islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman...

8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example

1/220

T.C.MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSLETM BLMLER ANABLM DALI

GENEL GAZETECLK BLM DALI

SLAMCI BASININ EN OK SATAN GAZETES: ZAMAN RNE

(Yksek Lisans Tezi)

SLEYMAN ARIOLU

stanbul, 2008


2/220

T.C.MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSLETM BLMLER ANABLM DALI

GENEL GAZETECLK BLM DALI

SLAMCI BASININ EN OK SATAN GAZETES: ZAMAN RNE

(Yksek Lisans Tezi)

SLEYMAN ARIOLU

Do. Dr. Cneyt Akaln

stanbul, 2008


3/220


4/220

ii

GENEL BLGLER

sim ve Soyad: Sleyman ArioluAnabilim Dal: letiim BilimleriProgram: Genel Gazetecilik

Tez Danman: Do. Dr. Cneyt AkalnTez Tr ve Tarihi: Yksek Lisans Aralk 2008Anahtar Kelimeler: Zaman Gazetesi, Fethullah Glen Cemaati, Siyasal slam, slamc basn

ZET

Geleneksel bir cemaat yapsna sahip ve temeli Nurcu harekete dayanan Fethullah

Glen Cemaati 1980 sonrasnda aktif bir dnme urad. Temsili, teblii pekitiren birey

olarak gren ve nde tutan cemaat, sylemlerinde slami bir dil kullanmad. Ayrca Glen

Cemaatinde slam, toplumun ortak bir deeri olarak kamusal alann yeniden inas iin

kullanld. Glen cemaati temsil ve teblii birarada sunabilen medya aralar sayesinde slami

sylemi cemaatin hedefleri dorultusunda yeniden yaplandrd. Bu aralarla da cemaat iinde

kolektif anlay salanmaya alld. Cemaatin bu ilevi yerine getiren ilk ve en etkili arac

Zaman gazetesidir. Gazetede tm bunlarn yan sra cemaatin hedefleri dorultusunda bir de

politik sylem ina edildi. Siyasal slamn geliiminin ve Fethullah Glen cemaatinin

anlatld bu almada Zaman gazetesinin cemaatin amalar ynnde bir rota izledii ortaya

kondu. zellikle son yllarda byk etkinlik kazanan Zaman gazetesinin kuruluundan

bugne safahatn inceledim.


5/220

iii

GENERAL KNOWLEDGE

Name and Surname: Sleyman ArioluField: CommunicationProgramme: JournalismSupervisor: Assoc. Proffessor Cneyt AkalnDegree Awarded and Date: Master December 2008Keywords: Zaman newspaper, Fethullah Glens society, political Islam,

Islamic media

ABSTRACT

Fethullah Glens society which is organized in traditional rules of Islam, and its

foundation is based on Nur sect. The society was transformed into a different settlement

effectively after the 1980s. The society used representation as a way of promoting Islam

except notifying it. During this period, members of the society avoided of using an Islamic

speech. Besides in Glens society, Islam was used to reconstruct public sphere as a common

value. Through mass media, Glens society created a new Islamic speech in terms of their

own interests. This media helped constructing a common understanding in Glens society.

The Zaman newspaper became the first and the most effective tool to fulfill this requirement.In spite of that, the newspaper constructed a new political speech which is suitable with the

aims of Glens society. In this study, I explained development of political Islam and

Fethullah Glens society in Turkey and parallel evoluation between the newspaper and the

society. I also examined the process of Zamans growing since its establishment.


6/220

v

NSZ

Fethullah Glen cemaati Trkiyede atlanmayacak bir gereklik. Gnmzde kontrol ettiisermaye, siyasi etkinlii ve medyadaki nfuzu hi de hafife alnmayacak cinsten. Cemaat iindengeldii geleneksel Nurcu hareketten farkllaarak ve bir anlamda kprleri atarak Trkiyede veuluslararas alanda etkinlik kazand. ABD desteiyle bata Orta Asyadaki Trk devletleri olmakzere dnyann pek ok yerinde okullar ve Zaman gazetesi brolar at. Trkiyede arkasnda

devasa holdinglerin sermayesi bulunan gazeteler, ulusal alanda basm ve datm ileriniorganize etmekte glk ekerken, cemaatin gazetesi Zaman, 10 lkede baslp, 30a yakn lkededatlyor. Henz 22 yllk gemie sahip gazete, birok lkede o lkenin diliyle yaynlanyor vebazlarnda da iki dilde kyor. Zamann Trkiyede ilan edilen tiraj ise 800 bin civarnda.

Bu almada, Zaman Trkiyede slamcln veslamc basnn tarihine dair bir incelemedebulunarak, 12 Eyllden gnmze Fethullah Glen cemaatinin izini srerek anlatmaya aba

gsterdim. Bu almay sonulandrmamda deerli grleri ile katkda bulunan sevgili hocamDo. Dr. Cneyt Akalna, kaynaklara ulamamda yol gsterici olduu iin Yrd. Do. Dr. Bar

Dostere ve desteini esirgemeyen eim Ayaya ok teekkr eder, almann tm ilgililereyararl olmasn dilerim.

stanbul, 2008 Sleyman ARIOLU


7/220

vi

KISALTMALAR

A.A. Anadolu Ajans

AB Avrupa BirliiABD Amerika Birleik DevletleriADL Anti-Defamation Leagueage. Ad geen eserAGAD Anadolu Gen adamlar DerneiAKP Adalet ve Kalknma PartisiANAP Anavatan PartisiAP Adalet PartisiAr. ArapaA.. Ankara niversitesibknz. Baknz

BBP Byk Birlik PartisiBTP Byk Trkiye PartisiBOP Byk Ortadou Projesibl. Blmbs. Bask, basmC. CiltCIA Central Intelligence AgencyCHP Cumhuriyet Halk PartisiDGM Devlet Gvenlik MahkemesiDE Devlet statistik EnstitsDSK Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu

DP Demokrat PartiDYP Doru Yol PartisiFBI Federal Bureau of InvestigationFP Fazilet PartisiGATA Glhane Askeri Tp AkademisiHz. HazretiIMF International Monetary FundBDA-C slami Byk Dou Aknclar CephesiHAD adamlar Dayanma DerneiK. KararKESK Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonu

KHK Kanun Hkmnde KararnameKKTC Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetimad. MaddeMT Milli stihbarat TekilatMHP Milliyeti Hareket PartisiMGK Milli Gvenlik KurumuMNP Milli Nizam PartisiMOSSAD Israel Secret Inteligence ServiceMSP Milli Selamet PartisiMTTB Milli Trk Talebe BirliiM Marmara niversitesi


8/220

vii

MSAD Mstakil Sanayici ve adamlar DerneiNATO North Atlantic Treaty OrganizationNu. Numara

PKK Krdistan i PartisiRF Rusya FederasyonuRNK Risale-i Nur KlliyatRP Refah PartisiRTK Radyo Televizyon st Kurulus. SayfaS. SaySBF Siyasal Bilgiler FakltesiSHP Sosyal Demokrat Halk PartiSND Society for News DesignSTV Samanyolu Televizyonu

SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler BirliiTBMM Trkiye Byk Millet MeclisiTGRT Trkiye Gazetesi Radyo TelevizyonuTMSF Tasarruf Mevduat ve Sigorta FonuTSK Trk Silahl KuvvetleriTURKONFED Trk Giriim ve Dnyas KonfederasyonuTSAD Trkiye Sanayici ve adamlar DerneiTUSKON Trkiye adamlar ve Sanayiciler KonfederasyonuUBA Ulusal Basn AjansUTD zbekistan Trkiye adamlar DerneiWAN World Association of Newspapers

YA Yksek Askeri urayy. Yzyl


9/220

viii

NDEKLER:

Sayfa No.ZETiiABSTRACTiiiTEZ ONAY BELGES...ivNSZ.vKISALTMALARv

GR............... 1

BRNC BLM: SLAMCILIK

1- Siyasal slam Kavram ve slamcln Tanm:.............41.1- Ekonomik, Politik, Kltrel ve Dini bir Kavram olarak-Siyasal slam:..............5

1.1.2- slamcln Sosyolojik Taban:..8

1.1.3 - slamc Ekonomi:.12

1.2- Osmanldan Cumhuriyete Siyasal slam:............14

1.2.1- slamclk Akmnn Ana izgileri:......15

1.2.2- Osmanl Devletinin Durumu ve-slamclk Akmnn Douu:.........16

1.2.2.1- slamlamak:..... 18

1.2.2.2- slamclk Forml:... 19

1.3- Trkiye Cumhuriyetinde Siyasal slam... 21

KNC BLM: 12 EYLL VE SYASAL SLAM

2. 12 Eyll Askeri Darbesi ve Siyasal slam:29

2.1. 12 Eylln Siyasal Atmosferi:29

2.1.1.Uluslararas konjonktr:.30

2.1.2. Trkiyede Siyasal slam:..32


10/220

ix

2.1.2.1. Trkiyede slami Hareketin zellikleri:...34

2.2. 12 Eyll ve Siyasal slam:36

2.2.1. 1980 Askeri Darbesi ncesi:.362.2.2- 1980 Askeri Darbesi Sonras:...38

2.3- 12 Eylln Cemaatlere Yaklam:.....41

2.4- 12 Eyllden 28 ubata slamc Siyaset:.55

2.4.1. 1990l Yllarda Trkiyede slamclk:....56

2.4.2. Radikal slam Ilmlslamla Dengeleme-Politikasnn Etkisi ve slamc Hareketlerin

bu Kavrama Yaklam:...60

2.4.3. slamc Siyasetin 1990lardaki Ykselii:.62

2.4.3.1- Refahyol Hkmeti:...63

2.5. 28 ubat ve Tetiklenmesi Sreci:.....66

2.5.1. mam Hatip Okullar:66

2.5.2. Taksime Cami Projesi:.67

2.5.3. Refahyol Hkmetinin askerle ilk karlamas:.68

2.5.4. slam uras:..70

2.5.5. Susurluk Skandal:712.5.6. YAdan Uyar:.72

2.5.7. Demirelden Erbakana Mektup:...75

2.5.8. Artan Toplumsal Huzursuzluk:.76

2.6. 28 ubat Kararlar:.76

2.6.1. Askerin Talepleri:..78

2.6.2. Alnan Kararlar:.79


11/220

x

2.6.3. 8 Yllk Kesintisiz Temel Eitim Tartmalar:.81

2.7. 28 ubatn Sonular:...83

2.7.1- Refaha Kapatma Davas ve Refahyol HkmetininSonu:83

2.8. 2000li Yllarda Trk Siyasal Hayat ve Siyasal slam,Adalet ve Kalknma Partisi (AKP):..85

2.8.1- 3 Kasm 2002 AKP ktidar:..86

2.8.2. Adalet ve Kalknma Partisi:..88

2.8.3. Liberalizm, Muhafazakrlk ve AKP:...89

NC BLM: TRKYEDE SLAMCI BASIN

3- Trkiyede slamc Basn Gelenei:92

3.1-slamc Basn ve Cemaat likileri:..100

3.1.1- skenderpaa Cemaati: slam, Kadn ve Aile,lim ve Sanat:101

3.1.2- Erenky Cemaati: Altnoluk:..102

3.1.3- z Grubu: Yeni afak Gazetesi, zlenim,Bilgi ve Hikmet: ...102

3.1.4- Radikal slamc izgi: Anadoluda-Vakit Gazetesi:..107

3.1.5- Nurcular

n lk Yay

n

: Yeni Asya:. 108

3.1.6- Milli Gr: Milli Gazete:..112

3.1.6.1- Yrnge:..113

3.1.7- slamc Kadnlarn Dergisi: Mektup:..114

3.1.8- hls Grubu: Trkiye, TGRT, TGRT FM: .114

3.1.9- Med-Zehra Grubu: Dava:116


12/220

xi

3.2- slami Televizyon Kanallar:...116

DRDNC BLM: FETHULLAH GLEN CEMAAT

4- Fethullah Glen Cemaatinin tarihsel kkeni:Geleneksel d rgtlenme modeli; Nurculuk Cemaati:.120

4.1.- Neo Nurcu Kreselci AkmFethullah Glen Cemaati: ..130

4.2- rgtlenmesi:.132

4.3- deolojisi:134

4.4- Finansal Kaynaklar:...135

4.5- Toplum Tasavvuru: ...138

4.6- Devlet ile likileri: 140

4.7- Siyasi Partilerle likileri:...141

4.8- ABD ile likileri ve Ilmlslam: .144

4.9- Medyann bir Cemaat i letiim veTemsil Arac Olarak Kullanlmas: 150

4.10-Cemaatin Sahip Olduu Medya Kurulular:.151

4.11- 28 ubatn Fethullah Glen Cemaatine etkileri:.155

BENC BLM: ZAMAN GAZETES

5 - Zaman Gazetesinin Kuruluu:...160

5.1- Kurucu Kadro: 163

5.2- Felsefesi:..164

5.3- Zaman Gazetesi ve Fethullah Glen:..165

5.4- Yazleri Kadrosu ve Yayn Kurulu:.167

5.5- Yayn Politikas:..168

5.6- erii: 172


13/220


14/220

GR

Siyasal slamn son yllardaki ykselii, 3 Kasm 2002 ve 22 Temmuz 2007

seimleriyle birlikte, bu dncenin temsilcisi olarak kabul edilen bir partinin

Trkiyede iktidar olmas, siyasal slam tartmalarn yeniden ortaya kard. Bununla

beraber Trkiyede alevlenen paralel bir tartma da tarikat ve cemaatlerin siyaset ve

brokraside imdiye dek hi olmad kadar etkinlik kazanmalardr. Trkiyede her

dnem etkileri somut olarak hissedilen dardan mdahaleler de bu etkinliin bir

parasdr.

