Las construcciones cristianas de la Tarraconensis durante la Antigüedad TardíaTopografía, arqueología e historia
Jordina Sales Carbonell
Las
con
stru
ccio
nes
cris
tian
as d
e la
Tar
raco
nens
is
dura
nte
la A
ntig
üeda
d T
ardí
aJo
rdin
a Sa
les
Car
bone
ll
La implantación de edificios cristianos en los paisajes urba-nos y rurales de la provincia romana de la Tarraconensis no es un proceso lineal ni uniforme, sino que se desarrolla a lo largo de varios siglos y bajo una gran diversidad de formas y circunstancias, afectando a la topografía, el urbanismo y las arquitecturas del mundo clásico pagano. El estudio de este fenómeno resulta básico para entender el primer cristianis-mo peninsular, ya que las transformaciones que se producen a partir de la Paz de la Iglesia son variadas y ricas en formas y matices.
Lo cierto es que los pocos testimonios seguros actual-mente conocidos de edilicia cristiana tardoantigua en His-pania constituyen necesariamente, partiendo de las refe-rencias disponibles para el resto del Imperio, una parte muy residual de las iglesias y edificios cristianos que con toda seguridad ya debían de existir antes de la llegada de los mu-sulmanes a la península Ibérica. Por ello, el catálogo clásico de estos ítems se amplía notablemente mediante el estudio exhaustivo de las fuentes literarias de la época y de los res-tos de determinados yacimientos. A partir del inventario comentado y crítico que se ha elaborado en este libro es po-sible observar una serie de regularidades significativas que permiten llegar a unas conclusiones regionales extensibles al resto del Imperio.
Jordina Sales Carbonell (Igualada, 1971) es doctora en Arqueología e Historia An-tigua por la Universidad de Barcelona y miembro del Grup de Recerques en Anti-guitat Tardana de esta misma universidad. Ha participado en numerosas excavacio-nes arqueológicas (en medio centenar de ellas como directora) y ha llevado a cabo proyectos de diversa índole sobre el patri-monio histórico y arqueológico.
De su producción bibliográfica, centra-da en la arqueología e historia de la Anti-güedad Tardía y del cristianismo primiti-vo, destaca la monografía Arqueologia de les seus episcopals tardoantigues al terri-tori català, 259-713 (Barcelona, 2011), ga-nadora del premio Josep Barberà i Farràs que otorga anualmente la Societat Catalana d’Arqueologia.
www.publicacions.ub.edu
21,2x29,7 cm + 11 solapa + 2,7 llom
Las construcciones cristianas de la Tarraconensis durante la Antigüedad Tardía
14093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 3 29/10/12 11:50
Las construcciones cristianas de la Tarraconensis durante la Antigüedad Tardía Topografía, arqueología e historia
Jordina Sales Carbonell
14093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 5 29/10/12 11:50
Universidad de Barcelona. Datos catalográfi cos
Sales Carbonell, JordinaLas construcciones cristianas de la «Tarraconensis» durante la Antigüedad Tardía : topografía, arqueología e historia
Notes. Bibliografi a ISBN 978-84-475-3608-5
I. Títol1. Arquitectura paleocristiana 2. Arqueologia cristiana 3. S. iv-viii 4. Tarraconense
© Publicacions i Edicions de la Universitat de BarcelonaAdolf Florensa, s/n08028 BarcelonaTel.: 934 035 530Fax: 934 035 [email protected]
Ilustración de la cubierta Santa María de Ventas Blancas (Lagunilla del Jubera, La Rioja)ISBN 978-84-475-3608-5Depósito legal B-23.388-2012Impresión y encuadernación Gráficas Rey
Queda rigurosamente prohibida la reproducción total o parcial de esta obra. Ninguna parte de esta publica-ción, incluido el diseño de la cubierta, puede ser re-producida, almacenada, transmitida o utilizada me-diante ningún tipo de medio o sistema, sin autorización previa por escrito del editor.
