ISSN 1106-5923

PΑRΑΒΑ

SΙS

ΠΑΡΑΒΑΣΙΣ

VOLUME16/1

ATHENS2018

COVER PAGE

St. A. Xanthoudidis (ed.),Vintzentzos Kornaros, Erotokritos,Herakleion 1915, t. 3.

PΑRΑΒΑSΙSJournal of the

Department of Theatre StudiesUniversity of Athens

ΠΑΡΑΒΑΣΙΣΕπιστημονικό Περιοδικό

Τμήματος Θεατρικών ΣπουδώνΠανεπιστημίου Αθηνών

ATHENS 2018

ΤΟΜΟΣ 16/1VOLUME 16/1

ΠΑΡΑΒΑΣΙΣ PARABASIS

ΕπιστημονικόΠεριοδικό Journalofthe ΤμήματοςΘεατρικώνΣπουδών DepartmentofTheatreStudies ΠανεπιστημίουΑθηνών UniversityofAthens

Τόμος16/2 Volume16/2

Παράβασις· τοῦτο λέγεται παράβασις, ἅπερ ἔλεγον ἐπιστρέφοντες οἱ χο-ρευταὶ πρὸς τοὺς θεωμένους. ἔστι δὲ ὁ τρόπος, ὅταν καταλιπὼν τὰ ἑξῆς τοῦ δράματος ὁ ποιητὴς συμβουλεύῃ τοῖς θεωμένοις ἢ ἄλλο ἐκτὸς λέγῃ τι τῆς ὑποθέσεως. Παράβασις δὲ λέγεται, ἐπειδὴ ἀπήρτηται τῆς ἄλλης ὑποθέσε-ως, ἢ ἐπεὶ παραβαίνει ὁ χορὸς τὸν τόπον. ἐστᾶσι μὲν γὰρ κατὰ στοῖχον οἱ πρὸς τὴν ὀρχήστραν ἀποβλέποντες· ὅταν δὲ παραβῶσιν, ἐφεξῆς ἑστῶτες καὶ πρὸς τὸ θέατρον ἀποβλέποντες τὸν λόγον ποιοῦνται.

ΛΕΞΙΚΟΝΣΟΥΔΑΣ

ΠΑΡΑΒΑΣΙΣ PARABASIS ΕπιστημονικόΠεριοδικό Journalofthe ΤμήματοςΘεατρικώνΣπουδών DepartmentofTheatreStudies ΠανεπιστημίουΑθηνών UniversityofAthens

Τόμος16/2 Volume16/2

Ζ. ΒΕΡΒΕΡΟΠΟΥΛΟΥ Z. VERVEROPOULOU Γ. ΔΑΝΕΖΗΣ G. DANEZIS Σ. ΚΟΥΛΑΝΔΡΟΥ S. KOULANDROU Α. ΜΠΛΕΣΙΟΣ A. BLESSIOS Τ. ΝΕΟΦΥΤΟΥ T. NEOFYTOU Γ. ΠΕΦΑΝΗΣ G. PEFANIS Β. ΠΟΥΧΝΕΡ W. PUCHNER Ι. ΡΕΜΕΔΙΑΚΗ I. REMEDIAKI Α. ΧΟΤΖΑΚΟΓΛΟΥ A. CHOTZAKOGLOU. ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΕΣ BOOK REVIEWS ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ SUMMARIES ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ THE AUTHORS OF THE VOLUME

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ NATIONAL AND KAPODISTRIAN ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ UNIVERSITY OF ATHENS ΤΜΗΜΑ ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ DEPARTMENT OF THEATRE STUDIES

ΑΘΗΝΑ 2018 ATHENS 2018

ΠΑΡΑΒΑΣΙΣΕπιστημονικόΠεριοδικότουΤμήματοςΘεατρικώνΣπουδώνΕθνικούκαιΚαποδιστριακούΠανεπιστημίουΑθηνών

ΣυντακτικήΕπιτροπήΜηνάςΙ.Αλεξιάδης,ΑλεξίαΑλτουβά,ΓωγώΚ.Βαρζελιώτη,ΙωσήφΒιβιλάκης,ΚωνστάντζαΓεωργα-κάκη,ΚαίτηΔιαμαντάκου-Αγάθου,ΓρηγόρηςΙωαννίδης,ΆνναΚαρακατσούλη,ΠλάτωνΜαυρομού-στακος,ΚυριακήΠετράκου,ΓιώργοςΠ.Πεφάνης,ΒάλτερΠούχνερ,ΙωάνναΡεμεδιάκη,ΧρυσόθεμιςΣταματοπούλου-Βασιλάκου,ΕύαΣτεφανή,ΜάνοςΣτεφανίδης,ΕυανθίαΣτιβανάκη,ΆνναΤαμπάκη,ΚλειώΦανουράκη,ΣοφίαΦελοπούλου

Διευθυντής:ΒάλτερΠούχνερΕπιμελητήςέκδοσης:ΓωγώΚ.Βαρζελιώτη

Διεύθυνση: ΤμήμαΘεατρικώνΣπουδών ΦιλοσοφικήΣχολή ΠανεπιστημιούποληΙλισίων 15784Αθήνα

ΗΠαράβασιςδημοσιεύειμόνοεπιστημονικέςμελέτεςπουπροάγουνμετρόποσαφήσυγκεκριμέναθέμα-τατηςθεατρολογικήςέρευνας,κυρίωςγύρωαπότηνιστορίακαιθεωρίατουνεοελληνικούθεάτρου.Αποστολήχειρογράφωνκαιβιβλιοκρισιώνστηνπαραπάνωδιεύθυνσηκαιστηνηλεκτρονικήδιεύ-θυνσηwpochn@theatre.uoa.gr(καθ.ΒάλτερΠούχνερ).

ΗέκδοσηπραγματοποιείταιμετηνοικονομικήενίσχυσητουΙδρύματοςΚώστακαιΕλένηςΟυράνη

©Copyright:ΤμήμαΘεατρικώνΣπουδών τουΕθνικούκαιΚαποδιστριακούΠανεπιστημίουΑθηνών

Σελιδοποίηση-Εκτύπωση:«Στοιχειάγρα» ΑφοίΕμμ.ΠαπαδάκηΕΠΕ,τηλ.:210 3631298

PARABASISJournaloftheDepartmentofTheatreStudiesoftheNationalandKapodistrianUniversityofAthens

EditorialBoardMinas I. Alexiadis, Alexia Altouva, Kaiti Diamantakou-Agathou, Clio Fanouraki, Sofia FelopoulouKonstantzaGeorgakaki,GrigorisIoannidis,AnnaKarakatsouli,PlatonMavromoustakos,KyriakiPetrakou,George P. Pefanis,Walter Puchner, Ioanna Remediaki, Chrysothemis Stamatopoulou-Vassilakou, EvaStefani,ManosStefanidis,EvanthiaStivanaki,AnnaTabaki,GogoK.Varzelioti,IosifVivilakis

Director:WalterPuchnerEditor:GogoK.Varzelioti

Address:DepartmentofTheatreStudies FacultyofPhilosophy UniversityCampus 15784Athens

Parabasis publishes only scientific articles promoting in a definite way concrete research topicsconcerningtheareaofhistoryandtheoryoftheatreanddrama.ContributionsandreviewsinEnglish,French,GermanandItalianshouldbesenttotheaboveaddressandtheelectronicaddresswpochn@theatre.uoa.gr(prof.WalterPuchner).

TheeditionperformedwiththefinancialsupportoftheFoundationKostasandEleniOurani

©Copyright:DepartmentofTheatreStudiesofthe NationalandKapodistrianUniversityofAthens

Pagination-Printing:PapadakisBrosLTD,tel.:210 3631298

ISSN1106-5923

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ:ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣΚΑΙΕΡΓΑΤΟΥΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥΘΕΑΤΡΟΥ

ΒάλτερΠούχνερΠρόλογος............................................................................................................. 11

ΑθανάσιοςΓ.ΜπλέσιοςΟμύθοςτουςΦιλοκτήτηστομεταπολεμικόελληνικόθέατρο................... 13

ΤάνιαΝεοφύτουΗθεατρικήδιαδρομήτουΑλέξηΠάρνη........................................................ 31

ΙωάνναΡεμεδιάκηΟδραματουργόςΜιχάληςΒιρβιδάκηςκαιτοθέατροΚυδωνία................. 49

ΣτέλλαΚουλάνδρουΑπο-ηρωοποιώνταςτονπόλεμοτηςΤροίας................................................... 73

ΜΕΛΕΤΕΣ

ΒάλτερΠούχνερΘεατρολογικάμελετήματαγιατονΕρωτόκριτο............................................ 85

ΔιονύσηςΜουσμούτηςΟ Διονύσιος Ταβουλάρης, ο Κλέων Ραγκαβής και Η Δούκισσα τωνΑθηνών ................................................................................................................. 163