12 Eyll 1980 askeri darbesiyle birlikte Trkiyede uygulanmaya balanan

liberal ekonomik programlar, kamunun etkinliini azalt p yeni retim ilikilerinin

tesisinin nn aarken, o dnemin ABD jeostratejisine uygun bir proje de bir yandan

uygulamaya kondu. Yeil kuak projesi olarak adlandrlan bu projeye gre, Ortadou

ve Orta Asyada olduu gibi ABD, siyasal slamc hareketleri destekledi ve bununla

Sovyet tehdidine ynelik bir kuatma oluturmay hedefledi. 12 Eyll rejiminin lideri

general Kenan Evren elinde Kuran ile gittii yerlerde ayetler okurken, ksa bir sre nce

yaanan atmalarn ayrtrd toplumun nne birletirici har olarak dini koydu.

Bu dnemde yldz parlayan isimlerden biri de Nur cemaati iinde bir grubun

nderi konumundaki Fethullah Glen oldu. zmirde vaizlik yaparken Turgut zal ile

iliki kuran, hatta evinde arlayan Glenin sonrasnda da Demirel ve Ecevitin de

aralarna dahil olduu siyasetilerle hep yakn iliki kurdu, desteklerini grd.

Sovyetlerin yklmasnn ardndan 1990l yllar, ABDnin gzn zengin yer

alt kaynaklar bulunan Orta Asyadaki Trk cumhuriyetlerine diktii dnem oldu.

Fethullah Glen tam da bu dnemin yldz oldu. zaln, Demirelin destekleriyle bu

lkelerde okullar at ve ABDnin ileri karakolu gibi alt.

Yllarca ABD tarafndan Sovyetlere kar semirtilen slamc radikalizm ABD

karlarn baltalamaya balay p da baty hedef alnca ABD yeniden slama sarld.

Bulunan forml, radikal slamn yerine lmlslamn ikame edilmesiydi. Bu projeye

talip olan en uygun figr de Fethullah Glendi.


15/220

2

ABDde yeni muhafazakarlarn uygulamaya koyduu, daha sonradan Kuzey

Afrikay da iine alan Byk Ortadou Projesinin (BOP) mimarlar Gleni vmeye

ve desteklemeye balad. Trkiyeyi de iine ald sylenen bu projenin Amerikankarlaryla uyumlu bir dini lidere ihtiyac vard. Bu ihtiyac Fethullah Glen karlad.

Glene Mslman toplumlarda, Katoliklikte Papann sahip olduu konuma benzer bir

statnn kazandrlmaya alld bile tartld.

Ancak bu srecin kesintiye urad bir dnem vard. 1994te Doru Yol

Partisi ile birlikte iktidara gelen Refah Partisinin bat kart tutumu ve toplum dzenini

slamiletirme abalar, 28 ubat 1997de Trk ordusunun post modern

mdahalesine yol at. Ordu irticai faaliyetleri ncelikli tehdit ilan etti ve alnan MGK

kararlaryla hkmet istifa ettirilerekslami yaplanmalar tasfiye edildi. Fethullah Glen

her ne kadar 28 ubat desteklese de bu hareketin hedefi olmaktan kurtulamad ve

hakknda alan dava sonras ABDye yerlemek zorunda kald.

2002 ylnda kapatlan Fazilet Partisinden ayrlan bir grubun kurduu

AKPnin iktidara gelmesiyle BOPun ve Fethullah Glenin ad Trkiyede ska

duyulur oldu. Bunun hemen peinden de ABDli st dzey bir yetkilinin Trkiyeyi birlmlslam lkesi olarak nitelemesi ve model olarak gstermesi geldi. Bu aklamalar

Trkiyede byk tepkilere neden olup, ABD Dileri Bakanlnn diplomatik

tekzibini zorunlu kld ama Ba bakan Recep Tayyip Erdoan da 2003te BOPun

ebakan olduunu birka kez ifade etti. Erdoann ABD ile ilikileri Glen cemaati

ile yaknl da beraberinde getirdi. Necmettin Erbakann milli gr geleneinden

gelen ve milli gr gmleini kardn ifade eden Tayyip Erdoann AKPsi,

milli grn ezeli rakibi Glen cemaatinin ak desteini grd.

2003te Iraka mdahale eden ABDye destek olaca vaadinde bulunan ve

TBMM engeline taklan AKP hkmeti halen ibanda ve btn bu sorunlar

gncelliini koruyor.

Siyasi geliimi zetlenen Fethullah Glen cemaatinin Trkiyedeki iki ana

faaliyet alanndan biri eitim dieri de medya. Cemaatin ilk yayn organ ise 1986da

Ankarada kt kanaat olanaklarla yayn hayatna balayan Zaman gazetesi. Gazete


16/220

3

bugn 10 farkl lkede baslyor ve 30a yakn lkede datlyor. Cemaat gazetesi

Zamann Trkiyedeki tiraj ise 1 milyona dayand. Tiraj konusunda eitli

maniplasyonlarn yapld iddialar da ska dile getiriliyor.

Zamann yaynland ilk gnden gnmze kadar geirdii evrim Fethullah

Glen cemaatinin geliimine paralel bir sreci izliyor.

Bu almada, siyasal slamn Trkiyedeki geliimi, tarikatlarn siyasetle

ilikisi ve yaynclk faaliyetleri zetlendikten sonra 12 Eylln Trkiyede siyasal

slam asndan nasl bir dnme yol at anlatld. Fethullah Glen cemaatinin 12

Eyll ile birlikte nasl yldznn parlad ve bugnlere geldiinin detaylandrldalmada cemaatin basn organlar incelenildi. Cemaat basnnn amiral gemisi Zaman

gazetesini temel alan almada, gazetenin kuruluu, gazetede yaanan deiimler,

yaynland lkeler, tiraj meselesi, yazarlar, ierii ve yayn politikas gemiten

bugne anlatld.

12 Eyll ynetiminin nn at siyasal slamc hareket Fethullah Glen

cemaatinin gnmzde ABDnin BOPu kapsamnda bir misyon yklendiini savunan

bu tez, cemaatin basn faaliyetini ve ana gazetesi Zaman bu kapsamda incelemeye tabi

tutmaktadr. Ktphane aratrmas ile hazrlanan almada siyasal slam konusundaki

kaynaklar, gazete arivleri ve internetten faydalanld.


17/220

4

BRNC BLM

SLAMCILIK

1. SYASAL SLAM KAVRAMI VE SLAMCILIIN TANIMI

Bu blm iki ksmdan olumaktadr. Birinci ksmda, slamclk akmnn

douu, akmn domasna sebep olan uluslar aras gelimeler, Osmanl Devletinin

durumu ve slamclk formlne deinilecektir. kinci ksmda ise Trkiyede ykselie

geen slamclk ana hatlaryla anlatlacaktr. almann k noktas olan slamclkakmnn daha iyi anlalmas iin bu blmde, slamcln dn ve bugnne

deinmek; almann salam temellere oturmasn salayacaktr.

slamclk, 19.-20. yzylda, slam bir btn olarak (ibadet, ahlak, inan,

felsefe, siyaset, eitim) yeniden hayata hkim klmak ve aklc bir metotla

Mslmanlar, slam dnyasn Bat smrsnden, zalim ve mstebit yneticilerden,

esaretten, taklitten, hurafelerden kurtarmak, medeniletirmek, birletirmek ve

kalkndrmak uruna aktivist, modernist ve eklektik ynleri baskn siyasi, fikri ve ilmi

almalarn, araylarn, teklif ve zmlerin btnn ihtiva eden bir hareket1

eklinde tanmlanmaktadr.

slamclk kavramnda vurgu slam dininin hayatn tm ynlerini kapsayan bir

normlar manzumesi olduu ve bu ilkelerin dzenleyici bir etkiye sahip olmas

gerektiidir. Ancak bir o kadar nemli olan dier bir vurgu da dinin hayattan ekilmesi

veya gnn artlar

na uyum salayamamas

kadar, Mslmanlar

n ulusal ve uluslararas pozisyonlarnn nemli bir zafiyet ve gerilik iinde olmasdr. Birincisi bir dini

yenileme ve dindarlama bilincine; ikincisi dinin ideolojik bir dirili ve canlan

srecine iaret etmektedir. Birinci ynyle slamclk dini klli ve btncl bir nizam

olarak grme bilincini, yani zihinsel bir tutum ve yaklam ifade etmektedir. kinci

ynyle slamclk Batnn bilimsel ve teknolojik stnlne kar tepkiden

domutur ve baty amay deil de onu yakalay p gemeyi hedeflemektedir. slam

1 Kara, smail. Trkiyede slamclk Dncesi. stanbul: Risale Yaynlar, 1986, s. 48


18/220

5

dnyasnda oluan ulus devletlerin tm ana hatlarn Batllama/modernleme olarak

izmitir.2

slamclk, slamiyeti bat karsnda ideolojik bir kurtulu reetesi ve siyasal

bir uyan projesi olarak ne karan dnce ve hareket tarzdr. 19. yzylda

geleneksel din anlaynn slam toplumlarndaki rmeyi tehis etmekte yetersiz

kaldn grerek, batnn kolonyalist ve emperyalist saldrlar karsnda sorumluluk

duyan geleneksel ve yeni aydn snf arasnda kendine zemin bulmutur.

1.1- Ekonomik, Politik, Kltrel ve Dini bir Kavram Olarak Siyasal slam

19. yzyl sonlarnda slam dnyas, kltrel durgunluk yzyllar olarak

adlandrlabilecek bir evreden sonra, bir yzyl akn bir sredir, yeniden dou

dnemine giriyordu. Mevcut slami anlaylarn gncelleebilmesi, yaanlan dnemin

sorunlarna ve araylarna cevap verebilmesi dinde tecdit ihtiyacn doururken, bu

durumun ayn zamanda zellikle bat medeniyeti karsnda gerileyen slam corafyas

asndan ideolojik bir direnme hareketine dnmesi slami kesimlere yeni bir

dinamizm kazandryordu. Hem dine hem devletin reformasyonuna ynelik talepler,

hem de batnn emperyalist tehditlerine kar retilen cevaplar slami yaklamlar

muhalefetin nemli bir argman yapyordu. Bylece 19. yzyln son yllarna slami

uyan damgasn vurmaya balad. Hem siyasal, hem de dini olan bu olgu, ikili bir

dnce akmnn sonucu eklinde ortaya kyordu: Biri, dinden esinlenen ve 18.

yzyln sonlarndan itibaren slam dnyasnda oluma srecine giren reformcu ideoloji,

teki, kkeni hibirekilde dinsel olmayan, modernist ynelimli olgu.

Bat

l

glerin slam dnyas

na zellikle askeri ve ekonomik alanlardakimeydan okuyuunun hz kazand 18. ve 19. yzyl dneminde Mslman aydnlarn

arad kurtulu reetelerinden biri olarak ortaya kmtr. Cemalettin Efgani, Reid

Rza, Muhammed Abduh gibi yazarlar ve dava adamlarnn eserlerinde geleneksel slam

dncesi ve anlaynn eletirisiyle ilk nvelerini gstermeye balamtr. Sz konusu

yazarlarn eserlerinde grlmeye balanan dindeki doast baz ifadelerin hurafe ile

nitelendirildii, geleneksel dini otoritelerin deil; sahih kaynaklarn nemsendii ve

2

ak

r, Ruen. Refah Partisi, Yzy

l Biterken Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi. SS: 12641267. cilt. 15. stanbul: letiim Yaynlar, 1996


19/220

6

dinin yeniden yorumlanmasna ihtiya duyulduu anlay tm Mslman lkelerde

yank bulmaya balam, dnemin Osmanlsnda da dindarlklaryla bilinen bir ksm

lim de bu grlerden etkilenmitir. Bunun neticesinde Mehmet Akif Ersoy, MustafaSabri Efendi, Eref Edip, emsettin Gnaltay ve daha nice air, bilgin ve yazar

Mslmanlar ile slamiyet arasndaki ayrm gl bir ekilde vurgulamlardr.