14093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 614093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 6 23/10/12 12:1723/10/12 12:17
Para mi familia y amigosque me permiten llegar siempre a buen puerto
14093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 714093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 7 23/10/12 12:1723/10/12 12:17
9
Sumario
Prólogo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Justifi cación y agradecimientos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
PRIMERA PARTE: CONSIDERACIONES PREVIAS
I. Introducción . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
I.1. Arco temático, cronológico y geográfi co . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
I.2. Objetivos y organización . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
I.3. Metodología . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
I.3.a. Aspectos generales. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
I.3.b. Fuentes escritas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
I.3.b.1. Literatura cristiana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
– Textos hagiográfi cos: acta, passiones y uitae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
– Textos litúrgicos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
– Textos apologéticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
– Textos doctrinales y normativos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
– Obras históricas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
– Epistolografía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
I.3.b.2. Textos jurídicos civiles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
– Compilaciones jurídicas romano-visigodas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
– Documentos notariales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
I.3.b.3. Fuentes epigráfi cas de transmisión directa e indirecta . . . . . . . . . . . . . . . . 39
– Textos de carácter funerario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
– Textos de carácter edilicio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
I.3.c. Fuentes arqueológicas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
I.3.c.1. Directas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
I.3.c.2. Indirectas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
I.4. «Tardoantiguo», «paleocristiano», «bajoimperial», «tardorromano», «visigodo» y otros términos de periodización utilizados en este trabajo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
I.5. Historia de la investigación. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
I.5.a. La primera arqueología cristiana peninsular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
I.5.b. Del padre Flórez a nuestros días . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
14093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 914093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 9 23/10/12 12:1723/10/12 12:17
10
II. Construcciones cristianas más frecuentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
II.1. Ecclesia/basilica/martyrium/templum/oratorium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
II.1.a. Denominaciones más usuales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
II.1.b. Evolución constructiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
II.1.c. Espacios arquitectónicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
– Baptisterium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
– Atrium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
– Secretarium/sacrarium/preparatorium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
II.2. Grupo episcopal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
II.2.a. Cathedralis ecclesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
II.2.b. Domus episcopi/episcopium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
II.2.c. Schola/bibliotheca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
II.3. Monasterium/coenobium/eremitorium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
II.4. Mausoleum/necropolis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
III. La Tarraconensis en el marco de la Hispania tardoantigua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
SEGUNDA PARTE:REPERTORIO DE EDILICIA CRISTIANA EN LA «TARRACONENSIS»
Organización del repertorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
I. Andorra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Andorra la Vella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
001-Sant Vicenç de El Roc d’Enclar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
II. Aragón . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
II.1. Provincia de Huesca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Chalamera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
002-Ermita de Santa María . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
003-Villa romana de Era Forcada en «La Iglesia» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Estada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
004-Necrópolis de La Noguera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
El Grado (Barbotum). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
005-Ermita del Socorro-Monte Cillas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
El Pueyo de Araguás . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
006-Monasterio de Asán . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Fraga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
007-Basílica de Villa Fortunatus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Huesca (Osca). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
008-Grupo episcopal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
009-San Pedro el Viejo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
010-San Lorenzo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Valle de Hecho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
011-San Pedro de Siresa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
14093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 1014093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 10 23/10/12 12:1723/10/12 12:17
11
II.2. Provincia de Teruel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
II.3. Provincia de Zaragoza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Castiliscar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
012-Ermita de San Román . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Tarazona (Turiaso/Tirassona) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
013-Grupo episcopal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
014-Convento del Carmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Zaragoza (Caesaraugusta). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
015-Grupo episcopal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
016-Restos del foro/Seo de San Salvador . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
017-Santa María/Basílica del Pilar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
018-Basílica y monasterio de Santa Engracia y los 18 Mártires . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
019-Basilica sancti Vincenti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
020-Basilica sancti Aemiliani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
021-Basílica de San Valero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
022-Necrópolis cristiana de la calle Mosén Pedro Dosset . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
III. Asturias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
IV. Cantabria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Camargo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
023-San Juan de Maliaño . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Campoo de Enmedio, Retortillo (Iuliobriga) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
024-Santa María . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Santander (Portus Victoriae) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
025-Catedral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
026-San Martín . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Valdeolea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
027-Iglesia de Camesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Valderredible . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
028-Santa María de Hito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
V. Castilla-León . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
V.1. Provincia de Burgos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Briviesca (Virouesca) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
029-Iglesia de Virouesca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Burgos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
030-Basílica de San Juan de los Caballeros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Cillaperlata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
