457
izdj.k lkros %& milagkj
v½ fu‛d‛kZ
c½ «;a-fo-ljns’keq[k ;kaps ejkBh lkfgR;krhy LFkku
d½ ifjf’k‛Vs
1 lanHkZ lkfgR;lwph
2 ljns’keq[kkaph lkfgR;laink
3 ljns’keq[kkapk thouiV
458
izdj.k lkros %& milagkj
ljns’keq[kkaph izfrHkk dknacjh vkf.k leh{ksrp jeyh vlyh rjh R;kauh
dfork] ukVd] vuqokn] vls foiqy ys[ku d:ugh leh{kdkauh R;kaph iqjs’kh
n[ky ?ksryh ukgh- R;kaph lkfgR;laink Hkj?kksl vkf.k izHkko’kkyh vkgs- r’khp
rh oSf’k‛Vîkiw.kZ vkgs- izkjaHkhP;k dkGkr R;kauh fyfgysY;k ^llsfejk*
dknacjhph vkf.k ^mRrjjk=* dkO;laxzgkph ppkZgh >kyh ukgh- i.k iq<s
lkfgR;{ks=kr vkiyh n[ky ?;k;yk yko.kkjs ldl ys[ku R;kaP;k gkrwu
vorjys- R;kauh ts Hkksxys&vuqHkoys rs vkiY;k lkfgR;krwu ekaMys vkgs-
thoukp fufj{k.k djrkauk R;kauk th ‘kY;s tk.kor gksrh R;kpa fp=.k R;kauh
lkfgR;kr ekaMys vkgs- ekuoh vfLrRok’kh fuxfMr vlysyh vVG nq%[kewyrk]
‘kksdkRerk ;kapk ‘kks/k gs R;kaP;k lkfgR;kps vf/k‛Bku vkgs- nq%[k] vkxfrdrk]
,dkdhi.k ;kauh R;kaps thou HkjMwu fu?kkY;keqGs thoukpk vFkZ ‘kks/kr
vlrkauk R;kauk ts tk.koys R;kps izxVhdj.k R;kauh dsys vkgs- vkiY;k
lkfgR;krwu R;kauh dsoG nq%[k O;Dr dsys ukgh rj nq%[kkps vfLrRo letwu
?ksÅu ekuoh thoukrhy nq%[kkpk Loj ‘kks/k.;kpk iz;Ru dsyk- R;kaP;k lexz
lkfgR;kpk lwj] nq%[k] vkxfrdrk vkf.k ,dkdhi.k ;kr felGwu xsyk vkgs-
lkekU; ek.klkP;k nq%[kkis{kk ,[kk|k fopkjoarkpa nq%[k vf/kd [kksy mRdV
vlrs] ;kpk izR;; R;kaP;k lkfgR;krwu ;srks- ljns’keq[k dsoG nq%[k O;Dr
dj.kkjs fopkjoar uOgrs rj nq%[kkpa vfLrRo letwu ?ks.kkjs vkf.k ekuoh
thoukrhy nq%[kkpk Loj ‘kks/k.kkjs izfrHkkoar gksrs- ekxhy lgk izdj.kkr R;kaps
foÜys‛k.k dj.;kpk iz;Ru dsy vkgs-
ifgY;k izdj.kkr ljns’keq[kkapk tUe] ckyi.k] laLdkj] f’k{k.k] ys[kukph
lq:okr] tUexkopk izHkko] ljns’keq[kkaps okpu laLdkj] dkSVqafcd thou]
R;kaps O;fDreRo] O;kolk;] R;kaP;k brj vkoMhfuoMh&Nan] fe=eaMGhapk
lgokl] R;kaps vkReij fy[kk.k] R;kaps brj lkfgR;] R;kaP;k lkfgR;kyk
okpdkapk izfrlkn] izdk’kdkapk R;kaP;k’kh vlysyk LusgHkko] R;kauk feGkysyk
459
ekulUeku&iqjLdkj] R;kaP;k thoukph v[ksj bR;knh xks‛Vhapk vk<kok ?ksryk
vkgs- ljns’keq[kkaP;k O;fDrxr vk;q‛;kps izfrfcac R;kaP;k lkfgR;kr meVys
vkgs- rj dkgh lkfgR;Ñrhauh R;kauk tx.;kl cG fnys vkgs-
,dk ys[kdkP;k vH;klkr pfj=ij izdj.kke/kwu R;kaP;k O;fDreRokps
fofo/k iSyw ‘kks/krk ;srkr- R;keqGs R;kaP;k lkfgR;Ñrh vH;klrkauk R;kaP;k
varjaxkr f’kj.;kl cjkp oko vlrks- vkiY;k O;fDreRokph tk.kho VkGwu
ys[kdkyk iq<s tkrk ;sr ulrs] ;kpk myxMk dj.;kdfjrk ifgY;k
izdj.kkph ekaM.kh dsyh vkgs-
nqlÚ;k izdj.kkr ljns’keq[kkaP;k dkO;krhy vk’k;lw=kapk vkf.k
dkO;’kSyhpk vk<kok ?ksryk vkgs- ;k izdj.kkr ^dfork panzdsrwph* gh
nh?kZdfork vkf.k 45 y?kqdforkapk fopkj dsyk vkgs- dfork ekstD;k vlY;k
rjh ,dsd dforsP;k vk’k;kps izfriknu dsysys ukgh- ;k dkO;laxzgkrhy
nh?kZdfork vkf.k y?kqdforkapk vk’k; y{kkr ?ksÅu fparu’khyrsps Lo:i
‘kks/k.;kpk iz;Ru dsyk vkgs- dkj.k ,dsd dfork osxosxGh ?ksÅu R;krhy
fparu’khyrk ikg.ks Eg.kts vxnh fparu’khyrsyk foLdGhri.kk vk.k.;klkj[k s
>kys vlrs-
ljns’keq[kkauh lq:okrhyk dfork fyfgrkauk ^oS’kk[k* gs Vksi.kuko
Lohdkj.;kekxs R;kaph dk; Hkwfedk vlkoh] ljns’keq[kkaps dkO;laxzgkyk
^mRrjjk=* gs uko nsrkauk R;kekxs dks.krh Hkkouk vlkoh] R;kfo‛k;hps ergh
uksnoys vkgs-
thoukrhy fujk’kk] osnuk] vFkZ’kwU;rsps izdVhdj.k ljns’keq[kkaP;k
dforsrwu d’kh tk.kors] ljns’keq[kkaP;k dforsr nq%[k] fujk’kk] osnuk ;k
Lo:ikr lnk dkGks[kp dlk vorjyk vkgs] R;kaP;k dforsrhy vkRela?k‛kkZps
Lo:i vkf.k thou fparu ;kapk fopkj dsyk Eg.kts nq%[k] osnuspk lwj R;kaP;k
thou;k=sr fdrh vkf.k dlk meVyk vkgs- thoukrhy O;Fkk] osnusyk
fparu’khyrsP;k ikrGhoj usÅu frps l[kksy n’kZu ljns’keq[kkauh dls ?kMfoys
vkgs- dsoG jfldkaph lgkuqHkwrh feGokoh gh vis{kk u /kjrk] myV nq%[k
460
mjk’kh ckGxwu thoukoj izse dj.kkjk] thouk’kh la?k‛kZ dj.kkjk gk doh
thoufo‛k;d fparu dls O;Dr djrks- nq%[kkP;k fparukrwu O;Fkk&osnukauk
;s.kkjk lqlaLÑr xa/k gsp R;kaP;k dkO;kps ewG lkeF;Z dls vkgs-
ljns’keq[kkaP;k dforsrwu vVG nq%[keqyrk O;Dr >kyh vlyh rjh cÚ;kp
izek.kkr fo‛k;kph iqujko`Rrh d’kh >kyh vkgs] R;kaP;k dforsrhy lkekftd
tkf.kospk vHkko] ;kpk ‘kks/k ?ks.;kpk iz;Ru ;k izdj.kkr dsyk vkgs-
ljns’keq[kkaP;k dkO;kps Lo:i] vk’k;lw=] vk’k;fo’ks‛k ;k ?kVdkapk
vk<kok ojhyizek.ks ;k izdj.kkr ?ksryk vkgs-
frlÚ;k izdj.kkr ljns’keq[kkaP;k pkj dknacÚ;kph fpfdRlk dsyh vkgs-
R;kaP;k ,dw.k lkfgR;kr R;kaP;k dknacÚ;k vf/kd ewY;;qDr vlwugh R;kaP;k
dknacÚ;kadMs leh{kdkaps y{k dk xsys ukgh- ekuoh eukP;k foÑrhiklwu rs
lq‛V&nq‛V izo`Rrhai;Zarps fp=.k R;kauh izkekf.kdi.ks o fufHkZMi.ks dls dsys
vkgs- iq:‛kh oklusiklwu rs L=h;kaP;k oklusi;Zarph fofo/k #is R;kaP;k
dknacÚ;kae/kwu d’kh izfrfcafcr >kyh vkgsr- R;kaP;k dknacÚ;kae/kwu
euksfoÜys‛k.kkpk inj dlk myxMyk xsyk vkgs-
ejkBh dknacjh {ks=kr dFkkuk;d gk vkn’kZoknh vkf.k mPpdqyhu
vlkok vls eku.;kph ijaijk vkf.k dkykarjkus lkekU; ek.klkyk uk;dRo
iznku dj.kkjh ,d fi<h leksj vlrkauk] ljns’keq[kkauh dFkkuk;dkP;k
dqBY;kgh ,dk xVkpk dSokj u ?ksrk mPpdqyhu rs lkekU; ek.kwl vlk
uk;d dknacÚ;kaP;k pkSdVhr dlk cloyk vkgs- ;k lxGîkk uk;dkae/;s
ek.kwl Eg.kwu R;kps vuqHko] R;kps fofo/k ikrGîkkaojhy euksO;kikj]
laosnu’khyrk] izkekf.kdi.ks tx.ks vkf.k thoukdMs vR;ar xaHkhji.ks ikg.ks]
ewY;fu‛B n`‛Vhdksu ckGx.ks] ;k lxGîkkae/;s leku/kehZ lw= xqaQwu R;kauk
^ek.kwl* Eg.kwu letwu ?ks.;kpk iz;Ru ljns’keq[kkauh dlk dsyk vkgs
ljns’keq[kkaP;k loZp dknacÚ;k uk;diz/kku vlwu R;kaP;k dknacjhrhy
uk;d&ukf;dk gsp fuosnu dj.kkjs vaxHkwr ?kVd dls vkgsr- R;keqGs R;kaP;k
dknacÚ;kae/;s fuosndkyk vuU;lk/kkj.k egRo dls izkIr >kys vkgs-
461