Dnemin yozlam din anlaynn slam toplumlarn geri brakt, Kuran ve snnette

ifadesini bulan sahih slam'a dnlmesi gerektii, tecdid ve ihya srecinin iletilmesinin

nemli olduu eklinde bir yaklam savunmaya devam etmilerdir.

slamc gler kendilerini eitli ekillerde ifade ederler: slamc partiler,

cemaat ve tarikatler, tekkeler, dergahlar, para ve yatrm kurulular, slam eitim

kurumlar, mahalle ve renci destek gruplar, kk gizli gruplar, renci tekilatlar,

slamc yayn endstrisi. Tm bu oluumlarslamclk dncesinin harekete dnm

halini ifade eder.

slamclk temelde ana amaca sahipti:

1- Kurana ve snnete dn,

2- tihad kapsnn almas

3- Yeni bir cihad ruhunun uyandrlmas.3

slamn evrensel bir siyasal-sosyal teori olduunu ispatlama iini stlenenler,

zamanla klasik olarak ulema gelenei iinde yer alan kiiler deil, dorudan halka hitap

eden aydnlar halini almlardr.

slamclk, youn olarak II. Abdlhamit dneminde kendisi ve rakipleri

tarafndan tartlmaya baland. II. Abdlhamid, slamclk politikasyla hem

Balkanlardaki "Panslavizmi etkisiz duruma sokmak; hem de ieride siyasal rakiplerinin

halk iindeki gcn krmak istiyordu. Fakat zaman zaman ayn silah kendisine kar da

kullanld.

3 Bula, Ali. Nuhun Gemisine Binmek, n. Ver., s.77


20/220

7

slamclara gre, Osmanl mparatorluu'nda bir k durumu vard. Bunun

sebebi, Batclarn ileri srd gibi slamiyet'ten kaynaklanmyordu.4 nk aslnda

slamiyet bilime ve yeniliklere ak bir dindir. Demokrasi, meruti rejim ve en genizgrlkler slamiyet'in znde vardr. Bu yzden slamclar merutiyete kar

deillerdir. Ancak, rejimin memleket artlarna uydurulmas taraftardrlar.

slamclar ounlukla "Srat-el-mustakim", "Sebilrreat" ve "Beyan-ul hkim"

gibi dergilerin etrafnda toplandlar ve yazlar ile devletin k sebebini arayp

kurtulu yollarn nerdiler. Akmn nemli temsilcilerinden M. emsettin Gnaltay'agre, kn sebebi Cinci Hoca, Seyyit Mustafa gibi dar grl kafalardaki

adamlardr. Bunlarn yerine lml, ada dnce ile silahlanm bir slamcln

kurtarc olabileceini savunur. Kalknmann metot ve bilgi ii de olduunu belirten

Gnaltay, "cahil gericilikle cahil ilericilik" arasnda zarar bakmndan hibir fark

grmez. Bu nedenle "hereyden nce kfl kafalar ykanmaldr" der.

slamclar, Bat'nn Osmanl Devleti'nden ileride olduunu kabul etmilerdi. Bu

yzden Bat'nn teknik ilericiliinin alnmasnn art olduunu savundular. Buna karlk

ahlak ve maneviyat bakmndan zayf olduunu ileri srp, Bat taklitiliine kar

ktlar. emsettin Gnaltay, "Avrupa yalnz kendisini dnr. Amac baka lkeleri

smrmektir. Avrupa'dan merhamet beklemek bounadr. Kendimiz uyanalm" der.

areyi millette bulan slamclardan biri de Mehmet Akif'tir. O da Bat'nn

teknolojik stnln kabul eder. Bat tekniinin alnmasn isterken taklitilii

reddeder; "...Dini taklit, adetleri taklit, kyafeti taklit, selam taklit, kelam taklit hlasa

her eyi taklit bir milletin fertleri de insan taklidi demektir ki; kabil deil gerek bir

sosyal topluluk vcuda getiremez, binaenaleyh yaayamaz..."der.

4 Menderes nar, Siyasal Bir Sorun Olarakslamclk, Dipnot Yaynlar, 2005, s.41


21/220

8

Sonu olarak diyebiliriz ki; Osmanl mparatorluu, slamclk akmyla nce

kendi birliini ardndan btn slam dnyasnn kurtuluunu slamc Rnesans

formlne balamt. Bu memleketlerin yeniden kalknmalar ve ykselmeleri ancak

slamlamakla mmknd.

1.1.2- slamcln Sosyolojik Taban

slamcln sosyolojik yaps, liderlik kadrosu ve taban adalk anlamndamodern zelliklere uygundur. Modern anlamda kentli olan bu kitle geleneksel

zelliklere sahip sradan halk ynlarndan bu zelliiyle ayrlmaktadr.

slamc kadrolarn prototipi, krsal kkenli bir aileden 1950li yllarda kentte

domu mhendis tipidir. Bu adaki Mslman ayaklanmalar kent ayaklanmalardr.

slam adna tek silahl kyl ayaklanmas, Afganistanda meydana geldi ve bu

ayaklanma gcn bir yabanc igalin reddine borludur, ancak bu ayaklanmann

kadrolarnn bir blm de kentten gelmitir ve eylemci slamc profiline genelde

uymaktadr.5

zellikle tekke ve medrese kkenli ulemann etkisinin hayli zayf olduu Snni

dnyada, dini akmlarda nderlik ounlukla nce laik eitimden gemi aydnlarda,

teknokrat, hukuku, doktor ve profesyonel politikaclarda toplanmaktadr. 1960lardan

sonra arlkl olarak mhendisler bu hareketlerde nemli fonksiyonlar icra

etmektedirler. Trkiyede RPnin lideri Necmettin Erbakan, Afganistan Hizb-i slamilideri mhendis Gulbettin Hikmetyar gibi retim yelerinin oluturduu kme az

deildir. hvan- Mslimin en byk kuramcs Seyyid Kutup bir sosyoloji profesr,

Muhammed Kutup psikoloji, Afganistan Cemiyet-i slaminin lideri Burhaneddin

Rabbani, Tunus slami Yneli Hareketi lideri Raid el-Gannui, Cezayir slami

Selamet Cephesi lideri Abbas Medeni ve daha ncesinde Cezayir slami Uyan

Hareketinin fikir babas Malik Binnebi, yine hvandan Abdulkadir Udeh, Suriyeli

5 Roy, s. 76


22/220

9

hvandan Mustafa S bai ve daha yzlerce isim ya retim yesi, ya teknokrat ya da

bamsz aydnlardr. Hemen hemen hepsi kkl laik eitimden gemiti.6

randa Mhendis Mehdi Bazergan, Ali eraiti, Celaleddin Farisi gibi aydn

kkenden gelme kimselerslami akmlar iinde yer almakla birlikte, asl hareketin itici

gcn Kum medreselerinde eitim grm mollalar tekil etmilerdir. mam Humeyni,

Ayetullah Muntazri, Ayetllah Mutahhari, Ayetullah Talegani, Ayetullah Behiti,

Ayetullah Ali Hamaney, Hccetulislam Rafsancani gibi isimler molla kkenli ulema

snfna mensup kimselerdir. Suriye hvanndan Said Havva, Pakistan Cemaat-i

slamn lideri Ebul Ala Mevdudi ile Hindistan Nedvetl-Ulema Cemiyeti lideri

Ebul Hasan en-Nedvinin konumu yar aydn, yar ulema kimliidir.7

Trkiyede nde gelen slamclar laik mesleklerde alyorlar. Bunlar arasnda

brokratlar, politikaclar, hukukular, mhendisler, gazeteciler, doktorlar ve

retmenler bulunuyor. Bu kiiler tahsilleri ve sosyal durumlar bakmndan, gemite

Trk laikleri tarafndan kaba grnl, Batl hayat tarzna alk olmayan ve

genellikle dnya meselelerinden habersiz olarak tanmlanan gerici klie tiplerden esas

itibariyle farkl

d

r. nde gelen slamc

lar ehirli tahsilli s

n

fa mensupturlar. ouniversite mezunudur.8

slamclar yeni yelerini aydn ve kentli evrelerden salyorlar. Bunlar

sosyolojik adan modern, toplumun modernlemeci kesimlerinden kmtr.

slamclk, Mslman toplumlarn modernlemesine kar bir tepki deil, bu

modernlemenin bir rndr.9 ou lke ve dindeki fundamentalist hareketler iinde

faal olan insanlar gen, yksek tahsilli, orta snf teknisyenleri, meslek ve i sahibi

kiilerdir.10

Oliver Roya gre sosyolojik adan olsun, dnsel adan olsun, bu

hareketler modern dnyadan kmtr. Hareket yeleri ender olarak mollalardr, asl

6 Bula, Nuhun Gemisine Binmek, 1992, s.537 Bula, Nuhun Gemisine Binmek, 1992, s.538 Gencay aylan, slamiyet ve Siyaset: Trkiye rnei (Ankara: Vadi Yaynlar, 1987) s.779 Roy, s.7710

Huntington, Samiel. P. Political Order in Changing Societies. New Haver, Conn.: Yale Uni. Pres, 1968,s.17


23/220

10

olarak modern okul sisteminden gelen ve niversite renimi grdklerinde de edebiyat

dalndan ok bilim dalna ynelen genlerdir. Ksa sre nce kentlileen ailelerden ya

da yoksullaan orta snftan gelmektedirler. slamclarslamda bir din bulduklar kadarbir ideoloji de bulunmaktadr.

Roya gre slami hareket yeleri siyasal formasyonlarn din okullarnda d

eil, niversite kampuslarnda ve normal okullarda edindiler, buralarda Marxist

militanlarla yan yana yaadlar ve ou kez kavramsal alan onlardan devirerek, bunu

Kurandan alnma bir terminolojiyle donattlar (propaganda ve davet gibi). Hem

Leninist tipteki partileri (emir, genel sekreter; ura, merkez komitesi) hem de sufi

tarikatlar anmsatan bir ereve iinde rgte vurgu yaptlar.11

Cezayirdeki 1990 ve 1991 seimlerinde FS adaylarnn yzde 76s master

derecesine sahip slamclardan olumaktayd.12

Her dini kesimde uyan hareketleri krsal kkenli deil, byk kent

merkezlidir. ster yukardan aaya resmi, ister aadan yukarya sivil olsun, btn

dini akmlarn tohumlar byk kentlerin dlyatanda atlmtr. yle ki Kahire,

Tahran, Rabat, Cezayir, Saraybosna, stanbul, am, Amman, Beyrut, slamabad,

Cakarta, Kabil gibi byk ehir merkezlerinden kk kent ve kasaba merkezlerine

doru inildiinde dini uyan akmlarnda da hissedilir bir hafifleme

gzlemlenmektedir.13 slami hareketlerin komnist akmlardan farkl olan baars

kentlerde ve kentliler zerinde etkili olmasdr. Ayrca slamclar ok arkl sosyo-

ekonomik katmanlarn zerinde nfuz sahibi olan bir hareket gelitirebilmilerdir.

