+ All Categories
Home > Documents > Introduccion a la expoteca

Introduccion a la expoteca

Date post: 15-Apr-2017
Category:
Upload: fortunatocordoba
View: 103 times
Download: 13 times
Share this document with a friend
49
EXPOSICIONES I LA CASA DE LA SELVA EXPOSICION INDIGENA EPERARA SIAPIDARA GUANGÜI - INFI TIMBIQUI - CAUCA SELVA DEL PACIFICO II EXPO - PACIFICO EXPOSICION AFROCOLOMBIANA EL MICAY CAUCA SELVA DEL PACIFICO III LA RAMADA EXPOSICION CAMPESINA EL ROSARIO CAJIBIO. CAUCA 1
Transcript
Page 1: Introduccion a la expoteca

EXPOSICIONESI

LA CASA DE LA SELVAEXPOSICION INDIGENA

EPERARA SIAPIDARAGUANGÜI - INFI

TIMBIQUI - CAUCASELVA DEL PACIFICO

IIEXPO - PACIFICOEXPOSICION AFROCOLOMBIANA

EL MICAYCAUCA

SELVA DEL PACIFICO

IIILA RAMADAEXPOSICION CAMPESINA

EL ROSARIOCAJIBIO. CAUCA

POPAYAN. CAUCA. COLOMBIA1971 - 2013

1

Page 2: Introduccion a la expoteca

EXPOSICIONES Director 

Fortunato Cordoba

COLABORACIÓN:I

LA CASA DE LA SELVAEXPOSICIÓN INDÍGENA EPERARA SIAPIDARA

GUANGUITIMBIQUI . CAUCA.  SELVA DEL PACIFICO

Reconocimiento especial y la exposición se hace en homenaje a laTachi Nawe (Jefa) Leticia Puama y a su esposo Elias Chirimia.

Jaipanas: Sixto Mercaza, Enrique Chamapura. Hermilio Chirimía, Plinio Valencia. Elio Chirimia. Indígenas Eperara Siapidara: Marcelino Pertiaga, Carmen Mejía, Clerina Chirimía, Presencio Chirimía, Cecilio Garabato, Venedicta Valencia, Elio Chirimía, Elías Chirimía, Hermógenes Equia, Ismael Chamapura. Epifanio Chirimía, Anselmo Pertiaga. Yecit Moña. ClodomiroValencia. Hna. Adela López, Comunidad Madre Laura. Conrado Arango Sacerdote Franciscano.

IIEXPO-PACIFICO

EXPOSICION AFRO COLOMBIANALOPEZ DE MICAY - SELVA DEL PACIFICO. CAUCA

Grupo Musical: Danzas del Micay. Director: Eneyder Hurtado. Integrantes: Richard Urbano, Oveimer Vellaizac, Emilio Riascos, Dawer Urbano.

IIILA RAMADA

EXPOSICION CAMPESINACORREGIMIENTO EL ROSARIO

MUNICIPIO CAJIBIO. DEPARTAMENTO DEL CAUCAMilciades Anaya, James Tobar, Dany Galvis, Carlos Galvis, Duver Camayo, Wilson Serna, Richard Certuche. Severiano Camayo. Walter …….Mauricio Galvis.

Colaboración en Popayán: --------------------------- ------------------- ----------------- ------------------- ------------------------- Cali: Mauricio Galvis. - Tania Córdoba. Graduada Ciencias Políticas. Toronto University. Toronto Canada.

III

2

Page 3: Introduccion a la expoteca

CCLA RAMADA

EXPO-PACIFICO james toEXPOSICION CAMPESINA

EL ROSARIO - CAJIBIO - CAUCA Bachilleres Agropecuarios: Milciades Anaya, James Tovar, Dany Galvis Z, Carlos Galvis A, Duver

Camayo, Wilson Serna, Richard Certuche, Yeison Rodríguez, Mauricio Galvis Z.Severiano Camayo, fotógrafo

ZONAS DE LAS EXPOSICIONES:

GUANGUI. SELVA DEL PACIFICO

EL MICAY. SELVA DEL PACIFICO

EL ROSARIO. ZONA CAMPESINA. CAJIBIO.

DEPARTAMENTO DEL CAUCA

COLOMBIA

3

Page 4: Introduccion a la expoteca

POPAYÁNExpoteca: tiene por escenario la manifestación de la naturaleza en la selva, en el campo y las culturas que dieron raíces: la cultura indígena Eperara Siapidara, la afrocolombiana y la campesina.

Expoteca: se inaugura con 3 exposiciones así:

La Casa de la Selva: es exposición sobre los Indígenas Eperara Siapidara de la selva del  Pacífico principalmente de las zonas de Agua Clarita, Guangüi e Infí.

Expo-Pacífico: Exposición Afrocolombiana en referencia a la zona del municipio de El Micay en la selva del Pacífico. Cauca.

La Ramada: Exposición Campesina de la zona del Corregimiento de El Rosario en el municipio de Cajibío. Cauca.Estas exposiciones contienen grandes fotografías, afiches fotográficos, grabaciones, videos, diapositivas. Objetos de cerámica, caza y pesca. Elementos de cestería. Instrumentos musicales y de trabajo. Objetos ceremoniales. Diseños y escritos computarizados sobre diferentes tópicos. Folletos y libros.

Expoteca: inicia su presentación con tres componentes de la cultura caucana. Tres de nuestras identidades en los municipios de López de Micay, Timbiquí y Cajibío, en referencia a Afrocolombia, a los Indígenas Eperara Siapidara y a los campesinos respectivamente.

4

Page 5: Introduccion a la expoteca

     EXPOSICIONES 

INDÍGENAAFRO-COLOMBIANA

CAMPESINA

EN LA DIMENSIÓN CULTURALDEL NUEVO MILENIO

El departamento del Cauca es tierra abonada para  lo multicultural. La diversidad cultural nos identifica.

Expoteca: exhibe tres exposiciones sobre nuestra diversidad cultural en el campo y la selva.

Expoteca: es un proyecto desarrollado con la colaboración de indígenas Eperara Siapidara de Guangüi (Timbiquí), afro-colombianos del Municipio del Micay y  campesinos del Corregimiento de El Rosario (Cajibío).

Expoteca: se presenta como una manifestación de lo multifacético, multicultural y multiétnico de nuestra identidad. Por ello el Cauca es  multiplicidad que atesora gran riqueza cultural.

Expoteca: nace en el campo y en la selva proyectándose hacia la ciudad. Análisis e  investigación permitieron tratar de dar definición por medio de exposiciones a temas diversos, importantes e interesantes.Los sueños y las utopías de quienes idealizaron y cooperaron en la selva y el campo, se convierten en realidad con la presentación de Expoteca.

Expoteca: se expone como un lugar adecuado en donde las gentes de la ciudad tengan un encuentro con la selva y el campo.

Bienvenidos al campo!Bienvenidos a la selva!

Bienvenidos a Expoteca!

5

Page 6: Introduccion a la expoteca

EXPOSICIÓN INDÍGENA

INDÍGENASEPERARA SIAPIDARA

TIMBIQUI - CAUCASELVA DEL PACIFICO

La Exposición La Casa de la Selva se refiere a los Indígenas Eperara Siapidara de Timbiquí, selva del Pacífico, Cauca.

La Exposición La Casa de la Selva trata de las zonas de Agua Clarita, Guangüi e Infí habitadas por los Indígenas Eperara Siapidara. El numeroso material que posee la exposición se refiere  a estas zonas.

La Exposición La Casa de la Selva cuenta   con material grabado, fotográfico. Objetos ceremoniales, de trabajo, caza, pesca, hogar, cestería, diseños. Presentación de diapositivas. También se ha elaborado gran material digitado, afiches, libros y folletos.

La Exposición La Casa de la Selva es libro abierto sobre historia, lengua, creencias y tradiciones de selva.

La Casa de la Selva se propone hacer un acercamiento de la cultura de la selva con la ciudad.La Casa de la Selva presenta rasgos de la Cultura Eperara Siapidara la cual se encuentra en el contexto del mosaico caucano. Y trata de crear un escenario en la ciudad para lo grandioso de la selva, de la naturaleza y su gente.

