Jan-Fev 1 · 22 Don Bosco nia hakerek kona-ba Sistema Preventivu 23 Tatoli fiar 24 Indulgensi...

Jan-

Fev

1

Jan-

Fev

2

KONTEÚDU

3 Editoriiál

3 Husi Provinsiiál

5 Halo buat ne’ebé nia de-han

6 José nia istória hateke ho matan fiar nian

12 Fila fali ba abut

13 Amlulik ida nafatin amlulik

14 S. Francisco de Sales: inspirasaun umanizmu sale-zianu

15 Fuan nia ukun-fuan

16 Ir. Eusebia Palomino, “itin-eráriu santidade” nian

22 Don Bosco nia hakerek kona-ba Sistema Preventivu

23 Tatoli fiar

24 Indulgensi selama Tahun Iman

26 “Eco” husi Sínodu. Entrev-ista ho Dom Basílio

30 Sarani hotu nia misaun: sai Evanjelizadór

33 Lidun moris konsagrada

34 Feto konsagrada: “Maro-mak ninia emar no serví-na’in Kreda nian”

36 Moris pasadu iha esperién-sia pesoál no espirituál

38 Dxernimentu iha vida espiri-tuál

41 Tama kle’an bá

42 Komunika interessa ha’u

44 Filme ruma atu reflete ko-na-ba fiar

- Horton hears a Who!

- Letters to God

- Millions

- Des hommes et des dieux – Of God’s and men - Uomini di Dio

Responsavel FMA TATOLI: Ámbitu Komunikasaun Sosiál

PROVINSIA TIN Dili, Timor-Leste

Jan-

Fev

3Ta

toli

- Hus

i Pro

vins

iál

Husi Provinsiál

Irmán doben sira, foin-sa’e sira, família sira, leigu no leiga sira, kolaboradór no kolaboradora sira,

Ha’u mai hasoru imi ho fuan nakonu

ho esperansa no ksolok iha tinan 2013 ne’ebé foin hahú. Ita iha Tinan Fiar nian ne’ebé lori dezafiu Evanjelizasaun Foun nian. Reitór-Mor fó mai ita estrétia furak ho títulu: “Hanesan Don Bosco, ita oferese ba foin-sa’e sira Evanjellu ksolok nian liuhusi pedagojia laran-di’ak nian”. Tema ne’e la’o hamutuk ho buat ne’ebé Kreda husu ba sarani ida-idak, husi ema konsagradu/a sira atu sai evanjelizadór/a no edukadór/a sira ho bolun atu akompaña foin-sa’e sira iha sira-nia deskoberta kona-ba Maromak nia projetu ba sira-nia moris. Ita simu konvite husi padre Pascual Chávez, atu hakbesik Don Bosco Edukadór nune’e hakle’an Sistema preventivu hodi valoriza pedagojia fuan nian, hodi halo nia sai programa moris nian iha nivel pesoál no komunidade edukativa. Madre Jerál iha ninia aprezentasaun kona-ba estréia nia fó apelu esplisitu ida: “Ho haraik-an no konviksaun, ita husik estréia interpela ita no haka’as an ho ksolok, ho laran-ma-nas foun no kompeténsia profisionál, atu tradús iha moris buat hotu ne’ebé propoin mai ita. Ida-ne’e mak opor-tunidade di’ak ida atu avalia ita-nia estilu moris nian, atu hamutuk sai

Editoriál: Tinan Fiar nian, tempu favoravel ba renovasaun interiór

Tinan ida tan entrega ba ita atu haburas ita-nia moris nu’udar ema, nu’udar sarani, iha ita-nia vokasaun partikulár rasik, nu’udar konsagrada/u, nu’udar inan-aman, nu’udar sarani.... Nu’udar Kreda ita simu prezente Tinan Fiar nian atu hafoun fali ita-nia fiar. Amu-Papa iha tinan kotuk husu ba sarani sira maibé liuliu ema konsagradu/a sira atu aproveita didi’ak Tinan Fiar ne’e. Nia hateten: “Sa-rani hotu, maibé liuliu membru sira In-stitutu Vida Konsagrada nian, simu don inisiativa ida-ne’e, no ha’u hein katak sira bele moris Tinan Fiar nian nu’udar tempu favoravel ba renovasaun interiór, ne’ebé ita sente nafatin nesesidade, ho aprofundi-mentu kona-ba valór esensiál sira no ezi-jénsia sira konsagrasaun rasik”. Ita hatene katak urjénsia boot iha Kreda Universál mak hatán ba dezafiu sira mai husi joven sira, família no formasaun ema Kreda nian. Ida-ne’e insisténsia ne’ebé tuir Dom Basílio mós, sai ita-nia Kreda nia preokupasaun. Loos duni, joven, família no ema konsagradu no amlulik sira mak rikusoin no forsa Kreda nian, maibé mós sosiedade nian. Agora, oinsá mak ita oras ne’e fó liman ba malu atu bele loos duni hatán ba dezafiu urjente sira-ne’e?Tatoli iha edisaun ida-ne’e konvida ita hotu atu tama kle’an iha ita-nia moris, lee ita-nia istória ho Maromak nia matan buat barak ita la komprende iha moris no hatán ba Nia tuir vokasaun ne’ebé nia haraik mai ita ida-idak. Sá mak furak liu duké saboreia kmanek sira Maromak halo mai ita, nu’udar nia oan doben sira, Don Bosco nian, liuhusi ita-nia istória nu’udar FMA iha Timór ba tinan 25?

Tinan Foun ida ho Fiar nabilan!

Jan-

Fev

4Ta

toli

- Hus

i Pro

vins

iál

metin iha Evanjellu nia anúsnsiu”. Iha fulan dahuluk tinan nian, riku ho festa saleziana sira, mai ita hafoun ita-nia domin ba Don Bosco moris tuir nia iha ninia hilin ba Maromak no ninia determinasaun atu saran moris tomak, nune’e foin-sa’e sira bele koñese Ma-romak nia domin. Nu’udar komunidade edukativa mai ita fahe don espirituál sira atu haklaken Evanjellu ksolok nian iha família, iha eskola, iha am-biente sira serbisu nian hodi moris hanesan Don Bosco no Madre Mazza-rello, pedagojia laran-di’ak nian. Iha tinan pastorál foun ne’e ita-nia fun-dadór sira fó konvite pesoál ida: “tau iha ó-nia oin hamnasa no kuda iha ó-nia fuan laran-di’ak”. Mai ita ida-idak buka aproveita patrimóniu espirituál ida-ne’e hodi halo nia fó fuan iha ita-nia realidade iha Timór no Indonézia!Ita mós tama ona iha tinan ikus pre-parasaun nian ba jubileu prezensa FMA ba tinan 25. Ita intensifika ita-nia “agradesimentu” ba Maria liuhu-si saran-an kontínua ba Nia, nune’e nia bele kontinua halo kmanek bo-boot iha ita-nia moris no iha reali-dade Inspetoria nian. Ita halo sai ita-nia orasaun hasa’e an nian ida-ne’e:

Ha’u taka hodi agradese imi ba prezente orasaun no domin nian ba irmán An-gelita. Ita kontinua husu ho fiar boot don saude nian liuhusi beata Maria Troncatti nia intersesaun!Mai ita sai ida de’it iha dalan domin nian! Ir. Paola Battagliola

“Ita rahun di’ak tebes, ó Maria, Virjen ho fuan boot.

Ho domin Inan nian ita hatene ida-idak nia espetativa

subar iha fuan laran,ne’ebé buka sentidu auténtiku ninia Vokasaun rasik.

Fó korajen ho fuan inan ho hakaran kle’an moris nian,

Atu hatene saran an nu’udar don no servisu ba Kreda.

Lolo ita-nia liman nakloke mai ami,bainhira dalan sira hilin nian

sai susar no todan.Haraik mai ami

ita-nia fiar transparente, bainhira ami-nia fuan namlele no

lahakmatek.Fó mai ami

ita-nia harohan konfiansa nian atu komprende, atu la’o ba oin,

atu serví.Virjen Inan, simples iha fuan.Virjen Biin, apoiu iha dalan.Virjen Belun, sin moos nian

ba Domin.harohan daet ba Vokasaun santa sira,

don ksolok nian husi Maromak nia Karidade. Amen”.

Jan-

Fev

5Ta

toli

- Hal

o bu

at n

e’eb

e’ N

ia d

ehan

LECTIO BA MORI S

Jan-

Fev

6Ta

toli

- Hal

o bu

at n

e’eb

e’ N

ia d

ehan

José nia istória hateke ho matan fiar nian

José mak figura emblemátika kona-ba Maromak nia lala’ok, ne’ebé halo buat

di’ak hodi uza mós ema nia hahalok aat, no fó glória ba ema sira ne’ebé hetan per-segisaun ho modu injustu. Figura ne’e mós emblemátika iha referénsia kona-ba tempu naruk ne’ebé dala barak presiza atu Maro-mak bele realiza nia planu ho modu totál. Husi José mai men-sajen ida fiar nian, pasiénsia no espe-ransa lahó desko-rajen: presiza tinan tolunulu atu nia komprende tanbasá Maromak husik atu nia maun sira duni sai nia husi família, atu faan nia hanesan la’ós ema ida nia oan. Iha figura José nian mós ho ninia moris susar no ninia mo-ris glória nian, haksumik anúnsiu profétiku Kristu ne’ebé hedi mate iha krús no moris-hi’as ne’ebé tribunál ema sira nian hanehan no Maromak glorifika.

José nia infánsia

Testu bíbliku aprezenta José nu’udar la-barik ida ne’eb´e husi ki’ik kedas nia

maun sira hakribi no rai kunan ba nia lahó motivasaun ida: “Nia maun sira , haree katak sira-nia aman hadomi nia liufali oan sira seluk, rai kunan ba nia no la ko’alia di’ak ho nia” (Gen 37,4). Testu la dehan se nia maun sira husu tansá mak Jacob hadomi liu nia duké sira. Husi narrasaun nia kon-tinuasaun, bainhita sira nia ódiu konkretiza ho hakaran atu oho nia, ita bele hanoin ho razaun katak Jacob komprende sé mak nia

oan sira ida-idak, no karik komprende sé mak José. Husi ne’e mak ita bele fó justifi-kasaun ida iha distinsaun ne’ebé Jacob iha ba oan sira. Iha Bíblia, iha akontesimentu dahuluk ódiu entre maun no alin, katak Kaín no Abél nian buat ruma hanesan akontese: testu sagradu hateten katak Maromak simu Abél nia sakrifísiu maibé hakribi Kaín nin-ian (kf. Gen 4,4-5), maibé la dehan tansá. Defaktu, ninia tansá sei fó sai tuirmai, bain-hira ita koñese Kaín ninia personalidade loloos bazeia ba ninia hahalok sira. Maro-

mak la presiza hein omisídiu ( h a h o h o k ) atu hatene sé mak Kaín, no tan ne’e mak nia la simu sakrifísiu mai husi fuan toos ida. Iha José no nia maun sira nia istória,

istória tomak nia lala’ok haktuir mai ita sé mak José no sé mak nia maun sira, no ba-zeia ba retratu sira-nia personalidade nian ita la hakfodak ona katak Jacob hadomi José liufali nia oan sira seluk. Ne’e la’ós injustisa paterna: José loos duni ema di’ak liu, hanesan Abél di’ak liu Kaín. Maski bele haree Maromak tulun nia, maibé la’ós tulun ida atu evita esperiénsia rejeisaun ka terus nian ba José; maibé ida-ne’e rikusoin espirituál partikulár ida ne’ebé Maromak haraik ba nia atu tahan nia iha terus sira nia simu: Maromak hatán ba nia maun sira-nia ódiu hodi fó karizma profétiku partikulár ida ba José husi kedas infánsia: “José iha mehi ida... Nia iha tan mehi seluk” (Gen 37,5.9). Iha mehi sira-ne’e nia haree ona ninia futuru no ninia vokasaun atu sai ema boot ida la’ós de’it iha nivel relijiozu maibé mós iha glória umana.

Jan-

Fev

7Ta

toli

- Hal

o bu

at n

e’eb

e’ N

ia d

ehan

José nia personalidade: Sé mak José

Presiza komprende didi’ak sé mak loos duni José, Jacob nia oan. Ninia person-

alidade mak xave atu komprende nia istória tomak, no mós haree iha nia personalidade baze atu Maromak bele halo milagre hodi hasai buat di’ak husi buat aat: ida ne’e bele akontese de’it bainhira ema ne’ebé terus no kona buat aat soi personalidade no fuan ida hanesan José nian. Iha kap. 37 , hak-tuir katak José sente ódiu hale’u nia no iha ámbitu ninia família rasik nia laran (kf. vv. 4.8.10). Maibé la haktuir liafuan ida husi José, autodefeza nian, ka kesar nian, ka rebeliaun nian. Ne’e mak indikasaun dahu-luk kona-ba nia personalidade ho fuan boot ne’ebé la taka an ba mentalidade kloot no laran-foer. Ita haree katak nia simu ema nia laran-aat hasoru nian hodi la halo vin-gansa. Testu dehan de’it katak nia haktuir ninia mehi sira ba nia aman no maun sira, maibé la haktuir José nia reasaun ba sira-nia liafuan hirus nian: nia personalidade laran-maus ida no la buka atu mesamesak halo justisa.

Kap. 37 konta mós oinsá nia maun sira hakarak oho nia no mós fa’an nia ba

ema Madian sira ne’ebé lori nia ba Ejitu no fa’an tenik nia ba funsináriu boot ida reinu nian, Putifár. Iha Putifár nia uma ita bele kapta aspetu seluk husi José nia person-alidade: fidelidade absoluta ba ninia devér sira, no ba ema ne’ebé fó konfiansa ba nia, domíniu ba ninia paixaun sira. Maromak nia bensan kontinua suli ba José,mesmesak iha rai estranjeiru, no buat hotu ne’ebé nia halo lori ézitu pozitivu. Putifár haree ba ne’e, entrega nia uma nia administras-aun tomak ba nia ho konfiansa lahó limite. Maibé nia tenke hasoru Putifár nia feen ne’ebé iha momentu ida gosta José. No tanba José lakohi nia, nia vinga hodi akuza nia ho lia-bosok no hatama nia iha kadeia.

Dala ida tan testu bíbliku la fó sai José nia liafuan hasoru ida, ka autodefeza. José simu ho hakmatek buat hotu ne’ebé mosu ba nia. Halo nune’e nia halo sai ninian ideál ema-matenek nian iha Ecle 2,4: “Simu buat hotu ne’ebé kona ó, iha pasiénsia iha situasaun terus nian, tanba ho ahi mak sei koko osan-mean no ema sira ne’ebé hili ona horiuluk iha fornu manas terus nian”. Nune’e José tama iha kadeia ho Faraó nia dadur sira. Maibé maski hela iha fatin ba ema aat sira, José ninia personalidade moos nabilan liu. Iha ambiente ida ema sala-na’in sira nian, José nia inosénsia naksira liután, inosénsia moris nian mal liafuan ida ne’ebé halian maka’as, maski iha ambiente nakukun mós. José moris iha kadeia, maibé moris nu’udar ema livre: “komandante da-dur nian konfia dadur sira hotu ba José no buat hotu iha nia laran, nia mak halo” (Gen 39,22). Sirkunstánsia sira labele halakon ema nia santidade, bainhira loos duni ema ida santu, nia nabilan hanesan faról iha ka-lan, no halo nia moris nu’udar ema livre iha fatin sira ne’ebé ema moris nu’udar atan mós. Ema ne’ebé ho modu livre saran nia an ba diabu de’it mak sai indiferente ba santidade, enkuantu ema seluk, maski la banati tuir nia dalan, bele haree iha ema santu buat ruma oinseluk. Bainhira nia hela iha prizaun, Na’i haraik ba nia sinál boot ida tan ba ninia laran-moos: haraik ba nia matenek ne’ebé nia koko ona bainhira sei labarik no molok nia maun sira duni sai nia husi família. Iha kalan hanesan ema daur na’in rua mehi buat ruma ne’ebé halo sira laran susar. José haree iha mehi sira-ne’e profesia no fó sai ba sira signifikadu mehi nian: iha loron tolu nia laran ida sei sai livre no ida fali sei hetan kastigu mate nian, no sai loos duni (kf. Gen 40,1-23). Ba ida-ne’ebé livre, José husu atu fó hanoin Faraó kona-ba ninia inosénsia, basá nia funsináriu Faraó nian. Maibé ema ne’e la

Jan-

Fev

8Ta

toli

- Hal

o bu

at n

e’eb

e’ N

ia d

ehan

hanoin tan, no José terus ba tinan rua tan ba sala ne’ebé nia la halo. Maski nune’e José la hasai liafuan aat ida ka murmurasaun ida ba ninia sorte. José terus barak, maibé ter-us nu’udar ema matenek. Tanba ne’e mak Maromak bele halo buat kmanek iha ninia istória triste ne’e (cfr. Gen 40,23). Mor-domu ne’e la hanoin tan nia to’o bainhira Faraó rasik iha mehi rua ne’ebé disturba nia, no m a t a n - d o o k sira Ejitu nian la koonsege komprende (kf. Gen 41,1-36). Nune’e José sai husi dadur-fatin no mosu iha Faraó nia oin. Iha tempu ne’e José iha tinan tolunulu (kf. Gen 41,46). José fó kedas resposta ba Faráo nia enig-ma nune’e, nia hatudu matenek boot liu fali matan-dook no siikdór sira reinu nian. Tanba ne’e Faraó entrega ba José adminis-trasaun país nian, atu enfrenta rai-hamlaha ne’ebé José siik sai (kf. Gen 41,37-49). Husi ne’e hahú faze foun ba ninia moris: nia asume responsabilidade boot, kaben no iha oan mane rua: Efraim no Manassés(kf. Gen 41,50-57). Maski lori tempu naruk, Maromak la husik ninia atan sira, halo sira sai livre no foti sira sai ema boot liu ukun-na’in sira, tanba sira ne’e maski iha polítika sira mak ema boot, sira ki’ik nafatin bain-hira hamriik iha segredu fundamenál sira-nia moris nian, no Maromak nia atan sira de’it mak bele deskobre.