Komnist partiler yeni ii s

n

f

n

, dinsel ve etnik az

nl

klar gibi gettolar

ndanve kampuslarndan karabilmeyi baaramadlar. Gariptir ki, komnist ve laik (Bas)

partiler kentsel olmaktan ok krsal bir tabana sahiptir (Hafz Esad, Saddam Hseyin

krsaldandr), Afganistan, Irak, Gney Yemen ve Suriyede laik darbelerin amilleri olan

ordular da krsal kkenli subaylara sahiptir. Aydn evrelerindeki slamc baar

11 Roy, Oliver. S.1712 Esposito, John L. Introduction: Islam and Muslim Politics, Voices of Resurgent Islam, ed: John L.

Esposito, New York: Oxford University Pres, 1983, s.4-513 Bula, Nuhun Gemisine Binmek, 1992, s.54


24/220

11

ideolojilerin krizi ile de aklanabilir. Btn lkelerin ezilenlerine sunduklar ey,

dlandklarn hissettikleri bu kalknma ve tketim dnyasna girebilme ddr.

slamclkeriat art elektriktir.14

Marxist gerillalarn kyllerden kmalarna karlk, slami hareketler

kentlidirler, dolaysyla sosyolojik anlamda daha moderndirler.15 slamclar izleyen

kalabalklar daha geleneksel ya da geleneki deildir. Modern kentin deer yarglar

iinde yaamaktadrlar: Tketim ve toplumsal ykselme. Dnyalar sinemann,

kahvelerin, jeanlerin, videonun, futbolun dnyasdr.16

Byk kent merkezlerinde boy atan bu akmlar bilhassa modernizmden nce vesanki ona meydan okumann bir nkoulu olarak geleneksel toplumun din anlay ve

dini pratik kalplaryla atma iine girdiler.17

Dini hassasiyetin bireysel bir tutum olmasnn tesinde slamclk dncesine

dnmesinde dinin bir kimlik sunmas nemli bir rol oynamaktadr. slami canlanma

srecinde gruplar dine ballkta sadece bir psikolojik teselli duygusu deil, ayn

zamanda yeni bir kimlik oda ve bir alternatif ilikiler a bulabiliyorlar. Eer

kalknma sreci bir taklit, bir bamllk tipi ise, toplumsal ve kltrel bozulma

muhtemelen eitli gruplar yabanc egemenlii konusunda fke duygularna ve dini-

kltrel otantiklik arlarna duyarl hale getirebiliyor. Byle bir atmosfer slami

arya potansiyel sempatinin var olabildii daha geni bir ortam sunuyor.18

slamcln kimlik sunmasnda slamc alt kltrlerin modern ulus devletin tek

tipletirici yapsyla grmezlikten gelinmek istenmesinin dourduu rahatszlk da etkili

olmaktad

r. slam k

rsal Trkiyedeki geleneksel sosyal dzenden, ehirlerin modernyaama biimlerine geiin meydana geldii bir dnemde, bireysel ve toplumsal bir

kimlik anlamn tayordu.19 Bu anlamn zamanla kayba uramas sonucu kimlik

14 Roy, Oliver, s.7915 Roy, s.7916 Roy, s.1817 Bula, Ali. Nuhun Gemisine Binmek, 1992, s.5518Ayubi, Nazih. Political Islam, Religion and Politics in the Arab World. Routledge, London: 1991.19

Polat, Y

lmaz. Amerikan Gizli Belgelerinde Trkiyede slamc

Ak

mlar, stanbul: BeyanYaynlar,1990. s. 40


25/220

12

oluturma gcne sahip olan20 slami semboller yeniden n plana karak bastrlmak

istenen kimlikleri yeniden tanmlamaya balamtr. Mslman lkeler etnik ve dil

dzeyindeki aykrlklarn, hatta dinsel ztlklarn modern tipte bir ulus devletinkurumsal yaplarnn kuruluunu engelledii yerlerde ayn zamanda bir kimlik, bir

siyasal istikrar, bir sosyokltrel denge aray iindedirler.

1.1.3 - slamc Ekonomi

slamcln gelimesiyle birlikte gerek cemaatlere bal olan fertlerin, gerekse

cemaatlerin oluturduklar kurumlarn ekonomik alandaki teebbsleri artt. Bu

ekonomik abalar varolan iktisadi dzeni slami hassasiyetle meruiyet emsiyesi altnaalma endiesini dourdu. Verili dzen ile nceki dnemlerde yazlm olan slam

ekonomi doktrinleri arasnda bir yol buma aba farkl tecrbeler yaanmasna sebep

oldu.

Osmanl dneminde vakflar, sadece tarikatlar deil, fakat ayn zamanda

camileri, ulemay ve hayr ilerini finanse etmek suretiyle din yolunda yardm yapmak

isteyen kimseler iin nemli bir kaynak oluturmaktayd. Fakat bu dini yap ancak 20.

yzyla kadar dayanabildi.21 Yeni dnemde ise cemaatler dorudan ekonomik alana

yneldiler.

slamc ekonomi kavramn Oliver Roy, sosyalizan ve nc dnyac bir

devletilii (Humeyni dneminde randaki gibi) ya da retimden ok speklasyona

ynelik bir ekonomik liberalizmi allay p pullayan hamasi bir kavram olarak

deerlendirdi.22 Ona gre selefi reformcular sosyo-ekonomik sorunlarla fazla

ilgilenmemilerdir. Bu nedenle slami ekonomik zerinde ak

l yrtme, son zamanlardaSuudi ve Pakistanda modern bankaclk uygulamalarn Kurann normlarna

uyarlamaya alan muhalif teknokrat bir eilim km olsa da slamclara zgdr.23

20 Udeh, Abdulkadir. slam ve Siyasi Durumumuz. Drdnc Basm. eviren: Beir Eryarsoy. stanbul:Pnar Yaynlar, 1990.21 Sitemblkba, aban. Trkiyede slamn Yeniden nkiaf (1950-1960). Ankara: Endie Yaynlarr,1995.22

Roy, s.1223 Roy, s177


26/220

13

Modern dnemde hayatn farkl alanlarna slami referanslardan normlar ve

uygulamalar gelitirebilmek iin ortaya konan abalarn bir paras olarak ekonomik

kavramsallatrma abalar da hz kazand. slamclar tutarl ve igrr bir btn inaetmek iin, eriatn temel buyruklarn sistemletirme ve kavramsallatrma abasna

giritiler. slami ekonomi ideolojik bir kurgu olarak da yorumland.24 Sosyalizan eilim

slami yasada mlkiyetin snrlandrlmasna temel ta yapar. Radikaller ekonomide

sosyal demokrattr. zel mlkiyeti tanrlar, fakat devletin eriatta mevcut dank

ekonomik ilkeleri sistemletirerek (zekat gibi) sermaye birikimini snrlandra ve

zenginliklerin yeniden datm yoluyla sosyal adaleti salamasn isterler.25

zellikle byk kentlerin dnda sosyo-politik hayat belirleyen, daha alt

tabakalar nfuzu altnda tutabilen ve laik olan orta-kk sermaye, slami hareketin

yoksul Snni kitleler iinde g kazand oranda bir tercih sorunu ile kar karya

gelmeye balad. Bu kesim iinde dini hareket yaylmaya balad.26

Kamusal alanda kedisine yer bulamayan muhafazakar-dindar kitlelerin

1950lere kadar hemen hibir alanda yaam ans bulunmamaktayd. Demokrat Parti

k

yla birlikte bu kesimlerin sistem ierisinde pay alma srecine dahil edildii veyava yava kendi kimliiyle kapitalist restorasyona katlmaya balad grld.27

AP ahsnda muhafazakar, MSP ahsnda dindar ve MHP ahsnda milliyeti

karakterli bir orta-alt tccar sermaye vcut buldu.28

1980lerde Turgut zaln tekelci sermayeye kar Anadolu sermayesini ne

kararak denge kurmaya dnk politikas, bu muhafazakar sermayenin iktidar erkine de

ortak olmaya ynelmesini getirdi.

29

1980 sonrasnda dindar sermaye ile muhafazakar sermaye arasnda ciddi

farkllamalar ortaya kt. zellikle 1990l yllar boyunca ortaya kan ve politikaya

24 Roy, s.17825 Roy, s.18026 Lainer, mer. Laiklik/Anti-Laiklik Dayatlan Bir Kutuplama, Birikim Dergisi, say 95, Mart 1997,ss.3-10.27 zcan, Ahmet Yeni Bir Cumhuriyet in. stanbul: Bak Kitapl, 1997. s. 45 /. slami Uyantan slami Harekete. stanbul: Bengisu Yaynlar: 1996. /28

zcan, s.4629 zcan, s.46


27/220

14

yansyan slami dinamizm sermaye evreleri ierisindeki farkllamay da yanstyordu.

Dindar sermaye giderek kendi bilincine ve hedeflerine vurgu yaparak ayr bir

rgtlenmeye giderek MSAD kurdu.30

zal ynetimi altnda ekonominin liberalizasyonu, slamclarn ekonomik

durumlarna yardmc oldu: Ekonominin slamclar tarafndan kontrol edilen sektrn

genilettiler ve yeni birslamc kk burjuva snf ortaya kt. Ekonomi bydke

ve slamclar arasnda da zenginler arttka zengin ile fakir arasndaki uurum daha da

byd. Bu dar gelirli unsurlar, bir protesto biimi olarak sk skslama dnyorlar ve

adaleti aryorlard.31

Dindar sermaye kesimi sadece ekonomi dnyasna deil, siyaset ve kltr

hayatna da arln koymaya balad. Daha ok orta snf oluturan krsal kkenli ve

tccar karakterli bu snfn 1990lardaki iktisadi abalar Balkanlar, Orta Asya ve

Uzakdouya ynelik ticarete dnkt.32

Kimi yorumculara gre dindar sermaye ne muhalif kimlii ne de alternatif

olma abas iinde deildir. Aksine geliip glendike kapitalizmin iktisadi ve gayr

ahlaki muhtevasn dini grnm altnda yeniden reten ve yayan bir eilime sahiptir.

Bu dindar sermayenin sisteme baml, rkek ve ufuksuz olmasndan kaynakland

gibi, slami toplumsal muhalefetin bu kesimleri kendi programlar dorultusunda

toplumsal deiim srecine katacak bir politikaya sahip olmamasndan

kaynaklanmaktadr.33

Sonuta dindar sermaye geliip glendike ve daha fazla kazandka

dindarl

ktan uzaklaabildii, cemaati bnyeden koparak s

n

fsal bir karakter kazand

iddia edildi.34

1.2- Osmanldan Cumhuriyete Siyasal slam

30 zcan, s.4731 Amerikan Gizli Belgelerinde Trkiyede slamc Akmlar, s.2032 zcan, A. 1997, s.4733

zcan, s.4734 zcan, s.48.


28/220

15

Bu blmde, 19. yzylda Osmanl aydnlar arasnda ba gsteren

ideolojilerden biri olan ve imparatorluun kne are araylarnda bir zm olarak

sarnlan slamcln Cumhuriyet dnemine kadarki seyri anlatlacaktr.

1.2.1- slamclk Akmnn Ana izgileri

slamclk akm, kinci Merutiyetin dncesine hkim siyasal ve ideolojik

akmlarn muhakkak ki en tesirli ve kuvvetlisi olmutur. Bu akm da, Garplk,

Trklk, dem-i Merkeziyetilik ve fikir alannda ikinci planda kalm sosyalizm

akmlar gibi ideolojik ve siyasal bir karaktere sahiptir.

deolojiktir nk messeseler kuracak bir fikir ve inan sistemi olduunu

iddia; gereklemek iin de sosyal bir hareketi davet etmektedir. te yandan, slamclk

geleneksel slam toplumunun, daha kendinde artlar olgunlamadan Batl bir dnce

yaps olan ideoloji ile tanmasyla harekete geen srelerin neticesinde ortaya

kmtr.35 slamclk, 18671873 yllar arasnda Osmanl aydnlar tarafndan

gelitirilmi bir ideolojidir.36

Trkneye gre, slamclk; ideoloji ad verilen dnce yapsnn slamtoplumlarna girmesi ve ideolojinin muhteviyatnn geleneksel dnya grnden, yani

slamiyetten devirilmesiyle ortaya kmaktadr. slamcln batdaki ratioya dayal

ideolojilerden temelde ayrld grn tayan Trkne, bu ideolojinin yeni

problemlerle karla p, bunlara yeni metotlarla yaklamasna ramen nasslarla snrl

olduunu belirtiyor. slamclkta yenilikler ise bu deimez esaslardan devirilmeye

allyor. 37

Trkneye gre, batllama srecinin dolaysz sonularndan biri olarak

grlen slamclk, tank olduu imparatorluun k ve Cumhuriyetle yeni bir

toplumsal dzenin kurulmasyla zerinde durduu zemini yitirdi. Bununla birlikte

35 Trkne, 1994, n. Ver. S.3136

Ayn

., s. 32.37 Ayn, s. 34


29/220

16

slamclk yaayan, somut ve canl bir deneyim olma niteliini yitirerek Cumhuriyetin

amaya alt ideolojilerden biri haline geldi.38

Siyasaldr nk toplulua, yani Osmanl Devletini blok halinde muhafaza ve

btnln srdrmek iin de onu belli bir amaca yneltmek istemektedir. slamclk

akmnn asl zellikleri teki akmlara gre daha fazla eitlilie sahip oluunda ve

siyasal kurumlar zerinde daha fazla durmu olmasndandr.

slamc akm savunduu fikirleri, eski bir maziden almaktadr. Bu mazi, vahet

ve bedeviyet halindeki bir kavmin dnyann en yce imparatorluklarndan biri haline

ykselmesini salam olan slam medeniyetidir. Dte olan bu kavmi yaatmak,kalcln salamak iin de slami bir Rnesans istenmektedir. slamn ana ilkelerine

dn, slamc fikir akmnn ana tezidir.

