù çré-vrajeçvaryäù sva-vayasaù sambandhinyaù çré-kåñëasyaiva prauòha-bhrätåjäyäç ca | anyadä praçrayo lajjä priyaàvadatvaà säralyaà dätåtvam ity ädayaù | taträdyodäharaëaà kurukñetra-yäträyäà kåñëa-rämau pariñvajya pitaräv abhivädya ca [BhP 10.82.34] ity ädikam | (page 111) ato bälatvena matatväd indra-makha-prasaìge prägalbhyam api teñäà sukhadam | käntvayava-vayasäà saundaryaà sarva-sal-lakñaëatvaà pürëa-kaiçora-paryantaà våddhir ity ädayas tu sarvadaiva | taträntyä yathä—

Page 146 of 218


kälena vrajatälpena gokule räma-keçavau | jänubhyäà saha päëibhyäà riìgamäëau vijahratuù || [BhP 10.8.21] ity ädi |

[229] tathä— kälenälpena räjarñe rämaù kåñëaç ca gokule | aghåñöa-jänubhiù padbhir vicakramatur aïjasä || [BhP 10.8.26] spañöam |

|| 10.8 || saù || 226-229 ||

[230] jätis tu pürvoktä | kriyäç ca janma-bälya-kréòädayaù | tatra nandas tv ätmaja utpannaù [BhP 10.5.1] ity ädinä janma darçitam | bälya-kréòäm äha— täv aìghri-yugmam anukåñya sarésåpantau ghoña-praghoña-ruciraà vraja-kardameñu | tan-näda-håñöa-manasäv anusåtya lokaà mugdha-prabhétavad upeyatur anti mätroù || [BhP 10.8.22] ity ädi | yarhy aìganä-darçanéya-kumära-léläv antar-vraje tad abaläù pragåhéta-pucchaiù | vatsair itas tata ubhäv anukåñyamäëau prekñantya ujjhita-gåhä jahåñur hasantyaù || [BhP 10.8.24] spañöam |

|| 10.8 || saù || 231 ||

[232] ädi-grahaëät paugaëòädau mälyamänanädayo jïeyäù | atha dravyäëi ca tat-kréòä-bhäëòa-vasanädéni | käläç ca taj-janma-dinädayaù | tatra janma-dinaà yathä— kadäcid autthänika-kautukäplave janmarkña-yoge samaveta-yoñitäm | väditra-géta-dvija-mantra-väcakaiç cakära sünor abhiñecanaà saté || [BhP 10.4.7] ity ädi | spañöam |

|| 10.8 || saù || 232 ||

Page 147 of 218


[233]

athänubhäveñüdbhäsvaräù | tatra lälanam— tayor yaçodä-rohiëyau putrayoù putra-vatsale | yathä-kämaà yathä-kälaà vyadhattäà paramäçiñaù || gatädhväna-çramau tatra majjanonmardanädibhiù | névéà vasitvä ruciräà divya-srag-gandha-maëòitau || janany-upahåtaà präçya svädv annam upalälitau | saàviçya vara-çayyäyäà sukhaà suñupatur vraje || [BhP 10.15.44-46] spañöam |

|| 10.8 || saù || 233 ||

[234] çiro-ghräëam | nandaù sva-putram ädäya pretyägatam udära-dhéù | mürdhny upäghräya paramäà mudaà lebhe kurüdvaha || [BhP 10.6.43] spañöam |

|| 10.6 || saù || 234 ||

[235] äçérvädaù – tä äçiñaù prayuïjänäç ciraà jéveti bälake | haridräcürëa-tailädbhiù siïcantyo’janam ujjaguù || [BhP 10.52.15] spañöam |

|| 10.15 || saù || 235 ||

[236] hitopadeça-dänam | kåñëa kåñëäravindäkña täta ehi stanaà piba | alaà vihäraiù kñut-kñäntaù kréòä-çränto 'si putraka || [BhP 10.11.15] ity ädi | spañöam |

Page 148 of 218


|| 10.11 || çré-vrajeçvaré çré-kåñëam || 236 ||

[237]

idam akhilaà sädhäraëa-vatsalänäm api syät | pitros tu viçeñataù | tatra hita-pravartanärtha-tarjanädikaà yathä— ekadä kréòamänäs te rämädyä gopa-därakäù | kåñëo mådaà bhakñitavän iti mätre nyavedayan || (page 112) sä gåhétvä kare kåñëam upälabhya hitaiñiëé | yaçodä bhaya-sambhränta- prekñaëäkñam abhäñata || kasmän mådam adäntätman bhavän bhakñitavän rahaù | vadanti tävakä hy ete kumäräs te 'grajo 'py ayam || [BhP 10.8.32-34] spañöam |

|| 10.8 || saù || 237 ||

[238] yadä ca dadhi-maëòa-bhäjana-bhedanädi-cäpalyänantaraà – kåtägasaà taà prarudantam akñiëé kañantam aïjan-mañiëé sva-päëinä | udvékñamäëaà bhaya-vihvalekñaëaà haste gåhétvä bhiñayanty avägurat || tyaktvä yañöià sutaà bhétaà vijïäyärbhaka-vatsalä | iyeña kila taà baddhuà dämnätad-vérya-kovidä || [BhP 10.9.11-12] spañöam |

|| 10.9 || saù || 238 ||

[239] atha tarjana-visvädauñadha-päyanädivat-tadätva-bhavaà tat-sukham apy atikramyäyätibhadräyaitat samåddhaye ceñöä yathä— tam aìkam ärüòham apäyayat stanaà sneha-snutaà sa-smitam ékñaté mukham | atåptam utsåjya javena sä yayäv utsicyamäne payasi tv adhiçrite || [BhP 10.9.5]

Page 149 of 218


yad-dhämärtha-suhåt-priyätma-tanaya-präëäçayäs tvat-kåte [BhP 10.14.35] ity anena kaimutya-präptes tad-gåha-sampatti-sampädana-prayatnas tu sutaräm eva tadäyati-samåddhy-artha eva | tatra gopa-jäténäà saty api mahä-sampatty-antare tat-käraëe ca dugdha-hetuka-sampatty-artham evva mahän ägrahaù sväbhävikaù | tasmäd äyatéyatat-sampatti-vardhanärthaà dugdha-rakñäyäm autsukhyam idaà vätsalya-vilasitam eva sat vätsalyaà puñëäti samudram iva taraìga-saìghaù | atra tasyä håòayam édåçam ayaà sampatti-rakñäà na jänäti | tataù samprati mad-eka-kartavyäsäv iti | atra ca sneha-snutam iti sväbhävika-gäòha-snehaà darçayitvä tathaiva sücitam | evaà tat-kåte dadhi-maëòa-bhäëòa-bhaìge’pi tasyä bahir eva kopäbhäso darçitaù | manasi tu prabala-cäpalya-darçanena harña eva | yathäha— uttärya gopé suçåtaà payaù punaù praviçya saàdåçya ca dadhy-amatrakam | bhagnaà vilokya sva-sutasya karma taj jahäsa taà cäpi na tatra paçyaté || [BhP 10.9.7] spañöam |

|| 10.9 || saù || 240 ||

[241] atha duùkhe’pi tat-prastobhanärthaà -- ulükhalaà vikarñantaà dämnä baddhaà svam ätmajam | vilokya nandaù prahasad- vadano vimumoca ha || [BhP 10.11.6] prahasad-vadanam iti tu päöhaù kvacit |

|| 10.11 || saù || 241 ||

[242] atha duñöa-jévädibhyo’niñöa-çaìkhäm äha-- janma te mayy asau päpo mä vidyän madhusüdana | samudvije bhavad-dhetoù kaàsäd aham adhéra-dhéù || [BhP 10.3.29] spañöam |

|| 10.3 || çré-devaké || 242 ||

[243] evaà çåìgy-agnir-daàñöry-ahi-jala-dvija [BhP 10.8.15] ity ädikaà darçitam |

Page 150 of 218


atha tac-chreyo-nibandhanä devädi-püjä— tais taiù kämair adénätmä yathocitam apüjayat | viñëor ärädhanärthäya sva-putrasyodayäya ca || [BhP 10.5.16] anena viñëuù préëätu tena ca mat-putrasyodayo bhavatv iti saìkalpya sarvä yathocitäm apüjayad ity arthaù |

|| 10.5 || saù || 243 ||

[244] tathänyeñäà samyaì-nirëéta eva prabhäve tat-käryasya prakäräntara-käraëatä-bhävanä sambhavati | yathä— aho batäty-adbhutam eña rakñasä (page 113) bälo nivåttià gamito 'bhyagät punaù | hiàsraù sva-päpena vihiàsitaù khalaù sädhuù samatvena bhayäd vimucyate || [BhP 10.7.31] iti | çrémat-pitros tu samyaì-nirëéte’pi sambhavati yathä çrématé mätä kià svapnaù [BhP 10.8.40] ity ädinä çré-kåñëasya viçvodaräditvaà svabhävaà matväpi punas tad asambhavaà manvänä atho yathävan na vitarka-gocaram [BhP 10.8.14] ity ädinä | tac ca parameçvara-nirmitam ity aìgékåtavaté | utpätavat tan-nivåtty-arthaà tac-caraëäravindam eva çaraëatvenäçratavaté ca | punaç ca ahaà mamäsau [BhP 10.8.41] ity ädinä nija-bhävam eva dåòhékåtya tac-charaëatvam evävadhäritavaté | ahaà mamäsau patir eña me sutaù ity ädikam idantä-nirdiñöatvena pratyakña-siddham eva | tathäpi yan-mäyayetthaà [BhP 10.8.42] etan-nänä-prakäreëa viçvarüpa-darçanäkärä kumatiù | sa eveçvaro mama gatir ity arthaù | yac ca itthaà vidita-tattväyäà [BhP 10.8.43] ity ädikaà tad-ante çré-çuka-väkyaà taträpi tattvaà putratvam | sa éçvaraù [BhP 10.8.43] çré-kåñëasyaiveçvara-rüpo ya ävirbhäva-viçeñaù | yatraiva praëatäsmi tat-padam [BhP 10.8.41] iti tad-väkyänusandhänajam api paryavasitaà, sa eva vyajyate | vaiñëavém iti viçeñaeena mäyä-çabdasya çakti-mätra-väcakatvena tasyäs tat-svarüpa-çaktitvaà bodhyate | dayä-mätra-väcakatvena vä | ataeva trayyä copaniñadbhiç ca [BhP 10.8.45] ity ädinä, näyaà sukhäpo bhagavän [BhP 10.9.21] ity-ädy-antena granthena tat-praçaàsäpi kåtä | evam api smarati naù kåñëaù [BhP 10.46.18] ity-ädikasya, apy äyäsyati govindaù [BhP 10.46.19] ity-ädikasya ca svabhävocita-çré-vrajeçvara-väkyasyänte loka-rétyä tad-duùkha-çänty-arthaà çrémad-uddhavena yuväà çläghyatamau nünaà [BhP 10.46.30] ity ädinä tat-stuti-garbha-tattvopadeçe kåte’pi tad-bhäva-naiçcalyaà darçitam | evaà niçä sä bruvator vyatétä nandasya kåñëänucarasya räjan [BhP 10.46.44] iti |

Page 151 of 218


evaà çré-vrajeçvarasya viyoga-duùkha-vyaïjanä-prakäreëa çrémad-uddhavasya tat-säntvanä-prakäreëety arthaù | atas tad-bhäva-naiçcalyam | tattvopadeçasya västavam arthäntaraà tu çré-kåñëa-sandarbhe darçitam asti | evaà kurukñetra-yäträyäà paritaù stuvatsv api tädåça-mahä0muni-goñöhé-prabhåtiñu vikhyäyamäne’pi çré-vasudeva-putratve çré-vrajeçvarayos tad-bhäva-naiçcalyaà, yathä— täv ätmäsanam äropya bähubhyäà parirabhya ca | yaçodä ca mahä-bhägä sutau vijahatuù çucaù || [BhP 10.82.35] iti | ataeva manaso våttayo naù syuù [BhP 10.47.66] ity-ädi-dvaye çrémad-uddhavaà prati çré-kåñëaiçvarya-pratipädaka-tad-upadeçäbhyupagama-vädenäpi tathoktam | tädåçe’pi tasmin pratijanmaiva svéyäà ratim eva prärthayämaha ity arthaù | eñä teñäà rati-prärthanä cänuräga-mayy eva na tu (page 114) tad-abhäva-mayé – taà nirgataà samäsädya nänopäyana-päëayaù | nandädayo 'nurägeëa prävocann açru-locanäù || [BhP 10.47.65] ity uktatvät | tasmät tadéyänuräga-yogyam eva vyäkhyeyam, na tv aiçvarya-jïäna-kåta-bhakti-yogyam | yathä yadyapi tat-präpti-bhägyam asmäkaà düre vartate tathäpi tadéyä ratir astu mäpayätv iti käkuù | tädåça-rägänurüpam eva jéväntara-sädhäraëyenoktam – karmabhir bhrämyamäëänäm [BhP 10.47.67] iti | tad evaà kevala-vätsalyänurüpam arthäntaraà ca sidhyati, yataù päda-çabda-prayogo vätsalye’pi samprati präpty-asambhävanämayät düra-deça-viyogäd dainyena yuktaù | tathaiva hi citreketoù karuëa-rase dåñöam asti | tat-prahvaëaç ca tat-kartåkaà prahvaëaà namaskära ity arthaù | pürvavad éçvara-çabdaç ca lälanayaiva prayuktaù | loke’pi tädåg-ukti-darçanäd iti | ity ädayaù udbhäsvaräù | atha sättvikäç ca pürvavad añöau | mätus tu nava, stanya-srava-sahitatvät | atha saïcäriëo’py atra prasiddhä eva | te ca säkñäc chré-kåñëa-kåta-lélä-jätäs tal-lélä-çakti-kåtaiçvarya-maya-lélä-jätäç ca jïeyäù | krameëa yathä-- kasmän mådam adäntätman [BhP 10.8.34] ity ädäv amarñaù | sä tatra dadåçe viçvaà [BhP 10.8.37] ity ädau vismayaù çaìkä cety ädi | atha vätsalyäkhyaù sthäyé | sa yathä— tan-mätarau nija-sutau ghåëayä snuvantyau paìkäìga-räga-ruciräv upagåhya dorbhyäm dattvä stanaà prapibatoù sma mukhaà nirékñya mugdha-smitälpa-daçanaà yayatuù pramodam || [BhP 10.8.23] tayoù çré-kåñëa-rämayor mätarau | ghåëayä kåpayä ||

Page 152 of 218


|| 10.8 || çré-çukaù || 244 ||

[245] tad evaà vibhävädi-saàvalana-camatkärätmako vatsala-rasaù | tasya ca prathama-präpti-mayo bhedo yathä— gopyaç cäkarëya muditä yaçodäyäù sutodbhavam | ätmänaà bhüñayäà cakrur vasträkalpäïjanädibhiù || [BhP 10.5.9] ity ädi | spañöam |

|| 10.5 || saù || 245 ||

[246] atha ca tad-anantara-präpti-lakñaëa-siddhy-ätmako, yathä sa äçiñaù [BhP 10.5.12] ity ädau | atha viyogätmako, yathä— iti saàsmåtya saàsmåtya nandaù kåñëänurakta-dhéù | aty-utkaëöho 'bhavat tüñëéà prema-prasara-vihvalaù || yaçodä varëyamänäni putrasya caritäni ca | çåëvanty açrüëy aväsräkñét sneha-snuta-payodharä || [BhP 10.46.27-28] spañöam |

|| 10.46 || saù || 246 ||

[247]

atha tad-anantara-tuñöy-ätmako yathä täv ätmäsannam äropya [BhP 10.82.35] ity ädau | yathä ca tatraiva— nandas tu sakhyuù priya-kåt premëä govinda-rämayoù | adya çva iti mäsäàs trén yadubhir mänito 'vasat || [BhP 10.84.66] govinda-rämayoù premëä hetunä mäàsäàs trén avasat | tac ca mäsa-trayam adya çva iti kåtvä avasad ity arthaù | atyanta-paramänandena tatra dina-dvayam ivävasad ity arthaù | kathambhütaù sann avasat | sakhyuù çré-vasudevasya priya-kåd eva san tad-agre çré-kåñëaà prati sva-putra-bhäväprakaöanena vyavaharaàs tasya vraja-nayanägrahaà säkñän na kurvann ity arthaù | tathä yadubhir mänitaç cävasad iti |

[248]

tad-anantaram api punar viyogätmako yathä—

Page 153 of 218


tataù kämaiù püryamäëaù sa-vrajaù saha-bändhavaù | parärdhyäbharaëa-kñauma- nänänarghya-paricchadaiù || vasudevograsenäbhyäà kåñëoddhava-(page 115) balädibhiù | dattam ädäya päribarhaà yäpito yadubhir yayau || nando gopäç ca gopyaç ca govinda-caraëämbuje | manaù kñiptaà punar hartum anéçä mathuräà yayuù || [BhP 10.84.67-69] kämaiù çré-kåñëa-vrajägamanädi çré-kåñëa-vrajägamanädi-rüpair abhiläñair nibhåtaà çré-kåñëena püryamäëaù tad-aìgékäreëa santoñyamäëa ity arthaù | çré-räma-vrajägamane tän uddiçya kåñëe kamala-paträkñe sannyastäkhila-rädhasaù [BhP 10.65.6] iti çré-çukokteù | tatraiva kåñëe kåñëa-präpty-arthaà kamala-paträkñe sannyastäkhila-rädhasas tyakta-sarva-viñayä iti öékoktiù | tataù çré-vasudevädibhiù kartåbhiù parärdhyäbharaëädibhiù kåtvä dattaà yat päribarhaà tat teñäà prétimayatvenaivädäyety arthaù | yäpito mahatä sainyena prasthäpitaù | tad-anantaraà teñäà punar atyanta-premäveçaà varëayati nanda ity ädi | mäthurän iti tatraiva tena rüpeëaiva kevala-sva-sambhandhitayä teñäà çré-kåñëa-präpty-ägraho darçitaù |

|| 10.84 || saù || 247-248 ||

[249] etad-anantaraà yarhy ambujäkñäpasasära bho bhavän kurün madhün vätha suhåd-didåkñayä [BhP 1.11.9] iti çré-dvärakä-prajä-väkyänusäreëa çré-kåñëa-sandarbhotthäpita-pädma-gadyänusäreëa ca nityaiva tuñöir avagantavyä | iti vätsalyäkhyo rasaù | atha maitrémayaù | taträlambanaù mitratvena sphuran maitré-viñayaù çré-kåñëas tad-äçraya-rüpäëi tal-lélä-gatäni svotkåñöa-sajätéya-bhäväni tadéya-miträëi ca | tatra çré-kåñëaù kvacic caturbhujo’pi çréman-naräkäratvenaiva pratétaù | yathä çré-gétäsu çrémad-arjunena – tenaiva rüpeëa caturbhujena sahasrabäho bhava viçvamürte [Gétä 11.46] iti sva-prärthanänantaraà tad-rüpe prädurbhüte, dåñövedaà mänuñaà rüpaà tava saumyaà janärdana | idäném asmi saàvåttaù sacetäù prakåtià gataù || [Gétä 11.51] ity uktam | ataeva viçva-rüpädénäà tad-darçana-jäta-sädhvasädi-bhävänäà ca na katham api tad-abhéñöatvam | atha tan-miträëi | suhådaù sakhäyaç ca | tatra pürvokta-lakñaëäù suhådaù çré-bhémasena-draupadé-prabhåtayaù | sakhäyaù çrémad-arjuna-çrédäma-viprädayaù |

Page 154 of 218


çrémati gokule çrédämädayaç ca | te ca çré-bhägavatädau prasiddhäù | tathägame vasudäma-kiìkiëy-ädayaù | bhaviñyottare malla-léläyäà subhadra-maëòalébhadra-bhadra-vardhana-gobhaöäù | yakñendrabhaöaù ity ädyä gaëitäù | gaëänäà tu tenaiva säkaà påthukäù [BhP 10.12.2] ity uktyä eñäm api çré-kåñëa-sämyam eva | gopaiù samäna-guëa-çéla-vayo-viläsa-veñaiç ca ity ädau darçitam | gopajäti-praticchannäù [BhP 10.18.11] ity ädi-padye çré-kåñëa-sandarbhe tathaiva vyäkhyätam | eñäà sväbhävika-vaiduñya-lakñakam api dékñäyäù paçu-saàsthäyäù [BhP 10.23.8] ity ädi-padyam asti | vaidagdhyam api kvacin nåtyatsu bäleñu [BhP 10.18.13] ity ädau çré-bhagavatäpi çläghita-guëatvena vyaïjayiñyate | te ca trividhäù – sakhäyaù priyasakhäù priya-narma-sakhäç ca tat-tad-bhäva-vaiçiñöyät | tatra çrédämädayaù parama-mädhuryaika-maya-praëayätiçayi-vihära-lälityenädhikäù itthaà satäm [BhP 10.12.11] ity-ädinokteù | tatra çré-kåñëasyälambanatvaà ca barhäpéòaà naöa-vara-vapuù [BhP 10.21.5] ity ädinä varëitam | athoddépaneñu guëäù abhivyakta-mitra-bhävatä ärjavaà kåtajïatvaà buddhiù päëòityaà pratibhä däkñyaà çauryaà balaà kñamä käruëyaà rakta-lokatvam ity ädayaù | avayava-vayaù-saundarya-sarva-sal-lakñaëatvam ity ädayaç ca | tatra sauhådya-maye ärjavädénäà prädhänyam (page 116) sakhyamaye tu vaidagdhya-saundaryädi-miçräëäà teñäm | tad-ubhayäça-miçräyäà maitryäà tu yathä svam aàça-dvayam | taträbhivyakta-tat-tad-bhävatä çrémad-arjunänutäpe yathä, sakhyaà maitréà sauhådaà ca [BhP 1.15.4] ity agre vakñyate | çré-gopeñu ca täà vyanakti— tän dåñövä bhaya-santrastän üce kåñëo 'sya bhé-bhayam | miträëy äçän mä viramate- häneñye vatsakän aham || [BhP 10.13.13] ity ädi | tato vatsän adåñövaitya puline 'pi ca vatsapän | ubhäv api vane kåñëo vicikäya samantataù || [BhP 10.13.16] ity antam | spasöam |

|| 10.13 || çré-çukaù || 249 ||

[250] tathä – te sampratéta-småtayaù samutthäya jaläntikät | äsan su-vismitäù sarve vékñamäëäù parasparam || [BhP 10.15.52] spasöam |

|| 10.15 || saù || 250 ||

[251]

Page 155 of 218


aho 'tiramyaà pulinaà vayasyäù [BhP 10.13.5] ity ädi | spañöam |

|| 10.13 || çré-bhagavän || 251 || [252] tathä— kvacit pallava-talpeñu niyuddha-çrama-karçitaù | våkña-müläçrayaù çete gopotsaìgopabarhaëaù || [BhP 10.15.17] spañöam |

|| 10.15 || çré-çukaù || 252 ||

[253] tathä— kunda-däma- [BhP 10.35.20] ity ädau narma-daù praëayiëäà vijahära iti |