6

Page 7: Introduccion a la expoteca

Por la cultura Eperara SiapidaraDepartamento del Cauca

Colombia.

7

Page 8: Introduccion a la expoteca

La Exposición La Casa de la Selva se ha presentado en:

El Museo Nacional de Colombia. Bogotá. Octubre 5 –20 de 1.973. Invitó Colcultura y el Instituto Nacional de Antropología. Colaboración Federación Nacional de Cafeteros.

Universidad Libre de Cúcuta- Cúcuta. Octubre 31 a noviembre 5 en 1.973. Invitó: Universidad Libre de Cúcuta.

The Native Canadian Center. Toronto. Canadá. Abril 23-25 de 1.988. Invitó: The Native Canadian Center.

Universidad del Cauca. Centro Cultural El Carmen. Popayán. Marzo 22-29 de 1.991. Invitó Facultad de Humanidades. U. Del. C.

Departamento Cultural Banco del Estado. Popayán julio 14-30 de 1.993. Invitó Departamento Cultural.

Casa de la Cultura de Chinchiná. Invitó Casa de la Cultura de Chinchiná. Caldas. Marzo 3-5 de 1.994.

EN LA DIMENSIÓN CULTURAL DEL NUEVO MILENIO

8

Page 9: Introduccion a la expoteca

LENGUA INDÍGENAINDIGENAS

EPERARÃ SIAPIDARASELVA DEL PACIFICO

DEPARTAMENTO DEL CAUCA

METODO BILINGUESIA PEDEEESPAÑOL

FORTUNATO CÓRDOBA

COLABORACIONMARCELINO PERTIAGA. DOMITILIA VDA. DE EQUIA. FLOIRAN CHAMAPURA. HENRIQUE CHAMAPURA. JUAN DE JESUS DURA.

NARCILO POIRAMA. ALFREDO CHIRIMIA. ISABELINA DE EQUIA. FLORENTINA CHIRIPUA. LISANDRO QUIRO. HONORATO CHIRIPUA.

PLINIO VALENCIA. HECTOR CHIRIMIA. HERMELINA V.DA DE PUAMA. ARCADIO GRUESO. BELARMINA MÁLAGA. ANSELMO

PERTIAGA. YECIT MOÑA.

COLOMBIA

9

Page 10: Introduccion a la expoteca

Sia PedeeLengua Indígena

Indígenas Eperara SiapidaraSelva del Pacífico

Departamento del CaucaColombia

La lengua Sia Pedee es hablada por los Indígenas Eperara Siapidara en la selva del Pacífico, Departamento del Cauca.Los indígenas Eperara Siapidara también habitan en otras regiones del Pacífico, en el Valle, Nariño y pocos en el Choco.La información elemental y básica de este estudio se obtuvo en las zonas de Guangüi e Infi, en año y medio de convivencia con los indígenas. ( 1971-1972). Desde 2.000 al 2.0013 una nueva generación de jóvenes profesionales, profesores y estudiantes indígenas de Guangüi, Infi, Saija y el Micay hacen geminar el presente trabajo que fue semilla de sus abuelos y sus padres en las zonas antes mencionadas.Este estudio bilingüe, Sia Pedee - Español contiene ciertas pautas y normas empleadas en muchos métodos para aprender idiomas en general, los cuales son utilizados por niños, jóvenes y adultos.Al revertir este trabajo escrito lo presentamos a la comunidad Eperara Siapidara como el primer libro bilingüe para la enseñanza del español como segunda lengua. Son 2 tomos.

© Derechos Reservados. Colombia.  2013

10

Page 11: Introduccion a la expoteca

SIA PEDEE

PedeeraPalabras. Vocabulario.

Sia Pedee                    Español

Pania                          agua    Japa                            potrilloToi                              canalete   Tot'e                           palancaEchurru                     armadillo

It'abarre                    fogón   Petau                         maiz Bɨguɨ                        venado         Jẽsaa                        congaJẽa                            chontaduroP'ũajãra                    hierba

Nep'ono                    florĩk'a                            vampiroImichichi                  murciélagoAida p'ut'u                luciérnaga   Wĩba                         luciérnaga

Soperna                    sombreroTuak'ɨda                  anzueloPidowe                      tatabroJooro                        tetera, totoraPũrã                          camarón  Ee                             montañaT'ã                            salNek'o                        comidaAtane                        mesIdi                             hoyNu                            mañanaNuweda                    ayerEtˈewa                      ahora

¿Sãga bɨ pɨ?

¿Cómo está usted?

Sãga ewariji.Buenos días.

Sãja k'euji.Buenas noches

Sãga k'euwama.Buenas tardes.

¿K'ãta para chiwidi?¿Qué hay de nuevo?

¿Sama bajima pɨ?¿Dónde estaba usted?

¿Sãga pˈanita pɨ ëreerã?¿Cómo está su familia?

¿Pɨ k'asaa t'ɨjarapata?¿Cómo se llama usted?

Nu parumisa.Hasta mañana.

Tˈiũji pɨ.Siga usted.

           #1   aba                               uno2   omé                              dos3   õpee                             tres4   k'iĩmari                        cuatro5   joisoma                        cinco

10  jua jõ                          diez         K'ap'ɨa              Cuerpo

K'ĩra                       cara

11

Page 12: Introduccion a la expoteca

Poro                       cabezaPuda                      cabelloK'ɨɨrɨ                    orejaTau                        ojoK'ɨ                         narizTauk'ara                pestañasIdak'ara                 barbaIdat'u                     mandibulaIt'ai                         bocaI                              labioK'ĩrame                  lenguaK'ida                      dienteOtau                       gargantaWaa                        sangreMak'ara                 piernaT'ũa                        pechoP'isii                        uñaK'ɨrrɨ                      cinturaJĩsi                          intestinoK'ĩu                        venaEk'arra                  espaldaIk'ia                        hombroJua ãpiwida           codo Jua chak'ẽ                       dedo  Jua                                   mano             Jua nawẽ                         pulgarJua jarapari                    índicejua esa jĩak'apena           del corazónjua esajĩakˈa erepema     anularjua chak'e                         meñique    

poro p'ua             dolor de cabezak'ɨda p'ua           dolor de muelabi p'ua                 dolor de estómagoãmi  chau            diarreajaip'isi                  sarampiónk'ɨamia                fiebre

Aba mapˈeda chokˈara.              Uno y muchos.

Nep'ono                   florNep'onoorã             flores

Taama                     culebra

Taamarã                 culebras

K'ɨ                           gusanoK'ɨra                        gusanos

Pak'uru                   árbolPak'urura               árboles

Poroba                    cobijaPorobara                cobijas

Usa                          perroUsaara                    perros

Et'erre                    gallinaEt'errera                gallinas

Imama                    tigreImamaara              tigres

To                             ríoTora                         ríos

Te                            casaTeera                       casas

Chik'o                     pezChik'ora                 peces

Tuak'ida                anzueloTuak'idara            anzuelos

Tuma                      bastónTumarã                  bastones

       Chai.        Pequeño-a.

