Date post: | 15-Apr-2017 |
Category: |
Documents |
Upload: | fortunatocordoba |
View: | 103 times |
Download: | 13 times |
EXPOSICIONESI
LA CASA DE LA SELVAEXPOSICION INDIGENA
EPERARA SIAPIDARAGUANGÜI - INFI
TIMBIQUI - CAUCASELVA DEL PACIFICO
IIEXPO - PACIFICOEXPOSICION AFROCOLOMBIANA
EL MICAYCAUCA
SELVA DEL PACIFICO
IIILA RAMADAEXPOSICION CAMPESINA
EL ROSARIOCAJIBIO. CAUCA
POPAYAN. CAUCA. COLOMBIA1971 - 2013
1
EXPOSICIONES Director
Fortunato Cordoba
COLABORACIÓN:I
LA CASA DE LA SELVAEXPOSICIÓN INDÍGENA EPERARA SIAPIDARA
GUANGUITIMBIQUI . CAUCA. SELVA DEL PACIFICO
Reconocimiento especial y la exposición se hace en homenaje a laTachi Nawe (Jefa) Leticia Puama y a su esposo Elias Chirimia.
Jaipanas: Sixto Mercaza, Enrique Chamapura. Hermilio Chirimía, Plinio Valencia. Elio Chirimia. Indígenas Eperara Siapidara: Marcelino Pertiaga, Carmen Mejía, Clerina Chirimía, Presencio Chirimía, Cecilio Garabato, Venedicta Valencia, Elio Chirimía, Elías Chirimía, Hermógenes Equia, Ismael Chamapura. Epifanio Chirimía, Anselmo Pertiaga. Yecit Moña. ClodomiroValencia. Hna. Adela López, Comunidad Madre Laura. Conrado Arango Sacerdote Franciscano.
IIEXPO-PACIFICO
EXPOSICION AFRO COLOMBIANALOPEZ DE MICAY - SELVA DEL PACIFICO. CAUCA
Grupo Musical: Danzas del Micay. Director: Eneyder Hurtado. Integrantes: Richard Urbano, Oveimer Vellaizac, Emilio Riascos, Dawer Urbano.
IIILA RAMADA
EXPOSICION CAMPESINACORREGIMIENTO EL ROSARIO
MUNICIPIO CAJIBIO. DEPARTAMENTO DEL CAUCAMilciades Anaya, James Tobar, Dany Galvis, Carlos Galvis, Duver Camayo, Wilson Serna, Richard Certuche. Severiano Camayo. Walter …….Mauricio Galvis.
Colaboración en Popayán: --------------------------- ------------------- ----------------- ------------------- ------------------------- Cali: Mauricio Galvis. - Tania Córdoba. Graduada Ciencias Políticas. Toronto University. Toronto Canada.
III
2
CCLA RAMADA
EXPO-PACIFICO james toEXPOSICION CAMPESINA
EL ROSARIO - CAJIBIO - CAUCA Bachilleres Agropecuarios: Milciades Anaya, James Tovar, Dany Galvis Z, Carlos Galvis A, Duver
Camayo, Wilson Serna, Richard Certuche, Yeison Rodríguez, Mauricio Galvis Z.Severiano Camayo, fotógrafo
ZONAS DE LAS EXPOSICIONES:
GUANGUI. SELVA DEL PACIFICO
EL MICAY. SELVA DEL PACIFICO
EL ROSARIO. ZONA CAMPESINA. CAJIBIO.
DEPARTAMENTO DEL CAUCA
COLOMBIA
3
POPAYÁNExpoteca: tiene por escenario la manifestación de la naturaleza en la selva, en el campo y las culturas que dieron raíces: la cultura indígena Eperara Siapidara, la afrocolombiana y la campesina.
Expoteca: se inaugura con 3 exposiciones así:
La Casa de la Selva: es exposición sobre los Indígenas Eperara Siapidara de la selva del Pacífico principalmente de las zonas de Agua Clarita, Guangüi e Infí.
Expo-Pacífico: Exposición Afrocolombiana en referencia a la zona del municipio de El Micay en la selva del Pacífico. Cauca.
La Ramada: Exposición Campesina de la zona del Corregimiento de El Rosario en el municipio de Cajibío. Cauca.Estas exposiciones contienen grandes fotografías, afiches fotográficos, grabaciones, videos, diapositivas. Objetos de cerámica, caza y pesca. Elementos de cestería. Instrumentos musicales y de trabajo. Objetos ceremoniales. Diseños y escritos computarizados sobre diferentes tópicos. Folletos y libros.
Expoteca: inicia su presentación con tres componentes de la cultura caucana. Tres de nuestras identidades en los municipios de López de Micay, Timbiquí y Cajibío, en referencia a Afrocolombia, a los Indígenas Eperara Siapidara y a los campesinos respectivamente.
4
EXPOSICIONES
INDÍGENAAFRO-COLOMBIANA
CAMPESINA
EN LA DIMENSIÓN CULTURALDEL NUEVO MILENIO
El departamento del Cauca es tierra abonada para lo multicultural. La diversidad cultural nos identifica.
Expoteca: exhibe tres exposiciones sobre nuestra diversidad cultural en el campo y la selva.
Expoteca: es un proyecto desarrollado con la colaboración de indígenas Eperara Siapidara de Guangüi (Timbiquí), afro-colombianos del Municipio del Micay y campesinos del Corregimiento de El Rosario (Cajibío).
Expoteca: se presenta como una manifestación de lo multifacético, multicultural y multiétnico de nuestra identidad. Por ello el Cauca es multiplicidad que atesora gran riqueza cultural.
Expoteca: nace en el campo y en la selva proyectándose hacia la ciudad. Análisis e investigación permitieron tratar de dar definición por medio de exposiciones a temas diversos, importantes e interesantes.Los sueños y las utopías de quienes idealizaron y cooperaron en la selva y el campo, se convierten en realidad con la presentación de Expoteca.
Expoteca: se expone como un lugar adecuado en donde las gentes de la ciudad tengan un encuentro con la selva y el campo.
Bienvenidos al campo!Bienvenidos a la selva!
Bienvenidos a Expoteca!
5
EXPOSICIÓN INDÍGENA
INDÍGENASEPERARA SIAPIDARA
TIMBIQUI - CAUCASELVA DEL PACIFICO
La Exposición La Casa de la Selva se refiere a los Indígenas Eperara Siapidara de Timbiquí, selva del Pacífico, Cauca.
La Exposición La Casa de la Selva trata de las zonas de Agua Clarita, Guangüi e Infí habitadas por los Indígenas Eperara Siapidara. El numeroso material que posee la exposición se refiere a estas zonas.
La Exposición La Casa de la Selva cuenta con material grabado, fotográfico. Objetos ceremoniales, de trabajo, caza, pesca, hogar, cestería, diseños. Presentación de diapositivas. También se ha elaborado gran material digitado, afiches, libros y folletos.
La Exposición La Casa de la Selva es libro abierto sobre historia, lengua, creencias y tradiciones de selva.
La Casa de la Selva se propone hacer un acercamiento de la cultura de la selva con la ciudad.La Casa de la Selva presenta rasgos de la Cultura Eperara Siapidara la cual se encuentra en el contexto del mosaico caucano. Y trata de crear un escenario en la ciudad para lo grandioso de la selva, de la naturaleza y su gente.
6
Por la cultura Eperara SiapidaraDepartamento del Cauca
Colombia.