[254] maëi-dharaù [BhP 10.35.20] ity ädau praëayino 'nucarasya kadäàse prakñipan bhujam agäyata yatra iti | spañöam |

|| 10.35 || çré-gopyaù || 253-254 ||

[255] atha jätiç ca kñatriyatvam | yatra sauhådamayasya präcuryam | tathä gopatvaà yatra sakhyamayasya präcuryam | atha kriyäç ca sauhådamaye vikränty-ädi-pradhänäù | sakhya-maye tu narma-gäna-nänä-bhäñäàçana-gavähväna-veëu-vädyädi-kalä-bälyädy-ucita-kréòädayaù | tatra narma, yathä— bibhrad veëuà jaöhara-paöayoù çåìga-vetre ca kakñe | väme päëau masåëa-kavalaà tat-phaläny aìguléñu || [BhP 10.13.11] spañöam |

|| 10.13 || saù || 255 ||

[256] anyäç ca, yathä—

Page 156 of 218


evaà våndävanaà çrémat kåñëaù préta-manäù paçün | reme saïcärayann adreù sarid-rodhaùsu sänugaù || kvacid gäyati gäyatsu madändhäliñv anuvrataiù | upagéyamäna-caritaù pathi saìkarñaëänvitaù || [BhP 10.15.9-10] ity ädi |

[257] tathä— megha-gambhérayä väcä nämabhir düra-gän paçün | kvacid ähvayati prétyä go-gopäla-manojïayä || [BhP 10.15.13] cakora-krauïca [BhP 10.15.14] ity ädi | spañöam |

|| 10.15 || saù || 257 ||

[258] tathä— tatropahüya gopälän kåñëaù präha vihära-vit | he gopä vihariñyämo dvandvé-bhüya yathä-yatham || [BhP 10.18.19] spañöam |

|| 10.18 || saù || 258 ||

[259] tathä— barha-prasüna-nava-dhätu-vicitritäìgaù proddäma-veëu-dala-çåìga-ravotsaväòhyaù | vatsän gåëann anuga-géta-pavitra-kértir gopé-dåg-utsava-dåçiù praviveça goñöham || [BhP 10.14.47] ity ädi | spañöam |

|| 10.14 || saù || 259 || (page 117)

[260] anena gopa-veñaç ca darçitaù | gä-gopakair anuvanaà nayatoù [BhP 10.21.19] ity ädau niryoga-päça-kåta-lakñaëayor vicitram ity anena ca | vicitratvaà cätra paööa-sütra-muktädi-mayatvenävagantavyam | tathä barhiëa-stavaka-dhätu-paläçair baddha-malla-paribarha-viòambaù | [BhP 10.35.6] ity ädiñu malla-veñaù | çyämaà hiraëya-paridhià ity ädau naöa-veñam ity anena naöa-veñaù | mahärha-vasträbharaëa- kaïcukoñëéña-bhüñitäù |

Page 157 of 218


gopäù samäyayü räjan [BhP 10.5.8] ity anusäreëa räja-veñaç ca | eña tu dvärakäddau pracuraù | tathä tatra gokule ca paridhänéyottaréyäbhyäà dhärmika-gåhastha-veñaç cävagantavyaù | eña eva névià vasitvä ruciräm [BhP 10.15.45] ity anena darçitaù | tais tair eva hi tat-tal-léläù çobhanta iti | atha dravyäëi ca vasana-bhüñaëa-çaìkha-cakra-çåìga-veëu-yañöi-preñöha-jana-prabhåténi | käläç ca tat-tat-kréòocitäù | te tu, yathä— evaà vanaà tad varñiñöhaà pakva-kharjüra-jambumat | go-gopälair våto rantuà sa-balaù präviçad dhariù || [BhP 10.20.25] dhenavo manda-gäminya [BhP 10.20.26] ity ädi, vanaukasaù pramuditä [BhP 10.20.27] ity ädi, kvacid vanaspati-kroòe [BhP 10.20.28] ity ädi, dadhy-odanaà samänétaà [BhP 10.20.29] ity ädi, çadvalopari saàviçya [BhP 10.20.30] ity ädi, prävåö-çriyaà ca täà vékñya [BhP 10.20.31] ity ädy-antam | spañöam |

|| 10.20 || saù || 260 ||

[261] evam anye’pi smartavyäù | athänubhäveñüdbhäsvaräù | tatra sauhåda-maye nirupädhi-tadéya-hitänusandhäna-yuktäyuktädi-kathana-sasmita-goñöhé-prabhåtayaù | sakhya-maye asaìkucita-préti-maya-ceñöäù | täç ca saha nänä-kréòä-saìgétädi-kaläbhyäsa-bhojanopaveça-çayanädayaù | narma-raho-léläkarëana-kathädayaç ca jïeyäù | itthaà [BhP 10.1211] ity ädinä yä eva praçastäù tathodähriyante— praväla-barha-stabaka- srag-dhätu-kåta-bhüñaëäù | räma-kåñëädayo gopä nanåtur yuyudhur jaguù || kåñëasya nåtyataù kecij jaguù kecid avädayan | veëu-päëitalaiù çåìgaiù praçaçaàsur athäpare || gopa-jäti-praticchannä devä gopäla-rüpiëau | éòire kåñëa-rämau ca naöä iva naöaà nåpa || bhrämaëair laìghanaiù kñepair äsphoöana-vikarñaëaiù | cikréòatur niyuddhena käka-pakña-dharau kvacit || kvacin nåtyatsu cänyeñu gäyakau vädakau svayam | çaçaàsatur mahä-räja sädhu sädhv iti vädinau kvacid bilvaiù kvacid kumbhaiù [BhP 10.18.9-14] ity ädi | spañöam |

|| 10.18 || çré-çukaù || 261 ||

[262] tathä— kåñëasya viñvak puru-räji-maëòalair

Page 158 of 218


abhyänanäù phulla-dåço vrajärbhakäù | sahopaviñöä vipine virejuç chadä yathämbhoruha-karëikäyäù || [BhP 10.13.8] kecid puñpa-dalaiù kecid [BhP 10.13.9] ity ädi | sarve mitho darçayantaù sva-sva-bhojya-rucià påthak | hasanto häsayantaç cä- bhyavajahruù saheçvaräù || [BhP 10.13.10] spañöam |

|| 10.13 || saù || 262 ||

[263] evam anyä api | tathä sauhåda-sakhyayoù sättvikäç conneyäù | tatra sauhåde’çrur yathä— taà mätuleyaà parirabhya nirvåto bhémaù smayan prema-jaläkulendriyaù | yamau kiréöé ca suhåttamaà mudä pravåddha-bäñpäù parirebhire 'cyutam || [BhP 10.71.27] (page 118) atra saty apy agrajänujatva-vyavahäre suhåttamam ity anena tad-aàçasyaivolläso’bhupagataù |

|| 10.71 || saù || 263 ||

[264] sakhye pralayo’pi, yathä— taà nägabhogaparivétam adåñöaceñöam älokya tatpriyasakhäù paçupä bhåçärtäù | kåñëe 'rpitätmasuhådarthakalatrakämä duùkhänuçokabhayam üòhadhiyo nipetuù || [BhP 10.16.10] spañöam |

|| 10.16 || saù || 264 ||

[265] evaà tatra tatra saïcäriëaç conneyäù | yathä sauhåde taà mätuleyam [BhP 10.71.27] ity ädau harñaù | yathä ca sakhye kåñëaà hradäd viniñkräntam [BhP 10.17.13] ity ädy-anantaram— upalabhyotthitäù sarve labdha-präëä iväsavaù |

Page 159 of 218


pramoda-nibhåtätmäno gopäù prétyäbhirebhire || [BhP 10.17.14] spañöam |

|| 10.17 || saù || 265 ||

[266] atha sthäyé maitry-äkhyaù | sa caiçvarya-jïäna-saìkucitaù çrédäma-viprädénäm | saìkocitaiçvarya-jïänaù çrémad-arjunädénäm | çuddhaù çré-gopa-bälänäm | ataeva kadäcid api na vikaroti | tathaiva çré-räma-vrajägamane samupetyätha gopälän häsya-hasta-grahädibhiù [BhP 10.65.5] ity ädika-vyavahäraù | tatra sauhåd-äkhyo bhedaù taà mätuleyaà parirabhya nirvåtaù [BhP 10.71.27] ity ädau jïeyaù | sakhyaà, yathä— ekadä ratham äruhya vijayo vänara-dhvajam | gäëòévaà dhanur ädäya tüëau cäkñaya-säyakau || säkaà kåñëena sannaddho vihartuà vipinaà mahat | bahu-vyäla-mågäkérëaà präviçat para-véra-hä || [BhP 10.58.13-14] kåñëena säkaà vihartum ity anvayaù |

|| 10.58 || saù || 266 ||

[267]

yathä ca— tenaiva säkaà påthukäù sahasraçaù snigdhäù suçig-vetra-viñäëa-veëavaù | svän svän sahasropari-saìkhyayänvitän vatsän puraskåtya viniryayur mudä || [BhP 10.12.2] eva-käreëa tadäsatti-rüpo’nubhävo darçitaù | yathä— yadi düraà gataù kåñëo vana-çobhekñaëäya tam | ahaà pürvam ahaà pürvam iti saàspåçya remire || [BhP 10.12.6]

spañöam ||

|| 10.12 || saù || 268 ||

[269] yathä ca—

Page 160 of 218


ücuç ca suhådaù kåñëaà svägataà te’tiraàhasä | naiko’py abhojka-bala ehétaù sädhu bhujyatäm || [BhP 10.14.45] spañöam ||

|| 10.14 || saù || 269 ||

[270]

çré-kåñëa eva teñäà jévanam ity äha— kåñëaà mahä-baka-grastaà dåñövä rämädayo 'rbhakäù | babhüvur indriyäëéva vinä präëaà vicetasaù || [BhP 10.11.49] muktaà bakäsyäd upalabhya bälakä rämädayaù präëam ivendriyo gaëaù | sthänägataà taà parirabhya nirvåtäù praëéya vatsän vrajam etya taj jaguù || [BhP 10.11.53] spañöam ||

|| 10.11 || saù || 270 ||

[271] tad evaà vibhävädi-saàvalanätmako maitrémayo rasaù | asya ca sauhådamayaù sakhyamaya iti bheda-dvayaà tatra taträvagantavyam | tasya prathamäpräpty-ätmaka-siddhy-ätmakau bhedau pürvavad ühyau | viyogätmako bhedo yathä— evaà kåñëa-sakhaù kåñëo bhräträ räjïä vikalpitaù | (page 119) nänä-çaìkäspadaà rüpaà kåñëa-viçleña-karçitaù || çokena çuñyad-vadana- håt-sarojo hata-prabhaù | vibhuà tam evänusmaran näçaknot pratibhäñitum || kåcchreëa saàstabhya çucaù päëinämåjya netrayoù | parokñeëa samunnaddha- praëayautkaëöhya-kätaraù || sakhyaà maitréà sauhådaà ca särathyädiñu saàsmaran | nåpam agrajam ity äha bäñpa-gadgadayä girä || [BhP 1.15.1-4] kåñëo’rjunaù | avikalpita iti cchedaù | nänä-çaìkäspadaà rüpam älakñya vikalpita ity arthaù | çucaù çokäçrüëi ämåjya ca | parokñeëa darçaägocareëa çré-kåñëena hetunä | ataeväniñöa-çaìkäyä abhävät nätra karuëa-rasävakäçaù | tad-abhävaç caiñäm aiçvarya-jïäna-samudhbhävinäà bhavaty eva iti | vaïcito’ham [BhP 1.15.5] ity ädikaà vakñyamäëaà viläpam |

[272] atha tad-anantaraà tuñöy-ätmaka-yogo yathä—

Page 161 of 218


te sädhu-kåta-sarvärthä jïätvätyantikam ätmanaù | manasä dhärayäm äsur vaikuëöha-caraëämbujam || tad-dhyänodriktayä bhaktyä viçuddha-dhiñaëäù pare | tasmin näräyaëa-pade ekänta-matayo gatim || aväpur duraväpäà te asadbhir viñayätmabhiù | vidhüta-kalmañä sthänaà virajenätmanaiva hi || [BhP 1.15.46-48] te päëòaväù sädhu yathä styät tathä kåta-sarvärthä vaçékåta-dharmärtha-käma-mokñä api vaikuëöhasya çré-kåñëasya caraëämbujam eva ätyantikaà parama-puruñärthaà jïätvä tad eva manasä dhärayämäsuù | näräyaëaù çré-kåñëaù | pürëa-gatim eva viçinañöi | vidhüta-kalmasaà yadästhänaà nitya-çré-kåñëa-prakäçäspadaà tadéyä sabhä | ätmanä sva-çaréreëaiva | tatra hetuù virajenäpräkåtena | hi-çabdo’sambhävanä-nivåtty-arthaù |

[273] tathä— draupadé ca tadäjïäya paténäm anapekñatäm | väsudeve bhagavati hy ekänta-matir äpa tam || [BhP 1.15.50] ätmnänaà prati anapekñamäëänäm | tat kåñëa-saìgamanam äjïäya samyag jïätvä | väsudeve çré-vasudeva-nandane | hi prasiddhau | tasminn ekänta-matis tam eva präptavaté |

|| 1.15 || çré-sütaù || 271-273 ||

[274] çré-vraja-kumäräëäà deçäntara-viyogätmaodäharaëaà tad-anantara-tuñöy-ätmodäharaëaà ca vatsalänusäreëaiva jïeyam | iti maétrémayo rasaù || atha ujjvalaù | aträlambanaù käntatvena sphuran känta-bhäva-viñayaù çré-kåñëaù | tad-ädhäraäù sajätéya-bhäväs tadéya-parama-vallabhäç ca | tatra çré-kåñëo yathä— çrutvä guëän bhuvana-sundara çåëvatäà te nirviçya karëa-vivarair harato 'ìga-täpam | rüpaà dåçäà dåçimatäm akhilärtha-läbhaà tvayy acyutäviçati cittam apatrapaà me || [BhP 10.52.37] spañöam |

|| çré-rukmiëé || 274 ||

[275]

Page 162 of 218


yathä ca— täsäm ävirabhüc chauriù smayamänamukhämbujaù | pétämbara-dharaù sragvé säkñän manmatha-manmathaù || [BhP 10.32.2]

|| 10.32 || çré-çukaù || 275 ||

[276] atha tad-vallabhäsu sämänyä sairindhré kürma-puräëoktäù kailäsa-väsinyaç ca | tatra pürvoktä (page 120) yathä— saivaà kaivalya-näthaà taà präpya duñpräpyam éçvaram | aìga-rägärpaëenäho durbhagedam ayäcata || [BhP 10.48.8] iti darçitä | pürvaà tädåça-durbhagäpi aìga-rägärpaëa-mätra-lakñaëena bhajanena taà präpya | aho äçcaryam | tena hetunä idaà sahoñyatäm [BhP 10.48.9] ity ädi-lakñaëam api ayäcata yäcituà yogyäbhüt | taà kathambhütam api | kevalaù çuddha-premaväàs tasya bhävaù kaivalyaà, tatraiva näthaà vallabham api | ato’syä ätma-tarpaëaika-tätparyäyäù sampraty api çré-vraja-devy-ädi-vac chuddha-premäbhävo darçitaù | svéyäù çré-rukmiëy-ädayaù | yä evoddiçya stauti-- yäù samparyacaran premëä päda-saàvähanädibhiù | jagad-guruà bhartå-buddhyä täsäà kià varëyate tapaù || [BhP 10.90.27] spañöam |

|| 10.90 || çré-çukaù || 276 ||

[277] tathä— itthaà ramä-patim aväpya patià striyas tä brahmädayo 'pi na viduù padavéà yadéyäm | bhejur mudäviratam edhitayänuräga- häsävaloka-nava-saìgama-lälasädyam || pratyudgamäsana-varärhaëa-päda-çauca- tämbüla-viçramaëa-véjana-gandha-mälyaiù | keça-prasära-çayana-snapanopahäryair däsé-çatä api vibhor vidadhuù sma däsyam || [BhP 10.61.5-6] ataeva ye mäà bhajanti dämpatyä [BhP 10.60.52] ity ädi nindä tv anya-paratvenaiva nirdiñöä | diñöyä gåheçvaré [BhP 10.60.54] ity ädy-uttara-väkyät | yathaiva ketumäla-

Page 163 of 218


varñe çré-kämadeväkhya-bhagavad-vyüha-stutau lakñmé-väkyam—striyo vratais tvä håñékeçvaraà svato hy ärädhya loke patim äçäsate’nyam [BhP 5.18.19] ity ädikam |

|| 10.61 || çré-çukaù || 277 ||

[278] atha vastutaù parama-svéyä api prakaöa-léläyäà parakéyäyamäëäù çré-vraja-devyaù | yä eväsamordhvaà stutäù— näyaà çriyo 'ìga u nitänta-rateù prasädaù svar-yoñitäà nalina-gandha-rucäà kuto 'nyäù | räsotsave 'sya bhuja-daëòa-gåhéta-kaëöha- labdhäçiñäà ya udagäd vraja-vallabhénäm || [BhP 10.47.30] ity ädiñu | gopyas tapaù kim acaran yad amuñya rüpaà [BhP 10.44.14] ity ädau yä eväsamordhvaà rüpaà paçyantéty atra | tathä cäha yä dohane 'vahanane mathanopalepa- [BhP 10.44.15] ity ädau dhanyä vraja-striya urukrama-citta-yänäù | urukrama-cittam eva yänaà yäsäà täù | yäs tac-cittaà yatra yatra gacchati tatra tatraiva tad-ärüòhäs tiñöhanti ity arthaù | cintä-yänä iti päöhe cintaç cintä bhavaneti pürvavad evärthaù |

|| 10.44 || çré-mäthura-striyaù || 278 ||

[279} ataeväsäm eva tatra tatra darçita utkarñaù | parakéyäyamänatvena niväraëädi-mäträàçe laukika-rasa-vidäm api matena sevitaù | yathäha bharataù— bahu väryate yataù khalu yatra pracchanna-kämukatvaà ca | yä ca mitho durlabhatä sä paramä manmathasya ratiù || [UN 1.20] iti | rudraù— vämatä durlabhatvaà ca stréëäà yä ca niväraëä | tad eva païca-bäëasya manye paramam äyudham || [UN 3.20] viñëu-guptaù— yatra niñedha-viçeñaù sudurlabhatvaà ca yan mågäkñéëäm | tatraiva nägaräëäà nirbharam äsajjate hådayam || [UN 3.21] iti | (page 121) ataeva käsäïcid gopa-kumäréëäà kätyäyané-japänusäreëa pati-bhäve’py ädhikyam anuvartate iti | kecit tu väraëädita eväsäà premädhikyaà manyante | tan na, jätito’py ädhikyät | tac ca vraja-striyo yad väïchanti [BhP 10.83.43] iti, väïchanti yad bhava-

Page 164 of 218


bhiyaù [BhP 10.47.58] ity ädinä vyaktam | na hi väraëädy-aàçam aìgékåtya teñäà lobho jätaù, anabhéñöatvät | ato jäty-aàçam eveti gamyate | ataù prabala-jätitvän niväraëädikam apy ayam atikrämatéty evam eva çläghyate yä dustyajam [BhP 10.47.61] ity ädinä | matta-hastinäà balasya durgätikramavan niväraëädy-atikramo hi täsäà prema-balasya vyaïjaka eva na tütpädakaù | jäty-aàçenaiva präbalye sati niväraëädi-sämye’pi täsäà sveñu prema-täratamyaà sambhavati | yathä täbhir api çré-rädhäyäù prema-vaiçiñöyena çré-kåñëa-vaçékäritva-vaiçiñöyaà darçitam | anayärädhito nünam [BhP 10.30.28] ity ädinä | yä ca täsäà kñobhe sati premëaù praphullatä sä khalu kåñëa-sarpasyeva svata eva siddhatayä na tv aparata ähäryatayä | kevalaupapatyasya prema-vardhanatvaà tu täbhir eva svayaà niùsvaà tyajanti gaëikäù [BhP 10.47.7], järä bhuktvä ratäà striyam [BhP 10.47.8] iti ninditam | yat tu kaçcit parakéyäsu laghutvaà vakti tat khalu präkåta-näyakam avalambamänäsu yuktaà, tatraiva jugupsitatvät | atra tu gopénäà tat-paténäà ca [BhP 10.33.35] ity ädinä tat-pratyäkhyänät | atra ca tat-paténäm iti tad-vyavahära-dåñöi-mätreëoktaà, na tu paramärtha-dåñöyä | tad-dåñöyä tu çré-kåñëa-sandarbhe täsäà svarüpa-çaktitvam evätra paratra sthäpitam | tathäsya çré-kåñëa-lakñaëasya näyakasya tädåça-bhävenaiva präptau etäù paraà tanu-bhåtaù [BhP 10.47.58] ityädiñu sarvordhva-çläghäçravaëät parama-garéyastvam eva | ataevoktam— neñöä yad aìgini rase kavibhir paroòhä tad gokulämbujadåçäà kulam antarena | äçäàsayä rasavidher avatäritänäà kaàsäriëä rasikamaëòalaçekhareëa || [UN 5.3] iti | atha täsäà svapatyäbhäsa-sambandham api värayituà yojayati – näsüyan khalu kåñëäya mohitäs tasya mäyayä | manyamänäù svapärçvasthän svän svän därän vrajaukasaù || [BhP 10.33.37] tad evaà bhävata utkarño darçitaù | daihikaà tam äha—täbhiù sametäbhir udära-ceñöitaù [BhP 10.29.43] ity ädau vyarocataiëäìka ivoòubhir våtaù iti | spañöam |

|| 10.29 || saù || 280 ||

[281]

kià ca— taträtiçuçubhe täbhir bhagavän devaké-sutaù | (page 122)

Page 165 of 218


madhye maëénäà haimänäà mahä-marakato yathä || [BhP 10.33.7] spañöam |

|| 10.33 || saù || 281 ||

[282] guëa-vaibhava-kåtam apy äha— täbhir vidhüta-çokäbhir bhagavän acyuto vibhuù | vyarocatädhikaà täta puruñaù çaktibhir yathä || [BhP 10.32.10] spañöam |

|| 10.32 || saù || 282 ||

[283] kalä-vaidagdhékåtam äha päda-nyäsair bhuja-vidhutibhiù [BhP 10.33.7] ity ädi | uccair jagur nåtyamänä raktakaëöhyo ratipriyäù | kåñëäbhi-marçamuditä yad gétenedam ävåtam || [BhP 10.33.9] idaà jagat | adyäpi yäsäà gétäàçä eva jagati pracarantéty arthaù | yad uktaà saìgéta-säre— tävanta eva rägäù syur yävatyo jéva-jätayaù | teñu ñoòaça-sähasré purä gopé-kåtä varä || iti | ante ca teñäm eva vibhägaç ca tatra svargädiñu darçita iti | kià ca— käcit samaà mukundena svarajätér amiçritäù | unninye püjitä tena préyatä sädhu sädhv iti | tad eva dhruvam unninye tasyai mänaà ca bahv adät || [BhP 10.33.10] svaräù ñaòjädayaù sapta jätayas teñu rägotpatti-hetavaù | tä ubhayor api parama-pravéëatvät svaräntareëa jäty-antareëa cämiçritäù çuddhä eva unninye utkarñeëa jagau | tatra çakra-çarvara-parameñöi-purogä-niçcita-tattva-gänasya çré-mukundasyäpi sahärthatvenäprädhänyaà vivakñitam | taträpy uc-chabdena |ataeva tena püjitä | tadaiva täläntareëa nibaddhaà gétaà dhruväkhyaà täla-viçeñaà kåtvä yä tato’py utkarñeëa jagau tasyai pürvasyä apy adhikaà mänam adät |

|| 10.33 || saù || 284 ||

[285]