Imama chai      tigresito

warra chai        niño

12

Page 13: Introduccion a la expoteca

et'erre chai       gallinita

taama chai        culebrita 

te chai               casita

usa chai            perrito

ipana chai        ave pequeña

kˈi chai         gusanito

baso chai          sapito

         Waibɨa                 Grande

Imama waibɨa         tigre grandepak'uru waibɨa       árbol grande

te waibɨa                  casa grandeusa waibɨa               perro grandetaama waibɨa          culebra grandeto waibɨa                 río grandeipana waibɨa           ave grande       kˈɨ waibɨa                gusanotebaso waibɨa             sapo grandep'usa waibɨa            ola grande

       Net'ataura                   Frutas

Jẽe p'oree           chontaduro maduroJẽe k'uara           chontaduro amarillo

T'ukũjõ                caimitoBeu                      aguacate

T'õit'ãjõ              guama macheteJũarãjõ               guama     

Ugujõ                  guama (churima)Olerajõ                guayaba castilla

Larajõ                 naranjaK'urujõ               bacaoSap'atˈojõ            zapoteChijõ                     piña    Naidisa                naidí

P'ata                    plátanoP'ata juamosa     plátano mochoP'ata t'ooro          plátano cachacoRosa pˈore           plátano rosa

sera                      bananokokowe                manzanop'ata nãri             treinta paresãporromia            guineop'ata pˈãima         dominico moradoenano                    enanoprimitivo              chivocajeto                    cajeto

sera juamosaa      banano mochop'ata kiniento       plátano quinientos

papachina            papachinaurut'a                   milpecillo

net'atau                frutanet'ataura            frutas

      Mimik'a          Movimiento

p'ira                     correrjemene                 jugarjẽẽ                        llorark'ui                       nadarĩapaa                      respirarĩ                             oler                ũrĩ                         oirt'õbai                    tocarak'ɨ                      mirarmimia                   trabajar

13

Page 14: Introduccion a la expoteca

p'ã                         escribirk'ĩnsia                   pensarpedee                    hablark'inia                    amar, quererbia                        gritarëi                          reirkˈãi                      dormirima                      despertarp'irabai                levantarp'ãnau                  responderiidi                       preguntarwere                    abrazark'ĩra-ĩ                  besarneto                     vender - comprarnek'o                    comer (machete)p'ira                     correrkˈa                       tejer (atollado)

              Te                    CasaTe Waibɨa      Casa Grande.                        Casa de la  Comunidadipana te          jaula para aves.usa te              perrera.sina te             porqueriza.bɨguɨ te          jaula para el venado.et'erre te         gallinero.sisi te             canastilla para grillos

     Chikˈo t'ĩ      Nombres de peces

Ãp'arra              sábaloPuki                    capitanaKˈɨrɨma              biringo, pintadoPoropak'e          guabinoJõp'e                   guacucoPaasisi                rascapaloPasupi pˈãima    rabisecoOma                   rongoWasida               micuroPauk'ara            doncellaBeberre              tortuguillaErbeta                rayán

Awarra              sardinaPau                     barbudoPasupi                chicurraT'oa                    sabaletaMojarra             mojarraSiapau                pez agujaPũra                   camarón

          Kˈari                  Canto

Eperãrã k'ari     canto indígena.Ipanaarã k'ari   el canto de las aves.Jaikˈari               el canto del                            Jaipana.

        Pëira         Danzar, bailar

Ipanarã pëirapata pajãdé.Las aves danzan en el cielo.Tai pëiramaa p'anɨ.               Nosotros estamos bailando.

ẽperãrã pëiramaa p'anajida.La gente estaba bailando.

       Pedeera     Palabras Vocabulario

k'ũtrãa                     jovenchonãa                     viejo

wẽrã                        mujerɨmik'irã                   hombre

wẽrã chak'e            señoritawarra                      muchachowarra chai              niñoɨmik'ira chak'e       adolescente

porowẽsaa                inteligentek'art'a k'awaa         estudiosok'ĩrãk'awa‒e            bobo

14

Page 15: Introduccion a la expoteca

kawa-e                      ignorantep'oyaa                       capazsewaidaa                   mentirosot'ãri õĩa bapari         alegreëei piyaa                   chistoso

Mɨ ak'orẽpa japa õpee irubɨ.Mi papá tiene 3 potrillos.

Griseldapa irubɨ pẽrõrã ome.Griselda tiene dos conejos.

Albertanapa irubɨ p'ep'ema õpee.Albertana tiene tres ventiadoras.

Gilbertopa te irubɨ.

Gilberto tiene casa.

Aba mãik'aapa chok'ara               Uno y muchos.

K'uimia                    nadadorK'uipatarã               nadadores

Mimiamia                trabajadorMimiapatarã           trabajadores

Pëiramia                   bailadorPëirapatarã              bailadores.

K'arimia                   cantanteK'aripatarã              cantantes

Nejirimia                  cazadorNejiripatarã             cazadores

To-ia mia                 pescadorTo‒iapatarã            pescadores

Jẽmenemia              jugadorJẽmenepatarã         jugadores

               Pi-ɨa      Bonito. Hermoso. Bello.

Wẽrã pi-ɨa             mujer bella.Japa pi‒ɨa             potrillo bonito.Nep'ono pi‒ɨa       flor bella.Ipana pi‒ɨa           ave hermosa.

K'achia        MitˈitˈiaMalo                        Feo

Te mit'it'ia              casa fea.Chik'o k'achia        comida mala.ĩk'a mitˈitˈia            murciélago feo.

Taama mitˈitˈia       culebra fea.

       Mɨ ëreerã              Mis familiares

Mɨ ãk'õre             mi padreMɨ nãwe               mi madreMɨ ĩpema             mi hermanoMɨ ĩpewẽra          mi hermanaMɨ ak'õchona      mi abueloMɨ awela              mi abuelaMɨ p'ak'õre         mi suegraMɨ chaũrẽ           mi suegroMɨ chiãpa            mi tío –aMɨ wẽra               mi esposaMɨ imik'irã          mi esposoMɨ naapema        mi hermano mayorMɨ t'ẽepema         mi hermano menorMɨ warra              mi hijoMɨ warãarã          mis hijosMɨ k'au                 mi hijaMɨ wai                   mi cuñado

15

Page 16: Introduccion a la expoteca

¿Sãgama?   ¿Cómo es?Wabɨara                grandiosoMaarĩi                    pequeñoWaibɨa                   grandeIt'ɨa                         altoJep'eda                   bajoJet'ee                      ampliopˈiũp'ee                  estrechoK'a k'at'ua             cortoTesoo                      largot'ãrõíña                 alegreT'ãr p'ua               tristeCharee                   difícilPorek'ea                 fácilWãara                    verdadero

       T'ijara            Nombrar

Mɨ                         yo

Pɨ                           tú

Irua                       él, ellaTaipa                    nosotrosParãpa                  vosotrosÃchia                     ellos

 ¿Kˈai de ma?       ¿De quíen es?

Mëre                    míoPëre                     tuyoIchide                  suyo, suyaTachide               de nosotrosPãrade                 de vosotrosÃchide                 de ellos

Nãguɨ p'ata mëre.Este plátano es mío.

Kˈoraa  përe.El canasto es suyo.

Jõma weda tachide.Todos son nuestros.

Jãguɨ miele pãrade.Esa miel es vuestra.

Mëre-e          no es míoPëre-e           no es tuyoTachi de-e    no es nuestroãchi de-e       no es de ellos

         Japari            Diciendo

Cha bɨ             ésteJãqui               éseAcha bɨ           aquí está

Ejemplos:

Nãguɨ mëre         éste es míoNãguɨ ichide       ése es de ella-élNãguɨ nama ata  bɨru.Aquel lo pongo aquí.

Nãguɨ PoiramadeEste es de PoiramaNãguɨ mëre            éste es míoJã p'ata kĩmi          aquel racimo.

Nãguɨ pia‒e bɨ      éste no sirveJãguɨ achu bɨ        ése está allá

Jã  përe                  aquel es el suyo

Na k'oraa mëre.El canasto es mío.

Jã lapiz mëre.El lápiz es mío

                   Mau.                        piedra

K'uruma                piedra de moler

16

Page 17: Introduccion a la expoteca

Esewede                 piedra para afilarK'uruma k'ida       piedra de mano

Sɨguɨbat'a.Piedra para hacer fuego.

Mau sua'ki beepari.Piedra de asentar.

        Pedeera   Palabras. Vocabulario

Jĩsua                      fríoJĩĩri jĩria               tibioWãsia                    calienteT'a p'ok'ea            sueñoJarrapisia              hambreBek'ea                    mojadoP'ũasaa                  seco

  Kˈĩrãtˈãdoora     Diferentes colores

K'uara                 amarilloP'oree                  rojoP'ap'arãa            verde      P'ãimaa                negroP'up'uchia           moradoT'orroo                blancoP'ãwaraa             azulMot'ot'oa              rosado

Euma p'ãa.Los colores del arco iris.

Pajã p'awarãEl cielo azul.

P'uajãra p'ãp'ãraa bapari.El verde de las plantas.