1.2.2- Osmanl Devletinin Durumu ve slamclk Akmnn Douu

19. yzylda slam lkeleri ierisinde smrgeye uramam olan Osmanl

Devleti'nin nce dalma daha sonra paralanma srecine girmesi, o dnem Mslman

ve Osmanl aydnlarnn soruna acil, pratik ve ksa vadeli bir anlayla bakmalarnasebep olmutur.

slam dnyasnn gerileme sebeplerini i ve d olarak iki pencereden

inleyeceiz. O dnemin artlarn analiz etmek bakmndan i artlar kadar dartlar da

nemlidir.

sebepler, slamiyete deil; Mslmanlarn atalet ve gafletlerine

dayanmaktadr. Zamanla Mslman kavimler ve hkmetler, slamiyet ilkelerindenuzaklamlardr. Bu, bir yenilik dmanl olmutur. 39 Ayn zamanda slami

hakikatlerden sapmay ve Mslmanlarn bir ruhanilik tesiri ile bir taraftan kendi

mazileri, dier taraftan da dier dinlerin sapknlklar iinde seirtken olmalarn ifade

eder. Zamanla bu yenilik ve hakikat dmanl yznden lem-i slamda bir gerileme

grlmtr. yle bir gerileyi ki, Mslman memleketleri her trl nimet ve saadetten

38 idem, Ahmet. slamclk, Yzyl Biterken Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi. Ss: 1225-

1231. 15. cilt. (stanbul: letiim Yay

nlar

, 1996), s.39 Tark Zafer Tunaya, slamclk Akm, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2007, s.8


30/220

17

mahrum, hatta tabiatn feyizlerinden daha istifadeye imkn brakmayacak derecede

byk bir sefalet iinde yaamaktadr.

Osmanl Devletinin ve dayand toplumun gerileyiini incelersek, aslnda;

slam dnyasndaki bozulma sebepleri zerinde de durmu oluruz. Bu byk

imparatorluun gerileyi sebepleri ana balk altnda sralanabilir; taklit, bilgisizlik

ve tembellik, iktisadi esaret.

Osmanl mparatorluunu kemiren byk sebeplerin banda taklit gelir.

slamc cephe mensuplar, Osmanl Devletinin Batllara benzemek yoluyla her eyi

feda ettiini, aslnda, benliinden ve geleneklerinden uzaklatn, aslna benzemez,ekilsiz bir hale geldiini sylemektedirler.

Osmanly uuruma srkleyen etkenlerin bir dieri de cehalet ve tembelliktir.

Mslmanlarn byk ounluu, slam esaslarndan habersizdirler. Btn ticaret,

teknik ve dnce servetleri hep bilgisizlik yznden yok olmutur. Fakat

imparatorluu yalnz cehalet deil, byk bir hareketsizlik, yzyllarca sren bir uyku

da sarmtr. Endstriden, ticaretten mahrum, tembel Osmanl mparatorluu yaya

kalmtr.

mitsizlii ve karamsarl arttran sebeplerden bir dieri de ekonomik gerilik

ve bilhassa kapitlasyonlardr. Muazzam bir ekonomik sefalet, memurluk hastal ile

birleerek imparatorluu kasp kavuruyordu. Kapitlasyonlar bir milletin esaretini ifade

ederler.

slam dnyasnn gerilemesini tetikleyen d sebeplere gelince, batnn ayn

Avrupann, Hristiyanlk eklinde slamn son kalesi Osmanl mparatorluu

zerindeki ar basksdr. Avrupa kltr ile teknii, rasyonel idaresi ile nihayet

smrgeci kini ile maddi ve manevi btn kuvvetiyle Mslmanlk dnyasna

saldrmasdr. Adaletten, hakka ballktan, geleneklere sayg hasletlerinden yoksun,

ahlaki dkn, smrgeci Avrupa; slam dnyasnn zerine kmeye balar.

slam dnyasna yneltilmi olan bu hcumlar, her kavim ve devletten evvel

Osmanl

mparatorluu duymaktad

r. Kayna

n

uzak maziden alan H

ristiyanl

k kini bu


31/220

18

devleti durmadan hrpalamak ve sarsmak isteindedir. Avrupann medeniyet maskesi

artk kalkmtr.

1.2.2.1-slamlamak

O dnemin i ve d artlarna ksaca deinildi. Grlyor ki kt gidiat

sonlandrmak iin; imparatorluu ykmdan kurtarmak iin; slamclk akm, toplumun

slamlamas bir kurtulu yolu olarak kabul edilmitir. Peki, slamlamak nedir?

slamlar, slam-Osmanl mparatorluunda grdkleri gerileme durumlarnn

hepsini, slamlamamann, Mslmanla aykr gidiin ve slamc zihniyeti

anlayamamann eseri saymlardr.40 Bu anormal toplum bu sebeplerin eseri ve esiri

olunca onu kurtaracak are kendiliinden ortaya kmaktadr. Osmanl devleti, manen

ve maddeten kalknmak, medenilemek, eski yceliine sahip olmak arzusunda ise

gerek surette slamiyete dnmelidir; slamlamaldr.

Prens Mehmet Said Halim, slamlamann en ak tariflerinden birini vermitir.

slamn din ve dnyay, maddiyat ve maneviyat kapsayan sosyal bir din olduu kabul

edildike, slamlamak demek, slamn itikad, ahlak, itimaiyat ve siyaset sistemini;daima zaman ve muhitin ihtiyacna en muvafk bir surette tefsir ve bunlara uymaktr.

Said Halim Paann taklit bahsindeki fikirlerini, Osmanl toplumunun ecnebi

yamalardan yaplm bir rtye benzeyen durumunu grdkten sonra demek icap eder

ki, yabanc dncesiyle Mslmanlk iddias yersizdir. Said Halim Paa, btn

slamclara nc olarak bu telakkiyi savunmutur.

slamlaan fert ve devlet, o kimse ve o teekkldr ki; siyasi olduu kadar

sosyal btn hak ve vecibelerini, rejimini, hrriyet ve adaleti slami prensiplerden

karacaktr, bu prensipler ise bizzat slam akidelerinden, inan sisteminden

domaktadr. Bylelikle fert de, millet de, devlet de uurlarn tezatlara kaptrmayacak,

netice itibariyle bocalamayacaklardr. Dou Bat Fransz ngiliz hayranlklar iinde bu

aalk duygusuna dmeyeceklerdir. te slam dnyas ve bilhassa Osmanl

mparatorluu iin ilerleme ve kurtulu yolu budur.

40

Tar

k Zafer Tunaya, age, s.13


32/220

19

Bu yol bulunduktan ve imparatorluk iin nemi kavrandktan sonra, geriye tek

bir sorunsal kalmt; Osmanl Devletini kalkndracak yolu aramak. Fakat bu o kadar

da kolay deildi. nk bir tarafta ahlaki ve sosyal yaps yozlam, saldrgan,misyonerleri ile douyu paralamak gayesini gden; bilim ve teknik lemi yksek bir

Avrupa vardr. Bir tarafta ise km bir dou. Asyann hastalklarn tayan, geriliin

ukuru iinde henz dertlerini bile kavrayamam, slamlktan uzaklam bir

Mslman dnyas kurtulu saatini bekliyordu.

Mslman dnyasnn kurtulu ve kalknma reetesi, slamclk formlnde

aranmtr. Konuyla ilgili aratrmalarda elde edilen bulgular, bu konu zerine iyi

yaptlar vermi yazarlarn eserlerinden olumaktadr. Gerektiince fazla gr ve bulgu

sunulmasndaki ama, konunun daha iyi irdelenmesini salamaktr. Alttaki blmde,

slamclk forml tm ayrntlaryla ilenecektir.

1.2.2.2-slamclk Forml

slamclk, btn sosyal ve siyasal hayata uygulanmas istenen inan, fikir ve

davran kurallarn iine alan iki ynl bir ideolojik forml haline getirilmitir.

slamda siyasal bir ideoloji gren ve toplumun slamilemesinin sadece eriat

uygulamasndan deil; slami bir devlet kurulmasndan getiini dnen hareketleri

slamc diye adlandryoruz.41

ki ynl bir formle dntrlen slamclkn bir yn ferdi plandadr. slam

dnyasnda yaayan fertlerin, bilhassa Mslmanlarn tek tek hayatlarn dzenlemek

ister. Hayatlarna karr.42 Onlara bir yaama yolu izer. teki yn ise kolektif

plandadr. slam dnyasnda henz milletlememi halk kitlelerine, bamszla

kavumam milletlere, devletlere; kurtulu, kurulu ve kalknma yolu izer,

birbirleriyle mnasebetlerini salayan kaideler yapar. Ksaca, slam dnyasnda yaayan

insanlarn ve toplumlarn hayat prensibidir.

41

Olivier Roy, Kreselleen slam, Metis Yay

nlar

, 2003, s.3042 Tark Zafer Tunaya, age, s.19


33/220

20

Kanmca, mparatorluun gerileyiini engellemek ve ilerleyen Avrupaya hem

sosyal hem siyasal alanda yetiebilmek iin bavurulmu iki ynl bir forml

slamclk.

slamclk tartmas, kmekte olan imparatorluun yeniden toplumsal-siyasal

kimlik ina etme gayretlerinin bir uzantsyd. Bu tartmalar erevesinde, slamclktan

ilk sz edenlerden biri Yusuf Akuradr.43lk olarak 1904 ylnda Msrda kan Trk

gazetesinde yaymlanan Tarz- Siyaset makalesinde Akura, Osmanllarn

nndeki seenei; yeni bir Osmanl ulusu yaratmak, slama dayal bir devlet ve

rka dayal bir Trk ulusuluu ina etmek olarak sralar. Akura, mdi bu siyasetten

hangisinin yararl ve tatbik-i kabil olduunu aratralm diyordu. Yine Trk

milliyetiliinin dnce babas saylan Ziya Gkalp, nce, 1913te Cereyan

bal altnda Trk Yurdunda yaymlad, sonra Trklemek, slamlamak,

Muasrlamak bal altnda kitap olarak yaymlad almasnda slamlamay,

kten kurtulu reetesi olarak dnd ayakl sentezin bir boyutu olarak

tanmlamt.

Akura sonuta tercihini, Trk ulusuluundan yana yapm

t

. Gkalp, kendinemahsus bir sentez fikri ne sryordu, ancak o dnemin slamc denilebilecek

dnrleriyle farkllklar kadar; benzerlikleri vard ve hepsinin ortak kaygs

imparatorluu kten kurtarmak iin are retmekti. Bu nemli bir kalk noktasdr

ve Trkiyede yaayanlarn, varlklarn korumak, iinde bulunduklar zl

durdurmak ve Bat karsnda yenilgilerin stesinden gelmek zerinden slamcla

ykledikleri anlam, Trkiye slamcln tanmak asndan, en bandan sonuna kadar

belirleyici olmutur.

Bu kalk noktasndan hareketle grlyor ki, Trkiye slamclnda bir

yandan milliyetilik her zaman arln korumu, dier yandan slamclk dardan

zannedildiinin aksine; hibir zaman batllamaya, modernlemeye, ilerleme fikrine

toptan kar kmamtr.

43 Nuray Mert, Merkez San Ksa Tarihi, Selis Kitaplar, 2007, s.121


34/220

21

ada slamclk incelemelerinde ise genellikle modernlemeye kar olan

slami norm ve deerlerin siyasal davrann ana belirleyicileri olduu Mslman bir

toplulukla ve bu topluluun Mslmanlnn modernleme ve rasyonelleme urunamodernletirici devlet tarafndan bastrlyla karlalmaktadr. Bylece slam, slami

kimlii bastran modernletirici devletin kontrol eitli nedenlerle zayfladnda,

yeniden dirilecek bir siyasal g olarak beklemektedir.44 Baka bir alternatif ise,

beklemekte olan slami siyasal g, kendini gerekletirecek frsatlar; modernlemenin

sonucu olarak ele geirdii iin canlanmaktadr. Kresellemeyi aklayc bir ara

olarak kullanan dier yaklamlar da ayn mekanik mant paylarlar. Kreselleme,

vaat edilen refah

n yarat

labilmesi olas

l

n

k

s

tlayarak ve devletin dzen salamayeteneklerini zayflatarak; modernletirici devletlerin slam kontrol edebilme

kabiliyetlerini zedelemektedir. Dolaysyla slam kanlmaz bir biimde yeniden

dirilmektedir. Bylece slam, kontrol edilemediinde otomatik olarak slamcla yol

aan ve onun siyasal ynlerini belirleyen bamsz bir deiken haline gelir.