Page 166 of 218


atha täsu sämänyäsu sairindhré mukhyä | sarvatra khyätatvät | svakéyäsu paööa-mahiñéñu çré-rukmiëé-satyabhäme mukhye | yathä çré-hari-vaàçe— kuöumbasyeçvaré yäséd rukmiëé bhéñmakätmajä | satyabhämottamä stréëäà saubhägye cädhikäbhavat || atha çré-vraja-devéñu mukhyä bhaviñyottaroktäù – gopälé pälikä dhanyä viçäkhä dhyäna-niñöhikä | rädhänurädhä somäbhä tärakä daçamé tathä || iti | daçamy api tärakä-nämnéty arthaù | skände prahläda-saàhitäyäà tu lalitä çaivyä padmä catasro’nyäù | anyatra candrävalé ca çrüyate | sä cäträrtha-sämyät somäbhaivänumeyä | kärtsnyena tu pramadä-çata-koöibhir äkulitä ity ägamopadeçaù | etäsv api çré-rädhikaiva mukhyä | saiva räsotsave çré-kåñëena parama-premëäntardhäpiteti çré-kåñëa-sandarbhe sandarçitam asti | prasiddhä ca tathä saiva sarvatreti | ataù çraiñöhya-cihnena gopäla-tapany-uktä gändharvikaiva sety anumeyä | atha täù çré-kåñëa-vallabhäs tridhä dåçyante mugdhä madhyä pragalbhä iti | tädåçyaà ca nava-yauvana-spañöa-yauvana-samyag-yauvanair vayo-bhedais tat-tac-ceñöäbhiç ca | samyag-yauvanaà ca präpta-ñoòaça-varñatvam eva nädhikam kanyäbhir dvy-añöa-varñäbhiù iti gautaméya-tanträt | tathä svabhäva-bhedena dhérä adhérä miçra-guëäç ceti punas tridhävagantavyäù | prema-täratamyena çreñöhäù samäù laghava iti ca | atha tä lélävasthä-bhedenaikaikä | abhisärikä väsaka-sajjotkaëöhitä khaëòitä vipralabdhä (page 123) kalahäntaritä proñita-bhartåkä svädhéna-bhartåkä ity añöau nämäni bhajanti | tathä parasparaà bhävänäà sädåçya-kiïcit-sädåçyäsphuöa-sädåçyäni | virodhitvaà caitad bheda-catuñöayät punaç catväri sakhé suhåt taöasthä prätipakñiké ceti | bhäva-bhedäç ca sthäyi-nirüpaëe jïeyäù | tatra sakhé yathä apy eëa-patné [BhP 10.33.11] ity ädi dvaye purato darçanéyä | atra hi tanvan dåçäà sakhi sunirvåtim iti svéya-tad-didåkñä-dyotanät | sakhéti tad-darçana-sukhopabhoga-saubhägya-bhägitä-sämyena tasyäà sakhyäropaëät känteti kåñëa-saìginyäù saubhägyätiçayasya cänumodanät sakhyam eva spañöam | ataeva tal-lélänumodanam api bähuà priyäàsä- [BhP 10.30.12] ity ädinä | suhåd yathä – anayärädhito nünaà bhagavän harir éçvaraù | yan no vihäya govindaù préto’yam anayad rahaù || [BhP 10.30.28] asyäç ca tad-bhägya-mätra-praçaàsanät vyaktaà sauhådyam |

[286] taöasthä yathä – påcchatemä latä bähün apy äçliñöä vanaspateù |

Page 167 of 218


nünaà tatkaraja-spåñöä bibhraty utpulakäny aho || [BhP 10.30.13] atra sakhé-vacanaà çrutväpi tataudäsényät täöasthyam eva vyaktam | evam anayärädhito nünam iti suhåd-väkyänantaram api dhanyä aho amé älyaù [BhP 10.30.29] ity-ädi-väkye ca |

[287]

atha prätipakñikä yathä— asyä amüni naù kñobhaà kurvanty uccaiù padäni yat | yaikäpahåtya gopénäà raho bhuìkte 'cyutädharam || [BhP 10.30.30] atha prakaöa eva matsara iti täbhyo vilakñaëatvam | tathaiva çré-harivaàçädau pärijäta-haraëe çré-rukmiëéà prati satyabhämäyäù | spañöam |

|| 10.30 || çré-çukaù || 285-287 ||

[288] atra vicäryate | nanu bhagavad-bhakteñu parasparaà pratipakñitvam asambhavam ahådyaà ca | tathä täsäà tat saubhaga-madam [BhP 10.29.48] ity ädau tad-érñämadamänädi-dürécikérñäà çré-bhagavato’pi dåçyate | tathä çrématä muninä svayam api täbhis tatra daurätmya-çabdaù prayukto’stéti | tatrocyate sarvaiva hi çré-bhagavataù kréòä préti-poñäyaiva pravartate | bhajate tädåçéù kréòä yäù çrutvä tat-paro bhavet [BhP 10.33.36] ity ädi | çrutväpéty arthaù | tatra çåìgära-kréòäyäç cäsyäù svabhävo’yaà yat khalv érñä-mada-mänädi-lakñaëa- (page 124) tat-tad-bhäva-vaicitré-parikaratayaiva rasaà puñëäti | yata eva tädåçatayaiva kavibhir varëyate | çré-bhagavatä ca sva=léläyäm aìgékriyate | svasminn api dakñiëänuküla-çaöha-dhåñöateti caturbheda-näyakatvaà yathä-sthänaà vyajyate | tasmät tal-lélä-çaktir eva täsu tat-tad-bhävaà dadhäti | taà ca bhävänurüpeëaiveti darçitam | ataeva yadä sarväsäm eva tad-viraho bhavati tadä dainyanaika-jätéya-bhävatväpattyä sarvatra sakhyam eväbhivyajyate | yathä— anvicchantyo bhagavato märge gopyo 'vidürataù | dadåçuù priyaviçleñän mohitäà duùkhitäà sakhém || [BhP 10.30.41] ity atra tasyäà pürväsäm eva sakhétva-vyaïjanä | viraha-lélä ca täsäà jhaöiti çré-kåñëa-viñayaka-tåñëätiçaya-vardhanärthaiva | nägara-cüòämaëéndräya çré-kåñëäya ca täsäà tad-våddhir athyarthaà rocate | yathoktaà nähaà tu sakhyo bhajato’pi jantün [BhP 10.32.10] ity ädinä | tasmän madhye viraho’pi bhavati | tadä çré-kåñëasya mada-mänädi-vinodam atikramyäpi tad-adhyavasäyaù syät | tato mada-mänayoù praçamäya sva-viñayaka-tåñëätiçaya-rüpa-prasädäya ceti täsäà tat saubhagety aträrthaù | sarva-samudita-räsa-lélärthaà madasya praçamäya mänasya ca prasädäya prasädanäyety artho vä | tatas tad-vardhanecchäpy änuñaìgéti samänam |

Page 168 of 218


atha jäte ca virahe dainyenaiva täsäà tatra daurätmya-buddhiù | na tu vastuta eva tad-daurätmyaà premaika-viläsa-rüpatvät | çré-munéndro’pi tad-bhävänusäritvenaiva tad-väkyam anuvadati tayä kathitm äkarëya [BhP 10.30.42] ity ädi | svayaà tu pürvaà tasmiàs tadéye made doñaà pratyäkhyätavän asti | yathä— reme tayä cätmarata ätmärämo 'py akhaëòitaù | käminäà darçayan dainyaà stréëäà caiva durätmatäm || [BhP 10.30.35] svätma-rataù svatas tuñöo’pi ätmarämaù sva-kréòo’pi akhaëòitaù | tasyäà satatäsaktaù san reme | tädåçaç cet kim iti tad-äsakto babhüva, tathä reme ca | ata äha tayä itthambhüta-guëo hariù [BhP 1.7.10] itivat tathä-bhüta-guëatayä tadéya-prema-sarvasva-sära-rüpayety arthaù | atas tasyänyena tädåçatväsambhavät prema-viçeña eväsau sphurati na tu kämaù | sa ca prema-viçeña édåça-prabalaù yat kämivad eva dainyädikaà tayoù prakaöébhavatéty äha kämitäm iti | mada-mänädy-ätmake käminénäà premëi käminäà yad dainyaà loka-prasiddhaà tad eva sva-dvärä tat-prema-viçeña-päraveçyena darçayan prakaöayan reme | yad vä yayaiva lélayä svayam eva tucchébhütäù sarve’py anye nägaraà-manyä ity äha käminäm iti | sva-lélä-mahimnä käminäà präkåtänäà dainyaà rasa-sampatti-hénatvaà stréëäà ca präkåtänäà taà vinänyasya bhajanena durätmatäà duñöa-bhävatäà darçayann iti darçayad vidhu-paräjayaà rasävaktuà ullasati dhüta-läïchanam itivat |

|| 10.30 || çré-çukaù || 288 || (page 125)

[289] ity älambano vyäkhyätaù | athoddépaneñu guëäù | näré-mohana-çélatvam | avayava-varëa-rasa-gandha-sparça-çabda-sal-lakñaëa-nava-yauvanänäà kamanéyatä | nitya-nütanatvam abhivyakta-bhävatvaà prema-vaçyatvaà saubuddhya-sat-pratibhädayaç ca | tatra näré-mohana-çélatvädikaà, yathä—kåñëaà nirékñya vanitotsava-rüpa-çélam [BhP 10.21.12] iti | spañöam |

|| 10.21 || çré-vraja-devyaù || 289 ||

[290] nitya-nütanaà ca yadyapy asau pärçva-gataù [BhP 1.11.34] ity ädau dåñöam | athäbhivyakta-bhävatvam | tatra pürva-räge— çarad-udäçaye sädhu-jäta-sat-sarasijodare çré-muñä dåñä | surata-nätha te 'çulka-däsikä varada nighnato neha kià vadhaù || [BhP 10.31.2] he dåçaiva surata-yäcaka taträpi he kätyäyany-arcanänte vara-prada, taträi bhäva-viçeña-darçitayä dåçä kåtvaiväçulka-däsikä-tulyatvaà präptäs tayaiva punar nighnatas tava na kià vadhaù stré-hatyäpi na bhavati | dåças tädåçatve mahä-mohana-cauratvaà darçayati | çarad-udäçaya ity ädi |

Page 169 of 218


tatra mohanatvaà dvividhaà—svarüpa-kåtaà duñkara-kriyä-kåtaà ca | tad ubhayam api tat-tad-viçeñaëair vyaktam | tathä— madhurayä girä valgu-väkyayä budha-mano-jïayä puñkarekñaëa | vidhi-karér imä véra muhyatér adhara-sédhunäpyäyayasva naù || [BhP 10.31.8] madhurayeti svarüpa-mädhuryaà valgu-väkyayety artha-mädhuryaà budha-manojïayeti budhänäà tädåça-bhäväbhijïänäm eva manojïayeti bhäva-viçeña-mädhuryaà vyaïjitam |

[292] tathä— prahasitaà priya premavékñaëaà viharaëaà ca te dhyänamaìgalam | rahasi saàvido yä hådi-spåçaù kuhaka no manaù kñobhayanti hi || [BhP 10.31.10] saàvidäù saìketa-narmäëi |

[293] tathä— dina-parikñaye néla-kuntalair vana-ruhänanaà bibhrad ävåtam | ghana-rajasvalaà darçayan muhur manasi naù smaraà véra yacchasi || [BhP 10.31.12] muhuù punaù punar vyäjena parävåtyety arthaù |

[294] tathä— pati-sutänvaya-bhärtå-bändhavän ativilaìghya te 'nty acyutägatäù | gati-vidas tavodgéta-mohitäù kitava yoñitaù kas tyajen niçi || rahasi saàvidaà håc-chayodayaà

Page 170 of 218


prahasitänanaà prema-vékñaëam | båhad-uraù çriyo vékñya dhäma te muhur atispåhä muhyate manaù || [BhP 10.31.16-17] gati-vidas tavodgéta-mohitä iti asmäkaà mohana-prakära-jïänenaiva tvaà tathä veëunä gétavän ity arthaù |

|| 10.31 || çré-gopyaù parokña-sthitaà çré-bhagavantam || 292-294 ||

[295] evaà— gaväà hitäya tulasi gopénäà rati-hetave | våndävane tvaà vapitä sevitä viñëunä svayam || iti skände revä-khaëòéya-tulasé-stava-vacanam api tat-pürva-räge darçanéyam | tathä sambhoge’pi iti viklavitaà täsäm [BhP 10.29.42] ity ädau prahasya iti täbhiù sametäbhir udära-ceñöitaù [BhP 10.29.43] iti, udära-häsa-dvija-kunda-dédhiti [BhP 10.29.46] cäbhivyakta-bhävatvodäharaëam | atha premëä vaçyatvaà dvividham | premäntareëa preyasé-premëä ca | tatra pürveëa narmadaù praëayinäà (page 126) vijahära 10.35.20] ity atra darçitam | tathottareëa | tatra pürva-rägätmakena yathä – tathäham api tac-citto nidräà ca na labhe niçi [BhP 10.53.2] iti | spañöam |

|| 10.53 || çré-bhagavän rukmiëé-dütam || 295 ||

[296] tathä -- bhagavän api tä rätréù çaradotphullamallikäù | vékñya rantuà manaçcakre yogamäyäm upäçritaù || [BhP 10.29.1] yoga-mäyäà täsäm asaìkhyänäm asaìkhya-väïchä-pürikäà sva-çaktià svabhävata eväçritya ity arthaù |

[297] sambhogätmakena yathä – iti viklavitaà täsäà çrutvä yogeçvareçvaraù | prahasya sadayaà gopér ätmärämo 'py aréramat || [BhP 10.29.42]

Page 171 of 218


atra viklavitam iti täsäà premätiçaya-jïäpakaà sadayam iti tasya tat-prema-vaçyatvätiçayäbhidhäyakam | ätmärämo’péti täsäà prema-guëa-mähätmya-darçakam | ätmärämäç ca munayaù [BhP 1.7.10] ity ädau itthambhüta-guëo hariù itivat |

|| 10.29 || çré-çukaù || 296-297 ||

[298] evaà reme svayaà svaratir atra gajendra-lélaù [BhP 10.33.23] iti | sväsu täsu ratir yasya saù | tathä täsäà rati-vihäreëa [BhP 10.33.20] ity ädikam | gopé-kapola-saàçleñaù [ViP 5.13.54] ity ädikaà viñëu-puräëa-padyam apy udähåtam |

[299] kià ca— evaà pariñväìgakaräbhimarça- snigdhekñaëoddämaviläsahäsaiù | reme rameço vrajasundarébhir yathärbhakaù svapratibimbavibhramaiù || [BhP 10.33.17] atra rameça ity anena tasya ramä-vaçékäritvaà darçitam | pariñvaìgety ädinä taträpi snighekñaëetvädinä rema ity anena ca täsäà premëä tasya vaçyatvaà vyaktam | dåñöäntena tu tadä tasya täsäà cärbhaka-pratibimbayor iva gäna-nåtyädi-viläseñu eka-ceñöatäpatti-sücanayä mithaù parama-premäsaktir darçitä |

[300] api ca— evaà çaçäìkäàçu-viräjitä niçäù sa satya-kämo 'nuratäbalä-gaëaù | siñeva ätmany avaruddha-saurataù sarväù çarat-kävya-kathä-rasäçrayäù || [BhP 10.33.26] evaà pürvokta-prakäreëa anurato nirantaram anurakto’balä-gaëo yatra tädåçaù sa çré-kåñëa-candra ätmani citte’varuddhaà samantän nigåhya sthäpitaà saurataà surata-sambandhi-bhäva-hävädikaà yena tathäbhütaù san | ataeva satya-kämaù vyabhicära-rahita-prema-viçeñaù san çarat-sambandhinyo yävatyo rasäçrayäù kävya-kathäù sambhavanti täù sarvä eva siñeve | çarac-chabdo’träkhaëòam eva vä saàvatsaraà vadati | tataù çaçaìkäàçu-viräjitatvam upalakñaëam iti vyäkhyeyam | evaà saurata-saàläpaiù [BhP 10.60.58] iti çré-rukmiëé-parihäse’pi saurata-çabdas tädåçatvena prayuktaù |

Page 172 of 218


|| 10.33 || çré-çukaù || 300 || (page 127)

[301] atraivam api svayam uktaà na päraye’ham [BhP 10.32.12] ity ädi | atha praväsätmakena, yathä— våñëénäà pravaro mantré kåñëasya dayitaù sakhä | çiñyo båhaspateù säkñäd uddhavo buddhi-sattamaù || tam äha bhagavän preñöhaà bhaktam ekäntinaà kvacit | gåhétvä päëinä päëià prapannärti-haro hariù || gacchoddhava vrajaà saumya pitror nau prétim ävaha | gopénäà mad-viyogädhià mat-sandeçair vimocaya | tä man-manaskä mat-präëä mad-arthe tyakta-daihikäù || [BhP 10.46.1-4] ity ädi | tathä ca skända-prahläda-saàhitä-dvärakä-mähätmye täù prati çrémad-uddhava-väkyam – bhagavän api däçärhaù kandarpa-çara-péòitaù | na bhuìkte na svapiti ca cintayan vo hy aharniçam || iti | evaà räja-kumäréëäà pariëayo’pi täbhir gopa-kumärébhir ekätmatvät präyas tad-viraha-käla-kñapaëärtha eva täsäà präëa-parityäga-parihärärtham eva ca | yathoktaà pädme—kaiçore gopa-kanyäs tä yauvane räja-kanyakä iti | yathä ca çré-rukmiëé-väkyam— yarhy ambujäkña na labheya bhavat-prasädaà jahyäm asün vrata-kåçän çata-janmabhiù syät || [BhP 10.52.43] iti |

[302] athoddépaneñu jätiù | tatra gopatva-rüpäm äha – vividha-gopa-caraëeñu vidagdho veëu-vädya urudhä nija-çikñäù || [BhP 10.35.15] ity ädinä | spañöam |

|| 10.35 || çré-vraja-devyaù || 301-302 ||

[303] yädavatva-rüpäà sädåçya-rüpäà cäha – meghaù çrémaàs tvam asi dayito yädavendrasya nünam [BhP 10.90.20] ity ädinä || spañöam |

|| 10.90 || çré-paööa-mahiñyaù || 303 ||

[304]

Page 173 of 218


atha kriyäù | täç ca dvividhäù | bhäva-sambandhinyaù sväbhävika-vinoda-mayyaç ca | pürvä yathä – niçamya gétaà tad-anaìga-vardhanam [BhP 10.29.4] ity ädi | spañöam |

|| 10.29 || çré-çukaù || 304 ||

[305] uttaräù— väma-bähu-kåta-väma-kapolo valgita-bhrür adharärpita-veëum || [BhP 10.35.2] ity ädi | spañöam |

|| 10.35 || çré-vraja-devyaù || 305 ||

[306] vividha-gopa-caraëeñu [BhP 10.35.14] ity ädau ca tä jïeyäù | atha dravyäëi | tatra tasya preyasyo yathä – uñasy utthäya gotraiù svair anyonyäbaddha-bähavaù | kåñëam uccair jagur yäntyaù kälindyäà snätum anvaham || [BhP 10.22.6] gotrair vargaiù |

|| 10.22 || çré-çukaù || 306 ||

[307]

tad-vraja-striya äçrutya [BhP 10.21.3] ity ädau ca sva-sakhébhyo’nvavarëayann ity udähäryam | tat-parikaräù – taà vékña kåñëänucaraà vraja-striyaù [BhP 10.47.1] ity ädi | spañöam |

|| 10.47 || saù || 307 ||

[308]

maëòanam – pürëäù pulindya urugäya-padäbjea-räga-çré-kuìkumena dayitä [BhP 10.21.17] ity ädi |

[309]

vaàçé—gopyaù kim äcarad ayaà kuçalaà sma veëuù [BhP 10.21.17] ity ädi | spañöam |

Page 174 of 218


|| 10.21 || täù || 309 ||

[310] padäìkaù – padäni vyaktam etäni nanda-sünor mahätmanaù [BhP 10.30.25] ity ädi |

[311] pada-dhüliù – dhanyä aho amé älyo govindäìghry-abja-reëavaù | yän brahmeço ramä devé dadhur mürdhny agha-nuttaye || [BhP 10.30.29] (page 128) atra premaiva tad-utkarñaà gamayati na tv aiçvarya-jïänam | svabhävaù khalv ayaà préti-paramotkarñasya yat sva-viñayaà sarvata utkarñeëänubhävayati | yathädi-bharatena måga-premëä tadéya-khura-sparçät påthivyä api mahä-bhägadheyatvaà varëitam—kià vä are äcaritaà tapas tapasvinyä yad iyam avaniù [BhP 5.8.23] ity ädinä | evam eva— kià te kåtaà kñiti tapo bata keçaväìghri- sparçotsavotpulakitäìga-ruhair vibhäsi | apy aìghri-sambhava urukrama-vikramäd vä äho varähavapuñaù parirambhaëena || [BhP 10.30.10] atra pürvärdhe premëä çré-kåñëa-mädhurya-mahimoktiù | uttarärdhe tenaivänyatra heyatoktiù | atra ca apéti kim arthe | tataç ca eño’ìghri-sambhavo harña-vikäraù urukramasya trivikramasya vikramäd väpi päda-vikñepäd väpi kià jätaù | äho iti pakñäntare | varäha-vapuñaù känta-bhävato’pi parirambhaëena vä eño’ìghri-sambhavaù kià jätaù | na hi na héty arthaù | apéti stokärthe vä sarpiño’pi syäd itivat | tataç ca urukrama-vikramäd api eño’ìghri-sambhavo vikäraù syät | kintu stoka eva syäd ity arthaù |

|| 10.30 || täù || 312 ||

[313] nakhäìkaù – påcchatemä latä bähün [BhP 10.30.31] ity ädäv eva jïätaù | evaà våndävana-yamunädény apy udähäryäëi | atha kälaç ca räsotsavädi-sambandhé | sa yathä—täù kià niçäù smarati yäsu [BhP 10.47.43] ity ädi | spañöam |

|| 10.47 || täù || 313 ||

[314]