                  Bat'ee                        Batea

Batˈẽe neo-pari           batea de uso                                     comunBatˈẽe p'aru t'õpari   batea para lavar

                                    ropaBatˈẽe p'arat'u siipari  batea para lavar                                       utensilios.Warra batˈẽe           batea para el bebePilón                         piladora de arrozBongo                       batea grandeBatˈẽe nee siipari     batea para lavar oro

            Iidik'ari                   Preguntando

¿Sãga?                             ¿Cómo?¿Sãguɨ?                           ¿Cuál?¿K'ai?                              ¿Quién?¿K'aima?                         ¿Quién es?¿Jõmasãa?                      ¿Cuánto?¿Sãapai?                          ¿Cuándo?¿K'aata jara bɨ?             ¿Qué dice?¿K'ãarepaa?                   ¿Qué será?¿K'ãare paji?                  ¿Qué fue?

¿K'ãreta jarapari?¿Qué se cuenta?

¿K'ãta jaraji?¿Qué dijo?

¿Kˈaita pedee bɨma?¿Quíen habla?

¿K'aima ichi?¿Quíen es ella?

¿Pɨ k'ãta k'inia bɨ?¿Qué quiere usted?

¿K'aipa jarajima?¿Quíen se lo dijo?

¿K'aipa jãgui oojima?                      ¿Quíen hizo eso?

¿K'aita cheji?¿Quíen vino?

¿K'aipa mɨ t'ɨ bɨ?¿Quíen me llama?

17

Page 18: Introduccion a la expoteca

¿K'aima pɨ?

¿Quíen es usted?

           Chok'ara                     Bastantes                      Muchos

Toi chok'ara           muchos canaletesTot'e chok'ara        muchas palancasẽperãrã chok'ara   muchos indígenasMau chok'ara        muchas piedras.Pedee chok'ara      muchas palabras.

   Chok'ara‒e               Pocos

Eterre chokˈara‒e  pˈaraa.Hay pocas gallinas.

Mau chokˈara‒e paraa.Hay pocas piedras.

Epera chokˈara‒e paraa.Hay pocos indígenas.

      Pedeera   Palabras. Vocabulario

Joisoma ome     diezk'apɨa aba         veintek'apɨa                cuerpo

jõma                  enteroesaauk'a            la mitadJua chakˈe        dedo

Na      -       e(Negaciones)

Chenaaji             no vengasEperãrãa we-e   no hay indígenasWẽ-e                   no hay, no está

  To‒iade wãdama.            Vamos a pescar.

Tuak'ida                 anzueloTosu                        ganchoArp'ona                   arpónAt'arraya                atarrayaMiasu                      flechaEmatrɨma               arco

                K'uru.                        Olla.

K'uru chai               olla pequeñaK'uru waibɨa          olla grande

Chok'o                      cántaroChok'o chai              cántaro pequeñoChok'o k'aip'ee        cántaro medianoChok'o waibɨa         cántaro grande

T'a k'oro                   salero

    Pedeera.  Palabras. Vocabulario.

jĩk'ara               bejucosjiũru                  chocolatilloporteé                yaréwagai                 matamba

jĩk'ara torro      bejuco blancosiak'oro             chicaojauchira            cargadera

Potrepa oopata k'oraa.Con bejucos se tejen canastos.

Jĩk'ara k'ãupa ne‒inaa jĩpata.Con bejucos se hacen amarres.

18

Page 19: Introduccion a la expoteca

          Acha bɨ                  Aquí

Acha bɨ mɨ te.Esta es mi casa.

Acha bɨ chula aba.Esta es una rana.

Acha bɨ mi nawe.Esta es mi madre.

Acha bɨ mɨ ak'õre.Este es mi padre

Acha bɨ imama.Este es el tigre.

Cha bɨ mëre          éste es míoCha bɨ përe           éste es suyoCha bɨ irude         éste es de élCha bɨ taide          éste es nuestroCha bɨ tachide      éste es vuestroCha bɨ ãchide       éste es de ellos

na mẽre‒e             éste no es mío.na përe‒e              éste no es suyo.na irude‒e            éste no es de él.na taide‒ e            éste no es nuestro.

                 Achu t'imiarã          Allá a lo lejos.Mɨ jamaa wãit'e      Me voy para alláAchu bɨ mɨ japa     Allá está mi potrillo

  Wãarã jaramaa.

          Afirmativas.

Pɨ jẽmenepari.Usted es jugador.

Ãchi jẽmenepatarã.Ellos son jugadores.    Ãchi k'aripatarã.Ellas son cantantes.      Ichi pi-ɨa pëirapari.El baila muy bien.

Ichi nejɨripari.El es cazador.

    Nepɨrimaa.           Contando.

Mɨ irubɨ usa aba.Yo tengo un perro.

Nama nek'o ome p'ani.Aquí hay dos  machetes.

Japa õpee jĩp'ani.Tres potrillos estan amarrados.

K'oraa k'imarĩ p'ani.Hay cuatro canastos.

Mɨa unujĩ  nek'o joisoma.   Yo encontré cinco machetes.

K'oraa juajõ p'ani namaaDiez canastos hay aquí.

K'ap'ia aba p'ani jẽe nãqüi k'oraade. Veinte chontaduros hay en el canasto.

       ¿K'ai?          ¿Quíen?

19

Page 20: Introduccion a la expoteca

¿K'aita pedee k'ĩnia bɨ?¿Quíen quiere hablar?

¿K'aipa jarait'ema juma nãgüee?¿Quíen explica todo esto?

¿K'aipa nãgüee jaraji?¿Quíen le dijo eso?

¿K'aita oimaa bɨ?¿Quién está riendo?

¿K'aita jẽmaa bɨ?¿Quién está llorando?

¿K'aipa k'ĩnia  bɨ aba?¿Quién quiere uno?

¿K'aipamaa?¿Quién será?

¿Sãapai?¿Cuándo?

¿Sãapai wãit'e?¿Cuándo va?

¿Sãapai cheite?¿Cuándo viene?

¿Sãapai jaraji mãgui?¿Cuándo le dijo eso?

¿Sãapai k'ĩnsia bɨ wãint'e?¿Cuándo piensa ir?

Pɨ jarai sãpaipemaUsted dice cuándo.

            Merãmaa.                   Negando.

Wã-e                             no voyK'ari-e                          no canto

K'ui -e                           no nadoPedee-e                        no hablo  K'ĩnsia-e                       no piensoMimia- e                       no trabajoK'inia-e                         no quieroMɨa k'awa-e                 no séMɨa k'awa-e paji         no lo sabía.Mɨ pedee -e                  no habloMɨ jẽmene -e                no juegoMɨ jẽmene -e paji         no jugue

          Chokˈakˈarĩ.             Ordenar. Mandar.

¡Wãjí!                          ¡Vayase!¡Wanaaji!                    ¡No vaya!

¡Jẽmeneji!                   ¡Juegue!¡Jẽmenenaaji!             ¡No juegue!

¡Pedeeji!                      ¡Hable!¡Pedeenaaji!                ¡No hable!

¡Pairaji!                       ¡Baile!¡Pairanaaji!                 ¡No baile!

¡K'ariji!                        ¡Cante!K'arinaaji!                   ¡No cante!

¡Chéji!                          ¡Venga!¡Chenaaji!                    ¡No venga!

¡Eteeji!                         ¡Llevelo!¡Eteenaaji!                   ¡No lo lleve!

¡Ak'ɨji!                          ¡Mire!¡Akˈɨnaaji!                    ¡No mire!

           Mɨ - merë.                 Yo   -   mío

Mɨ ituaba wãit'e   me voy soloMɨ k'op'ãñõ           mí compañeroMere ne uu            es mía la siembraMɨ japa                  mí potrillo

20

Page 21: Introduccion a la expoteca

                     Pɨ.                     Tú.

Pɨa mɨmaa jaraji       tú me lo dijistePɨa jaraji jãgüi          tú le dijiste esoPɨ mimiapari nama  Ud.trabaja aquí.Pɨ nu cheru            tú vienes mañana.

            Iru – irua.                        El.

Iru k'ãi bɨ               él está dormidoIru chok'ai bɨ         él está despiertoIru su‒akˈi bɨ         él está sentadoIru k'ayaa bɨ          él está enfermo

            Tai.           Nosotros.