1.3- Trkiye Cumhuriyetinde Siyasal slam

al

man

n ikinci blmnde, siyasal slam daha yak

ndan incelenecektir. lkksmda, bir kavram olarak siyasal slama; ikinci ksmda ise Trkiyede siyasal

slamn ksa tarihesine baklacaktr. lk olarak siyasal slam kavram anlalmal ki;

Trkiyede ykselite olan slamc partiler, siyasete bulatrlan slamclk ve sebep

sonu ilikileri daha iyi kavranabilsin.

slamc hareketler, siyaset oyunundan dlanan toplumsal kategorileri seferber

ederek; anavatanlarndaki ulusal siyasal sahneyi yaplandrmaya katkda

bulunmaktadrlar. rnein ran slam Devrimi, halk politikletirerek, eitim sistemini

yaygnlatrarak, snflar birbirine kartrarak; ama zellikle siyasal iktidarla din

adamlar arasndaki ikilie son vererek devleti glendirmitir. Hlbuki siyaset

sahnesindeki bu homojenleme, ideolojiletirme srecini baarya ulatrmaya

yetmemektedir. Aksine bu sefer de slamclk sradanlamaktadr.45

44

Menderes

nar, age, s.2945 Olivier Roy, age, s.36


35/220

22

slamclar, toplumun byk ounluunun Mslman olmas gerekliinden

hareketle, demokrasinin slam'la badamadn kantlayarak kitleleri eriat dzeni'

diye adlandrdklar mulk bir siyasi projenin saflarna ekmek istiyorlar. Bir bakadeyile, tm Mslmanlarda ikin olduunu dndkleri eriat bilincini' aa

kartmaya alyorlar.46 Ar laikler ise, kitlelerin dinle ilikilerini neredeyse bir hobi

olarak alglay p; onlarn gndelik hayatn belirleyen temel konunun Batllama

projesinin tamamlanmas olduu dncesinden hareketle slam'n demokrasiyle

badamad noktasnda slamclarla mutabk kalyorlar. Oysa olayn, toplumbilimsel

adan ok daha derin ve farkl boyutlarnn bulunduu aktr.

slamc siyasal duru, iki ana nedenden dolay siyaset kart tavrn dini bir

eididir.47 lki slamcln hem sorunlar hem de zmleri kiiselletirmesidir.

slamcln dini ynleri, siyasetini Kurandan veya slami ilkelerden karmasndan

deil; dini syleminden ve dindarlkla iyi yneticilii ilikilendirmesinden kaynaklanr.

kinci neden, slamcln toplumu homojen bir kitle olarak grerek; bireylerin ve alt

gruplarn varln grmezden gelmesidir. Bu nedenle, slamclk toplum iindeki

atmalar ve aslen siyasetin grev alannda bulunan, farkllklar arasndaki uyum

sorunlarn gz ard eder.

slamcla gre siyaset, toplumu modernletirici rejimlerin izledii batllama

politikalarnn neden olduunu iddia ettikleri ahlaki krizden kurtarmann balca

aracdr. slamcln slogan zm slamdr deil, zm dindar Mslmanlar olan

bizleriz dir. Bu haliyle, slamclk belli slami fikirler etrafnda deil; slamc

nderlerin etrafnda toplanm bir harekettir.

Batc sekinlere kar olan retoriin ierisinde tutarl bir alternatif ideolojik

duru yoktur. Bu nedenle fikirlerden ziyade kimlie ve zihinlerden ziyade duygulara

vurgu yaplr. Dolaysyla, insanlarn slamc hareketlere katlm, onlarn slami

kimliinin ifadesinin bir aracdr; fakat Batc kimlie ve rejime kar muhalefetleri

haricinde, bu kimliin ne olduu ve slami fikirlerin neleri ierdii belirsiz kalr.

46 Emre Kongar, Siyasal slam Konusunda Toplumbilimsel zmlemeler balkl makale,

http://www.kongar.org/makaleler/mak_si.php47 Menderes nar, age, s.39


36/220

23

slamclk toplumun homojen olduunu dndnden, siyaseti farkl

karlarn ve kimliklerin uzlatrlmasna ynelik faaliyet olarak gremez. Toplumun

kolektif fikri daha nce tanmlandndan, siyaset insanlarn kolektif fikrini kefetmeyedair bir faaliyet olamaz. Siyaset, slamc anlaya gre, sadece insanlara gerek kolektif

fikirlerinin ne olduunu retmek hakknda olabilir. Bu erevede, slamclk; hkim

olmay hak eder ve bu hkimiyet insanlarn yabanclam iktidar karteli karsnda

kendisini ortaya koymas olarak betimlenir. Bu inan ve tavr, hkmet ederken

uzlama aramayan kat bir tarza yol aar.

Bu nedenledir ki, slamc bir siyaset anlaynda; demokrasiye ok yer kalmaz.

Anayasa mahkemesi ve snrl hkmet fikri gibi, siyasal iktidar zerindeki

denge ve kontrol mekanizmalar; halkn iktidarn engelleyen unsurlar olarak grlr.

Eer demokratik tavr bir tr grelilii ve lmll gerektiriyorsa, slamclk slam

siyasallatrmasndan ok; demokratik bir siyasetin balang noktas olan toplumun

farkllam-oulcu niteliini tanmamas nedeniyle; demokrasi ile uyumaz.

Aslnda her lkenin siyasal erevesine geni lde baldr. Emperyalist

bir dnyada hibir lke baka lkelerden bamsz yaayamad gibi; her lkenin tarihi

ve siyasal tepkileri birbirinden farkldr.

Merkezci slamcln ar basan eilimi, 1950li yllardaki Hristiyan

Demokratlara yakn bir biimde siyasal oyunla btnlemedir. Eer parlamenter oyun

serbest braklrsa, seim ittifak ve iktidar araynda olan, ama kurumlar, ordu ve sivil

toplum olarak gelien btnlk tarafndan eylemleri snrlanan slamclar, daha

heterojen siyasal aktrlerle anlamak ve btnlemek, ayr

ca da slam mmetindenziyade milliyetilik zerinden oynamak zorundadrlar.48

Trkiye yakn tarihine baktmzda, siyasal slamn geliiminde bir noktaya

daha bakmamz gerekiyor. slamn siyasetle btnlemesi, bir ara form niteliinde

gereklemitir. Bu ara form da d dinamikler tarafndan, zellikle 1970lerin

ortalarnda ok desteklenmitir.

48 Olivier Roy, age, s.41


37/220

24

Son olarak, demokratiklemenin nne kan engel, merkezi slamclarla

birlikte; iktidarlarn gvence altna alma telanda olan muhafazakr laik sekinlerden

de geliyor. Bunun iki farkl sonucu olabilmektedir: bir tarafta slamclarn gerekiliiartmakta ve siyasal oyundan dlanan dier kesimlerle yaknlamaktadrlar (Tacikistan),

dier tarafta ise terrist grupuklar umutsuz bir radikalleme iine girmekte, bu da i

bandaki rejimlerin sertliini sonradan hakl karmaktadr (Cezayir).

Bugn yaanlan kavram kargaasn, bugnk siyaset anlayn ve buna

paralel olarak gelien medyay anlamlandrabilmek iin; yakn tarihte meydana gelen

olaylarn, kurulan partilerin, siyasi gelimelerin analiz edilmesi gerekiyor.

Mbeccel Kraya gre siyasal slam, lke ii dinamikler asndan bir tampon

kurumdur ve Trkiye'nin adalama srecinde bir dnem, "toplumu btnletirici ve

dengede tutucu" ama "geici" bir ilevi yerine getirir. Kray'a gre siyasal slamn, i

dinamik eleri asndan yerine getirilen bu "tampon mekanizma" nitelii, 1970'li

yllarn ortalarnda doruk noktasna erien bir "d dinamik" tarafndan da

desteklenmitir.49 Bir baka deyile, lkenin iinde olup bitenler asndan n plana

kar

lan "siyasal slam" ayn

dnemde, lkenin d

ndaki gler taraf

ndan dadesteklenmitir.

Krayn snflandrmasna daha yakndan baktktan ve genel bir giri yaptktan

sonra, Trk Siyasal slam tarihi kronolojik srayla incelenecektir.

Kray'a, gre btn toplumlarn temel zellii vardr;

1) Her toplum, her an hem deime hem de denge halindedir.

2) Her toplumda her an, birbiriyle atma halinde olan eler vardr;

deimenin itici gc olan bu durum, toplumlarn genel btnln ve dengesini

bozmaz.

49 Emre Kongar, agm


38/220

25

3) Her toplum, deiirken, kendinden nce deimi ve gelimi toplumlarn

modellerini aynyla ve sarsntsz olarak izlemeyebilir ama bu durum, toplumsal

btnln ve dengenin ortadan kalkmasn gerektirmez; baz tampon kurumlar,btnl salar.

Kray azgelimi lkelerin, gelimi lke modellerini aynyla izleme zorunda

olmadklarn vurgularken, hem genel olarak deimeden, hem de zel olarak eitli

eler aras deime hz farkndan doan uyumsuzluun ve atmann varlna

karn; toplumsal btnln ve dengenin "tampon kurumlar" aracl ile her an

korunduunu sylyor.

Toplum ne feodal, ne kapitalist. Baz kurumlar feodal, baz kurumlar

kapitalist. Baz alardan sanayilemi, baz alardan hala tarm aamasnda. Kentler

olumu ama ileri kyllerle dolmu. Byle bir toplum btnln nasl koruyor?

Azgelimi lkelerde, deime dnemlerinde, bat toplumlarnda grlmeyen baz yeni

kurumlar, arpk yaplamalar ortaya kyor ve toplumsal btnl yani toplumsal

dengeyi ne yazk ki bunlar salyor. Nedir bunlar? Kentleme yerine

gecekondulamadr. Kamu yararna ileyen demokrasi yerine partilerin bireysel

karlara alet edilmesidir (rvet, iltimas v.b.). Gerek sanayileme yerine, kapka

retimdir ve daha bunlar gibi pek ok arpklktr. Trkiye'de kinci Dnya Sava

sonrasnda, tarm toplumu ya da feodal yap zlmeye balaynca, onun yerini batdaki

gibi sanayi toplumu, kentsel yap ve demokrasi, otomatik olarak alamyor. Kentleme

gecekondulamaya, sanayileme montaja, demokrasi ok partili bask rejimine

dnyor.

Mbeccel Kray, btn bu oluumlara, "tampon mekanizma" diyor: Bunlar ne

geride kalm olan eski yapnn, ne de ileride gzken yeni yapnn kurumlardr:

Bunlar, deime srasnda ortaya kan ve btn yoz niteliklerine karn, toplumsal

btnl salayan, geici nitelikli denge kurumlardr.

Cumhuriyetle birlikte, feodaliteden kapitalizme gei srecinde de ayn olaylar

yaanyor.


39/220

26

Krsal alanda yaayan kyl vatanda, metropollerde yaayan kentli vatanda

haline dnt zaman; toplumla ve devletle arasndaki kpry kuran "Toprak

Aas"nn ilevlerini yklenecek rgtlenmelere ve mekanizmalara gereksinmeduyuyor. Trkiye'deki kyl, topraktan koptuu zaman, devletle ve toplumun teki

kesimleri ile btnlemesini salayan "toprak aas"nn ilevlerini, sendikalar ve sivil

toplum rgtleri yeterince gelimedii iin; siyasal partiler ykleniyor. Bylece siyasal

partilerin "ocak-bucak tekilatlar", 19501960 arasndaki atmalarn ve gerilimlerin

kayna olduu kadar, kyl ile devleti btnletiren rgtlenmeleri de simgeliyor. 27

Mays 1960'dan sonra, bunlar kapatlyor. Bu kez ayn ilevi il ve ile rgtlenmeleri

ykleniyor. 12 Eyllden sonra siyasal partiler kapat

l

nca, bu ilev, tarikatlar vecemaatler tarafndan yerine getirilmeye balyor. nsanlar, devletle ilikilerinde ve

toplumsal ilevlerinin yerine getirilmesinde, siyasal partiler yerine, tarikatlara ve

cemaatlere snyor.

Kray, bylece, siyasal slamn glenmesini dorudan doruya, tarikatlarn

siyasal ilev yklenmesi olayna balyor. 1983 seimlerinden sonra siyasal partiler

yeniden alnca, tarikatlarn ve cemaatlerin ilevi zaman iinde kanlmaz olarak

azalyor. Trkiye'nin gelecei asndan en nemli belirleyicilerden biri olan "siyasal

slamn", i dinamik elerine gre zmlenmesi bylece, zaman iinde nce

ykselen sonra den bir ivme gsteriyor.

kinci blmn ikinci ksmnda yaptmz genel giriin iki ana blm var

aslnda. Mbeccel Krayn deerlendirmelerini, i dinamik ve d dinamik olarak iki

ksmda inceliyoruz. Trkiyede siyasal slamn i dinamik deerlendirmesinden sonra,

Krayn gnmzn en belirleyici siyasal gc sayd "siyasal slama bir de "d

dinamik eleri" asndan bakyoruz. Burada vard sonu da, "siyasal slamn"

ykseliinin, bir "souk sava dnemi" olgusu olduu.