José nia personalidade: Enkontru ho maun-alin sira

Enkontru ho nia maun-alin sira mak momentu aas ida atu revela José nia

personalidade ne’ebé kura tiha ona. Husi modu oinsá nia enfrenta enkontru ida-ne’e no ninia konsekuénsia sira, bele ha-

ree didi’ak katak nia la’ós ema ida ne’ebé kanek iha nia laran, hanesan nia lori iha nia laran ba tinan barak ne’ebé raan fali bainhira hanoin hetan ka bainhira ema se-luk nia liafuan ko’alia kona ba nia. Buat ne’ebé bele dehan ho serteza katak nia mak ema ida ne’ebé kura tomak iha ninia fuan. Nia maun sira fali la hetan kura husi sira-nia hahalok tuan. José rekoñese ninia maun sira maibé nia halo an hanesan ema estranjeiru; husi sorin seluk nia maun sira konvensidu katak sira iha hela vise-liurai nia oin no la iha suspeitu ida kona-ba ninia identidade loos . Iha pontu ida ne’e bele haree José nia personalidade nia as-petu seluk: nia iha kbiit polítiku boot, tau hamutuk injustisa ne’ebé nia koko tinan barak molok, la halo nia sai vingadór ida ba nia an rasik.Nia bele trata aat didi’ak

sira no sei laiha ema ida atu halo investi-gasaun kona-ba ba nia nu’udar emboot Ejitu nian. Faktu ida-ne’e mak hatudu di-mensaun kura interiór José nian. Nia ema ida ne’ebé halo rekonsiliasaun kle’an ho ninia instória no ho ninia asadu. Se nia mantein atitude maka’as ho nia maun sira la’ós tanba espíritu vingansa nian, maibé atu bele hatene liután kona-ba ninia famí-lia, hanesan bele haree iha istória tuir nian. Ninia suspeitu kona-ba sira sei dudu sira atu ko’alia barak kona-ba sira-nia aman no Benjamin, sira-nia alin ikun, ne’ebé nia la koñese (kf. Gen 42,9-17). Ita hotu sei la iha kbiit atu asume atitude pozitiva hasoru tempu prezente no sirkunstánsia atuál sira, se ita-nia fuan ladauk kura husi kanek sira

Jan-

Fev

9Ta

toli

- Hal

o bu

at n

e’eb

e’ N

Ia d

ehan

pasadu nian. Sinál dahuluk kura interiór nian mak fuan ne’ebé la sente nesesidade atu halo justisa ba buat aat sira nia simu iha pasadu. Husi sorin seluk, bainhira José hatudu oin toos ba sira, sira hateten ba malu: “Tebes duni ita lori todan ba salan ita halo hasoru ita-nia alin... Ruben dehan: Ha’u la dehan ba imi: keta sala hasoru la-barik ne’e? Maibé imi la rona ha’u. Oras-ne’e Maromak husu konta ba ita kona-ba nia raan” (Gen 42,21-22). Ida-ne’e hatudu katak sira nia kanek seidauk kura. Sira nia jestu ódiu nian atu hasai José husi sira-nia leet iha tempu uluk nian hakanek liu sira duké José rasik; iha emboot nia oin, mosu fali ba sira fantazma remorsu nian. Sira hatene katak sira merese Maromak nia kastigu no sirkunstánsia hotu ne’ebé koko sira, sira haree nu’udar kastigu ida. Signifi-kativu tebes atu haree oinsá ódiu hakanek liu ema ne’ebé rai kunan duké ida-ne’ebé hetan ódiu. Sé mak hetan ódiu lahó modu justu, Maromak nafatin hamrikk iha ninia parte, atu tahan nia no kura nia. Tanba ne’e mak José hetan kura no sira lae. Sira ko’alia iha ebraiku no sira la hatene katak José komprende, basá to’o momentu ne’ebá nia ko’alia ho sira ho lia-Ejitu, hodi uza duru-basa. Durante sira-nia inkéritu, José la bele tahan nina emosaun, maibé evita atu hatu-du sai: “Nia sees husi sira no tanis” (Gen 42,24). Ne’e mak sinál daruak kura interiór nian: fuan ida ho kapasidade atu sente emo-saun. Iha nia maun sira nia oin, nia la iha sentimentu hirus nian ka resentimentu ka hamrook ba vingansa nian, maibé emosaun de’it atu haree fali sira. Bainhira ita hetan kura husi ita-nia moras interiór, ita nia fuan sai mamar no sente laran-sadia, maski iha inimigu rasik nia oin. Ba José, buat ne’ebé importante liu fali ninia istória no susar sira ne’ebé nia koko mak hetan fila fali ninia família: nia sente emosaun bainhira haree nia alin ne’ebé moris bainhira nia sai tiha

ona nune’e, alin ne’ebé nia nunka koñese. Dala ida tan nia tenke taka an iha kuartu atu bele tanis atu sira keta haree no keta iha suspeitu (kf. Gen 43,29-30). Iha nia maun Judá nia diskursu de’it (kf. Gen 44,18-34), ne’ebé opoin ba José nia pedidu atu husik Benjamin ho nia mak nia la konsege ona halo fudik: “Ha’u mak José! Ha’u nia aman sei moris?” (Gen 45,3).

Mistériu Maromak nia vontade nian

Iha momentu ne’ebé José hatudu nia an ba nia maun sira, nia esprime mós konx-

iénsia kona-ba Maromak nia planu ba nia moris. Bele haree momoos katak José lee nia istória ho matan fiar nian, la’ós husi nia pontudevista maibé husi Maromak nia pontudevista. Nia rezultadu mak leitura ida nakonu ho roman no pozitividade: “Ha’u mak José, imi-nia alin, ne’ebé imi fa’an ba Ejitu. Maibé oras ne’e imi keta triste ka hatodan imi nia laran, basá Maromak ha-ruka ha’u mai uluk imi atu salva imi-nia moris” (Gen 45,4-5). Ida-ne’ebé inosente sai fali konsoladór ba sira ne’ebé halo aat ba nia. No milagre ida-ne’e bele akontese de’it tanba José iha kbiit atu lee nia moris, ninia susar sira, hodi hakat liu mentalidade kloot to’o haree sasán sira ho Maromak nia matan. Husi pontudevista aas ne’e, bele haree katak Maromak realiza hahalok sira hodi hakat liu perspetiva ne’ebé limita ema ida, tempu no espasaun . Bainhira ho tinan sanulu-resin-hitu nia maun sira fa’an nia ba karavana, ba ita-nia matan ne’e injus-tisa boot ida ne’ebé nia simu. Presiza hein tinan tolunulu atu hatene katak epizódiu aat ida-ne’e mak pedasuk, iha planu salvasaun nian, ne’ebé ninia destinatáriu mak José ninia familiár sira rasik, no hafoin Ejitu nia oan sira hamutuk ho povu viziñu sira ne’ebé hetan hamlaha: “Se imi hanoin buat aat ha-soru ha’u, Maromak hanoin atu uza nia ba

Jan-

Fev

10Ta

toli

- Hal

o bu

at n

e’eb

e’ N

ia d

ehan

di’ak, atu kumpre buat ne’ebé ohin sai tuir loloos: halo atu povu boot ida bele moris” (Gen 50,20). Defaktu, iha Ejitu, José de’it mak ho don koñesimentu nian, haree katak sei iha rai hamlaha naruk ida. No Maromak halo atu José bá Ejitu atu salva nasaun no territóriu sira, maski husi dalan ida oinseluk liu, liuhusi ema nia laran-aat. Ema nia liña bele kle’uk, maibé Maromak hakerek loos lahó difikuldade. Elementu ida importante atu komprende Maromak nia planu mak tempu. Atu kom-prende oinsá Maro-mak gia ita-nia mo-ris, presiza tempu naruk. José evita ba tinan 30 atu ha-sai ninia hanoin pe-soál kona-ba oinsá Maromak gia ninia moris. Depoizde husik atu nia maun sira rekoñese nia mak nia hateke ba ninia pasadu taterus nian, maibé ho matan ne’ebé moos hodi haree sasán sira ho Ma-romak nia roman. Nia iha tinan sanulu-resin-hitu bainhira fa’an nia, tinan ruanulu-resin-ualu nia tama iha kadeia no ho tinan tolunulu nia mosu iha Faraó nia oin atu in-terpreta mehi ne’ebé halo nia lahakmatek; oras-ne’e nia iha besik tinan 40. Oras-ne’e de’it, bainhira ninia maun sira mai husu hahán ba nia no família halibur malu fali mak, Maromak nia planu tekitekir sai klaru mós ba nia: “nia hanoin fali nia mehi sira “ (Gen 42,9). Ida-ne’e signifika katak ita sei la soi atitude matenek nian se ita julga istória iha dalan nia klaran, ka molok. Sei falta el-ementu barak atu komprende Maromak nia planu ho totalidade, ita sira ne’ebé la ha-tene futuru sei oinsá loos. Aban Maromak sei halo buat ruma foun mai ita no pedasuk foun ida sei aumenta tan ba mozaiku boot

ita-nia moris nian. Iha loron ikus, no iha moris nia rohan de’it, mak kuadru sei sai kompletu. Ida-ne’e mak razaun tansá Ben Sira hateten katak “loron mate nian di’ak liu ida moris nian” (7,1), loron ne’e de’it mak bele dehan sé mak ita loloos no istória ne’ebé maka Maromak halo ho ita. Salmu 105 esprime ho liafuan sintétiku istória ne’ebé Maromak halo ho José: “Nia halo rai hamlaha no harahun ai-han nia rezerva hotu. Iha sira-nia oin Nia haruka mane ida,

José ne’ebé ema fa’an nu’udar atan. Sira kesi nia ain ho korrente, sira taka nia ibun, to’o bainhira ninia pre-disaun sai realidade no Na’i nia Liafuan lori jusitisa. Liurai haruka kore nia, halo nia sai na’i iha nia uma, atu hanorin ulun sira tuir ninia hanoin no hano-rin matenek ba katuas

sira” (vv. 20-22). No iha livru sabedouria nian hatutan: “(Matenek) la husik ema justu ne’ebé sira fa’an, nia tun ho nia iha dadur-fatin, to’o loron ne’ebé haraik ba nia rota/setru liurai nian” (vv. 13-14).

José figura Kristu nian

Faktu seluk ne’ebé importante mak valór profétiku figura José nian liga ho

promesa mesiánika no Jezús nia minsitériu iha rai. Karakterístika sira Kristu nian, de-faktu, iha pontu barak hanesan ho ida José nian, nune’e ida ikus ne’e sai preanúnsiu ba Jezús. Elementu krsitolójiku dahuluk bele haree iha inísiu narrasaun nian: “Nia maun sira haree katak sira-nia aman hadomi nia liufali nia oan sira seluk, rai hirus ba nia no la ko’alia di’ak ho nia (Gen 37,4). Ita bele haree iha imajen ida-ne’e, karakterís-

Jan-

Fev

11Ta

toli

- Hal

o bu

at n

e’eb

e’ N

ia d

ehan

tika Oan ne’ebé simu domin boot: iha Nia de’it mak Aman hetan ksolok: ““Ida-ne’e mak ha’u nia Oan doben, ne’ebé fó ksolok mai ha’u” (Mt 3,17). No tempu hanesan ita haree ódiu ne’ebé mosu hasoru Nia tanba ninia intimidade ho Aman; Sinédriu konsidera ida-ne’e Jezús nia salan, nune’e kastigu ida de’’it nia tenke simu mak mate ( haree Mt 26,62-66). Nune’e mós iha ai-kanoik to’os-uvas nian, ema sira nia ódiu ba to’os-na’in nia oan ne’ebé halo nia mate no duni sai husi to’os laran (haree Mt 21,33-46). Iha Gen 37,12-14 Jacob haruka nia oan José ba nia maun sira ho finlalidade dame nian: “Bá haree ó-nia maun sira oinsá no oinsá balada sira, hafoin fila mai fó hatene ha’u” (v 14). Nia aman halo José nu’udar mediadór entre nia no nia maun sira se-luk. Ida-ne’e iha karakterístika hotu Jezús nian ne’ebé Aman Maromak haruka atu sai mediadór salvasaun nian ba umanidade to-mak. Elementu ida ne’ebé fó hanoin kona-ba narrasaun Paixaun tuir evanjelista João nian mak unuk liman naruk. Evanjelista valoriza unuk ida ne’ebé la suku no sol-dadu sira dada sorte. Sira temi ketak: “sira foti ninia hatais no fahe ba baluk haat, ida ba soldadu ida, no nia unuk”. Aleinde Sal-mu 22, ita bele dehan katak hanoin kona-ba José nia unuk, ne’ebé hetan relevánsia par-tikulár bainhira sira espulsa nia husi famí-lia, hanesan ho Jezús nia unuk ne’ebé hetan relevánsia partikulár bainhira ema espulsa nia husi mundu. Unuk mak hatais amlu-lik-boot nian noJosé mós, nu’udar figura Kristu nian, hala’o saserdósiu ida ho nia an rasik nia sakrifísiu. José rasik antisipa hodi halo leitura ida teolojia krús nian kona-ba ninia pasadu: bele haree iha 45,4-8 nune’e mós iha 50,17-21; povu boot ida moris tan-ba sakrifísiu ne’ebé Maromak husu ba José bainhira foin tinan sanulu-resin-hitu. Ele-mentu seluk ne’ebé iha korrespondénsia ho Kristu mak idade: José iha tinan 30 bainhi-

ra mosu iha Faraó nia oin, ka bainhira hahú nia vida públika (haree Gen 41,46). Nune’e mós, Jezús “bainhira hahú ninia ministériu nia iha tinan tolunulu” (Lc 3,23).Ikusnian, nia maun sira ne’ebé mosu iha nia oin mak referénsia ida ba ita ne’ebé sei hamriik iha Mane-Maksoin nia oin, bainhira ita mate: nia maun sira ta’uk liu hasoru nia, maibé nia laran-sadia no lakohi halo aat ba sira. Umanidade ho ninia salan hedi Kristu iha krús, nune’e, ha’u mós, individualmente no nu’udar sujeitu, sai responsavel ba ninia mate, tanba ha’u mós sala-na’in ida. Loron ida, ita sei mosu iha Nia oin iha loron tesi-lia nian no ita sei la rekoñese nia iha nia glória ne’ebé halo nia futar oin nakfilak; ita sei sente ta’uk maibé Nia mak sei fó aten-barani ba ita, hodi dehan: “Ha’u mak José, imi nia alin”. Iha loron ne’ebá ita sei kom-prende katak ninia preokupasaun mak ida de’it, ita-nia salvasaun, no tanba ne’e mak nia terus. Ita sei komprende katak nia la’ós inimigu ida, maski durante ita-nia moris iha rai ita dala barak haree nia nu’udar inimigu ka ida-ne’ebé hakarak hasai buat ruma husi ita-nia moris. Ita sei komprende katak ita sala atu atribui ba Nia nu’udar ida-ne’ebé fó terus mai ita, ne’ebé loloos nia kauza mak ita-nia lakohi rona ba ninia Liafuan. Maibé buat sira-ne’e hotu sei lakon, iha ha-noin mós no família sei sai fali ida de’it iha unidade.

Jan-

Fev

12Ta

toli

- Fila

fali

ba a

but

ITA-NIA ESPIRITUALIDADE

Jan-

Fev

13Ta

toli

- Fila

fali

ba a

but

Amlulik ida nafatin amlulik

«Eselénsia, ita tenke hatene katak Don Bosco mak amlulik iha altár, amlulik iha konfesionáriu no amlulik iha ki’ik sira nia leet: amlulik iha Torino no amlulik iha Fi-renze; amlulik iha ema kiak nia uma no amlulik iha liurai nia kadunan, ho ninia ministru sira» MB VIII, 455.

Amlulik ho foin-sa’e sira no ba foin-sa’e sira

Liafuan sita iha leten mak liafuan sira Don Bosco ko’alia iha Firenze, iha min-sitru Ricasoli nia oin, bainhira prezidente Konsellu Ministru sira-nian husu nia atu sai intermediáriu ofisiozu iha Santa Sé atu buka solusaun ba problema kro’at ruma. Liafuan sira-ne’e iha Don Bosco nia ibun la’ós saudasaun ida ne’ebé nia prepara molok. Ho liafuan sira-ne’e nia esprime ninia konviksaun kle’an kona-ba ninia esperiénsia saserdotál loloos. Don Bosco haree ninia saserdósiu niuudar entrega to-tál ba Maromak no ba misaun ne’ebé nia simu. Iha loron 5 Juñu 1841, iha kapela arsebi-spu Torino nian, klérigu João Bosco simu ordenasaun saserdotál husi monseñór Luigi Fransoni. Maibé hanoin no ha-karan atu sai amlulik akompaña nia mo-ris tomak. Ho ordenasaun, ideál amluluk nian hakonu nia an tomak. Hotu tiha or-

denasaun nia simu kedas posibilidade tolu serbisu nian: mestre iha uma riku ida, kape-laun Morialdo nian no vise-pároku iha nia rain. Don Bosco konsulta padre Cafasso, ne’ebé fó konsellu ba nia: “Ita presiza es-tuda morál no pregasaun. Ba oras ne’e ita husik de’it proposta naran ida no mai iha Koléjiu Ekleziástiku”. Padre João Bosco halo tuir konsellu ida-ne’e no hahú ninia esperiénsia ministeriál. Nia la aprende de’it atu sai amlulik, maibé deskobre mós misaun ne’ebé Na’i haruka nia bá: labarik mane kiak no abandonadu sira sidade boot Torino nian. Don Bosco mak amlulik, liuliu iha foin-sa’e sira nia leet, ho foin-sa’e sira no ba foin-sa’e sira. Nia sente maka’as konviksaun ida-ne’e: «Na’i haruka ha’u ba foin-sa’e sira; tanba ne’e ha’u tenke modera ministériu sira seluk no konserva ha’u-nia saude ba sira». Nune’e ita la hak-fodak ho ninia konfisaun simples ida-ne’e: «Iha-ne’e ho imi ha’u sente di’ak, ha’u-nia moris mak loos duni horik ho imi». Ita bele afirma katak joven sira mak amlulik João Bosco nia programa moris nian, Ita pre-siza komprende iha liña ida-ne’e liafuan sira-ne’e: «Ha’u deside atu uza tempu hotu ne’ebé Maromak hakarak haraik mai ha’u iha mundu ne’e» ba juventude nia di’ak. João Paulo II deklara katak nota domi-nante iha Don Bosco nia vida no misaun mak sentidu maka’as kona-ba ninia identi-dade nu’udar amlulik katóliku, tuir Kristu nia fuan. Ne’e mak segredu ba ninia san-tidade.

Amlulik edukadór

Don Bosco nia vokasaun saserdotál nia dezenvolvimentu la’o hamutuk ho mani-festasaun no dezenvolvimentu kona-ba ninia vokasaun edukadór nian. Vokasaun rua ne’e influensia no kualifika malu. Don

Jan-

Fev

14Ta

toli

- Fila

fali

ba a

but

Bosco nia vokasaun amlulik nian konfere ba ninia vokasaun edukadór nian sentidu kle’an liu no ninia forma oinsá atu sai edu-kadór; aupásuke ninia vokasaun edukadór nian konfere ba ninia vokasaun saserdotál espesifisidade no dimensaun konkreta. Ho liafuan seluk, Don Bosco mós amlulik iha ninia misaun edukativa no iha ninia ativi-dade pedagójika sira; nia mós edukadór iha ninia misaun saserdotál no iha ninia atividade ministeriál sira. Ita bele afirma katak Don Bosco nia pedagojia sai saser-dotál no ninia saserdósiu sai edukativu no pedagójiku. Bainhira adultu ona, nia rekoñese ho simplisidade katak “hakaran atu halibur labarik mane sira atu hanorin katesizmu mosu iha ha’u bainhira ha’u sei tinan lima hela; ida-ne’e mak ha’u nia hakaran boot liu, buat ida mesak ne’ebé ha’u tenke halo iha rai”. Tanba ne’e, nia konsagra an no saran nia moris tomak ba labarik kiak liu sira nia edukasaun no halo sira sai “sidadaun onradu no sarani di’ak”. Hodi reflete nia obra nia orijen, Don Bosco konfesa ho haraik-an: “Bainhira ha’u entre-ga an ba sagradu minsitériu ida-ne’e, ha’u hili atu konsagra ha’u-nia esforsu tomak ba Maromak nia glória boot no ba klamar sira-nia di’ak, no ha’u deside atu dedika an hodi forma sidadaun di’ak iha rai ne’e, atu nune’e bele soi atu sai sidadaun lalehan nian. Ha’u hein Maromak kontinua tulun ha’u iha propózitu ida-ne’e to’o ha’u nia dada-iis ikus nian”.