Taipa jẽe netot'ajida.Nosotros vendímos chontaduros.

Taipa peejida pidowe.Nosotros cazamos el tatabro.

Tai mee wãdait'e nejiride.Nosotros vamos a cazar.

Tai pɨ ome wãdait'eNosotros vamos con usted.

         Pãrã.

¿Sãga k'ĩnsia p'anɨ parãpa?¿Cómo piensan ustedes?

¿Wadait'ek'ã mee?¿Van a ir al monte?

¿Parãpa netojida t'ã?

¿Ustedes compraron sal?

   Ãchi – ãchia – ara.                  Ellos (as).

Ãchi eujãde mimia p'anɨ.Ellos trabajan en su tierra.

Ãchia wãara jarap'anɨ.Ellos estan diciendo la verdad.

Ãchi t'õdoo omé irup'anɨ.Ellos tienen dos tambores.

       ¿K'ãata op'anɨ?           ¿Qué hacen ustedes?

pɨ pedeeji                tú hablas

ichia k'awa bɨ         él sabe

tai jẽmenepata        nosotros jugamos

parã pëirapata        ustedes bailan

ãchi mimiapata       ellos trabajan

ichi pˈirapari           ella corre

mɨ pɨ k'inia bɨ        yo te amo

¿Kãata pedee bɨ?¿De qué hablas?

¿Kãata jara bɨ?¿Qué dices?

Pɨa jarabɨ waara.Lo que usted dice es verdad.

Irua jara bɨ sewaa.Lo que él dice es mentira.

21

Page 22: Introduccion a la expoteca

Ichia jaraji jumaweda pia bɨ.El dijo que todo esta bien.

Ichia jaraji jumaweda k'achia bɨ.El dijo que todo está mal.

Ichia jara-e paji maari pida.El no dijo nada.

Ichia jãga jaraji.El dijo eso así.

Mɨ pia-e bɨ pɨ ome.Yo estoy en  desacuerdo con usted.

Pɨa jara bɨk'a mɨ t'ee pia bɨ.Me parecen muy buenas sus ideas.

Ne‒uude wãdama.Vamos a sembrar.

Chi apema añomaa ne‒ewadait'e.La cosecha será el próximo año.

Mɨ jãgüedé pɨ ome pedee k'inia ‒e bɨ.No quiero discutir eso con usted.

        Mɨ pedeeit'e.             Quiero hablar.

Mɨ pedee k'inia bɨ pɨ ome.Yo quiero hablar con usted.

Mɨ ara kˈawa bɨ.Yo si sé.

¿Wãdai t'ek'a?¿Vamos a ir?

Pɨ ichita wãit'e ichi ome.

Usted tiene que ir con él.

Mɨ ãk'õrepa chik'o waibɨa jita‒ataji.Mi papá cogió un pez grande.

Mɨ to‒ɨa yaa bapari.A mi me gusta pescar.

Mɨa jãguɨ ak'i k'inia bɨ.Yo quiero ver eso.

Pedeeji pɨchi pedeepa.Hábleme en su lengua.

Mɨ pɨ ome wã k'inia bɨ.Yo quiero ir con usted.

Mɨ pɨ ome wã k'inia‒e bɨ?Yo no quiero ir con usted.

¿K'aita nɨ bɨ?¿A quíen espera?

Mɨa k'awa‒e.Yo no sé.

                Chokˈa.                Mandar. Ordenar.

Wãdama                      vamosTo-iadama                   pesquemos.Jẽmenedama              juguemosPedeedama                 hablemosNetodama                   vendamosTˈidama                       llenemosPëiradama                   bailemosMimiadama                 trabajemos          Akɨdama                     miremosUchiadama                  salgamosK'uidama                     nademosNek'odama                  comamos

22

Page 23: Introduccion a la expoteca

K'ãridama                   cantemos

            Merãk'ari.              Negando.

Wãnaadama              No vamos.To‒ianaadama.        No pesquemos.Jẽmenenaadama.     No juguemos.Pedeenaadama.        No hablemos.K'arinaadama.          No cantemos.Mimianaadama.        No trabajemos.Ak'i naadama.           No miremos.Uchianaadama.         No salgamos.K'uinaadama.            No nademos.

       ¿Kãata-pˈasaji?             ¿Qué sucedió?

T'ãri p'ua!               ¡Que tristeza!¡Ai ãk'õre!                ¡Ay Padre!¡K'õp'añaji!              ¡Acompañeme!¡K'ɨup'ee                 ¡Silencio!

¡Jõmaweda wãdama!¡Vamos todos!

         Bɨ.      Ser – estar.

Mɨ Guangüide pema.Yo soy de Guangüi

Ichi  ĩp'ide pemaEl es de Infi

Pɨ warrachai.Tú eres un niño

Ãchi Saijade pemaEllos son de Saija

Ichi Mik'ai depema.Ella es de El Micay.

           ◦

Tachi teeda p'anɨ.Nosotros estamos en la casa.

Ãchi k'ãimaa p'anɨ.Ellos están durmiendo.

Ichi nama wẽ‒e.El no está aquí.

Jõma nama para bɨ.Todos están reunidos.

Mɨ paramaa jãma bak'inia bɨ.Yo quiero estar allá con ustedes.

Mɨ ituaba bɨ.Yo estoy solo.

Pedee mãik'apa waa pedeera.           Palabras y más palabras.

Jisua nɨbɨ.Tengo frío.

 Jɨara nɨbɨTengo calor.

Jã wẽrã pi-i bɨ.Ella es hermosa.

Jã eperãwera mimiañaa bɨElla trabaja mucho.

Ãchi k'arimaa p'anɨ.Ellos están cantando.

Wãjida mimiade.Se fueron a trabajar.

23

Page 24: Introduccion a la expoteca

       Pedeera.  Palabras. Vocabulario.

Pia bɨ            está bienJĩsua bɨ         está fríoWãsia            calienteK'oo               perezaT'ap'oke'a      sueñoBek'ee            mojadoP'uasaa          secoWãara           verdadSeewa            mentiraõ ‒ĩia             alegríaJaraji             respondaAuk'a             igualAuk'a‒e        desigualNaũ                aire

   Ne animalarã.           Animales.

Pidowe               tatabroUsa                     perroBɨguɨ                  venadoPido                    sainoPerorã                guaguaKurijiwa             guatínEchurru             armadilloKˈawodo            ratón de monteOp'idi                 erizoChuã                  gorilaÃsurra               micoBɨsia                  perico perezosoGõso                  oso hormigueroPosãi                  chuchaImana                 tigreJojoma               zorroToposãi              chucha de agua.

         ¡Pedeeji!               ¡Hable!

Mimia                   trabajo, trabajarMimiamia             trabajadorMimiapatara        trabajadoresMimianait'e          voy a trabajarMimiajĩ                 trabajé 

Jemene                  juego, jugarJemenemia           jugadorjẽmenepataarã     jugadoresjẽmenede wãit'e   voy a jugarjẽmenejĩ                jugué

K'ari                     canto, cantarK'arira                 cantosk'aripatarã          cantantesk'arede wãit'e     voy a cantark'ariji                canté

              Kˈa.     Tejer. Tejido. Diseño.

K'ira tˈadoo kˈa Eperãrãde.Diferentes tejidos indígenas.

Jaradama ne ina kˈa:Mencionemos algunos:

P'isimerre k'a     diseño del camarón.

Echurro k'a        diseño de armadillo.

Sibii k'a               diseño de tortuga

Baso k'a              diseño de sapo

Tusorẽ k'a          diseño de escorpión

Papau k'a           diseño de mariposa

Pegüɨrɨ k'a         diseño de araña

24

Page 25: Introduccion a la expoteca

Kurusu k'a         diseño de cruz

Siru k'a               diseño de sampoña

Yerre k'a            diseño de mico

Toiporo k'a        diseño cabeza de                            canalete.Jep'a k'a             diseño de boa

Jojoma k'a         diseño de zorro

Tuwakɨda k'a    diseño de anzuelo

Kavallo k'a         diseño de caballo

Tau p'ɨrra k'a     diseño de tabla del cernidor                              Chonarã poro  k'a  diseño cabeza de viejo

Tˈau pˈurra kˈa.Diseño del ojo.