Page 175 of 218


tad evaà yathä tadéya-guëädayaù uddépanäs tathaiva tädåça-sevopayogitvena tat-preyasé-guëä api jïeyäù | te ca täsäm ätma-sambandhina ätmäbhéñöa-tad-vallabhäsambandhinaç cety ubhaye’py ühyäù | athänubhäväù | tatra sairindhryädénäà, yathä – sä majjanälepa-duküla-bhüñaëa- srag-gandha-tämbüla-sudhäsavädibhiù | aprasädhitätmopasasära mädhavaà [BhP 10.48.5] ity ädi | spañöam |

|| 10.15 || çré-çukaù || 314 ||

[315] çré-paööa-mahiñéëäm itthaà ramä-patim aväpya [BhP 10.59.44] ity ädi-dvaya eva viditaù | çré-vraja-devénäà yathä, äsäm aho [BhP 10.47.61] ity ädau | yä dustyajam ity ädi | tatra ca vivaraëam— taà gorajaç-churita-kuntala-baddha-barha- vanya-prasüna-rucirekñaëa-cäru-häsam | veëum kvaëantam anugair upagéta-kértià gopyo didåkñita-dåço 'bhyagaman sametäù || pétvä mukunda-mukha-säragham akñi-bhåìgais täpaà jahur viraha-jaà vraja-yoñito 'hni | tat sat-kåtià samadhigamya viveça goñöhaà savréòa-häsa-vinayaà yad apäìga-mokñam || [BhP 10.15.42-43} ity ädi spañöam |

|| 10.15 || çré-çukaù || 315 ||

[316] atha präyaù sarväsäà te caturvidhäù udbhäsvara-sättvikälaìkära-väcikäkhyäù | tatrodbhäsvarä uktäù – névy-uttaréya-dhammilla-sraàsanaà gätra-moöanam | jåmbhä ghräëasya phullatvaà niçväsädyäç ca te matäù ||[UN 10.70] iti | yathä— tad-aìga-saìga-pramudäkulendriyäù keçän dukülaà kuca-paööikäà vä | näïjaù prativyoòhum alaà vraja-striyo visrasta-mäläbharaëäù kurüdvaha || [BhP 10.33.17] ity ädi | (page 129)

Page 176 of 218


[317] sättvikäù – tatraikäàsa-gataà bähuà kåñëasyotpala-saurabham | candanäli-samäghräya håñöa-romä cucumba ha || [BhP 10.33.12] spañöam |

|| 10.33 || çré-çukaù || 317 ||

[318] nirvikärätmake citte bhävaù prathama-vikriyä || UN 11.6] | sa yathä -- cittaà sukhena bhavatäpahåtaà gåheñu [BhP 10.29.34] ity ädi | spañöam |

|| 10.29 || çré-gopyaù || 318 ||

[319] grévärecaka-saàyukto bhrü-neträdi-vikäça-kåt | bhäväd éñat-prakäço yaù sa häva iti kathyate || [UN 11.9] iti | sa yathä çré-lakñmaëä-svayaàvare – unnéya vaktram uru-kuntala-kuëòala-tviò- gaëòa-sthalaà çiçira-häsa-kaöäkña-mokñaiù | räjïo nirékñya paritaù çanakair murärer aàse 'nurakta-hådayä nidadhe sva-mäläm || [BhP 10.83.29] iti |

|| 10.83 || saiva || 319 ||

[320] evaà -- häva eva bhaved dhelä vyakta-çåìgära-sücakaù [UN 11.11] iti lakñaëänusäreëa heläpy udähäryä | sä çobhä rüpa-bhogädyair yat syäd aìga-vibhüñaëam [UN 11.13] | sä yathä – täsäm ativihäreëa [BhP 10.33.21] ity ädi, gopyaù sphurat-puraöa-kuëòala-kuntala-tviò-guëa-çriyä sudhita-häsa-nirékñaëena [BhP 10.33.22]

[321] mädhuryaà näma ceñöänäà sarvävasthäsu cärutä [UN 11.19] | tad yathä – käcid räsa-pariçräntä pärçvasthasya gadä-bhåtaù | jagräha bähunä skandhaà çlathad-valaya-mallikä || [BhP 10.33.11]

Page 177 of 218


spañöam ||

|| 10.33 || çré-çukaù || 321 ||

[322] niùçaìkatvaà prayogeñu budhair uktä pragalbhatä || [UN 11.21] sä ca— tatraikäàsa-gataà bähum [BhP 10.33.11] ity ädau darçitä | audäryaà vinayaà prähuù sarvävasthä-gataà budhäù | [UN 11.15] tad yathä—mågayur iva kapéndram [BhP 10.47.17] ity ädau dustyajas tat-kathärthaù iti | spañöam |

|| 10.47 || saiva || 323 ||

[324] evaà— çobhaiva käntir äkhyätä manmathäpyäyanojjvalä || [UN 11.15] käntir eva vayo-bhoga-deça-käla-guëädibhiù | uddépitätivistäraà präptä ced déptir ucyate || [UN 11.17] ity anusäreëa känti-dépté apy udähärye | priyänukaraëaà lélä ramyair veça-kriyädibhiù | [UN 11.28] tasyäà veça-kriyayä tac-ceñöänukaraëaà yathä – antarhite bhagavati [BhP 10.30.1] ity ädy anantaram gatyänuräga-smita- [BhP 10.30.2] ity ädi ||(page 130)

[325] täs täù bähu-prasärä [BhP 10.29.46] ity ädinoktäs tadéya-lélä ity arthaù | paçcädäveçena rüpaà tad-abheda-bhävanä-rüpam | gati-smita-prekñaëa-bhäñaëädiñu [BhP 10.30.3] ity ädi | evaà sva-viläsa-rüpäà léläm udbhävyäpi täsäà nijo bhävo nigüòhaà tiñöhaty eva, yathä vakñyate yatanty unnidadhe’baram [BhP 10.30.20] ity atra yatantéti | athaitad agre’pi käla-kñepärthaà yä lélä yäbhir gätuà pravartitäù premäveçena tä lélä eva täsv äviñöhä iti tat-tad-anukaraëa-viçeñe hetur jïeyaù | etad-anukaraëaà ca präyo na lélä-çabda-väcyam | bälyädi-rüpasyänälambanatvenojjvala-rasäìgatväbhävät | tatra

Page 178 of 218


pütanädénäà préti-mätra-virodhi-bhävänäm api tathä çré-kåñëa-janany-ädénäà nija-préti-viçeña-virodhi-bhävänäm api ceñöänukaraëaà çré-kåñëänukartréëäà gopikänäà sakhébhis täsäà viraha-käla-kñepäya tat-tad-bhäva-poñärthaà kåtrimatayiväìgékåtaà, na tu tat-tad-bhäveneti samädheyam | kecic caivaà vyäcakñate, pütanä-vadha-lélä-smaraëäveçe sati käsäïcit pütanänukaraëam api çré-kåñëäniñöhä-çaìkayä bhayenaiva bhavati | yathä loke’pi ätma-niñöhä-çaìkayä bhayonmattasya tad-bhaya-hetu-vyäghrädy-anukaraëaà bhavati | tatas tad-anukaraëe’pi ätmanéva çré-kåñëe prétir evollasati na tu dveñaù | sä prétir yathätmani tad-rüpatayaiva tiñöhati tathaiva täsäà çré-kåñëe’pi svabhävocitaivänuvartate | tataù baddhänyayä srajä käcid [BhP 10.30.23] ity ädau çré-yaçodänukaraëaà ca tathaiva mantavyam | pürvaà hi dämodara-lélä-smaraëäveçena tasyäù çré-kåñëa-bhävaù | tataç ca vaktraà ninäya bhaya-bhävanayä sthitsya [BhP 1.8.31] ity-ukta-rétyä çré-yaçodäto bhayam api jätam | bälya-svabhävänusmaraëena tad-anukaraëaà ca | tataç ca saiva svayam anyäà käïcé-tal-léläveçenaiva kåñëäyamänäà ca babandha | tathäpi pürvavat svabhävocitaiva prétis tasyäm antarvartata eva | sä hi prétis tat-tad-bhävasya paramäçraya-rüpä | tato bahir eva tat-tad-anukaraëät çré-yaçodä-bhävasya ca madhye çré-kåñëa-bhäva-vyavadhänena nija-bhäväsparçän na virodha iti |

|| 10.30 || çré-çukaù || 325 ||

[326] gati-sthänäsanädénäà mukha-neträdi-karmaëäm | tätkälikaà tu vaiçiñöyaà viläsaù priya-saìgajam || [UN 11.31] sa yathä – taà vilokyägataà preñöhaà préty-utphulla-dåço 'baläù [BhP 10.32.3] iti spañöam |

|| 10.32 || saù || 326 ||

[327] garväbhiläña-rudita-smitäsüyä-bhaya-krudhäm | saìkaré-karaëaà harñäd ucyate kila-kiïcitam ||[UN 11.44] tad yathä – tasya tat kñvelitaà çrutvä bäläù premapariplutäù [BhP 10.22.12] ity ädi, evaà bruvati govinde [BhP 10.22.13] ityädi, mänayaà bhoù kåthä [BhP 10.22.14] ityädi, çyämasundara te däsyaù [BhP 10.22.15] ity ädy antam | spañöam |

|| 10.22 || saù || 327 ||

[328] vallabha-präpti-veläyäà madanäveça-sambhramät |

Page 179 of 218


vibhramo hära-mälyädi-bhüñä-sthäna-viparyayaù || [UN 11.39] sa yathä -- vyatyasta-vasträbharaëäù käçcit kåñëäntikaà yayuù [BhP 10.29.7] iti | (page 131) iñöe’py garva- mänäbhyäà bibbokaù syäd anädaraù [UN 11.52] | sa ca ekä bhrü-kuöim äbadhya [BhP 10.32.6] ity ädäv udähariñyate | vinyäsa-bhaìgi-raìgänäà bhrü-viläsa-manoharäù | sukumärä bhaved yatra lalitaà tad-udéritam | [UN 11.56] | tac ca pürvatraiva jïeyam |

|| 10.32 || saù || 328 ||

[329] känta-smaraëa-värtädau hådi tad-bhäva-bhävataù | präkaöyam abhiläñasya moööäyitam udéryate || [UN 11.47] tac ca kåñëaà nirékñya vanitotsava [BhP 10.21.12] ity ädäv eva jïeyam | hré-mänerñyädibhir yatra nocyate sva-vivakñitam | vyajyate ceñöayaivedaà vikåtaà tad vidur budhäù || [UN 11.58] tad yathä— paridhäya sva-väsäàsi preñöha-saìgama-sajjitäù | gåhéta-cittä no celus tasmin lajjäyitekñaëäù || [BhP 10.22.23] spañöam |

|| 10.22 || saù || 329 ||

[330] äkalpa-kalpanälpäpi vicchittiù känti-poña-kåt || [UN 11.34] stanädharädi-grahaëe håt-prétäv api sambhramät | bahiù krodho vyathitavat proktaà kuööamitaà budhaiù || [UN 11.49] evam ity anusäreëa vicchitti-kuööumite api jïeye | atha väcikäù | tatra cäöu-priyoktir äläpaù [UN 11.80] | sa yathä -- kä stry aìga te kala-padäyata-mürcchitena [BhP 10.29.40] ity ädi | spañöam |

|| 10.29 || çré-gopyaù || 330 ||

[331]

Page 180 of 218


viläpo duùkhajaà vacaù [UN 11.83] | sa yathä— paraà saukhyaà hi nairäçyaà [BhP 10.47.47] ity ädi | spañöam |

|| 10.47 || täù || 331 ||

[332] ukti-pratyuktimad-väkyaà saàläpa iti kértyate [UN 11.85] | sa yathä—svägataà vo mahäbhägäù [BhP 10.29.18] ity ädikaà | vyaktaà bhavän vraja-bhayärti-haro’bhijätaù [BhP 10.29.41] ity ädy-antam | atra çré-kåñëa-väkyeñu prathamo’rthas täsu veëv-ädi-mohitäsv api vämyam äcarantéñu saìga-prärthanä-rüpaù | dvitéyas tu parihäsäya tad-bhäva-parékñaëäya ca tad-ägamana-käraëa-sva-saìga-pratyäkhyäna-rüpaù | tathaiva täsäà väkyeñv api tat-prärthanä-pratyäkhyäna-rüpaù | ataeva pärasparika-samäna-vaidagdhé-mayatväd atitaräà rasaù puñyate | svägataà iti ubhayatra samänam eva | rajany eñä | yadi kathaïcid ägatä eva tadädhunä tu rajanyä ghora-rüpäditvät vrajaà prati na yäta, yätuà närhatha | kintu strébhir yuñmäbhir iha mama vérasya sannidhäv eva stheyaà sthätuà yogyam iti | sumadhyamä iti punar gamane khedam api darçitavän | na ca mat-sannidhäv avasthäne bandhubhyo bhetavyam ity äha mätaraù [BhP 10.29.20] iti | bandhubhyaù sädhvasaà mä kåòhvaà yatas te mäträdayo bandhavo räträv asmin apaçyanta eva vicinvanti | tato nästi teñäm aträgamana-sambhävaneti bhävaù | puträ devaraà-manyädi-puträù sapatnyädi-puträ vä | nijäräma-darçanayä täsäà bhävam uddépayati dåñöaà vanaà [BhP 10.29.21] iti | nigamayati tad yäta [BhP 10.29.22] iti yasmäd rajany eñä ghora-rüpä ity-ädiko hetuù, tat tasmäc cira-kälaà vyäpya ghoñaà mä yäta | aciram adhunaiva mä yäteti vä | tatas tatra gatvä patén yuñmat-patitvena kÿptäà tän api mä çuçrüñadhvam | he satéù satyaù paramottamäù | ye ca vatsädayas te ca mä krandanti (page 132) tatas tän mä päyayata tad-arthaà mä duhyata ceti | yadi svayam eva bhavatyo mad-anurägeëaivägatä na tatra mat-prärthanäpekñäpi, tadä tad atéva yuktam äcaritam ity äha athavä [BhP 10.29.23] iti | mama mayi | yadi jantu-mäträëy eva mayi préyante tadä bhavaténäà käminénäà känta-bhävätmaka eva saù sneho bhaved iti bhävaù | nanu bhartå-çuçrüñaëa-parityäge stréëäà doñas taträha bhartuù çuçrüñaëaà [BhP 10.29.24] iti | amäyayä yo bhartä tasyaiva çuçrüñaëaà paro dharmaù | tathä tad-bandhünäà ca | yuñmäkaà tu anupabhuktätvena lakñyamäëänäà dämpatya-vyavahäräbhävät kenäpi mäyayaiva tat kalpitam iti lakñyate | tato na doña iti bhävaù |

Page 181 of 218


aìgékåtyäpi patitvaà prakäräntareëa tat-seväà småti-väkya-dväräpi pariharati duùçélaù [BhP 10.29.25] iti | apätaky eva na hätavyaù | te tu pätakina eveti säsüyo bhävaù | apätakitväìgékäram äçaìkya chalena småti-väkyäntaram anyärthatayä vyaïjayann api tat-seväà pratyäcañöe asvargyam [BhP 10.29.26] iti | upa samépe patir yasyäù sä upapatis tasyä bhäva aupapatyaà pati-sämépyam ity arthaù | tat khalv asvargyäd iti | atha mayy api jäto bhävaù kleçäyaiva bhavatéty äçaìkyäpi mä paräìmukhébhavatety äha çravaëäd [BhP 10.29.27] iti | yathä çravaëädinä mad-bhävo mad-apräptyä duùkha-mayas tathä sannikarñeëa mat-präptyä na bhavati | tatas tasmäd gåhän gåha-sadåçän kuïjän prati yäta praviçata | paryudäso’tra naï iti | tad evaà çré-kåñëa-väkyasya prärthanä-rüpo’rtho vyäkhyätaù | arthäntaraà tu prasiddham | tatra puträ iti saparihäsa-doñodgäreëäpi pratyäkhyänam | atha tädåça-kåñëa-väkya-çravaëänantaraà täsäm avasthä-varëanam iti vipriyam äkarëya [BhP 10.29.28] ity-ädibhis tribhiù | artha-dvitayasyaiva tarkeëa tad-abhipräya-niçcayäbhäväd utkaëöhäsvyäbhävyena pratyäkhyänasyaiva suñöhu sphuritatvät tad-väkyasya vipriyatvaà täsäà viñädädikaà ca | tatrobhayaträpi cintäyä yuktatvät mukha-namanädi-ceñöäsv api na rasa-bhaìgaù | padä bhrü-lekhanaà cätra näyikayä svayam abhiyoge’py uktam asti | atha täsäm api tad-anurüpaà väkyaà maivaà [BhP 10.29.31] ity ädi | meti tat-prärthanä-niräkaraëe sarva-viñayän pati-puträdén santyajya yäs tava päda-mülaà bhaktäs tä eva duravagrahaà nirargalaà yathä syät tathä bhajasva | päda-mülam iti täsu nijotkarña-khyäpanam | asmän punar atathäbhütän ä samyag darçana-prasaìgädiñv api tyaja | tatränyäsäà bhajane sveñäà tyäge ca sad-äcäraà dåñöäntayati deva iti | sa hi tyakta-viñaya-karmäditayä svaà bhajato mumukñün eva bhajati nänyän iti | atha çästrärtha-dvärä tad-upadeçaà niräkurvanti yat paty-apatya [BhP 10.29.32] iti | svadharmaù suñöhu adharmaù | dharma-videti sopahäsam | uktaà chalena pratipäditam | bhartuù çuçrüñaëam ity ädäv anyathä-yojanäbhipräyät | etad adharma-niräkaraëopadeça-väkyam | tat-pade upadeñöari éçe svatanträcäre tvayy evästu tvam evädharmän nivartasva ity arthaù | tato yuñmâkaà kim ity ata ähuù preñöha iti | bandhur ätmä sundara-svabhävo bhavän präëi-mäträëäà kila preñöhaù | tatas tenaiva sarve vayaù maìgalinaù syämety arthaù | athavä mad-abhisnehäd ity ädikaà niräkurvanti kurvanti hi [BhP 10.29.33] iti | ärtià dyanti chindanti iti tädåçaiù patyädibhir hetu-bhütaiù sve (page 133) ätmani dehädau nitya-priye sati yäù kuçalä bhavanti täù kià tvayi ratià känta-bhävaà kurvanti api tu naivety arthaù | tat tasmät no’smabhyaà praséda imaà durägrahaà tyajety arthaù | tatra varadeçvareti sopalambhaà sambodhanam | eña eva varo’smabhyaà déyatäm iti bodhakam |

Page 182 of 218


tad eva vyaïjayanti tvayi ciräd dhåtä avasthitä yä äçä tåñëä täà vyäpya vayaà mä sma mä bhaväma | tasyäà tvan-manaù-sthitäyäà tåñëäyäà vayam udäsénä eva bhaväma ity arthaù | tatas täà chindyä iti | aravinda-netreti | etädåçe’pi netre kauöilyaà na yuktam iti bhävaù | mä smety aster mä-yoge laìi rüpam | äçäyäù karmatvaà ca go-doham astétivat | çravaëäd darçanäd ity ädi-sücitaà nija-bhäva-janmäpalapanti cittam [BhP 10.29.34] iti | no’smäkaà cittaà sukha eva vartate na tu bhavatä tasmäd apahåtam | yasmäg gåheñu nirviçati | tatra cihnaà karäv api gåha-kåtyärthaà nirviçata iti | yad uktaà sumadhyamä iti taträhuù pädau kathaà tava päda-mülät padam api na calataù | tataù kathaà vrajaà na yämaù, api tu yäma evety arthaù | yat tüktaà vrajaà prati na yäta kià tv ihaiva sthéyatäm iti taträhuù karaväma kià veti | agåhän pratiyäteti satåñëaà yad uktaà taträhuù siïca [BhP 10.29.35] iti | aìga, he kämuka, no’smäkaà sväbhävikät häsävalokaka-sahität kala-gétäj jäto yas tava håc-chayägnis taà tvad-adharämåta-pürakeëaiva siïca | asmadéyasya tasya kathaïcid apräpyatväd iti | anyo’pi rasa-lubdho lobhya-vastuno’präptau nijauñöham eva leòhéti narma ca vyaïjitam | tatra hetum äha no iti | dhatte padaà tvam avitä yadi vighna-mürdhni [BhP 10.4.10] ity-ädivat atra cec chabdo’pi niçcaye | tataç ca yasmät niçcitam eva vayaà te tava virahajägny-upayukta-dehä no bhavämaù | tato dhyäne viñaye’pi tava padayoù padavém api na yämaù na spåçämaù | sakhe iti sambodhya präcéna-mitho-bälya-kréòä-gata-sauhådya-prakaöanena nija-vacasa ärjavaà prakaöitavatyaù | nanu sakhyena bälya-kréòäyäm api sparçädikaà jätam evästi tarhi katham aho idäném udäsénäù stha | taträhuù yarhi [BhP 10.29.36] iti | he ambujäkña araëya-janäù paçu-pakñy-ädayas teñäà priyasya bälya-bhävena tair eva kåta-maitrasya tava yarhi yadä kvacid api ramäyä ramaëyä dattävasaraà päda-talaà jätaà, tad-anugatäv unmukhaà babhüvety arthaù | tat-prabhåty eva vayaà tad api näspräkñma na spåñöavatyaù | kim utänyad aìgam | tad evaà nija-däòhyenaiva pürvaà tvayäbhiramitäù kärita-bälya-kréòä api vayam adhunä aïjasaù anäyäsena anyeñäà guru-janädénäà samakñaà sthätuà pärayämaù | bateti çaìkäyäm | anyathä tair api tyajyemahéti bhävaù | atha préyante mayi jantavaù ity atra käminyo yüyaà känta-bhävätmakam eva snehaà kartum arhatheti yad abhipretaà tatra lakñmy-ädi-rüpam udäharaëam äçaìkya pariharanti çrér [BhP 10.29.37] iti | çrér api vakñasi tathä prasiddheù çré-viñëor urasi padaà labdhväpi yasya tava çré-gokula-våndävana-sthitaà padämbuja-rajas tulasyä våndayä saha cakame | tvaj-janmata ärabhya nandasya vrajo ramäkréòo babhüveti tulasé-lakñaëa-rüpäntarä våndä-devé våndävane nitya-väsam akarod iti ca muni-jana-prasiddheù | kathambhütam api rajaç cakame | bhåtyair vraja-sambandhibhir juñöaà çiro-dhäraëädinopabhuktam api | sä tu kédåì-mahimäpi | yasyäù sva-viñayaka- (page 134) kåpä-vékñaëe uta api | anya-suräëäà tat-pärñadädénäm api prayäsas tädåça-mahimäpi | vayaà ceti ca-çabdaù käku-sücakasyäpi-çabdasya samänärthaù | tato yathä