ljns’keq[kkaP;k dknacÚ;k O;fDriz/kku vlY;kus okrkoj.k ;k ?kVdkyk R;ke/;s
xkS.k LFkku dls izkIr >kys vkgs- dkgh ?kVuk izlaxkauk visf{kr vkdkj
ns.;klkBh fulxkZps jax felGwu dsysyh okrkoj.k fufeZrh- dknacjhrhy
O;fDrjs[kkaP;k Hkkouk] la?k‛kZ jaxorkauk ikÜoZHkweh Eg.kwu fulxZo.kZukapk
ljns’keq[kkauh vk’k;kuq:i okrkoj.kfufeZrhlkBh dsysyk okij-
ljns’keq[kkauh vkiY;k dknacÚ;kae/;s dsysY;k ^¶yW’kcWd* i/nrhpk
voyac- R;keqGs HkwrdkGkrhy ?kVuk orZekuk’kh d’kk la/kku lk/krkr-
vkyadkfjd Hkk‛kspk okij d:u euksfoÜys‛k.k dj.;kpk dsysyk iz;Ru- ;keqGs
R;kaP;k dknacjh vk’k;kyk izkIr >kysyh xgurk- bR;knhapk vk<kok ;k
izdj.kkr ?ksryk vkgs-
ljns’keq[kkaP;k dknacjh ok³~e;kpk vk<kok ?ksrkauk izR;sd dknacjhps
dFkklw=] O;fDrjs[ku] okrkoj.k] fuosnu’kSyh] ewY;ekiu ;k ?kVdkaP;k vk/kkjs
ifj{k.k dsys vkgs-
poF;k izdj.kkr ljns’keq[kkaP;k ukVîkÑrhapk vk<kok ?ksryk vkgs-
ljns’keq[k gs ,d leFkZ dknacjhdkj vlwugh R;kaph gh leFkZrk] ;’kfLork
R;kaP;k ukVdkae/;s fdrir tk.kors ;kpk fopkj ;k izdj.kkr dsyk vkgs-
R;kaP;k dknacjhrhy mRdVrk R;kaP;k ukVîkfo‛dkjkr vk<Grs dk\
R;kpcjkscj ukVîk gs ljns’keq[kkaps vax vkgs dk\ dh dsoG ukVd gk
ok³~e;izdkj gkrkGwu ikgkok ;k mís’kkus R;kauh ukVds fyfgyh gsgh ikg.;kpk
iz;Ru dsyk vkgs-
ljns’keq[kkauh ^c[kj ,dk jktkph* ;k vkiY;kp dknacjho:u ^Vkgks* gs
ukVd fyfgys rj nqljs ^FkSeku* gs ukVd Ýsap doh fOgDVj gîkqxks ;kaP;k ^n
ykfQax eWu* ;k dknacjho:u ?ksrys vkgs- rhp dFkkuds ijr ukVîk:ikus
lkdkj dj.;kekxs ljns’keq[kkapk mís’k dks.krk vlkok- rks mís’k fdrir lQy
>kyk- R;kaP;k dknacÚ;kaoj tlk R;kaP;k O;fDreRokpk] fopkjlj.khpk izHkko
fnlwu ;srks rlk ukVdkaojgh vkgs dk- izk;ksfxdrsP;k n`‛Vhus R;kaph ukVds
462
fdrir ;’k feGow ‘kdyh- izs{kdkauk ukVîkx`gkr f[kGowu Bso.;kph rkdn
R;kaP;k ukVdkr dk fuekZ.k >kyh ukgh- ukVddkj Eg.kwu tjh R;kauk Qkjlk
ykSfdd izkIr >kyk ulyk rjh ukVd ;k ok³~e;izdkjkfo‛k;h R;kaph dk;
Hkwfedk gksrh- ;k xks‛Vhapk fopkj ;k izdj.kkr dsyk vkgs-
ljns’keq[kkaP;k ukVîkok³~e;kpk vk<kok ?ksrkauk dFkklw=] O;fDrfp=.k]
okrkoj.k] laokn’kSyh] ewY;ekiu ;k ?kVdkaP;k vk/kkjs ifj{k.k dsys vkgs-
ys[kd vkf.k okpdkapk ok³~e;hu n`f‛Vdksu fopkjkr ?ksÅu gk ijke’kZ ?ksryk
vkgs-
ikpO;k izdj.kkr ljns’keq[kkauh dsysY;k vuqokfnr lkfgR;kpk vk<kok
?ksryk vkgs-
vuqokn vkf.k Hkk‛kkarj ;k nksUgh laKk lekukFkZd Eg.kwu okijY;k tkr
vlY;k rjh vuqoknklaca/khph ljns’keq[kkaph /kkj.kk dk; vkgs- Hkk‛kkarjkekxhy
izsj.kk] izo`Rrh vkf.k ifj.kkekapk fopkj djrk ljns’keq[k vuqoknkis{kk Hkk‛kkarj
gkp ‘kCn ;ksX; dk ekurkr-
ljns’keq[k Lora= ys[ku dj.kkjs lkfgfR;d vlys rjh vuqoknkpk
izkargh R;kauh dk gkrkGyk- ljns’keq[kkauh izR;sd dykÑrhpk vuqokn djrkauk
Lora= vkOgku Lohdkjys vkgs dk\ ewG ys[kdkfo‛k;h vkf.k dykÑrhfo‛k;h
R;kauk lkFkZ vknj vkf.k vkLFkk vlyh rjh ewG ys[kdkps dkgh nMi.k
R;kaP;k vuqoknkoj tk.kors dk\
ljns’keq[kkauh vuqokn djrkauk R;k R;k ys[kdkps O;fDreRokps iSyw
‘kks/k.;kpk iz;Ru dlk dsyk vkgs- ;k izfrHkkoarkaP;k txkyk ekfgr vlysY;k
cktwP;k vkrhy vk.k[kh dkgh inj ljns’keq[kkauh myxMys vkgsr dk\ ;k
O;fDrfp=k auk vk’k;?kurk d’kh izkIr >kyh vkgs- R;kaps vuqokn gs dsoG
Hkk‛kkarjs vkgsr dh Hkkokarjs vkgsr- okpdkP;k var%dj.kkyk Li’kZ dj.;kps
lkeF;Z R;kr fdrir vkgs- ljns’keq[kkaP;k vuqokfnr lkfgR;kph dks.krh
oSf’k‛Vîks vkgsr- ;kapk vk<kok ;k izdj.kkr ?ksryk vkgs-
463
lgkO;k izdj.kkr «;a-fo-ljns’keq[k ;kaP;k leh{kspk fopkj djrkauk
R;kaP;k lS)kafrd vkf.k mi;ksftr leh{kspk fopkj dsyk vkgs- ljns’keq[kkauh
leh{kkys[kukrwu ts ewY;fopkj ekaMys vkgsr rs lS)kfrd leh{kk fopkjkr
?ksrys vkgsr rj ys[kd&dykÑrh ;kckcrhr dsysY;k izfriknukpk fopkj
mi;ksftr leh{ksr dsyk vkgs- vk/kqfud ejkBh lkfgR;{ks=kr ts dkgh leh{kd
ekrCcj lkfgR;fuekZrsgh gksrs] fo’ks‛kr% dknacjh vkf.k leh{kk ;k nksUgh
izdkjkauk leFkZi.ks isy.;kpk iz;Ru T;k ys[kdkauh dsyk] R;ke/;s ljns’keq[kkaps
vlysys LFkkugh ‘kks/k.;kpk iz;Ru dsyk vkgs-
ljns’keq[kkauh lkr iqLrdkae/kwu Lor%yk iMysys lkfgR;fo‛k;d iz’up
riklwu ikfgys vkgsr- lkfgR; o leh{kk ;kaph fufeZrh] Lo:i] vkdyu]
vkLokn b- laca/kkus Lor%ps ,d izk:i R;kauh lkdkj d:u ikfgys vkgs-
leh{ksP;k ;k {ks=kr jfldrsyk vkRefu‛Bk vkf.k vkRe’kks/k ;kaph tksM
nsÅu uoh okV pks[kkG.;kpk iz;Ru ljns’keq[kkauh dlk dsyk- ekuoh
vfLrRokrhy vVG nq%[kewyrk] ‘kksdkRerk ;kapk ‘kks/k ?ks.ks gs ljns’keq[kkaP;k
leh{ksps y{; dls Bjrs- R;keqGs rh fujk’kkoknh vkgs] vls Eg.krk ;sbZy dk\
lkfgR;fufeZrh vkf.k lkfgR;O;kikj ;kdMs ozrLFk xkaHkh;kZus ikg.;kpk
ljns’keq[kkapk iz;Ru- lkfgR;kph fiz;rk vkf.k dY;k.kdkfjrk R;kauh dks.kR;k
ewY;ka’kh tksM.;kpk iz;Ru dsyk] leh{ks’kh R;kps ukrs fdrh gkfnZd ok mijss
vkgs] lR;kps vuqla/kku o lexzrsps Hkku gh nksUgh lkfgR;kyk o leh{ksyk
Fkksji.k d’kh nsrkr] ;k fopkjeaFkukrwu ljns’keq[kkaph gh dkVsdksj leh{kk gksr
xsyh vkgs dk\ ^vkiyh vkoM&ukoM nMowu Bsorks rks leh{kd foÜoklkgZ
uOgs-* fdaok vkiY;k eukps dy yiow xsY;kl okpdka’kh laoknkyk [kksV ;srs]
vls ljns’keq[k dk ekurkr-
lkfgR;kP;k v/;kRekrwu thoukps v/;kRe ‘kks/k.kkjh ljns’keq[kkaph leh{kk
vkgs dk\ vk/;kfRed fopkjkyk rs loZthouLi’khZ fopkj dk ekurkr- R;keqGs
thou vkf.k lkfgR; vls foHkktu rs djrkr dk\ ejkBh leh{kscíy
ljns’keq[k lek/kkuh vkgsr dk\ rh leh{kk R;kauk Qkj {kh.k vkf.k QqVdG dk
464
okVrs- ,danj lkfgR; o dyk ;kapk fuR; thouk’kh vlysyk _.kkuqca/k /;kuh
?ksÅu dkgh Fkhe] dkgh ladYiuk] rRofl)kar ;kaP;k vuq‛kaxkus lkfgR;kph
vkykspuk R;kauh dsyh vkgs dk\ lkfgR; o leh{kk ;kaph fufeZrh] Lo:i]
vkdyu] vkLokn o xq.ko.kZu ;klaca/khph ljns’keq[kkaph Lora= v’kh dkgh
Hkwfedk vkgs dk\ ljns’keq[k lkfgR;krhy vkRefu‛Bsyk egRo nsr vlys fdaok