ΖωήΒερβεροπούλουΜικρήοθόνηκαισκηνή:τοθέατροστηνελληνικήτηλεόραση................... 207

ΓιώργοςΠεφάνηςΖωικήεπισφάλειακαιηθικήπαλιμβουλίαστιςσκηνέςτουJosephBeuys,τηςMarinaAbramovićκαιτουRomeoCastellucci........................................ 225

ΔΙΑΦΟΡΑ

ΓιώργοςΔανέζηςΗδιαμαντένιαπύλη.Πάνωσ’ένανστίχοτουΔαβίδ.................................... 259

ΕΚΔΟΣΗΠΗΓΩΝ

ΑνθήΓ.ΧοτζάκογλουΑπό τη Φιλόστοργο Μητέρα στο Ναυάγιο της πτωχής Μαρίας τουΔημοσθένηΜαριδάκη:απότησκηνήστονμπερντέ..................................... 261

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΕΣ

♦ Άννα Ταμπάκη/Ουρανία Πολυκανδριώτη, Ελληνικότητα και ετερότητα. Πολιτι σμικές διαμεσολαβήσεις και «εθνικός χαρακτήρας» στον 19ο αιώνα. Πρακτικά συμποσίου, 2 τόμ., Αθήνα, ΕΚΠΑ Τμήμα Θεατρικών Σπουδών /Εθικό Ίδρυμα Ερευνών, ΙνστιτούτοΙστορικών Ερευνών 2016, σελ. 472+558, εικ.ISBN978-618-80943-9-0........................................................................................................ 309

♦ ΆνναΤαμπάκη/ΜαρίαΣεχοπούλου(επιμ.),Συνάντηση εργασίας νέων ερευνητών. Ο ελληνικός περιοδικός τύπος του 19ου αιώνα. Ερευνητικά ζητήματα – πορίσματα της έρευνας, Αθήνα, πρόγραμμα «Θαλής – Χρυσαλλίς» 2015, σελ. 195,ISBN978-618-80943-4-5........................................................................................................ 309

♦ ΆνναΤαμπάκη/ΑλεξίαΑλτουβά(επιμ.),Επιστημονικό συμπόσιο «Μετάφραση και περιοδικός τύπος στον 19ο αιώνα». Πρακτικά,Αθήνα,πρόγραμμα«Θαλής–Χρυσαλλίς»2016,σελ.221,ISBN978-618-80943-5-2........................................................ 309

♦ M. Mορφακίδης/Π. Παπαδοπούλου (eds), Ελληνικό Θέατρο Σκιών. Άϋλη πολιτιστική κληρονομιά (Προς τιμήν του Βάλτερ Πούχνερ),Granada,CentrodeEstudios Bizantinos, Neogriegos y Chipriotas 2016 (Βιβλιοθήκη του ΕλληνικούΘεάτρουΣκιών3),σελ.816,Abb.,ΙSΒΝ978-84-95905-80-2............................................ 313

♦ Aλεξία Αλτουβά/Μαρία Σεχοπούλου (επιμ.), Επιστημονική Συνάντηση αφιερωμένη στα 300 χρόνια από τη γέννηση του Denis Diderot. «Παγκόσμιο Θέατρο: Πράξη – Δραματουργία – Θεωρία». Πρακτικά, Αθήνα, Τμήμα Θεατρικών Σπου-δών του ΕΚΠΑ/ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών 2017, σελ. 713, εικ.,ΙSBN978-618-82918-5-0........................................................................................................ 320

♦ InstitutFrançaisdeGrèce/Départmentd’ÉtudesThéâtralesUniversitéNationaleet Kapodistrienne d’Athènes, Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδος / Τμήμα ΘεατρικώνΣπουδών ΕΚΠΑ, Actes de Colloque: Relations France – Grèce: Le théâtre des années 1960 à nos jours, Athènes 8-10 mai 2014. Textes édités par PlatonMavromoustakos–SophiaFelopoulou,Πρακτικά Συνεδρίου: Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας: Το θέατρο από το 1960 μέχρι σήμερα, Αθήνα 8-10 Μαΐου 2014.ΕπιμέλειαΠλάτων Μαυρομούστακος/Σοφία Φελοπούλου, Αthènes 2017, σελ. 273, εικ.,ISBN978-618-82918-4-3........................................................................................................ 323

♦ Θεάτρου Πόλις.ΔιεπιστημονικόΠεριοδικόγιατοΘέατροκαιτιςΤέχνες,τεύχος2(2016),σελ.162,εικ.(http.//ts.uop.gr).................................................................................. 326

♦ σκηνή 1-7(Θεσσαλονίκη2010-2016),ηλεκτρονικήέκδοσησελ.235,115,159,183,183,186,392,εικ.ΙSSN2241-0813................................................................................................ 328

♦ Γιώργος Π. Πεφάνης, Θιασώτες & Φιλόσοφοι. Σκιαγράφηση μιας θεατροφι-λοσοφίας,Αθήνα, εκδόσειςΠαπαζήση2016 (Σειρά:ΘεατρικοίΤόποι), σελ.384,ISBN978-960-02-3199-1........................................................................................................ 337

♦ ΆνναΝ.Μαυρολέων,Περί Αναβιώσεως. Από τους αρχαίους μύθους στους μύ-θους της θεατρικής ιστορίας,Αθήνα,εκδόσειςΙ.Σιδέρη,2016,σελ.561,εικ.,γραφή-ματα,στατιστικέςISBN978-960-08-0696-0........................................................................ 339

♦ ΔήμητραΑναστασιάδου,ΑρχαϊκέςΜητέρες.Η διαχρονία του αρχαίου δράματος στο έργο του Αλ. Παπαδιαμάντη και του Γ. Βιζυηνού,Αθήνα,εκδόσειςΕκκρεμές2016,σελ.326,ISBN978-618-5076-14-6.............................................................................. 342

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 9

♦ Aντώνης Γλυτζουρής / Κωνσταντίνα Γεωργιάδη / Μαρία Μαυρογένη (επιμ.),Η πρώιμη υποδοχή του Ρεαλισμού και του Νατουραλισμού στο ελληνικό θέατρο. Πρακτικά ημερίδας, Ρέθυμνο, Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας / ΙνστιτούτοΜεσογειακώνΣπουδών2016,σελ.199,εικ.,ISBN978-618,91780-2-1........................... 344

♦ EλίναΝταρακλίτσα,Η πρόσληψη της ιταλικής δραματουργίας του 20ού αιώνα στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1900-1940, Αθήνα, εκδόσειςΠολύτροπον 2016,σελ.892,ISBN978-960-6840-60-9........................................................................................ 349

♦ ΘανάσηςΑγάθος,Η κινηματογραφική όψη του Γρηγόριου Ξενόπουλου,Αθήνα,εκδόσειςΓκοβόστη2016,σελ.237,εικ.,ISBN978-960-446-140-0.................................... 351

♦ ΓιάννηςΜόσχος,Ο Ερρίκος Ίψεν στην ελληνική σκηνή. Από τους Βρυκόλακες το 1894 στις αναζητήσεις της εποχής μας, επιστημονική επιμέλεια Βάνια Παπανικο-λάου,Αθήνα,εκδόσειςΑμολγός2016,σελ.484,CDμετηνΠαραστασιογραφίακαιλοιπέςκαταγραφές,ISBN978-618-82775-2-6.................................................................... 353

♦ ΚυριακήΠετράκου,Ο Θεοτοκάς του θεάτρου. Έργα, θεωρία και κριτική, δράση,Αθήνα,εκδόσειςΜίλητος2017,σελ.597,72εικ.,ISBN978-960-464-792-7................... 357

♦ ΟυρανίαΑναγνώστου,Το θέατρο της Έλενας Πέγκα,Αθήνα,Κάπαεκδοτική[2017],σελ.190,πολλέςεικ.,ISBN978-618-5191-35-1................................................................... 360

♦ Gramma. Journal of Theory and Criticism / Γράμμα. Περιοδικό Θεωρία και Κριτικής,τόμ.22/2(2014),σελ.250,εικ.,ΙSBN1106-1170................................................................. 362

♦ Κλειώ Φανουράκη, Το θέατρο στην εκπαίδευση με τη χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών. Στοιχεία διδακτικής μεθοδολογίας,Αθήνα,εκδόσειςΠαπαζήση2016,σελ.148,εικ.,ISBN978-960-02-3239-4................................................................................ 365

ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ/SUMMARIES............................................................................................ 369

ΟΙΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣΤΟΥΤΟΜΟΥ......................................................................................... 373

ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΕΣΔΙΑΤΡΙΒΕΣ

ΕλένηΔουνδουλάκηΗσκηνογραφίακαιηενδυματολογίαστηνΕθνικήΛυρικήΣκήνη1944-1974.Τριάνταχρόνιαιστορίακαιόψη............................................................. 377