Toi poro kˈa.Diseño del canalete.

    Jaratemaa.        Enseñando.

Nãguɨ pak'uru pi–ɨ bɨ.Este árbol es hermoso

Pidowe ma-ari bɨ.El tatabro está pequeño.

Unuji bɨguɨ aba nẽchoma.Vi un venado muy grande.

Nɨdama eede it'ɨ.Espereme en lo alto de la montaña.

Bɨgüɨ pania topachi to‒ide.El venado tomaba agua en el río.

Imama e pi‒ɨ bapari.La piel del tigrillo es hermosa.

Tĩmiipa ũripari k'arichipari k'arip'anada k'ari.A lo lejos se oye el canto del karichipari.

25

Page 26: Introduccion a la expoteca

                K'ai paji?                    ¿Quíen fue?

Mɨ ãk'õrepa paji      fue mi padreMɨ nawẽpa paji        fue mi madreWarrachaipa paji    fue el muchachoÃchia paji                 fueronn ellosÃnsurrapa paji         fue el micoJojomapa paji          fue el zorroObduliapa paji         fue Obdulia                                  

    ¿Kˈãre?        ¿Qué?

¿K'ãta pedee bɨ?¿Qué dice?

¿K'ãta jaraji?¿Qué dijo?

¿K'ãta k'inia bɨ?¿Qué quiere?

¿ K'areta ak'ɨparima?¿Qué es lo que miras?

¿K'ãre paji?¿Qué fue?

           ¿K'aide?             ¿De quíen es?

Quirode                     es de QuiroWãrrade                    es del niñoÃk'õrede                    es del padreÃk'õchonade             es del abuelo

  Pedeema.     Hablando.

Ichia k'ora aba irubɨ.Ella tiene un canasto.

Mɨa irubɨ usa aba.Yo tengo un perro.

Mɨ ne upari.Yo soy agricultor

Ichi mimiapari teeda.El trabaja en casa.

                Iru.                  Tener.

Parãpa iru p'anɨ jõisoma narajo.Ustedes tienen cinco naranjas.

Ãchia iru p'anɨ k'ok'o ome.Ellos tienen dos cocos.

Isapai panadaipia bɨ.Tenemos que llegar rápido

     Pedeedama pia.           Hablemos bien.

Ewari k'ãri pi-ɨa bapari.El amanecer está muy hermoso.

Jõmaa k'ãipata mamĩda pania kˈãik'aa.Parece que todo durmiera menos el río.                Ipanarã ewaridak'arĩ k'aripata.Las aves cantan por la mañana.

Sisi jõma auk'a k'aripata.Los grillos cantan en coro.

Ichi k'arimaa bɨ toida.Ella está cantando en el río.

26

Page 27: Introduccion a la expoteca

Eda tãi pi‒ɨa ũripari pak'uru k'aurepa.La selva es un espectáculo de grandeza.

Ĩrã jũmarãpa eda t'ãi k'inia iru p'anapata.Hoy todo el mundo ama la selva.

¿Sãga bɨ pɨ?¿Cómo está usted?

K'ap'ɨa pia.Bien, gracias.

¿Sãga bɨ pɨ ak'õre?¿Cómo está su padre?

Ãchi   k'apɨa pia p'anɨ.Ellos estan bien, gracias.

¿Samaa wãma pɨ?¿Para dónde va usted?

Mɨ temaa wãnɨ.Voy para mi casa.

Ateeji salude pɨ familiarãmaa.Me saluda a toda su familia.

Nu wait'ee visitade.Mañana iré a visitarlos.

Waya visitanadama.Visitenos de nuevo.

Mɨa  pɨmaa pia agradeceeiEstoy muy agradecido de usted.

Pɨa  k'ãit'ee agradecee.No hay de que.

K'ĩnsia naaji jãqüe -it'ee.No se preocupe de eso.

Pɨ  isapai unu k'inia bɨ waya.Espero verlo pronto.

P'anaujĩ.Responda.

¿Sãga bɨma?¿Cómo está?

¿Sãga p'anɨma?¿Cómo están?

¿K'apɨa pia bɨ?¿Está bien?

¿K'ayaa bɨ?¿Está enfermo?

¿K'ata pedee bɨ?¿De qué hablas?

¿K'ãit'ee iidi bɨ?    ¿Por qué pregunta?

¿K'ia mia iru bɨ?¿Tiene fiebre?

¿Pɨ  õĩa ni bɨ?¿usted esta muy alegre?

¿T'ãri o-ĩa bɨ?¿Se siente feliz?       ¿K'ãit'ee õ-ia bɨ?¿Por qué estás contento?

27

Page 28: Introduccion a la expoteca

¿K'ãit'ee jẽe bɨ?¿Por qué llora?

¿K'ãata k'insia bɨ?¿En qué piensa?

¿K'aata p'asajima?¿Qué sucedió?

     Pedeedakãri.                Hablando.

Ichia k'uru aba nẽchoma irubɨ.Ella tiene una olla grande.

Ichia iru bɨ chok'o k'aipee.El tiene un cántaro mediano.

Mɨa k'uru aba nẽchoma irubɨ.Yo tengo una olla grande.

Mɨ awuelapa iru bɨ k'uru aba ma‒ãri.La olla que tiene mi abuela es pequeña.

Ãchia audú sap'atojõ iru p'anɨ.Ellos tienen muchos zapotes.

Ichia aneeji p'ata k'imi joisoma aba.El trajo cinco racimos de plátanos.

Mɨ jẽe awaa bapari.A mí me gusta mucho el chontaduro.

Mɨ ne‒inaa k'o k'inia bɨ.Yo quiero comer algo.

Mɨ pania maãri to k'inia bɨ.Quiero tomar un poco de agua.

Mɨ pania tonait'e.Voy a tomar agua.

Mɨ k'ayaapai ni bɨ.Me siento un poco enfermo.

       ũrĩti.Escuchen. Oigan.

Mɨa k'awa e pɨ pɨa jarabɨk'a.No entiendo lo que usted dice.

Waa pedee naaji mɨ ome.No discuta conmigo.

Nãgüɨta mɨ kˈĩnsia.Esta es mi idea.

T'arĩ p'ua  bɨ pɨa mɨ maa jaradaMe duele lo que usted dice.

Mɨa k'awaa bɨ nãgüe oit'e.Tengo razón en hacer esto.

Pɨa k'awa‒e bɨ mɨa jara bɨ.Usted no me entiende.

Pedeedama wãarã e.Hablemos seriamente.

Pedeedama pia.Hablemos correctamente.

Pedeenadama waa jãgüe.No hable más de eso.

Nãguɨ wãarak'a bɨ.Esta es una verdad a medias.

Jarateeji sãga oji  pɨa jãguɨ.Explique cómo hizo usted eso.

Sãga p'eda pajima.

28

Page 29: Introduccion a la expoteca

No puede ser posible.

   Merãk'arĩ.       Negando.

Wãji                Vaya.Wanaaji          No vaya.

Jemeneji         Juegue.Jemenenaaji   No juegue.

Pedeji              Hable.Pedenaaji        No hable.

Pëiraji              Baile.Pëiranaaji        No baile.

K'ariji              Cante.K'arinaaji        No cante.

Chéji               Venga.Chenaaji          No venga.

Eteji                 Llevelo.Etenaaji.          No lo lleve.

       Pedeedama.                Hablemos.

Ichia jaraji jõmaweda pia bɨ.El dijo que todo está bien.

Ichia jaraji jõmaweda k'achia bɨ.El dijo que todo está mal.

Ichia jaraji jãgui jãga.El dijo eso así.

Ichia mãarĩpida jara‒e paji

El no dijo nada.

   Nama.        Aquí.

Nama p'anɨ omé.Aquí hay dos.

Nama bɨ aba.Aquí hay uno.

Nama apida we-ẽ.Aquí no hay nada.

Nama p'anɨ  chok'ara-ëe.Aquí hay pocos.