Amlulik evanjelizadór

«Iha fiar piedoza ida – Don Bosco hak-erek – katak Na’i haraik tebes buat ne’ebé amlulik foun husu bainhira selebra ninia misa dahuluk. Ho laran-manas ha’u husu efikásia liafuan nian, atu bele halo di’ak ba klamar sira. Ha’u hanoin Na’i rona ha’u-nia orasaun ki’ik ne’e» (MB I 413). Nune’e mak akontese duni. Don Bosco nia saserdósiu karakteriza ho laran-manas no dedikasaun maka’as ba Liafuan. Ita bele konfirma ida-ne’e ho kuantidade boot ser-maun sira nia prega; ho kuidadu no pro-mosaun ba katekeze iha obra hotu; ninia

«Amlulik ida nafatin amlulik, no nune’e mak nia tenke hatudu nia an iha ninia liafuan hotu. Nune’e, sai amlulik katak iha obrigasaun atu nafatin iha at-ensaun ba Maromak nia interese sira, katak klamar sira nia salvasaun. Amlulik ida keta husik atu ema ida ne’ebé hak-besik nia la bá de’it hodi la rona liafuan ida ne’ebé manifesta hakaran salvasaun rohan-laek ninia klamar nian». S. JOÃO BOSCO

«Ita labele dehan katak Don Bosco hahú atu hanoin uluk kona-ba santidade ka saserdósiu. Maibé loloos husi ki’ik ke-das Don Bosco sai ona buat rua ne’e, tuir nia maneira. Nune’e, ninia itineráriu formativu hotu marka ho pobreza; maibé pobreza nu’udar Evanjellu hanorin. Nia tenke koko pobreza no ita labele hak-tuir oinsá pobreza nia signifikadu ba nia. Maski nune’e nia konxiente katak, biar ho limitasaun sira-ne’e, Maromak hakarak nia sai amlulik, embora nia seidauk kom-prende katak sá sai amlulik». KARDEÁL . BALLESTRERO

Jan-

Fev

15

interese no inisiativa sira ba foin-sa’e sira nia formasaun relijioza; númeru aas livru formativu sira-nian ne’ebé nia hakerek no habelar; kriasaun no divulgasaun «Leituras Católicas», nst. Apostoladu liafuan nian nakonu ho laran-manas no ho fuan la’o hamutuk mós ho apostoladu sakramentu sira peniténsia no eukaristia nian. Amlulik João Bosco mak uluknanai, apóstolu ida, evanjelizadór ida. Buat ne’ebé domina nia moris tomak mak urjénsia apostólika salva-saun foin-sa’e sira nian, sira ne’ebé presiza liu. Tebes duni: “Nia la halo ain-hakat ida, la realiza emprendimentu ida ne’ebé laiha nu’udar objetu juventude nia salvasaun. Nia husik atu ema seluk akumula rikusoin, buka prazér no halai tuir onra sira. Ba Don Bosco buat ne’ebé loos duni interesa nia mak klamar sira; nia ko’alia ho faktu sira no la’ós de’it ho liafuan sira: da mihi ani-mas cetera tolle. Durante nia moris, Don Bosco nia fuan fekit hamutuk ho Kristu nian, hodi hakarak no buka de’it klamar sira nia di’ak”. Ba Maromak nia glória no klamar sira nia salvasaun, Don Bosco de-dika nia moris tomak, nia atividade kolen-laek amlulik no mahein nian, katekista no pedagogo nian, eskritór no fundadór nian. Tanba Don Bosco sente profundamente katak Kristu, Aman nia atan no makso’ik ema sira nian husu ba nia atu kontinua no enkarna fila fali ninia prezensa evanjeliza-dora, ninia misaun Bibi-Atan Di’ak nian iha foin-sa’e sira ne’ebé kiak no abandona-du nia leet, hodi pratika ninia domin ne’ebé salva. (Eugenio Albuquerque Frutos)

Tato

li - F

ila fa

li ba

abu

t

S. Francisco de Sales: inspirasaun umanizmu salezianu Don Bosco nian1567 – 1622

Liu fali naran ida

S. Francisco de Sales mak ida ne’ebé aprende atu moris Kristu nia domin ne’ebé maus to’o halo ema dehan katak se Jezús mosu karik iha naran momentu ida, ema sei rekoñese nian tanba nia hane-san Francisco. Don Bosco halo klaru katak ema ne’ebé hakarak fahe iha ninia servisu ba foin-sa’e sira tenke soi “S. Francisco de Sales nia espíritu”, katak sira tenke moris Jezús nia Evanjellu hanesan Francisco de Sales halo. Sá loos ninia implikasaun?

Iha Maromak nia domin

Ba Francisco de Sales Maromak mak uluknanai Maromak ha’u-nia fuan nian. Nia mak aman no inan mai ha’u; nia lori ha’u no tau matan mai ha’u; nia fuan kona ha’u-nia fuan no dada ha’u ho modu ma-mar ba aliansa ho Jezús, ne’ebé hatudu nia domin laran-luak bainhira nia mate iha krús tanba ha’u. Ha’u-nia moris loroloorn mak fatin es-traordináriu atu hasoru Maromak. Ba Francisco “momentu prezente” mak sakra-mentu daualuk, fatin sagradu hasoru malu nian ho Maromak. La iha buat ida eguru liu Ninia prezensa nian mai ha’u: “Hanesan ita iha serteza katak loron sei mosu aban, ha’u iha serteza katak Nia hamutuk ho ha’u aban hanesan ohin Nia hamutuk ho ha’u”.Ha’u bele iha konfiansa boot iha Maromak. “Se ha’u iha krús todan ruma atu lori”,

Jan-

Fev

16Ta

toli

- Fila

fali

ba a

but

Francisco dehan, “Nia sei hasai husi ha’u ka haraik mai ha’u kbiit atu lori”. Ha’u la presiza ta’uk buat ida.

Prezente moris nian

Ha’u-nia moris, iha ninia umanidade to-mak, mak úniku no furak – Maromak nia prezente mai ha’u. Nia mak ha’u-nian atu moris ho ksolok no otimizmu. Maski nune’e, ha’u tenke sai realista kona-ba ohin no la lakon tempu iha mehi kona-ba aban. Sai mamar ho an rasik lori de’it laran triste. Ita bele hetan ksolok, liberdade no dame iha fuan bainhira ita-nia domin jenuinu no la hein selu. Ida-ne’e dalan ida posivel ba ema hotu.Francisco fiar ho fuan maka’as katak iha ita ida-idak iha buat di’ak iha nia laran: poten-sialidade ida ba di;ak ne;ebé boot liu ten-dénsia ba aat. Francisco nia “umanizmu” ida-ne’e fó laran-metin no korajen atu fiar iha ema nia baburas iha moris naturál no supernaturál. Ne’e dala ba “Santidade sale-ziana”.

Ahi iha fuan

Francisco, hanesan Jeremias, iha fuan pro-fétiku ida ne’ebé la iha kbiit atu dehan “la” ba Maromak. Laran-manas apostóliku boot ida-ne’e tau hamutuk ho karidade pastorál ne’ebé maus mak sai modelu perfeitu ba Don Bosco nia salezianu sira ne’ebé tenke manán foin-sa’e sira nia fuan.Forsa ne’ebé maus; laran-maus ne’ebé forte. Ho laran-di’ak de’it mak ita bele manán fuan sira: laran-di’ak ne’ebé selu presu disponibili-dade nian lahó limite, pasiénsia o haluha an rasik.

Sírkulu domin nian

Jezús mai atu hatudu “Maromak nia fuan

nakonu ho domin laran-di’ak” . S. Fran-cisco de Sales no Don Bosco hatene katak buat hotu hahú iha Nia no sei lori fali ba Nia. Domin mak inísiu, domin mak rohan, domin mak dalan.

Fuan nia ukun-fuan

Fuan ne’ebé moris iha Maromak nia espasu sai “laran-luak no boot” (surat 27, 47).Fuan ida ne’ebé sente urjénsia domin nian tanba koñese Maro-

mak nia domin ne’ebé hadomi uluk ita no kuda

iha ita “fini lalehan” ida ne’ebé haloo ita iha kapasidade atu hadomi ema seluk, tanba nune’e de’it mak domin sai perfeitu. Domin ne’e bele mai de’it husi fuan ne’ebé hatene hamamuk an. Iha dalan ne’e presiza nafatin halo ézodu tanba signifika “loke na-fatin an ba Maromak “ne’ebé boot liu ita-nia fuan”, hanesan s. João hateten, nine’e ita-nia fuan nunka hotu atu sai boot ba bei-beik.

Iha Madre Mazzarello nia majistériu kon-vite atu hadomi, atu halo moris rasik don kontínuu ida domin nian hanesan loro-sa’e ida ne’ebé haklaken roman foun. Ne’e mak buat ne’ebé nia hameno maka’as bainhira funda komunidade foun ida.Iha surat ida nia hakerek ba padre Cagliero, iha misaun sira Amérika nian, nia haksolok hodi dehan: “Karidade mós ukun iha fatin hotu” (Surat 9). Ne’e mak ksolok ne;ebé nia koko, nia ne’ebé sente responsabilidade atu moris no halo atu ema hotu moris tuir ukun-fuan boot ne’ebé Jezús husik mai ita: “Ida-ne’e mak ha’u-nia ukun-fuan: atu imi

Jan-

Fev

17Ta

toli

- Fila

fali

ba a

but

hadomi malu hanesan ha’u hadomi imi”.Ukun-fuan domin resíproku ne’e la’ós utópiku maibé tenke hatudu sai. Madre Mazzarello dehan katak presiza halo nia sai vizivel liuhusi sasin, liafuan ne’ebé tempu ne’ebá nia la koñese nune’e nia tradús ho “ezemplu di’ak”Bainhira Madre Mazzarello ko’alia kona-ba “ezemplu d’iak” nia hakarak atu sai ulukliu iha domin, nune’e pronta atu per-dua, atu tulun, atu tau matan ba sira ne’ebé moris iha nesesidade. Jezús haruka ita atu hadomi malu, nia la’ós dehan se bele imi hadomi malu bá; ba sa-rani ida ne’e mak ukun-fuan ka ordeb ida ne’ebé sai imperativu ida ne’ebé labele moris tuir de’it bainhira buat hotu di’ak, ka la’o tuir buat ne’ebé ita hakarak. Iha espresaun ida Madre Mazzarello nian ne’ebé sadik ita no hatudu korajen maka’as ba tempu ne’ebá: “Halo ho liberdade buat ne’ebé karidade husu” (Surat 35). Ida-ne’e hakarak dehan katak laiha limitasaun ba domin, no domin koñese mós risku, ink-omprensaun, susar no sakrifísiu.ema ne’ebé livre de’it husi ninia preoku-pasaun sira mak bele hadomi ema seluk ho domin gratuiru no lahó interese, nune’e ho liberdade.“Fuan nia ukun” ida-ne’e nafatin hetan disturbu husi fuan kanek sira ninia mani-festaun: inveja, laran-moras, tendénsia atu sente superiór liu ema seluk, ta’uk ema seluk. Laiha ema ida mak livre husi buat ne’e, sira ne’ebé mós hili atu serví Maro-mak no maluk sira.Iha oras atu mate Madre Mazzarello mani-festa preokupasaun ida kona-ba ne’e: Ha’u ta’uk katak bainhira ha’u b ona, bele mosu iha imi leet laran-moras... inveja... tristeza no moris susar tanba motivu superioridade nian, tanba haree ema ne’ebé foin-sa’e liu mak iha ulun... ka karik menus liutánkari-dade no unidade”. (Cron III, 377).

Domin resíproku nafatin hetan perigu husi natureza nia frajilidade ne’ebé la’ós espon-tánea atu simu limitasaun rasik no liuliu ema seluk nian. No iha ne’e mak Madre Mazzarello nia konvite husu atu kuda “fuan laran-luak no boot” ho kbiit atu mo-ris iha haraik-an frakeza rasik no ema seluk nian. No kona-ba ne’e ita rona sekuénsia husi ninia hanorin:“Ida-idak iha ninia defeitu... defeitu sir asei kontinua atu iha... ita haka’as an ho haraik-an no karidade atu suporta ita-nia defeitu sira”, no nia hotu hodi dehan: “La-lika hateke ba ema seluk nia defeitu” (haree Surat 25, 52, 57).La di’ak atu korrije, maibé keta haluha atu halo kerresaun evanjélika.“Korrije sira, maibé ho karidade” (Surat 17).Ema ne’ebé korrije tenke iha fuan moos, livre husi antipatia, laran-kanek, inimi-zade; lialoos no domin tenke mosu husi fuan ne’ebé korrije. Bainhira karidade sai ukun fuan nian, entaun posivel atu hadomi ema hotu (Surat 40).

Ir. Eusebia Palomino, “itineráriu santidade” nian

IIr. Eusebia nia moris no família

Eusebia Palomino, moris iha Cantalpino (Salamanca), España iha loron 15 Dezembru 1899 (tinan sanulu resin liutiha don Bosco nia mate). Eusebia simu Sakra-mentu Batizmu iha loron 20 fulan hane-san, iha Parókia ne’ebé dedika ba Saun Pedro Apóstolu. Eusebia Palomino nia aman naran Agostino Palomino, nia mamá

Jan-

Fev

18Ta

toli

- Fila

fali

ba a

but

naran Juana Yenes. Moris iha família kiak liu, maibé riku iha valór umanu, kristaun no relijiozu. Bainhira Eusebia moris, nia mamá iha tinan 29, nia papá iha tinan 34. Eusebia mak oan datoluk. Iha 1894 nia maun Antonio mate ho tinan tolu, no iha 1896 nia biin Dolores oan daruak moris. Eusebia moris ho disposizaun di’ak ida ba ksolok, ksolok ida ne’ebé espresa husi ninia oin, espesiál liu ksolok interiór. Bain-hira nia iha tinan tolu, nia alin feto moris, sira hanaran nia Antonia atu hanoin fila fali ninia maun boot. Eusebia hadomi liu nia família, nia rasik hakerek ba ninia inan-aman: “...ha’u hado-mi liu ita nia uma, tanba iha ne’ebá mak ha’u moris ha’u nia infánsia ho haksolok tebes. Ha’u hanoin ho domin ita-nia uma, sai nu’udar lalehan ki’ik, iha ne’ebé ha’u aprende buat barak. Inan-aman doben, loron ida mós ha’u la haluha imi, no ha-noin nafatin imi iha ha’u-nia orasaun. Dala barak mak ha’u hanoin ho entusiazmu kona ba edukasaun furak ne’ebé ha’u simu. Se karik inan aman hotu hanesan ha’u nian, paz no armonia sei hakonu mundu no Jezús husi lalehan sei haruka ninia bensaun hane-san bee matan ba nia oan sira. Ho haksolok ami Na’in tolu aprende katesizmu sira husi papá, hodi haluha buat hotu ne’ebé sei akontese iha futuru. Iha fulan Novembru tinan 1931 Eusebia nia papá mate no nia hakerek ba nia mamá dehan: «Ha’u terus boot liu ba papá nia mate ....buat ne’ebé konsola ha’u mak papá mate iha ita nia uma no simu sakramentu sira, hanesan ha’u nafatin husu ba Maro-mak, tanba se la’e nia sei nafatin iha ta’uk laran, dalaruma ha’u sente haree nia monu no ne’e halo ha’u tauk teb-tebes.

Eskola no Primeira komuñaun

Iha tinan 1906, Eusebia tama iha eskola

feminina, prontu atu simu instrusaun púb-lika: iha loron dahu-luk eskola nian. Mes-tra Antonina hateten: “Ba oin Palomino, ko’alia bá. Tanba sira seluk aprende tiha ona nune’e sira hotu hatene hatán loos

de’it”. Eusebia ho nia matan ne’ebé hane-san prezente iha fatin seluk hatán “Ha’u la hatene”. La vale buat ida atu ita boot la-kon pasiánsia, nia sai hanesan estatua ida, ho hamnasa midar no silensiu. Eusebia nia matenek la’os mundu nian maibé nia matenek liu iha valór umanau, neneik-ne-neik iha ninia formasaun nia dezenvolve an iha nivel espíritual no koñesimentu umanu. Iha 1908 nia prepara an ba primeira komu-ñaun, ba nia importante tebtebes. Nia ha-karak ho nia fuan tomak, ba katesizmu nia nafatin ida ne’ebé too uluk iha uma Kreda. Iha kalan molok loron primeira komuñaun nian, Eusebia tanis mesak kleur, tanba nia sidauk mate tuir buat ne’ebé nia hein hela. Liu tiha tempu barak, bainhira ninia sub-rinu Clemente, Antonia nia oan halo ninia primeira komuñaun, Eusebia hakerek ba ninia mamá, hodi hanoin ba ninia enkon-tro dahuluk ho Jezús:«...Clemente sei haksolok tebes. Ha’u ksolok hamutuk nia tanba la kleur tan nia sei simu Anju sira nia Paun, ka Eukaristia Santa. Furak tebes! momentu ksolok liu iha moris. Bainhira ha’u hanoin kona ba ha’u loron primeira komuñaun nian, ha’u nia matan been tun nakonu ho ksolok, ho vestidu ne’ebé ha-futar ho aifunan kinur furak, halo hau sente katak ha’u mak ema ida ne’ebé haksolok liu ema hotu-hotu iha rai ida ne’e. Se iha momentu ne’ebá mak ha’u mate derepende karik, ha’u nia ksolok sei sai boot liutan, tanba ha’u nia hakarak mak lalehan, ha’u

Jan-

Fev

19Ta

toli

- Fila

fali

ba a

but

hakarak mate atu bele hela besik liutan ba Jezús ha’u nia domin, liu fali domin ho-tu-hotu. Maibé Nia hatán mai ha’u: la’os agora, ha’u hakarak atu ó hela iha mundu ida ne’e no loron ida o sei sai relijioza ida, reza no oferese o nia an ba fóin-sa’e sira nia di’ak».

Formasaun inisiál iha Institutu FMA

Iha tempu malirin, husi tinan 1920-1921, madre Enrichetta Sorbone, Madre Mazza-rello nia vigária (ida ne’ebé troka madre Mazzarello nia fatin hodi serbi institutu) husi Nizza Monferrato ba España. Madre Enrichetta ho fuan ne’ebé boot komprende kle’an liu Eusebia nia fuan, hatán ho hak-matek ba ninia dúvida sira, hodi dehan ba nia: “La’os importante matenek barak, pre-siza de’it lori ita nia an, ho laran nakloke no kapasidade atu fó an tomak. Tempu ne’ebé Eusebia serbisu ho Filhas de Maria Auxiliadora sira nu’udar kolab-oradora ida, madre Enrichetta konsidera ona nu’udar etapa formasaun aspirantadu- postulantadu nian. Nune’e, liu tiha fulan ruma de’it Eusebia bá iha Barcelona atu hahu ninia Novisiadu. Molok tama iha No-visiadu nia bá feriadu iha uma, nia hanoin liu ninia mamá ho matan been no hateten: “Maria Auxiliadora rasik sei foti ninia fatin iha uma Cantalpino ida ne’e. Na’in Feto sei la fó rikusoin materiál, maibé haraik dame no hakmatek ba família. Iha loron 3 fulan Juliu tinan 1922, Euse-bia to’o iha komunidade Barcelona ho postulante Na’in rua tan. Sira hetan mes-tra novizia ida ho kualidade boot, maski la ko’alia kona ba inkulturasaun, maibé ha-tene kuda iha foin-sa’e España fini Mornese nian. Moris iha Novisiadu simples liu, ninia maluk sira deskobre iha Eusebia buat ruma estraordináriu, liu-liu kona ba oinsa nia hala’o sakrifisiu ho ksolok. Nia maluk

sira ne’e mak tuir mai fó sasin ba iha Euse-bia nia prosesu santidade nian. Eusebia iha fuan Maromak nian, haraik an liu, nafatin hili serbisu ne’ebé aat no todan liu, iha re-sponsabilidade oin seluk”. La hatudu ninia luta interiór, hatene manán difikuldade hotu, haksolok ho ninia hamnasa midar, ninia amizade no ninia tulun.