Page 183 of 218


çrér yathä ca våndä tadvad vayam api mughdäù satyaù tasya tava päda-rajaù prapannäù api tu naivety arthaù | präktanaà väkyaà nigamayanti tan naù [BhP 10.29.38] iti | våjinärdaneti karmaëy an eva | he sarva-duùkha-niväraka, tatas tasmät no’smän prati praséda imäà durdåñöià tyajety arthaù | nanu yüyam api gåhädi-tyägenäträgatya tadvad eva mat-päda-rajaù prapannäù taträhuù na te 'ìghri-mülam iti | tadvad asator visåjya tvad-upäsanäçäù satyas taväìghri-mülaà na präptä api tu kautukenaiva jyotsnäyäà våndävana-darçanärtham ägatä ity arthaù | atas tvadéya-tädåça-nirékñaëa-jäta-tévra-kämena taptätmäno yäs täsäm eva däsyaà dehi na tu mädåçénäm | atra ñañöhé cätyanta-dänäbhäve sampradänatvaà na bhavatéti vivakñayä | atas tad api dänaà gokule’smin nätisthirébhaviñyatéti bhävaù | puruña-bhüñaëeti sambodhanaà ca çliñöam | puruñän gokula-gatän sakhi-janän eva bhüñayati na tv adyäpi gokula-ramaëéà käïcid api | atas tädåça-taptätmäno’pi näyikäù kalpanä-mätra-mayya iti bhävaù | atra bhäväntareëägati-sücanät dåñöaà vanaà kusumitam [BhP 10.29.21] ity anena tad-bhävoddépanam api nädåtam | atha çravaëäd [BhP 10.29.27] ity ädau darçanän mayi bhävaù ity anena yan-nija-saundarya-balaà darçitaà taträhuù vékñya [BhP 10.29.39] iti | atrâpy antyaç ca-çabdaù käkväm | pürvas tu tat-tad-ukta-samuccaye | etad api etac cäpi vilokya däsyo bhaväma, api tu na sarvathaiva ity arthaù | nanu yady evaà dåòha-vratä bhavata tarhi katham ihaiva sarväà rätrià na tiñöhathety äçaìkya punaù sa-çaìkam ähuù kä stry aìga te [BhP 10.29.40] iti | yadyapy eva tathäpi aìga he kala-padäyata-veëu-géta, he sammohita sammohanäkhya-käma-bäëa-mohita, trilokyäm eñä kä stré yä te tvattaù sakäçät ärya-carität sad-äcäräd dhetor api na calet | astv asmäkaà parama-sädhu-maryädä-vratänäà dürato värtä | tad evaà tataç calane hetuà sambodhana-dvayena guëa-gataà bhäva-gataà ca tadéyaà doñam uktvä rüpa-gataà cähuù trailokyeti | tathä ärya-caritäd eva hetor idaà ca rüpaà vilokya kä na calet | yat yasmät go-dvijeti | sundaréëäà sundara-para-puruña-nikaöa-sthitir hi bäòhaà loka-vigänäya syäd iti | rajany eñä [BhP 10.29.19] ity ädau iha vérasya mama sannidhau stheyam ity atra baläkäram apy äçaìkya sastutikam iva prärthayante vyaktaà bhavän [BhP 10.29.41] iti | yasmäd édåço jätas tasmät he ärta-bandho dharma-cyuti-bhayato’pi vraja-janäàs träyamäëa, kiìkaréëäà gåha-däsénäm api bhavad-darçana-jätakäm atapteñv api staneñu kara-paìkajaà no nidhehi närpaya | astu tävat stanänäà värtä täsäà çiraùsu ca mä nidhehi | tad evaà sati mädåçénäà tu sat-kula-jätänäà parama-saténäà tat-tad-värtäà manasäpi na nidhehéti bhävaù | tad evaà çré-kåñëa-prärthanä-pratyäkhyäna-rüpo’rtho vyäkhyätaù | svayaà dütya-viçeñeëa prärthanä-rüpo vyaìgo’rthaç ca präyaù prasiddha eva | tatra dharma-çästropadeça-balena yat paty-ädénäm anuvåtter nityatvaà çré-

Page 184 of 218


bhagavatä sthäpitaà jïäna-çästram älambya tan niräkartuà pratibhäva-calanenaiva tasya paramätma-tattvaà kalpayantyaù sarvopadeçänäà tad-anugatäv eva tätparyaà sthäpayanti yat-paty-apatya [BhP 10.29.32] iti | etat svadharmopadeça-väkyaà sarvopadeça-(page 135)-väkyänäà tätparyäspade tvayy evästu | tvad-bhajana eva paryavasyatv ity arthaù | katham ahaà tad-äspadam | taträhuù – tvam ätmä paramätmeti | tataù tam etaà vedänuvacanena brähmaëä vividiñanti [BAU 4.4.22] ity-ädi-çästra-balena tvam eva tad-äspadam ity arthaù | atha mama paramätmatvam api kutaù ? tatra sa-pratibham ähuù kila prasiddhau tanu-bhåtäà preñöhaù nirupädhi-premäspadaà bandhur nirupädhi-hita-käré ca bhavän iti | tac ca dvayaà paramätma-lakñaëatvena ätmanas tu kämäya sarvaà priyaà bhavati [BAU 2.4.5] ity ädi-jïäna-çästre prasiddham | tasmät tvam eva paramätmeti siddham | tasmät tvad-upäsanonmukhänäm asmäkaà brähmaëo nirvedam äyät, nästy akåtaù kåtena [MuëòakaU 1.2.12] iti balavattara-jïäna-çästropadeçena svadharma-parityäge’pi na doña iti bhävaù | täsäà tad-aiçvarya-jïänaà ca tan-mädhuryänubhavätiçayenodetuà na çaknotéti pürvam eva darçitam | tatra ca viçeñataù sad-äcäraà pramäëayanti kurvanti hi [BhP 10.29.33] iti | kuçaläù säräsära-vidvaàsaù santaù | hi prasiddhau | viçeñata ity arthaù | sva ätmani paramätmanéti pürväbhipräyeëa | sve ätmani antaùkaraëe nitya-priyatvenänubhüyamäno yas tvaà tasmiàs tvayéty arthaù | ity abhipräyeëavä | yasmät te caivambhüte tvayy eva ratià kurvanti na tu dharmädau tad-dhetau gåhädau vä | tasmäd asmäkaà paty-ädibhiù kim ? yarhy ambujäkña [BhP 10.29.36] ity ädiñu ramädi-çabdäù çrér yat-padämbujety ädivad eva vyäkhyeyäù | iti väcikänubhäveñu saàläpa-vyäkhyä |

|| 10.29 || çré-çukaù || 332 ||

[333] sandeças tu proñitasya sva-värtä-preñaëaà bhavet [UN 11.93] | sa yathä – he nätha he ramä-nätha vraja-näthärti-näçana | magnam uddhara govinda gokulaà våjinärëavät || [BhP 10.47.52]

[334] anyärtha-kathanaà yat tu so’padeça itéritaù [UN 11.97] | sa yathä—niùsvaà tyajanti gaëikäù [BhP 10.47.78] ity ädi järä bhuktä ratäà striyam ity antam | spañöam |

|| 10.47 || çré-gopya uddhavam || 334 ||

[335] yat tu çikñärtha-vacanam upadeçaù sa ucyate [UN 11.99] | sa yathä baladevägamane—

Page 185 of 218


kià nas tat-kathayä gopyaù kathäù kathayatäparäù | yäty asmäbhir vinä kälo yadi tasya tathaiva naù || [BhP 10.65.14] spañöam |

|| 10.65 || täù || 335 ||

[336] vyäjenätmäbhiläñoktir vyapadeça itéryate [UN 11.103] | sa yathä--—kåñëaà nirékñya [BhP 10.21.12] ity ädau devyo vimäna-gatayaù smara-nunna-säräù ity ädi | spañöam |

|| 10.21 || täù || 336 ||

[337]

evaà praläpänuläpäpaläpädideça-nirdeçä api païca väcikeñu jïeyäù | ity anubhäväù | atha vyabhicäriëaù | atra nirvedaù sävamäne syät caraëa-raja upäste yasya bhütir vayaà kä [BhP 10.47.15] iti | spañöam |

|| 10.47 || täù || 337 ||

[338] anutäpo viñädakaù – akñaëvatäà phalam [BhP 10.21.7] ity ädau dåçyaù | dainyam aurjitya-rähitye tan naù praséda våjinärdana [BhP 10.29.38] ity ädi | spañöam |

|| 10.21 || täù || 338 ||

[339]

glänir niñpräëatä matä [BRS 2.4.26] käcid räsa-pariçräntä [BhP 10.33.10] ity ädau darçitä | svedätmä çramaù täsäà rati-vihäreëa [BhP 10.33.20] (page 136) ity ädi |

[340]

ulläse viveka-çamane madaù – tad-aìga-saìga-pramadäkulendriyäù [BhP 10.33.18] ity ädi | spañöam |

|| 10.33 || çré-çukaù || 340 ||

[341]

Page 186 of 218


anyasya helane garvaù | tasyäù syur acyuta nåpä bhavatopadiñöäù [BhP 10.60.44] ity ädi | spañöam |

|| 10.60 || çré-rukmiëé || 341 ||

[342] çaìkä sväniñöha-tarkite | api mayy anavadyätmä dåñövä kiïcij jugupsitam [BhP 10.53.24] ity ädi | spañöam |

|| 10.53 || sä || 342 ||

[343]

träso bhiyä manaù-kñobhe -- kroçantaà kåñëa rämeti vilokya sva-parigraham [BhP 10.34.27] iti | spañöam |

|| 10.34 || çré-çukaù || 343 ||

[344] ävegaç citta-sambhrame -- duhantyo’bhiyayuù käçcid dohaà hitvä samutsukäù [BhP 10.29.5] ity ädi | spañöam |

|| 10.29 || saù || 344 ||

[345] unmädo hådaya-bhräntau -- gäyantya uccair amum eva saàhatä [BhP 10.30.4] ity ädi | spañöam |

|| 10.30 || saù || 345 ||

[346] apasmäro mano-laye – mayi täù preyasäà preñöhe düra-sthe gokula-striyaù | smarantyo 'ìga vimuhyanti virahautkaëöhya-vihvaläù || [BhP 10.46.5]

[347] vyädhis tat-prabhave bhäve – dhärayanty ati-kåcchreëa präyaù präëän kathaïcana [BhP 10.46.6] iti | spañöam |

Page 187 of 218


|| 10.46 || çré-bhagavän uddhavam || 346-347 ||

[348] moho hån-müòhatätmani | nija-padäbja-dalaiù [BhP 10.35.17] ity ädau, kuja-gatià gamitä ity ädi | spañöam |

|| 10.35 || çré-gopyaù || 348 ||

[349] präëa-tyäge måtiù säsminn asiddha-vapuñäà ratau | antar-gåha-gatäù käçcit [BhP 10.29.9] ity ädau çré-kåñëa-sandarbhe vyäkhyätä | anyatra kåñëa-kåtyebhyo balinaù kleça-çaìkayä | älasyam acikérñäyäà kåtrimaà teñu cojjvale || tatra kåñëa-kåtyebhyo’nyatra tad yathä—tad-aìga-saìga ity ädau keçän dukülaà kuca-paööikäà vä | näïjaù tu prativyoòhum alaà vraja-striyaù [BhP 10.33.17] iti |

|| 10.33 || çré-çukaù || 349 ||

[350] athojjvale kåñëa-sahita-vihära-kåtyeñu ca kåtrimaà tad yathä – na päraye’haà calitum [BhP 10.30.37] ity ädi | spañöam |

|| 10.30 || çré-rädhä || 350 ||

[351] jäòyam apratipattau syät --- tam ägataà samäjïäya vaidarbhé håñöa-mänasä | na paçyanté brähmaëäya priyam anyan nanäma sä || [BhP 10.53.31] spañöam |

|| 10.53 || çré-çukaù || 351 ||

[352] vréòety ähu adhåñöatäm | patyur balaà çaräsäraiç channaà vékñya su-madhyamä | sa-vréòam aikñat tad-vaktraà bhaya-vihvala-locanä || [BhP 10.54.4]

Page 188 of 218


idaà bhäva-säìkärye’py udähäryam |

|| 10.54 || saù || 352 ||

[353]

avahittäkära-guptau | sabhäjayitvä tam anaìga-dépanam [BhP 10.32.15] ity ädi | atra sambhäjanädinä kopäcchädanam |

|| 10.32 || saù || 353 || (page 137)

[354] småtiù präg-jïäta-cintane – täù kià niçäù smarati yäsu tadä priyäbhir våndävane kumuda-kunda-çaçäìka-ramye | [BhP 10.47.43] ity ädau darçitä | aho vitarka ity uktaù na lakñyante padäny atra [BhP 10.30.31] ity ädi |

|| 10.30 || çré-gopyaù || 354 ||

[355] dhyänaà cinteti bhaëyate kåtvä mukhäny avaçucaù [BhP 10.29.29] ity ädi | spañöam |

|| 10.29 || çré-çukaù || 355 ||

[356] matiù syäd artha-nirdhäre – tvaà nyasta-daëòa-munibhir gaditänubhäva ätmätma-daç ca jagatäm iti me våto 'si | [BhP 10.60.39] iti | spañöam |

|| 10.60 || çré-rukmiëé || 356 ||

[357] autsukyaà samayäkñamä – niçamya gétaà tad-anaìga-vardhanam [BhP 10.29.4] ity ädi | spañöam |

|| 10.29 || çré-çukaù || 357 ||

[358]

Page 189 of 218


augryaà cäntye kåtrimaà kväpi | yathä krüras tvam akrüraù [BhP 10.39.21] ity ädau | tac ca kväpi kåtrimaà, yathä dehi väsäàsi dharmajïa no ced räjïe bruvämahe [BhP 10.22.15] iti | spañöam |

|| 10.22 || çré-vraja-kumäryaù || 358 ||

[359] amarñas tv asahiñëutä | pati-sutänvaya- [BhP 10.31.16] ity ädau kitava yoñitaù kas tyajen niçi || iti | spañöam |

|| 10.31 || çré-gopyaù || 359 ||

[360] asüyänyodaya-dveñe – tasyä amüni naù kñobham [BhP 10.30.30] ity ädau | cäpalyaà citta-läghave – çvo bhävini tvam ajitodvahane [BhP 10.52.41] ity ädau mäà räkñasena vidhinodvaha vérya-çulkäm iti | spañöam |

|| 10.52 || çré-rukmiëé || 360 ||

[361] ceto-nimélane nidrä – evaà cintayaté bälä govinda-håta-mänasä | nyamélayata käla-jïä netre cäçru-kaläkule || [BhP 10.53.26] svapnaù suptir itéryate | eña ca üñä-dåñöäntenänumeyaù | bodho nidrädi-viccheda iti triàçat-trayädhikäù—nyamélayata kälajïä netre ity anantaram |

[362]

evaà vadhväù pratékñantyä govindägamanaà nåpa | väma ürur bhujo netram asphuran priya-bhäñiëaù || [BhP 10.53.27] tena sphuraëena jajägärety arthaù |

|| 10.53 || çré-çukaù || 361-362 ||

[363]

Page 190 of 218


atha käntä-bhävaù sthäyé | tasya ca hetu-dvayam | çré-kåñëa-svabhävo vämä-viçeña-svabhävaç ceti | prathamo, yathä – känyaà çrayéta tava päda-saroja-gandham äghräya [BhP 10.60.42] ity ädiñu |

[364] uttaro, yathä— naivälékam ahaà manye vacas te madhusüdana | ambäyä eva hi präyaù kanyäyäù syäd ratiù kvacit || vyüòhäyäç cäpi puàçcalyä mano 'bhyeti navaà navam | budho 'satéà na bibhåyät täà bibhrad ubhaya-cyutaù || [BhP 10.60.47-48] iti | yad bhavatoktaà athätmano’nurüpam [BhP 10.60.17] ity ädikaà tat tava väkyaà stré-jätau präyo nänåtaà manye | yata ambäyä yathä kvacid ekatra sälva eva ratir jätä tathänyasyäù kanyäyä ekatra ratiù präyaù eva syät | na tu niyamena | kià ca vyüòhäyä api iti | yad vä kanyäyä api kvacid ekatra ratiù syät | präya iti sädhvyä evety arthaù | tatra dåñöäntaù – ambäyä (page 138) iveti | puàçcalyäs tu vyüòhäyä api mano avaà navam abhyeti | tasmät parama-puëya-çéläyä eva tvayi svabhävato ratir bhaved iti bhävaù |

|| 10.60 || çré-rukmiëé || 364 ||

[365]

eña ca sthäyé säkñäd-upabhogätmakas tad-anumodanätmakaç ceti dvividhaù | pürvaù säkñän näyikänäm | uttaraù sakhénäm | ubhaya-vyapadeçänäm ubhäv api | tatropabhogätmakaù sa sämänyato yathäv—kåñëaà nirékñya vanitotsava-rüpa-çélam [BhP 10.21.12] iti | spañöam |

|| 10.21 || çré-gopyaù || 365 ||

[366] sa eva punaù sambhogecchä-nidänaù sairindhry-ädau yathä sahoñyatäm iha preñöha [BhP 10.48.9] ity ädi | spañöam |

|| 10.48 || saiva || 366 ||

[367] kvacid bhedita-sambhogecchaù paööa-mahiñéñu yathä, smäyävaloka-lava-darçita- [BhP 10.61.4] ity ädiñu | svarüpäbhinna-sambhogecchaù çré-vraja-devéñu, yathä-- yat te sujäta-caraëämbu-ruhaà [BhP 10.31.19] ity ädiñu | äsäà caiña sväbhävika eva | ataeva

Page 191 of 218


sva-parityäga-jäterñayä doñaà kalpayitväpi tat-parityägäsämarthyoktiù | yathä mågayur iva kapéndram [BhP 10.47.17] ity ädau dustyajas tat-kathärthaù iti | eña cäsu bahu-bhedo vartate | ekatra bhäve khalu mithunasya mitha ädara-viçeñaù | tatra preyasénäà tvadéyatväbhimänätiçayena käntaà prati päratantrya-vinaya-stuti-däkñiëya-präcuryam | anyatra madéyatvätiçayaù | yatra paratantra-käntatayäntar-marmajïatä-narma-kauöilyäbhäsa-präcuryam | etad yugalasya ca bhedasya bahv-aàça-svalpäàça-tat-säìkarya-bhedenäparäsu ca bahuvidha iti | ete ca bhävä yathoktäù – käcit karämbujaà çaurer jagåhe 'ïjalinäà mudä | käcid dadhära tad-bähum aàse candana-rüñitam || käcid aïjalinägåhät tanvé tämbüla-carvitam | ekä tad-aìghri-kamalaà santaptä stanayor adhät || ekä bhrü-kuöim äbaddhya prema-saàrambha-vihvalä | ghnatévaikñat sandañöa-daçana-cchadä || aparänimiñaddågbhyäà juñäëä tan-mukhämbujam | äpétam api nätåpyat santas taccaraëaà yathä || taà käcin netrarandhreëa hådikåtya nimélya ca | pulakäìgulyupaguhyäs te yogévänandasamplutä || sarväs täù keçavälokaparamotsavanirvåtäù | jahur virahajaà täpaà präjïaà präpya yathä janäù || [BhP 10.32.4-9] aträdara-viçeñ-maya-präg-ukta-bhävä käcit karämbujam ity atra prathamoktä | iyaà ca sarvägra-sthitatväd ädau varëyate | tato jyeñöheti gamyate | tataç ca sarvädau tayaiva milanaà kåñëasya | tathä tasyäm eva çré-kåñëasyäpy ädarätiçayo’vagamyate | evaà tathäïjalinä kara-grahaëät tasyä api tasminn ädaro vyaktaù | tat-päratantryädikam api | madhya-sthitatvaà cäsyäù | tataù sädhv evedaà prathamodäharaëam | atha madéyatvätiçayamaya-dvitéyodäharaëam | ekä bhrü-kuöim äbadhya ityädi | eñä khalu madhyato varëanayä madhya-sthitety avagamyate | madhya-sthitatvaà cäsyäù parama-durlabhatäà vyanakti | tato bhäva-viçeña-dhäritä cäsyä gamyate | tasya säkñät-pratyäyakaà ca madéyatvätiçayädi-bodhaka-bhrü-bhaìgy-ädikam evästi | iyaà ca çré-rädhaiva jïeyä | édåça eva bhävo’syäù kärttika-prasaìge vrata-ratnäkara-dhåta-bhaviñya-vacane dåçyate -- tasmin dine ca bhagavän rätrau rädhä-gåhaà yayau | sä ca kruddhä tam udare käïcé-dämnä babandha ha || kåñëas tu sarvam ävedya nija-geha-mahotsavam | priyäà prasädayämäsa tataù (page 139) sä tam avocayat || iti | tataù siddhe ca tasyä bhävasya tädåçatve yathä rädhä priyä ity ädi pädmädi-vacanänusäreëa anayärädhito nünaà [BhP 10.30.28] ity ädy-anusäreëa ca tan-

Page 192 of 218


mähätmyät tädåça-bhäva-mähätmyam eva sphuöam upalabhyate | dvärakäyäm etad-anugata-bhävatvenaiva çré-satyabhämäpi sarvataù praçastä | tatra bhäva-sädåçyaà sarvataù praçastatvaà ca yathä çré-viñëu-puräëe – yadi te tad-vacaù satyaà satyätyarthaà priyeti me | mad-geha-nisphuöärthäya tadäyaà néyatäà taruù || [ViP 5.30.33] iti | pädma-kärttika-mähätmye çré-kåñëa-väkyaà ca yathä – na me tvattaù priyatamä ity ädi | çré-hari-vaàçe vaiçampäyana-vacanaà ca tan-nirdhärakam – saubhägye cädhikäbhavad iti | atha yä ca pürva-bhävopalakñitä säpi tad-bhäva-virodhi-bhävatvena tat-pratipakña-näyikä syät | candrävaly eva seti ca prasiddham | tathoktaà çré-bilvamaìgalena— rädhä-mohana-mandiräd upägataç candrävalém ücivän rädhe kñemamayeti tasya vacanaà çrutväha candrävalé | kaàsa kñemamaye vimugdha-hådaye kaàsaù kva dåñöas tvayä rädhä kveti vilajjito nata-mukha-smero hariù pätu vaù || iti | atra candrävalyäù sadåça-bhävä käcid aïjalinety ädinä varëitä | ekä tad-aìghri-kamalam ity ädinä ca | ete tat-sakhyau padmä-çaivye ity abhiyukta-siddhiù | çré-rädhäyäù sadåça-bhävä ca | aparinimiñad-dågbhyäm ity ädinä varëitä | taà käcid [BhP 10.32.8] ity ädinä ca | madéyo’sau svayam eva mäm anubhaviñyatéti svayaà gräha-sparçädy-abhävena vämya-sparçät | tataç caite tat-sakhyau | ete ca präyas tat-sa-nämatvät | tad-anugatatayä päöhäc cänurädhä-viçäkhe bhavetäm | ye khalu viçäkhä dhyäna-niñöhikä iti, rädhänurädhä iti bhaviñyottara-paöhite tatränurädhaiva lalitety abhiyukta-prasiddhiù | saìkara-bhävä ca käcid dadhära [BhP 10.32.4] ity ädinoktä | tad bähor aàse dhäraëena pürvasyä däkñiëyäàçena sämyät | uttarasyä eñä khalu çyämalety abhiyukta-prasiddhiù | aträñöamé ca viñëu-puräëoktä yathä – käcid äyäntam älokya govindam atiharñitä | kåñëa kåñëeti kåñëeti präha nänyad udéritam || [ViP 5.13.44] iti | asyä nätisphuöa-bhävatvät täöasthyam | eñä ca bhadrety abhiyukta-prasiddhiù | teñäà bhävänäà paramänandaika-rüpatvaà darçayati sarvä [BhP 10.32.9] iti |

|| 10.32 || çré-çukaù || 367||

[368] athänumodanätmake känta-bhäve sädhye tat-sambhävanärthaà tadéya-leçänumodana-mätrasyodäharaëaà yathä --