ΠαναγιώτηςΜιχαλόπουλοςΤοΕθνικόΘέατρο1940-1950.Οιόροιτηςθεατρικήςπαραγωγήςκαιτοσκηνοθετικόζήτημα............................................................................................ 378

ΕιρήνηΜουντράκηΗπρόσληψητου CarloGoldoni στηνΕλλάδα............................................... 378

ΑγγελικήΠούλουΗσκηνοθεσίατηςαρχαίαςελληνικήςτραγωδίαςστηνψηφιακήεποχή.... 379

ΚωνσταντίναΣταματογιαννάκηΟΘ.Ν.Συναδινόςκαιηπαρουσίατουστοελληνικόθέατρο...................... 380

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Mια θεματική αφιέρωση του θεατρολογικού περιοδικούΠαράβασις σεσυγγραφείς και έργα του νεοελληνικού θεάτρου είναι μάλλον αυτο-νόητηκαιδενχρειάζεταιειδικήδικαιολόγηση·τανέαελληνικάείναιμια«ανά-δελφη» και μικρή γλώσσα με μεγάλη ιστορία αλλά περιορισμένο μέλλον στοπνευματικόκλίματηςπαγκοσμιοποίησης.Μόνομιαχούφταειδικώνσεόλοτονκόσμοείναιενημερωμένοιγιατονεοελληνικόθέατροκαιταεπιτεύγματάτου,καιανδενκαλλιεργήσουνκαιδιαδώσουνοιελληνικοίακαδημαϊκοίθεσμοίτηγνώσηαυτήςτηςκαλλιτεχνικήςδραστηριότητας,κανείςάλλοςστονκόσμοτονμεγάλοδεθατοκάνειούτεθααναρωτηθεί, τιαπέγινετοπάλαιποτέλαμπρόθέατρο,πουσημάδεψεενπολλοίςτιςαρχέςτηςιστορίαςτουπαγκόσμιουθεά-τρου.Οιπεριορισμοίενόςπανεπιστημιακούπεριοδικούβέβαιαεξαναγκάζουντονεκδότησεθεματικέςεπιλογές.Έτσιηαναφερόμενηθεματικήαφιέρωσηπεριέχειτέσσεραδιαφορετικάμε-

ταξύ τους μελετήματα.Τοπρώτο, τουΑθανάσιουΓ.Μπλέσιου,Ο μύθος του Φιλο κτήτη στο μεταπολεμικό ελληνικό θέατρο, αναλύει δραματικά έργα τουδεύτερου μισού του εικοστού αιώνα με θεματικό πλαίσιο τονΦιλοκτήτη, τοδεύτερο, τηςΤάνιαςΝεοφύτου,Η θεατρική διαδρομή του Αλέξη Πάρνη, πα-ρακολουθείτησκηνικήσταδιοδρομίατωνθεατρικώνέργωντουΑλέξηΠάρνη,οοποίοςλόγωτωνπαραστάσεωνστηΣοβιετικήΈνωσηείναιτελικάοπιοπο-λυπαιγμένοςέλληναςθεατρικόςσυγγραφέαςστοεξωτερικό·τοτρίτομελέτημαείναι της Ιωάννας Ρεμεδιάκη,Ο δραματουργός Μιχάλης Βιρβιδάκης και το θέατρο Κυδωνία,χωρίζεταισεδύομέρη:τηνανάλυσητηςπεριορισμένηςδρα-ματογραφίαςτουαναφερόμενουθεατρικούσυγγράφεακαιτηνπαρακολούθησητηςδραστηριότηταςκαιτουρεπερτορίουτουθεάτρουΚυδωνίασταΧανιάτατελευταίαχρόνια, τοοποίοπαρουσιάζει ένα ιδιαίτερααπαιτητικόκαιπρωτο-ποριακόδιεθνέςδραματολόγιο.Τοτέταρτομελέτημα,τηςΣτέλλαςΚουλάνδρου,Αποηρωοποιώντας τον πόλεμο της Τροίας,αναλύειτηνΤροίατουΔημήτρηΔη-μητριάδηκαιτογνωστόσχετικόέργοτουGiraudoux.

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣΓ.ΜΠΛΕΣΙΟΣ

ΟΜΥΘΟΣΤΟΥΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣΤΟΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΟΕΛΛΗΝΙΚΟΘΕΑΤΡΟ

Η πρόσληψη του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και συγκεκριμένα τουμύθουκαιτηςτραγωδίαςαποτελείέναντομέασταθερούενδιαφέροντοςστησύγχρονησκέψη.Στηνεοελληνικήδραματουργίααποδίδεικαρπούςμεεντει-νόμενοενδιαφέρονκατάτιςτελευταίεςδεκαετίες,καθώςηαναγωγήστομυθικόπαρελθόνμπορείμεπολλούςτρόπουςνατοανανεώσει,νααναδείξειταδιαχρο-νικάστοιχείαπουπροκύπτουναπ’αυτό,αλλάκαιναεμπλουτίσειτοπαρόν.Μετάτηνπρώτη,περιορισμένη,διασκευαστικήαπόπειρατουΦιλοκτήτη του

ΣοφοκλήαπότονΝικόλαοΠίκκολοστοπλαίσιοτουνεοελληνικούΔιαφωτισμού(1821-1822),οσυγκεκριμένοςμύθοςθαέρθειπάλιστοπροσκήνιοταμεταπολε-μικάχρόνια,κυρίωςμετάτο1960,είτεμετηνπαράστασητηςσοφόκλειαςτρα-γωδίας (αρχικάαπότον«ΌμιλοΑρχαίαςΤραγωδίας»το1955σεσκηνοθεσίαΚωστήΛειβαδέακαιστησυνέχειαστηνΕπίδαυροτο1967απότοΕθνικόΘέ-ατροσεσκηνοθεσίαΑλέξηΜινωτή)είτεμετηδημιουργικήχρησιμοποίησητουτραγικούκαιμυθολογικούυλικούγια τονΦιλοκτήτηαπόέλληνεςκαιξένουςσυγγραφείς.OμύθοςτουΦιλοκτήτηενέπνευσεέλληνεςκαιξένουςσυγγραφείς,ενώκαι

τοενδιαφέροντωνμελετητώνυπήρξεέντονογιατησυγκεκριμένητραγωδίατουΣοφοκλή, ιδιαίτερα κατά τις τελευταίες δεκαετίες.1Ευρωπαϊκά έργαπου λει-τούργησανωςσημείααναφοράςγιατουςΈλληνεςείναιτοδραματικόέργοτουΑndréGidePhiloctète (1898)καιοPhiloktetτουHeinerMüller(1958-1965),πουαποτελείτολμηρήδιασκευήτηςσοφόκλειαςτραγωδίας.Ταελληνικάέργα,θεατρικάήποιητικά,πουεμπνέονταιαπότονμύθοτου

Φιλοκτήτηενμέρειξεφεύγουναπότησοφόκλειατραγωδία,αλλάεμπλουτίζουντησυγκεκριμένηθεματικήπροςόφελοςσύγχρονωνκοινωνικοπολιτικώνκατα-στάσεωνκαιπροβληματισμών.Τασημαντικότερακαιπερισσότεροσχετικάμετηθεματικήείναι:Το τόξοτουΔημήτρηΧριστοδούλου(1959,δημοσιεύτηκετο1964),Φιλοκτήτης (Ύστατο προσωπείο),ποιητικόςμονόλογοςτουΓιάννηΡίτσου(1965),Φιλοκτήτης τουΒασίληΖιώγα(1975), Ο παγωμένος κήποςτηςΜαρίαςΕυσταθιάδη(2005)καιΟ Φιλοκτήτης τουΣοφοκλήσεδιασκευήκαισκηνοθεσίαΜηνάΤίγκιλη(2014).2

1P. Ε. Easterling, «Philoctetes and ModernCriticism», Illinois Classical Studies 3 (1978),σ. 27 (και στο: Erich Segal (επιμ.), Oxford Readings in Greek Tragedy,NewYork,OxfordUniversityPress,OxfordU.K.1983,σ.217).2Τησυγκεκριμένηθεματικήκάπωςδιευρύνουντα έργα των Κώστα Βλασσόπουλου Γιατί ο

Φιλοκτήτης πήγε στην Καλαβρία για να γιάνει το πόδι του (1980, δημοσιεύτηκε το 1982) καιΕυάγγελου Αβέρωφ-Τοσίτσα Επιστροφή στις Μυκήνες (1972, δημοσιεύτηκε το 1973). ΣτοέργοτουΑβέρωφ-ΤοσίτσαοΦιλοκτήτηςσυμ-μετέχειστηνπρώτηπράξηκατάτηνεπιστροφήτωνΑχαιώναπότηνΤροία, ενώστοέργοτου