Primeira profisaun no ninia kna’ar liu tiha profisaun

Iha loron 5 fulan Agostu tinan 1924, Sr. Eusebia halo ninia primeira profesaun iha Institutu Filhas de Maria Auxiliadora iha Sarriá, tempu istóriku tanba koinside ho ho selebrasaun tinan 50 fundasaun Institutu nian iha Nizza Monferrato. Irmán Concep-cion Olmo Escorihuela , nia kolega novi-sia hateten: Sr. Eusebia la’os buras de’it iha nivel Espíritual, maibé dezenvolve an mós husi puntudivista koñesimentu siánsia umana, kontinua sai nu’udar feto nabilan nafatin.Profisaun hotu tiha sr. Eusebia simu obiediénsia atu bá Valverde del Camino, iha provincia Huelva. Viajen naruk loron rua ka tolu nia laran, husi Barcelona – Ma-drid, Madrid – Siviglia, Siviglia – Valverde. Sr. Eusebia to’o iha Valverde, iha loron 24 fulan Agostu, tuku sanulu resin ida kalan. Eusebia nia kna’ar iha komunidade mak tau matan ba koziña, to’os no serbisu seluk uma nian. Bainhira sira to’o iha terminál, hanesan bainbain iha grupu ruma ne’ebé ba simu nia, oratorianu no antiga aluna sira, tanba iha fatin ne’ebá ema hotu hadomi FMA sira, prezensa foun ida sai nu’udar akontesimentu boot ida ba hotu. Haree tiha sr. Eusebia, sira ladún kontente tanba nia isin ki’ik no kór morena, moe oituan, la bonita, la atrae ema ida, aat liutan bainhira sira rona katak sei serbisu iha koziña. Sira lakon entusiazmu no labarik balun ne’ebé

Jan-

Fev

20Ta

toli

-Fila

fali

ba a

but

nakar hamnasa ba sr. Eusebia. Liu tiha lo-ron no fulan balun múzika troka. Sr. Eu-sebia dada liután ema nia interese. Ninia personalidade mistériu ida, mistériu ida ne’ebé halo ema hotu hanoin kona ba Ma-romak. Komunidade laran mós troka buat barak. Fofoun irmán sira seluk konsidera Eusebia nu’udar irmán ida ne’ebé nakonu domin, tulun boot ida, maibé la’os ema ida ne’ebé bele hala’o apostolado ida liur. Ho Maromak nia providensia troka diretora komunidade nian, sr. Carmen Moreno husi Barcelona mak sei deskobre kle’an sr. Eu-sebia nia don espesiál no ninia santidade.

Sr. Eusebia nia moras no nin-ia glória

Krónaka komunidade nia hakerek nune’e, iha loron 26, fulan Janeiru tinan 1933, ita nia irmán doben Eusebia Palomino ohin la hader tan-ba moras liu. Nia simu ona Sakramentu ikus nian no nia prontu ona atu halo tuir Maro-mak nia hakaran. To’o dader ninia fuan sei kontinua serbisu. Sasin ida hateten katak doutór rasik konsidera sr. Eusebia santa ida, susar atu esplika “Nia haksolok iha ninia terus ikus nian”. Ninia mate mistériu ida éstaze nian ne’ebé lori nia dook husi ninia an, sé mak hatene nia iha ne’ebé? Konserteza ho ninia Maromak, haksolok ba buat ne’ebé nia sei hetan. Iha kalan terus nian, sr. Eusebia ko’alia barak kona ba lalehan, dehan: “Laiha sakrifísiu ida ne’ebé lakon le’et de’it, tanba buat hotu ne’ebé fó ho domin sei simu ninia kolen”. Sr. Eusebia nia hakaran no mehi sira sai re-alidade, nia mate iha loron 10, fulan Fever-eiru tinan 1935. Neneik-neneik ninia “mo-rin santidade” naklekar iha Valverde no iha fatin hotu-hotu iha España. Ema barak

mak prezente atu hakoi sr. Eusebia, ki’ik no boot, kiak no riku, inklui ema matenek si-dade nian. Eusebia, irmán ida ne’ebé la’os estuda boot, ninia kna’ar mak iha koziña no iha to’os, maibé ema barak sente atrasaun liu ba ninia saran an ba Maromak. Ninia apostoladu orijinál, kríativu, dala ruma ink-omprensivel, nia hakbesik ba ki’ik no boot, mundu sai uma ba ninia fuan.

Ir. Eusebia nia domin ba Na’in-Feto no Jezús

Jornál parókia Valverde nia, fó sae iha fu-lan Marsu tinan 1935 ho títulu: “Santa ki’ik ida nia mate”, hateten: “Devo-saun ba Jezús futar fuan kanek no Maria Na’i nia atan mak ninia kilat espíri-tual evanjelizasaun nian ba ema tomak ho diferensa klase sosiál too ninia iis ikus nian”.Sr. Eusebia nafatin iha ha-karak atu mate, ninia dis-trasaun iha eskola halai na-

fatin ba lalehan nia furak. Iha hanoin furak ida ne’e nia laran nia hanoin mós Maria, hateten: «Husi ki’ik kedas ha’u iha sente atrasaun boot ba Virjen Santíssima, ha’u hadomi liu nia, ha’u hateten beibeik ba nia: “Ha’u-nia Inan doben halo ha’u mate atu ha’u bele mai haree ita no bele hela ha-mutuk ho ita!...”. Iha uma kreda ha’u tuur nafatin besik Na’in-Feto nia estátua, ha’u sente haksolok no sorte boot maski ha’u la dehan buat ida ba nia, ha’u kontempla de’it nia. Iha prosisaun ha’u subar an iha nia manta okos no ha’u husu Na’in-Feto atu halo ha’u mate no lori ha’u ba lalehan». Husi ki’ik kedas Eusebia husu ba Na’i-Fe-to: «Ha’u nia inan doben, lori ha’u ba lale-han bainhira ha’u sei ki’ik, tanba buras an

Jan-

Fev

21Ta

toli

- Fila

fali

ba a

but

ba dadaun ha’u bele halo sala no ha’u bele lakon lalehan…..». Ba Eusebia, Na’i-Feto nia prezensa liu buat hotu-hotu “Ha’u nia domin dahuluk bainhira ha’u sei ki’ik oan mak Maria no ha’u hateten ba ha’u nian an: se nia laiha karik ha’u labele moris. Se laiha Inan Virjen, inan doben lalehan nian ita labele moris. Maria mak ha’u nia do-min dahuluk, neneik-neneik mak Jezús nia domin tama iha ha’u nia fuan. Ha’u sente katak Jezús mak ida ne’ebé sentru ba do-min hotu, ha’u hakarak boot atu simu nia loron-loron.

Sasin sira, ko’alia kona ba ir. Eusebia nia moris

Labarik ida: «Iha momentu ne’ebá ha’u aluna ida iha koléjiu Salamanca bainhira Eusebia to’o. Ho kuriozidade labarik nian ho ha’u nia kolega sira ami hakbesik ba sr. Eusebia, ne’ebé ami nunka haree nia to’o bainhira nia mai kuru bee iha pozu. Ami komprimenta nia no nia hatán bon dia ho hateke ida kle’an. Ami sente kedas atrae ba ninia oin midar, hakmatek no haksolok, nune’e loron-loron bainhira to’o iha eskola ami ba buka nia hodi rona ninia liafuan di’ak, ami hakfódak ba ninia espresaun oin nian.

Amelia Hernandez: Ha’u ninia kolega serbisu, ha’u iha imprensaun ida, hau ha-ree Sr. Eusebia ema ida ne’ebé rona kle’an, kontinua kolókiu ho Maromak.

Lorenza Hernandez: Ha’u koñese Eu-sebia Palomino bainhira ha’u serbisu iha koléjiu Salamanca. Ha’u hanoin hetan nia iha don espesiál atu hanorin katesizmus ba labarik sira. Esplika dotrina sira ho entusi-azmu, hakarak tebes atu komunika ba la-barik sira buat ne’ebé lakan iha ninia fuan. Hamnasa midar nafatin, prontu atu tulun

ema hotu-hotu, nunka ko’alia kona ba ema seluk, hatene haree buat ne’ebé positivu iha ema seluk, halo nune’e mós ba ami. Iha karakter fórte maibé hatene domina ninia an nune’e hatudu buat ne’ebé di’ak ba ema seluk.

Ir. Eugenia Sanchez: Iha momentu ne’ebá ha’u labarik ida iha internatu, ho ha’u nia maluk sira ami serbisu iha refeitóriu, ami la’o fila-fila ba koziña tan motivu atu rona Eusebia Palomino. Ami nia asistente husu: tanba sa mak bainhira ami tama kuzina kleur liu atu sai husi ne’ebá? Ami nafatin hatán ho resposta hanesan: “Ami ba rona Eusebia, nia halo ami hakfódak ba buat di’ak barak. Ha’u-nia kolega sira konsidera nia santa ida. Bele haree katak nia moris iha Maromak no ba de’it Maromak. Ha’u haree nia hanesan madre Mazzarello ida tan: la hatene buat barak, maibé nia estraordináriu tebes”.

Ir. Esther Colombino: Ha’u koñese nia pesoalmente, maski ha’u nunka moris hamutuk ho nia. Ha’u hanoin di’ak liu nu’udar diretora ba koléjiu Salamanca nian, bainhira ha’u dook husi nia, irmán sira hotu ko’alia kona ba Eusebia ho admi-rasaun boot, liu-liu hahi ba ninia espíritu sakrífisiu ne’ebé boot, buka nafatin ser-bisu ne’ebé husu haraik an nian, buat hotu ne’e nia hala’o ho espontánea no ho laran kma’an. Eusebia fizikamente ladún atrae ba ema, maibé ninia virtude, ninia laran di’ak, ninia karidade boot ho ema hotu, mai husi ninia domin ba Maromak, simpatika, laran di’ak, laran midar, halo ema hotu buka atu hakbesik ba nia.

João Paulo II beatifika nia iha 25 Abríl 2004. Nia Memória litúrjika selebra iha 9 Fevereiru.

Jan-

Fev

22Ta

toli

-Fila

fali

b aa

but

Sistema Preventivu iha juventude nia edukasaun

(Don Bosco)

(kontinuasaun husi n.anteriór)

Parese razaun sira tuirmai ne’e maka halo atu prefere nia:

a. Alunu ne’ebé hetan avizu antes, la sai laran-kraik ba falta sira nia halo, hanesan akontese bainhira denunsia nia falta sira ba Superiór. Nia mós la hirus ba korresaun ne’ebé fó ba nia no ba kastigu ne’ebé hetan ameasa, ka fó duni, basá iha kastigu ne’e soi nafatin avizu beluk no preventivu ida ne’ebé halo reflete no kuaze beibeik maná nia fuan, nune’e alunu koñese nesesidade kastigu nian no kuaze hakarak kastigu ne’e.

b. Motivu esensiál liu maka inkonstánsia juveníl, ne’ebéfasil atu haluha regra dixi-plinár no kastigu sira ne’e a,easa kona nia.Iha ezemplu balun nian ne’ebé, iha otas katuas, vinga ho brutalidade kastigu justu ne’ebé sira simu iha períodu sira-nia edu-kasaun nian. Sistema Preventivu, iha kon-tráriu, halo alunu sai belun, ne’ebé haree iha asistente benfeitór ida ne’ebé fó hanoin ba nia, hakarak nia sai di’ak, hasai nia husi dezgostu sira, kastigu sira, moe.

d. Sistema Preventivu prepara antes alunu, nune’e edukadór bele ko’alia nafatin ho nia ho linguajen fuan nian, tantu durante tempu edukasuan nian nune’e mós liutiha nia. Bainhira manán tiha dixípulu nia fuan, edukadór bele ezerse iha nia influénsia boot, aviza nia, fó konsellu ba nia no mós korrije nia mezmuke nia hala’o ona pro-fisun ida, empregu públiku ka komersiál. Tanba razaun sira-ne’e no razaun barak se-

luk, parese Sistema Preventivu tenke

prevalese sobre Represivu.

2. Aplikasaun Sistema Preventivu nian

Sistema ne’e nia pratika bazeia ho modu intensu iha S. Paulo nia liafuan sira ne’ebé dehan: “Charitas benigna est, patiens est; omnia suffert, omnia sperat, omnia susti-net”. (1 Cor 13, 4-7). Domin laran-di’ak no pasiénsia; domin terus buat hotu, hein buat hotu, tahan buat hotu. Tanba ne’e ema sara-ni de’it maka bele aplika Sistema Preventivu ho susesu. Razaun no Relijiaun mak instru-mentu sira edukadór tenke uza ho modu.Nune’e, Diretór tenke konsagra an tomak ba ninia edukandu sira: nia la bele asume nunka kompromisu sira ne’ebé hadooko nia husi ninia misaun, maibé horik nafatin ho ninia alunu sira iha tempu hotu ne’ebé sira la kesi an ho modu obrigatóriu ba okupasaun ruma, menus bainhira iha ema seluk ne’ebé asiste didi’ak sira. Profesór sira, mestre sira arte nian, , mestre sira arte nian, asistente tenkesér ema sira ho moralidade notória. Sira haka’as an atu evi-ta hanesan peste, afeisaun nia tipu hotu ka amizade partikulár ho alunu sira, no lembra bá katak ida de’it ninia dezviu/habees bele kompromete Institutu edukativu. Buka atu alunu sira nunka hela mesak. Asistente sira halo buat hotu posivel atu to’o uluk iha fa-tin ne’ebé alunu sura tenke halibur; hela ho sira to’o bainhira ema seluk mai asiste sira: la bele husik sira dezokupadu.

Fó liberdade boot atu haksoit, halai no haki-lar avontade. Jinástika, múzika, deklma-saun, teatru, paseiu sira maka meiu efikás liu atu konsege dixiplina, faforese moralidade no saúde. Kuidadu de’it atu matéria diverti-mentu sira-nian, ema sira ne’ebé hola parte, konversa sira ne’ebé halo kondena-laek. Imi halo buat hotu imi hakarak, belun boot foin-

sa’e sira nian hateten, S. Filipe Neri, ba

Jan-

Fev

23Ta

toli

- Fila

fali

ba a

but

grada ne’ebé resin husi Komuñaun paskál. Ida-ne’e hatudu oinsá Kreda

haksolok atu admite sedu labarik sira ba Sagrada Komuñaun. Bainhira labarik ida hatene distinge paun husi paun, no hatudu instrusaun sufisiente, la hateke ona ba idade, no husik Liurai Lalehan ukun klamar ne’ebé hetan bensan ne’e.

Katesizmu sira hameno Komuñaun frekeunte: S. Filipe Neri fó okonsellu loron ualu dala ida no até ho frekuénsia liután. Konsíliu Tridentino hateten momoos katak nia hakarak atu fiél hotu halo sagrada Ko-muñaun, bainhira asiste santa Misa. Maibé komuñaun ida-ne’e la’ós de’it espirituál, maibé sakramentál, atu nune’e bele hetan fuan barak liu husi Sakrífisiu boot no divinu ida-ne’e (Concílio Tridentino, Sess. XXII, kapítulu VI).

(atu kontinua)

ha’u natón atu imi la halo salan sira.

Konfisaun frekuente, komuñaun frekuente, Misa loroloron maka riin ne’ebé tenke tah-an edifísiu edukativu ida, ne’ebé hakarak eliimina ameasa no violénsia. Nunka ob-riga foin-sa’e oan sira atu frekuenta Sakra-mentu santu sira, maibé haliras/insentiva de’it sira no fó komodidade atu sira bele aproveita. Iha okaziaun ezersísiu espirituál nian, tríduu sira, novena sira, pregasaun sira, katekeze sira buka realsa fafurak, ba-boot, santidade relijiaun ida ne’ebé oferese meiu fasil loos, util loos ba sosiedade sivíl, ba fuan nia hakmatek, ba klamar nia salva-saun, hanesan defaktu Sakramentu santu sira halo. Ho maneira ne’e, labarik sira sente ho modu espontáneu prátika piedade sira-ne’e, sira sei hakbesik ho prazér no ho fuan.

Uza vijilánsia másima atu impede maluk, livru ka ema ne’ebé halo konversa aat tama iha Institutu. Hili porteiru di’ak ida maka murak ida ba uma ida edukasaun nian.

Kalan-kalan hotu tiha orasaun hanesan kos-tume halo no molok alunu sira ba toba, Di-retór ka ida-ne’ebé foti nia fatin, hato’o iha públiku liafuan murak ruma, hodi fó avizu ruma ka konsellu kona-ba buat ne’ebé ten-ke halo ka tenke evita; buka atu asuntu liga ho faktu ne’ebé akontese loron iha Institutu ka iha li’ur; maibé ninia sermaun la bele liu minutu rua ka tolu. Ida-ne’e maka xave moralidade nian, lala’ok di’ak no ézitu di’ak iha edukasaun.Hadook an hanesan peste opiniaun sira ne’ebé hakarak adia primeira Komuñaun ba idade boot liután, bainhira dala barak diabu soi tiha labarik sira nia fuan, hodi lori hahaat kalkula-laek ba ninia inosénsia. Konforme dixiplina Kreda primitiva nian,

toman fó ba labarik sira Óstia konsa-

Jan-

Fev

24Ta

toli

- Tat

oli f

iar

ITA-NIA MORIS SAR ANI

Jan-

Fev

25Ta

toli

- Tat

oli F

iar

Indulgensi selama Tahun Iman

Menurut keputusan yang dimuat dalam su-rat kabar vatikan “L’Osservatore Romano” yang ditandatangani oleh Kardinal Manuel Monteiro de Castro dan Uskup Krzysztof Nykiel, Paus Benediktus XVI akan mem-berikan Indulgensi Plenari dalam kesempa-tan parayaan Tahun Iman. Indulgensi sudah mulai berlaku sejak dibukanya tahun iman pada tanggal 11 Oktober 2012 dan akan be-rakhir pada 24 November 2013.“Pada Hari ulang tahun kelimapuluh pem-bukaan sidang Konsili Vatikan II”, demikian teks berbunyi, “Sri Paus Benediktus XVI telah menetapkan ta-hun yang dikhusus-kan untuk pernyataan iman yang benar dan interpretasi yang benar, dengan mem-baca atau merenung pada – Act of the council dan artikel dari Katekismus Gereja Katolik “.“Karena tujuan utama adalah untuk mengembangkan kesucian hidup di dunia ini, dan dengan demikian untuk mencapai tingkat yang paling luhur dari kemurnian jiwa, maka Indulgensi , yang berdasarkan pada kekuasaan yang diberikan kepada Ge-reja oleh Kristus, (Gereja) menawarkan ke-pada semua orang yang, dengan mengikuti aturan yang ada, memenuhi persyaratan untuk mendapatkannya “.“Selama Tahun Iman, yang akan berlang-sung dari 11 Oktober 2012 hingga 24 No-vember 2013, semua orang beriman yang, benar-benar menyesal, sambil menerima Sakramen Pengakuan Dosa dan Ekaristi dan berdoa sesuai dengan intensi Sri Paus dapat memperoleh Indulgensi Plenari un-

tuk penghapusan hukuman akibat dosa, di-berikan oleh kemurahan Allah dan berlaku juga untuk jiwa-jiwa umat beriman yang telah meninggal, dapat diperoleh dengan :“(A) Setiap kali mereka mengikuti paling sedikit tiga khotbah dalam Misa Kudus, atau paling sedikit tiga pelajaran pada ten-tang Acts of the Council (Vatican II) atau artikel dari Katekismus Gereja Katolik, di gereja atau di lokasi lain yang ditunjuk.“(B) Setiap kali mereka mengunjungi, dalam perjalanan ziarah, sebuah basilika kepausan, sebuah katakombe Kristen, se-

buah katedral atau tempat suci yang res-mi ditunjuk oleh Gereja lokal selama Tahun Iman ( m i s a l n y a , basilika minor dan Shrine yang didedika-sikan kepada Santa Perawan

Maria, para Rasul Kudus atau orang-orang suci lainnya), dan ikut berpartisipasi dalam Misa Kudus, atau setidaknya memberi-kan waktu yang cukup untuk praktek ke-salehan, berdoa dan bermeditasi, diakhiri dengan doa Bapa Kami, Aku Percaya, dan doa-doa seruan (litani) kepada Santa Per-awan Maria dan, tergantung pada keadaan, kepada para Rasul Kudus dan orang-orang kudus pelindung.“(C) Setiap waktu itu, pada hari-hari yang ditunjuk oleh biasa lokal untuk Tahun Iman, ... di tempat suci, mereka berpartisi-pasi dalam perayaan khidmat Ekaristi atau Ibadat Harian, menambahkan dalamnya Profesi Iman dalam bentuk apapun yang sah.“(D) Pada hari apapun yang diinginkan,

Jan-

Fev

26Ta

toli

-Tat

oli F

iar

selama Tahun Iman, jika mereka melaku-kan kunjungan ke baptistery (tempat pembabtisan), atau tempat lain di mana mereka menerima Sakramen Baptis, dan jika memperbaharui janji-janji baptis mer-eka dalam bentuk apapun yang sah.“Uskup Keuskupan atau eparchal, dan mereka yang menikmati status yang sama dalam hukum, pada hari yang paling tepat selama periode tahun iman tersebut atau pada kesempatan perayaan utama tahun iman (24 nov 2013 solemnitas Kristus Raja dimana tahun iman akan berakhir, dapat memberikan berkat kepausan dengan In-dulgensi Plenari”.Dokumen ini juga menyatakan bahwa umat beriman yang, karena sakit atau sebab lainnya, tidak dapat meninggalkan tem-pat mereka (misalnya para biarawati yang hidup dalam biara klausura selamanya, para pertapa, narapidana, orang-orang tua dan sakit) masih dapat memperoleh Indul-gensi Plenari “jika, mereka bersatu dalam roh dan pikiran bersama dengan umat lain-nya, dan terutama pada saat-saat Sri Paus atau Uskup keuskupan ditayangkan oleh televisi atau radio, mereka mengucapkan ditempat mereka Bapa Kami, Pernyataan Iman dalam bentuk apapun yang sah, dan doa-doa lain yang diberikan dalam Tahun Iman, mempersembahkan penderitaan dan kesusahan hidup mereka “.(P. Andre Delimarta SDB)

“Eco” husi Sínodu. Entrevista ho Dom Basílio

Dom Basílio do Nascimento, prezidente Konferénsia Episkopál Timor-Leste nian, husi loron 6 to’o 28 Outubru partisipa iha Sínodu Bispu sira-nian kona-ba “Evanjeli-zasaun foun ba fiar sarani nia tranzmisaun”. Bele haree iha kraik ninia impresaun sira no mensajen kona-ba Sínodu ba ita-nia Kreda lokál

Bele fó uitoan sínteze kona-ba Sínodu Bispu sira-nian.