7
La Exposición La Casa de la Selva se ha presentado en:
El Museo Nacional de Colombia. Bogotá. Octubre 5 –20 de 1.973. Invitó Colcultura y el Instituto Nacional de Antropología. Colaboración Federación Nacional de Cafeteros.
Universidad Libre de Cúcuta- Cúcuta. Octubre 31 a noviembre 5 en 1.973. Invitó: Universidad Libre de Cúcuta.
The Native Canadian Center. Toronto. Canadá. Abril 23-25 de 1.988. Invitó: The Native Canadian Center.
Universidad del Cauca. Centro Cultural El Carmen. Popayán. Marzo 22-29 de 1.991. Invitó Facultad de Humanidades. U. Del. C.
Departamento Cultural Banco del Estado. Popayán julio 14-30 de 1.993. Invitó Departamento Cultural.
Casa de la Cultura de Chinchiná. Invitó Casa de la Cultura de Chinchiná. Caldas. Marzo 3-5 de 1.994.
EN LA DIMENSIÓN CULTURAL DEL NUEVO MILENIO
8
LENGUA INDÍGENAINDIGENAS
EPERARÃ SIAPIDARASELVA DEL PACIFICO
DEPARTAMENTO DEL CAUCA
METODO BILINGUESIA PEDEEESPAÑOL
FORTUNATO CÓRDOBA
COLABORACIONMARCELINO PERTIAGA. DOMITILIA VDA. DE EQUIA. FLOIRAN CHAMAPURA. HENRIQUE CHAMAPURA. JUAN DE JESUS DURA.
NARCILO POIRAMA. ALFREDO CHIRIMIA. ISABELINA DE EQUIA. FLORENTINA CHIRIPUA. LISANDRO QUIRO. HONORATO CHIRIPUA.
PLINIO VALENCIA. HECTOR CHIRIMIA. HERMELINA V.DA DE PUAMA. ARCADIO GRUESO. BELARMINA MÁLAGA. ANSELMO
PERTIAGA. YECIT MOÑA.
COLOMBIA
9
Sia PedeeLengua Indígena
Indígenas Eperara SiapidaraSelva del Pacífico
Departamento del CaucaColombia
La lengua Sia Pedee es hablada por los Indígenas Eperara Siapidara en la selva del Pacífico, Departamento del Cauca.Los indígenas Eperara Siapidara también habitan en otras regiones del Pacífico, en el Valle, Nariño y pocos en el Choco.La información elemental y básica de este estudio se obtuvo en las zonas de Guangüi e Infi, en año y medio de convivencia con los indígenas. ( 1971-1972). Desde 2.000 al 2.0013 una nueva generación de jóvenes profesionales, profesores y estudiantes indígenas de Guangüi, Infi, Saija y el Micay hacen geminar el presente trabajo que fue semilla de sus abuelos y sus padres en las zonas antes mencionadas.Este estudio bilingüe, Sia Pedee - Español contiene ciertas pautas y normas empleadas en muchos métodos para aprender idiomas en general, los cuales son utilizados por niños, jóvenes y adultos.Al revertir este trabajo escrito lo presentamos a la comunidad Eperara Siapidara como el primer libro bilingüe para la enseñanza del español como segunda lengua. Son 2 tomos.
© Derechos Reservados. Colombia. 2013
10
SIA PEDEE
PedeeraPalabras. Vocabulario.
Sia Pedee Español
Pania agua Japa potrilloToi canalete Tot'e palancaEchurru armadillo
It'abarre fogón Petau maiz Bɨguɨ venado Jẽsaa congaJẽa chontaduroP'ũajãra hierba
Nep'ono florĩk'a vampiroImichichi murciélagoAida p'ut'u luciérnaga Wĩba luciérnaga
Soperna sombreroTuak'ɨda anzueloPidowe tatabroJooro tetera, totoraPũrã camarón Ee montañaT'ã salNek'o comidaAtane mesIdi hoyNu mañanaNuweda ayerEtˈewa ahora
¿Sãga bɨ pɨ?
¿Cómo está usted?
Sãga ewariji.Buenos días.
Sãja k'euji.Buenas noches
Sãga k'euwama.Buenas tardes.
¿K'ãta para chiwidi?¿Qué hay de nuevo?
¿Sama bajima pɨ?¿Dónde estaba usted?
¿Sãga pˈanita pɨ ëreerã?¿Cómo está su familia?
¿Pɨ k'asaa t'ɨjarapata?¿Cómo se llama usted?
Nu parumisa.Hasta mañana.
Tˈiũji pɨ.Siga usted.
#1 aba uno2 omé dos3 õpee tres4 k'iĩmari cuatro5 joisoma cinco
10 jua jõ diez K'ap'ɨa Cuerpo
K'ĩra cara
11
Poro cabezaPuda cabelloK'ɨɨrɨ orejaTau ojoK'ɨ narizTauk'ara pestañasIdak'ara barbaIdat'u mandibulaIt'ai bocaI labioK'ĩrame lenguaK'ida dienteOtau gargantaWaa sangreMak'ara piernaT'ũa pechoP'isii uñaK'ɨrrɨ cinturaJĩsi intestinoK'ĩu venaEk'arra espaldaIk'ia hombroJua ãpiwida codo Jua chak'ẽ dedo Jua mano Jua nawẽ pulgarJua jarapari índicejua esa jĩak'apena del corazónjua esajĩakˈa erepema anularjua chak'e meñique
poro p'ua dolor de cabezak'ɨda p'ua dolor de muelabi p'ua dolor de estómagoãmi chau diarreajaip'isi sarampiónk'ɨamia fiebre
Aba mapˈeda chokˈara. Uno y muchos.
Nep'ono florNep'onoorã flores
Taama culebra
Taamarã culebras
K'ɨ gusanoK'ɨra gusanos
Pak'uru árbolPak'urura árboles
Poroba cobijaPorobara cobijas
Usa perroUsaara perros
Et'erre gallinaEt'errera gallinas
Imama tigreImamaara tigres
To ríoTora ríos
Te casaTeera casas
Chik'o pezChik'ora peces
Tuak'ida anzueloTuak'idara anzuelos
Tuma bastónTumarã bastones
Chai. Pequeño-a.
Imama chai tigresito
warra chai niño
12
et'erre chai gallinita
taama chai culebrita
te chai casita
usa chai perrito
ipana chai ave pequeña
kˈi chai gusanito
baso chai sapito
Waibɨa Grande
Imama waibɨa tigre grandepak'uru waibɨa árbol grande
te waibɨa casa grandeusa waibɨa perro grandetaama waibɨa culebra grandeto waibɨa río grandeipana waibɨa ave grande kˈɨ waibɨa gusanotebaso waibɨa sapo grandep'usa waibɨa ola grande
Net'ataura Frutas
Jẽe p'oree chontaduro maduroJẽe k'uara chontaduro amarillo
T'ukũjõ caimitoBeu aguacate
T'õit'ãjõ guama macheteJũarãjõ guama
Ugujõ guama (churima)Olerajõ guayaba castilla
Larajõ naranjaK'urujõ bacaoSap'atˈojõ zapoteChijõ piña Naidisa naidí
P'ata plátanoP'ata juamosa plátano mochoP'ata t'ooro plátano cachacoRosa pˈore plátano rosa
sera bananokokowe manzanop'ata nãri treinta paresãporromia guineop'ata pˈãima dominico moradoenano enanoprimitivo chivocajeto cajeto
sera juamosaa banano mochop'ata kiniento plátano quinientos
papachina papachinaurut'a milpecillo
net'atau frutanet'ataura frutas
Mimik'a Movimiento
p'ira correrjemene jugarjẽẽ llorark'ui nadarĩapaa respirarĩ oler ũrĩ oirt'õbai tocarak'ɨ mirarmimia trabajar
13
p'ã escribirk'ĩnsia pensarpedee hablark'inia amar, quererbia gritarëi reirkˈãi dormirima despertarp'irabai levantarp'ãnau responderiidi preguntarwere abrazark'ĩra-ĩ besarneto vender - comprarnek'o comer (machete)p'ira correrkˈa tejer (atollado)
Te CasaTe Waibɨa Casa Grande. Casa de la Comunidadipana te jaula para aves.usa te perrera.sina te porqueriza.bɨguɨ te jaula para el venado.et'erre te gallinero.sisi te canastilla para grillos
Chikˈo t'ĩ Nombres de peces
Ãp'arra sábaloPuki capitanaKˈɨrɨma biringo, pintadoPoropak'e guabinoJõp'e guacucoPaasisi rascapaloPasupi pˈãima rabisecoOma rongoWasida micuroPauk'ara doncellaBeberre tortuguillaErbeta rayán
Awarra sardinaPau barbudoPasupi chicurraT'oa sabaletaMojarra mojarraSiapau pez agujaPũra camarón
Kˈari Canto
Eperãrã k'ari canto indígena.Ipanaarã k'ari el canto de las aves.Jaikˈari el canto del Jaipana.