14 ΑΘΑΝΑΣΙΟΣΓ.ΜΠΛΕΣΙΟΣ

ΤοθεατρικόέργοτουΖιώγα,πουέχειδομήαρχαίαςτραγωδίας, αποτελείμιασημαντικήστιγμήγιατηνεξέλιξητηςνεοελληνικήςδραματουργίαςπουεπεξερ-γάζεταιτομυθολογικόκαιτραγικόυλικό.3ΠαρουσιάστηκεγιαπρώτηφοράστοΘέατρο«Σημείο»το1989καιεκδόθηκετο1990.Έχειήδημελετηθείαρκετά,σεσυνδυασμόμεταυπόλοιπαελληνικάκαιξέναέργαπουαξιοποιούντονμύθοτουΦιλοκτήτη.ΟιδιαφοροποιήσειςτουέργουτουΖιώγααπότοσοφόκλειοέργο,τοοποίο

ακολουθεί αρκετάπιστά, είναι ουσιώδεις, δίνοντας ένα νέοπεριεχόμενοστονμύθο.ΗυπεράσπισητηςζωτικότηταςκαιτηςδιαχρονικήςαξίαςτουμύθουαπότονΖιώγα,ωςσημείουαναφοράςγια τονλογοτεχνικό -καλλιτεχνικόμοντερ-νισμό, συνάδει με τηναντίληψηότι ο μύθος είναι δημιουργόςπολιτισμού καιμέσονοηματοδότησης,δηλαδήδημιουργίαςνοήματοςτουκάθεπολιτισμού.4 Οχορός των ναυτών της σοφόκλειας τραγωδίας έχει αντικατασταθεί από

τονχορότωνοκτώΣτυλιτών,τηςιδιαίτερηςαυτήςκατηγορίαςτωνμοναχώντωνπρώτωνμεταχριστιανικώναιώνωνπουεπέλεγανναδιαμένουνσεένανστύλο,ωςμιαμορφήάσκησης,προσευχήςκαιαφοσίωσηςστονΘεό.Ηξεχωριστήαυτήδιαπλοκήαρχαιοελληνικούμύθουκαιχριστιανικήςθρησκείαςεκφράζειαρχικάτηδιάθεσηθρησκευτικούσυγκρητισμούαπότονσυγγραφέα,οοποίοςθέλεινασυνδέσει τους προβληματισμούς του και τα δεδομένα της τραγωδίας με σύγ-χρονα,χριστιανικάστοιχείακαισχετικούςπροβληματισμούς.ΙδιαίτεροενδιαφέρονστοέργοπροσδίδουνορόλοςκαιολόγοςτωνΣτυλιτών,

πουκατεξοχήνεκφράζουντηνποιητικήδιάθεσητουέργου,σεαντίθεσημεταπεζολογικάστοιχείατουδιαλόγουΦιλοκτήτη-Νεοπτόλεμου,ταοποίααντιστρα-τεύονταιτουψηλόύφοςκαιτοτραγικόπνεύμα,5ορόλοςκαιταχαρακτηριστικάτουΦιλοκτήτη,σεσχέσημετονρόλοτουΝεοπτόλεμου,αλλάκαιμετηναντί-ληψητουθείου,ησύνδεσηΣτυλιτών-Φιλοκτήτη,ορόλοςτουΗρακλή,ταιστορι-κοκοινωνικάσυμφραζόμενατουέργουκαιτελικάηκατάληξητηςπλοκής.

Βλασσόπουλου ο τίτλος δεν ανταποκρίνεταιστο περιεχόμενο του έργου, καθώς γίνονταιδύο μόνο αναφορές στον Φιλοκτήτη (βλ. Ευ-σεβία Χασάπη-Χριστοδούλου, Η ελληνική μυθολογία στο νεοελληνικό δράμα. Από την εποχή του Κρητικού Θεάτρου έως το τέλος του 20ού αιώνα, τόμ. Β΄, πρόλ. Βάλτερ Πούχνερ,University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2002, σ.1002-1003,1060-1061).3Η ανάλυση του θεατρικού αυτού έργουπροτάσσεταιστημελέτηκατάπαρέκκλιση τηςχρονολογικής σειράς παρουσίασης των περισ-σότερωνέργων,σύμφωναμετησυγγραφήκαιτηνέκδοσήτους,λόγωτηςσπουδαιότηταςκαιιδιαιτερότητάςτου.4Βλ. Βασίλης Ζιώγας, «Ο αρχαίος μύθος ωςδιαχρονικόςκώδικαςήθους»,Βασίλης Ζιώγας Φιλοκτήτης, Ερμής, Αθήνα 1990, σ. 69-74·

Κλεοπάτρα Λεονταρίτου, Η νεορομαντική θεωρία του Καζαντζάκη. Η ποίηση της ζωής,ΘεμέλιοΑθήνα,1981,σ.216·ΠαναγιώτηςΚον-δύλης, Η παρακμή του Αστικού Πολιτισμού, από τη μοντέρνα στη μεταμοντέρνα εποχή και από το φιλελευθερισμό στη μaζική δημοκρατία,IστορικήΒιβλιοθήκη,Θεμέλιο,Αθήνα1991, σ.105.5Βλ. Αυγή-Άννα Μάγγελ, «Ένας μύθος τηςαρχαίαςτραγωδίαςστοσύγχρονονεοελληνικόθέατρο: Ο Φιλοκτήτης του Βασίλη Ζιώγα»,Θέματα Λογοτεχνίας 28(2005),σ.144·ΓιώργοςΜικέλλης, «Τοαρχαίοδράμαστηνεοελληνικήλογοτεχνία.ΗπερίπτωσητουΦιλοκτήτη»,σεμι-νάριο 27,Ησυνομιλίατουνεοελληνικούπολιτι-σμούμετοαρχαίοδράμα,ΜαρίαΑθ.Κοτρώ-τσου (επιμ.), Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων,Μεταίχμιο,χ.χ.,σ.88-89.

ΟΜΥΘΟΣΤΟΥΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣΤΟΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΟΕΛΛΗΝΙΚΟΘΕΑΤΡΟ 15

ΗσύνδεσηΣτυλιτών–Φιλοκτήτη,εκτόςαπότογεγονόςότιμόνοοήρωαςμπορείναακούσειτιςφωνέςτους,ενώεπίσηςμόνοέναςγιδοβοσκόςέρχεταισεεπαφήμαζίτους,καιόχιοιυπόλοιποιήρωες,δενείναιχωρίςσημασία.ΗεπαφήΦιλοκτήτη–Στυλιτώνδενείναιάμεση.Εντάσσεταιστηνοραματικήκαιονειρικήδιάστασητουέργου,πουσυντελείταιότανοΦιλοκτήτηςκοιμάται.Στηθέσητουτοπίουτηςσοφόκλειαςτραγωδίας,πουενδεχομένωςέχειτονρόλοτουσυμπά-σχοντοςπροσωποποιημένουπεριβάλλοντοςτουήρωα,6υπάρχουνοιΣτυλίτες,πουεπιτελούντονρόλοτηςφαντασιακήςσυντροφιάςτου,καθώςτοπεριβάλλονέχειμιαδιαφορετικήλειτουργίααπότησυγκεκριμένητραγωδίαστοέργοτουΖιώγα.Σύμφωναμεμιαάποψη,οιΣτυλίτεςεκφράζουντιςενδόμυχεςσκέψειςτουΦιλοκτήτηκαιέμμεσατουσυγγραφέα.7 ΗπαρουσίατωνΣτυλιτώνενισχύει τηνορθόδοξηθεολογικήδιάστασητου

έργου,ηοποίασυμπορεύεταιμετηνκοσμική,σεένακλίμαμυστικισμού,μέσααπό τη λειτουργία του κάθετου σκηνικού και νοηματικού άξονα (ουρανός/σύμπαν/Θεός-γη).8Ολόγος τουςθυμίζει τελετουργικέςδιατυπώσειςπουχρη-σιμοποιούνταν στα μυστήρια και συνδέεται με την επιδίωξη του συγγραφέανα δημιουργήσει έναν τόπο μύησης για τονΝεοπτόλεμο και για τον ίδιο τονΦιλοκτήτη,έτσιώστεοτελευταίοςνασυνδεθείμετοναρχέτυπομύθοκαιτονμυθικόεαυτότου.9Ηέννοιατηςάσκησηςείναισυνώνυμημετηναίσθησητηςπτώσηςτους.Ηέννοιααυτήσχετίζεταιμετοπροπατορικόαμάρτημα,κυρίωςόμως με την έννοια της χριστιανικής ταπείνωσης, που αποτελεί την προϋπό-θεσητηςύψωσηςκαιτηςθέωσηςτουανθρώπου.Ηαμφιβολίαπουεκφράζουνδενδιευκρινίζεταιπάντα,αλλάέχεισχέσημετηγνώσηκαιενδεχομένωςμετην

6Ντόρα Λεονταρίδου,Ο συγκινησιακός δρα-ματικός χώρος στον «Φιλοκτήτη». Μελέτη πάνω στο σημαινόμενο, Θεατρογραφίες 12 (2004),σ.22-23.7Εύη Προύσαλη, Ιδεολογική και αισθητική λειτουργία του θανάτου στη δραματουργία του Βασίλη Ζιώγα,αδημ.διδακτ.διατρ.,ΣχολήΑνθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών,Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, ΠανεπιστήμιοΠατρών, Πάτρα 2010, σ. 213· Δημήτρης Τσα-τσούλης (επιμ.), «Ηπρόσληψη τουΦιλοκτήτη από το σύγχρονο ελληνικό θέατρο», Από το αττικό δράμα στο σύγχρονο θέατρο. Μελέτες για την πρόσληψη και την διακειμενικότητα,Αιγόκερως,Αθήνα2008,σ.230-231.Τηνάποψηαυτή, ως προς το σκέλος του Φιλοκτήτη, δεντηνενστερνίζομαι.8Τονπρώτο,σεσχέσημετηζωήτωνΣτυλιτώνσταύψη,τονπροβάλλειογιδοβοσκόςκαιοΦι-λοκτήτηςκαθώς,όπωςο τελευταίος αναφέρει,«ζούνεκάθετα,στούψος»,δηλαδήπάνωσεστύ-λους (Ζιώγας,Φιλοκτήτης, σ.32), ενώτονδεύ-τερο,γιαπαράδειγμα,τονυπονοείογιδοβοσκός.