Nama paraa chokara.Aquí hay muchos.

Nama p'anɨ joisomá wẽrã chak'ẽrã.Aquí hay cinco muchachas.

Nama bɨrama nek'o.Aquí está el machete.

Nama bɨ t'ɨri to‒ɨapari.Aquí está la red de pescar.

            Achu.              Allá.

Achu irubɨ mɨ japa.Allá tengo mi potrillo.

Mɨ jamaa wãit'e.Me voy para allá.

Achu bɨ mɨ japa.Allá está mi potrillo.

29

Page 30: Introduccion a la expoteca

     Iidĩmaa.     Preguntando.

¿k'ait'ee jarajima jãguɨ?¿Por qué dijo eso?

¿Sãapai jaraji mãguɨ?¿Cuándo le dijo?

¿Sãapai k'ĩnsia bɨ wãit'e?¿Cuándo piensa ir?

¿Sãapeda pɨ wã?¿Por qué va usted?

 ¿Sãapˈeda?     ¿Por qué?

¿K'ãit'ee jãgui oji?¿Por qué hizo eso?

¿K'ãre‒it'ee ichi jama bɨ?¿Por qué él está allá?

¿K'ãre it'ee jëe bɨ?¿Por qué llora?

¿ K'ãit'ee ëei bɨ?¿Por qué ríe?

 ¿Sãga?  ¿Cómo?

¿Sãga paji?¿Cómo fue?

¿Sãga ooji?¿Cómo lo hizo?

¿Kˈãata jaraji?¿Qué dijo?

T'ĩ jara k'arĩ.    Pronombres.

MɨpiYo soy.Mɨ ne uupari.Yo soy agricultor.

Pɨ to ɨa‒pari.Tú eres pescador.

Jã esturiante.El es estudiante.

Tachi ome ëreerã.Nosotros somos familia.

Parã jaratepatarã.Vosotros sois profesores.

Ãchi to-ɨa patarã.Ellos son pescadores.

Irubɨ.Tener.

Mɨa iru bɨ soperna aba.Yo tengo un sombrero.

Ichia japa õpee iru bɨ.El tiene tres potrillos.

Ichia irubɨ  p'ep'ema õpee.El tiene tres ventiadoras.

Taipa iru p'anɨ ugu k'imariNosotros tenemos cuatro cerbatanas.

Parãpa iru p'anɨ jemenepata joisoma.Vosotros teneis cinco balones.

30

Page 31: Introduccion a la expoteca

SEGUNDA PARTE

NARRACIONES

LECTURA

Bɨguɨ imama ome.31

Page 32: Introduccion a la expoteca

1Ewari aba baji bɨguɨ te oomaa. Maa nide pachejí imama. Mãpai ichia maaji: Chiãpa bɨguɨ mɨa pida auk'a pɨ ome te ok'inia bɨda aji.

2Mãpai bɨguɨpa  p'ãnauijĩ: Pɨata k'awaa bɨda aji. Mɨ ituaba bapari perã.Mãgãpirã mɨ beitˈeda aji. Mapai ãchi te oomaa p'aneejida, mãik'aapa pak'uru tˈiapˈedapˈeda, tejã p'õjĩda.Tãarapai, imamapa k'ok'iniadachi bɨguɨ. Imama wã pachi eede itˈaa nejɨride aneepachi bɨguɨ.

3Imama temai pachek'ãrĩ  jarachepachi: chiãpa bɨguɨ, nãguɨ  chuupade apachi  k'odait'ee. Bɨguɨpa chuupachi mamida kˈokapˈaji chi agüerã,  k'opachi  net'aa awaraata.

4Ewari aba Imama pacheji k'ap'ia t'umaa, maap'eda k'aĩmok'araa nɨ beji.K'aimok'araade jarapachi: Mɨ chĩapa bɨguɨ k'ot'aai t'eda a pachi.Mãpai it'abarrepa bɨguɨpa p'anaupachi: Chik'o aupait'ee bɨda apachi.

5 Maa bɨ ap'eda.Bɨguɨpa k'ɨnisiaji imama ome araa beitˈee pia-e bɨda aji. Maap'eda jira bododachi nejɨrɨde mãak'aapa waa che-e paji.  

                       

El venado y el tigre

1Una vez el Tío Venado estaba construyendo su casa cuando llegó el Tigre y le dijo: “Hombre, Tío Venado, yo quiero hacer la junta con usted.”

2Y el Venado le respondió: “Usted vera señor Tigre,  porque yo vivo solo.”“Pues, me quedo”, dijo el Tigre. Continuaron techando la casa y cortaron los palos para el piso. Tiempo después, el Tigre sintió ganas de comer venado. Y a la montaña el Tigre se iba a cazar y venado traía.

3Y el Tigre llegando a casa decía: “Hombre Tío Venado prepare esto para que nos lo comamos”. Y el Venado preparaba, pero no comía de su propia gente. El cualquier otra cosa comía.

4Un día el Tigre llegó cansado y se puso a soñar. Y en el sueño repetía: “Que me voy a comer al  Venado”. Y desde el fogón el Venado le contesta que ya va estar el cocinado.

5Al final, el Venado pensó que la compañia con el Tigre no le favorecía, se fué de cacería y no regresó

.

.

POSÃI  IMAMA OME      

                    1Imama posãi ome abaamaa p'anapachida. Ewari aba posãi wãjí nejɨride. Wãraa wãde ununaji ne‒animalaarã k'achiara omé.

32

Page 33: Introduccion a la expoteca

Pi-ɨa akˈɨk'ari unujĩ chõmaa pˈani.  Mãkˈapa taarã chõmaa jõnɨde ãchi omeeweda piu bainajida. Mãkˈapa wãjĩ araa akˈɨde k'awaait'ee  chok'ai p'anɨ ma-epɨra piudai p'anɨ, posãipa araa akˈide wãkˈãrĩ unujĩ piupˈani. Piu unuk'ãri ichi japadee batau pˈeji mãik'aapa ichi temaa aneejĩ.Mamĩda aɨ naaweda ma ne‒animalarã tˈãrĩ ẽpˈekˈoji.                          

2Temãi k'ait'a pak'ãri biaji imamamaa chemerã akˈide uadeitˈe ɨtˈaa.Ichia ne‒animalarã chak'ẽra peejida aji.Mãik'aapa joopada aji na nechiara ichia waide kˈokˈaperã.                          

  3Imama nechumaa bakˈãri p'eradachi, unukˈãri tˈãrimãi uria jira bee. Mãpai iidiji posãimaa sãap'edata nãga beemaaji. Maabɨ apˈeda posãipa jaraji: ichi kˈidapata jãga oojida aji, mãga ũrik'ãri imama p'eradachi.                             

4Pˈãrk'ua pak'ãri imamapa nɨjĩ posãi k

ˈãidaimera.Kãidaruta imama ichi net'aa  ata p'eda

jirabodoji.

LA ZORRA Y EL TIGRE

1

La Zorra y el Tigre vivían juntos. Y una vez la Zorra se fue de cacería. Camino arriba se encontró dos fieras. Observó como peleaban en un combate sin tregua. Y al final cayeron muertas. Se acercó a ellas y certificó su desenlace fatal. Las embarcó en su potrillo y

las trajo a casa. Pero antes les extrajo los corazones a las fieras.

2Ya cerca de la casa le gritó al Tigre que viniera a ayudar a subir los animalitos que había cazado y que preparara de esta carne que no habíamos comido antes.

3El Tigre preparando la comida se asustó al ver un hueco en vez de corazón y le pregunta a la Zorrapor lo sucedido. Respondiendo la Zorra que sus colmillos hicieron esos huecos. Oyendo ésto el Tigre se espantó.

4Por la noche el Tigre esperó que la Zorra se durmiera, tomó sus pertenencias y se fué.

.

.

Te waibɨa.

Te waibɨa jũmaarãde, te wãpatarãde. Na te ta wabɨara bapari ėpėrara eujãde. Naguɨ tede eperãrã chipˈepata akˈõrė ewari pasadaitˈe. Teira waibɨa chonãrã weda pema edatˈãide.