ys[kdkP;k pfj=kyk egRo nsr vlys rjh rFkkdfFkr pfj=iz/kku leh{kk
R;kauh dk fyfgyh ukgh-
ljns’keq[kkaP;k ,dw.k leh{ksr doh] dfork vkf.k dkO;kRe thoun`‛Vh
;kauk egRokps LFkku dls izkIr >kys vkgs- lkfgR;ÑrhP;k o lkfgfR;dkaP;k
vkReizR;;kps foÜys‛k.k ljns’keq[k dks.kR;k var%lw=kr jk[k.;kpk iz;Ru
djrkr- ekuoh vfLrRokrhy vVG nq%[kewyrk] ‘kksdkRerk gs R;kaP;k leh{ksps
var%lw= dls vkgs- lkfgR;] leh{kk vkf.k ekuoh thou ;kaP;k
ijLijlaca/kkrhy vusd xqaR;kauk rh d’kh lksMor tkrs- ejkBh rlsp if’peh
lkfgR;fopkjkaph laiUurk ljns’keq[kkaP;k leh{ksus d’kh v/kksjsf[kr dsyh vkgs-
ljns’keq[kkaP;k leh{ksr vk’k;kP;k fufeRrkus ltZu’khy vkRefparukyk
dls egRo izkIr gksrs- R;kaP;k leh{ksr ^euksfoÜys‛k.k* vkf.k ^HkkofoÜys‛k.k*
;kauk uSfrd] HkkSfrd vkf.k vk/;kfRed izsj.kk d’kh izkIr >kyh vkg s-
dykoarkP;k vlrsi.kkr R;kps vo?ks ek.kwli.kp ‘kks/k.;kpk iz;Ru ljns’keq[k
dlk djrkr- ^va/kkj;k=s*iklwu ^LQfVdfnO;k*i;Zar R;kaP;k izR;;dkjh Hkk‛ksph]
‘kSyhph] vFkZiw.kZ o vfHkuo #is d’kh izdV gksrkr- fl)karkrhy vorj.ks]
n`‛Vkar] mnkgj.ks] izlax gh ljns’ke q[kkaP;k leh{ksph oSf’k‛Vîk s d’kh Bjrkr-
ljns’keq[kkaph ‘kSyh dkO;kRe] vorj.kfiz;] vkf.k ekaM.khP;k #< i)rh
ukdkj.kkjh d’kh vkgs-
ljns’keq[kkaP;k leh{kkys[kukrwu R;kryh vkRefu‛Bk] vVG nq%[kewyrk]
‘kksdkRerk] ldkjkRedrk] fo/kk;drk] vk/;kfRedrk] laoknk sRlqdrk] ladhrZu]
Kkuksikluk] fo’ks‛kRokus dls tk.kors- gs ‘kks/k.;kpk iz;Ru ;k izdj.kkr dsyk
vkgs-
465
v’kkizdkjs ljns’keq[kkaP;k leh{kkok³~e;kpk vk<kok ?ksrkauk R;kaP;k
lS)kafrd fopkjkaph vkf.k mi;ksftr leh{kk fopkjkaph Hkwfedk letwu ?ks.;kpk
iz;Ru dsyk vkgs- ljns’keq[kkaph izdkf’kr lkfgR;leh{kk] eqyk[krh] ;k
leh{kkxzaFkkauk fopkjoarkauh fyfgysY;k izLrkouk vkf.k vH;kldkauh fofo/k
ok³~e;hu fu;rdkyhdkrwu lacaf/kr leh{ksfo‛k;h O;Dr dsysyh ers ;kapk
ijke’kZ ?ksr gk vH;kl dsyk vkgs-
v’kkizdkjs ljns’keq[kkaP;k lexz lkfgR;kpk vk<kok ?ksryk vkgs-
ljns’keq[kkaps ,dw.kp lkfgR; fofo/kkaxkauh laiUu vlys rjh R;kaP;k lexz
lkfgR;kpk lwj] nq%[k] vkxfrdrk vkf.k ,dkdhi.k ;kr felGwu xsyk vkgs-
lkekU; ek.klkP;k nq%[kkis{kk ,[kk|k fopkjoarkpa nq%[k vf/kd [kksy mRdV
vlra] ;kpk izR;; R;kaP;k lkfgR;krwu ;srks- thoukpa fujh{k.k djrkauk R;kauk
th ‘kY;s tk.kor gksrh R;kpa fp=.k R;kauh lkfgR;kr ekaMya vkgs- R;keqGs
R;kaP;k lkfgR;kus jatukph okV pks[kkGyh ukgh- R;ke/;s R;kauk LokjL;gh
ukgh- ,dk O;kid nq%[kkpa vkf.k vFkZfgurspa izdVhdj.k dj.kkjs rs izfrHkkoar
gksrs- lkfgR;kP;k v/;kRekrwu thoukps v/;kRe ‘kks/k.kkjs ljns’keq[kkaps lkfgR;
vkgs- vk/;kfRed fopkjkyk rs loZthouLi’khZ fopkj ekurkr- ek.klkP;k
tx.;kpk ‘kks/k ?ks.kkjs doh] ys[kd vkf.k fopkjoar ;kaP;k’kh R;kap ukra tqGya
gksra- ns’kLFk vkf.k fons’kLFk izfrHkkoarkaP;k lkfgR; vkf.k fopkjkae/kwu R;kaP;k
fparukyk ,d fn’kk feGkyh gksrh-
vlk ,dw.k ^^«;a-fo-ljns’keq[k % O;Drh vkf.k ok³~e;** ;k izca/kkpk
vkjk[kMk vkgs- ;k izca/kkrwu ljns’keq[kkaP;k lkfgR;klanHkkZr dkgh fuoMd
fu‛d‛kZ [kkyhy izek.ks ekaMrk ;srhy-
v½ fu‛d‛kZ
466
1- ljns’keq[k ;kauh dfork] dknacjh] ukVd] vuqokn] leh{kk v’kk
ok³~e;izdkjkrwu foiqy ys[ku dsys vkgs- vusd iqjLdkjkauh R;kaP;k
lkfgR;Ñrhapk lUeku >kyk vkgs-
2- ljns’keq[k ;kauh dfork] dknacjh] ukVd] vuqokn] leh{kk v’kk
ok³~e;izdkjkrwu foiqy ys[ku dsys vlys rjh dknacjhdkj vkf.k leh{kd
Eg.kwup R;kapk izHkko vf/kd vkgs-
3- vusd ys[kd vkiY;k lkfgR;kP;k iszj.kk lkaxrkauk ygkueksBîkk ?kVukapk
mYys[k djrkr- ek= ljns’keq[k R;k ?kVukauk dsoG fufeRr ekurkr- izsj.kk
vf/kd [kksy] lqIr] xqarkxqarhP;k vlrkr- nSuafnu okLrokrgh R;kaph chts
isjysyh ljns’keq[kkuk vk<Grkr- R;keqGsp ygkui.kkiklwups lq[knq%[kkaps
vuqHko] vkbZ&oMhy] xq:tu ;kaps izseGi.k vkf.k ekxZn’kZu] izlaxfo’ks‛kh
HksVysY;k O;Drhauh fnysyh LQqj.ks fdaok R;kauh dsysys vk?kkr] ftoyx
fe=eSf=.kh vkf.k vkIrifjokj ;kaps vkiY;k’kh tqGysys ok rqVysys /kkxs]
vkiY;k fparu’kDrhyk iksl.kkÚ;k lkfgR;Ñrh vkf.k dykn’kZus] oSpkfjd xzaFk]
euLoh Hkk‛k.ks] o`Rri=&ekflds ;k lokZapk ,dhÑr vlk laLdkj&ukn
ljns’keq[k vkiY;k lkfgR;kP;k izsj.kk ekurkr-
4- ljns’keq[kkauh vkRepfj= fyfgys ulys rjh R;kaps thou ;k uk R;k izdkjs
R;kaP;k lkfgR;krwu vkysp vkgs-
5- ljns’keq[k czkã.k dqGkrhy vlys rjh ekuoh thoukrhy vkf.k
lkfgR;krhy o.kZHksn] oxZHksn] Js.khHksn R;kauh d/kh Lohdkjyk ukgh- nfyr
dFkk] dfork] vkRepfj= R;kauh vfr’k; mRlqdrsus vkf.k vkoMhus okpys-
R;kfo‛k;hP;k izfrfØ;k O;Dr dj.kkjs dkgh ys[kugh R;kauh dsys-
6- okLrokpk os/k ?ksrkauk vk’k; vkf.k vfHkO;DrhP;k ikrGhojhy iz;ksx’khyrk
gs R;kaps oSf’kVîk vkgs-
467
7- ljns’keq[kkaps lkfgR; gs jatukP;k okVsus tk.kkjs lkfgR; ukgh-
8- ljns’keq[kkaP;k lexz lkfgR;kpk lwj] nq%[k] vkxfrdrk] ‘kksdkRerk vkf.k
,dkdhi.k ;kr felGwu xsyk vkgs- ekuoh vfLrRokrhy vVG nq%[kewyrk]
‘kksdkRerk gs R;kaP;k lkfgR;kps var%lw= vkgs- ljns’keq[k dsoG nq%[k O;Dr
dj.kkjs fopkjoar uOgrs rj nq%[kkpa vfLrRo letwu ?ks.kkjs vkf.k ekuoh
thoukrhy nq%[kkpk Loj ‘kks/k.kkjs izfrHkkoar gksrs-
9- ljns’keq[k lkfgR;krhy ?kVuk&izlaxkauk egRo fnY;kis{kk varjaxkoj y{k
dsafnzr djrkr-
10- lkekU; ek.klkP;k nq%[kkis{kk ,[kk|k fopkjoarkpa nq%[k vf/kd [kksy
mRdV vlra] ;kpk izR;; R;kaP;k lkfgR;krwu ;srks-
11- lkfgR;kP;k v/;kRekrwu thoukps v/;kRe ‘kks/k.;kpk iz;Ru ljns’keq[kkauh
dsyk vkgs- vk/;kfRed fopkjkyk rs loZthouLi’khZ fopkj ekurkr-
12- ljns’keq[kkaph dfork vkf.k ukVîkys[ku dknacjh vkf.k leh{ksP;k rqyusr
izHkkoh Bjr ukgh-
13- ns’kLFk vkf.k fons’kLFk izfrHkkoarkaP;k lkfgR; vkf.k fopkjkae/kwu R;kaP;k
fparukyk ,d fn’kk izkIr gksrs-
14- R;kaP;k lkfgR;kr ^euksfoÜys‛k.k* vkf.k ^HkkofoÜys‛k.k* ;kauk uSfrd]
HkkSfrd vkf.k vk/;kfRed izsj.kk izkIr >kyh vkgs-