Page 193 of 218


asyaiva bhäryä bhavituà rukmiëy arhati näparä | asäv apy anavadyätmä bhaiñmyäù samucitaù patiù || kiïcit su-caritaà yan nas tena tuñöas tri-loka-kåt | anugåhëätu gåhëätu vaidarbhyäù päëim acyutaù || evaà prema-kalä-baddhä vadanti sma puraukasaù | [BhP 10.53.37-39] atra nänä-väsana-janänäm eñäà hådi tat-tan-nänä-viläsa-mayasya känta-bhävasya pürëa-svarüpa-sparçäyogyatvät kathaïcit tad-dämpatya-sthiti-mätra-lakñaëasya tadéya-sämänyäàçasyaivänumodana-mätraà jätam | ataeva prema-kaläbaddhä ity uktam | premnaù känta-bhävasya yä kalä ko’pi leças tena baddhäs tad-anumodana-sukhänukülä ity arthaù | tata evaà yasya kalayäpi viñama-bhävänäm (page 140) api sarveñäà puraukasäà tathä citta-våndam ulläsitam, yathä yugapad aikamatyam eva sarva-bhävätikrameëa sarveñäà jätam | sa eva yatra bhäva-räkädhéçaù svayam udayate tac-cittänäà tädåça ulläsas tu parätpara eva syäd iti bhävaù |

[369] atha säkñät tad-anumodanätmaka-pürëa-känta-bhävasyodäharaëam äha -- apy eëapatny upagataù priyayeha gätrais tanvan dåçäà sakhi sunirvåtim acyuto vaù | käntäìga-saìga-kuca-kuìkuma-raïjitäyäù kundasrajaù kulapater iha väti gandhaù || bähuà priyäàsa upadhäya gåhétapadmo rämänujas tulasikälikulair madändhaiù | anvéyamäna iha vas taravaù praëämaà kià väbhinandati caran praëayävalokaiù || [BhP 10.30.11-12] eëapatni eëatva-prayogeëa he praçasta-netre patnétva-prayogeëa buddhyä tu he mädåça-mänuñé-tulye ity arthaù | taträpi he sakhi, vakñyamäëa-saubhägya-bhareëa he labdha-mad-vidha-sakhye, priyayä saha acyutaù çré-kåñëaù | çleñeëa tasyäù sakäçäd aviçliñöaù san gätrair ubhayoù parasparam äsaìgena çobhä-viçeñaà präptair aìgaiù kåtvä vas tvädåçénäà dåçäà neträëäà sunirvåtià kevala-çré-kåñëa-darçanajänandäd api atiçayitam änandaà tanvan vistärayan uttarottaram utkarñayan api kim upagataù yuñmat-samépaà präpto’bhüt | nanu katham idaà bhavatébhir anumitam ity äçaìkyänumäna-liìgaà tan-mithuna-çläghä-garbha-vacanenähuù känteti | kula-pater vraja-nätha-vaàça-tilakasya yä kunda-srak tasyä gandhaù saurabhyam iha väti väyu-saìgena prasarati | kathambhütäyäù srajaù | käntä sarva-sädguëyena tasyäpi lälasäspada-rüpä yä syät tasyä aìga-saìge kuca-kuìkumena raïjitäyäù | ataù santata-paricaya-viçeñeëa tat-tat-saurabhya-viçeñasyäträsmäbhir avadhäritatvät bhavaténäm atra caranténäà samépaà präpta eväsau tayä yuta ity arthaù |

Page 194 of 218


atha täà tad-darçana-jätena harñeëa samprati tad-viyoga-jätena duùkhena ca sthagita-vacanam äçaìkya tena ca tayoù saìgamam eva nirdhärya paramänandena tad-avasarocitaà tadéya-viläsa-viçeñaà varëayantyas tatra puñpädi-bhara-namräëäà tarüëäm api tadéya-sauvidallädi-bhåtya-viçeña-bhävena tan-namaskäram utprekñya punas teñäm eva tat-sannidhi-janya-saubhägya-viçeñaà tän praty eva påcchantyas tayos tädåça-viläsäveçätiçayam ähuù bähuà priyäàsa iti | anvéyamänaù anugamyamänaù | parasparaà praëayävalokaiç caran kréòan | iha vo yuñmäkaà praëämaà kià väbhinandati sädaraà gåhëäti | api tu viläsäviñöasya tasya tad-abhinandanaà na sambhävayäma ity arthaù |

|| 10.30 || çré-rädhä-sakhyaù || 369 ||

[370] tad evam älambanädi-sthäyy-antar-bhäva-saàvalanaà camatkärävahatayä ujjvaläkhyo rasaù syät | tasya ca bhaved dvayaà vipralambhaù sambhogaç ceti | tatra vipralambho viprakarñeëa lambhaù präptir yasya sa tathä | yathoktam – yünor ayuktayor bhävo yuktayor vä tayor mithaù | abhéñöäliìganädénäm anaväptau prakåñyate | sa vipralambho vijïeyaù sambhogonnati-kärakaù || [UN 15.2] iti | tad unnati-kärakatvam anyatra coktam – na vinä vipralambhena sambhogaù puñöim açnute | käñäyite hi vasträdau bhüyän eväbhivardhate || [UN 15.3] yad uktaà svayaà kåñëena – nähaà tu sakhyo bhajato’pi jantün [BhP 10.33.20] ity ädi | anyatra ca – yat tv ahaà bhavaténäà vai düre (page 141) varte priyo dåçäm | manasaù sannikarñärthaà mad-anudhyäna-kämyayä || yathä düra-care preñöhe mana äviçya vartate | stréëäà ca na tathä cetaù sannikåñöe 'kñi-gocare || [BhP 10.47.34-35] iti | tasya vipralambhasya catväro bhedäù – pürva-rägo mänaù prema-vaicittyaà praväsaç ceti | atha sambhogaç ca yünoù saìgatayoù sambaddhatayä bhogo yatra sa bhäva ucyate | yathoktam – darçanäliìganädénäà änukülyän niñevayä | yünor ulläsam ärohan bhävaù sambhoga ucyate || [UN 15.188] iti | sa ca pürva-rägänantaraja ity ädi-saàjïayä caturvidhaù | tatra pürva-rägaù | ratir yä saìgamät pürvaà darçana-çravaëädi-jä |

Page 195 of 218


tayor unmélati präjïaiù pürva-rägaù sa ucyate || [UN 15.5] sa ca paööa-mahiñéñu çré-rukmiëyä yathä – sopaçrutya mukundasya rüpa-vérya-guëa-çriyaù | gåhägatair géyamänäs taà mene sadåçaà patim || [BhP 10.52.23] ity ädi | spañöam |

|| 10.52 || çré-çukaù || 370 ||

[371] atha vraja-devénäm | tatra yad äsäà kvacid bälye’pi sambhogo varëyate tat khalu aupapatika-bhävavaténäà täsäà madhye käsäïcin nimitta-viçeñaà präpya kadäcit kadäcit tad-bhävävirbhäva-prabhäveëa kaiçorävirbhävät saìgacchate | yathä bhaviñye kärttika-prasaìge – bälye’pi bhagavän kåñëaù kaiçoraà rüpam äçritaù ity ädinoktam | anyadä tad-äcchädane sati tat kaiçorädikam äccannam eva tiñöhati | tasmäd bhävädénäm avicchedäbhävän nätirasädhäyakatvam iti nätroööaìkyate | atha mahä-tejasvitayä ññöha-varñam evärabhya kaiçorävirbhäva-vicchede sati täsäm api punaù pürva-rägo jäyate | tato’nyäsäà tu sutaräà sa tüdähriyate | yathä— äçliñya sama-çétoñëaà prasüna-vana-märutam | janäs täpaà jahur gopyo na kåñëa-håta-cetasaù || [BhP 10.20.45] gopyas tu na jahuù | tatra hetuù kåñëeti | virahe pratyuta täpa-karatväd iti bhävaù |

|| 10.20 || çré-çukaù || 371 ||

[372] tad-vivaraëaà ca— itthaà çarat-svaccha-jalaà padmäkara-sugandhinä | nyaviçad väyunä vätaà sa-go-gopälako’cyutaù || kusumita vana-räji-çuñmi-bhåìga- dvija-kula-ghuñöa-saraù-sarin-mahédhram | madhupatir avagähya cärayan gäù saha-paçu-päla-balaç cuküja veëum || tad vraja-striya äkarëya veëu-gétaà smarodayam | käçcit parokñaà kåñëasya sva-sakhébhyo’nvavarëayan || tad varëayitum ärabdhäù smarantyaù kåñëa-ceñöitam | näçakan smara-vegena vikñipta-manaso nåpa || barhäpéòaà naöavaravapuù karëayoù karëikäraà bibhrad-väsaù kanaka-kapiçaà vaijayantéà ca mäläm | randhrän veëor adhara-sudhayä pürayan gopa-våndair

Page 196 of 218


våndäraëyaà sva-pada-ramaëaà präviçad géta-kértiù || iti veëu-ravaà räjan sarva-bhüta-manoharam | çrutvä vraja-striyaù sarvä varëayantyo’bhiremire || akñaëvatäà phalam idaà na paraà vidämaù sakhyaù paçün anuviveçatayor vayasyaiù | vaktraà vrajeça-sutayor anuveëu-juñöaà yair vä nipétam anurakta-kaöäkña-mokñam || cüta-praväla-barha-stavakotpaläbja- mälänupåkta-paridhäna-vicitra-veçau | madhye virejatur alaà paçupäla-goñöhyäà raìge yathä naöavarau kva ca gäyamänau || gopyaù kim äcarad ayaà kuçalaà sma veëur dämodarädhara-(page 142) sudhäm api gopikänäm | bhuìkte svayaà yad avaçiñöa-rasaà hradinyo håñyat-tvaco 'çru mumucus taravo yathäryäù || [BhP 10.21.1-9] tathä våndävanaà sakhi bhuvo vitanoti kértim [BhP 10.21.10] ity ädi | dhanyäù sma müòha-matayo 'pi hariëya etä [BhP 10.21.11] ity ädi | kåñëaà nirékñya [BhP 10.21.12] ity ädi | gävaç ca kåñëa-mukha- [BhP 10.21.13] ity ädi | präyo batämba munayaù [BhP 10.21.14] ity ädi | nadyas tadä tad upadhärya [BhP 10.21.15] ity ädi | dåñövätape vraja-paçün [BhP 10.21.16] ity ädi | pürëäù pulindya [BhP 10.21.17] ity ädi | hantäyam adrir abalä [BhP 10.21.18] ity ädi | gä gopakair [BhP 10.21.19] ity ädi ca smartavyam | ittham iti | itthaà pürvädhyäya-varëita-prakäreëa | kusimiteti pürveëänvayaù | atratyaà vanaà tad-antar-vanam | çuñmiëo mattäù | tad vrajeti kåñëasya veëu-gétam äçrutya | tathäpi parokñaà lajjayä nija-bhävävaraëäya tad-agrajädi-varëana-sahayogenäcchannaà yathä syät tathaivävarëayan | samucita-varëanaà hi préti-mätraà bodhayati na tu känta-bhävam iti | tad varëayitum iti tathäpi näçakan | parokña-varëanäyäà na samarthä babhüvuù | tatra hetuù – smarantya iti | tatra ca hetuù smara-vegeneti | pürvoktaà kåñëa-ceñöitaà varëayanti barhäpéòam iti | adhara-sudhayeti phutkärasya tat-präcuryaà vivakñitam | tataç ca yukta eva tad-anubhavena täsäà tädåça-moha iti bhävaù | näçakann ity etad vivåëoti itéti | abhiremire unmadä babhüvuù | atha yathä näçakaàs tathä tad-väkya-dväraiva darçayati çré-gopya ücur ity ädinä | tatra dvidhä parokñé-karaëä çaktiù | ekaträjïänanato’pi bhäva-präbalyenaivärthäntarävir-bhäveëa anyatra bhäva-päravaçyena jïänata eva tad-udghäöanena | tatra prathamena yathä akñaëavatäm iti | arthäntaraà cätra vrajeça-sutayor madhye kaniñöhatvena tad anu paçcät veëu-juñöaà mukhaà tad yair nipétam iti yojyam | athottareëa yathä – cüta-pravälety ädi-dvayam | tatra prathamaà parokñé-karaëe | dvitéyaà tad-açaktäv iti jïeyam | evam agre ca gävaç ca kåñëa-mukha-nirgata-veëu-gétety ädiñu vijätéya-bhäva-varëanam api parokña-vidhäne mantavyam | athopasaàhäraù—

Page 197 of 218


evaàvidhä bhagavato yä våndävana-cäriëaù | varëayantyo mitho gopyaù kréòäs tan-mayatäà gatäù || hemante prathame mäsi nanda-vraja-kumärikäù | cerur haviñyaà bhuïjänäù kätyäyany-arcana-vratam || [BhP 10.21.20] tan-mayatäà tad-äviñöatäm | stré-mayaù ñiìga itivat |

|| 10.21 || çré-çukaù || 373 ||

[374] tathä täsu kumäréëäm -- hemante prathame mäsi nanda-vraja-kumärikäù | cerur haviñyaà bhuïjänäù kätyäyany-arcana-vratam || [BhP 10.22.1] ity ädi | spañöam |

|| 10.22 || saù || 374 ||

[375] atra käma-lekhädi-prasthäpanaà matam | tatrodäharaëaà çrutvä guëän bhuvana-sundara çåëavatäà te [BhP 10.52.37] ity ädi çré-rukmiëé-sandeçädikaà jïeyam | atha pürva-rägänantara-jaù sambhogaù | tatra sambhogasya sämänyäkäreëa sandarçana-saàjalpa-saàsparaça-saàprayoga-lakñaëa-bheda-catuñöaya-bhinnatvaà dåçyate | sandarçanaà samyag-darçanaà yatra sa bhävaù ity ädi | atha çré-rukmiëyäù sandarçana-saàsparçanäkhyau tad-anantara-jau sambhogau yathä -- saivaà çanaiç calayaté cala-padma-koçau präptià tadä bhagavataù prasamékñamäëä | utsärya väma-karajair alakän apäìgaiù (page 143) präptän hriyaikñata nåpän dadåçe 'cyutaà ca || täà räja-kanyäà ratham ärurukñatéà jahära kåñëo dviñatäà samékñatäm | [BhP 10.53.54-55] bhagavataù präptià taträgamanaà hriyä prasamékñamäëä sa-lajjaà drañöum ärabhamäëä präptän purataù sthitän nåpän aikñata | tataç ca vyükula-cittä tatraiva punar acyutam api dadåça ity arthaù |

|| 10.53 || çré-çukaù || 375||

[376]

Page 198 of 218


atha vraja-kumäréëäà sandarçana-saàjalpo, yathä-- täsäà väsäàsy upädäya népam äruhya satvaraù | hasadbhiù prahasan bälaiù parihäsam uväca ha || [BhP 10.22.9] ity ädi | atraivaà vivecanéyam | tena yadyapi täsäà sva-viñaya-premotkarño jäyata eva tathäpi tad-abhivyaïjaka-ceñöä-viçeña-dvärä säkñät tad-äsvädäya tädåçé lélä sa-lajjä vistäritä | vidagdhänäà ca yathä vanitänurägäsvädane väïchä na tathä tat-sparçädäv api | tatra lajjä-cchedo näma pürvänuräga-vyaïjako daçä-viçeño vartate | tathoktam -- nayana-prétiù prathamaà cintä-saìgas tathä saìkalpaù | nidrä-cchedas tanutä viñaya-nivåttis trapä-näçaù | unmädo mürcchä måtir ity etäù smara-daçä daçaiva syuù || [UN 15.71] teñu ca vyaïjakeñu kula-kumäréëäà lajjä-ccheda eva paräkäñöhä | tä hi daçamém apy aìgékurvanti, na tu vaijätyam | tato’nurägätiçaya-svädanärthaà tathä parihasitam | sakhäyaç ca te – na mayodita-pürvaà vä anåtaà tad ime viduù [BhP 10.22.11] santata-tad-avinäbhäva-vyaktyä hasadbhiù [BhP 10.22.9] ity ädau bäla-çabda-prayuktyä ca tadéya-sakhya-vyatirikta-bhäväntaräsparçinas tad-aìga-nirviçeñä atra bälä eva ca | ye coktä gautaméya-tantre prathamävaraëa-püjäyäm – däma-sudäma-vasudäma-kiìkiëér gandha-purñpakaiù | antaù-karaëa-rüpäs te kåñëasya parikértitäù | ätmäbhedena te püjyä yathä kåñëas tathaiva te || iti | tato rahasyatvät tädåçänurägäsväda-kautuka-prayojanaka-narma-paripäöémayatvät tasyäà léläyäà na rasavattva-vyäghätaù pratyuta ulläsa eva | tathaiva tasyäà léläyäà çré-kåñëasyäbhipräyaà munéndra eva vyäcañöe –

skandhe nidhäya väsäàsi prétaù proväca sasmitam || [BhP 10.22.18]

ähatä ägatäù | lajjä-tyäge’pi stré-jäti-svabhävena lajjäàçävaçeñät namratayeñad-bhagna-dehä vä | evam utkaëöhäbhivyaktyä tad-bhäva-mugdhatväbhivyaktyä ca çuddhaù paramaujjvalyenävagato yo bhävas tena tadäsvädanena janita-citta-prasaktiù |

atha punar api yüyaà vivasträ yad api dhåta-vratä [BhP 10.22.19] ity ädikaà tal-lajjäàçävaçeña-niùçeñatä-darçana-kautukärthaà çré-kåñëa-narma-väkyam | tad-anantaraà ity acyutena [BhP 10.22.20] ity ädikaà täsäm api tathaiva tad-anantaram api svayaà tathaiva vyäcañöe --

bhagavän ähatä vékñya çuddhabhävaprasäditaù |

dåòhaà pralabdhäs trapayä ca häpitäù prastobhitäù kåéòanavac ca käritäù | vasträëi caiväpahåtäny athäpy amuà

Page 199 of 218


tä näbhyasüyan priya-saìga-nirvåtäù || [BhP 10.22.22] (page 144) [379] 10220291 atha gopaiù parivåto bhagavän devaké-sutaù 10220293 våndävaäd gato düraà cärayan gäù sahägrajaù 10220363 tarüëäà namraçäkhänäà madhyena yamunäà gataù [380] 10220301 nidäghärka-tape tigme chäyäbhiù sväbhir ätmanaù 10220303 ätapaträyitän vékñya drumän äha vrajaukasaù ity ädi | 10230211 yamunopavane 'çokanavapallavamaëòite 10230213 vicaraëtaà våtaà gopaiù sägrajaà dadåçuù striyaù

10230234 präjïaà yathäbhimatayo vijahur narendra || [BhP 10.23.21-23]

10230221 çyämaà hiraëya-paridhià vana-mälya-barha- 10230222 dhätu-praväla-naöa-veñam anuvratäàse 10230223 vinyasta-hastam itareëa dhunänam abjaà 10230224 karëotpalälaka-kapola-mukhäbja-häsam 10230231 präyaù çrutapriyatamodayakarëapürair 10230232 yasmin nimagnamanasas tam athäkñirandhraiù 10230233 antaù praveçya suciraà parirabhya täpaà

10230341 tatraikä vidhåtä bhartä bhagavantaà yathäçrutam 10230343 hådopaguhya vijahau dehaà karmänubandhanam (page 145) evaà lélä-nara-vapur [BhP 10.23.37]

|| 10.22 || çré-çukaù || 378-382 ||

[383] atha tad-anantaram eva çaradi sarväsäm eva çré-vraja-devénäà sandarçanädi-sarvätmaka eva pürva-rägäntarajaù sambhogo varëyate | tatra kumäréëäm api tädåça-präptävakåtärthaà-manyänäà pürva-rägäàço nätigataù | kasyäçcit pürëäù pulindyaù [BhP 10.21.17] ity anusäreëa käsäïcit tu yarhy ambujäkña [BhP 10.29.36] ity ädäv aspräkña tat-prabhåtéù ity anena çruto yaù sparçaù so’pi veëu-géta-kåta-tan-mürcchädi-çamanänurodhenaiva na tu sambhoga-rétyeti mantavyaù | yata eva tasya täsäm api apürvavat pratyäkhyäna-prärthanä-väkye saìgacchete |

Page 200 of 218


atha täsäà sa yathä – niçamya gétaà tad-anaìga-vardhanaà vraja-striyaù kåñëa-gåhéta-mänasäù | äjagmur anyonyam alakñitodyamäù

atha tad-antaräle mäna-rüpo vipralambhaù | tatra yathoktam—

aher iva gatiù premëaù svabhäva-kuöilä bhavet |

sa yatra känto javalola-kuëòaläù || [BhP 10.29.4] ity ädi | spañöam |

|| 10.29 || çré-çukaù || 383 ||

[384]

ato hetor ahetoç ca yünor mäna udaïcati || [UN 15.102] tathä— ahetor neti nety uker hetor yan mäna ucyate | asya praëaya eva syän mänasya padam uttamam || [UN 15.76] iti | tato’sya sahetur nirhetuç ceti bheda-dvaye ca sati hetur api yathoktaù – hetur érñyä-vipakñäder vaiçiñöye preyasä kåte | bhävaù praëaya-mukhyo’yam éåñä-mänatvam åcchati || [UN 15.77] iti | yathä ca— snehaà vinä bhayaà na syän nerñyä ca praëayaà vinä | tasmän mäna-prakäro’yaà dvayoù prema-prakäçakaù || [UN 15.78] iti | ataeva harivaàçe— ruñitäm iva täà devéà snehät saìkalpayann iva | bhéta-bhéto’tiçanakair viveça yadu-nandanaù || rüpa-yauvana-sampannä sva-saubhägyena garvitä | abhimänavaté devé çrutvaiverñyä-vaçaà gatä || iti |

ataù priya-kåta-sneha-bhaìgänumänena sahetur érñyä-mäno bhavati | eña ca viläsaù çré-kåñëasyäpi parama-sukhadaù | yathä coktaà çré-rukmiëéà prati svayam eva – tvad-vacaù çrotu-kämena kñvelyä-caritam aìgane [BhP 10.60.29] mukhaà ca prema-saàrambha-sphuritädharam ékñitum [BhP 10.60.30] ity ädi | çré-rukmiëyäm api tad-avikñiptivaà vyaktaà | jäòyaà vacas tava gadägraja [BhP 10.60.40] ity ädau | yuktaà ca tat käntäbhäväkhyäyäù préteù poñakatvena (page 146) tad-bhävasyävagamät | präcénärvädéna-kavi-sampradäya-sammatatväc ca | tasmäd ädaraëéya eva mänäkhyo bhävaù | tatra sarväsäà yugapat-tyägena saìga-präthamyena