Sovyetlerin varl, hem lkenin iinde bir slam direniinin oluturulmasn,

hem de dardan bir "yeil kuak" ile bu lkenin sarlmasn zorunlu klyor. Sovyetler

dalnca, bu iki gereklilik de anlamn yitiriyor. Bylece siyasal slamn, d dinamik

elerinden ald destek ortadan kalkyor. Souk sava dnemi kapandna gre, d

dinamik eleri asndan da Trkiye'de (btn dnyada olduu gibi) "siyasal slamn"


40/220

27

g kazanmas ve ykselmesi duruyor. Kray, temel toplumsal mekanizmasn yukarda

akladm i ve d dinamik elerinin etkileimi sonunda siyasal slamn geldii yeri

yle anlatyor:

1970'lerin ortasnda Amerika Birleik Devletlerinde birbirini takip eden ok

muhafazakr bakan dneminde souk savan en nemli unsuru olarak gelitirilip,

sonuna kadar; niversitelerden medyaya, resmi siyasal ilikilerden gizli operasyonlara

kadar her ynden ar dozda dinsellii desteklemek ve bunun siyasi hayatta hkim hale

gelmesini ayarlamak iin gsterilen aba, Trkiye gibi ada sanayi toplumu haline

gelmenin yar yolunda olan bir toplumda olumlu-olumsuz byk yank buldu. lgin

olan, 1980'lerin banda deimez ve evrensel (dogma) olduu ileri srlen siyasi slam

tezlerinin bu muhafazakr politikalar yumuatldktan sonra 1990'larn sonunda, ister

istemez eitlenme gsterdii; yeniden tefsir edildii grld. Giderekslam'da reform

yaplmas gerektii ileri srlr hale geldi. Bu tutum deiiklii iin on be yl gemesi,

Sovyetler Birlii'nin dalmas ve siyasal slamn, ittirildii toplumlarda blnm

siyasal slam gruplarnn birbiri ile mcadeleye girmesi gerekti. Her eye ramen

sanayilemi toplumlarn formle ettii kktendinciliin, yapsal deimede uzun yol

alm toplumlarda hemen kabul edilemeyecei anlalm oldu. Kolayca tahmin

edilecei ve beklenecei gibi, slamn da deitii lml slam gibi birtakm ara

biimlerin oluturulduu; giderek kiisellemi vicdan zgrl' anlamnda, siyasetten

ayrlm bir anlam kazanmaya ynelmi olduu da grlyor.

Uluslar aras yani d dinamik deerlendirmesinden sonra, Trkiyedeki siyasal

slam kavramna tekrar dnecek olursak; siyasal slamn hedefi dini zgrlklerin

alann geniletmek deil, devletin din kurallaryla ynetilmesini salamaktr.50

1923te Cumhuriyet kurulurken iki korku vard;

1. Blnme, daha fazla toprak kaybetme korkusu; yani Krt sorunu.

2. rtica korkusu.

50

smet Berkan, Radikal Gazetesi, Trkiyede Siyasal slam Bal

kl

Makale,http://www.radikal.com.tr/yazici.php?haberno=75531&tarih=19/05/2003&yollayan_s...


41/220

28

Cumhuriyet in zellikle balang yllar, bu iki korkunun hi de hayali

olmadn gsteren eitli rneklerle doludur. Doudaki Krt isyanlar, yine Douda

ve lkenin baka yerlerinde zaman zaman ba gsteren irticai hareketlenmeler; Atatrk

ve arkadalarn sert nlemler almaya yneltmitir.

rtica korkusu srekli parti kapattryordu. Bu durum 1946 ve 1950de de

deimedi. lk ok partili seimde Demokrat Parti ciddi baar kazand. 1950de gizli

oy-ak tasnif ilkesi uyguland ve seime Yeter sz milletin sloganyla giren DP

kazand. Partinin banda Celal Bayar ve Adnan Menderes vard. Bu iktidarn ilk

icraatlarndan biri, bir sreden beri Trke okunan ezan yeniden Arapaya evirmekoldu.

Dine bask siyasetinin tepkisi dini unsurlar bir siyasi vaat olarak siyasetin

paras haline getirmekeklinde tezahr ediyordu artk.

Bu ksa deerlendirmeden sonra, Trk siyasal slam tarihini kronolojik olarak

inceleyelim.


42/220

29

KNC BLM: 12 EYLL VE SYASAL SLAM

Trkiyede ykselie geen slamclk bu blmde d ve i etkenler ele

alnarak, bunun baat nedeni olan 12 Eyll askeri darbesi ve siyasal slam zerindeki

etkileri tahlil edilecektir.

2- 12 EYLL ASKER DARBES VE SYASAL SLAM

slamcln ykselie getii 80li yllarda kukusuz Trkiyede de slamclk

ykseliteydi. 1980lerde Trkiyede sistemi altst edip yeniden kuran olay 12 Eyllaskeri darbesi oldu. Bu tarihten itibaren geliim ibresi srekli yukary gsteren slamc

1980li yllardaki seyrini incelemek iin darbenin ncesine ve sonrasna gz atmakta

fayda var.

2.1- 12 Eylln Siyasal Atmosferi

Kresel kapitalizmin 1970lerde girdii kriz 1980lerde sa eilimli sosyo-

ekonomik politikalar neren ve sosyal devletin serbest piyasa ortamndan ekilmesini

savunan politikaclarn iktidarlaryla almaya alld. Pek ok deiimin tarihi olarak

gsterilen 1980 sonras dnem, Amerikada Reaganizmin, ngilterede Thatcherizmin

ve Trkiyede ise zalizmin belirleyici olduu bir dnem olarak adlandrlmaktadr.

Bu yeni dnemde ne kan anlay yukarda da belirtildii gibi, Amerikal

iktisat Profesr Milton Friedmann grleri dorultusunda neo-liberal sosyal

politikalarn hakim olduu bir ortamda, kkleri Adam Smithe kadar giden ve serbest

pazar ortamnn bamsz biimde ileyiinin, kiisel dolaysyla da kolektif karlar en

iyi ekilde gerekletirecei grn iermektedir. Friedmana gre yksek gelir risk

almann bir dldr. Bu nedenle gelir dalm piyasa tarafndan belirlenmeli, herkes

gc orannda gelir elde etmelidir.

Bu yaklam modeli, yalnzca ekonominin belirli alanlarn deil ayn zamanda

toplumsal ve kurumsal dzlemde her alan zaman iinde etkisi altna alacaktr. 1980

sonras, batda olduu gibi Trkiyede de bir dereglasyon dneminin yaand

grlmektedir. Dereglasyon ile burada anlatlmaya allan, devletin piyasa


43/220

30

koullarndan ekilmesi, sosyal devletin dzenleyici olarak stlendii grev ve

sorumluluunu daha arlkl olarak serbest piyasa koullarna devrettii bir konuma

gemesidir. Dolaysyla burada ortaya kan durum, 1945ten o gne kadar piyasanndevlet tarafndan dzenlenmesi ve kurumlarn topluma kar sorumluluklarnn

olduunu savunan Toplumsal Sorumluluk Kuram yerine neo-liberal ve serbest

pazarc bir dnya grnn hakim klnm olmasdr. 1960l yllarn sonu ve

1970lerde ykselen toplumsal muhalefetin bu tip deiimlere gsterecei diren de

Trkiye ve bir dizi dier lkede yaplan askeri darbelerle yok edilip, sistem

yerletirilmitir. Bu srete nfusu Mslman olan lkelerde itaatkar bir toplum

yaratman

n yolu olarak da siyasal slamc

hareketler desteklenerek, glendirilmitir.2.1.1.Uluslararas Konjonktr

Mslman toplumlarn 1980li yllarda geni lde slamilemesi olgusu,

grnm asndan da barizdir (rtnme, dinsel simgeler, sakal brakma...). Sosyolojik

adan, kendiliinden ya da devlet tarafndan srklenen bu yeniden slamileme,

devlete ait (zal dneminde Trkiyede) ya da (Msrda, Pakistanda, ama Malide de)

dinsel eitim arlkl zel okullarn gelimesiyle kendini gstermitir.51 Bu okullar,

kimi durumda petro-dolarlarla finanse edildikleri lde, milli eitim bakanlklarnn

yetersizliklerini telafi ederler.

Bu okullar, i piyasasna nemli sayda din mezunu srmektedir; bunlar iin

hukukun ve kurumlarn slamilemesi, kendi eitimlerini deerlendirmek iin tek

yoldur. Sadece okumu stats deil, bir meslek aramaktadrlar. piyasasna

atlmlardr, yani rekabetle kar karyadrlar ve kendilerini ykseltebilecek bir yol

arayndadrlar. Ayn zamanda da devletten, bir slamileme politikas sayesindeistihdam beklemektedirler.

Radikal etkinin, zellikle de 1979dan sonra ran etkisinin nn almak iin

birok devlet, hukuku yeniden slamiletirmeyi kabul etmitir. Uluslar aras konjonktre

baktmzda, 1980li yllara gelindiinde; slamileme yaylmaktadr. 1972 tarihli Msr

Anayasasnn 2. maddesi, eriatn ana hukuk kayna olduunu belirtir. Sudan 1983te

51 Olivier Roy, age, s.45


44/220

31

bir slami Ceza Yasas karmtr. Pakistan 1985te, eriat tek hukuk kayna haline

getirmeyi ve Anglosakson tarzdaki mahkemelerin yerine eriat mahkemeleri kurmay

hedefleyen Shariat Bill i karmtr. Kuveytte, Krfez Savandan sonra EmirCabbar tarafndan hukuku slamiletirmek iin bir komite tesis edilmitir. 1984 Cezayir

Yasas ahsi statde eriat yeniden getirir; Yemen de, 1994teki birlemeden sonra

slami ahsi staty tm topraklarna yaymtr.

Ayn zamanda devletler, vahi bir vaiz etkinliinin gelimesini denetim altna

almak iin bir resmi slam yaratma ya da olan glendirme abas gstermilerdir.

Bunun sonucu resmi bir mftln kurumlatrlmas (Msr, SSCBden treyen

Mslman cumhuriyetlerin hepsi, Suriye), bir Diyanet leri Bakanl (Trkiye), ya da

bir Vakflar Bakanl (elden karlamayan dinsel mlkler) ya da Din leri (rdn)

biimini almtr. Bu resmi din adamlar tabakasna byk cami imamlarnn

atamalarnda ve din renimi zerinde tekel verilmektedir: Fas, Cezayir, Tunus, Msr,

Suriye, Trkiye ve zbekistandaki durumdur bu Trkiyede 1983ten sonra din

renimi zorunlu klnmtr, mam Hatip mezunlarna niversitelerin kaplar alm

ve Diyanetin imtiyazlar geniletilmitir. Msrda 1994 ylnda devlet tarafndan El

Ezher niversitesine zellikle elektronik medyalar konusunda yeni bir sansr yetkisi

verilmitir. mamlarn yetimesinin de, byk camilerdeki vaizlerin de devlet tarafndan

denetlenmedii yerler artk sadece Suudi Arabistan ve Pakistandr. Suudi Arabistan,

Dnya slam Birliinin (Rabta) faaliyetlerini gelitirmitir.

Ama devletler bu ileri yaparken, siyasal adan sorun karmasa da ideolojik

dzeyde genellikle ok muhafazakr olan bir din personeline dayanmlardr. Rabtann

personeli, aslnda geni lde, onun finanse ettii kurumlarn ounu elinde tutan

Mslman kardelerden gelmektedir. Byk toplum sorunlar hakknda El Ezherin

tutumuyla Mslman kardelerinki hemen hemen ayndr. Msrda entelektel Farac

Foda, El Ezher rektr tarafndan dinden km kii ilan edilmesinden (1992) sonra

ldrlmtr. Trkiyede yerel dzeyde, emekliye ayrlan Diyanet memurlarnn

Refaha katldklar sk grlmektedir. Pakistandaki eriat mahkemeleri dinden kma

ya da kfr davalar amay kabul etmektedir. Hukukun slamilemesi muhafazakr

evrelere davalarn canlandrmak iin adli silahlar sunmaktadr.


45/220

32

eriat, bir pozitif hukuk sistemi deildir; hakimin zel vakalara uygulad bir

kaideler btndr. Dolaysyla hakim, oylanm ya da kararnameyle karlm

yasalara uymak zorunda deildir; nk eriat srekli bir yorum almasdr; devletbylelikle ana ilevi olan yasa koyuculuu yitirmektedir.

slamilemenin getirdii keskinlik, eriat kurallar; tm Mslman lkelerde

kendini gstermekteydi. 80li yllar bu adan bir balang noktas saylabilir.