031-Monasterio de San Juan de la Hoz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Hortigüela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
032-San Pedro el Viejo de Arlanza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Medina de Pomar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
033-Iglesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Merindad de Cuesta Urria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
034-Santa María de Mijangos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Merindad de Río Ubierna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
035-Ermita de Santa María de Montes Claros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Poza de la Sal (Salionca) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Quintanar de la Sierra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
14093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 1114093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 11 23/10/12 12:1723/10/12 12:17
12
036-Iglesia de Cuyacabras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Santibáñez del Val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
037-Ermita de Santa María de Barriosuso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
San Vicente del Valle. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
038-Iglesia de la Asunción (o de Santa María) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
Sotresgudo, Amaya (Amaia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Trespaderne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
039-Templo de Vallejo de Santillán . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
040-Iglesia de Santa María de los Reyes Godos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
Villafranca de Montes de Oca (Auca) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
041-Grupo episcopal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
042-Ermita de Santa María (o San Felices) de Montes de Oca . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
V.2. Provincia de León. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Sahagún (Ceia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
043-Monasterio Celense . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Villaquilambre. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
044-Basílica de la villa romana de Navatejera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
V.3. Provincia de Palencia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
Herrera de Pisuerga (Pisoraca) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 045-Basílica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
V.4. Provincia de Soria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
La Vega y Lería . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
046-San Cabrás o San Caprasio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
VI. Catalunya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
VI.1. Provincia de Barcelona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
Abrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
047-Sant Hilari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
Argentona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
048-Sant Julià . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
049-Sant Cugat de Traià . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
050-Sant Miquel del Cros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
051-Santa Maria del Viver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Artés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
052-Santa Maria de la Plaça Vella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Avià . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
053-Sant Vicenç d’Obiols . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
Badalona (Baetulo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
054-Santa Maria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
055-Sant Salvador de Can Peixau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Barcelona (Barcino/Barcinona) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
056- Grupo episcopal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Baptisterio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Aula episcopal o sala de recepción . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Iglesia cruciforme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Palacio episcopal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Dependencias anexas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
057-Iglesia donde se enterró a Teodosio, hijo de Ataúlfo y Gala Placidia . . . . . . . . . . 157
058-Iglesia de Sant Miquel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
14093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 1214093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 12 23/10/12 12:1723/10/12 12:17
13
059-Iglesia de los santos Just y Pastor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
060-Cella memoriae y necrópolis de la plaza de Antoni Maura. . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
061-Basílica de San Cucufate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
062-Aula paleocristiana del mercado de Santa Caterina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
063-Santa Maria del Mar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
064-Basílica y monasterio de Santa Eulàlia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
065-Sant Pau del Camp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
066-Iglesia de Vigilancio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
Cabrera de Mar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
067-Ermita de Sant Joan de Can Modolell . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
068-Sant Cebrià (hoy Santa Margarida). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
069-Sant Feliu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
070-Santa Helena d’Agell. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
Cabrils . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
071-Ermita de Sant Cristòfor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
Castellbisbal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
072-Ermita de Sant Joan de Benviure o de Ca n’Estaper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Castelldefels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
073-Santa Maria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
Castellet i la Gornal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
074-Sant Esteve de Castellet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
Cornellà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
075-Basílica tardoantigua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Els Prats de Rei (Sigarra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
076-Santa Maria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Esparreguera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
077-Santa Maria del Puig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Gavà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
078-Basílica paleocristiana de la Rectoria de Sant Pere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Igualada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
079-Santa Maria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
La Garriga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
080-Capilla de Santa Maria del Camí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Les Cabanyes del Penedès . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
081-Sant Valentí de les Cabanyes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Les Masies de Roda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
082-Sant Pere de Casserres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
L’Hospitalet de Llobregat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
083-Santa Eulàlia de Provençana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
Manlleu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
084-Santa Maria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
085-Sant Esteve de Corcó o de Vila-setrú . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Manresa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
086-Basílica de Santa Maria/La Seu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
087-Santa Maria de Vilamajor o de Viladordis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Martorell (Ad fi nes) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
088-Basílica de Santa Margarida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Mataró (Iluro) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
089-Santa Maria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
090-Sant Martí de Mata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