Page 201 of 218


ca tathänudayän nigüòhas tan-mäna-leço räse çré-vraja-devénäà jätaù | sa ca parityägajerñyä-hetuka eva jïeyaù | yathä—

sahäsa-lélekñaëa-vibhrama-bhruvä |

atha pürvavat tasyäpi praëaya-mänaù | praëaya-kopenaiva so’py etad-anantaram enäà skandha äruhyatäm [BhP 10.30.39] ity uktavän tato’ntarhitaväàç ca | atra çré-vraja-devénäm ahetuù çré-kåñëasaya tu hetv-äbhäsajo’sau | yäsäà khalu praëayaù sva-pravähädy-udrekena svarasävarta-rüpaà kauöilyaà spåçan-mänäkhya-préti-viçeñatäà präpnoti | täsäm eva mänäkhya-vipralambho’pi çuddho jäyate |

tato’nyäsäà punar-hetu-läbhe’pi viñäda-bhaya-cintä-präya eva jäyate | yathä çré-rukmiëéà prati çré-kåñëasya sa-praëaya-parihäsa-vacanamaye’dhyäye tad våttam | tatra çré-kåñëasya sa-kautuko’yam abhipräyaù | iyaà khalu sarasala-premavaté parama-

sabhäjayitvä tam anaìga-dépanaà

saàsparçanenäìka-kåtäìghri-hastayoù saàstutya éñat kupitä babhäñire || [BhP 10.32.15] ity ädi | spañöam |

|| 10.32 || çré-çukaù || 384 ||

[385]

eña ca stuty-ädibhiù çämyati | yathaiva täs tuñöäva –

evaà mad-arthojjhita-loka-veda- svänäà hi vo mayy anuvåttaye 'baläù | mayä parokñaà bhajatä tirohitaà mäsüyituà märhatha tat priyaà priyäù || [BhP 10.32.21]

na päraye 'haà niravadya-saàyujäà [BhP 10.32.22] ity ädi | spañöam |

|| 10.32 || çré-bhagavän || 385 || atha nirhetuù praëaya-mänaù | nirhetutvaà ca kevala-praëaya-vilasitvena hetv-abhävän manyate | eña näyakasyäpi bhavati | bhagavat-préti-maye rase sa tüddépano’pi prasaìgäd atrodäharaëéyaù | yathä täsäà tat-saubhägya-madaà vékñya mänaà ca keçava [BhP 10.29.48] ity ädi-prakaraëaà yojanäntareëa manyate | tatra mänaù praëaya-mänaù | tasya hetuù saubhaga-madaù | tato mänasya praçama-rüpäya täsäà prasädäya svayam api praëaya-mänenaiväntaradhéyata | tathägre’pi yäà gopém anayat kåñëo vihäyänyäù striyo vane [BhP 10.30.36] ity ädau tasyäù praëaya-mänaù | yenaivoktaà— na päraye 'haà calituà naya mäà yatra te manaù [BhP 10.30.38] iti |

Page 202 of 218


gämbhéryavaté ca | tato mamäbhéñöaù priyä-kopa-viläsaù prema-nirbandha-prakäçaka-sa-vikära-kaëöhokti-viçeño vä näsyäà sphuöam upalabhyate | tasmät kopa-viläso vä taj-jananäbhäve tu tädåçoktir vä yathäsyäà prakäçate tathä bäòhaà parihäsena prayatiñye | tatra yasyäà kopa-janane bhrätå-vairüpyädikam api käraëaà näsét | tasyäà tatränyat paramäyogyam eva kintu mada-viçleña-sukham eväsyäù sarvasvam iti tad-darpa-nyakkäreëaiva kopaù sambhavet | yadi tato’pi kopo nävirbhavet | tathäpi mad-viçleña-bhayena pürvänurägavad adhunäpi vikära-viçeña-sahita-nigadenaiva prema-nirbandhaà prakäçyeteti | tathä hi tatra täà rüpiëém [BhP 10.60.10] ity ädau prétaù smayan ity anena vyaktam | parihäsamayatvaà tu viçeñato’py uktam | prasaìgena tasyäù prema-säralyädi-dvayam api---

häsyaà parihäsaù | tatra prauòhiù avaçyam enäà sarala-premäëam api gambhéräm api kñobhayiñyäméti (page 147) garvaù | täà praëaya-rasa-kauöilyäbhävenäjänantyä ity arthaù | eva agre’pi häsya-prauòhi-bhramac-cittäm [BhP 10.60.28] ity uktam |

tatra tena parihäsena kopa-viläsädi-darçanam eväbhéñöam iti svayam evoktam—

yan narmair éyate yämaù priyayä bhéru bhämini || [BhP 10.60.29-31] iti |

atra yadyapi tasyäù präg bhayam eva varëitaà tathäpi taträsüyä-prayogaù prottambhanärtha eva | tat-prayogeëa hi svasya tad-adhénatäkñipyate | ataeva bhäminéty api sambodhitam |

atha tasya prema-nirbandha-prakäçaka-vikära-darçanecchäpi präktanaiva väkyena vyaktä | tad dåñövä bhagavän kåñëaù priyäyäù prema-bandhanam [BhP 10.60.25] ity anena | tathä nigadenaiva tad-vyakti-darçanecchä svayam eva vyaïjitä -- sädhvy etac-chrotu-kämais tvaà räja-putri pralambhitä [BhP 10.60.49] iti | pürvaà hi tvaà vai samasta-puruñärtha-mayaù phalätmä [BhP 10.60.38] ity ädikam | tayäpi nigaditam asti | atra parihäsa-jïänänantaraà tad-didåkñitä kiïcit kopa-vyaktiç ca jätästi – jäòyaà vacas tava gadägraja [BhP 10.60.40] ity ädiñu | jäòyasya präcurya-vivakñayä jäòyam eva vaca iti sämänädhikaraëyenoktam mädhuryam eva nu mano-nayanämåtaà nu [Karëämåta 68] itivat |

tad dåñövä bhagavän kåñëaù priyäyäù prema-bandhanam | häsya-prauöhim ajänantyäù karuëaù so 'nvakampata || [BhP 10.60.25] iti |

mä mä vaidarbhy asüyethä jäne tväà mat-paräyaëäm | tvad-vacaù çrotu-kämena kñvelyäcaritam aìgane || mukhaà ca prema-saàrambha- sphuritädharam ékñitum | kaöäkñepäruëäpäìgaà sundara-bhru-kuöé-taöam || ayaà hi paramo läbho gåheñu gåha-medhinäm |

atha tad-aviçleña-darpa-nyak-kära eva tat-kñobhe hetur ity aträpi çré-çuka-väkyam – etävad uktvä bhagavän ätmänaà vallabhäm iva manyamänäà aviçleñät tad-darpo-ghna upäramat || [BhP 10.60.21] iti |

Page 203 of 218


anyasya ca tatra hetutvaà svayam eva niräkåtam— bhrätur virüpa-karaëaà yudhi nirjitasya prodväha-parvaëi ca tad-vadham akña-goñöhyäm | duùkhaà samuttham asaho 'smad-viyoga-bhétyä naiväbravéù kim api tena vayaà jitas te || [BhP 10.60.56] iti | atra ca prakaraëe tasyäù praëayasyäpi tädåçatväbhävät mänäyogyatvam api darçitam | tasmät sädhüktaà – yäsäà khalu praëayaù ity ädi |

itthaà bhagavato gopyaù çrutvä väcaù supeçaläù |

atha mänänantarajaù sambhogo, yathä --

jahur virahajaà täpaà tadaìgopacitäçiñaù || [BhP 10.33.1] ity ädi |

spañöam |

|| 10.33 || çré-çukaù || 386 ||

[387] atha prema-vaicittyam | tal-lakñaëaà ca – priyasya sannikarñe’pi premonmäda-bhramäd bhavet | yä viçleña-dhiyärtis tat prema-vaicittyam ucyate || [UN 15.147] tad yathä— kåñëasyaivaà viharato gaty-äläpekñita-smitaiù | narma-kñveli-pariñvaìgaiù stréëäà kila håtä dhiyaù || ücur mukundaika-dhiyo gira unmatta-vaj jaòam | cintayantyo 'ravindäkñaà täni me gadataù çåëu || çré-mahiñya ücuù-- kurari vilapasi tvaà (page 148) véta-nidrä na çeñe svapiti jagati rätryäm éçvaro gupta-bodhaù | vayam iva sakhi kaccid gäöha-nirviddha-cetä nalina-nayana-häsodära-lélekñitena || [BhP 10.90.13-15]

dütaà tväà nu vidäma kaccid ajitaù svasty ästa uktaà purä |

kñaudräläpaya käma-daà çriyam åte saivaika-niñöhä striyäm || [BhP 10.90.24]

tathä—

netre nimélayasi [BhP 10.90.16] ityädi, bho bhoù sadä niñöanase udanvan [BhP 10.90.17] ityädi, tvaà yakñmaëä [BhP 10.90.18] ityädi, kià nv äcaritam [BhP 10.90.19] ityädi, megha çréman [BhP 10.90.20] ityädi, priya-räva- [BhP 10.90.21] na calasi [BhP 10.90.22] ityädi, çuñyad-dhradäù [BhP 10.90.23] ityädi |

haàsa svägatam äsyatäà piba payo brühy aìga çaureù kathäà

kià vä naç cala-sauhådaù smarati taà kasmäd bhajämo vayaà

Page 204 of 218


evaà viharataù kåñëasya gaty-ädibhiù stréëäà dhiyo håtäù | tataç ca tä mukundaika-dhiyaù samähitä iva kñaëam agiraù satyaù punar anuräga-viçeñeëonmattä iva viharantam api tam aravindäkñaà parokñavac cintayantyo jaòaà viveka-çünyaà yathä syät tathä ücuù | täni vacanäni me mama gadato väkyataù çåëv iti |

vyavadhänaà tu yat präjïaiù sa praväsa itéryate ||

atha viraha-sparçéni täny evonmäda-väkyäny ähuù kuraréty ädi | he kurari jagati tvam evaikä rätryäà vilapasi ataeva na çeñe na nidräsi | éçvaro’smat-svämé tu gupta-bodhaù kvacid äcchannaù svapiti | tasmäd asmäkaà tava ca viläpädi-sädharmyäd idam anuméyata ity ähuù vayam iveti | evam anyaträpi yojanéyam | tadaiva daiväd ägataà haàsaà dütaà kalpayitvähuù haàseti | no’smän prati purä rahasi uktaà kià vä smarati | smaratu mäm evety äçayenähuù tam iti | yadi ca tad-ägrahas tadä he kñaudra sauhådya-cäïcalyena kñudrasya tasya düta, tam eva kämadaà yuvati-jana-kñobhakam aträläpaya ähvaya | kintu yäsäm ädya vayaà tyaktäù täà çriyam åte | täà solluëöhaà stauti | striyäà madhye saiva ekatra tasmin niñöhä yasyäs tädåçé | tataù kathaà tasyäà näsajyeteti vyaïjitam | käkvä sveñäm api tan-niñöhatvaà vyajya solluëöhatvaà darçitam | atha täsäà tad-vidhäçeña-vipralambhänantarajaà nityam eva sarvätmaka-sambhogam äha— itédåçena bhävena kåñëe yogeçvareçvare | kriyamäëena mädhavyo lebhire paramäà gatim || [BhP 10.90.25] viñëoù çré-kåñëasya eva sambandhinéà gatià nitya-saàyogaà lebhire | atra hetuù mädhavyaù madhu-vaàçodbhavasya çré-kåñëasyaiva nitya-preyasyas täù |

|| 10.90 || çré-çukaù || 388 ||

[389] atha praväsaù | nänä-vidhaç caiña tad-anantara-saìgaç ca çré-vraja-devé-revädhikåtyodäharaëéyaù | saìgaty-arthaà tatra praväsa-lakñaëam— pürva-saìgatayor yünor bhaved deçäntarädibhiù |

taj-janya-vipralambho’yaà praväsatvena kathyate | [UN 15.152-153] ity arthaù | atra— cintä prajägarodvegau tänavaà malinäìgatä | praläpo vyädhir unmädo moho måtyur daçä daça || [UN 15.167] ayaà ca kiïcit düra-gamana-mayaù sudüra-gamana-mayaç ca | tatra pürvo’pi dvividhaù | eka-lélä-gataù lélä-paramparä (page 149) ntaräla-gataç ca | pürvo yathä --

Page 205 of 218


antarhite bhagavati sahasaiva vrajäìganäù | atapyaàs tam acakñäëäù kariëya iva yüthapam || [BhP 10.30.1] ity ädi |

|| 10.30 || saù || 389-390 ||

tatra viña-jaläpyayäd ity ädikaà sarvasyaiva gokulasya sva-rakñaëéyatä-dåñöyäpy asmän adhunä rakñety abhipräyam | våñätmajäd vatsät mayätmajät vyomäsuräd ity arthaù | punaç ca tat-tad-alaukika-karma lakñyékåtya na khalu gopikä-nandano bhavän ity ädi-dvaye yäcaka-rétyä dainyena tatra parameçvarattväropa iyaà stutiù | tato viçvasyäpi sva-rakñaëéyatä-dåñöyäpy asmän adhunä rakñeti pürvavat | taträpi sätvatänäà vaiñëavänäà çréman-nandädénäà kule’vatérëatvät | taträpi bälye’smat-sakhitväpter vaiçiñöyam eva yujyate ity arthaù | våñëi-dhurya iti teñäm api yadu-vaàçotpannatvät |

[390]

tathä, tataç cäntardadhe kåñëaù sä vadhür anvatapyata | [BhP 10.30.39] iti spañöam |

[391]

atra praläpäkhyä daçä ca—hä nätha ramaëa preñöha [BhP 10.30.40] ity ädiù | spañöam |

|| 10.30 || çré-rädhä || 391 ||

[392] tathä— jayati te'dhikaà janmanä vrajaù çrayata indirä çaçvad atra hi | dayita dåçyatäà dikñu tävakäs tvayi dhåtäsaväs tväà vicinvate || [BhP 10.31.1] tathä-- çarad-udäçaye sädhu-jäta- [BhP 10.31.2] ity ädi | viña-jaläpyayäd [BhP 10.31.3] ity ädi | na khalu gopikä-nandana [BhP 10.31.4] ity ädi | madhurayä girä [BhP 10.31.8] ity ädi | viracitäbhayaà [BhP 10.31.5] ity ädi | vraja-janärtihan [BhP 10.31.3] ity ädi | praëata-dehinäà [BhP 10.31.7] ity ädi | tava kathämåtaà [BhP 10.31.9] ity ädi | prahasitaà [BhP 10.31.10] ity ädi | calasi yad vrajäc [BhP 10.31.11] ity ädi | dina-parikñaye [BhP 10.31.12] ity ädi | praëata-kämadaà [BhP 10.31.13] ity ädi | surata-vardhanaà [BhP 10.31.14] ity ädi | aöati yad bhavän [BhP 10.31.15] ity ädi | pati-sutänvaya- [BhP 10.31.16] ity ädi | rahasi saàvidaà [BhP 10.31.17] ity ädi | vraja-vanaukasäà [BhP 10.31.18] ity ädi | yat te sujäta-caraëämbu-ruhaà staneñu bhétäù çanaiù priya dadhémahi karkaçeñu | tenäöavém aöasi tad vyathate na kià svit kürpädibhir bhramati dhér bhavad-äyuñäà naù || [BhP 10.31.19]

Page 206 of 218


tathä ca

rakñitä yädaväù sarve indra-våñöi-niväraëät || iti |

tatraivänyatra api çré-govinda-kuëòa-prastäve—

skände mathurä-mähätmye – govardhanaç ca bhagavän yatra govardhano dhåtaù |

yaträbhiñikto bhagavän maghonä yadu-vairiëä iti |

athavä viña-jaläpyayäd ity ädinä stutvä punaù sa-praëayerñyam ähuù, na khalv ity ardhena | evaà duravasthäpannänäm asmäkam upekñayä bhavän khalu niçcayena gopikäyäù sarveñäà vraja-väsinäm asmäkaà rakñä-käriëyäù çré-vrajeçvaryä nandano nästi kintu kasyäpi sukhena duùkhena cäspåñöatväd akhila-dehinäm antarätma-dåk çuddha-jéva-drañöä paramätmästi | evam api nünaà brähmaëärthi (page 150) –tatvenänäsaktatayaiva sarva-rakñävatérëatvän näsmän upekñitum arhati iti punaù sa-dainyam ähuù vikhanasety ardhena | pürvavat tad-abhipräyeëaiva viracitäbhayam ity ädikam apy uktam | praëata-dehinäm iti | çré-niketanam api praëata-dehi-prabhåténäà päpa-karñaëädi-rüpaà | tata eva parama-karuëämayatvenävagatam asmäkaà kuceñv api håc-chaya-kartanäya kartum ucitam ity arthaù | håc-chaya-nidänaà tad-anurüpaà pratékäräntaraà cähuù madhurayeti | nünaà yat saurabhya-digdhatayaiva tava gér madhurä mano mohayati tad evädhara-sédhu bhaved atrauñadhabhity arthaù | aho tavädhara-sédhu tädåça-puëya-hénäbhiù kathaà sulabhaà syät | yataù sä madhurä gér apy astu düre | guru-goñöhé-niyama-bandanakatvam äpannäbhir asmäbhiù prasaìgäntareëäpi jana-paramparä-prakhyäyamänam api tava caritämåtam api durlabham ity äha, tava kathämåtam iti | tad ye gåëanti te’pi asmabhyaà bhüridä jätäù | kutaù punar yuñmäkaà mayy etävän anurägas taträhuù prahasitam ity ädi | kathaà mama prahasitädénäm etädåçatvaà taträhuù—he kuhaketi | tädåçé käpi kuhanä yä tvayi vidyate täà tvam eva vetséty arthaù | evam anyäny api yojanéyäni | parama-prakarñeëähuù -- yat te sujäta iti |

|| 10.31 || çré-gopyaù || 392 ||

[393]

etad-anantaraà sambhogodäharaëaà ca darçitam | taà vilokyägataà preñöham [BhP 10.32.3] ity ädibhiù | atra ca krameëa viraha-santäpa-dhutiù | tatra prathamato yathä – sarväs täù keçavälokaparamotsavanirvåtäù | jahur virahajaà täpaà präjïaà präpya yathä janäù || [BhP 10.32.9]

dvitéyo yathä -- tad-darçanähläda-vidhüta-håd-rujaù [BhP 10.32.13] ity ädi | tåtéyo yathä—

Page 207 of 218


itthaà bhagavato gopyaù çrutvä väcaù supeçaläù | jahur virahajaà täpaà tadaìgopacitäçiñaù || [BhP 10.33.1] spañöam |

|| 10.33 || çré-çukaù || 393 ||

[394-397] atha dvitéyaà kiïcid düra-praväsam äha -- gopyaù kåñëe vanaà yäte tam anudruta-cetasaù | kåñëa-léläù pragäyantyo ninyur duùkhena väsarän || [BhP 10.35.1] tatra ca täsäà praläpäkhyäm avasthäm äha— çré-gopya ücuù väma-bähu-kåta-väma-kapola- valgita-bhrür adharärpita-venum | komaläìgulébhir äçrita-märgaà gopya érayati yatra mukundaù || vyoma-yäna-vanitäù saha siddhair vismitäs tad upadhäya salajjäù | käma-märgana-samarpita-cittäù kaçmalaà yayur apasmåta-nivyaù || [BhP 10.35.2-3] yathä— hanta citram abaläù çåëutedam [BhP 10.35.4] ity ädi våndaço vraja-våñä [BhP 10.35.5] ity-ädy-antam | barhiëa-stabaka- [BhP 10.35.6] ity ädi tarhi bhagna-gatayaù [BhP 10.35.7] ity ädy-antam | anucaraiù [BhP 10.35.8] ity ädi vana-latäs [BhP 10.35.9] ity ädy-antam | darçanéya-tilakaù [BhP 10.35.10] ity ädi sarasi särasa- [BhP 10.35.11] ity ädy-antam | saha-balaù [BhP 10.35.12] ity ädi mahad-(page 151) atikramaëa- [BhP 10.35.13] ity ädi vividha-gopa-caraëeñu [BhP 10.35.14] ity ädi savanaças [BhP 10.35.15] ity ädy-antam | nija-padäbja-dalair [BhP 10.35.16] ity ädi vrajati tena vayaà [BhP 10.35.17] ity-ädy-antam | maëi-dharaù [BhP 10.35.18] ity ädi kvaëita-veëu-rava-[BhP 10.35.19] ity-ädy-antam | kunda-däma- [BhP 10.35.20] ity ädi manda-väyuù [BhP 10.35.21] ity-ädy-antaà ca tat-tad-yugalaà smartavyam | atra saha-siddhair iti teñäm api tädåça-veëu-vädya-mahimnä vaintä-bhäväpattiù sücitä | anucarair iti | aträdi-puruña iväcala-bhütir ity anenaiva bodhyate | evam eva sarvatra täsäà prema-kåta-sarvottamatä-sphürtyä kvacit tad-aiçvarya-varëanam utpreksaiva yat-paty-apatyety-ädivad iti | vanalatä iti | atra viñëuà sarvatraiva sphurantaà çré-kåñëam ity arthaù | nija-padäbjeti | atra vraja-bhü-çabdena tat-sthäni tåëädéni lakñyante | teñäà ca khuratodaçamanaà sparça-mähätmyena nityam aìkura-çälitva-karaëät | ataeväparimita-catuñpada-