Pëira Danzar, bailar
Ipanarã pëirapata pajãdé.Las aves danzan en el cielo.Tai pëiramaa p'anɨ. Nosotros estamos bailando.
ẽperãrã pëiramaa p'anajida.La gente estaba bailando.
Pedeera Palabras Vocabulario
k'ũtrãa jovenchonãa viejo
wẽrã mujerɨmik'irã hombre
wẽrã chak'e señoritawarra muchachowarra chai niñoɨmik'ira chak'e adolescente
porowẽsaa inteligentek'art'a k'awaa estudiosok'ĩrãk'awa‒e bobo
14
kawa-e ignorantep'oyaa capazsewaidaa mentirosot'ãri õĩa bapari alegreëei piyaa chistoso
Mɨ ak'orẽpa japa õpee irubɨ.Mi papá tiene 3 potrillos.
Griseldapa irubɨ pẽrõrã ome.Griselda tiene dos conejos.
Albertanapa irubɨ p'ep'ema õpee.Albertana tiene tres ventiadoras.
Gilbertopa te irubɨ.
Gilberto tiene casa.
Aba mãik'aapa chok'ara Uno y muchos.
K'uimia nadadorK'uipatarã nadadores
Mimiamia trabajadorMimiapatarã trabajadores
Pëiramia bailadorPëirapatarã bailadores.
K'arimia cantanteK'aripatarã cantantes
Nejirimia cazadorNejiripatarã cazadores
To-ia mia pescadorTo‒iapatarã pescadores
Jẽmenemia jugadorJẽmenepatarã jugadores
Pi-ɨa Bonito. Hermoso. Bello.
Wẽrã pi-ɨa mujer bella.Japa pi‒ɨa potrillo bonito.Nep'ono pi‒ɨa flor bella.Ipana pi‒ɨa ave hermosa.
K'achia MitˈitˈiaMalo Feo
Te mit'it'ia casa fea.Chik'o k'achia comida mala.ĩk'a mitˈitˈia murciélago feo.
Taama mitˈitˈia culebra fea.
Mɨ ëreerã Mis familiares
Mɨ ãk'õre mi padreMɨ nãwe mi madreMɨ ĩpema mi hermanoMɨ ĩpewẽra mi hermanaMɨ ak'õchona mi abueloMɨ awela mi abuelaMɨ p'ak'õre mi suegraMɨ chaũrẽ mi suegroMɨ chiãpa mi tío –aMɨ wẽra mi esposaMɨ imik'irã mi esposoMɨ naapema mi hermano mayorMɨ t'ẽepema mi hermano menorMɨ warra mi hijoMɨ warãarã mis hijosMɨ k'au mi hijaMɨ wai mi cuñado
15
¿Sãgama? ¿Cómo es?Wabɨara grandiosoMaarĩi pequeñoWaibɨa grandeIt'ɨa altoJep'eda bajoJet'ee ampliopˈiũp'ee estrechoK'a k'at'ua cortoTesoo largot'ãrõíña alegreT'ãr p'ua tristeCharee difícilPorek'ea fácilWãara verdadero
T'ijara Nombrar
Mɨ yo
Pɨ tú
Irua él, ellaTaipa nosotrosParãpa vosotrosÃchia ellos
¿Kˈai de ma? ¿De quíen es?
Mëre míoPëre tuyoIchide suyo, suyaTachide de nosotrosPãrade de vosotrosÃchide de ellos
Nãguɨ p'ata mëre.Este plátano es mío.
Kˈoraa përe.El canasto es suyo.
Jõma weda tachide.Todos son nuestros.
Jãguɨ miele pãrade.Esa miel es vuestra.
Mëre-e no es míoPëre-e no es tuyoTachi de-e no es nuestroãchi de-e no es de ellos
Japari Diciendo
Cha bɨ ésteJãqui éseAcha bɨ aquí está
Ejemplos:
Nãguɨ mëre éste es míoNãguɨ ichide ése es de ella-élNãguɨ nama ata bɨru.Aquel lo pongo aquí.
Nãguɨ PoiramadeEste es de PoiramaNãguɨ mëre éste es míoJã p'ata kĩmi aquel racimo.
Nãguɨ pia‒e bɨ éste no sirveJãguɨ achu bɨ ése está allá
Jã përe aquel es el suyo
Na k'oraa mëre.El canasto es mío.
Jã lapiz mëre.El lápiz es mío
Mau. piedra
K'uruma piedra de moler
16
Esewede piedra para afilarK'uruma k'ida piedra de mano
Sɨguɨbat'a.Piedra para hacer fuego.
Mau sua'ki beepari.Piedra de asentar.
Pedeera Palabras. Vocabulario
Jĩsua fríoJĩĩri jĩria tibioWãsia calienteT'a p'ok'ea sueñoJarrapisia hambreBek'ea mojadoP'ũasaa seco
Kˈĩrãtˈãdoora Diferentes colores
K'uara amarilloP'oree rojoP'ap'arãa verde P'ãimaa negroP'up'uchia moradoT'orroo blancoP'ãwaraa azulMot'ot'oa rosado
Euma p'ãa.Los colores del arco iris.
Pajã p'awarãEl cielo azul.
P'uajãra p'ãp'ãraa bapari.El verde de las plantas.
Bat'ee Batea
Batˈẽe neo-pari batea de uso comunBatˈẽe p'aru t'õpari batea para lavar
ropaBatˈẽe p'arat'u siipari batea para lavar utensilios.Warra batˈẽe batea para el bebePilón piladora de arrozBongo batea grandeBatˈẽe nee siipari batea para lavar oro
Iidik'ari Preguntando
¿Sãga? ¿Cómo?¿Sãguɨ? ¿Cuál?¿K'ai? ¿Quién?¿K'aima? ¿Quién es?¿Jõmasãa? ¿Cuánto?¿Sãapai? ¿Cuándo?¿K'aata jara bɨ? ¿Qué dice?¿K'ãarepaa? ¿Qué será?¿K'ãare paji? ¿Qué fue?
¿K'ãreta jarapari?¿Qué se cuenta?
¿K'ãta jaraji?¿Qué dijo?
¿Kˈaita pedee bɨma?¿Quíen habla?
¿K'aima ichi?¿Quíen es ella?