Fulan ida nia laran, ami bispu na’in atus haat la hatene sá mak Nova Evanjeliza-saun. Evanjelizasaun ami hotu hatene, buat ida “Nova” ne’e mak ami la hatene sá mak ida-ne’e tanba sujestaun hotu-hotu ne’ebé fó mai ne’e hotu-hotu kona-ba evanjeli-zasaun... buat ida “nova” ne’e mak iha ne’ebé? Impresaun ne’ebé ha’u sente mak Uma-Kreda ohin loron bulelu, han tuku husi fatin oioin halo nia bulelu, la hatene hatán oinsá. Iha pontu ruma dezafiu nian kontinente ida-rua nian de’it. Porezemplu fiar ba ida-ne’e, ema dook husi uma-kreda, malirin ba fiar ne’e pratikamente iha Eu-ropa, Amérika Norte nian, Amérika sen-trál uitoan...mai Ázia no Áfrika fiar ne’e la kuran. Ita iha-ne’e ita-nia problema ne’e dehan, entre dalan hotu-hotu ne’ebé iha, In-

Jan-

Fev

27Ta

toli

- Tat

oli F

iar

duízmu, Budizmu, Izlamizmu, Animizmu, dalan ida-ne’ebé mak ita bele hetan atu lori ema ho modu kompletu. Problema ba bispu sira Ázia no Áfrika nian, oinsá mak ita ko’alia Jezús Kristu. Ba ita problema la’ós relijiaun, problema mak fiar. Fiar ne’e ap-lika de’it ba Jezús Kristu. Oinsá mak Kre-da Katólika iha relijiaun sira ne’e nia leet bele hetan dalan hodi lori ita-nia sarani sira komprende no moris fiar iha konviksaun.

Sá de’it problema importante sira ne’ebé emerje iha Sínodu?

Problema tolu mak hanesan ba mundu to-mak. Problema ida mak família, problema daruak mak joven sira... la’ós katak joven sira la fiar. Dezafiu boot mak linguajen ne’ebé ohin loron joven sira uza no liuhusi komunikasaun sosiál no linguajen teolojia nian la han malu. Teolojia ko’alia buat ida iha leten, abstratu , labarik sira ohin loron ko’alia ho internet, ho ipod, ipad... Dezafiu dehan hanesan ne’e: ema ohin la bá uma-kreda, loos. Ida-ne’e akontese liuliu iha Eu-ropa, maibé kultura foun hirak ne’e, ne’ebé to’o mai ita lalais de’it, dehan europeu sira iha kultura individualizmu, kultura izola-mentu no iha buat hotu-hotu ne’ebé tama iha sira nia uma-laran, natón de’it karrega butaun ida no informasaun hotu-hotu mai, maibé sira la iha tempu atu konfronta an ra-sik. Nune’e ohin linguajen husi uma-kreda atu hatán ba joven sira mak dezafiu boot ida.Problema datoluk mak formasaun ba reli-jiozu no amlulik sira. Formasaun ema sira uma-kreda nian ohin loron mak formasaun ne’ebé fraku; la hatán ba nesesidade sira; formasaun ne’ebé halo ema ida-idak sai fi-tun tanba ho kursu oioin ne’ebé iha.Kardeál responsavel edukasaun kristán nian dehan katak ita hotu hahú husi kardeál sira, bispu sira, teólogu sira, tenke halo ezersísiu hara-

ik-an nian, tanba ita hotu loko-an demaíz. Ita ko’alia kona-ba Jezús Kristu maibé ita la moris tuir Jezús Kristu. Kard. Zenon Gro-cholewski nia liafuan sira: “Obstákulu boot atu sai teólogu (ka bibi-atan) konstrutivu, katak efikás iha perspetiva evanjelizasaun foun nian mak loko-an no ninia aliadu naturál: egoízmu, mania atu sai ema boot, orijinál, importante, ne’ebé halo atu “bibi-atan sira bali sira nia an rasik no la’ós bibi sira” (haree Ez 34, 8; kf. Sant’Agostino, Discorso sui pastori), no la’ós uitoan de’it mak nune’e. Halo nune’e sira la relevante ba Reinu Lalehan, kontraprodusente ba Kreda nia kreximentu no evanjelizasaun. Tanba ita-ida-idak, depoizde salan orijinál, soi doze ida foti-an nian, ita tenke halo ho modu konstante ezame konxiénsia nian no, iha krús ain, aprende haraik-an no do-min auténtiku” (intervensaun iha Sínodu, 8 Outubru 2012). Ha’u sei hanoin superiór jerál klaretianu sira-nian, fransiskanu sira-nian, leigu balun mós sira hateten katak ita-nia situasaun, ita-nia estatutu, ita-nia formasaun ne’ebé fó daudaun ne’e la di’ak no la hatán ba nesesi-dade uma-kreda nian.Fatin ne’ebé fó esperansa uitoan maka Cuba, Koreia Norte nian, no Vietnam. Fatin sira komunista nian ne’e fó esperansa boot tebtebes, hodi dehan, biar ami minoria sa-rani maibé kreda buras no vokasaun barak tan. Kardeál Índia nian Osvaldo (sekretáriu FABC) dehan katak iha Ázia iha rai rua ne’ebé sai fenómenu ba katolisizmu: Filipi-nas no Timor-Leste. Ba ha’u loos ita kató-liku barak, maibé oho malu, na’ok ema nia sasán, mangame tun sa’e mós la hakiduk ida. Ita naran boot maibé realidade ita-nian buat seluk. Maibé ne’e ita-nia uma-laran ne’e ita mak tenke hadi’ak.

Iha tan impresaun seluk husi Sínodu?

Jan-

Fev

28

Buat ida triste: ami bispu lubuk ida nia impresaun mak ida-ne’e: Ami sente katak Roma ohin loron hakarak hakiduk uitoan kona-ba Vaticano II. Ami iha impresaun katak Joao XXII no Paulo VI mak lori todan uma-kreda nian. Ami sente iha ten-tasaun atu hakarak fila fali ba kotuk. Ha’u konta istória kona-ba kanonizazaun santu sira nian, ida husi sira Pedro Kalungsod husi Filipinas. Ami bispu atus haat simu orden atu tuir misa maibé la konselebra. Ami husu tansá mak ami la konselebra? Razaun ne’ebé fó la tama ema nia ulun. Dehan katak lian sira mai husi dook ne’e, molok to’o altár hirak besik ne’e halo óstia konsagrada tiha ona, nune’e sira dook ne’e nia lian la vale.

Dalan sá de’it atu hala’o evanjelizasaun foun ba família sira?

Dalan mak ida ne’ebé ha’u la hatene, maibé ita tenke hetan dalan ida, métodu ida ka meiu ida hodi lori família atu desko-bre fali nia valór nu’udar sélula sosiedade nian. Sosilojia,antropolojia, istória, toman no kostume iha fatin hotu-hotu dehan katak família soi nia fatin iha sosiedade hotu-hotu nia moris. Loos duni, Jezús Kristu mai kon-sagra família nia fatin ho dimensaun espiri-tuál ida, maibé hanesan dimensaun umana no tempu hanesan riin, baze sosiedade nian, ha’u hanoin la iha alternativa. Ne’e duni ohin-loron valór sira família nian ne’e naksobu husi kedas nia konsesaun. Buat família naturál ne’e forma husi mane ida ho feto ida. Ohin loron iha konfuzaun boot ne’e be uniaun omoseksuál dehan nia mós família hotu. Buat ne’ebé halo konfuzaun ne’e mak direitus umanus nia rekomen-

dasaun sira. No bainhira uma-kreda fó nia perspetiva, ema dehan ne’e kreda, maibé erru boot ne’e, katak bainhira aprezenta kona-ba família ema hanoin katak família iha de’it valór relijiozu, maibé la’ós de’it ne’e: família iha nia valór umanu, étiku, antropolójiku, sosiolójiku. Problema sos-iedade nian mosu bainhira tanba la simu Uma-Kreda, relativiza buat hotu ne’ebé Kreda hanorin kona-ba valór lubuk ida. Buat balun ne’ebé Kreda defende nu’udar

prinsípiu fundamen-tál sira, ema balun ha-noin ida-ne’e Kreda nia valór de’it. La’e. Ne’e valór umanidade nian. Espesialista sira psikolojia nian dehan katak uma-kain ne’ebé domin la iha person-alidade sira ne’ebé mai mesak dezikilibradu de’it, tanba la iha knuuk

ida hanaran família ne’e.

Modelu sá mak ita bele uza atu bele eduka família sira ba valór loos sira Kreda de-fende?

Loloos ha’u la hatene. Ohin loron ne’e es-pesialista sira dehan la iha modelu úniku. Santu Inácio aprezenta ninian ba mundu tomak. S. João Bosco iha tinan besik atus rua liubá lori nia modelu atu kompleta S. Inácio nian. Paulo Freire halo ninian, Mon-tessori ninian...Freyenet halo ninian. Ohin loron la iha ona autór maibé iha eskola amerikana edukasaun nian, eskola austría-ka edukasaun nian, eskola franseza edu-kasaun nian no ida-idak hakarak dehan sira mak di’ak liu, nune’e iha buat hirak ne’e hotu ne’e, ita sai konfuzu. Agora dezafiu mak ida-ne’e: “Ita tenke kopia ema seluk ka rai ida-idak, povu ida-idak ohin loron

Tato

li -T

atol

i Fia

r

Jan-

Fev

29

tenke hetan nia justu ekuilíbriu, liuhusi ninia rikusoin, nia emar sira nia kakutak, kapasidade, liuhusi espesialista ka espertu sira iha buat hirak ne’e, bele hetan mod-elu ida própriu ba nasaun ka povu ida? Ita Timór buka modelu ida ba ita?” Se hanesan ne’e karik fasil liután tanba liuhusi ita-nia eskola ita bele kanaliza ka impoin métodu edukativu ida. Se ita kopia rai seluk nian risku mak ita transporta ema seluk nia es-periénsia mai ita-nia sensibilidade, mai ita-nia maneira “de ser”, mai ita-nia kultura, ha’u husu se buat sira-ne’e adapta ba ita ka lae?

Iha kultura hotu iha nia pontu pozitivu no negativu. Iha Timór iha modelu famí-lia ne’ebé di’ak katak “família alargada” maibé iha mós nia aspetu negativu...

Buat ida lia mate no lia moris mak estraga mós buat lubuk ida. Maibé ha’u konkorda 100% katak Timór valoriza família. Loos duni ema li’ur konsidera buat umane, feto-saan, barlake, liuliu misionáriu sira kon-sidera buat ida ne’e negativu. Maibé ohin bainhira ita haree buat hirak ne’e ho ita-nia matan, ita haree katak ida-ne’e sistema ida kriasaun unidade família nian. Família la’ós de’it ida nukleár, maibé uma-lisan mós família, uma-lulik ne’e mós família, família alargada. Iha-ne’e iha buat ruma ne’ebé ita bele esplora... ha’u la hatene oinsá... Joven sira iha universidade ne’ebé halo peskiza kona-ba ne’e, koko tok ke’e buat ruma atu ita komprende mós ita-nia an. Ita haree ita-nia an husi ema seluk nia matan mós.

Sá mak mai uluk: fiar ka kultura?

Buat rua ne’e hotu importante. Fiar ilumi-na kultura, maibé se ita la hatene kultura, ita mós abut laek. Ida-ne’e mós perigu

uitoan. Ho mistériu inkarnasaun,Jezús mai atu povu ida-idak, ema ida-idak salva nia an iha ninia meiu própriu. Agora iha ninia meiu própriu ne’e povu ida-idak inventa ninia sistema valór nian, relasionamentu nian ho mundu tranxendente, ho infinitu, no kultura ida-idak inventa mós ninia re-lasionamentu ho ninia maluk/saseluk sira, Jezús Kristu mai no dehan katak ita ho ema seluk ne’e maluk tanba ilas rasik Maromak nian. Maibé ida-ne’e dimensaun relasaun nian. Buat ne’ebé mosu foufoun la’ós ke-dan relasaun. Buat ne’ebé fofoun mosu ne’e mak ha’u ema Timór ne’e, ho ha’u nia foho hirak ne’e, ha’u-nia tasi hirak ne’e kondisiona ha’u, ha’u moris iha illa ida ne’ebé kondisiona ha’u-nia maneira “de ser”. Ne’e duni hanoin rua ne’e kait malu, labele pivilejia ida liu ida seluk... Evidente-mente sé mak tesi lia mak Jezús Kristu, basá revelsaun ikus mai husi Nia. Maibé revelasaun no purifikasaun mai husi kon-frontasaun ho Jezús nia hanorin no haree sá mak la tama ho Ninia kritériu sira. No se ha’u haree la tama ho Jezús nia kritériu ha’u hadook, biar ha’u-nia kultura hanesan ne’e, katak maneira ida moris nian lahó naroman husi Jezús Kristu. Se Jezús Kristu nia vida lori ha’u komprende ha’u-nia kon-testu, evidentemente husi konfrontasaun ha’u-nia vida nian, ha’u-nia moris lorolo-ron ho Jezús Kristu nia naroman ne’e, ha’u troka ha’u-nia moris.

Oinsá Kreda Timór nian enfrenta problema formasaun nian ba amlulik no relijiozu sira...

Iha-ne’e ha’u hanoin presiza halo reflesaun komún ida iha nivel internu no esternu. Nivel internu mak ita sira ne’ebé iha en-kargu hodi anima, hirak ne’ebé iha knaar hodi halibur ema hodi hato’o Jezús Kristu. Definisaun saserdote/amlulik nian ne’e

Tato

li - T

atol

i Fia

r

Jan-

Fev

30

mak halibur ema hodi hatudu dalan Jezús Kristu nian ba ema sira. Oinsá mak halibur ema ne’e halo parte ona edukasaun, sensib-ilidade, formasaun vida relijioza. N.e. buat ida bispu sira bolu atensaun ne’e mak ohin loron amlulik sira la fó atensaun ba ema, dimensaun pesoál. Ha’u sei hanoin teólogu Bruno Forte hateten buat tolu: amizade/af-etividade la iha, respeitu ba ema seluk la iha, tempu la iha. Ne’e duni dezafiu boot ida insisténsia atu hakbesik ba ema. Buat hirak ne’e sai lalenok kona-ba formasaun ne’ebé ita iha. Karik ohin loron ita avalia de’it ho kritériu intelektuál no pastorál hodi haluha tiha kritériu umanu. Iha semináriu ne’e valoriza de’it mak dimensaun intele-ktuál no pastorál. Dimensaun umana no dimensaun espirituál ne’e lakon tiha. Husi buat ne’e hotu mak ita tenke halo autoanál-ize kona-ba ita-nia hahalok sira, oinsá ita moris ita-nia vida konsagrada no oinsá ita responde ba knaar saserdósiu nian katak halibur ema no hatudu Jezús Kristu ba sira. Ita hatudu Jezús Kristu ka ita hatudu ita-nia an ka ita la hatudu nein Jezús nein ita-nia an? Buat ne’e labele halo ita para atu kontinua mehi no buka dalan sira.

Mensajen husi Padre Sinodál ne’e iha valór mós mai Kreda Timór nian? Oinsá aplika mensajen bispu sira-nian ba Maro-mak nia povu...

Hanesan mensajen vale ba mundu tomak. Testu ne’ebé haroman Sínodu nia konklu-zaun mak testu samaratina nian hodi de-han katak ohin loron hanesan Jezús, Kreda tenke bá hasoru ema, simu ema, akompaña ema, fó naroman ba ema, no hirak ne’ebé simu mensajen no komprende nia bá hak-laken ba nia maluk sira no nia maluk sira rasik halo esperiénsia enkontru reál ho Kristu no bele dehan: “Ami agora fiar tanba ami rasik haree ho matan”. Ne’e mensajen

ne’ebé ita dehan la’ós foun. Evanjelizasaun mak ida-ne’e duni. Jezús Kristu la muda, ohin, horisehik, aban . Ita mak tenke hatene katak iha tempu hotu-hotu, iha fatin hotu-hotu, oinsá mak ita provoka situasaun atu realiza nafatin enkontru reál entre Jezús Kristu no ema hotu-hotu. Nune’e impor-tante mak metódu sira, modalidade sira, dalan foun sira tuir situasaun no tempu nia nesesidade.

Sarani hotu nia misaun: sai Evanjelizadór

Sarani hotu simu bolun atu haklaken Kristu moris-hi’as. Bolun ne’e Kristu

rasik mak halo bainhira nia moris-hi’as ona hodi haraik mai ita Espíritu Santu, atu leno ita-nia neon no fortifka ita-nia fuan ba ser-visu evanjelizasaun nian. Loron ba loron, Espíritu Santu konsagra ita atu realiza ho modu adekuadu no ida-idak ho ninia talentu sira, evanjelizasauniha ita-nia mundu. Espíritu Santu mak tulun ita atu komprende sentidu Eskritura sira-nian hodi halo ita iha kbiit atu haklaken Liafuan ne’ebé halo ita komprende no koko iha mo-ris Maromak nia projetu mai ita.