091-Necrópolis de Ca la Madrona e iglesia de Santa Cecília . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
092-Sant Sadurní de Valldeix . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
Monistrol de Montserrat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
14093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 1314093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 13 23/10/12 12:1723/10/12 12:17
14
093-Monasterio de Santa Maria de Montserrat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
Montgat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
094-Sant Martí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Montmajor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
095-Martyrium de Sant Eudald/Santa Maria de Sorba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Navarcles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
096-Sant Bartomeu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
Olèrdola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
097-Sant Miquel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Olesa de Montserrat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
098-Oratorio in collo Lluminaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
Premià de Dalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
099-Santa Anna-Can Nolla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
Premià de Mar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
100-Santa Anastàsia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
Rajadell . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
101-Santa Maria de Monistrolet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
102-Sant Amanç de Viladés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Rellinars . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
103-Sant Pere i Sant Fermí (o «Església Vella») . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Rubí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
104-Sant Feliuet de Vilamilanys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Sabadell (Arrago). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
105-Sant Pau de Riu-sec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
106-Ermita de Nostra Senyora de la Salut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
107-Sant Nicolau o Sant Feliu d’Arraona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Sant Andreu de la Barca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
108-Capilla de Santa Madrona del Palau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Sant Boi de Llobregat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
109-Sant Baldiri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Sant Cugat del Vallès (¿Castrum Octauianum?) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
110-Basílica del claustro del monasterio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
Sant Joan Despí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
111-Ermita de la Mare de Déu del Bon Viatge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Sant Just Desvern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
112-Iglesia parroquial de los santos Just y Pastor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Sant Pere de Ribes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
113-Ermita de Sant Pau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Sant Pol de Mar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
114-Monasterio de Sant Pol de Mar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Sant Sadurní d’Anoia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
115-Santa Maria de Monistrol d’Anoia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
Sentmenat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
116-Iglesia de Sant Menna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
Sitges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
117-Santa Maria del Vinyet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
Terrassa (Egara). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
118-Grupo episcopal/conjunto de Sant Pere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
119-Can Fonollet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Tiana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
120-Sant Romà de Can Sant-romà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
Veciana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
121-Santa Maria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
14093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 1414093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 14 23/10/12 12:1723/10/12 12:17
15
Vic (Ausa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
122-Grupo episcopal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
123-Sant Sadurní . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
124-Sant Pere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Viladecans. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
125-Santa Maria de Sales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
Viladecavalls . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
126-Sant Miquel de Toudell . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
Vilanova i la Geltrú . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
127-Ermita de los santos Gervasi y Protasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Vilassar de Dalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
128-Sant Salvador. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
VI.2. Provincia de Girona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Banyoles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
129-Monasterio de Sant Esteve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Bellcaire d’Empordà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
130-Sant Joan de Bellcaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Bescanó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
131-Sant Pere de Montfullà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
Caldes de Malavella (Aquae Calidae) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
132-Necrópolis de la calle de Sant Esteve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
133-Sant Esteve o «Església Vella» de Caulers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Celrà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
134-Sant Feliu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Cervià de Ter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
135-Monasterio de Santa Maria de Cervià/La Quintana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
El Port de la Selva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
136-Monasterio de Sant Fruitós . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
137-Monasterio de Sant Pere de Rodes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
Girona (Gerunda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
138-Grupo episcopal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
139-Sant Feliu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
140-Necrópolis de la Caserna d’Alemanys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
141-Sant Nicolau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
142-Santa Llúcia o Santa Eulàlia Sacosta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
143-Sant Martí Sacosta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
144-Monasterio fundado por Juan de Bíclaro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
L’Escala, Empúries (Emporion). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
145-Grupo episcopal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
146-Basílica de la Neápolis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
147-Sant Martí d’Empúries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
148-Sant Vicenç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
149-Santa Margarida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
150-Santa Magdalena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
151-Santa Reparada de Cinc Claus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
152-Cenobio del abad Secorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
La Selva de Mar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
153-Monasterio de Sant Esteve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
Lladó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
154-Sant Feliu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Lloret de Mar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
155-Ermita de Sant Quirze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
14093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 1514093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 15 23/10/12 12:1723/10/12 12:17
16
Peralada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
156-Sant Joan Sescloses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
Porqueres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