¿Pɨ k'ãta k'inia bɨ?¿Qué quiere usted?
¿K'aipa jarajima?¿Quíen se lo dijo?
¿K'aipa jãgui oojima? ¿Quíen hizo eso?
¿K'aita cheji?¿Quíen vino?
¿K'aipa mɨ t'ɨ bɨ?¿Quíen me llama?
17
¿K'aima pɨ?
¿Quíen es usted?
Chok'ara Bastantes Muchos
Toi chok'ara muchos canaletesTot'e chok'ara muchas palancasẽperãrã chok'ara muchos indígenasMau chok'ara muchas piedras.Pedee chok'ara muchas palabras.
Chok'ara‒e Pocos
Eterre chokˈara‒e pˈaraa.Hay pocas gallinas.
Mau chokˈara‒e paraa.Hay pocas piedras.
Epera chokˈara‒e paraa.Hay pocos indígenas.
Pedeera Palabras. Vocabulario
Joisoma ome diezk'apɨa aba veintek'apɨa cuerpo
jõma enteroesaauk'a la mitadJua chakˈe dedo
Na - e(Negaciones)
Chenaaji no vengasEperãrãa we-e no hay indígenasWẽ-e no hay, no está
To‒iade wãdama. Vamos a pescar.
Tuak'ida anzueloTosu ganchoArp'ona arpónAt'arraya atarrayaMiasu flechaEmatrɨma arco
K'uru. Olla.
K'uru chai olla pequeñaK'uru waibɨa olla grande
Chok'o cántaroChok'o chai cántaro pequeñoChok'o k'aip'ee cántaro medianoChok'o waibɨa cántaro grande
T'a k'oro salero
Pedeera. Palabras. Vocabulario.
jĩk'ara bejucosjiũru chocolatilloporteé yaréwagai matamba
jĩk'ara torro bejuco blancosiak'oro chicaojauchira cargadera
Potrepa oopata k'oraa.Con bejucos se tejen canastos.
Jĩk'ara k'ãupa ne‒inaa jĩpata.Con bejucos se hacen amarres.
18
Acha bɨ Aquí
Acha bɨ mɨ te.Esta es mi casa.
Acha bɨ chula aba.Esta es una rana.
Acha bɨ mi nawe.Esta es mi madre.
Acha bɨ mɨ ak'õre.Este es mi padre
Acha bɨ imama.Este es el tigre.
Cha bɨ mëre éste es míoCha bɨ përe éste es suyoCha bɨ irude éste es de élCha bɨ taide éste es nuestroCha bɨ tachide éste es vuestroCha bɨ ãchide éste es de ellos
na mẽre‒e éste no es mío.na përe‒e éste no es suyo.na irude‒e éste no es de él.na taide‒ e éste no es nuestro.
Achu t'imiarã Allá a lo lejos.Mɨ jamaa wãit'e Me voy para alláAchu bɨ mɨ japa Allá está mi potrillo
Wãarã jaramaa.
Afirmativas.
Pɨ jẽmenepari.Usted es jugador.
Ãchi jẽmenepatarã.Ellos son jugadores. Ãchi k'aripatarã.Ellas son cantantes. Ichi pi-ɨa pëirapari.El baila muy bien.
Ichi nejɨripari.El es cazador.
Nepɨrimaa. Contando.
Mɨ irubɨ usa aba.Yo tengo un perro.
Nama nek'o ome p'ani.Aquí hay dos machetes.
Japa õpee jĩp'ani.Tres potrillos estan amarrados.
K'oraa k'imarĩ p'ani.Hay cuatro canastos.
Mɨa unujĩ nek'o joisoma. Yo encontré cinco machetes.
K'oraa juajõ p'ani namaaDiez canastos hay aquí.
K'ap'ia aba p'ani jẽe nãqüi k'oraade. Veinte chontaduros hay en el canasto.
¿K'ai? ¿Quíen?
19
¿K'aita pedee k'ĩnia bɨ?¿Quíen quiere hablar?
¿K'aipa jarait'ema juma nãgüee?¿Quíen explica todo esto?
¿K'aipa nãgüee jaraji?¿Quíen le dijo eso?
¿K'aita oimaa bɨ?¿Quién está riendo?
¿K'aita jẽmaa bɨ?¿Quién está llorando?
¿K'aipa k'ĩnia bɨ aba?¿Quién quiere uno?
¿K'aipamaa?¿Quién será?
¿Sãapai?¿Cuándo?
¿Sãapai wãit'e?¿Cuándo va?
¿Sãapai cheite?¿Cuándo viene?
¿Sãapai jaraji mãgui?¿Cuándo le dijo eso?
¿Sãapai k'ĩnsia bɨ wãint'e?¿Cuándo piensa ir?
Pɨ jarai sãpaipemaUsted dice cuándo.
Merãmaa. Negando.
Wã-e no voyK'ari-e no canto
K'ui -e no nadoPedee-e no hablo K'ĩnsia-e no piensoMimia- e no trabajoK'inia-e no quieroMɨa k'awa-e no séMɨa k'awa-e paji no lo sabía.Mɨ pedee -e no habloMɨ jẽmene -e no juegoMɨ jẽmene -e paji no jugue
Chokˈakˈarĩ. Ordenar. Mandar.
¡Wãjí! ¡Vayase!¡Wanaaji! ¡No vaya!
¡Jẽmeneji! ¡Juegue!¡Jẽmenenaaji! ¡No juegue!
¡Pedeeji! ¡Hable!¡Pedeenaaji! ¡No hable!
¡Pairaji! ¡Baile!¡Pairanaaji! ¡No baile!
¡K'ariji! ¡Cante!K'arinaaji! ¡No cante!
¡Chéji! ¡Venga!¡Chenaaji! ¡No venga!
¡Eteeji! ¡Llevelo!¡Eteenaaji! ¡No lo lleve!
¡Ak'ɨji! ¡Mire!¡Akˈɨnaaji! ¡No mire!
Mɨ - merë. Yo - mío
Mɨ ituaba wãit'e me voy soloMɨ k'op'ãñõ mí compañeroMere ne uu es mía la siembraMɨ japa mí potrillo
20
Pɨ. Tú.
Pɨa mɨmaa jaraji tú me lo dijistePɨa jaraji jãgüi tú le dijiste esoPɨ mimiapari nama Ud.trabaja aquí.Pɨ nu cheru tú vienes mañana.
Iru – irua. El.
Iru k'ãi bɨ él está dormidoIru chok'ai bɨ él está despiertoIru su‒akˈi bɨ él está sentadoIru k'ayaa bɨ él está enfermo
Tai. Nosotros.
Taipa jẽe netot'ajida.Nosotros vendímos chontaduros.
Taipa peejida pidowe.Nosotros cazamos el tatabro.
Tai mee wãdait'e nejiride.Nosotros vamos a cazar.
Tai pɨ ome wãdait'eNosotros vamos con usted.
Pãrã.
¿Sãga k'ĩnsia p'anɨ parãpa?¿Cómo piensan ustedes?
¿Wadait'ek'ã mee?¿Van a ir al monte?
¿Parãpa netojida t'ã?
¿Ustedes compraron sal?
Ãchi – ãchia – ara. Ellos (as).
Ãchi eujãde mimia p'anɨ.Ellos trabajan en su tierra.
Ãchia wãara jarap'anɨ.Ellos estan diciendo la verdad.
Ãchi t'õdoo omé irup'anɨ.Ellos tienen dos tambores.