33

Page 34: Introduccion a la expoteca

Pak'uru Neera.Pak'uru aba tˈĩjarapata pak'uru neera.Nek'opa t'udakãri chi pakˈuru ede  k'ayoo chai bat'apari k'ayoo chai t'orro k'uarak'uara uchia pari.Nãguɨ chuupata kˈĩnsia dapˈeda chi neerã itˈee. Pia chuubakˈarĩ pˈãimaa daipari nãguɨneera bɨpata ugu kˈɨdade.

K'õk'õi.

Baso k'õk'õi chi ek'arrade neerã k'achia iru bapari kˈawaarãpa  jarapata isapai peepari. Chonarã weda na k'ok'õi neera iru beepachi bɨ daitˈee. Na neerãpa peet'apari isapai neɨnaa.

La Casa Grande

El Te Waibua o Casa Grande es la  Casa de la Comunidad, Casa de Gobierno Indígena.Es la construcción más grande en territorio indígena.Alberga a centenares de gentes en las reuniones y en las grandes fiestasLos Te waibua son monumentos históricos en la selva.

Arbol de venenoHay un árbol venenoso. Al hacer una ranura al tronco con el machete, sale una lechecita blanca y un poco amarillenta. Esta se pone a hervir recordando que el vapor del lechoso es venenoso. Cuando está bien cocido comienza a negrear, veneno éste que se coloca en la punta del dardo o puya de la  cerbatana.

KokoiLa ranita kokoi exuda uno de los venenos más poderosos y activos del mundo. Los antepasados utilizaron el veneno de la Kokoi en la punta del dardo de la cerbatana. Su veneno es mortal e  instantáneo en los animales.

T'ipi kˈoopataChonarã weda iru bee pachida.Sɨguɨ bat'a t'ɨpɨ k'oodait'ee.Ipˈina t'ɨpɨ k'oodait'ee irubapari:1. Mau tˈipi kˈoopata

2. Algorõn ooda pˈata dominicano dee.

3. Jierro tˈida aba mau ome sĩda kˈãrĩ uchiapari urujĩchoo. Nãguɨta baipari algorõde, mapˈeda kˈoodaipari.

4. Tˈapuru tau pia bapari algorõ ɨa daitˈe. 

34

Page 35: Introduccion a la expoteca

Ugu1

Ugu paji chonarã weda pema pˈawã pia nejɨrɨdaitˈe edatˈãide wãwide.Ugu chonaarãpeda oopachida meme t'ap'a omedee. 

2Nãguɨ tˈapˈa  ome jĩk'arak'ãupa jĩpata, mãguɨ jĩk'arak'ãu t'ĩjarapa potre, maap'eda p'urupata aɨ ĩri jirripa.

3Esaauk'a uria ma‒ãri iru bapari mãdeta chi ugu k'ĩda wapari.Chi ugu kˈida oopata chacarra bɨɨrɨdee.

4 Ichiaba oopata awara sierodee mãguɨ t'ĩrapata jinap'et'a. Jinapˈeta oopata siaro bɨrɨde mapˈeda jiraju tˈaapata edajãrė. Pia bapari chi ugu kˈɨˈda iadaitˈe.

YescaEncendedor

Los antepasados emplearon la yesca para hacer fuego.La labona consta de:1. Una piedra para el encendedor.

2. Algodón del corazón del plátano llamado dominico.

3. Un pedazo de metal que al frotarlo con la piedra produce chispas que se arrojan sobre el algodón, donde se genera la llama.

4. El fruto del corozo sirve para guardar el algodón.

             La cerbatana

1La cerbatana fue uno de los instrumentos  de cacería necesarios en la selva de Guangüi.

2La cerbatana de los antepasados consta de  2 piezas de chonta. Estas 2 piezas de chonta  son forradas con un bejuco llamado porre y son adheridas con brea.

3En el centro lleva un pequeño orificio por donde pasa el dardo o puya. El dardo de la cerbatana se hace de una pequeña palma llamada chocarra.

4Junto con la cerbatana se uso la jinapeta. La jinapeta es hecha de una pequeña porción de guadua a la cual se le labra una tapa de la misma madera. Y sirve como recipiente paraguardar las puyas o dardos.

Ĩpirã.Chonarãaweda p'ãrik'ua k'oopachida ĩpirã. ĩpirã jirridee ooda, mãik'aapa bedapata tˈap'uru k'iru.

Joip'aru.Joip'aru atapata p'ak'uru bɨrɨ dee tɨjarapata joipˈaru pakˈuru.Nãguɨ pak'uru atapata, choopari map'eda t'õipia bɨ. Nãgui chonarã weda irubee ãchi k'aĩidait'e.

K'ari map'eda pëira.

Eperaãrã Siapidaarã k'ari maap'ede pëira unudama nãgüee:K'arichipariPedidak'ari

35

Page 36: Introduccion a la expoteca

JopekĩpëiraOme omeeJootɨ pëira,AlelalelaJaik'ari, nãguɨ k'aripata, jaipanarãpa karipata itˈua bɨdak'ãri p'arik'ua edatˈãide. Pedidak'ari k'aripata eperãarã it'ua piu p'anadak'ari awaraa k'op'ãyo ome. Ak'õre k'ari chaapata tõdoo ome. Tˈõdoo oopata pidowe edee ma-e pɨra bigɨ edee eperãarãpa pˈedap'edaadee, ichiaba chaapata siru.Siru oopata sirudee.

Invil.Vela de brea.

Los antepasados iluminaron sus noches con velas de brea.El invil es hecho de brea.El invil esta envuelto en hojas de corozo.

Damajagua.El tendido llamado Joiparu se lo saca del tronco del árbol de damajagua. Esta fibra sacada de la corteza es resistente y se la puede lavar. Fue utilizado por los antepasados como tendido para cama.

Música y danza.

Entre la música y danza Eperara Siapidara encontramos las siguientes interpretaciones:

Karichipari.Pedidakari.Jopekipaira.

Ome ome.Joti pëira.Ale la le la.

El Jaikari es el canto del Jaipana (jaibana). Es canto en la ceremonia llamada Ituabudaite, en noches de selva.El Pedida Kari canto popular en reuniones sociales.En las fiestas se emplea el tondo o tambor. El tondo (tõdo), es un pequeño tambor, hecho de madera y cuero de tatabro o venado cazado con escopeta. Así mismo se emplea el siru, instrumento musical. 

Ne chumaa.1

ẽperãrã wẽrarãpa nãgüe chik'o chuupˈata:1. Tamal chik'odee.2. Tamal nechiaradee.3. Tamal p'isoodee.4. Bek'a kokowedee.5. Tapao chikodee, chuupata papachina ome ma-e pɨrã p'ata ome.

2

Petaudee oopata: k'achin bek'a tamal mãik'aapa chik'o ome chuupata.

3

Mieledee oopata:Anduyo: nãguɨ oopata k'ok'ode mãik'apa ata bɨpata pepepan e p'ap'ãijõ ome, mãik'aapa bedapata p'ata k'ĩru p'ooda dee.k'ok'ada oopata miele ome.P'atakuara t'ãada.

4

36

Page 37: Introduccion a la expoteca

P'ata ĩpidaP'ata jooda

5

Bek'ait'ua.1. Bek'aitua mesade bɨda2. Bek'ait'ua jẽedee 3. Kasabe petaudee4. Wat'e5. Bek'ait'ua petaudee6. P'ata k'uara chukula ooda.

Cocinando.1

La cocina de la selva nos brinda platos especiales como:

1. Tamal de pescado

2. Tamal de carne

3. Tamal de piangua

4. Envuelto de manzano          

5. Tapao de pescado, papachina y plátano.

2

Con maíz hay preparados como la arepa, la majaja y tamales de pescado.

3

Con miel se hace:El anduyo, dulce envuelto en hoja y contiene panela, papaya y pepa de pan.La cocada se hace de miel con cocoy plátano maduro licuado.

4Plátano asadoPlátano cocido

5Chicha.1. mesa de chicha de maíz

2. chicha de chontaduro

3. kasabe de maíz

4. mazamorra de maíz

5. chicha de maíz

6. bebida de plátano

Continuara .............

37


Recommended