15- jfldrsyk vkRefu‛Bk vkf.k vkRe’kks/k ;kaph tksM nsÅu uoh okV
pks[kkG.;kpk iz;Ru ljns’keq[kkauh dsyk vkgs-
16- R;kaph ‘kSyh ok³~e;izdkjkuqlkj cnyrs- iq‛dGnk rh lk/kh] lksih] ljG
ân;kyk tkÅu fHkMrs- d/kh rh dkO;kRe gksrs rj d/kh vyadkjkauh ltrs-
468
17- R;kauh vkiY;k lkfgR;kr o.kZukRed] fuosnukRed] vkRedFkukRed]
euksfo’ys‛k.kkRed v’kk ‘kSyhaps iz;ksx dsys vkgsr-
*****
c½ ljns'keq[kkaps ejkBh ok³~e;krhy LFkku
ljns’keq[kkauh dfork] dknaacjh] ukVd] vuqokn] leh{kk gs ok³~e;izdkj
gkrkGys vkgsr- ;k ys[kukrwu ljns’keq[kkauh ejkBh ok³~e;sfrgklkyk fuf’pr
vls ;ksxnku fnys vkgs- ljns’keq[kkauh ,dk fparulw=koj vkiyh lxGh
ltZu’kDrh ,doVoyh vkgs-
ejkBh dkO;sfrgklkrhy doh ds’kolqrkaiklwu ljns’keq[kkai;Zarpk
iwoZihfBdspk FkksMD;kr vk<kok ?ksÅu ;kfBdk.kh dkO;kps cnyrs Lo:i
fopkjkr ?ksrys vkgs- 1818 e/;s is’kokbZpk vLr >kyk- lar] iar vkf.k rar
dforspk izokg {kh.k gksÅ ykxyk- baxzth dkO;kpk ixMk gGwgGw #Gw ykxyk-
R;keqGs lkekftd lq/kkj.ksps izfrfcac dforsr meVw ykxys- ;kp dkGkr
ds’kolqrkaph dfork vorjyh- ds’kolqrkauh dforsyk Lor%dMs vkf.k
okLrokdMs ikg.;kpk uok n`f‛Vdksu izkIr d:u fnyk- R;keqGs dfork gh
vkRefo‛dkjkps lk/ku cuyh- ds’kolqrkaps ledkyhu uk-ok-fVGd] fouk;d]
nRr ;k dfouhagh uo dkO;kyk izkjaHk dsyk- xksfoankxzt] jsankGdj] ckydoh
;k dohauh uodforsyk n`<ewy dsys- Hkk-jk-rkacs] panz’ks[kj ;kauh ds’kolqrkais{kk
osxGîkk iz”rhph dkO;fufeZrh dsyh- jfofdj.k eaMGkrhy fxfj’k] ;’koar]
ek/ko T;qfy;u ;kauhgh dkO;fufeZrhP;k pGoGhyk Hkj?kksl pkyuk fnyh-
e<sZdjh dforsus dkO;kP;k {ks=kr uoØkarh ?kMowu vk.kyh-
ds’kolqrkauh lkekftd caM[kksjh] fparu’khyrk] xw<xwatu ejkBh dforsr
vk.kys- fo’kq/n HkkodkO;] r`Ir izsekuqHko rkacsauh O;Dr dsyk- fulxkZdMs
ikg.;kpk uok n`f‛Vdksu ckydohauh fnyk- dYiukjE; izseiwtu xksfoankxztkauh
dsys- ek/ko T;qfy;ukauh oklukrhr izse vkf.k lkekftd #<hfo:) caM
iqdkjys- e<sZdjkauh ;q/nksRrj ;a=;qxhu okLrokph tk.kho d:u fnyh-
469
ds’kolqr rs e<sZdjkaP;k dforsus ekuoh thoukpk ‘kks/k ?ks.;kpk iz;Ru dsyk-
R;ke/;s izse] fulxZ] n q%[k] osnuk] fujk’kk] fu;rh] ;kruk] folaxrh] dk:.;]
foQyrk] vFkZ’kwU;rk ;kaps vusd lanHkZ O;Dr gksr xsys- ghp laosnuk iq<s «;a-
fo-ljns’keq[kkauh vuqljyh- ds’kolqr rs ljns’keq[k gk dkO;kP;k {ks=kr Qkj
eksBk ifjorZukpk dky[kaM gksrk- ;k dky[kaMkrhy dohauh izfrHksP;k tksjkoj
dkO;kr fofo/krk vk.kyh-
1950&55 P;k lqekjkl ;k uodforsus vfLrRooknkP;k toG tkÅu
ekuoh ,sfgdrsP;k iz’ukauk okpk QksMyh- R;keqGs uodkO;kP;k d{kk #ankoY;k-
;kp dky[kaMkr Eg.kts b-l-1955 lkyh «;a-fo-ljns’keq[k ;kapk ^mRrjjk=* gk
dkO;lax zg izdkf’kr >kyk- ;k dky[kaMkr ejkBh dkO;kus T;k osxGîkk okVk
‘kks/kY;k R;kfo‛k;h fn-iq-fp=s Eg.krkr] ^^dks.kR;kgh ok³~e;hu laL”rhr
izfrHksph fofo/krk O;Dr gks.;klkBh izfrHkkoarkauk fudjkps vkReHkku vlkos
ykxrs] rlsp R;kauk ijaijsph [kksy let vlkoh ykxrs- 1950 P;k lqekjkl
ejkBh dforsr vls izfrHkkoar gksrs- e<sZdj] iq-f’k-jsxs] eueksgu ukrw] bafnjk
lar] foank djanhdj] ‘kjPpanz eqfDrcks/k] ^oS’kk[k* ¼«;a- fo- ljns’keq[k½] ;-n-Hkkos]
olar gtjuhl ;k lokZaP;k dforsdMs ,dne ikfgys rj fofo/krspk
lek/kkudkjd izR;; ;srks-**1 ds’kolqr rs ljns’keq[k ;kaP;k dky[kaMkrhy gk
dkO;izokl ejkBh dforsyk uoizorZu ?kMfo.kkjk dky[kaM vkgs- ljns’keq[kkaph
dfork iwoZlqjha’kh ukrs lkax.kkjh rj vkgsp i.k iq<hy dkGkrhy dohauk rh
izsj.kkgh ns.kkjh vkgs-
ljns’keq[kkaP;k dforsus lq[k&lkSn;Z&vkuan ;kis{kk nq%[k&fujk’kk&osnuk
;kaphp fofo/krk O;Dr dsyh- R;kaP;k dkO;kfo‛k;h izk-fuf’kdkar Bdkj Eg.krkr]
^^laca/k mRrjjk=hps Hkkofo’op vrZ}ankauh Hkjysys vkgs- lkSan;Z vkf.k okLro]
O;Drh vkf.k oLrw] lR; vkf.k vn~Hkwr] tk.kho vkf.k us.kho ;kaps rk.k
dfoeukyk [ksprkgsr-**2 ljns’keq[kkaP;k dforsr nq%[k] fujk’kk] osnuk ;k
Lo:ikr lnk dkGks[kp vorjyk vkgs- R;kaP;k dforsrhy vkRela?k‛kkZps
470
Lo:i vkf.k thou fparu ;kapk fopkj dsyk Eg.kts nq%[k] osnuspk lwj R;kaP;k
thou;k=sr fdrh vkf.k dlk meVyk vkgs ;kpk izR;; ;srks-
;kuarj ek= ljns’keq[k iqUgk dkO;kdMs oGys ukghr- R;kapk ewG fiaM
dknacjhpk gksrk- ejkBh dknacjhrhy ljns’keq[kkaps LFkku ‘kks/krkauk gk vk<kok
?ksryk vkgs-
1960 uarj ejkBh lkfgR;ke/;s uodknacjh vorjyh- lektkph
lkaLÑfrd xjt Eg.kwu rh tUekyk vkyh- dknacjhdkjkauh lHkksorkyP;k
ifjljk’kh ,d:i gksÅu lkekftd mRrjnkf;Ro ikj ikMys- O;Drh vkf.k
lekt ;kapk ijLijlaca/k ‘kks/k.;kpk R;kauh iz;Ru dsyk- v’kk dknacjhdkjkae/;s
«;a-fo-ljns’keq[k gs ,d egRokps dknacjhdkj Eg.kwu vksG[kys tkrkr-
lkBksRrjh dkGkrY;k dkgh ys[kdkauh dknacjh ;k ok³~e; izdkjkr uos iz;ksx
dj.;kpk iz;Ru dsyk- Hkkypanz usekMs ¼dkslyk] tjhyk] >wy] fc<kj½( ‘kjPpanz
eqfDrcks/k ¼f{kizk] ljgí] tu gs oksGrq tsFks½( vkuan ;kno ¼>ksach] ukaxj.kh]
?kjfHkarh] dkposy½( vkf.k «;a-fo-ljns’keq[k ¼c[kj ,dk jktkph] Mkaxksjk ,dk
uxjhpk] mPNkn½ gs ys[kd dkgh lw=kauh ,desdka’kh cka/kysys vkgsr- ejkBh
dknacjhdMs vR;ar xaHkhji.ks ikg.kkÚ;k ;k ys[kdkauh ejkBh dknacjhP;k izkarkr
vkiyh ,d vksG[k fuekZ.k dsyh vkgs-
ljns’keq[kkaP;k ^c[kj&Mkaxksjk&mPNkn* ;k dknacjh =;h ckcr f’kjh‛k
?kkVs ;kauh ekaMysyh Hkwfedk egRoiw.kZ okVrs- rs fyfgrkr] ^^ek.klkP;k Bk;h
vlysY;k lr izo`Rrhph] lkSgknkZyk] lkeatL;kyk Nan ns.kkÚ;k ?kVuk izk;%
vkiY;k Hkksorkyh ?kMr vlrkr- lkbZ[ksMlkj[;k NksVîkk laLFkkuh xkokrhy
?kVuk ;k oSf/kd leL;sps NksVs[kkuh Lo:i vkgs- R;krhy vusd ?kVukae/kwu
lektkP;k fojkV osnusyk O;Dr dj.;kpk iz;Ru ;k frUgh dknacÚ;karwu
fnlrks- ,danj dkyiV gk toGtoG 70&80 o‛kkZpk vkgs- R;kn`f‛Vdksukrwu
ikfgys rj lkekftd] lkaLd`frdn`‛Vîkk O;fDrxr vkf.k lkewfgd nq%[kkph rh
xkFkkp vkgs- Hkhrh] dyg] fo}s‛k] ijLij rqVysi.k v’kke/kwu ;s.kkjh vVG
v’kh foeuLdrk ;kaP;k n`‛VpØkrwu gks.kkjh ijoM VkGrk ;s.ks vo?kM vkgs-