¿K'ãata op'anɨ? ¿Qué hacen ustedes?
pɨ pedeeji tú hablas
ichia k'awa bɨ él sabe
tai jẽmenepata nosotros jugamos
parã pëirapata ustedes bailan
ãchi mimiapata ellos trabajan
ichi pˈirapari ella corre
mɨ pɨ k'inia bɨ yo te amo
¿Kãata pedee bɨ?¿De qué hablas?
¿Kãata jara bɨ?¿Qué dices?
Pɨa jarabɨ waara.Lo que usted dice es verdad.
Irua jara bɨ sewaa.Lo que él dice es mentira.
21
Ichia jaraji jumaweda pia bɨ.El dijo que todo esta bien.
Ichia jaraji jumaweda k'achia bɨ.El dijo que todo está mal.
Ichia jara-e paji maari pida.El no dijo nada.
Ichia jãga jaraji.El dijo eso así.
Mɨ pia-e bɨ pɨ ome.Yo estoy en desacuerdo con usted.
Pɨa jara bɨk'a mɨ t'ee pia bɨ.Me parecen muy buenas sus ideas.
Ne‒uude wãdama.Vamos a sembrar.
Chi apema añomaa ne‒ewadait'e.La cosecha será el próximo año.
Mɨ jãgüedé pɨ ome pedee k'inia ‒e bɨ.No quiero discutir eso con usted.
Mɨ pedeeit'e. Quiero hablar.
Mɨ pedee k'inia bɨ pɨ ome.Yo quiero hablar con usted.
Mɨ ara kˈawa bɨ.Yo si sé.
¿Wãdai t'ek'a?¿Vamos a ir?
Pɨ ichita wãit'e ichi ome.
Usted tiene que ir con él.
Mɨ ãk'õrepa chik'o waibɨa jita‒ataji.Mi papá cogió un pez grande.
Mɨ to‒ɨa yaa bapari.A mi me gusta pescar.
Mɨa jãguɨ ak'i k'inia bɨ.Yo quiero ver eso.
Pedeeji pɨchi pedeepa.Hábleme en su lengua.
Mɨ pɨ ome wã k'inia bɨ.Yo quiero ir con usted.
Mɨ pɨ ome wã k'inia‒e bɨ?Yo no quiero ir con usted.
¿K'aita nɨ bɨ?¿A quíen espera?
Mɨa k'awa‒e.Yo no sé.
Chokˈa. Mandar. Ordenar.
Wãdama vamosTo-iadama pesquemos.Jẽmenedama juguemosPedeedama hablemosNetodama vendamosTˈidama llenemosPëiradama bailemosMimiadama trabajemos Akɨdama miremosUchiadama salgamosK'uidama nademosNek'odama comamos
22
K'ãridama cantemos
Merãk'ari. Negando.
Wãnaadama No vamos.To‒ianaadama. No pesquemos.Jẽmenenaadama. No juguemos.Pedeenaadama. No hablemos.K'arinaadama. No cantemos.Mimianaadama. No trabajemos.Ak'i naadama. No miremos.Uchianaadama. No salgamos.K'uinaadama. No nademos.
¿Kãata-pˈasaji? ¿Qué sucedió?
T'ãri p'ua! ¡Que tristeza!¡Ai ãk'õre! ¡Ay Padre!¡K'õp'añaji! ¡Acompañeme!¡K'ɨup'ee ¡Silencio!
¡Jõmaweda wãdama!¡Vamos todos!
Bɨ. Ser – estar.
Mɨ Guangüide pema.Yo soy de Guangüi
Ichi ĩp'ide pemaEl es de Infi
Pɨ warrachai.Tú eres un niño
Ãchi Saijade pemaEllos son de Saija
Ichi Mik'ai depema.Ella es de El Micay.
◦
Tachi teeda p'anɨ.Nosotros estamos en la casa.
Ãchi k'ãimaa p'anɨ.Ellos están durmiendo.
Ichi nama wẽ‒e.El no está aquí.
Jõma nama para bɨ.Todos están reunidos.
Mɨ paramaa jãma bak'inia bɨ.Yo quiero estar allá con ustedes.
Mɨ ituaba bɨ.Yo estoy solo.
Pedee mãik'apa waa pedeera. Palabras y más palabras.
Jisua nɨbɨ.Tengo frío.
Jɨara nɨbɨTengo calor.
Jã wẽrã pi-i bɨ.Ella es hermosa.
Jã eperãwera mimiañaa bɨElla trabaja mucho.
Ãchi k'arimaa p'anɨ.Ellos están cantando.
Wãjida mimiade.Se fueron a trabajar.
23
Pedeera. Palabras. Vocabulario.
Pia bɨ está bienJĩsua bɨ está fríoWãsia calienteK'oo perezaT'ap'oke'a sueñoBek'ee mojadoP'uasaa secoWãara verdadSeewa mentiraõ ‒ĩia alegríaJaraji respondaAuk'a igualAuk'a‒e desigualNaũ aire
Ne animalarã. Animales.
Pidowe tatabroUsa perroBɨguɨ venadoPido sainoPerorã guaguaKurijiwa guatínEchurru armadilloKˈawodo ratón de monteOp'idi erizoChuã gorilaÃsurra micoBɨsia perico perezosoGõso oso hormigueroPosãi chuchaImana tigreJojoma zorroToposãi chucha de agua.
¡Pedeeji! ¡Hable!
Mimia trabajo, trabajarMimiamia trabajadorMimiapatara trabajadoresMimianait'e voy a trabajarMimiajĩ trabajé
Jemene juego, jugarJemenemia jugadorjẽmenepataarã jugadoresjẽmenede wãit'e voy a jugarjẽmenejĩ jugué
K'ari canto, cantarK'arira cantosk'aripatarã cantantesk'arede wãit'e voy a cantark'ariji canté
Kˈa. Tejer. Tejido. Diseño.
K'ira tˈadoo kˈa Eperãrãde.Diferentes tejidos indígenas.
Jaradama ne ina kˈa:Mencionemos algunos:
P'isimerre k'a diseño del camarón.
Echurro k'a diseño de armadillo.
Sibii k'a diseño de tortuga
Baso k'a diseño de sapo
Tusorẽ k'a diseño de escorpión
Papau k'a diseño de mariposa
Pegüɨrɨ k'a diseño de araña
24
Kurusu k'a diseño de cruz
Siru k'a diseño de sampoña
Yerre k'a diseño de mico
Toiporo k'a diseño cabeza de canalete.Jep'a k'a diseño de boa
Jojoma k'a diseño de zorro
Tuwakɨda k'a diseño de anzuelo
Kavallo k'a diseño de caballo
Tau p'ɨrra k'a diseño de tabla del cernidor Chonarã poro k'a diseño cabeza de viejo
Tˈau pˈurra kˈa.Diseño del ojo.
Toi poro kˈa.Diseño del canalete.
Jaratemaa. Enseñando.
Nãguɨ pak'uru pi–ɨ bɨ.Este árbol es hermoso
Pidowe ma-ari bɨ.El tatabro está pequeño.
Unuji bɨguɨ aba nẽchoma.Vi un venado muy grande.
Nɨdama eede it'ɨ.Espereme en lo alto de la montaña.
Bɨgüɨ pania topachi to‒ide.El venado tomaba agua en el río.
Imama e pi‒ɨ bapari.La piel del tigrillo es hermosa.
Tĩmiipa ũripari k'arichipari k'arip'anada k'ari.A lo lejos se oye el canto del karichipari.
25
K'ai paji? ¿Quíen fue?