ΩςπροςτηνορθοδοξίακαιτηΘείαλειτουργία,βλ. Μαρίκα Θωμαδάκη, «Θέατρο “Σημείο”.Βασ.Ζιώγα:“Φιλοκτήτης”»,Νέα Εστία 127, τχ.1502 (1990), σ. 197. Ο λόγος τους χαρακτηρί-ζεται στομφώδης και παραληρηματικός και ηπαρουσία τους προβληματική κατά τον ΒάιοΛιαπή (βλ. τη μελέτη του «Η ΛογοτεχνικήΠρόσληψη τηςΑρχαίας Ελληνικής ΤραγωδίαςτονΕικοστό[καιτονΕικοστόΠρώτο]Αιώνα»,Αρχαία Ελληνική Τραγωδία. Θεωρία και Πράξη,Ανδρέας Μαρκαντωνάτος – Χρήστος Τσαγ-γάλης (επιμ.), εισαγωγή Christopher Pelling,Gutenberg,Αθήνα2008,σ.417-419).9Παρόμοια χαρακτηριστικά έχει και ο λόγοςτου Ηράκλειτου (βλ. Jean Pierre Vernant,Μύθος και σκέψη στην αρχαία Ελλάδα. Με-λέτες ιστορικής ψυχολογίας,ΣτέλλαΓεωργούδη(μετ.),Nεφέλη,Εγνατία,χ.χ.,σ.354).Ωςπροςτο έργο του Ζιώγα, βλ. Τσατσούλης, «Η πρό-σληψη τουΦιλοκτήτη από το σύγχρονο ελλη-νικόθέατρο»,σ.231-232·Προύσαλη,Ιδεολογική και αισθητική λειτουργία του θανάτου στη δρα-ματουργία του Βασίλη Ζιώγα,σ.294-295.

16 ΑΘΑΝΑΣΙΟΣΓ.ΜΠΛΕΣΙΟΣ

πίστητους.Ηάσκησηείναιμιαμακράδιαδικασία.Κυρίαρχηείναιηέννοιατηςφύσης,στηνοποίασυναιρούνταιτοένστικτο,ησκέψη,ηιδέακαιηοντότητα.10 Δημιουργείταιένακλίμα«μεταφυσικήςφυσιολατρίας».11Κυριαρχούν,επίσης,οιέννοιεςτουφωτισμού,τηςζωήςκαιτουθανάτου.Χαρακτηριστικήείναιηέν-νοιατουολόφωτουσύμπαντος,αλλάκαιηπροσπάθειατουανθρώπουναεκ-πέμπειφως,αφούενδεχομένωςαρχικάφωτίζεταιμόνοαπότονΘεόήαναμένειαυτόντονφωτισμό,όπωςυπονοείοΦιλοκτήτηςγιατουςΣτυλίτες.ΗταυτότηταΘεού-σύμπαντος-Φύσηςκαιανθρώπουείναιαναμφισβήτητη.12Πρόκειταιγιατη, σύμφωνα με τον συγγραφέα, επάνοδο του «γαλαξιακού» ανθρώπου μέσααπότημυστικιστικήένωσητωνστοιχείωναυτών.13ΗφράσητωνΣτυλιτώνότι«ηζωήκαιοθάνατοςείναισυμπαγείς»14παραπέμπειστηνενότητακαιόχιστηδιάστασή τους, άρα και στην υπέρβαση του θανάτου.15 H ενότητα αυτή επι-σφραγίζεταιαπότηναλληλοεπίδρασηύληςκαι«ανιύλης»(σ.10).16Στηνενότητανου-σώματοςπαραπέμπειηφράσητουςότι«Αίμαολόγος.Σάρκαηταπείνωση»(σ.15).Τοαίμαπροφανώςαναφέρεταιστηνακέραιαφύσημαςκαιολόγοςσεμιαπαγκόσμια-κοσμικήαρχήζωήςκαιδημιουργίας.17 Αυτόπουξεχωρίζειείναιηεπίδρασητουφωτός,τουήλιουστονάνθρωπο.

Τοφωςόμωςδενμπορείτελικάναυπερισχύσειτουσκότους,παράτηνπροσπά-θειαπουγίνεται,18οδηγώνταςστηνέννοιατηςσχετικότηταςσεζητήματαηθικής.

10Αρχικάαναφέρεταιαπόένανστυλίτηηαντί-θεσηγνώσηςκαιενστίκτου.11ΒάλτερΠούχνερ,Ποίηση και μύθος στα θε-ατρικά έργα του Βασίλη Ζιώγα. Πανθεϊσμός και φυσιολατρία ως τελεολογικές θεμελιώσεις μιας μυστικιστικής κοσμοθεωρίας. Ερμηνευτικό δοκίμιο,ΣοφίαΔανιά(επιμ.),ΔράσηκαιΔρώ-μενα,Πολύτροπον,Αθήνα2004,σ.227.12Βλ.ΧαράΜπακονικόλα,«ΗέννοιατηςφύσηςστησκέψητουHölderlin»,Διαβάζω 339,Φιλο-σοφίακαιΦύση(6.7.94),σ.76·ΜαρίαΦιδετζή,Η έννοια της φύσης στο έργο του Βασίλη Ζιώγα,διπλωματική εργασία, Μεταπτυχιακό ΤμήμαΘεατρικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Αθηνών,Αθήνα2001,σ.23-24·Προύσαλη,Ιδεολογική και αισθητική λειτουργία του θανάτου στη δραμα-τουργία του Βασίλη Ζιώγα,σ.250,252.13Β. Ζιώγας, «Επάνοδος του γαλαξιακού αν-θρώπου», Εκκύκλημα 24, Σύγχρονη ελληνικήδραματουργία (1990), σ. 21· Β. Πούχνερ, («ΟΒασίλης Ζιώγας και ο υπερρεαλισμός στονεοελληνικό θέατρο») Φιλολογικά και Θεα-τρολογικά Ανάλεκτα. Πέντε Μελετήματα,Κα-στανιώτης,Αθήνα1996, σ.428·Μικέλλης, «Τοαρχαίο δράμα στη νεοελληνική λογοτεχνία.ΗπερίπτωσητουΦιλοκτήτη»,σ.86-87.14Ζιώγας, Φιλοκτήτης, σ. 31. Η αναφορά σεσελίδες στη συνέχεια της μελέτης γίνεται απόαυτήτηνέκδοση.

15Φιδετζή,Η έννοια της φύσης στο έργο του Βασίλη Ζιώγα,σ.27.16Προύσαλη, Ιδεολογική και αισθητική λει-τουργία του θανάτου στη δραματουργία του Βασίλη Ζιώγα,σ.251-252.17Λεονταρίτου, Η νεορομαντική θεωρία του Καζαντζάκη. Η ποίηση της ζωής, σ. 40· Κων-σταντίνοςΒουδούρης,«ΗφιλοσοφίατουΗρά-κλειτου»,Προσωκρατική φιλοσοφία. β΄έκδοση,Ιωνία,Αθήνα,1991,σ.72-92·Φιδετζή,Η έννοια της φύσης στο έργο του Βασίλη Ζιώγα,σ.21,37.18Η υπερίσχυση αυτή βρίσκεται στο τρίτοστάσιμο μέσα από τις φράσεις τους «Το σκο-τάδιγέμειφωτός» και«Ολόφωτοτοχάος» (σ.30), που ερμηνεύονται μέσα από χωρία τουΕυαγγελίου (βλ.Μικέλλης, «Τοαρχαίοδράμαστηνεοελληνικήλογοτεχνία.ΗπερίπτωσητουΦιλοκτήτη»,σ.87).Στηνεοελληνικήποίησηχα-ρακτηριστικήείναιηπερίπτωσητουΔιονύσιουΣολωμού.Δύοστίχοιτουείναιοιεξής;

«Φως που πατεί χαρούμενο τονΆδη καιτονχάρο»,«Στονκόσμοτούτονχύνεταικαισ’άλλουςκόσμουςφτάνει»

(ΠαναγιώτηςΝούτσος,Οι «Στοχασμοί» του Σο-λωμού: Φιλοσοφική θεωρία και ποιητική πράξη,Ανάτυπο,Δωδώνη,τόμ.ΛΒ΄,ΜέροςΤρίτο,Ιω-άννινα2003,σ.27.)

ΟΜΥΘΟΣΤΟΥΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣΤΟΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΟΕΛΛΗΝΙΚΟΘΕΑΤΡΟ 17

ΧαρακτηριστικήείναιηφράσηενόςΣτυλίτη:«Toσκότοςμετυφλώνει.Τοφωςμετυφλώνειεπίσης.Πώςν’αντικρίσωτοαρχέτυπο;» (σ.46).ΣτησυνέχειαόλοιοιΣτυλίτεςαναφέρουνμεταξύάλλων:«[…]Ηδονήηχαράαπότονπαμμέγιστοπόνο» (σ.47).Ηδιαδοχήευτυχίας-δυστυχίαςκαιησύμπτωσητωναντιθέτωναποτελούν

χαρακτηριστικάτηςσκέψηςτωνΣτυλιτών,σεαντίθεσημετηδυστυχίαπουτουςκαταλογίζειοΦιλοκτήτης,παραπέμπονταςόχιμόνοστηνοητικήκαιψυχοσω-ματικήενότητατουανθρώπου,αλλάκαιστηνενότητατωνδυνάμεωντουσύ-μπαντος.ΌλαοδηγούνστηστοιχειακήφύσητουΕίναι.19Ησκέψητουςπαραπέ-μπειαφενόςσεστοιχείατηςμυθικήςσκέψης,αφετέρουστονΗράκλειτο,20μέσωτουοποίουηιδέατηςαρμονίας,τηςαρμονικήςσυμπόρευσηςκαιτηςσύζευξηςτωναντιθέτωνέφτασεστοννεώτεροκόσμοκαιεπηρέασετημοντέρνασκέψησεδιάφορεςεκφάνσειςτης(π.χ.φιλοσοφικές,λογοτεχνικές).21

Σχετικά διαφορετική είναι η πορεία που ακολουθεί ο Φιλοκτήτης. Ο Νε-οπτόλεμος άλλοτε συμπληρώνει τη σκέψη του ήρωα και άλλοτε αποτελεί τοαντίβαρότης.22ΟΦιλοκτήτηςακολουθείέναδιαφορετικόρεύμασκέψης,πουστηρίζεταιαπότηναρχαιότητασεσημαντικόβαθμόστονορθολογισμό.Στηρί-ζεταιαποφασιστικάστηνέννοιατουκυρίαρχουφωτός,τουήλιουκαιτηςφω-τιάς,σεσυνδυασμόμετησκέψη,τηνόηση,στοιχείοπουείναιβασικόκαιστηνποίηση τουΔιονύσιουΣολωμού.23Καταλήγει στην ταύτισησκέψης (Νου)καιφωτός,δηλαδήστηνκυριαρχίατης(σκέψης)στηζωή,στοιχείοπουμπορείναοδηγήσεισεμιαμετεξέλιξητουανθρώπινουείδους.24Ηκατάκτησητουφωτόςείναι τοαποτέλεσμαμιαςαργήςδιαδικασίας.Πρόκειται γιαμιαηλιοκεντρικήσκέψη.Οήλιοςπαραπέμπειστηνκαταστροφήαλλάκαιστηδημιουργία.Ηζωή

19Βλ.Vernant,Μύθος και σκέψη στην αρχαία Ελλάδα. Μελέτες ιστορικής ψυχολογίας,σ.346.20 Ό.π., σ. 344· Α. Στουκίδου, «Ο Ηράκλειτοςκαι η σημερινή φυσική», Ηράκλειτος. Μια φροντιστηριακή έρευνα,Σ.Κυριαζοπούλουκαιτεταρτοετών φοιτητών Πανεπιστημίου Ιωαν-νίνων 1971-1972, Υπουργείον Πολιτισμού καιΕπιστημών,Αθήναι,1973, σ. 108·Κ. Σούλη, Σ.Παπαδάτου, Μ. Χατζηγιακουμή, «Το ανθρω-πολογικό πρόβλημα του ήθους»,Ηράκλειτος,σ.167,171·Κ.Αυγέρη,«Δημοκρατικήθεώρησητου Ηράκλειτου», Ηράκλειτος, σ. 259· Πρα-κτικά,Ηράκλειτος,σ.188-191.21ΠαναγιώτηςΝούτσος, «ΟΗράκλειτος μέσαστην ιστορία»,Ηράκλειτος, σ. 38-39· Λεοντα-ρίτου, Η νεορομαντική θεωρία του Καζα-ντζάκη. Η ποίηση της ζωής,σ.39-40.Ηδιελκυ-στίνδα(διφυία)αφηρημένου-συγκεριμένουμεστόχοτηνενότητατουόντοςείναιχαρακτηρι-στικήστηνποίησητουΔιονύσιουΣολωμού(Π.Νούτσος,Οι «Στοχασμοί» του Σολωμού: Φιλο-σοφική θεωρία και ποιητική πράξη,σ.26).

22ΟΒ.Λιαπήςεπισημαίνειανακολουθίεςστηνσυμπεριφοράτωνδύοηρώων,οιοποίοιχαρα-κτηρίζονται «αλλοπρόσαλλοι», στοιχείο που,κατά τη γνώμη του, επιβεβαιώνει την προχει-ρογραφίατουΖιώγα(Λιαπής,«ΗΛογοτεχνικήΠρόσληψητηςΑρχαίαςΕλληνικήςΤραγωδίαςτονΕικοστό[καιτονΕικοστόΠρώτο]Αιώνα»,σ.420-423).23Ως προς τη νόηση χαρακτηριστικοί είναι οιστίχοιτου:

«έστρωσ’ ο νους, κι ανέβηκα πάλι στονεαυτόμου»«Πολλοί’νοιδρόμοιπὄχειονους»

(Π. Νούτσος, Οι «Στοχασμοί» του Σολωμού: Φιλοσοφική θεωρία και ποιητική πράξη,σ.27)24Φιδετζή,Η έννοια της φύσης στο έργο του Βασίλη Ζιώγα,σ.21·Προύσαλη,Ιδεολογική και αισθητική λειτουργία του θανάτου στη δραμα-τουργία του Βασίλη Ζιώγα,σ.319-320.

18 ΑΘΑΝΑΣΙΟΣΓ.ΜΠΛΕΣΙΟΣ

αποτελεί τηναναίρεσητουθανάτου,καθώς, εκτός τωνάλλων,η«ευωδιάτουμυαλού…θασβήσει»(σ.42),κατάτονΦιλοκτήτη,στονΆδη.Ηάποψήτουότι«ηφύσηέχεισυνοχή» καιότι «Είναισυμπαγής» (σ.33),παραπέμπειστονλόγοτων Στυλιτών, δίνοντας την αίσθηση ότι αντιφάσκει ως προς το ζήτημα τηςενότηταςτωνανθρώπινωνφαινομένων(π.χ.ζωή-θάνατος).Οπωσδήποτευπο-νοείταικαιηέκθεσητουανθρώπουσταστοιχείατηςφύσης,ηφθοράτουπουεπιτείνεταιαπ’αυτήν,καθώςτασώματατωνηρώων«διαχέονται»σ’αυτήν.25Ηφύσηόμωςέχειγιατονήρωαμιαεπιπλέονδιάσταση,όπωςκαιστηναρχαιότητα.Έχειτηνέννοιατηςενάρετηςζωήςπουδιαφυλάσσειτηναξιοπρέπειατουαν-θρώπου,καθώςoΦιλοκτήτηςαδικήθηκεαπόαπάνθρωπουςανθρώπους(τουςΑχαιούς).26

ΗέννοιατουΘεούέχειμιαδιαφορετικήδιάστασηστησκέψητουΦιλοκτήτη.Κινείταιαπότηναπόρριψητηςευεργετικήςδράσηςτου,πουεπίσηςυποστηρίζειο Νεοπτόλεμος, μέχρι την έκφραση αμφιβολίας για την καταδίκη του, αφού,όπωςλέει, «Ίσωςδεν είναι τόσοσκληρός.Υπάρχουνσκέψειςκαισκέψεις τουΘεούπουτιςακολουθούμε»(σ.44).ΣτηνπρώτηπερίπτωσηοΘεόςδενμπορείναεπιβάλλειδίκαιεςτιμωρίες,αλλάσυγχρόνωςεμφανίζεται,έστωέμμεσα,φιλο-πόλεμοςκαιαιμοδιψής.ΣτοσημείοαυτόοΦιλοκτήτηςπροσεγγίζειλογοκρατού-μενεςιδέεςτουγνωστικισμού,αλλάκαιτηςαστικήςσκέψης,πουεκλογικεύουντηνπαρουσίαήαπουσίατουΘεούστονκόσμο.27 Καταλυτική είναι η παρουσία του Ηρακλή στο έργο. Η σκηνική του πα-