157-Basílica de Mas Castell . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
Roses (Rhoda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
158-Santa Maria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
159-Necrópolis de la zona del Puerto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
160-Iglesia de La Casa Cremada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
161-Sant Cebrià de Penida (o iglesia del Sorral d’en Berta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
Salt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
162-Sant Cugat de Salt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
Sant Aniol de Finestres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
163-Sant Aniol de Finestres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
Sant Feliu de Guíxols . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
164-Torre del Fum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
Sant Julià de Ramis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
165-Ermita de Els Sants Metges (antes Sant Julià) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
Santa Cristina d’Aro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
166-Basílica de Bell-lloc d’Aro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
167-Basílica de Santa Cristina d’Aro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
Torroella de Fluvià . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
168-Iglesia de Sant Tomàs de Fluvià . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
Tossa de Mar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
169-Sant Miquel de la villa romana de Els Ametllers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
Vilablareix . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
170-Sant Menna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
VI.3. Provincia de Lleida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
Àger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
171-Santa Maria la Vella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
172-Santa Coloma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
173-Santa Maria del Pla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
Alcarràs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
174-Necrópolis de Torre Lango . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
Guissona (Iesso) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
175-Santa Maria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
La Seu d’Urgell (Vrgellum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
176-Grupo episcopal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
177-Iglesia de Santa Eulàlia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
Lleida (Ilerda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
178-Grupo episcopal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286
179-La Seu Vella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
180-Templo y necrópolis de la Estación del Ferrocarril . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
181-Sant Joan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
Montferrer-Castellbò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
182-Ermita de la Mare de Déu de la Trobada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
Os de Balaguer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
183-Morulls . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
Sant Esteve de la Sarga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
184-Sant Martí de les Tombetes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
185-Santa Cecília dels Altimiris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
Serós . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
186-Basílica y anejos (¿monasterio?) de El Bovalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
14093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 1614093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 16 23/10/12 12:1723/10/12 12:17
17
Tremp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
187-Necrópolis del embalse de Sant Antoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
VI.4. Provincia de Tarragona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
Altafulla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
188-Iglesia parroquial de Sant Martí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
Cambrils . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
189-Ermita de la Mare de Déu del Camí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
Constantí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
190-Monumento de Centcelles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
Selva del Camp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
191-Ermita de Paretdelgada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
Tarragona (Tarraco) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
192- Grupo episcopal/Sancta Ierusalem (¿?) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
Secretarium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
Episcopium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
193-Plaza de Rovellat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
194-Basílica del anfi teatro/Mare de Déu del Miracle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
195-Basílica de la necrópolis paleocristiana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
196-Conjunto del sector septentrional del Francolí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
197-Santa Magdalena de Bell-lloc/Calle de Pere Martell, 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
198-Sant Pere Sescelades . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
199-San Fructuoso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
200-San Pedro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
201-San Hipólito (¿?) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
202-Templo que restauró el metropolitano Sergio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
203-Cenobio que construyó el metropolitano Sergio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
204-Monasterio que construyó Frontón . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
Tortosa (Dertosa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
205-Grupo episcopal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
206-Necrópolis y ábside de la plaza Alfonso XII. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
VII. La Rioja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
Albelda de Iregua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
207-Monasterio de San Martín de Albelda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
208-Iglesia de Las Tapias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
Alfaro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
209-Necrópolis con lauda sepulcral cristiana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
210-Templo de Eras de la Cárcel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
Berceo (Vergegio). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
211-Iglesia principal de Vergegio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
212-Oratorium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
Calahorra (Calagurris) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
213-Grupo episcopal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
214-Baptisterium y basílica martirial de Emeterio y Celedonio . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
215-Ermita de los Santos Mártires o «Casa Santa» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
216-Monasterio del abad Citronio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
Cervera del Río Alhama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
217-Ermita de Santo Domingo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
Entrena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
218-Ermita de Santa Ana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
Haro (Castellum Bilibium) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
219-Eremitorio de Félix . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
14093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 1714093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 17 23/10/12 12:1723/10/12 12:17
18
Lagunilla del Jubera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
220-Santa María de Ventas Blancas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
Leiva (Leuia/Libia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
221-Iglesia de Leuia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340
Ocón, Pipaona (Parpalines) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340
222-Iglesia de Parpalines (¿Santa María?). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340
San Millán de la Cogolla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
223- Oratorium o ecclesia/basilica donde Emiliano se retiró y fue enterrado/ San Millán de Suso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