Mɨ ãk'õrepa paji fue mi padreMɨ nawẽpa paji fue mi madreWarrachaipa paji fue el muchachoÃchia paji fueronn ellosÃnsurrapa paji fue el micoJojomapa paji fue el zorroObduliapa paji fue Obdulia
¿Kˈãre? ¿Qué?
¿K'ãta pedee bɨ?¿Qué dice?
¿K'ãta jaraji?¿Qué dijo?
¿K'ãta k'inia bɨ?¿Qué quiere?
¿ K'areta ak'ɨparima?¿Qué es lo que miras?
¿K'ãre paji?¿Qué fue?
¿K'aide? ¿De quíen es?
Quirode es de QuiroWãrrade es del niñoÃk'õrede es del padreÃk'õchonade es del abuelo
Pedeema. Hablando.
Ichia k'ora aba irubɨ.Ella tiene un canasto.
Mɨa irubɨ usa aba.Yo tengo un perro.
Mɨ ne upari.Yo soy agricultor
Ichi mimiapari teeda.El trabaja en casa.
Iru. Tener.
Parãpa iru p'anɨ jõisoma narajo.Ustedes tienen cinco naranjas.
Ãchia iru p'anɨ k'ok'o ome.Ellos tienen dos cocos.
Isapai panadaipia bɨ.Tenemos que llegar rápido
Pedeedama pia. Hablemos bien.
Ewari k'ãri pi-ɨa bapari.El amanecer está muy hermoso.
Jõmaa k'ãipata mamĩda pania kˈãik'aa.Parece que todo durmiera menos el río. Ipanarã ewaridak'arĩ k'aripata.Las aves cantan por la mañana.
Sisi jõma auk'a k'aripata.Los grillos cantan en coro.
Ichi k'arimaa bɨ toida.Ella está cantando en el río.
26
Eda tãi pi‒ɨa ũripari pak'uru k'aurepa.La selva es un espectáculo de grandeza.
Ĩrã jũmarãpa eda t'ãi k'inia iru p'anapata.Hoy todo el mundo ama la selva.
¿Sãga bɨ pɨ?¿Cómo está usted?
K'ap'ɨa pia.Bien, gracias.
¿Sãga bɨ pɨ ak'õre?¿Cómo está su padre?
Ãchi k'apɨa pia p'anɨ.Ellos estan bien, gracias.
¿Samaa wãma pɨ?¿Para dónde va usted?
Mɨ temaa wãnɨ.Voy para mi casa.
Ateeji salude pɨ familiarãmaa.Me saluda a toda su familia.
Nu wait'ee visitade.Mañana iré a visitarlos.
Waya visitanadama.Visitenos de nuevo.
Mɨa pɨmaa pia agradeceeiEstoy muy agradecido de usted.
Pɨa k'ãit'ee agradecee.No hay de que.
K'ĩnsia naaji jãqüe -it'ee.No se preocupe de eso.
Pɨ isapai unu k'inia bɨ waya.Espero verlo pronto.
P'anaujĩ.Responda.
¿Sãga bɨma?¿Cómo está?
¿Sãga p'anɨma?¿Cómo están?
¿K'apɨa pia bɨ?¿Está bien?
¿K'ayaa bɨ?¿Está enfermo?
¿K'ata pedee bɨ?¿De qué hablas?
¿K'ãit'ee iidi bɨ? ¿Por qué pregunta?
¿K'ia mia iru bɨ?¿Tiene fiebre?
¿Pɨ õĩa ni bɨ?¿usted esta muy alegre?
¿T'ãri o-ĩa bɨ?¿Se siente feliz? ¿K'ãit'ee õ-ia bɨ?¿Por qué estás contento?
27
¿K'ãit'ee jẽe bɨ?¿Por qué llora?
¿K'ãata k'insia bɨ?¿En qué piensa?
¿K'aata p'asajima?¿Qué sucedió?
Pedeedakãri. Hablando.
Ichia k'uru aba nẽchoma irubɨ.Ella tiene una olla grande.
Ichia iru bɨ chok'o k'aipee.El tiene un cántaro mediano.
Mɨa k'uru aba nẽchoma irubɨ.Yo tengo una olla grande.
Mɨ awuelapa iru bɨ k'uru aba ma‒ãri.La olla que tiene mi abuela es pequeña.
Ãchia audú sap'atojõ iru p'anɨ.Ellos tienen muchos zapotes.
Ichia aneeji p'ata k'imi joisoma aba.El trajo cinco racimos de plátanos.
Mɨ jẽe awaa bapari.A mí me gusta mucho el chontaduro.
Mɨ ne‒inaa k'o k'inia bɨ.Yo quiero comer algo.
Mɨ pania maãri to k'inia bɨ.Quiero tomar un poco de agua.
Mɨ pania tonait'e.Voy a tomar agua.
Mɨ k'ayaapai ni bɨ.Me siento un poco enfermo.
ũrĩti.Escuchen. Oigan.
Mɨa k'awa e pɨ pɨa jarabɨk'a.No entiendo lo que usted dice.
Waa pedee naaji mɨ ome.No discuta conmigo.
Nãgüɨta mɨ kˈĩnsia.Esta es mi idea.
T'arĩ p'ua bɨ pɨa mɨ maa jaradaMe duele lo que usted dice.
Mɨa k'awaa bɨ nãgüe oit'e.Tengo razón en hacer esto.
Pɨa k'awa‒e bɨ mɨa jara bɨ.Usted no me entiende.
Pedeedama wãarã e.Hablemos seriamente.
Pedeedama pia.Hablemos correctamente.
Pedeenadama waa jãgüe.No hable más de eso.
Nãguɨ wãarak'a bɨ.Esta es una verdad a medias.
Jarateeji sãga oji pɨa jãguɨ.Explique cómo hizo usted eso.
Sãga p'eda pajima.
28
No puede ser posible.
Merãk'arĩ. Negando.
Wãji Vaya.Wanaaji No vaya.
Jemeneji Juegue.Jemenenaaji No juegue.
Pedeji Hable.Pedenaaji No hable.
Pëiraji Baile.Pëiranaaji No baile.
K'ariji Cante.K'arinaaji No cante.
Chéji Venga.Chenaaji No venga.
Eteji Llevelo.Etenaaji. No lo lleve.
Pedeedama. Hablemos.
Ichia jaraji jõmaweda pia bɨ.El dijo que todo está bien.
Ichia jaraji jõmaweda k'achia bɨ.El dijo que todo está mal.
Ichia jaraji jãgui jãga.El dijo eso así.
Ichia mãarĩpida jara‒e paji
El no dijo nada.
Nama. Aquí.
Nama p'anɨ omé.Aquí hay dos.
Nama bɨ aba.Aquí hay uno.
Nama apida we-ẽ.Aquí no hay nada.
Nama p'anɨ chok'ara-ëe.Aquí hay pocos.
Nama paraa chokara.Aquí hay muchos.
Nama p'anɨ joisomá wẽrã chak'ẽrã.Aquí hay cinco muchachas.
Nama bɨrama nek'o.Aquí está el machete.
Nama bɨ t'ɨri to‒ɨapari.Aquí está la red de pescar.
Achu. Allá.
Achu irubɨ mɨ japa.Allá tengo mi potrillo.
Mɨ jamaa wãit'e.Me voy para allá.
Achu bɨ mɨ japa.Allá está mi potrillo.
29
Iidĩmaa. Preguntando.
¿k'ait'ee jarajima jãguɨ?¿Por qué dijo eso?
¿Sãapai jaraji mãguɨ?¿Cuándo le dijo?