ρουσία είναι αμφιλεγόμενη στο τέλος, καθώςφαίνεται ότι μιλά οΦιλοκτήτηςστονεαυτότουμετηφωνήτουΗρακλή.ΟΗρακλής,σύμφωναμετονεκθειασμότουΦιλοκτήτηπροςαυτόν,είναιτοσύμβολοτηςανθρώπινηςαγωνιστικότητας,τηςσύνεσης,τηςπερίσκεψηςκαιτηςσχετικήςαπεξάρτησηςαπότουςθεούς.ΗπίστητουΦιλοκτήτηότιτοτόξοτουΗρακλήδεντουτοχάρισεοΑπόλλωνας,αλλάότι«το’φτιαξεμόνοςτου,μιμούμενοςτηφύσητουηλίου»(σ.55)ουσια-στικάσημαίνει τηνύπαρξημιαςφύσης χωρίς σχέσημε τουςθεούς, μιας νέαςσχέσης του ανθρώπου με τη φύση.28Η «ταύτιση» τουΗρακλή «με τον ήλιο»

25Προύσαλη, ό.π., σ. 250· Δημήτρης Τσα-τσούλης,Σημεία Γραφής Κώδικες Σκηνής στο σύγχρονο ελληνικό θέατρο, Νεφέλη, Αθήνα,2007, σ. 104-105·Mαριάνθη Καλύβα, «Η πρό-σληψη του μύθου τουΦιλοκτήτη στη νεότερηδραματουργία:AndréGide,Philoctète· ΒασίληςΖιώγας, Φιλοκτήτης· HeinerMüller, Philoktet»,διπλωματική εργασία, Σχολή ΑνθρωπιστικώνκαιΚοινωνικώνΕπιστημών,ΤμήμαΘεατρικώνΣπουδών,ΠανεπιστήμιοΠατρών,2012,σ.32.26Ως προς την αρχαιότητα, βλ. Σπ.Δ.Κυρια-ζόπουλος, «Φύσις και λόγος, τα έπαθλα τουαγώνοςεναντίοντουΟλυμπιακούκράτους»,Η πολιτική θρησκεία της Ελλάδος,Ιωάννινα,1970,σ.51-52.

27Βλ.Κονδύλης,Η παρακμή του Αστικού Πο-λιτισμού, από τη μοντέρνα στη μεταμοντέρνα εποχή, σ. 86 και Αγγέλα Καστρινάκη, «Πίστηαπιστία και Γνώση. Θρησκευτικές κλίσεις στηλογοτεχνία των πρώτων δεκαετιών του 20ούαιώνα»,ΚωνσταντίνοςΑ.Δημάδης(επιμ.),Ταυ-τότητες στον ελληνικό κόσμο (από το 1204 έως σήμερα). Πρακτικά Δ΄ Ευρωπαϊκού ΣυνεδρίουΝεοελληνικώνΣπουδών(Γρανάδα,9-12Σεπτεμ-βρίου2010),τόμ.Α΄,ΕυρωπαϊκήΕταιρείαΝεο-ελληνικώνΣπουδών,Αθήνα2011,σ.269-270.28Βλ.Κυριαζόπουλος,Η πολιτική θρησκεία της Ελλάδος,σ.50·Πρακτικά,Ηράκλειτος,σ.129-130·Vernant,Μύθος και σκέψη στην αρχαία Ελλάδα. Μελέτες ιστορικής ψυχολογίας,σ.348,361.

ΟΜΥΘΟΣΤΟΥΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣΤΟΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΟΕΛΛΗΝΙΚΟΘΕΑΤΡΟ 19

(σ.55)και τηφωτιάπροσφέρειστοέργοτηνηλιοκεντρικήπροοπτική,σεδια-φοροποίησηαπότημυθικήπαράδοσηγιατονΗρακλήκαιαπότηνταύτισητουΠρομηθέαμετοφωςγιατονγνωστικισμό.29Ηφωτιά–όπωςκαιοήλιοςκαιτοφως–έχειδιπλήόψη:υλικήκαιπνευματική.ΗπρώτηπαραπέμπειστηδεύτερημέσααπότηνπεριγραφήτηςεικόναςτηςεπιβλητικήςκαύσηςτουΗρακλήαπότονΦιλοκτήτη,πουαποσιωπάτηθεοποίησητουΗρακλήκαιτημεταφοράτουστονΌλυμποαντίτηςκαύσηςτου.30ΗπροηγούμενηενέργειααπότονΗρακλήτηςπροσπάθειαςσυγκέντρωσηςτουήλιου«μέσατου…μετησκέψητου»(σ.56)οδήγησε,σύμφωναμετονΦιλοκτήτη,στηναρρώστιατου.Έτσι,τοηρακλείτειοσύμβολοτουλόγου(ηφωτιά),πουοδηγείτονάνθρωποστοναυτοφωτισμόκαιστον αυτοέλεγχο,31 μαρτυρεί την ουτοπική διάσταση του όλου εγχειρήματοςεπιδίωξης ενσωμάτωσης της φύσης από τον άνθρωπο ή αυτάρκειάς του στιςακραίεςκαιαπόλυτεςδιαστάσεις του.Ηγοητείατουανέφικτουκαι τουαπό-λυτου έχει ήδη σαγηνεύσει τους Στυλίτες και τονΦιλοκτήτη.32 Η ανθρώπινηιδιότητα του Ηρακλή τονίζεται από τον Φιλοκτήτη. Σ’ αυτό συνεπικουρεί ηαντιστοιχίατωνπληγώντουμεαυτέςτουΦιλοκτήτη.Είναιφανερόότιηθέωσητουανθρώπουγίνεταιμεδιαφορετικότρόποαπότηναυτοθέωσητωνμετεξελιγ-μένωνΓνωστικώντου20ούαιώνα.33Τα ιστορικοκοινωνικά συμφραζόμενα είναι σημαντικά στο έργο.Με υπαι-

νικτικότρόποέχουνσχέσημετην ιστορικήσυγκυρία,κυρίωςμετοκυπριακό,

29ΟΠρομηθέαςπάντωςαναφέρεταιστοέργοαπό τους Στυλίτες με θετικό τρόπο. Ο Ηρα-κλής ήρθε σε αντίθεση με τους φωτογενείςβασιλείς των Μυκηναίων και των Δωριέων(Σπ.Κυριαζόπουλος, «Ηρακλής, ο θεμελιωτήςτηςδημοκρατίας»,Λόγος και ήθος. Φιλοσοφία του αρχαίου ελληνικού πνεύματος, Πανεπι-στήμιον Ιωαννίνων, Επιστημονική ΕπετηρίςΦιλοσοφικήςΣχολής,Δωδώνη:Παράρτημααρ.6,Ιωάννινα1976,σ.10-11·Καστρινάκη,«Πίστηαπιστία και Γνώση.Θρησκευτικές κλίσεις στηλογοτεχνία των πρώτων δεκαετιών του 20ούαιώνα»,σ.270).30Στο σημείο αυτό ταιριάζει η άποψη τουΚ.Γεωργουσόπουλου ότι ο θάνατος είναι στοθέατροτουΖιώγαμιαδιάχυσηφωτός(βλ.Κώ-στας Γεωργουσόπουλος, «Ο Βασίλης Ζιώγαςκαιτονέορίγοςστοθέατρόμας»,Κλειδιά και κώδικες θεάτρου. ΙΙ. Ελληνικό θέατρο, τρίτηέκδοση,Βιβλιοπωλείον της «Εστίας» Ι. Δ.Κολλάρου και Σίας Α.Ε., Αθήνα 2008, σ.195·Φιδετζή,Η έννοια της φύσης στο έργο του Βασίλη Ζιώγα,σ.13,17).31Πρακτικά,Ηράκλειτος, σ. 135-139· Β.Παλι-βάνη–Ιω.Τόλη,«ΗταύτισητουΔιόνυσουμετονΆδη»,Ηράκλειτος,σ.223.32Τοαπόλυτοπραγματοποιείται στο ονειρικό

επίπεδο για τους Στυλίτες, ενώ για τον Φιλο-κτήτη χαρακτηριστική είναι η ιστορία με τοαγριοκάτσικο, που «βοσκούσε στο ύψωμα»(σ. 48). Όχι μόνο η φύση, αλλά και το ζωικόβασίλειοφαίνεταιότιαποτελείπροέκτασητουψυχισμού του ήρωα. Κυρίως όμως μια διαδι-κασία αλληλεπίδρασης μεταξύ τους λαμβάνειχώρα, που ακυρώνει την κατάσταση αγριό-τηταςστηνοποίαβρίσκεταιοήρωας.Ηήμερησυμπεριφοράτουζώουπαραπέμπειστημετά-βασηαπότηναγριότηταστονπολιτισμό,στηνεξημέρωση του διαβόλου, με τον οποίο ταυτί-στηκε συμβολικά η κατσίκα μετά την έλευσητου χριστιανισμού, στην πνευματική ανάτασηκαι φιλοδοξία του ήρωα, στον αυτοθαυμασμότου, στην αίσθησης της μοναδικότητάς του,στην ύβρηπου επιτελεί προς το σύμπαν.Aντίγιατηναπελευθέρωσηαπότοεγώ,επιτελείταιστοστιγμιότυποαυτόηπροσκόλλησηστοεγώ (βλ. καιΠρούσαλη, Ιδεολογική και αισθητική λειτουργία του θανάτου στη δραματουργία του Βασίλη Ζιώγα,σ.251).33Καστρινάκη, «Πίστη απιστία και Γνώση.Θρησκευτικές κλίσεις στη λογοτεχνία τωνπρώτωνδεκαετιώντου20ούαιώνα»,σ.274-275.