Santa Coloma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344
224-Martyrium de Santa Coloma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344
Santa Engracia del Jubera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346
225-San Andrés de Jubera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346
Tirgo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
226-Iglesia de El Salvador . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
Tricio (Tritium Magallum). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
227-Ermita de Santa María de Arcos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
Varea (Vareia/Varega) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349
228-Iglesia de Vareia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349
Viguera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
229-Ermita de San Esteban . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
230-Iglesia de San Martín . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
Villavelayo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
231-Santa María . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
Otros lugares de La Rioja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
232-Monasterio de Armentario. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
VIII. Navarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
Cascante (Cascantum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
233-Iglesia de Cascantum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
Fitero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
234-Iglesia de Sanchoabarca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
Olite (Ologicus). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
235-Ermita de San Blas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
Pamplona (Pompaelo/Pampilona). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
236-Grupo episcopal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
IX. País Vasco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
IX.1. Provincia de Álava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
Labastida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
237-Iglesia del Castro de Buradón (¿San Mamés?) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
Valdegovía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
238-Iglesia de San Román de Tobillas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
Vitoria-Gasteiz (Victoriacum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
239-Catedral Vieja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
Zalduendo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
240-Ermita de San Julián y Santa Basilisa de Ristra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
IX.2. Provincia de Vizcaya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
Basauri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
241-San Martín de Finaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
14093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 1814093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 18 23/10/12 12:1723/10/12 12:17
19
Arrigorriaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
242-Ermita de San Pedro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
243-Monasterio de Santa María . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
Elorrio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362
244-Ermita de San Adrián de Argiñeta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362
245-Ermita de San Bartolomé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362
Garay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
246-Iglesia de San Juan de Momoitio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
Larrabetzu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
247-Ermita de San Salvador . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
Meñaka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
248-Ermita de San Lorenzo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
249-Ermita de Andra Mari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364
Morga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364
250-Ermita de San Esteban . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364
IX.3. Provincia de Guipúzcoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
Irún (Oiasso) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
251-Iglesia y necrópolis de Santa Elena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
Zarautz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
252-Santa María la Real . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
X. Comunitat Valenciana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
X.1. Provincia de Castelló . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
Almenara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
253-Basílica del conjunto monumental de Almenara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
Castelló de la Plana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368
254-Basílica de Nuestra Señora del Lledó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368
X.2. Provincia de València . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368
XI. Testimonios literarios de difícil localización geográfi ca y uaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
255-Monasterio del que Pomponia fue abadesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
256-Basilica sancti Felicis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
257-Monasterium Lobe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370
258-Villas adaptadas como monasterios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370
259-Núcleos de arquitectura rupestre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
TERCERA PARTE: CONCLUSIONES
I. Aspectos cuantitativos generales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
II. Ubicación de la edilicia cristiana tardoantigua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
II.1. Iglesias urbanas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
II.1.a. Intramuros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
II.1.b. Extramuros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
II.2. Iglesias rurales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382
II.3. Iglesias urbanas y rurales superpuestas a construcciones precedentes . . . . . . . . . . . . . . . 384
14093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 1914093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 19 23/10/12 12:1723/10/12 12:17
20
II.3.1. Iglesias superpuestas a templos paganos y a otros lugares sagrados y de culto no cristiano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384
II.3.2. Iglesias superpuestas a mausoleos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386
II.3.3. Iglesias superpuestas a termas romanas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386
II.3.4. Iglesias transformadas en mezquitas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387
III. Topografía de los grupos episcopales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
IV. Los comitentes de edifi cios cristianos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
V. Las advocaciones. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396
VI. La toponimia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
VII. La consagración de iglesias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
VIII. Arquitectura monástica y eremítica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400
IX. Edilicia cristiana tardoantigua probable y posible: elementos y argumentos para su identifi cación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402
X. Apuntes cronológicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403
X.1. Época tardorromana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404
X.2. Época visigoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405
X.3. Época altomedieval . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405
XI. Otras constataciones históricas y arqueológicas a partir del estudio de la arquitectura cristiana tardoantigua peninsular: el anfi teatro romano de Barcino . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406
XII. Notas fi nales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406
BIBLIOGRAFÍA
I. Estudios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411
II. Fuentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480
II.1. Fuentes antiguas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480
II.2. Fuentes medievales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
II.3. Fuentes modernas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
III. Abreviaturas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
14093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 2014093 Topografia arqueologia 1ª parte.indd 20 23/10/12 12:1723/10/12 12:17