Asaun evanjelizadora sarani nian mai husi ninia Fiar rasik. Loloos, lahó don

Fiar nian, ema ida labele sai evanjelizadór, basá nia la soi kondisaun atu koko senti-du planu salvasaun Maromak nian. Asaun evanjelizadora mak modu konkretu atu sa-rani ida moris ninia batizmu. Hodi batizmu sarani sira simu konsagrasaun, katak, het-an kbiit atu servisu ba maun-alin sira-nia evanjelizasaun.

Katak sá evanjeliza?

Tato

li -T

atol

i Fia

r

Jan-

Fev

31

Evanjeliza, ba Igreja, mak lori Liafoun Di’ak ba parte hotu umanidade nian,

Evanjellu ne’ebé la’ós livru ida ka doutri-na ida, maibé ema ida: Jezús Kristu. Hodi evanjeliza ita “nakfilak husi laran no halo sai foun umanidade rasik” (EN 18). Ho asaun evanjelizadora ita haklaken Na’i Jezús ho liafuan no hahalok, katak sai in-strumentu Ninia prezensa no asaun nian iha mundu ohin nian, haktuir Niia domin lahó kondisaun ba ema sira. .

Iha Sínodu Bispu sira-nian ho tema kona-ba ‘Evanjelizasuan foun ba Fiar Sarani

nia tranzmisaun” ko’alia maka’as kona-ba evanjelizasaun foun. Katak sá evanjelizasu-an foun ne’e? Evanjelizasaun foun hanesan João Paulo II dehan la’ós Evanjellu Foun ida, basá Kristu hanesan Ohin , Horisehik no Aban, maibé foun iha ninia laran-manas, métodu no espresaun sira. Instrumentum Laboris dehan katak evanjelizasaun foun katak ita hatudu vontade atu haree Maro-mak nia asaun salvasaun nian iha tempu ohin nian, halo desizaun atu haklaken ho laran-luak liután, ho lian fresku, hodi buka modalidade foun, basá ita-nia interlokutór ohin nian la’ós sira ne’ebé moris iha tempu uluk (haree n. 47).

Tanba sá evanjeliza

Evangelli Nuntiandi n. 80 haktuir katak “Ema sira bele salva liuhusi salan se-

luk, tanba Maromak nia laran-sadia; maibé, ita bele salva ita-nia an se, tanba ita-nia neglijénsia, ta’uk ka moe, buat ne’ebé S. Paulo hanaran ho liafuan loloos “moe ba Evanjellu”, ka tanba ideia falsa sira, ita la haklaken? Halo nune’e, ita la sai fiél ba Maromak nia apelu ne’ebé liuhusi ministru sira Evanjellu nian, hakarak halo fini mo-ris; no depende ba ita se fini ne’e sei sai ai-hun ida no fó ninia fuan hotu”.

Instrumentum laboris fó sai razaun ruma tan sá evanjeliza: Tan motivu oioin ne’ebé komplementa malu (IL 30 ss).• Kumpre Kristu nia orden• Atu tuir Apóstolu sira nia ezemplu• Atu satisfás ema nia direitu • Atu fahe ho ema seluk, iha respeitu no diálogu, rikusoin rasik• Atu atua forma orijinál no indis-pensavel ida servisu nian ba ema• Atu tulun ema sai husi rai-fuik ma-ran oioin ne’ebé sira moris bá

Obstákulu sira ba evanjelizasaun

Evanjelizadór presiza kbiit ne’ebé mai husi Espíritu Santu, atu iha korajen

nesesária atu denunsia maromak falsu sira ne’ebé domina ema sira no impede atu sira sai ema livre no haksolok. Ne’e mak ma-romak falsu ruma ne’ebé manifesta iha ita-nia mundu: hamlaha ba podér, hakaran atu domina, kaan no kesi an ba osan no soin sira hodi naok matamatak (korrupsaun), hakaran iha naran-boot, hakaran atu domi-na no esplora ema seluk. Instrumentum laboris ba Sínodu foin daudaun ko’alia kona-ba obstákulu prin-sipál ba tranzmisaun foar nian nia fahe ba parte rua. Obstákulu internu katak iha Kre-da laran makmoris fiar ho modu privadu no pasivu, la sente nesesidade ba edukasaun fiar nian, separasaun entre fiar no vida. Obstákulu husi li’ur mak kultura ne’ebé halo moris fiar nian no ninia tranzmisaun sai frajil no difisil hanesan konsumizmu no edonizmu, niilizmu kulturál, taka an ba tranxendénsia ne’ebé elimina nesesidade salvasaun nian (IL 95). Obstákulu ida tan mak falta ksolok no esperansa ne’ebé mai husi situasaun sira haktuir iha leten (IL 168). Maibé tanba don fiar nian, sarani sira ha-tene katak sira la mesak atu realiza misaun

Tato

li - T

atol

i Fia

r

Jan-

Fev

32

boot evanjelizasaun nian. Espíritu Santu mak protagonista dahuluk iha knaar ida-ne’e. Nia ne’ebé Jezús promete mai ita nu’udar konsoladór mak kapasita ita, halo ita sai forte no aten-barani, konxiente katak ita la mesak iha knaar evanjelizasaun nian.Testamentu Foun insiste katak Fiar mak halo ita partisipa iha Maromak nia kbiit. “Se ó fiar, buat hotu sai posivel ba ema ne’ebé fiar” (Mc.9,23). Fiar halo ita bele halo buat kmanek. Maibé ita presiza pre-para an liuhusi orasaun no meditasaun Ma-romak nia Liafuan nian. Evanjellu João nian dehan momoos katak hodi de’it hela metin ho Kristu hanesan ai-sanak iha ai-hun ida mak ita bele fó fuan. Nia mak uvas-hun no ita sanak sira (haree Jo 15). Nune’e fundamentál tebes sai ida de’it ho Kristu hodi husik Espíritu Santu lori ita, atu ita-nia asaun evanjelizadora sai fekunda.

Oinsá evanjeliza

Importánsia ba konteúdu evanjelizasuan nian la bele haksumik mós importánsia

kona-ba dalan no meiu sira evanjelizasaun nian. Problema kona-ba “oinsá evanjeliza” nafatin atuál, tanba modalidade sira muda konforme sirkunstánsia sira tempu nian, fatin nian, kultura nian nune’e mak lansa dezafiu boot ida ba ita-nia kapasidade atu deskobre no adapta. Dezafiu ne’e mak Sínodu Bispu sira-nian husi loron 6 to’o 28 Outubru 2012 buka atu hatán. Evangelli Nuntiandi aprezenta dalan ruma iha prosesu evanjelizadór, ne’ebé iha im-portánsia fundamentál: liuhusi sasin moris nian no anúnsiu esplísitu ita bele hamosu ema nia hakaran atu hakohak fiar iha Kris-tu, nune’e tama iha komunidade fiar-na’in sira nian; simu sinál sira (sakramentu); sai apóstolu hodi halo inisativa apostoladu nian ho nia rezultadu ikus atu lori renova-

saun umanidade nian.Knaar sira ne’e hotu ita hanaran funsaun ekleziál diakonia nian (realizasaun reinu nian liuhusi Domin-karidade, transfor-masaun, edukasaun, libertasaun no soli-dariedade); koinonia (moris reinu liuhusi fraternidade,rekonsiliasaun, unidade, ko-munikasaun, komunidade, partilla); mar-tyria (haklaken reinu liuhusi , sasin, anún-siu esplísitu, ensinu, pregasaun...); liturggia (eukaristia, sakramentu sira, selebrasaun, festa, devosaun sira...).

Ámbitu sira prosesu evanjelizadór nian

Knaar konkretu Kreda nian realiza tuir etapa ruma ne’ebe marka dinamizmu

ninia atividade nian. Sira-ne’e mak mo-mentu distintu «prosesu evanjelizador nian» 1. Asaun misionária• Dirije la sira ne’ebé la fiar no dook husi

fiar sarani• Pretende konversaun inisiál• Prezensa, servisu diálogu 2. Asaun katekumenál• Dirije ba sira ne’ebé iha interese atu sai

sarani• Pretende integrasaun iha komunidade• Simun, sakramentu, mistagojia3. Asaun pastorál• Dirije ba sira ne’ebé sarani ona• Pretende maturasaun iha fiar• Selebrasaun, komunidade, pregasaun

eskolár4. Asaun iha mundu• Dirije ba sosiedade no kultura• Pretende sasin evanjéliku sira• Edukasaun, damen, ekolojia

(Foti husi irmán Jacinta Gusmão nia kon-ferénsia ba katekista sira dioseze Baucau nian - Ossú, 14-12-2012)

Tato

li -T

atol

i Fia

r

Jan-

Fev

33Ta

toli

- Lid

un m

oris

kon

sagr

ada

MORIS NIANITA-NIA ESPERIÉNSI A

Jan-

Fev

34Ta

toli

- Lid

un m

oris

kon

sagr

ada

Feto konsagrada: “Maromak ninia emar no serví-na’in Kreda nian”

Pesoa umana ida-idak moris psikolojika-mente no espíritualmente sente di’ak bain-hira koñese di’ak ninia an no fó valor ba buat di’ak ne’ebé nia bele oferese ba mun-du. Iha nivel psikolójiku liafuan “Sente di’ak”, importante liufali matenek no kna’ar hotu-hotu. Ema ne’ebé hatene nin-ia an no konxiente katak nafatin lori mós nia limi-tasaun pesoál sei la buka ambisaun iha kna’ar, sei haluha katak nia Maromak ninian no servidora Kreda nian. Koñese an, hatene buat ne’ebé ita bele halo no mós buat ne’ebé ita labele halo importante tebtebes ba ekilibriu pesoál no komu-nitária. Psikolojia feminina konsidera importante ba feto sira atu iha “Ekuilib-riu pesoál”, mai husi fuan ne’ebé hatene simu no fó. Iha moris konsagrada mós ekilibriu pesoál importante, importante ba an rasik no ba relasaun interpesoál iha ko-munidade no iha misaun ne’ebé Maromak entrega mai ita ida-idak. Ema ida-idak moris ho modu úniku, irepetivel husi ema seluk. Problema mosu iha relasaun inter-pesoál tanba ita dala barak la koñese ita nia an, la ko’alia ho ita nia an no valoriza buat ne’ebé ita iha. Feto konsagrada ida-idak bainhira moris mai, lori ho ninia an talentu, matenek no buat di’ak barak. Feto konsagrada ida-idak rikusoin ida, presiza atu deskobre no haksolok, halo festa ho ita nia an no ho maluk sira hanesan aiknanoik ne’ebé Jezús hateten iha Evanjellu nu’udar Lukas haktuir (kf Lk 15,8-10). Feto iha murak folin boot ida, espesiál, lori iha nin-

ia an karakterístika no potensialidade únika konfronta ho mane sira. Feto fó moris ba mundu hanesan mós feto konsagrada sira.

Feto konsagrada fó moris ba mundu

Feto fó moris. Husi pontudevista biolójika feto fó moris ba mundu, fó moris ema iha no liuhosi ninia fíziku ka isin rasik. Oan ne’ebé la mai husi ninia isin rasik dehan

katak oan hakiak, ka ema seluk nian ne’ebé nia tau matan. Husi pontude-vista psikolójika, termi-nolojia “Feto fó moris” sei la muda, tanba iha dalan oin-oin atu espresa feto nia karakterístika no potensialidade espe-sífika ida ne’e. Iha feto balun ne’ebé fó moris fizikamente hanesan feto kaben-na’in sira. Feto fó moris ba oan sira. Husi feto mak ema foun ida bele haree mundu. Iha lójika Testamentu

Tuan nian, feto ne’ebé iha oan barak mak feto sira ne’ebé hetan rahun-di’ak, bensan husi Maromak, kontráriu ho feto ne’ebé oan laiha, konsidera hetan malisan husi Maromak. Iha kultura Timor nian, tanba Barlaki, dala barak mós konsidera feto ne’ebé hola mane, fó oan ba familia, sira mak iha folin boot. Nune’e, konsidera feto konsagrada sira feto mesak folin-laek. Iha mós feto seluk ne’ebé la hola mane, se-luk tan ne’ebé la fó moris fízikamente tan halo hilin ida, moris relijioza. Feto sira ne’e hili Maromak, atu fó ksolok de’it ba Nia, dedika tempu liután ba orasaun no serví Nia iha sira ne’ebé presiza tulun (1 Kor 7,32-34). Loos duni, feto konsagrada sira la fó moris fízikamente, maibé “Fó an tomak ba

Jan-

Fev

35Ta

toli

- Lid

un m

oris

kon

sagr

ada

ema seluk nia di’ak, ba labarik sira ne’ebé abandonadu”. Karik ema nunka agradese ba sira, maibé sira hotu ne’e feto asu-ua’in sira, la hanoin de’it sira nia an, hanoin hanesan Jezús hateten “Atu sira seluk hetan moris, no hetan moris naresin (Jo 10,10). Feto konsagrada haluha an, haluha kolen no terus, atu labarik kiik no abandonadu sira bele haree mundu, bele hetan futuru ida. Ita bele halo rezume ida katak, feto konsagrada sira fó moris, haburas an, sai inan di’ak ida liuhosi ninia atitude tau-matan nian, maibé sira la’os mundu nian, sira Maromak ninian. Iha feto konsagrada ida-idak nia fuan haksumik segredu ida, sira rai iha sira nia fuan mistériu ida, mis-tériu hasoru malu ninian ho ninia Na’i, nia Liurai ne’ebé orienta ninia moris. Sira nia matan nakloke ba profesia Evanjellu nian: “Sé mak bele kompriende, kompriende bá” (Mt 19,12). Sira kompriende saida? Laiha buat seluk tan se la’os buka Nia, buka Ma-romak ho fuan ne’ebé la fahe. Fuan ida ne’ebé labele hetan satisfasaun husi domin seluk, husi mundu, ka husi rikusoin mundu nian. Maromak mak rikusoin loos ne’ebé haksumik an, fatuk murak, ne’ebé hetan tiha, ba fa’an buat hotu ne’ebé nia iha atu sosa (kf Mt 13,44-46). Feto konsagrada sira Maromak ninian. Maromak rasik ha-teten: “Keta ta’uk, tanba Ha’u manán tiha ona ó, Ha’u bolu ó ho ó-nia naran: ó Ha’u nian (Is 43,1). Ha’u sei lori ó ba rai-fuik maran no Ha’u sei ko’alia ba ó-nia fuan (Os 2,16). Ne’e mak segredu kle’an ne’ebé feto konsagrada ida-idak lori iha ninia fuan. Feto konsagrada mak íkone privileji-ada iha Maromak Nia mistériu domin nian. Sira nia moris, mak moris ba Maromak no ba Ninia reinu. Hanesan santu Agostinho, místiku boot sekulu IV nian hateten: ita nia moris depende ba “Ema Ida, nia mak Kristu”. Kristu rasik sei hateten mai ita “Ó Ha’u nian”, tau tau-matan mós ba Ha’u

nia bibi sira. Domin ba Kristu labele taka an, maibé loke an hodi serbi Ninia Kreda.

Feto konsagrada serví Kreda

Feto konsagada ninia hola parte ba Maro-mak labele haketak husi Kreda. Kreda mak Kristu, espozu loos. Feto konsagrada serví ninia Na’i iha Kreda no liuhosi Kreda. Kris-tu no Kreda iha sentidu ida de’it. Hadomi Kristu hakarak dehan hadomi no serví Nia kreda. Ita lee iha istória Kreda nian, santa Catarina husi Siena, tan ninia domin boot liu ba Kristu nia la husik ninia Kreda terus, fahe malu, nia buka dalan oin-oin atu Amu-Papa Na’in rua bele hadame malu no bele lori Kristu ba sarani sira, nu’udar fatuk inan, tuir Jezús nia liafuan “Ó Pedro katak fatuk, iha fatuk ne’e Ha’u sei hari Ha’u nia Kreda (kf Mt 16,16-20). Santa Catarina feto ida, feto konsagrada ida, la tauk ba difikuldade ne’ebé mosu ba nia. Hanesan mós santa Teresa d’Avila. Iha ninia toba-fatin, moras boot besik atu mate, sente presiza tebtebes Kreda, konxiente katak liuhosi Kreda mak nia bele hetan moris rohan-la’ek. Ninia liafuan ikus hateten: “Iha buat hotu ha’u Kreda nia oan”. Sasin sira seluk hateten katak, santa Teresa nia jakulatória sira mós espresa klaru oinsá ninia domin no ninia sentidu hola-parte ba Kreda boot tebtebes. Amu-Papa Paulo VI konvida feto kon-sagrada sira atu hamoris nafatin sentidu hola-parte ba Kreda: “Feto konsagrada sira dala ruma hanoin katak, sira nia mo-ris ladún importante ba Kreda. La’e – Am-Papa hateten: hanoin ne’e la loos, presiza mós loke an ba Kreda, tau-matan, halo tuir ninia hanoin no hanorin sira, ninia laran-manas espirituál. Partisipa Kreda nia terus no ninia ksolok. Imita tuir buat ne’ebé Ma-ria Nazaré nian halo iha ninia moris tomak too ninia iis ikus nian. Maibé, oinsá bele manán Kristu Ninia Espíritu se la’os liuho-

Jan-

Fev

36Ta

toli

- Lid

un m

oris

kon

sagr

ada

si Kreda? Ita bele afirma ho S. Paulo iha ninia surat ba sarani sira iha Roma “Se ema ruma laiha Kristu Nia Espiritu, la hola par-te iha Nia” (Rm 8,9). Tan mistériu domin nian ba Maromak, feto konsagrada mós bele identifika an ho kreda nu’udar ninia espozu, katak Kristu. Sira ne’ebé haree feto konsagrada bele dehan mós: “Nia feto ida ne’ebé pertense ba Kristu”. Tempu hane-san feto konsagrada sira mós bele repete ho S. Paulo “Ba ha’u moris mak Kristu” (Fil 1,13). Feto konsagrada nia moris hetan ninia abut iha Kristu. Kristu nu’udar ai-riin boot ida ne’ebé tahan no fó sentidu ba ninia moris tomak, motivasaun kle’an ba ninia hilin iha momentu ksolok no susar. Se feto konsagrada sira hatene tau sira nia laran metin iha Maromak nu’udar objetivu ikus nian, sei manán difikuldade hotu, hane-san psikólogu Victor Frankl hateten: “Sé mak iha tansá ida nia sei iha mós oinsá!”.(Luisa Fernandes fma)

Moris pasadu iha esperiénsia pesoál no espirituál

Nu’udar ema ita moris iha istória loroloron nian ho dimen-saun tempu nian. Kontaktu mo-ris nian ho ita-nia pasadu halo ita komprende sé mak ita no hodi hateke ba futuru ita motiva no tane ita-nia hahalok no hilin sira. Defaktu ema sira, tanba trauma ida ka asidente ida, so-fre amnezia no la hanoin aspetu sira an rasik nian ka parte ruma istória nian, esperiénsia terus ne’ebé dala barak kle’an liu. Nune’e mós sira ne’ebé haree la futuru ida iha oin ka la iha motivasaun, lakon kora-jen ka iha depresaun, sira-ne’ebé la iha ona

hakaran ba futuru, ema sira ne’e maklorik terus boot iha sira-nia laran. Ita lee iha livru Provérbio nian: «Iha-ne’ebé falta gia ida povu ba hasoru ruina» (Prov 11, 14).