471
ek.kwl fuR;kps vk;q‛; txr vlrkauk ts ‘kks/kr vlrkr R;k izo`Rrhrwu
R;kaP;k ftoari.kkph [kw.k vlrs- izse&lkSgknZ ;k Hkkoukae/kwup R;kyk vafrer%
nq‛V izo`Rrhauk Nsn nsrk ;s.ks ‘kD; vkgs- vafre thousPNk vlw ‘kdrs rh ;k
dknacjh&=;hrwu feG.kkjs v[ksjps Qfyr vkgs-**3
ljns’keq[kkauh ejkBh dknacjh ok³~e;kyk uohu fn’kk fnyh vls Eg.k.ks
vfr’k;ksDrhps Bjsy- ijarq ejkBh dknacjh ok³~e;kr Lor%ps LFkku fuekZ.k dsys
;kr ‘kadk ukgh- ekuoh thoukrhy ekuoh eukP;k foÑrhiklwu rs lq‛V&nq‛V
izo`Rrhai;Zarps fp=.k R;kauh izkekf.kdi.ks o fufHkZMi.ks dsys- iq:‛kh oklusiklwu
rs L=h;kaP;k oklusi;Zarph fofo/k #is R;kaP;k dknacÚ;kae/kwu izfrfcafcr >kyh-
R;kaP;k dknacÚ;kauh ek.klkyk ek.kwl Eg.kwu tk.kwu ?ks.;kpk iz;Ru dsyk vkgs-
foJke ‘kjnpanz xqIrs fyfgrkr] ^^f’kYidkj gk Lor%P;k eukryh izfrek dksjr
dksjr frP;k’kh rknkRE; ikorks- ljns’keq[k vkiY;k ys[kukrwu [kyRokP;k
leL;syk fHkMys- ;k fpjaru leL;soj mik; ukgh] vla dkghrjh izkS<]
vLoLFk dj.kkja lR; R;kauh lkafxrya- ek.klkyk ek.kwl Eg.kwu tx.;kr
uSfrd grk’kk ;srs gs R;kauh j?kqohjflag jktkP;k laosnu’khy #idkrwu]
nslkbZP;k fu‛Bkoku lsosrwu vkf.k jktl ukokP;k izs;’khP;k grk’ksrwu lkafxrya-
dq.kkyk vkoMks] u vkoMks i.k bfrgklkps vuqltZu dj.kkjh R;kaph iz[kj
uSfrd ys[k.kh gh lqbZlkj[kh Vksdnkj vkgs- R;kaP;k dknacÚ;karwu ekuoh
thoukps vrkfdZd foHkze vkiY;k vaxkoj ekjsdÚ;kalkj[ks /kkowu ;srkr-
xkjBowu Vkdrkr- vareqZ[k djrkr- vUu] oL= vkf.k fuokÚ;kuarj pkSFkh
ewyHkwr ekuoh xjt Eg.kts ^fgjok&fuGk Ons‛k* rj ulsy\ gk fgjok&fuGk]
dkghlk osMlj Hkkl.kkjk }s‛k R;kaP;k frUgh dknacÚ;kapk t.kw LFkkf;Hkko vkgs-
**4
ljns’keq[kkaP;k eukr ,dk xq.koku i.k deuf’kch jktkph vkf.k R;kP;k
laLFkkuph th rLohj ?ke?ker gksrh R;koj R;kauk dknacjh fygk;ph gksrh- gs
djr vlrkauk dkYifud lafo/kkudkP;k #ikaxkar bfrgklkpk vkHkkl R;kauk
eqjok;pk gksrk- ,dk fof’k‛V jktkP;k fdaok laLFkkuP;k pfj=koj rh
472
vk/kkjk;ph uOgrh- ljns’keq[kkaps ckyi.k dks.kR;k laLFkkuP;k jkt/kkuhr xsys
gs T;kauk ekfgr gksrs R;kauh R;k laLFkkukyk R;kaP;k dknacÚ;kae/;s ‘kks/k.;kpk
iz;Ru dsyk- ek= ljns’keq[kkafo‛k;h O;fDrxr ekfgrh ulysY;k okpdkauh
R;kaP;k ekfgrhrY;k laLFkkups izfrfcac ikfgys- vusdkauh gk jktk dks.k\ rks
vlk dk okxrks\ lkbZ[ksM gs laLFkku dqBys\ ;kfo‛k;h eksBs dqrwgy O;Dr
dsys- ghp mRlqdrk ?ksÅu foJke ‘kjPpanz xqIrs ¼xksok½ gs 16 fMlsacj 2004
jksth ljns’keq[kkauk HksVk;yk lksykiwjyk R;kaP;k ?kjh xsys- rsOgk ljns’keq[k
Eg.kkys] ^^ek÷;k lkbZ[ksM laLFkkuojP;k dknacÚ;kacíy okpdkauk dekyhph
mRlqdrk okVr vlrs vkf.k j?kqohjflag ukokpk vlk dqByk jktk] R;kpk
nslkbZ ukokpk dkjHkkjh gs [kjks[kjp gksÅu xsys dk\ gk R;kapk iz’u vlrks-
;k dknacÚ;kaP;k ik=kaph okpd usgehp mRlqdrsus fopkjiwl djr vlrkr- gh
ik= [kjh vlkohr vlk lxGîkkapk la’k; vkgs- i.k eh ;kcíy dqByagh
fo/kku djr ukgh- ek÷;k dknacÚ;k ;k lkfgfR;d dykÑrh Eg.kwup
letkO;kr vla eh okpdkauk lkaxrks-**5
ljns’keq[kkauh frUgh dknacÚ;kae/khy ik=] izlax vkf.k LFkGs iw.kZi.ks
dkYifud vlwu okLrokrhy dks.;k g;kr ok fnoaxr O;DrhaP;k pfj=ka’kh
R;kaps lkE; dsoG ;ksxk;ksxkus vl.;kpk laHko vkgs] vlk fuokZGk nsÅu
okpdka’kh n`‛VhHkzekpk [ksG [ksGwu dkYifud lafo/kkudke/;s bfrgklkpk
vkHkkl eqjo.;kpk iz;Ru dsyk vkgs- okLrokcjkscj vl.kkÚ;k vnHkqrkP;k ;k
feJ.kkyk ^e;klqjkph dj.kh* Eg.krk ;sbZy dk; vls fopkjY;koj ljns’keq[k
Eg.krkr] ^^e;lHkk izR;{kkr jpysyh vlsy&ulsy] i.k frP;kryh lR;kFkZrk
vk’p;Zdkjd o y{k.kh; vkgs- thoukrY;k vn~Hkwrkyk okLrokr Fkkjk vkgs gk
ek>k izR;; vkgs- dknacÚ;karwu gs jlk;u dls teys vkgs] R;kph izfØ;k
lkaxrk ;sr ukgh- ^[kknY;kph xksMh nsf[kY;klh u ;s* ;k /krhZoj Eg.ksu] dh
ts fyfgys R;krhy jlkfoHkkZokps foÜys‛k.k rqEgkyk iV sy vls eyk djrk
;s.kkj ukgh-**6
473
ljns’keq[kkauh lkfgR;ke/khy cgqrka’k loZ ok³~e;izdkj gkrkGysys vkgsr-
R;ke/khy dknacjh gk ok³~e; izdkj gkrkGwu ejkBh dknacjh ok³~e;kps nkyu
le`/n dsys vkgs- ,dk osxGîkk vk’k;foÜokps n’kZu ?kMfo.kkjh R;kaph dknacjh
vkiys osxGsi.k tirs-
ejkBh dknacjh ok³~e;kr ljns’keq[kkauh tlk vkiyk Blk fuekZ.k dsyk
rlk ukVîkok³~e;krgh R;kauk vkiyk Blk fuekZ.k djrk vkyk dk gs
ikg.;kpk iz;Ru ;kfBdk.kh dsyk vkgs-
ukVd gk lkfgR;izdkj dFkk] dfork] dknacjh ;k lokZais{kk vxnhp
fHkUu vkgs- egkjk‛Vªkr ejkBh ukVdkapk mex cgq:is] xksa/kG] rek’kk] yfGr]
Hkk:M] n’kkorkj] dGlw=h ckgqY;k bR;knhaP;k [ksGkr lkiMrks- l.k] ;k=k]
mRlo v’kh izlaxh gs iz;ksx gksr vlr- lkaxyhps laLFkkfud fparke.kjko
iVo/kZu ;kauh dkgh dkuMh dykoarkaph ukVds ikfgyh- v’kk Lo:ikph ukVds
ejkBhrgh Ogkosr v’kh bPNk R;kauh vkiY;k injh vlysys lsod fo‛.kqnkl
Hkkos ;kaP;kdMs O;Dr dsyh- R;k bPNspk vknj djr 1843 lkyh Hkkos ;kauh
^lhrkLo;aoj* gs ukVd fyfgys o R;kpk iz;ksxgh dsyk- egkjk‛Vªkyk
dje.kqdhpk ,d uok izdkj ykHkyk- uarjP;k dkGkr ejkBh ukVdkus pkaxysp
ewG /kjys- vusd ukVdeaMGs vkf.k ukVîklaLFkk mn;kl vkY;k-
ejkBh ukVdkyk ?ko?kohr #i izkIr >kys rs v..kklkgsc fdyksZLdjkaP;k
ukVdkauh- R;kaps ^’kkdaqry* gs ukVd vfr’k; xktys- ;krhy laxhrkP;k
okijkus yksdkauk HkqjG ?kkryh- laxhrkph yksdfiz;rk y{kkr ?ksÅu
fdyksZLdjkauh ^laxhr lkSHknz* ukVdkpk iz;ksx dsyk- fdyksZLdjkaP;k ;k
ukVdkus vktgh vkiyh yksdfiz;rk dk;e Bsoyh vkgs- fdyksZLdjkaP;k uarj
R;kaps ,d f’k‛; xksfoan cYykG nsoy] Jhikn Ñ‛.k dksYgVdj] Ñ‛.kkth
izHkkdj [kkfMydj] jke x.ks’k xMdjh] Hkk-fo-ojsjdj] iz-ds-v=s] eks-x-jkax.ksdj
;kauh ukVdkph ijaijk iq<s pkyw Bsoyh- ikSjkf.kd] ,sfrgkfld] jktdh;]
lkekftd ukVdkauh ejkBh jaxHkwehr vkf.k ukVdkae/;s vewykxz cny ?kMowu
vk.kyk-
474
vk/kqfud dkGkr ejkBh ukVîkl`‛Vh fofo/k vaxkauh cg:u ;sr vlrkauk
uO;k fi<hr dkgh y{k.kh; ukVddkj mn;kl vkys- fo-ok-f’kjokMdj] iq-y-