¿Sãapai k'ĩnsia bɨ wãit'e?¿Cuándo piensa ir?
¿Sãapeda pɨ wã?¿Por qué va usted?
¿Sãapˈeda? ¿Por qué?
¿K'ãit'ee jãgui oji?¿Por qué hizo eso?
¿K'ãre‒it'ee ichi jama bɨ?¿Por qué él está allá?
¿K'ãre it'ee jëe bɨ?¿Por qué llora?
¿ K'ãit'ee ëei bɨ?¿Por qué ríe?
¿Sãga? ¿Cómo?
¿Sãga paji?¿Cómo fue?
¿Sãga ooji?¿Cómo lo hizo?
¿Kˈãata jaraji?¿Qué dijo?
T'ĩ jara k'arĩ. Pronombres.
MɨpiYo soy.Mɨ ne uupari.Yo soy agricultor.
Pɨ to ɨa‒pari.Tú eres pescador.
Jã esturiante.El es estudiante.
Tachi ome ëreerã.Nosotros somos familia.
Parã jaratepatarã.Vosotros sois profesores.
Ãchi to-ɨa patarã.Ellos son pescadores.
Irubɨ.Tener.
Mɨa iru bɨ soperna aba.Yo tengo un sombrero.
Ichia japa õpee iru bɨ.El tiene tres potrillos.
Ichia irubɨ p'ep'ema õpee.El tiene tres ventiadoras.
Taipa iru p'anɨ ugu k'imariNosotros tenemos cuatro cerbatanas.
Parãpa iru p'anɨ jemenepata joisoma.Vosotros teneis cinco balones.
30
SEGUNDA PARTE
NARRACIONES
LECTURA
Bɨguɨ imama ome.31
1Ewari aba baji bɨguɨ te oomaa. Maa nide pachejí imama. Mãpai ichia maaji: Chiãpa bɨguɨ mɨa pida auk'a pɨ ome te ok'inia bɨda aji.
2Mãpai bɨguɨpa p'ãnauijĩ: Pɨata k'awaa bɨda aji. Mɨ ituaba bapari perã.Mãgãpirã mɨ beitˈeda aji. Mapai ãchi te oomaa p'aneejida, mãik'aapa pak'uru tˈiapˈedapˈeda, tejã p'õjĩda.Tãarapai, imamapa k'ok'iniadachi bɨguɨ. Imama wã pachi eede itˈaa nejɨride aneepachi bɨguɨ.
3Imama temai pachek'ãrĩ jarachepachi: chiãpa bɨguɨ, nãguɨ chuupade apachi k'odait'ee. Bɨguɨpa chuupachi mamida kˈokapˈaji chi agüerã, k'opachi net'aa awaraata.
4Ewari aba Imama pacheji k'ap'ia t'umaa, maap'eda k'aĩmok'araa nɨ beji.K'aimok'araade jarapachi: Mɨ chĩapa bɨguɨ k'ot'aai t'eda a pachi.Mãpai it'abarrepa bɨguɨpa p'anaupachi: Chik'o aupait'ee bɨda apachi.
5 Maa bɨ ap'eda.Bɨguɨpa k'ɨnisiaji imama ome araa beitˈee pia-e bɨda aji. Maap'eda jira bododachi nejɨrɨde mãak'aapa waa che-e paji.
El venado y el tigre
1Una vez el Tío Venado estaba construyendo su casa cuando llegó el Tigre y le dijo: “Hombre, Tío Venado, yo quiero hacer la junta con usted.”
2Y el Venado le respondió: “Usted vera señor Tigre, porque yo vivo solo.”“Pues, me quedo”, dijo el Tigre. Continuaron techando la casa y cortaron los palos para el piso. Tiempo después, el Tigre sintió ganas de comer venado. Y a la montaña el Tigre se iba a cazar y venado traía.
3Y el Tigre llegando a casa decía: “Hombre Tío Venado prepare esto para que nos lo comamos”. Y el Venado preparaba, pero no comía de su propia gente. El cualquier otra cosa comía.
4Un día el Tigre llegó cansado y se puso a soñar. Y en el sueño repetía: “Que me voy a comer al Venado”. Y desde el fogón el Venado le contesta que ya va estar el cocinado.
5Al final, el Venado pensó que la compañia con el Tigre no le favorecía, se fué de cacería y no regresó
.
.
POSÃI IMAMA OME
1Imama posãi ome abaamaa p'anapachida. Ewari aba posãi wãjí nejɨride. Wãraa wãde ununaji ne‒animalaarã k'achiara omé.
32
Pi-ɨa akˈɨk'ari unujĩ chõmaa pˈani. Mãkˈapa taarã chõmaa jõnɨde ãchi omeeweda piu bainajida. Mãkˈapa wãjĩ araa akˈɨde k'awaait'ee chok'ai p'anɨ ma-epɨra piudai p'anɨ, posãipa araa akˈide wãkˈãrĩ unujĩ piupˈani. Piu unuk'ãri ichi japadee batau pˈeji mãik'aapa ichi temaa aneejĩ.Mamĩda aɨ naaweda ma ne‒animalarã tˈãrĩ ẽpˈekˈoji.
2Temãi k'ait'a pak'ãri biaji imamamaa chemerã akˈide uadeitˈe ɨtˈaa.Ichia ne‒animalarã chak'ẽra peejida aji.Mãik'aapa joopada aji na nechiara ichia waide kˈokˈaperã.
3Imama nechumaa bakˈãri p'eradachi, unukˈãri tˈãrimãi uria jira bee. Mãpai iidiji posãimaa sãap'edata nãga beemaaji. Maabɨ apˈeda posãipa jaraji: ichi kˈidapata jãga oojida aji, mãga ũrik'ãri imama p'eradachi.
4Pˈãrk'ua pak'ãri imamapa nɨjĩ posãi k
ˈãidaimera.Kãidaruta imama ichi net'aa ata p'eda
jirabodoji.
LA ZORRA Y EL TIGRE
1
La Zorra y el Tigre vivían juntos. Y una vez la Zorra se fue de cacería. Camino arriba se encontró dos fieras. Observó como peleaban en un combate sin tregua. Y al final cayeron muertas. Se acercó a ellas y certificó su desenlace fatal. Las embarcó en su potrillo y
las trajo a casa. Pero antes les extrajo los corazones a las fieras.
2Ya cerca de la casa le gritó al Tigre que viniera a ayudar a subir los animalitos que había cazado y que preparara de esta carne que no habíamos comido antes.
3El Tigre preparando la comida se asustó al ver un hueco en vez de corazón y le pregunta a la Zorrapor lo sucedido. Respondiendo la Zorra que sus colmillos hicieron esos huecos. Oyendo ésto el Tigre se espantó.
4Por la noche el Tigre esperó que la Zorra se durmiera, tomó sus pertenencias y se fué.
.
.
Te waibɨa.
Te waibɨa jũmaarãde, te wãpatarãde. Na te ta wabɨara bapari ėpėrara eujãde. Naguɨ tede eperãrã chipˈepata akˈõrė ewari pasadaitˈe. Teira waibɨa chonãrã weda pema edatˈãide.
33
Pak'uru Neera.Pak'uru aba tˈĩjarapata pak'uru neera.Nek'opa t'udakãri chi pakˈuru ede k'ayoo chai bat'apari k'ayoo chai t'orro k'uarak'uara uchia pari.Nãguɨ chuupata kˈĩnsia dapˈeda chi neerã itˈee. Pia chuubakˈarĩ pˈãimaa daipari nãguɨneera bɨpata ugu kˈɨdade.