“Ego” ida-idak iha pasadu ida

Pasadu maka “fatin” iha ne’ebé ita ida-idak sai buat ne’ebé agora nia an rasik, fatin iha-ne’ebé potensialidade ruma atua tiha no sira seluk la konsege nafunan ka realiza uitoan de’it; tanba pasadu maka parte ita-nia moris nian, ita bele dehan katak pasadu hela iha ita-nia laran duké hela iha ita-nia kotuk. Ita mai iha mundu ho isin ida no oin ida, iha fatin jeográfiku ida no iha família espesífika ida nia laran, simu ita no forma ita ho kultura ida ne’ebé, hanesan ár ne’ebé ita respira, nia hola parte ba ita. No buat sira ne’e hotu akontese la hodi ita-nia hilin rasik.Relasaun sira, afetu sira, eventu sira, oka-ziaun no difikuldade sira, oportunidade no obstákulu sira, ksolok no terus akompaña no marka ita-nia ezisténsia: ne’e mak ha’u basá ha’u iha istória ne’e. Parte ida ha’u-nia istória nian ha’u simu de’it ka tenke submete de’it; iha parte ida ha’u asume re-

sponsabilidade ba jestu sira, asaun sira, sa-lan sira, hilin sira ne’ebé a k o m p a ñ a ha’u-nia trans-f o r m a s a u n . Maibé iha kazu hotu ita iha serteza kona-ba buat ida: ita labele troka

ita-nia pasadu.«Marina, feto ida besik tinan 30 hetan kon-vite atu konta ninia istória pesoál iha kon-

Jan-

Fev

37Ta

toli

- Lid

un m

oris

kon

sagr

ada

testu dixernimentu vokasionál nian. Ninia narrasaun hanesan haksoit liu etapa sira: narrasaun kle’an kona-ba infánsia no tem-pu labarik nian, uitoan de’it kona-ba ado-lexénsia, leitura partikulár kona-ba tempu foin-sa’e to’o momentu prezente. Liutiha enkontru ruma, gia husu ba Marina tansá istória adolexénsia nian uitoan de’it. Ma-rina hatán katak nia la hanoin buat seluk, maibé hafoin rezisténsia ruma nia hahú ta-nis hodi dehan katak iha tinan sira ne’ebá nia moris esperiénsia difisil, maibé buat hotu rezolve ona tanba tinan ruma liubá nia elabora fali ninia adolexénsia nakonu ho terus iha kontestu ida akompañamentu nian no nia la bele aseita katak, liu tiha tempu barak, nia tenke sente fali terus mai husi ninia istória».

Rekuza, rezignasaun ka responsabilidade?

Karik ita ida-idak bele konta esperiénsia hanesan; iha akontesimentu terus nian ka difikuldade iha ita-nia istória ne’ebé ita en-frenta ona no ita hein atu la sente tan ninia influénsia iha ita-nia moris. Maibé ida-ne’e espetativa irealista ida: elabora filafali ka asume esperiénsia difisil ida iha istória rasik la signifika kansela nia husi hanoin ka husi fuan hanesan nunka eziste. Mós bainhira ita iha posibilidade atu loke kanek ruma no hetan tulun no tama iha prosesu kura nian, dala ruma ita bele sente iha tem-pu prezente terus tempu uluk nian, liuliu se eventu atuál hanesan ho buat ne’ebé ita koko iha tempu uluk. Kestaun krusiál la’ós katak ha’u sente fila fali terus ne’e, maibé atitude ida-ne’ebé mak ha’u asume iha ninia konfrontu: emo-saun ne’ebé ita sente, iha kazu terus nian ka “mal-estar” ne’e, mak mensajen ida mai ita. Defaktu, buat ne’e dehan buat ruma kona-ba ita-nia an rasik, kona-ba ita-nia re-lasionamentu ho realidade no ema ne’ebé

besik ita, no hafanun iha ita pergunta sira. Saida mak terus ne’ebé ohin ha’u sente ha-karak dehan mai ha’u, ne’ebé mós pertense ba tempu uluk nian? «Nune’e Marina aseita dezafiu husi gia espirituál atu husik nia an rona fali kanek sira ninia adolexénsia nian. Ba tempu barak nia hetan razaun abandonu família nian husi nia aman nia parte, bainhira Marina iha tinan sanulu; hanesan ne’e mós mak nia komprende nia inan nia reasaun ne’ebé dala ruma impulsiva no dala ruma depresi-va, ne’ebé hakanek maka’as Marina, la’ós espresaun la tau-matan nia ba nia oan-feto, maibé simplesmente ida-ne’e modu úniku ne’ebé nia inan hatene atu reajen hasoru abandonu».Ita bele filafali ba ita-nia pasadu tan mo-tivu oioin! Ha’u bele subar an iha máskara ha’u-nia pasadu nia kotuk hodi afirma ho modu pasivu ka ho rezignasaun katak «ha’u mak hanesan ne’e, labele halo buat seluk», hodi evita responsabilidade ba kreximentu posivel ida no abertura realista ba futuru ne’ebé, loos duni, husu haka’as an no em-peñu.Ha’u bele mós transforma ha’u-nia pasadu terus nian iha kompensasaun, dala barak infantíl: «Tanba ha’u terus barak, oras-ne’e vida, imi, imi tenke selu no tau matan mai ha’u». Pasadu bele sai mós paradok-salmente fatuk-saun (ánkora) kómodu ida atu kesi an bá: di’ak liu pasadu ida ne’ebé ha’u koñese no, maski ho ninia limite sira, oferese mai ha’u seguransa, duké futuru ida ne’ebé husu atu aseita inseguransa no inev-itavelmente, asume risku (risku fiar nian).La kuran mós ema ruma ne’ebé asume atitude ne’ebé sai negasaun pasadu nian bainhira ninia rekordasaun sai seletivu no minimiza ka elimina nakukun sira hodi hasa’e – ho modu irealista no imajinativu – aspetu pozitivu no esperiénsia furak sira: «Iha ha’u-nia istória buat hotu la’o di’ak

Jan-

Fev

38

liu, ha’u sei la troka buat ida».Atitude sira ne’e hotu ne’ebé dala barak ita asume ka ita haree iha ita-nia soriso-rin, loos duni la’ós espresaun aseitasaun pasadu nian. Aseitasaun auténtika husu ba sujeitu atu asume ho haraik-an no respon-sabilidade faktu ne’e (buat ne’ebé akontese no ninia konsekuénsia sira) no, hodi loke an ba komprensaun foun no kle’an kona-ba an rasik no ba istória rasik, halo nia empeña an ho modu ativu atu enfrenta situasaun foun sira. Ne’e la signifika atu fila fali ho modu obsesivu atu lee kapítu-lu tuan ida ita-nia mo-ris nian, maibé hakerek fali kapítulu foun ida: «Haree, ha’u halo foun buat hotu» (Apokalipse 21, 5).

Kontaktu ida ne’ebé kura

Se durante kalan ita hadeer tanba des-konfortu pasajeiru ida no liu tiha tempu uitoan ita toba fali no mehi, fasil liu atu iha dadeersaan ita sente impaktu maka’as liu mai husi minutu 30 ita la dukur duké oras barak deskansa nian.Dala barak ita uza kritériu hanesan bain-hira ita hateke ba ita-nia istória: se iha difikuldade ka kanek sira, buat sira ne’e hanesan iha kbiit maka’as atu halakon iha ita-nia persepsaun interiór no iha ita-nia hanoin, buat di’ak ne’ebé ita simu, koko, fó. La eziste pasadu ida lahó nakukun ka infánsia “perfeita” ida. Ita-nia umanidade, ne’ebé halo tuir Maromak nia ilas ne’e, iha nia laran horik mós ho modu misteriozu dimensaun ida limitasaun nian ne’ebé, iha ita-nia ezisténsia tradús fali iha limite in-telektuál, fíziku, espirituál, afetivu, morál

ne’ebé ita maizumenus konxiente kona-ba sira. Ida-ne’e signifika katak nu’udar mane no feto ita hadomi ho modu limitadu no, nune’e mós ita simu domin ne’ebé marka ho limitasaun, maibé nafatin domin.Halo ita-nia pasadu sai fali ita-nian, hodi tama iha kontaktu ne’ebé kura ho kanek ra-sik, mak dalan ida ema ida-idak tenke halo. Ne’e mak hahalok umanu, psikolójiku no tempu hanesan espirituál ida, hahalok/op-

erasaun ida ne’ebé bele tulun ita deskobre Ma-romak nia obra miste-rioza iha prega nakukun sira ita-nia istória nian.«Neineik-neineik Ma-rina konsege rekoñese nu’udar lejítimu ninia terus, hodi fó lisensa ba nia an atu sente fali terus ne’ebé mai husi nia inan nia auzén-sia afetiva no husi nia laran-toos hasoru nia.

Maibé Marina konsege mós buras iha ati-tude empatia sinsera hasoru nia inan hodi buka komprende terus boot ne’ebé nia ra-sik esperiénsia ho nia la’en nia abandonu no hodi sai konxiente katak iha momentu ne’ebá nia inan bele hadomi nia oan-feto ho modu limitadu ne’e. Tuir mai Marina buka mós atu hakbesik nia aman no hahú fali diálogu ida ho nia».

Prezente projetuál

Maibé leitura istória pesoál nian la iha de’it valór terapéutiku ba terus ne’ebé ema ida koko ka ba trauma ida ema esperimenta; nia sai mós jestu típiku fiar-na’in nian ne’ebé, iha istória, buka no kontempla sinál sira prezensa ativa no tranformadora Maro-mak nian. Nia halo istória umana fatin ba ninia prezensa no hili atu tama iha istória

Tato

li - L

idun

mor

is k

onsa

grad

a

Jan-

Fev

39Ta

toli

- Lid

un m

oris

kon

sagr

ada

katak konsidera nia nu’udar fatin di’ak ba ninia horik-fatin. Iha Bíblia Na’i konvida nafatin Israel atu hanoin no selebra Maro-mak nia pasajen iha ninia vida: hanoin ida ne’ebé signifika memória, katak posibi-lidade atu moris no apresia fuan/rezultadu sira husi akontesimentu ida ne’ebé akon-tese iha tempu antigu liu (haree Dt 8,2-5). Iha mentalidade bíblika buat ne’ebé vale ba povu ida vale mós ba ema fiar-na’in ida-idak: ha’u-nia knaar mak aprende atu lee no moris ha’u-nia istória salvasaun nian, nu’udar fatin konkretu iha-ne’ebé Maro-mak hili atu hasoru ha’u no halo amizade ho ha’u. Integrasaun ativa pasadu, prezente no futuru nian, ne’ebé aseita ho respeitu no responsabilidade istória rasik, implika mo-ris iha dimensaun projetuál, nu’udar bolun ida ba domin, ba enkontru ho ema seluk no ho Maromak. Bainhira ita la asume pasadu rasik ho maturidade no ho atitude fiar nian, hodi la nega nia no hodi la kesi an ba nia hanesan dadur ida, hanesan Abraun ita bele sai husi ita-nia rain atu bá iha rain ne’ebé Na’i sei hatudu. Pasadu no futuru hetan sínteze iha prezente iha ne’ebé, defaktu, ita moris bá.Santa Teresa Lisieux nian komprende didi’ak buat ne’e, hanesan versu sira ninia poezia “Ha’u-nia knanauk ba ohin” fó sa-sin: «Ita hatene, ha’u-nia Maromak, katak atu hadomi Ita iha rai ha’u la iha buat se-luk se la’ós ohin! Ha’u hadomi Ita, Jezús, ha’u-nia klamar buka ita... Ita mak ha’u-nia apoiu, ukun ha’u-nia fuan bá, haraik mai ha’u Ita-nia hamnasa, ba loron ida de’it, ba ohin, ba ohin! La importa Na’i, se futuru nakukun hela... La’e, ha’u la bele harohan ba Ita kona-ba aban. Mantein ha’u-nia fuan moos, taka ha’u ho ita-nia lalatak, no halo ida-ne’e ba ohin de’it!»

(Samuela Rigon)

Dixernimentu espirituál

Premisa

Dixernimentu mak arte atu koñese Kristu no rekoñese nia nu’udar ita-nia Na’i no Makso’i. Kreda mak ho ninia tradisaun no ho nia bibi-atan sira nia majistériu trasa dixernimentu ida-ne’e iha ninia totalidade liuhusi tempu no espasu sira. Ita bele ko’alia kona-ba dix-ernimentu ho modu barak: iha dixernimen-tu kona-ba espíritu sira (intuisaun espiri-tuál); iha dixernimentu movimentu interiór nian, hanoin nian no sentimentu sira nian; iha dixernimentu kona-ba vokasaun, kona-ba estadu moris nian, nst. Iha dixernimentu ema individuál nian no komunidade nian. Iha mós dixernimentu ne’ebé iha ligasaun metin ho morál. Dixernimentu nia dinámika sira komprende arte komunikasaun nian en-tre Maromak no ema. Ba ne’e iha etapa rua iha dalan dixernimentu nian: etapa dahuluk mak etapa purifikasaun nian, ne’ebé lori ba koñesimentu kona-ba an rasik iha Maromak nia no koñese Maromak iha istória rasik, no etapa daruak iha-ne’ebé dixernimentu sai habitus ida ka toman ida moris nian.Maski importante koñese testu kona-ba dixernimentu, importante liu mak hala’o realidade ida-ne’e, ne’ebé husu atu halo esperiénsia moris nian, aprosimasaun espe-riensiál-rasionál. Importante mós aprende dixernimentu ho mestre ida, ne’ebé akom-paña iha difikuldade sira dalan ida nian ne’ebé ho modu progresivu ita buka atu halo ita-nia moris ba beibeik hanesan Na’i..Katak sá dixernimentu – ho sá mak ita koñese

Jan-

Fev

40Ta

toli

- Lid

un m

oris

kon

sagr

ada

Entre Maromak no ema iha relasionamentu reál, nune’e iha komunikasaun loos ida. Maibé, oinsá Maromak ko’alia ba ema? Liuhusi ema nia hanoin no sentimentu ra-sik. Maromak la tama iha ema nu’udar es-trañu ida, hodi lori ba nia buat ne’ebé la’ós ninian rasik. Tanba Maromak mak domin, no tanba ema partisipa iha domin ida-ne’e hodi Espíritu Santu nia kbiit, Espíritu mak hala’o asaun iha ema nia realidade íntima. Iha ema nia laran, Espíritu hala’o nia knaar iha domin nu’udar ninia iden-tidade auténtika. Espíritu Santu nia asaun, tanba hala’o iha domin, ema sente nu’udar ninia lialoos rasik. Nune’e, hanoin no sen-timentu sira ne’ebé Espíritu inspira lori ema ba realizasaun kompleta nia an rasik.Bainhira dehan katak Maromak ko’alia li-uhusi ema nia hanoin no sentimentu sira, signifika mós katak iha mós hanoin no sentimentu sira ne’ebé Maromak la ko’alia liuhusi sira, ne’ebé até desvia ita, lori kon-fuzaun mai ita ka lohi ita. Pensamentu no sentimentu sira bele mai husi mundu, husi ambiente, husi ita-nia an rasik, husi demiu, nune’e mós husi Espíritu Santu.Tanba sá mak importante tebes observa sentimentu sira ne’ebé akompaña hanoin ruma, ka sentimentu sá de’it mak mai husi hanoin determinadu? Tanba ita bele iha ha-noin oioin, hotu-hotu di’ak, maibé labele tuir hanoin sira ne’e hotu. Problema la’ós de’it iha hanoin evanjéliku sira, maibé ha-tene ba hanoin ida-ne’ebé ita dedika ita-nia moris, ida-ne’ebé mak atu tuir. Defaktu, hanoin sira, husi sorin ida halo parte men-talidade baze ne’ebé kria ema nia orien-tasaun – no ida-ne’e katak iha hanoin di’ak, justu, atu bele iha hateken di’ak, espirituál, nu’udar fundamentu hodi orienta moris tomak – maibé husi sorin seluk halo parte mós ba vizaun sira ne’ebé sai motivu op-saun no hilin ne’ebé hatudu dalan ba moris, nune’e mós hilin ki’ik sira loroloron nian.

Hanoin ruma, se ita tuir, esklui po-sibilidade seluk. Presiza sai se-guru la’ós de’it atu iha hanoin di’ak, hanoin mo-ris nian, maibé hanoin ida mai

ha’u, mai ha’u-nia moris. Espíritu Santu mak “personalizadór” salvasaun nian, Ida-ne’ebé halo atu ema haree salva-saun nu’udar prezente ba nia no ba nia.Ema bele komprende sá loos mak hanoin espirituál ida-ne’e hodi koko ninia totali-dade, katak bainhira hanoin ne’e envolve mós sentimentu, to’o halo sira rua ori-enta tomak ba domin, ba di’ak, katak ba lialoos, hodi manán rezisténsia sira salan nian ne’ebé esprime liuhusi hanoin no sen-timentu seluk. Interasaun entre hanoin no sentimentu importante tebes tanba halo ita haree estadu adezaun pesoál ba Maro-mak no ba realidade seluk ne’ebé bosok no defaktu hadook ha’u husi Maromak. Sentimentu hatudu ha’u-nia adezaun ka adezaun-laek no ninia motivasaun sira. Hanoin sira bele mós sai abstratu liu no la iha relasaun ho moris. Sentimentu fali, revela momoos ema nia moris konkre-tu, no mós nia meória, nune’e halo ita bele lee ho modu fasil liután hanoin sira. Dixernimentu nu’udar atitude

Interasaun entre hanoin no sentimentu asume prosesu dixernimentu nian, sai hane-san indikadór kona-ba ema nia orientasaun. Defaktu, ema nia orientasaun konkreta mak determina oinsá ema komprende ha-noin ne’ebé mai iha nia ulun, nune’e mós tanba ema nia orientasaun partikulár ida mak hamosu iha nia hanoin determinadu.Atensaun ba interasaun entre hanoin no

Jan-

Fev

41Ta

toli

- TLi

dun

mor

is k

onsa

grad

a

sentimentu util mós atu identifika hanoin nia gostu no ninia koñesimentu rasik: mes-tre espirituál sira ko’alia kona-ba gostu, sabór koñesimentu nian, no ida-ne’e mak pontu ne’ebé dixernimentu tenke to’o. Dixernimentu tenke lori atu identifika sabór sira ne’ebé akompaña koñesimentu espirituál ida no nune’e halo ezersísiu atu halo sai ita-nian rasik memória konstante kona-ba sabór no gostu espirituál sira. No bainhira manán tiha serteza kona-ba gostu Maromak nian no hanoin sira ne’ebé mai husi Nia no lori ba Nia, ita bele dehan katak iha atitude ida dixernimentu nian. Ezersísiu hotu dixernimentu nian soi/iha nu’udar objetivu manán atitude konstante dixernimentu nian. Iha diferensa boot entre dixernimentu nu’udar ezersísiu espirituál iha orasaun nia laran no atitude dixernimentu ne’ebé manán nu’udar habitus, nu’udar ati-tude konstante, nu’udar dispozisaun orante. Atitude dixernimentu nian mak estadu ida atensaun konstante ba Maromak, ba Espíri-tu, serteza esperiensiál ida katak Maromak ko’alia, komunika, no ha’u-nia atensaun ba Nia sai ona ha’u-nia konversaun ra-dikál. Ne’e estilu ida moris nian ne’ebé ha-konu ha’u-nia moris no ha’u-nia hahalok. Atitude dixernimentu mak moris kon-stantemente iha relasaun nakloke, serteza ida katak buat ne’ebé importante mak fi-hir metin Na’i no ha’u labele taka pros-esu ha’u-nia hanoin nia prosesu rasiosíniu nian lahó posibilidade objetiva katak Na’i bele halo ita rona nia – tanba Nia livre – no nune’e troka ha’u; atitude dixernimentu nian mak impede atu ita-nia ulun sai toos: ita labele taka an iha ita-nia razaun rasik, tanba la’ós ha’u mak ha’u-nia sentru, maibé Na’i, ne’ebé ha’u rekoñese nu’udar buat hotu nia hun no buat hotu nia rohan. Atitude dixernimentu mak espresaun orante fiar nian, bainhira ema man-

tein atitude baze rekoñesimentu radikál kona-ba objetividade Maromak Aman, Oan no Espíritu Santu nian, Ema livre, no rekoñesimentu ida-ne’e mak fiar.Dixernimentu la’ós kálkulu ida, lójika dedutiva ida, téknika enjeñaria nia atu bele halo ekilibriu entre meiu no fin, la’ós mós diskusaun ida, peskiza ida, maibé orasaun ida, axeze konstante atu hewai hakaran rasik, hanoin rasik, hodi elabora nia hanesan buat hotu depende mai ha’u, maibé husik nia liberdade totál.Atitude ida hanesan imposivel se la husik laloran domin nian falun ita, tanba atu halo ida-ne’e presiza haraik-an radikál ida. No defaktu, sentimentu ne’ebé garante prosesu dixernimentu nian mak haraik-an. Maibé haraik-an, ita hatene didi’ak, hanesan liberdade: iha domin de’it mak bele hetan haraik-an, nia mak dimensaun konstante ida domin nian, la bele hateten haraik-an se la iha domin, nune’e mós domin lahó haraik-an la’ós ona domin. Etapa rua dixernimentu nian