ns’kikaMs] olar dkusVdj] fot; rsaMqydj] iq:‛kksRre nkjOgsdj] Jh-uk-isaMls]
jRukdj erdjh] vuar dk.ksdj] ek/ko euksgj] egs’k ,ydqapokj] vP;qr o>s]
lfr’k vkGsdj] xks-iq-ns’kikaMs] fo|k/kj iqaMyhd] vfuy cosZ] foJke csMsdj gh
eaMGh ukVîkys[kukP;k ckcrhr vusd uouos iz;ksx djhr gksrh- 1982 lkyh
«;a-fo-ljns’keq[kkauh vkiY;kp ^c[kj ,dk jktkph* ;k dknacjhps Lor%p
ukVîk:ikarj dsys- rs ^Vkgks* ;k ukokus izfl) >kys- rj 1986 lkyh ^FkSeku*
gs R;kaps nqljs ukVd izdkf’kr >kys-
ljns’keq[kkauh izR;{k ?kVukRed dFkkudkP;k iyhdMs tkÅu ek.klkaps
Hkkl&vkHkkl&LoIu ;kaps tx] ek.klkapk ckgsjhy lkekftd orqZGk’kh vl.kkjk
laca/k] ek.klkek.klke/kY;k laca/kkps rk.kr.kko ‘kks/k.;kpk iz;Ru dsyk-
vn~Hkqrkps tx vkf.k O;ogkjkps tx ;krhy ukR;kapk ‘kks/k ?ks.;kpk iz;Ru
ljns’keq[kkauh dsyk- gs djrkauk nksUgh ukVdkapk fo‛k; lkekftd vlyk rjh
nksUgh ukVdkae/kwu Eg.kkok rlk ekuoh eukpk ‘kks/k R;kauk ?ksrk vkysyk ukgh-
,d fof’k‛V Hkwfedk vkf.k n`f‛Vdks.k leksj Bsowu ljns’keq[kkauh ukVîkfufeZrh
dsyh vlyh rjh ukVdkP;k jpukra=kr Qkjlk osxGsi.kk R;kauk vk.krk vkyk
ukgh- nkgd vlk ‘kksdkRe vFkok lq[kkRe vuqHko rs ukVdkyk nsÅ ‘kdy sys
ukgh- ljns’keq[k xaHkhj izÑrhps ys[kd vlY;keqGs ukVdkae/;s R;kauk
fouksnkpk okij djrk vkyk ukgh- izs{kdkauk ukVîkx`gkr f[kGowu Bso.;kph
rkdn R;kaP;k ukVdkr fuekZ.k >kyh ukgh-
dknacjhdkj Eg.kwu ejkBh lkfgR;{ks=kr R;kauh tks vkiyk Blk fuekZ.k
dsyk rks ukVîk{ks=kr R;kauk fuekZ.k djrk vkyk ukgh] gh oLrqfLFkrh vkgs-
ukVîkok³~e;{ks=kr ljns’keq[kkauk tjh vkiyk Blk fuekZ.k djrk vkyk
ulyk rjh ejkBh leh{ksrhy ljns’keq[kkaps LFkku egRoiw.kZ vkgs-
e<sZdjkapk ^lkfgR; vkf.k vkRefu‛Bk* ¼1935½ gk ys[k izfl)
>kY;kiklwu R;kaP;kHkksorh izfr‛Bsps ,d oy; fuekZ.k >kys gksrs- e<sZdjkaP;k
475
lkSan;Z’kkL=h; vkf.k leh{kkRed ys[kukoj myVlqyV tjh Vhdk gksr xsyh
rjh rh ;k oy;kyk pkyuk ns.kkjhp gksrh- 1935 rs 1939 P;k njE;ku
^ok³~e;hu egkRerk* gh ys[kekyk fyfgyh xsyh- gh ys[kekyk ejkBh
ok³~e;kP;k ,dw.k fodklkyk vizR;{ki.ks mi;qDrp Bjyh- ok³~e;fufeZrhlkBh
vko’;d vlysY;k vkRefu‛Bk] rknkRE; ;k ckch e<sZdjh leh{ksus izFkep
lkafxrY;k gksR;k- 1955 lkyh e<sZdjkaps ^lkSan;Z vkf.k lkfgR;* gs iqLrd
izfl) >kys- R;keqGs leh{kk {ks=kr e<sZdjkapk ncnck vk.k[khup ok<yk-
e<sZdjh leh{ksrwu ts ok³~e; fuekZ.k gksr xsys R;kus osxGîkk izdkjs fopkj
djk;yk lq:okr dsyh- R;keqGs ejkBh leh{kkgh cnyyh- ;k ekxkZus
e<sZdjkaP;k leh{kspk izHkko ok<rp xsyk-
uoleh{ksus lkfgR;kP;k vkÑfrca/kkoj] tM.k?kM.khoj]
vk’k;&vfHkO;Drhoj] ‘kSyhoj fo’ks‛k Hkj fnyk- R;keqGs lkfgR;fo‛k;d fopkjkar
iwohZP;k ekukus vf/kd l[kksyrk izkIr >kyh- gh l[kksyrk izkIr d:u ns.;kps
dk;Z ck-lh-e<sZdj] xaxk/kj xkMxhG] ek/ko vkpoy ;kauh dlks’khus dsys-
e<sZdjkaP;k lkSan;Zfopkjkus leh{kdkauk th pkyuk fnyh R;krwu uoleh{ksph
dGlw=s myxMr xsyh- ejkBh leh{kkfopkj iwohZP;k rqyusus vf/kd izkS< o
izxYHk gks.;kl lkgîk >kys- xaxk/kj xkMxhGkaP;k leh{ksus uoleh{kslaca/khps
iwoZxzg nwj dj.;kpk iz;Ru dsyk- xkMxhGkaph uoleh{kk thoufo‛k;d
uolaosnusrwu o dykfufeZrhfo‛k;d uo/kkj.ksrwu tUekyk vkyh- R;keqGs uk-lh-
QMds] jk-Jh-tksx] fn-ds-csMsdj ;kauh xkMxhGkaP;k leh{ks’kh oknp ?kkrys-
vk/kqfud ejkBh lkfgR;{ks=kr dkgh leh{kd gs ekrCcj lkfgR;fuekZrsgh gksrs-
fo’ks‛kr% dknacjh vkf.k leh{kk ;k nksUgh izdkjkauk leFkZi.ks isy.;kpk iz;Ru
dkgh ys[kdkauh dsyk- R;ke/;s ok-e-tks’kh] MkW-dsrdj] QMds] [kkaMsdj]
eqfDrcks/k] Hkkypanz usekMs ;kaP;kcjkscjp «;a-fo-ljns’keq[kkapkgh fopkj vxR;kus
djkok ykxsy-
dyslkBh dyk vkf.k thouklkBh dyk vls nksu xV
izpfyr >kys- dykoknh dysyk Lok;Rr ekuwu dysP;k
476
vkÑfrca/kkyk&jpukrRokyk egRo nsÅ ykxys rj thouoknh dykÑrhrhy
vk’k;ewY;s egRokps ekuw ykxys- leh{ksP;k ;k {ks=kr jfldrsyk vkRefu‛Bk
vkf.k vkRe’kks/k ;kaph tksM nsÅu uoh okV pks[kkG.;kpk iz;Ru ljns’keq[kkauh
dsyk- lkfgR;fufeZrh vkf.k lkfgR;O;kikj ;kdMs ozrLFk xkaHkh;kZus ikg.;kpk
iz;Ru ljns’keq[kkauh dsyk- ekuoh vfLrRokrhy vVG nq%[kewyrk] ‘kksdkRerk
;kapk ‘kks/k ?ks.ks gs ljns’keq[kkaP;k leh{ksps y{; gksrs- R;keqGs rh fujk’kkoknh
vkgs] vlsgh Eg.krk ;sbZy- leh{kk vkf.k lkfgR; ;kauk thoukP;k lexzrsiklwu
osxGs rksMwu ikg.ks ljns’keq[kkauk ekU; ulY;keqGs gh leh{kk v/;kRe
fopkjka’kh dqBs dqBs laxr >kyh vkgs- rjh ljns’keq[kkaP;k n`‛Vhus gh leh{kk
xkS.k Bjr ukgh- rj ok³~e;hu&lkaLÑfrd Hkkukph ,d izkfrfuf/kd vfHkO;Drh
Bjrs- lkfgR;kph fiz;rk vkf.k dY;k.kdkfjrk dks.kR;k ewY;ka’kh tksMysyh]
R;kps uosi.k vkf.k lukruRo dks.kR;k xq.ky{k.kkar] leh{ks’kh R;kps ukrs fdrh
gkfnZd ok mijss] lR;kps vuqla/kku o lexzrsps Hkku gh nksUgh lkfgR;kyk o
leh{ksyk Fkksji.k d’kh nsrkr] ;k fopkjeaFkukrwu ljns’keq[kkaph gh dkVsdksj
leh{kk gksr xsyh vkgs-
lkfgR;kpk vkf.k leh{kspk thouk’kh vlysyk fofo/kkaxh laca/k ‘kks/krkauk
ljns’keq[kkaph leh{kk foLrkjyh vkgs- rs Eg.krkr] ^^ok³~e;hu dykÑrhP;k
}kjs izrhr gks.kkjk oS;fDrd ok lkewfgd Lrjkojhy vuqHkokpk vk’k; leh{kk
‘kCnkafdr djhr vlsygh- i.k R;kgwu lw{e] izHkkoh xks‛V Eg.kts R;k vk’k;kyk
tkf.kosP;k izdk’kkpk tks xkHkk vlrks R;kps fnXn’kZu leh{kk d: ikgrs- gk
xkHkk <kscG jhrhus thoukpk vFkZ ulwu vFkZLQqj.kkps dsanz vlrks-
dykÑrh r’khp frph leh{kkgh okpdkP;k tkf.kosyk laiUu vkf.k
foLr`r djrs- ;k tkf.kolaiUursykp dykÑrhP;k vkLokndkGh vFkkZps uos
uos mUes‛k ;sr jkgrkr-
euq‛;ek=kP;k ,danj thoukuqHkok’kh jfldkyk lgHkkxh dj.;kr
lkfgR;kph r’khp leh{ksph lkFkZdrk vlrs-**7 ljns’keq[kkauh vkiys
fopkjeaFku O;Dr djrkauk leh{ksP;k #< f’kLrhph] fopkjiz.kkyhaph d/khp
477
fpark dsyh ukgh- dks.kkyk rjh vkoM.kkÚ;k ‘kSyhua vki.k fygkoa vla
ljns’keq[kkauk d/khp okVya ukgh- e<sZdjkaph ‘kSyh R;kauk #pr ukgh- i.k rh rs