Ancak 1995e doru uluslar aras konjonktrde rzgr yn deitirmiti ve

devletler dinsel ebekeleri yeniden ellerine almay denediler. 1997de Yemende

Bakan Salih lkedeki 1500 dinsel okulun devletletirilmesi programn ilan etti. Trkordusu 1998de Refah yasaklatt. Pakistanda, 1999dan itibaren hkmet en azndan

dinsel okullarn ders programlarnn ieriini yeniden ele almay denedi, ama somut

nlemler ancak 11 Eyll olaylarnn yardmyla alnabildi.

General Merrefin 13 Ocak 2001 tarihinde ulusuna yapt konuma, sadece

General Ziya l Hak dnemine gre deil; Merrefin nceki konumalarna gre de

hakiki bir kopmann damgasn tamaktadr. Devletin ve milletin her tr pan-

slamcln nnde geldiini teyit etmekte ve General Ziya l Hakn slamiletirme

politikasndan kopmaktadr. Pakistanda 1947den beri srekli gndeme gelen bir

tartma vardr; Hint alt ktasndaki Mslmanlarn devleti olarak yaratlan lke, her

eyden nce Mslman olarak mcadele eden herkesi mi temsil etmeli ve savunmal

yoksa o da dierleri gibi, ulusal karlar slami dayanmadan nce gelen bir ulus-

devlet midir yalnzca? General Merrefin savunduu tanm bu ikincisidir.

2.1.2. Trkiyede Siyasalslam

Trkiyenin siyasal hayatnda kendilerini Mslmanlarn talep ve isteklerinin

temsilcisi gren slamclar, sorunlar denizinde boulmakta olan toplumda hakkn, yerel

ve geleneksel olann, z tarih ve kltrn szcln yapmaktadrlar. 52

52 Roy, Olivier. S. 87 siyasal islamn iflas, s.87


46/220

33

slamc dncenin topluma yaylmas ve gelimesinde birok faktr

bulunmaktadr. slamcln gelimesini birok yazar toplumsal knt, sistem

tkankl ve siyasal muhalefet olgularyla aklamaktadr.

slamc bir iktidar ihtimalinin en kuvvetli grld devletler yle

yorumlanmaktadr:

- Nfus artnn yksek olduu ve kentlemi geni topluluklarnihtiyalarnn karlanamad lkeler.

- Dk yaama standartlarnn yolsuzluun hkm srmesiyle daha daarlat lkeler.

- Hkmetin en anlaml politik muhalefeti ortadan kaldrd, dolaysylaslamclarn karlarnda hibir rakip bulamad yerler.

- Hkmetlerin slamclarn gcn ezmek iin kuvvete bavurduu,bylelikle sorunu kutuplatrp arlatrmaktan teye geemedii lkeler.

- Halk nezdinde slamclarn yegne meru muhalif g durumunda olduuyerler.53

Toplumsal taleplerin yerine getirilememesi, sosyal ve ekonomik problemlerin

ciddi boyutlara ulamas gibi durumlarda bireylerin psikolojik yaplarnda olumsuz

etkiler sz konusu olmakta ve dinin byle toplumlarda bireysel ve sosyal bir ileve

sahip olduu grlmektedir. Yine ezilen kitlelerin mevcut dzeni savunan politikaktrlerden midini kesmesi sonucu slamc dnce sahibi kiiler ana muhalefet

durumuna ykselebilmektedir. Ayrca slami canlanma ve dini gelimelerin slamclk

dncesini gelitirdii ve slamc hareketlere ivme kazandrd vurgulanmaktadr.

slami canlanmayla ilgili en ilgin olgulardan biri, bu canlanmann toplumsal

grleri ve siyasi hedefleri farkl gruplar, rnein radikal renciler ile tutucu

53

Fuller, Graham. E. Ve Ian O. Lesser. Kuat

lanlar: slam ve Bat

n

n Jeopolitii, eviren: zden Ar

kan,stanbul: Sabah Kitaplar, 1996.


47/220

34

tccarlar, bir araya getirmesidir. Btn bunlarn kltrel (bir yabanclama duygusu,

otantiklik aray, kamu ahlaknn glendirilmesi talebi) ve muhtemel felsefi anlaylar

(yeryznde insani dzen yerine ilahi dzene inan) bir kertede buluturmaktadr.54

2.1.2.1. Trkiyedeslami Hareketin zellikleri

slami hareket zellikle 20. yzyln ikinci yarsndan beri gelimektedir. Bu

arada anlaylar evrimlemi, tarihsel artlar deimi, blnmeler ve farkllamalar

hareketi eitlendirmitir. 55

Trkiyede slami hareket demokratik kanallar kapal olduundan nce bir yer

alt hareketi olarak balad. Daha sonra yar meru, yani daha ok merkez sa partilerle,

bir Nurcu grupla Demokrat Partinin anlamas gibi, kapal ak ittifaklareklinde, daha

sonra da meru, demokratik ortamda parti olarak ortaya kt. Milli Nizam Partisi, Milli

Selamet Partisi gibi.56

Askeri darbeyle yaanan kesinti dneminde slami hareket siyasi arenadan

ekildi, yerini daha fazla kltrel faaliyetlere brakt. nsanlar tek tek bilinlendi. Daha

sonra ise slami hareket siyasi arenaya girdi ve ok fazla siyasallat. Dnyada ivme

kazanan slami hareket uluslar aras etkileim sonucu glendi.57 slamc hareket

muhafazakar deerlerle politik kltre yansd.58

slami hareketlilik dnp dola p tketim toplumuna ve sisteme

eklemlenmektedir.59 slami hareketin olgunlama srecinde handikaplar yle

zetlenebilir:

1. Aydn dava adam ayrl

54 Ayubi, Nazih. Political Islam, Religion and Politics in the Arab World. Routledge, London: 1991.55 Ro,, Olivier. S. 1756 M.zcan??57 Nilfer Narl. slami Hareket, 21. Yzyla Girerken slami Oluumlar. (Edisyon), (stanbul: PendikBelediyesi Kltr Yaynlar) No: 6, 1996), s.2258

Gle, s.51559 akr, 1996. s. 30


48/220

35

2. Trk solunu tekrar. Pratik faaliyet yntemleri, siyaset ve mcadele pratiiasndan Trkiye sol-sosyalist mcadele geleneini tekrar etme tehlikesi.60

3. Dzeni yanl veya eksik tanma4. Marjinalleme: Trkiyede slamn kendisini radikal bir ideoloji mfrit

bir akm, tehlikeli bir dnce veya militan bir fraksiyon olarak temsil etmesi

ihtimalinden sz edilmektedir. 1970li yllara ait ideolojik hareket olma psikolojisi ve

slam d evrelerin slam ve Mslmanlar kara tehlike tarznda lanse etmeleri, sonu

itibariyle slam savunan geni kesimlerin gznde dahi bir slami hareket fobisi

oluturabilmektedir.61

Cumhuriyet ncesi slami akmlarn iki temel zellii vardr: Bunlardan

birincisi daima tepkici olmalar, ikincisi de gerek teorik, gerek pratik tepkilerinde Batl

dnce biimlerinden belli lde etkilenmeleridir. Bu her iki zellik, gnmze kadar

gelen slami gruplarn hemen hemen hepside az veya ok grlebilmektedir.62

Trkiyedeki fundamentalist evreler, gnmzdeki dier lkelerin slami

evrelerinde eksik olan eletirel bir kafa yapsna ve felsefi dnme tarzna sahiptir.63

Trkiyede slami gruplar parti, vakf olarak ok rahat rgtlenebildi, siyasi mcadele

demokratik koullarda yrtlebildi.64

Roya gre Trkiye bir yanda laiklik stne kurulmu bir ulus devletin

korunmas ile te yanda slamn toplumdaki kanlmaz olarak ele alnmas arasnda

ilgin ve zgn bir uzlama yolu sunmutur.65

Dini bir hareketin siyasal alanda bir yer edinmeye ynelik giriimlerine modern

toplumlarda sk sk tank olunmaktadr. Trkiyenin zgnl slami hareketlerin

siyaseti kamusal ve zel alanlar kaplamaya dnk bir eylem manzumesi olarak

60 A.zcan. 1996. s.2861 A.zcan, 1996. s. 3462 Bula, slam Dnyasnda Dnce Sorunlar, 1993, s.5963 Roy, Olivier. S.764

Narl

, 1996. s. 2365 Roy, s.7


49/220

36

grmesinden kaynaklanr. Toplumsal farkllamay ve dzeyler aras eitlilii

kavrayacak bir teorik inadan yoksun olan slami Hareket, siyaset alannn zerkliini

kabul etmeyi, slami anlaytan uzaklamayla zdeletirmektedir. Trkiyedeparlamenter politikann bir ucunun dini duyarllklara her zaman ak olmas bu durumu

pekitirir. Bylece slamclk siyasal olarak glendiinde bunun kendiliinden

hareketin meruiyetini de salayacan dnmektedir. slamcln tad tarihsel ve

yapsal zellikler nedeniyle, neredeyse kendiliinden kazand bu siyaset yoluyla

toplumsal eletirici formasyonunun ideolojik ve kltrel kal plara ve elere

dntrlp dntrlemeyecei sorunu, uzun vadede hareketin geleceini de

belirleyen bir sorun olarak kalmaktad

r.

66

2.2- 12 Eyll ve Siyasal slam

Uluslar aras alanda bu gelimeler yaanrken, Trkiye nasl bir siyasal koullar

yumandayd. slamcln ykselie getii 80li yllarda kukusuz Trkiyede de

slamclk ykseliteydi. 1980lerde Trkiyede sistemi altst edip yeniden kuran olay

12 Eyll askeri darbesi oldu. Bu tarihten itibaren geliim ibresi srekli yukary gsterenslamc 1980li yllardaki seyrini incelemek iin darbenin ncesine ve sonrasna gz

atmakta fayda var.

2.2.1- 1980 Askeri Darbesi ncesi

1980li yllara doru slami kesimde zellikle tercme hareketiyle birlikte

dier Mslman lkelerdeki slami hareket nderlerinin eserlerine ynel oldu; slami

oluumlar metot ve anlaylar buralardan ykndler. 1970li yllarn ikinci yarsna

nedk den bu srete arlkl olarak Mslman Kardeler hareketinin fikri

nderlerinin eserlerine olan ilgi artt ve Seyyid Kutup, Hasan el-Benna, Abdulkadir

Udeh gibi birok kada dnr ve eylem adamnn eserinde dile getirdii tevhidi bir

slam ve kaynaklara dayanma anlay yaygnlat.

66 idem. S.1226


50/220

37

Kimi yazarlarn ge slamclk olarak tanmlad bu srecin dnsel

muhtevasnhvan kltr, motivasyon unsurlarnran slam devrimi ve Afgan cihad,

somut pratik tutumlarn da MTTB Aknclar gelenei ile hvan hareketinin Daveti

sylemi oluturuyordu.67 Eklektik bir grnt veren slami oluumlar yerli dinamikleri

hareketin temeline katmakta ok baarl olamyorlard. Bu yzden yerli veya Trkiyeli

olmay eksik brakan bir tr mmetilik olarak gelien anlay giderek somut sorunlarla

uramay veya halkn sorunlarna eilmeyi ihmal etme noktasna geldi.68

Laik rejim, organize slamcln ve din adamlarnn devletin gcne veotoritesine kar tehlike olabilecei endiesiyle slami kurumlar ve bunlarn

faaliyetlerini denetim altna alan yeni brokratik ve anayasal birimler oluturdu.69

Diyanet leri Bakanl dini faaliyetlerin cemaatlerin inisiyatifine gememesi iin aba

gsterdi. Pozitivist eitim sistemi ise geleneksellikle birlikte dini anlaylar da

toplumsal hafzadan silme yolunu arad.

Daha fazla demokrasinin geldii ve siyasi katlmn artt II. Dnya sava

sonras yllarda slamn ifadesi zerindeki baz Atatrk kstlamalar kaldrld.

slamc gruplarn glerinin artt ve dinde daha fazla ifade hrriyeti talep ettikleri son

on ylda mcadele alan geniledi.

Trkiyede slamc dnce ve faaliyetin younlamasndaki en nemli aktr

son yllarda lkede demokratiklemenin artmasyd. Eski iktidar sekinlerinin devlet

politikasndaki hakimiyetleri gevedi.70

1960l ve 1970li yllarda slamn sosyal ve siyasi rolnn genilemesine

katkda bulunan en nemli faktr Trkiyenin demokratik siyasi rejimiydi.71 Siyasi

partilerin Trkiyenin Mslman kitlesinin dini endielerini ve karlarn dikkate

67 zcan, A.s.22.68 zcan, A. s.4269 Amerikan Gizili Belgelerinde Trkiyede slamc Akmlar, s. 16.70

Amerikan Gizili B

Date post:	08-Apr-2018
Category:	Documents
Upload:	gercekh
View:	229 times
Download:	0 times

islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman...

Documents