Mestre sira distinge etapa rua dixernimen-tu: ida dahuluk puri-fikasaun nian, ne’ebé lori ba koñesimentu auténtiku an rasik nian iha Maromak no

Maromak iha istória rasik, iha vida rasik, no etapa daruak dixernimentu sai habitus.Faze dahuluk dixernimentu nian lori ema atu to’o ba koñesimentu radikál liután kona-ba an rasik no kona-ba Maromak. Koñesi-mentu ida-ne’e sei lori inevitavelmente ita atu rekoñese an nu’udar sala-na’in. No koñesimentu Maromak nian tradús iha koñesimentu an rasik nian nu’udar sala-na’in ne’ebé hetan perdaun ba nia salan sira.Memória mak dalan privilejiadu ba vida

Jan-

Fev

42Ta

toli

-Lid

un m

oris

kon

sagr

ada

espirituál. Ema hetan progresu hodi hanoin kona-ba buat ne’ebé nia simu bolun atu sai. Memória mak kapasidade ne’ebé tenke dezenvolve, ho kuidadu no atensaun atu aprende dixerne no manán atitude konstan-te ida dixernimentu nian. Ne’e la’ós de’it rekordasaun simples ka nostaljia, maibé memória Maromak nian, kona-ba Ninia asaun. Nune’e ida-ne’e memória teurgica, memória ida iha-ne’ebé Maromak rasik mak hala’o asaun. Defaktu memória ne’e bazeia ba liturjia, katak memória litúrjika ida, iha-ne’ebé memória sai anamnesis rohan-laek Maromak nian iha-ne’ebé ita konsege ha-ree sasán sira no istória hanesan Maromak haree. La’ós hanoin salan rasik, defeitu sira, frakeza sira, maibé oinsá Na’i iha ninia domin hanoin kona-ba ha’u-nia realidade. Dixernimentu la halo mesak

Interesante tebes katak mestre espirituál an-tigu sira la hakerek regra dixernimentu nian, tanba sira hanoin katak dixernimentu bele akontese de’it iha dixipuladu nia hanorin dixernimentu. Ida-ne’e signifika katak atu aprende dixerne presiza uluknanai aprende relasaun ida, tama iha relasaun di’ak ida.Nia motivu tanba dixernimentu ne’e, mas-ki mantein ema nia abertura fundamentál ema nian, lori ema ba serteza pesoál boot. Nune’e ita iha risku autosufisiénsia nian iha komprensaun kona-ba sá no oinsá nia tenke sai no sá mak tenke halo. Liután ida-ne’e: iha momentu ne’ebé ita moris iha kultura teknolójika maka’as, rasionalista, toman atu sistematiza no tau orden nune’e domina nia, iha risku ida atu haree ba regra dixerni-mentu nian nu’udar téknika ida, métodu ida atu “komprende” Maromak, desifra ninia hakaran, hodi hanoin katak bele posui nia.

(husi livru “Discernimento” Marko Ivan Rupnik nian)

Esperiénsia kona-ba Ita

Uluk, ha’u mak liman ne’ebé ho ta’ukkona Ita-nia hatais nia rohan.

«Sé mak kona ha’u?»«Na’i, ha’u ne’ebé lakon dalan,

estragadór, devoradór...»Ha’u-mak ema matan delek, ne’ebé

tuurEzmola-na’in tuir lurón no husu ba

Ita ne’ebé liu daudaun:«Jezús, David nia oan, sadia ha’u!»

«Ó hakarak atu ha’u halo sá loos ba ó?»

«Na’i. Halo ha’u bele haree».«Haree bá».

...Ha’u mak ema moras lepra,ne’ebé tuku tuur hasae lia ba Ita:

«Na’i, se Ita hakarak, ita bele halo ha’u sai moos».

No Ita lolo liman, kona ha’u:«Ha’u hakarak, moos bá!»

Agora ne’ebé ha’u kona, haree, sai moos...

Ha’u mós sai bee nia taturune’ebé nabilan ba nafatin

ba ita-nia hamrook domin nianno hamenus Ita-nia hamrook

iha krús tutun ne’ebá.

(Primo Mazzolari)

Jan-

Fev

43Ta

toli

- TA

MA

KLE

’A N

BÁITA

-NIA MUNDU O HI N

Jan-

Fev

44Ta

toli

- Tam

a kl

e’an

bá

Komunika interessa ha’u

Husi leten mai kraik. Entre ida ne’ebé hatene, no halo mediasaun, no ida ne’ebé la hatene. Baibain komunikasuan iha perkursu vertikál. Maibé, tinan barak ona mak la’ós nune’e. Komunikasaun mai mós husi kraik, natón atu hanoin de’it ba blog, social network, citizen journal-ism, katak jornalizmu partisipativu. Ema barak mak buka atu hatene realidade, faktu sira, lialoos sira. Ne’e hotu tanba hakaran marka prezensa, partisipa, komprende. U l u k ema hotu haree ba telejornál h a n e s a n s e l e b r a misa iha d o m i n g u . I h a oráriu fiksu no sigla abertura nia fó sai ona inísiu telejornál nian hanesan sinu lian bolu sarani sira atu ba misa. Ema hatene oráriu regulár tuir ritmu natureza nian, hanesan loron troka kalan, tempu bailoron troka tempu udan. Iha fatin sira ne’ebé la iha TJ moris ba oin hodi la pre-okupa kona-ba notísia ikus ka breaking news.

Agora ne’e ho parabola ita bele iha no-tisiáriu no informasaun iha oras hotu-hotu. Nune’e molok to’o kalan ita hatene ona notísia hotu. Rede sira social network nian, smartphone sira, mós kontinua up-date ita ho informasaun sira. Laiha buat ida ita la hatene, ita hatene buat hotu ne’ebé akontese iha ita-nia sorsorin no iha mundu. Elementu maka’as demokra-sia nian impede atu iha sensura no husik

atu ema hetan kanál livre ida hodi ba buka informasaun alternativa sira, dala ruma inkómodu, to’o pontu ida iha ne’ebé citi-zen journalism, jornalizmu husi kraik, iha ne’ebé sidadaun sira hatama iha Network filmajen halo ho telefone selulár telemovel no videokámara husi ema la’ós profisionál sai fronteira foun ida komunikasaun nian ohin loron.Maibé ikusnian, notísia sira mai husi fonte barak demais no la’ós katak ita bele fiar sira hotu, sira bele kria sidadaun ida ne’ebé ha-tene barak maibé komprende uitoan de’it;

koñese faktu sira, maibé lakon ninia sentidu; ne’ebé “hateke ba liman-fuan no la’ós ba fulan” (prové-rbiu ida ne’ebé dehan “bainhira ema matenek hatudu fulan ema beik-teen hateke ba nia li-man-fuan”: katak ita la-

bele para iha kulit de’it, maibé buka ninia profundidade, lialoos). Nune’e mak esplika revolusaun iha nonook laran ne’ebé troka mundu ohin nian, hodi valoriza liufali media dijitál duké ida su-rat-tahan nian. Atu media imprensaun nian bele atrai fali nia presiza hafoun fali nia an. Iha Timor-Leste, tanba social network seidauk habelar, ema sei valoriza maka’as telejornál no notísia imprensa nian, maibé, iha rai seluk jornál sira atu bele dada kli-ente, presiza estrutura fali nia konteúdu tuir modelu web: fotogaleria barak ho tí-tulu, de’it lahó informasaun kle’an. Sira mós dala barak fó énfaze liu ba komentáriu duké ba faktu. Se iha jornalizmu ne’ebé ita aprende katak presiza distinge entre faktu husi opiniaun, oras-ne’e jornalizmu fó liu atensaun fó opiniaun no sai partidária. Ida-ne’e sai trend mundiál ida. Jill Abramson, feto dahuluk atu dirije New York Times depoizde tinan 160 istória nian mós admite

Jan-

Fev

45Ta

toli

- Tam

a kl

e’an

bá

katak oras-ne’e agora énfaze muda husi «who, where, when, what » ba «how and why». Ida-ne’e konsekuénsia husi nesesi-dade atu fó esplikasaun no kontestu hasoru notísia sira ne’ebé nalihun iha Internet.Maski kaos hamta’uk ita, buat ne’ebé tenke halo sidadaunida preokupa mak solusaun ida ba babél komunikativa ida-ne’e. Katak nesesidade atu ema ruma husi leten tau or-den, hodi deside buat sá mak importante ni buat sá mak lae. Papél ida-ne’e kleur ona mak network internasionál boboot hala’o, tuir sira-nia konveniénsia no grupu kbiit-na’in sira ne’ebé suporta sira, sira impoin ba mundu tema no notísia sira ne’ebé ten-ke fó sai iha eskala mundiál. Jigante boot sira iha mundu informasaunnian maibé ita la bele konfia se ita haree husi buat ne’ebé akontese ba News Corporation Ru-pert Murdoch nian, ne’ebé iha funsionáriu 51.000, ne’ebé depoizde deside sé mak ten-ke manán eleisaun iha planeta nia metade, nia forsadu atu taka iha Inglaterra tabloid eskandalozu News of the world, tanba halo intersetasaun ilegál ho finalidade atu sai ida ne’ebé uluk liu atu hatene gossip sira nune’e hakerek iha primeira pájina.Ida-ne’e mak efeitu husi sírkulu visiozu informasaun ohin nian mak ideia ne’ebé komunika mak, atu ema sosa no rona tenke foti notísia sira ne’ebé aat liu ka eskándalu sira, katak buat sira ne’e de’it mak ema sira gosta atu tuir. Nia konsekuénsia mak hodi kombina istória sira ho liafuan tolu hane-san osan, seksu no raan no hetok ema lakon atensaun ba tema sira relevante liu ba nia moris, ba nia família rasik, nia komunidade ne’ebé nia hela bá, nia bairru.Se uluk ema diskute kona-ba notísi hodi konfronta malu, ohin loron iha tendénsia atu ida-idak konsuma ninia doze informa-saun nian mesamesak iha ninia PC nia oin husi ninia selulár, ho perigu atu hetan over-doze, no mós la ho serteza kona-ba kuali-

dade aat notísia nian. Nune’e importante tebes defende an ho antikorpu ne’ebé habiit sidadania nia isin hasoru komunikasaun ida ne’ebé suli maka’as hakarak hamout ita.Hasoru malu, diskute malu face to face, okupa fali espasu sosializasaun nian mak ain-hakat dahuluk atu keta sai pasivu ha-soru anin ne’ebé huu ita ba sorsorin tuir ninia hakarak. Ohin loron informasaun sai hanesan oksijéniu: se ita la dada iis ita bele mate. Maibé bainhira dada iis notísia sira-nian, ita tenke evita atu gas foer sira media tama iha pulmaun sira ita-nia demokrasia nian. Ita presiza iha filtru di’ak atu hadi’ak fali situasaun .

(Gianni Bianco)

FILME RUMA ATU REFLETE KONA-BA FIAR

Tuir mai ne’e aprezentasaun lais kona-ba filme 7 husi 2003-2010 ne’ebé kona tema fiar nian, ka temátika sira liga ho sentidu relijiozu vida no fiar sarani. Nia bele sai pontudepartida ba diálogu no diskusaun, hafoin haree hotu tiha hamutuk. Konserte-za edukadór bele prepara pontu sira leitura no diskusaun nian, hodi identifika la’ós de’it nia ninia tema prinsipál maibé mós problema sira ne’ebé bele lori ba diálogu no konfrontu.

Jan-

Fev

46Ta

toli

- Tam

a kl

e’an

bá

Horton Hears a Who! (Ortone e il mondo dei Chi) (Diresaun: Jimmy Hayward no Steve Martino, Usa, 2008) Hasai husi livru kartunista Dr. Seuss nian, filme animasaun nian ne’e narra enkon-tru entre elefante Horton no rai-rahun nia partíkula invizivel ida iha sidade ida Whoville (Sé nia sidade) ne’ebé kriatura mikroskópiku sira (ki’ik tebes la haree ho matan) Who (Sé) horik bá. Hanesan profe-ta Eliaa ne’ebé konsege kapta Maromak nia prezensa la’ós iha eventu tarutu maka’as nian - ahi, rai-nakdodko, anin boot – Hor-ton, kontrériu ba sira seluk, konsege rona lian bisu-bisu no neineik husi Who ki’ik sira no hatán ba sira-nia bolun atu salva sira hodi tau sira iha fatin seguru ida. Husi parte seluk Jojo, oan –mane boot administradór Who nian mós, ne’ebé la hetan kompren-saun husi nia maluk makhorik sira husi nin-ia aldeia, deside atu tau laran-metin ba buat ruma boot liu nia, ba lian ne’ebé mai husi fatin seluk ne’ebé nia la konsege imajina mós. Laran-metinba prezensa “invizivel” mak meta ne’ebé protagonista hotu istória ne’e nian tenke to’o, hodi manán obstákulu hotu ne’ebé mosu no ema seluk niia rez-isténsia. Vokasaun nu’udar resposta ba bolun pesoál ida no komunitária, orasaun pesoál no komunitária nu’udar kanál ko-munikasaunnian ho Prezensa ida aas liu, relasaun únika ne’ebé estabe;ese entre ida-ne’ebé boot no ida-ne’ebé ki’ik liu mak tema xave ruma hetan iha narrasaun en-volvente no signifikativa ida-ne’e ba ema adultu n ki’ik-oan sira. Hodi parafrazeia frase famosa ida husi Little Prince / Pic-colo Principe: “buat esensiál mak invizivel ba mamtan sira” (Saint-Exupery nian) ita bele dehan katak “invizivel mak esesniál” ba kreximentu no ksolok. Sá loos mak halo atu bele rona buat ne’ebé ki’ik liu bo la ha-

ree? Sá mak akontese bainhira ita la kon-sege “haree” no “sente” buat ruma? Oinsá mak ita bele konfia ba buat ruma nia la ha-ree?

Letters to God (Diresaun: Davis Nixon, Patrick Doughtie, Usa, 2010) Tyler mak labarik mane ida ho tinan ualu ne’ebé moras tumór ida iha kakutak no ten-ke tuir siklu todan kimioterapia nian. Tyler iha espíritu forte no laran-luak: bainhira nia hakerek surat sira ba Maromak nia la pre-okupa ba nia an no ninia moras maibé liuliu ba sira ne’ebé iha nia sorin. Karteiru ne’ebé sai nia belun, nia belun ne’ebé goza nia, nia inan ne’ebé triste no preokupada mak ema sira ne’ebé nia tau matan liuhusi ninia orasaun sira. Maski nia iha ton sentimen-tál no mós retórika, filme ne;ebé hasai husi istória tebes nian, konsege esplisita sentidu kristaun moras no terus nian, hatudu oinsá fiar iha Maromak la elimina obstákulu sira, maibé tulun atu enfrenta no moris ho modu diferente no evidensia valór rede amizade nian, viziñu sira-nian no komunidade to-mak. Atu halo saida “hakerek ba Maro-mak” bainhira buat hotu atu to’o ona nia rohan? Oinsá mak fiar leno no fó apoiu ih amomentu difikuldade nian? Fiar ne’e kon-tajia/daet, tanbasá, no oinsá?

Jan-

Fev

47Ta

toli

- Tam

a kl

e’an

bá

Millions (Diresaun: Danny Boyle, Usa, 2004) Labarik Damian, orfaun tanba nia inan mate, dere-pente sai riku tanba tanba sira hetan osan ester-linu rihun atus tolu monu husi komboiu ida ne’ebé halai hela ba nia liman laran. Hodi hanoin katak ne’ebé prezente ida husi Maromak, nia de-side atu fahe ba ema kiak sira, kontráriu ba nia maun ne’ebé hakarak investe, hodi halo mós espekulasaun sira. Damian nia relijio-zidade – ne’ebé dialoga ho modu pesoál ho santu oioin kalendáriu nian no sente katak sira observa nia – la konsege konvense nia aman no nia maun kona-ba importánsia atu fahe ho ema seluk osan ne’ebé simu de’it. Liuhusi tema osan nian, posesu nian no podér nian bele lori atu reflete kona-ba responsabilidade ba maluk sira, kona-ba sentidu moris nian, kona-ba nesesidade fiar nian. Ima ema ruma ne’ebé haree ita no tau matan a ita? Santidade ne’e mak buat ruma ne’ebé ema hotu bele to’o?

Des hommes et des dieux – Of God’s and men - Uomini di Dio (Diresaun: Xavier Beauvois, Fransa, 2010) Monje na’in ualu, integra iha komunidade musulmana Argelia nian, toman atu moris iha simplisidade no badinas iha diálogu no iha hala’o di’ak, forsadu atu hanoin kona-ba sentidu kle’an kona-ba sira-nia moris ka ezisténsia, liuhusi ta’uk no terus ne’ebé liga ho martíriu. Trajédia ida – omísidiu ne’ebé fundamentalista islámiku balun halo ba tra-balladór ruma husi rai Kroasia – disturba

sira nia ritmu ordináriu moris komún nian, ho kompromisu orasaun nian, serbisu iha to’os, iha tau-matan ba ema ne’ebé fraku no kiak liu. Hasoru perigu reál vida nian, sira ida-idak husu ba an rasik kona-ba sig-nifikadu vokasaun rasik no sira-nia prezen-sa iha mundu. Meza ida no naroman husi li-lin ida mak emblema/símbolu komunidade ne’e nian, ne’ebé halibur hamutuk, loke an atu rona diferensa sira, partilla hanoin no desizaun sira, harohan no saran an. Orasaun iha kapela, maibé mós meditasaun iha lale-han nakloke ka iha natureza, konfrontu ho superiór no reuniaun sira atu diskute kona-ba hilin sira atu foti mak momentu hotu na-konu ho relijiozidade maka’as, iha-ne’ebé ita hotu bele apresia no koko ninia konsis-ténsia. Oinsá mak ita tenke fó sasin kona-ba fiar hasoru ita-nia maluk sira ne’ebé be-sik no sira ne’ebé dook? Misaun bele troka konforme situasaun ka sirkunstánsia? Bele haketak fiar husi domin?

(J.G.)

“Komunikasaun muda no

la to’o atu uza meiu sira,

presiza reflete no integra fiar iha

kultura foun ne’ebé

komunikasaun kria,

liuliu ida dijitál”.

Jan-

Fev

48

Date post:	28-Nov-2019
Category:	Documents
Upload:	others
View:	1 times
Download:	0 times

Jan-Fev 1 · 22 Don Bosco nia hakerek kona-ba Sistema Preventivu 23 Tatoli fiar 24 Indulgensi...

Documents