eukiklwu ekurkr- dkj.k rh [kkl e<sZdjkaph jks[kBksd] vo?kM] lPph] Jfed
vkgs- leh{kk v’kh vlkoh u~ r’kh ulkoh vlyh xkoa<G ekLrjdh ljns’keq[k
Lohdkjr ukgh-
^^vkiyh vkoM&ukoM nMowu Bsorks rks leh{kd foÜoklkgZ uOgs-**
vls ij[kM fo/kku rs djrkr- vkiY;k eukps dy yiow xsY;kl okpdka’kh
laoknkyk [kksV ;srs] vls ljn s’keq[k ekurkr- ;koj jk-x-tk/kokauh uksanoysyh
izfrfØ;k egRoiw.kZ vkgs- rs Eg.krkr] ^^ljns’keq[kkaps gs euksxr fopkjkyk
>adkj.kkjs vkgs- vkoM&fuoM ;k ukekyk lkfgR;fo‛k;d vls ok R;k vFkkZps
dlysgh fo’ks‛k.k ljns’keq[k ykor ukghr- ;kpk vFkZ vkoM&fuoM gh dsoG
lkfgR;kiqjrh lhfer ukgh- frP;kr lkfgR;ckgîk v’kk vusd ok lxGîkkp
xks‛Vh ok fo‛k; lekfo‛V gksrkr- ;kpk vFkZ ,o<kp dh] leh{ksr leh{kd
vkiY;k T;k T;k vkoMhfuoMh nMowu u Bsork m?kM djrks] R;k R;k
vkoMhfuoMh O;kid lkdY;kP;k izns’kkrhy fo‛k;kaP;k ckcrhr vlrkr ok
laHkorkr- gh n`‛Vh izk/kkU;kus vkLoknd leh{ksP;k cqMk’kh vlrs o frP;kojhy
vk{ksikykgh dkj.k gksrs- lkfgR;Ñrhps vkdyu&vkLoknu djrkuk ts ts
Hkkorjax o fopkjrjax mBrkr] R;kauk R;k lkfgR;ÑrhP;k tyk’k;kP;k e;kZnk
vlrkr ok iMrkr- ák tyk’k;kps dkB vksykaMwu lkdY;kP;k izns’kkrhy
foLr`r tylkxjkr rs Hkkorjax ok fopkjrjax QSykow ykxys] dh ex iz’u
fuekZ.k gksrks- i.k ;k iz’ukph n[ky ?ks.ks ljns’ke q[kkaP;k Hkwfedsr clr ukgh-**8
rsOgk ;k ys[kukyk ^leh{kk* gs in iqjsls okVr ulY;kus fuf’kdkUr Bdkj
R;kyk ^lpsru leh{kk* fdaok ^loZd‛k leh{kk* vls lacks/krkr- ^^ljns’keq[kkaP;k
loZp leh{kkys[kukdMs ;k n`‛Vhus ikfgys Eg.kts R;kryh fo/kk;drk]
ldkjkRedrk] vk/;kfRedrk] vkRefu‛Bk] Hkkokos’k vkf.k Kkuksikluk] ladhrZu
vkf.k laoknksRlqdrk fo’ks‛kRokus tk.kow ykxrs-**9
478
Ekkuoh vfLrRokpk vk/;kfRed fopkj lkfgR;ke/;sgh dlk vkfo‛Ñr
gksrks gs ljns’keq[kkauh ‘kks/k.;kpk iz;Ru dsyk vkgs- vk/;kfRed fopkjkyk rs
loZthouLi’khZ fopkj ekurkr- ^^lkfgR;kps v/;kRe ‘kks/krkauk ljns’keq[k
vfLrRokP;k ewydankik’kh tkrkr- rsFks ?ksÅu tk.kkÚ;k l[kklkaxkrhapk gkr
/kjrkr- ;k nSoh izfrHkkoarkae/;s fdrhgh osxGsi.kk vlyk rjh varjh rs izsee;
vkf.k d:.kk’khy vlrkr- R;kapk foÜokl ckGxwu ljns’keq[k HkkSfrd
‘kkL=k/kkfjr fopkjiz.kkyh ukdkjrkr- vkÑfrokngh ukdkjrkr- tx.;k’kh]
laLÑrh’kh vkf.k ek.klkyk iM.kkÚ;k ewyHkwr iz’uka’kh T;kauk dkgh ns.ks?ks.ks ukgh
v’kk xks‛Vhaps ljns’keq[kkauk okoMs vkgs-**10 lkfgR;kP;k v/;kRekrwu thoukps
v/;kRe ‘kks/k.kkjh ljns’keq[kkaph leh{kk vkgs- R;keqGs thou vkf.k lkfgR; vls
foHkktu rs djr ukghr- lkfgR; ghp R;kauh vkiyh thoulk/kuk ekuyh
vkgs-
ljns’keq[kkauh leh{kk ys[kukrwu th ewY;fu‛Bk vfHkO;Dr dsyh vkgs
frP;k’kh cjsp’ks leh{kd lger >kys vkgsr- R;ke/;s izkeq[;kus izk-jk-x-tk/ko]
fuf’kdkUr Bdkj] e-n-gkrd.kaxysdj] vfouk’k lizs ;kauh ljns’keq[kkaps leh{kd
Eg.kwu ejkBh leh{ksrhy LFkku egRokps ekuys vkgs-
ejkBh leh{kscíy ljns’keq[k lek/kkuh ukghr- rh leh{kk R;kauk Qkj
{kh.k vkf.k QqVdG okVrs- ,danj lkfgR; o dyk ;kapk fuR; thouk’kh
vlysyk _.kkuqca/k /;kuh ?ksÅu dkgh Fkhe] dkgh ladYiuk] rRofl)kar
;kaP;k vuq‛kaxkus lkfgR;kph vkykspuk d syh tkr ukgh vlk R;kapk vkjksi
vkgs- lkfgR; o dyk ;kaph mikluk ejkBh lektkua eukyk ykowu ?ksrysyh
ulY;kus] ^^lkfgR;kP;k fufeZrhph o R;kP;k vH;klkph lektthoukr Lora=
izfr‛Bk vlkoh v’kh >ksac.kkjh tk.kho vkeP;kr meVsy rsOgk dqBa ;ksX; fn’ksua
vkEgh pkyk;yk ykxw- dkO;kph o vU; yfyrdykaph mikluk gh vkiY;k
lpsruRokph [kw.k vlrs- frP;kr O;fDreRokpa fodlu vkf.k lkekftdkpa
lathou vlra- gs vkEgkyk lkoZtfud Lrjkoj tk.koysyap ukgh- vla gksbZy
rsOgk leh{ksph pkyw voLFkk fufÜprp cnysy-**11 vlk vk’kkokngh
479
ljns’keq[k O;Dr djrkr- e<sZdjiwoZ vkf.k e<sZdjksRrj dky[kaMkrhy
laosnu’khyrk R;kauh lkj[;kp vkLFksus letwu ?ksryh vkgs-
lkfgR; o leh{kk ;kaph fufeZrh] Lo:i] vkdyu] vkLokn o xq.ko.kZu
;klaca/khph ljns’keq[kkaph Lora= v’kh Hkwfedk vkgs- lR;kps vuqla/kku o
lexzrsps Hkku lkfgR; vkf.k leh{kk ;k nksgksaukgh Fkksji.k izkIr d:u nsrkr]
gh R;kaph rRoizo.k Hkwfedk vkgs- lkfgR;ÑrhP;k o lkfgfR;dkaP;k
vkReizR;;kps foÜys‛k.k ljns’keq[k ,dk var%lw=kr jk[k.;kpk iz;Ru djrkr-
ekuoh vfLrRokrhy vVG nq%[kewyrk] ‘kksdkRerk gs R;kaP;k leh{ksps var%lw=
vkgs- ejkBh rlsp if’peh lkfgR;fopkjkaph laiUurk ljns’keq[kkaP;k leh{ksus
v/kksjsf[kr dsyh vkgs-
izxYHk thoun`‛Vh vl.kkÚ;k ijarq xaHkhj fu‛Bsus fy[kk.k dj.kkÚ;k
ljns’keq[kkaps ejkBh lkfgR;krhy ;ksxnku egRoiw.kZ vlwugh R;kaP;k
lkfgR;kph ejkBh okpdkauh vkf.k leh{kdkauh ikfgts R;k izek.kkr n[ky
?ksryh ukgh- ejkBh okpdkauh R;kaph mis{kk dsyh- ;kpa ‘kY; R;kauk lrr
tk.kor gksra- foJke ‘kjnpanz xqIrs ;kauh ljns’keq[kkauk ,d dknacjhdkj
Eg.kwu] ,d ys[kd Eg.kwu rqEgh lek/kkuh vkgkr dk;\ vlk i z’u fopkjyk-
R;koj rs Eg.kkys] ^^foJke] eh nsokyk ,dp ekx.ka ekxrks] iq<P;k tUeh rjh
eyk ;qjksie/;s ,d ys[kd Eg.kwu tUekyk ?kky-**12 ejkBh lkfgR;ke/;s
ljns’keq[kkaP;k lkfgR;kph Qkj’kh n[ky ?ksryh xsyh ulY;kus R;kauk iq<P;k
tUeh ys[kd Eg.kwup i.k ;qjksie/;s tUekyk ;k;pa gksra- T;k ys[kdkdMs ,d
izxYHk thoun`‛Vhpk f’kYidkj Eg.kwu ikfgY;k tkra R;kP;k dkGtkrhy
mis{kspa gs ‘kY; ikgwu foJke xqIrs fyfgrkr] ^^i.k ljns’keq[k] rqEgkayk Eg.kwu
lkaxrks] dh ehp uOgs] rj ek÷;klkj[ks vusd okpd rqeP;k fy[kk.kkoj
eukiklwu izse djrkr- djr jkgw- dkj.k rqeP;k ok³~e;hu vkLFksps iz’u gs
‘kkys; xf.krkP;k ikBîkiqLrdkrY;k mnkgj.k&laxzgklkj[ks] vkikiyh r;kj
mRrja lkscr ?ksÅu vkysys ukghr- vkEgkayk gs ekghr vkgs----eyk R;kauk
480
dkGtkiklwu lkaxkola okVya gksra] dh ljsn’keq[k] iq<P;k tUehlq/nk rqEgh
«;a-fo-ljns’keq[k Eg.kwu egkjk‛Vªkrp tUekyk ;k- eqacbZ&iq.;kyk udks]
fonHkZ&ejkBokMîkkrlq/nk udks] rj vkiY;k gDdkP;k lksykiwj xkohp