Page 208 of 218


vigähe’pi tac-cärasya samäveçaù sidhyatéti jïeyam | etad-anantaraà darçänätmaka-sambhogo yathä-- vatsalo vraja-gaväà yad aga-dhro vandyamäna-caraëaù pathi våddhaiù | kåtsna-go-dhanam upohya dinänte

unnayan khura-rajaç-churita-srak |

remire 'haùsu tac-cittäs tan-manaskä mahodayäù || [BhP 10.35.26]

evam aparähëeñu tadéyägamanänandena nityam ahaùsv api remire |

|| 10.35 || çré-çukaù || 394-397 ||

aho vidhätas tava na kvacid dayä

täàç cäkåtärthän viyunaìkñy apärthakaà

géta-veëur anugeòita-kértiù ||

utsavaà çrama-rucäpi dåçénäm

ditsayaiti suhåd-äçiña eña devaké-jaöhara-bhür uòu-räjaù || [BhP 10.35.22-23] atra devaké-jaöhara-bhür iti saìketa-näma-grahaëam | saìketa-mülaà tu präg ayaà vasudevasya kvacij jätas tavätmajaù [BhP 10.8.14] iti jïeyam | athavä, anenaiväprasiddho’pi devaké-çabdo’tra çré-yaçodäyäm eva jïeyaù | tatra tasyä eva tan-mätåtvena prasiddhatvät—näbher asäv åñabha äsa sudevésünuù [BhP 2.7.10] ity atra meru-devyä eva sudevéti saàjïävat | dve nämné nanda-bhäryäyä yaçodä devakéti ca iti puräëäntara-vacanaà ca tathä | evaà mada-vighürëita-locana éñat [BhP 10.35.24] iti yadu-patir dvirada-räja-vihäraù [BhP 10.35.25] iti smartavyam | vraja-gaväm iti tatra sthitä bäla-våddhä gävas teñäm apy upalakñaëatvenoktäù | tathaitad-agre--

evaà vraja-striyo räjan kåñëa-lélänugäyatéù |

[398]

atha düra-praväsaù | sa ca bhävé bhavan bhütaç ceti trividhaù | tatra bhävé yathä— gopyas täs tad upaçrutya babhüvur vyathitä bhåçam räma-kåñëau puréà netum akrüraà vrajam ägatam || [BhP 10.39.13] täsäà viläpaç ca--

saàyojya maitryä praëayena dehinaù |

vikréòitaà te 'rbhaka-ceñöitaà yathä || [BhP 10.39.19] tathä --

Page 209 of 218


yas tvaà pradarçyäsita-kuntalävåtaà [BhP 10.39.20] ity ädi | krüras tvam akrüra- [BhP 10.39.21] ity ädi | na nanda-sünuù kñaëa-bhaìga-sauhådaù [BhP 10.39.22] ity ädi | sukhaà prabhätä rajanéyam [BhP 10.39.23] ity ädi | täsäà mukundaù [BhP 10.39.24] ity ädi | adya dhruvaà tatra dåço bhaviñyate [BhP 10.39.25] ity ädi | (page 152) maitad-vidhasyäkaruëasya [BhP 10.39.26] ity ädi | anärdra-dhér eña [BhP 10.39.27] ity ädi | nivärayämaù [BhP 10.39.28] ity ädi | yasyänuräga- [BhP 10.39.29] ity ädi | yo 'hnaù kñaye vrajam ananta-sakhaù [BhP 10.39.30] ity ädikaà ca smartavyam | bhavan ca, yathä--

pratyädeçaà bhagavataù käìkñantyaç cävatasthire || [BhP 10.39.34] ity ädi |

tä niräçä nivavåtur govinda-vinivartane |

bhüto, yathä—

kåñëa-düte samäyäte uddhave tyakta-laukikäù || [BhP 10.47.9]

apåcchann [BhP 10.47.3] iti präktana-kriyayänvayaù |

|| 10.47 || çré-çukaù || 401 ||

[402]

ataeva—

gopyaç ca dayitaà kåñëam anuvrajyänuraïjitäù |

viçokä ahané ninyur gäyantyaù priya-ceñöitam || [BhP 10.39.37] ity antam |

viçokä vividha-çoka-våttayaù satyaù | tat-tad-gäne tat-tal-lälasäyäù säkñäd iva sphürter vä viçoka-präyä ahané aho-rätraà ninyur yäpayämäsuù |

|| 10.39 || çré-çukaù || 400 ||

[401]

tä man-manaskä mat-präëä mad-arthe tyakta-daihikäù [BhP 10.46.4] ity ädinä darçitaù | atra düta-mukhena paraspara-sandeç ca dåçyate | dütäù sphurita-saìkhyäàçä uddhva-baladevädayaù | tatra taà praçrayeëävanatäù su-sat-kåtaà a-vréòa-häsekñaëa-sünåtädibhiù [BhP 10.47.3] ity-ädi-diçä pürvaà racitäkära-gupténäm api täsäà mahärtyä mahä-saìkoca-parityägam apy äha—

iti gopyo hi govinde gata-väk-käya-mänasäù |

gopyo hasantyaù papracchü räma-sandarçanädåtäù | kaccid äste sukhaà kåñëaù pura-stré-jana-vallabhaù || [BhP 10.65.9] ity ädi | hasantyaù premerñyayä kåñëam upahasantya ity arthaù |

Page 210 of 218


||10.65 || çré-çukaù || 402 ||

[403] yathaiva çrémad-uddhava-sannidhäv unmäda-vacanam api darçitam | käcin madhukaraà dåñövä dhyäyanté kåñëa-saìgamam | priya-prasthäpitaà dütaà kalpayitvedam abravét || [BhP 10.47.11] käcic chré-rädhä | tathaiva äkhyätaà väsanä-bhäñye | etad-vivaraëaà ca çré-daçama-öippanyäà dåçyam iti |

[404]

tatra unmädenaiva mäniné-bhaìgyäha añöabhiù--madhupa kitava-bandho [BhP 10.47.12] ity ädi |

[405]

mäne käraëam äha sakåd adhara-sudhäà [BhP 10.47.13] ity ädi

[406] atra kiàvadantém äçritya padmäyäù pratinäyikätvenopanyäsaù kriyate | düta-prastuti-pratyäkhyänam kim iha [BhP 10.47.14] iti |

[407]

vijayate sarvaà vaçékaroti iti vijayaù çré-kåñëaù sa eva sakhä tvad-bandhuù | tasya sakhénäà samprati mäthuréëäm evägrataù tasya vijayasya tad-vaçékära-paryantasya prasaìgaù | tathäpi tad-äsaktau tad-doña eva käraëam iti sva-doñaà pariharanté dainyam älambya tasya nirdayatvaà pratipädayati divi bhuvi ca [BhP 10.47.15] ity ädi |

[408] api ca | evam api asmad-vidha-kåpaëa-pakña-päte saty eva tatra uttama-çloka-çabdo bhavitum arhati samprati tu tasya tad-abhäva-darçanän na sadayatvaà tad-abhävänyataräm uttamaçlokatvam api iti bhävaù | (page 153) sva-kaumalya-mudrayä janitaà tac-cäöukärodyam atiçayaà matväha visåja çirasi [BhP 10.47.16] ity ädi |

[409]

tataù praëayerñayä tasmin doñam äropyäpi svasvyäs tadéyäsakti-parityägäsämärthyaà varëayanté tat-tad-doñaà pariharati mågayur [BhP 10.47.17] ity ädi |

Page 211 of 218


[410]

yatas te’py asitä evaàvidhäs tasmäd asitasya çyäma-jäti-mätrasya sakhyaiù praëaya-bandhaiù | punaù tat-kathäyä yad dustyajatvaà tat khalu tasyäpi doñatvenaiva sthäpayati yad anucarita [BhP 10.47.18] ity ädi |

[411]

karëasyaiva péyüñaà na tu manasa ity äpäta-mätra-svädyatvaà bodhitam | vidhüta-dvandva-dharmatväd eva vinañöä acetana-präyä jätäù | iha våndävane vhaìgäù çukädayo’pi bhikñoù sannyäsinaç caryäà dehädinairapekñyaà caranti äcaranto dåçyanta ity arthaù | tataù sänutäpam äha vayam åtam [BhP 10.47.19] iti |

[412] tad evam añöakena mäna-bhaìgéà vyajya svakäöhinyätiçayena dütaà nivartamänam äçaìkya kalahäntaritä-bhaìgyä dvayenäha priya-sakhä [BhP 10.47.20] iti |

[413] taträpi sakauöilyam ardhenäha nayaséti | dvandvaà mithuné-bhävaù | dustyaja-dvandvatve hetuù satatam iti | atra tad-vakñasi sthitä lakñmé rekhaiva premerñyayä säkñät tad-rüpatvenotprekñitä | ante sa-dainyam äha api bata [BhP 10.47.21] iti | çré-kåñëa-sandeço yathodähåtaù çré-kåñëa-sandarbhe bhavaténäà viyogo me [BhP 10.47.29] ity ädikaù | atra prakäçäntareëa sarva-vraja-sahitasya tasya nitya-våndävana-vihära-rüpo’rthas tatraiva pratipäditaù | yas tu vyakto jïäna-yoga-pratipädakaù sa ca duùkhädau çamayitavye loka-rétyä sambhavatéty eke | tatra jïäna-yogopadeçena täsäà na çäntir iti dvitéya-sandeço yat tv ahaà bhavaténäà vai [BhP 10.47.34] ity ädikaù | yä mayä kréòatä rätryäm [BhP 10.47.37] ity antaù | atra yat tv aham ity ädau api smaratha naù sakhyaù svänäm artha-cikérñayä gatän [BhP 10.82.42] ity ädi vakñyamäëänusäreëa käryäntarasyäpi bhavat-prema-sukha-våddhi-phalatvam evety abhipräyaù | tatas täù kåñëa-sandeçair vyapeta-viraha-jvaräù | uddhavaà püjayäà cakrur jïätvätmänam adhokñajam || [BhP 10.47.53] ity aträpi vyapeta-viraha-jvaratvaà tad-ägamanädi-çravaëenäpäta-çänti-rüpam eva kvacid gadägrajaù saumya [BhP 10.47.40] ity-ädy-ukteù | ätmänaà tasya tad-dütatayä tat-preryatvenäntaù-karaëädhiñöhätäram adhokñajaà çré-kåñëam eva matvä tad-ätmakatvenoddhavaà püjayäïcakrur ity arthaù | yathä coktam – tam ägataà samägamya kåñëasyänucaraà priyam | nandaù prétaù pariñvajya väsudeva-dhiyärcayat || [BhP 10.46.14] iti |

Page 212 of 218


|| 10.47 || çré-çukaù || 403-413 ||

[414]

evaà çré-baladeva-dväraka-sandeço’py anumeyaù – saìkarñaëas täù kåñëasya sandeçair hådayaà-gamaiù | säntvayäm äsa bhagavän nänänunaya-kovidaù || [BhP 10.65.16] ity anusäreëa | atha tad-ananta-rajaù sandarçanädi-mayaù sambhogaù kurukñetra prasiddhaù | yathä— gopyaç ca kåñëam upalabhya ciräd abhéñöaà (page 154) yat-prekñaëe dåçiñu pakñma-kåtaà çapanti | dågbhir hådé-kåtam alaà parirabhya sarväs tad-bhävam äpur api nitya-yujäà duräpam || [BhP 10.82.39]

[415]

tad evaà täsäm avasthäm uktvä çré-bhagavato’pi tad-viñayaka-sneha-mayém éhäm äha— bhagaväàs täs tathä-bhütä vivikta upasaìgataù | äçliñyänämayaà påñövä prahasann idam abravét || [BhP 10.82.40]

[416]

antaù-sa-kñobheëäpi rukña eva prahäso’yaà sväparädhaà kñamayatä prapaïcitaù | tatra sva-vyavahäropapattyä säntvayati -- api smaratha naù sakhyaù svänäm artha-cikérñayä | gatäàç ciräyitäï chatru- pakña-kñapaëa-cetasaù || [BhP 10.82.41]

[417]

kià vä roñeëa smaraëam api na kurutheti bhävaù | tatra sva-doña-niväraëaà svänäm iti | svänäà sveñäm asmat-pituù çré-vraja-räjasya bandhu-vargäëäà yädavänäm | ubhayeñäm api yädavatvena jïänténäm iti vä | taträtivilambe käraëaà çatru-pakñeti | tataç ca bhavaténäà nirvighnaù saàyogo’py anena bhaviñyatéti bhävaù | ätmano vämäntara-saìgam äçaìkya parameçvara-päratantryopapädänena säntvayati— apy avadhyäyathäsmän svid akåta-jïäviçaìkayä | nünaà bhütäni bhagavän yunakti viyunakti ca || [BhP 10.82.42] ity ädi dvayam |

Page 213 of 218


[418]

svasya parameçvaratva-prasiddhim äçaìkya saìkucan tathäpi viraha-jäta-premätiçayo’yaà yuñmad-abhéñöävyäghätäyaiva jäta ity äha -- mayi bhaktir hi bhütänäm amåtatväya kalpate | diñöyä yad äsén mat-sneho bhavaténäà mad-äpanaù || [BhP 10.82.44] öékä ca—mayi bhakti-mätram eva tävad amåtatväya kalpate | yat tu bhavaténäà mat-sneha äsét tad-diñöyä atibhadram | kutaù mad-äpanaù mat-präpaëaù ity eñä |

[419]

tatra sva-präptau viçväsärthaà deçäntara-sthitasyäpi svasya çré-kåñëäkhya-naräkåti-para-brahmaëaù sarväçrayatvam anubhävayati – ahaà hi sarva-bhütänäm [BhP 10.82.44] ity ädi-dvaye |

[420] uktaà ca dämodara-léläyäà na cäntar na bahir yasya [BhP 10.9.13] ity ädi | atra ca padya-dvaye prakäçäntareëa våndävana eva sarva-vraja-sahita-tadéya-nitya-vihäraù çré-kåñëa-sandarbhe darçitaù | sa evätränusandheyaù | tatra ca täsäà tathaivänubhavodeyo jäta ity äha adhyätma-çikñaye [BhP 10.82.45] iti | ätmänaà svaà çré-kåñëam adhikåtya yä çikñä tayä | virahodbhuta-tad-anusmaraëa-jérëa-dehäs taà çré-kåñëaà tathaivänvabhavann iti | eke tv ähuù – ahaà hétyädikaà loka-rétyä duùkha-nivâraëärtham eva brahma-jïänam uktam | na tu tatra tätparyam | yathä rukmi-vairüpya-kåtau çré-baladevena vahati na tu tatra tätparyaà, tadvat | tad evam eva tädåçädhyätma-çikñayäpi täs tam evädhyagän na tu brahmeti |

[421] tathäpi täsäà säkñät-präpty-utkaëöhäm äha – ähuç ca te nalina-näbha padäravindam [BhP 10.82.48] ity ädi | tatra he nalinanäbha, no’smäkaà duùkhodrekeëa tvac-cintanärambha-jäyamäna-mürchänäà te tava padäravindaà manasy apy udiyät | yat khalu yathä bhavatopadisöaà tad-anusäreëäkñubhita-bodhair (page 155) yogeçvarair hådi vicintyam ity ädi çré-kåñëa-sandarbha-vyäkhyä drañöavyä (KåñëaS 170) ||

|| 10.82 || çré-çukaù || 414-421 ||

[422]

Page 214 of 218


tad evaà sandarçana-saàsparçana-saàjalpätmaka-sambhogo’tra darçitaù | tasmin mäsa-traya-saàväsätmake ca vaiçeñöyäntaram apy ühyam | atha punas tad-anantara-jäta-vipralambhänantaram api bhävé yo’punar-vicchedaù sambhogaù sa ca tatraiva sücito’sti | yatä tathänugåhya bhagavän gopénäà sa gurur gatiù [BhP 10.83.1] iti | ähuç cety ädinä yathä täsäà säkñät-tat-präpti-paryantam abhéñöaà tathänugåhya gatir nityatayä präptavyaù |

|| 10.83 || çré-çukaù || 422 ||

[423]

evam eva çré-kåñëa-saandarbhe pädmottara-khaëòädy-anusäreëa darçitam asti | tatra hi çré-kåñëasya dvärakäto våndävane punar ägamanam | tadä präpaïcika-loka-prakaöatayä mäsa-dvayaà täbhiù kréòä | tad-anantaraà ca tad-aprakaöatayä täbhyo nitya-saàyoga-dänam iti | ekädaçe’pi svayam evoddhavaà prati tad eva spañöam uktam | tatra rämeëa särdhaà mathuräà praëéta [BhP 11.12.10] ity-ädi-dvaye viyoga-tévrädhayas tä matto’nyaà sukhäya na dadåçur iti | täs täù kñapä mayä hénäù kalpa-samä babhüvuù [BhP 11.12.11] iti cätéta-prayogeëa tadänéà virahasya nästitvaà bodhitam | tad-anantaraà sva-präpti-sukholläsaç ca varëitaù | tä nävidan mayy anuñaìga-baddha-dhiyaù [BhP 11.12.12] ity-ädi-dvayena | anu mahä-virahasya paçcäd yaù saìgas tena baddha-dhiyaù satyaù paramänandäveçena tadänéà kim api nävidan | harña-mohaà präpur ity arthaù | tatra taj-jïänasya kåñëaikatänatäyäà dåñöäntaù yatheti | asyärthäntaram api çré-kåñëa-sandarbhe kåtam asti mat-kämä ramaëaà järam [BhP 11.12.13] ity ädau tad-anantara-padye taà ca yädåçaà präpus tathä viçinañöi | vivåtaà ca tatraiva saìkñepataç ca | mäà çré-kåñëäkhyaà paramaà brahma präpuù | taà ca man-nitya-preyasé-lakñaëaà sva-svarüpam ajänantyo jära-rüpaà pürvaà präpuù | tathäpi mayi kämaù ramaëatvenäbhiläño yäsäà tädåçyaù satyo ramaëa-rüpaà tu paçcäd iti | tataù parakéyäbhäsatvaà ca täsäà käla-katipayamayatvenaiva vyäkhyätam | evam eväbhipretam asmad upajévya-çrémac-caraëänäm ujjvala-nélamaëau tatropakrame -- neñöä yad aìgini rase kavibhir paroòhä tad gokulämbujadåçäà kulam antarena | äçäàsayä rasavidher avatäritänäà kaàsäriëä rasikamaëòalaçekhareëa || [UN 5.3] ity aträvatära-samaya eva tathä vyavahära-nigamanät | upasaàhäre ca lalita-mädhavasya [7.18] dagdhaà hanta dadhänayä vapuù ity ädäv aupapatya-bhrama-hänäntara-léläyäà sarva-phalasya samåddhimad-äkhyasya sambhogasya darçitatvät |

Page 215 of 218


tad evam asya vipralambha-catuñöaya-puñöasya sambhoga-catuñöayasya sandarçanädi-trayätmakasyäväntara-bhedä anye’pi jïeyäù | yathä lélä-cauryaà saìgänaà räsaù jala-kréòä våndävana-vihära ity ädayaù | tatra lélä-cauryaà yathä täsäà väsäàsy upädäya népam äruhya satvaraù [BhP 10.22.9] ity ädi | spañöam |

|| 10.22 || çré-çukaù || 423 ||

[424]

saìgänam käcit samaà mukundena [BhP 10.33.9] ity ädau | evaà

kadäcid atha govindo rämaç cädbhuta-vikramaù | vijahratur vane rätryäà madhya-gau vraja-yoñitäm || (page 156) upagéyamänau lalitaà stré-janair baddha-sauhådaiù | svalaìkåtänuliptäìgau sragvinau virajo-'mbarau || [BhP 10.34.20-21] ity ädi | präyo horikävasaro’yam | vraja eva gänena sa-bhrätåkasyäpi tasya stré-janair vihärät | tathä bhaviñyottara-vidhänät | tathaivädyäpy äryävartéya-prajänäm äcäro’pi dåçyate | atra ca niçä-mukhaà mänayantäv uditoòupa-tärakam [BhP 10.34.13] iti tan-mohät savaçälinyäà phälguna-paurëamäsyäà hemanta-çiçira-hima-kujjhaöikänte candrädy-ulläse tad-ulläso varëitaù | tasmät tadänéà sakhyolläsa-dhäriëä çré-rämeëäpi yutiù saìgataiva | vane rätryäm iti päöhas tu kväcitka eva | tatra ca vrajäntastham eva vanaà jïeyam |

|| 10.34 || çré-çukaù || 424 ||

[425-427] räsaù | taträrabhata govindo räsakréòäm anuvrataiù [BhP 10.33.2] ity ädi | jala-kréòä-- so 'mbhasy alaà yuvatibhiù pariñicyamänaù [BhP 10.33.23] ity ädi | våndävana-vihäraù-- tataç ca kåñëopavane jala-sthala-prasüna-gandhänila-juñöa-dik-taöe [BhP 10.33.24] ity ädi | spañöam |

|| 10.33 || saù || 425-427||

[428]

atha samprayogo yathä—bähu-prasära-parirambha-karälakoru-névé [BhP 10.29.46] ity ädi | spañöam |

|| 10.29 || saù || 428 ||

[429]

Page 216 of 218


iyaà ca çré-kåñëa-candrasyojjvala-lélä räsa-sambandhiny apy anantatvena sammatä-- evaà çaçäìkäàçu-viräjitä niçäù [BhP 10.33.25] ity ädau | atha sarva-saubhägyavatém ürdhva-maëeù çré-rädhikäyäù sambandhinéà léläà varëayanti – kasyäù padäni caitäni yätäyä nandasünunä | aàsanyastaprakoñöhäyäù kareëoù kariëä yathä || anayärädhito nünaà bhagavän harir éçvaraù | yan no vihäya govindaù préto’yam anayad rahaù || dhanyä aho amé älyo govindäìghryabjareëavaù | yän brahmeço ramä devé dadhur mürdhny aghanuttaye || tasyä amüni naù kñobhaà kurvanty uccaiù padäni yat | yaikäpahåtya gopénäà raho bhuìkte 'cyutädharam || na lakñyante padäny atra tasyä nünaà tåëäìkuraiù | khidyat-sujätäìghritaläm unninye preyaséà priyaù || imäny adhikamagnäni padäni vahato vadhüm | gopyaù paçyata kåñëasya bhäräkräntasya käminaù || 1trävaropitä käntä puñpahetor mahätmanä | atra prasünävacayaù priyärthe preyasä kåtaù || prapadäkramaëe ete paçyatäsakale pade | keçaprasädhanaà tv atra käminyäù käminä kåtam | täni cüòatayä käntäm upaviñöam iha dhruvam || [BhP 10.30.27-34] atra kasyä iti sarväsäà väkyam | anayä iti suhådäm | dhanyä iti taösthänäm | tasyä iti pratipakñäëäm | na lakñyanta iti täù khedayanténäà sakhénäm | imänéti tad-asahamänänäà pratipakñäëäm | aträvaropiteti särdhaà punaù sakhénäm | keçeti punaù pratipakñäëäm ardham | tänéti punaù sakhénäm iti jïeyam | tan-mithuna-viñayaka-tat-tac-chabda-prayogeëa sauhådädivyaïjanät | yä tu vilokyärtäù samabruvan [BhP 10.30.26] iti sarväsäm evärtir uktä säpi svasyotkaëöhäviçeñeëa sarvatra saìgacchata eva ||

|| 10.30 || çré-vraja-devyaù || 429 || tatra tasyäù çré-våndävaneçvaryä léläyäà präk-pradarçitam apy eëapatné [BhP 10.30.11] ity-ädi-dvayaà cänusandheyam ||

tatra vistara-çaìkäto yä yä vyäkhyä na viståtä | sä çré-daçama-öippanyäà dåçyä rasam abhépsubhiù ||

tad evam anena sandarbheëa çästra-prayojanaà vyäkhyätam | tathä caivam astu |

älébhiù paripälitaù pravalitaù sänandam älokitaù

pratyäçaà sumanaù-phalodaya-vidhau sämodam ämoditaù | våndäraëya-bhuvi prakäça-madhuraù sarvätiçäyi-çriyä

rädhä-mädhavayoù pramodayatu mäm ulläsa-kalpa-drumaù ||

Page 217 of 218


tädåça-bhävaà bhävaà prathayitum iha yo’vatäram äyätaù | ädurjana-gaëa-çaraëaà sa jayati caitanya-vigrahaù kåñëaù ||

prétyäkhyaù ñañöhaù sandarbhaù samäptim iha saìgataù ||

samäpto’yaà ñañöhaù sandarbhaù | sampürëo’yaà granthaù |

iti çré-kali-yuga-pävana-sva-bhajana-vibhäjana-prayojanävatära-çré-çré-bhagavat-kåñëa-caitanya-deva-caraëänucara-viçva-vaiñëava-räja-sabhäjana-bhäjana-çré-rüpa-sanätanänuçäsana-bhäraté-garbhe çré-bhägavata-sandarbhe préti-sandarbho näma ñañöhaù sandarbhaù ||

çré-bhägavata-sandarbhe sarva-sandarbha-garbhage |

Page 218 of 218

Date post:	10-Aug-2021
Category:	Documents
Upload:	others
View:	21 times
Download:	0 times

ignca.gov.inignca.gov.in/sanskrit/6_priti_sandarbha.pdfçré-préti-sandarbhaù...

Documents