K'õk'õi.
Baso k'õk'õi chi ek'arrade neerã k'achia iru bapari kˈawaarãpa jarapata isapai peepari. Chonarã weda na k'ok'õi neera iru beepachi bɨ daitˈee. Na neerãpa peet'apari isapai neɨnaa.
La Casa Grande
El Te Waibua o Casa Grande es la Casa de la Comunidad, Casa de Gobierno Indígena.Es la construcción más grande en territorio indígena.Alberga a centenares de gentes en las reuniones y en las grandes fiestasLos Te waibua son monumentos históricos en la selva.
Arbol de venenoHay un árbol venenoso. Al hacer una ranura al tronco con el machete, sale una lechecita blanca y un poco amarillenta. Esta se pone a hervir recordando que el vapor del lechoso es venenoso. Cuando está bien cocido comienza a negrear, veneno éste que se coloca en la punta del dardo o puya de la cerbatana.
KokoiLa ranita kokoi exuda uno de los venenos más poderosos y activos del mundo. Los antepasados utilizaron el veneno de la Kokoi en la punta del dardo de la cerbatana. Su veneno es mortal e instantáneo en los animales.
T'ipi kˈoopataChonarã weda iru bee pachida.Sɨguɨ bat'a t'ɨpɨ k'oodait'ee.Ipˈina t'ɨpɨ k'oodait'ee irubapari:1. Mau tˈipi kˈoopata
2. Algorõn ooda pˈata dominicano dee.
3. Jierro tˈida aba mau ome sĩda kˈãrĩ uchiapari urujĩchoo. Nãguɨta baipari algorõde, mapˈeda kˈoodaipari.
4. Tˈapuru tau pia bapari algorõ ɨa daitˈe.
34
Ugu1
Ugu paji chonarã weda pema pˈawã pia nejɨrɨdaitˈe edatˈãide wãwide.Ugu chonaarãpeda oopachida meme t'ap'a omedee.
2Nãguɨ tˈapˈa ome jĩk'arak'ãupa jĩpata, mãguɨ jĩk'arak'ãu t'ĩjarapa potre, maap'eda p'urupata aɨ ĩri jirripa.
3Esaauk'a uria ma‒ãri iru bapari mãdeta chi ugu k'ĩda wapari.Chi ugu kˈida oopata chacarra bɨɨrɨdee.
4 Ichiaba oopata awara sierodee mãguɨ t'ĩrapata jinap'et'a. Jinapˈeta oopata siaro bɨrɨde mapˈeda jiraju tˈaapata edajãrė. Pia bapari chi ugu kˈɨˈda iadaitˈe.
YescaEncendedor
Los antepasados emplearon la yesca para hacer fuego.La labona consta de:1. Una piedra para el encendedor.
2. Algodón del corazón del plátano llamado dominico.
3. Un pedazo de metal que al frotarlo con la piedra produce chispas que se arrojan sobre el algodón, donde se genera la llama.
4. El fruto del corozo sirve para guardar el algodón.
La cerbatana
1La cerbatana fue uno de los instrumentos de cacería necesarios en la selva de Guangüi.
2La cerbatana de los antepasados consta de 2 piezas de chonta. Estas 2 piezas de chonta son forradas con un bejuco llamado porre y son adheridas con brea.
3En el centro lleva un pequeño orificio por donde pasa el dardo o puya. El dardo de la cerbatana se hace de una pequeña palma llamada chocarra.
4Junto con la cerbatana se uso la jinapeta. La jinapeta es hecha de una pequeña porción de guadua a la cual se le labra una tapa de la misma madera. Y sirve como recipiente paraguardar las puyas o dardos.
Ĩpirã.Chonarãaweda p'ãrik'ua k'oopachida ĩpirã. ĩpirã jirridee ooda, mãik'aapa bedapata tˈap'uru k'iru.
Joip'aru.Joip'aru atapata p'ak'uru bɨrɨ dee tɨjarapata joipˈaru pakˈuru.Nãguɨ pak'uru atapata, choopari map'eda t'õipia bɨ. Nãgui chonarã weda irubee ãchi k'aĩidait'e.
K'ari map'eda pëira.
Eperaãrã Siapidaarã k'ari maap'ede pëira unudama nãgüee:K'arichipariPedidak'ari
35
JopekĩpëiraOme omeeJootɨ pëira,AlelalelaJaik'ari, nãguɨ k'aripata, jaipanarãpa karipata itˈua bɨdak'ãri p'arik'ua edatˈãide. Pedidak'ari k'aripata eperãarã it'ua piu p'anadak'ari awaraa k'op'ãyo ome. Ak'õre k'ari chaapata tõdoo ome. Tˈõdoo oopata pidowe edee ma-e pɨra bigɨ edee eperãarãpa pˈedap'edaadee, ichiaba chaapata siru.Siru oopata sirudee.
Invil.Vela de brea.
Los antepasados iluminaron sus noches con velas de brea.El invil es hecho de brea.El invil esta envuelto en hojas de corozo.
Damajagua.El tendido llamado Joiparu se lo saca del tronco del árbol de damajagua. Esta fibra sacada de la corteza es resistente y se la puede lavar. Fue utilizado por los antepasados como tendido para cama.
Música y danza.
Entre la música y danza Eperara Siapidara encontramos las siguientes interpretaciones:
Karichipari.Pedidakari.Jopekipaira.
Ome ome.Joti pëira.Ale la le la.
El Jaikari es el canto del Jaipana (jaibana). Es canto en la ceremonia llamada Ituabudaite, en noches de selva.El Pedida Kari canto popular en reuniones sociales.En las fiestas se emplea el tondo o tambor. El tondo (tõdo), es un pequeño tambor, hecho de madera y cuero de tatabro o venado cazado con escopeta. Así mismo se emplea el siru, instrumento musical.
Ne chumaa.1
ẽperãrã wẽrarãpa nãgüe chik'o chuupˈata:1. Tamal chik'odee.2. Tamal nechiaradee.3. Tamal p'isoodee.4. Bek'a kokowedee.5. Tapao chikodee, chuupata papachina ome ma-e pɨrã p'ata ome.
2
Petaudee oopata: k'achin bek'a tamal mãik'aapa chik'o ome chuupata.
3
Mieledee oopata:Anduyo: nãguɨ oopata k'ok'ode mãik'apa ata bɨpata pepepan e p'ap'ãijõ ome, mãik'aapa bedapata p'ata k'ĩru p'ooda dee.k'ok'ada oopata miele ome.P'atakuara t'ãada.
4
36
P'ata ĩpidaP'ata jooda
5
Bek'ait'ua.1. Bek'aitua mesade bɨda2. Bek'ait'ua jẽedee 3. Kasabe petaudee4. Wat'e5. Bek'ait'ua petaudee6. P'ata k'uara chukula ooda.
Cocinando.1
La cocina de la selva nos brinda platos especiales como:
1. Tamal de pescado
2. Tamal de carne
3. Tamal de piangua
4. Envuelto de manzano
5. Tapao de pescado, papachina y plátano.
2
Con maíz hay preparados como la arepa, la majaja y tamales de pescado.
3
Con miel se hace:El anduyo, dulce envuelto en hoja y contiene panela, papaya y pepa de pan.La cocada se hace de miel con cocoy plátano maduro licuado.
4Plátano asadoPlátano cocido
5Chicha.1. mesa de chicha de maíz
2. chicha de chontaduro
3. kasabe de maíz
4. mazamorra de maíz
5. chicha de maíz
6. bebida de plátano
Continuara .............
37