tUekyk ;k- rksi;Zar vkeP;klkj[ks vkLFksps uos dksaHk QqVysys vlrhy vkf.k
okpd Eg.kwu vkEgh dnkfpr vf/kd izxYHk vkf.k fnynkj >kysys vlw-**13
lanHkZ xzaFk
1- laik-iokj xks-ek-@ ejkBh lkfgR; % izsj.kk o Lo:i]
gkrd.kaxydj ikI;qyj izdk’ku eqacbZ] izFkeko`Rrh 1986 i`-
76
2- Bdkj fuf’kdkar ejkBh dfork% Lo:i vkf.k foospu]
Lok/;k; egkfo|ky; izdk’ku iq.ks]
izFkeko`Rrh 1977 i`-357
3- ?kkVs f’kjh‛k vk’k;] fnokGh vad ¼lksykiwj½2001]
i`-70
4- xqIrs foJke ‘kjnpanz varukZn] es 2006] i`-43
5- r=so i`-42
6- ljns’keq[k «;a-fo- vk’k;] fnokGh vad ¼lksykiwj½2001]
i`-109
7- ljns’keq[k «;a-fo- izns’k lkdY;kpk] Jhfo|k izdk’ku iq.ks]
1979 izkLrkfod
8- tk/ko jk-x- «;a-fo-ljns’keq[k % ozrLFk] O;klaxh o Lora=
n`‛Vhps leh{kd] egkjk‛Vª lkfgR; if=dk]
vad Ø-290] tqyS] vkWxLV] lIVsacj 1999
i`-17&18
9- Bdkj fuf’kdkUr LQfVdfnos] lqfo|k izdk’ku lksykiwj]
2000 izLrkouk] i`-uÅ
481
10- r=So i`-rhu
11- ljns’keq[k «;a-fo- /kqds vkf.k f’kYi] lu ifCyds’ku
iq.ks] 1985 eqyk[kr] i`-189
12- xqIrs foJke ‘kjnpanz varukZn] mfu] i`-44
13- r=so i`-44
d½ ifjf’k‛Vs
1- lanHkZ lkfgR;lwph
vH;klxzaFk
1- tks’kh ;-xks-& nq/kkph ?kkxj] izlkn izdk’ku iq.ks] 1963
2- ;kno vkuan& ejkBh lkfgR; lekt vkf.k laLd`rh] esgrk
ifCyf’kax iq.ks] izFkeko`Rrh 1985
3- dqyd.khZ v-ok-& lkfgR;fopkj] izfrek izdk’ku iq.ks]
fOnrh;ko`Rrh 1997
4- xks[kys m‛kk fn-& ;-xks-tks’kh&thou vkf.k ok³~e;] Jhfo|k
izdk’ku iq.ks] izFkeko`Rrh 1987
5- ;kno vkuan& lkfgR;kph fufeZrh izfØ;k] esgrk izdk’ku iq.ks]
fOnrh;ko`Rrh 1991
6- laik-iokj [email protected] e-n-& ejkBh lkfgR; % izsj.kk o
Lo:i] ikI;qyj izdk’ku eqacbZ] izFkeko`Rrh 1986
7- Bdkj fuf’kdkar& ejkBh dfork % Lo:i vkf.k foospu] Lok/;k;
egkfo|ky; izdk’ku iq.ks] 1977
8- e<sZdj ck-lh-& lkSan;Z vkf.k lkfgR;] ekSt izdk’ku eqacbZ]
izFkeko`Rrh 1960
9- gLrd m‛kk& dknacjh vkf.k ejkBh dknacjh] lkfgR; lsok izdk’ku
vkSjaxkckn] ifgyh vko`Rrh 1993]
10- ckiV iz-ok-@ xksMcksys uk-ok-& ejkBh dknacjh ¼ra= vkf.k fodkl½]
Oghul izdk’ku iq.ks] frljh vko`Rrh 1973
482
11- MkW-dkGs dY;k.k& Hkk‛kkarjehekalk] laik-dY;k.k dkGs@MkW-vatyh
lkse.k] izfrek izdk’ku iq.ks] 1997
12- ukjdj mn; & ok³~e;hu okn % ladYiuk o Lo:i] laik-izk-
lhrkjke jk;dj o vU;] esgrk ifCyf’kax gkÅl iq.k s]
izFkeko`Rrh 1990
13- ikV.kdj jk-Hkk-& lkSan;Zehekalk] ekSt izdk’ku eqacbZ] izFkeko`Rrh
1974
14- usekMs Hkkypanz& VhdkLo;aoj] lkdsr izdk’ku vkSjaxkckn]
1990
15- jktk/;{k fot;k& e<sZdjkaph dfork % Lo:i vkf.k lanHkZ] ekSt
izdk’ku x`g] izFkeko`Rrh 1991
fu;rdkfyds
1-tk/ko jk-x- «;a-fo-ljns’keq[k % ozrLFk] O;klaxh o
Lora= n`‛Vhps leh{kd] egkjk‛Vª lkfgR;
if=dk] vad Ø-290] tqyS] vkWxLV]
lIVsacj 1999
2- gkrd.kaxysdj e-n- yfyr Qsczq-2006
3- cksYyh y{ehukjk;.k lkfgR;lwph Qsczq-2006
4- laik-oS| uhrhu@ vk’k;] fnokGh vad 2001 lksykiwj
jkGsjkLdj t;ar
5- [kksys foykl lR;dFkk] tkus-1974
6- panzHkw‛k.k dqyJs‛B yfyr] tqyS 1999
7- rqdnso jksfg.kh izfr‛Bku] lIVsacj&vkWDVksacj 2004
8- xqIrs foJke ‘kjPpanz varukZn] es 2006
483
nSfuds
1- QMdqys fueZydqekj nS-ldkG dksYgkiwj jfookj 18 fMlsa-2005
iqjo.kh
2- dsrdj vk-Jh- nS-egkjk‛Vª VkbZEl] jfookj iqjo.kh] 19 uksOgscj
2000
2- ljns’keq[kkaph lkfgR;laink
dfork %&
1- dfork panzdsrwph vkf.k mRrjjk= %& vcksyh izdk’ku lksykiwj
1999
2- rqjs panzQqykps& ljns’keq[k] lqfo|k izdk’ku lksykiwj izFkeko`Rrh
2004-
dknacjh %&
1- llsfejk %& euksgj xzaFkekyk iq.ks 1944
2- c[kj % ,dk jktkph %& frljh vko`Rrh] ekSt izdk’ku eqacbZ 1998
3- Mkaxksjk % ,dk uxjhpk %& ekSt izdk’ku eqacbZ 1998
4- mPNkn %& ekSt izdk’ku eqacbZ 1978
ukVd %&
1- Vkgks %& lqi.kZ izdk’ku iq.ks 1982
484
2- FkSeku %& lqi.kZ izdk’ku iq.ks 1986
vuqokn %&
1- fl)kFkZ & iwosZph ;k=k %& lqfo|k izdk’ku lksykiwj 2003
2- [kyhy ftczku % nsonwr %&lqfo|k izdk’ku lksykiwj] f}rh;vko`Rrh
2009
3- dk¶dk’kh laokn %& iùxa/kk izdk’ku iq.ks 2006
4- nsonwrkpa fogkjou vkf.k vxznwr %& lqfo|k izdk’ku lksykiwj 2008
leh{kk %&
1- va/kkj;k=k %& ekSt izdk’ku eqacbZ 1968
2- xMdÚ;kaph lalkjukVds %& ekSt izdk’ku eqacbZ 1970
3- izns’k lkdY;kpk %& Jhfo|k izdk’ku iq.ks 1979
4- jkenkl % izfrek vkf.k izcks/k& frljh vko`Rrh] lqfo|k i zdk’ku
lksykiwj 2005
5- /kqds vkf.k f’kYi& lu ifCyds’kUl iq.ks 1985
6- ‘kkjnh; panzdGk& ekSt izdk’ku eqacbZ 1992
7- LQfVdfnos& lqfo|k izdk’ku lksykiwj 2000
485
3- ljns'keq[kkapk thouiV
tUe%& 22 uksOgsacj 1919] vDdydksV
f’k{k.k%& ,e-,-ch-Vh-
vDdydksV& lsaVªy izk;ejh Ldwy 1925&1929
‘kgkth gk;Ldwy 1929&1931
lksykiwj& gfjHkkbZ nsodj.k gkLdwy 1931&1936
iq.ks& l-i-egkfo|ky; 1936&1940
fVGd dkWyst vkWQ ,T;qds’ku 1945&1946
lkaxyh& foyhaXMu egkfo|ky; 1943&1944
O;olk;%& f’k{kd&U;w gk;Ldwy ¼vkrkps paMd gk;Ldwy½
lksykiwj 1942&1960
izk/;kid& n;kuan egkfo|ky; lksykiwj
1960&1979
lnL;& ejkBh vH;kleaMG] eqacbZ fo|kihB 1982&1985
egkjk‛Vª jkT; lkfgR; laLÑrh eaMG
1983&1986
f’kokth fo|kihB flusV 1988&1991
e`R;w& 12 fMlsacj 2005 lksykiwj
izkIr iqjLdkj
egkjk‛Vª jkT; lkfgR; iqjLdkj ¼izFke½
xMdÚ;kaph lalkjukVds 1971
c[kj ,dk jktkph 1974
486
mPNkn 1980
Mkaxksjk ,dk uxjhpk 2000
egkjk‛Vª lkfgR; ifj‛kn iqjLdkj
mPNkn 1981
jkenkl % izfrek vkf.k izcks/k 1985
izk-jk-Jh-tksx leh{kk iqjLdkj
jkenkl % izfrek vkf.k izcks/k 1885
‘kkjnh; panzdGk 1994
izk-lksuksiar nkaMsdj ok³~e;eaMG iqjLdkj
jkenkl % izfrek vkf.k izcks/k 1985
HkS:jru nek.kh iqjLdkj
c[kj ,dk jktkph 1988
Qk; Qk¡Ms’ku iqjLdkj bpydjath 1996
vkpk;Z v=s iqjLdkj lksykiwj 1999
ds’kojko dksBkoGs iqjLdkj iq.ks
Mkaxksjk ,dk uxjhpk 1999
fiz;n’kZuh vdkneh iqjLdkj eqacbZ
Mkaxksjk ,dk uxjhpk 2001
v-Hkk-ejkBh lkfgR; laesyu eqacbZ 1999 T;s‛B lkfgfR;d lRdkj
lkfgR; vdkneh iqjLdkj fnYyh
Mkaxksjk ,dk uxjhpk 2004
487
*****