20 ΑΘΑΝΑΣΙΟΣΓ.ΜΠΛΕΣΙΟΣ

καιευρύτεραμετονρόλοτηςΕλλάδαςκαιτηνέννοιατηςπατρίδας.Ηέννοιατηςπατρίδαςκαι τουνόστουπαραπέμπειστομυθικόπαρελθόνκαιστο ιστο-ρικόπαρόν.Δύοέννοιεςτηςπατρίδαςαναδεικνύονται.Απότημιαυπάρχειηέννοιατηςτοπικής,ιδιαίτερηςπατρίδας,όπωςτηνεννοείοΦιλοκτήτης,καιαπότηνάλληηέννοιατηςευρύτερηςπατρίδας,τηςΕλλάδας,πουέρχεταισεαντιδια-στολήμετηνπρώτη.Ηταύτισημετηφύση(μετουγρόστοιχείο)αποκτάγιατονΝεοπτόλεμοέναεθνικόπεριεχόμενοπουαποκλείεικάθεαίσθημααποξένωσης,ηοποίαέχεισχέσημόνομετησυμπεριφοράτωνανθρώπων.34Ωςπροςτομυθικόπαρελθόν, οΦιλοκτήτηςαποτελεί έναν εν δυνάμειΟδυσσέα.ΟΝεοπτόλεμοςσυμβάλλεισεμιανέαδιάστασητουνόστου,πουσυνοδεύεταιαπότηνανάδειξητηςσπουδαιότηταςτωννέωνιδεών.ΗστάσηαυτήδημιουργείτηγέφυραμετοιστορικόπαρόνκαισυγκεκριμέναμετηνεπιστροφήτωνπολιτικώνπροσφύγωνστηνΕλλάδααπότηΔυτικήκαιτηνΑνατολικήΕυρώπημετάτηνπτώσητηςδι-κτατορίας.35Υπονοείταιότιηάνευόρωνκαισωστώνπροϋποθέσεωνεπιστροφήδενθαήτανχρήσιμηκαιεποικοδομητική.ΟπόλεμοςτωνΑχαιώνμετουςΤρώεςπαραπέμπειστηνκαταστροφήτηςΚύ-

πρου,πουσυνέβηλίγοπριναπότησυγγραφήτουέργου.Θυμίζειπαραλληλισμόστην προγενέστερη δραματουργία ανάμεσα στουςΤρώες και τους Τούρκους,μεαφετηρίατηνΙφιγένεια τουκεφαλλονίτηΠέτρουΚατσαΐτη(1720).36ΟιΦι-λοκτήτηςκαιΝεοπτόλεμοςπροβληματίζονταιπάνωστηνέννοιατουπολέμου.ΗαναφοράτουΦιλοκτήτηότιόλοιοιπόλεμοιδενείναιίδιοιπαραπέμπειστηδιαφοράεπιθετικούκαιαμυντικούπολέμου.Οίδιοςαρνείταιτηνπολεμικήκαιεξουσιαστικήφύση του όπλου του, ενώπαρουσιάζεται αντισυστημικός, όπωςεμφατικάκάνεικαιοΝεοπτόλεμος.37ΟΝεοπτόλεμοςπροσπαθείνααπομυθο-ποιήσειτονπόλεμο,τηνηρωοποίηση(τουπατέρατου),τηνΤροίακαιτιςαπάν-θρωπεςπολεμικέςπρακτικές,μιλώνταςγιαλογαριασμότηςνεολαίας.ΑναφέρειχαρακτηριστικάγιατηνΤροία:«Κανείςδενπήγεστρατιώτης.Εγώείμαιομόνοςπου την πάτησε. Ευτυχώς που με φώτισε ο Θεός και έφυγα πριν την κατα-στροφή» (σ.52).ΗσκέψηαυτήδενεπιδοκιμάζεταισεάλλοσημείοτουδιαλόγουαπότονΦιλοκτήτη,παραπέμπονταςπιθανόνστημετέπειταλειτουργίατηςγε-νιάςτουΠολυτεχνείου:«[…]Απότημιαψάχνειςγιατονευκολότεροτρόπονα

34Λέει χαρακτηριστικά στονΦιλοκτήτη: «[…]ΌλοτοΑιγαίοείναιδικόμου»(Ζιώγας, Φιλο-κτήτης,σ.19).35Βλ. και Μικέλλης, «Το αρχαίο δράμα στηνεοελληνικήλογοτεχνία.ΗπερίπτωσητουΦι-λοκτήτη»,σ.84.36ΒάλτερΠούχνερ,«ΟΠέτροςΚατσαΐτηςκαιτοκρητικόθέατρο»,Ευρωπαϊκή Θεατρολογία. Ένδεκα Μελετήματα, Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν,Αθήνα,1984,σ.214.37Οι λέξεις «σύστημα» και «κλίκα» αναφέ-ρονται αρκετές φορές, κυρίως από τον Νεο-

πτόλεμο. Η αναφορά του Νεοπτόλεμου στις«κλίκες […] σ’ όλον τον πλανήτη» (σ. 37) τηςπροσδίδει μιαν πλανητική διάσταση, που πα-ραπέμπει στουςπλανητάρχεςπουκυριαρχούνστον κόσμο. Η πολιτική αιχμή εναντίον τωνΗΠΑκαιενδεχομένωςτηςΣοβιετικήςΈνωσηςήάλλων ισχυρώνκρατών είναι σαφής.Ηδια-φοράτωνδύοηρώωνείναιότιοΝεοπτόλεμοςσεγενικέςγραμμέςυποκρίνεταιγιαναπετύχειτον στόχο του, ενώ ο Φιλοκτήτης προσπαθείνατοναφυπνίσεικαινατονοδηγήσειπροςτησωστήκατεύθυνση.

ΟΜΥΘΟΣΤΟΥΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣΤΟΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΟΕΛΛΗΝΙΚΟΘΕΑΤΡΟ 21

βολευτείςκιαπότηνάλληφοβερίζειςμε ταλάβαρατηςγενιάςσου,χωρίςναρισκάρειςτηζωήσου[…]» (σ.54).ΟισυνεχείςαναφορέςστηνΕλλάδα,πουθακορυφωθούνμε την τελικήεμ-

φάνισητουΟδυσσέα,οοποίοςέχειμικρήσυμμετοχήστηδράση,38παραπέμπουνστονπατριωτισμότωνΕλλήνων,αλλάκαιστηνπρόσφατητραγωδίακαιπροδοσίατηςΚύπρου.ΤοερώτηματουΝεοπτόλεμουστονΦιλοκτήτηωςπροςτησυμμε-τοχήτηςστονπόλεμοείναιαποκαλυπτικό:«ΑκόμηκαισανξέρειςότιαφανίζεταιόληηΕλλάδαεκείπέρα;»(σ.36).Περισσότεροαποκαλυπτικόείναιτοεξήςαπόσπασμαδιαλόγου:

ΝΕΟΠΤ.: Σουκάνειεντύπωση,πουμεβλέπειςνατριγυρνώμετοκαράβιτοΑιγαίο,πικραμένος.

ΦΙΛ.: Πικραμένοςαπότι;ΝΕΟΠΤ.: Προδοσία.(σ.20)

ΗέννοιατηςΕλλάδαςφορτίζεταισυναισθηματικάκαιιδεολογικάστοτέλοςτουέργου.ΟΟδυσσέαςαναφέρειότιη«Ελλάδατονκαίει» (σ.65),ενώοιΣτυλίτες,μετά την τελικήαπόφαση τουΦιλοκτήτη ναπάει στηνΤροία,αναφέρουνότι«τηςΕλλάδαςοανθόςξαναμυρίζει»(σ.67).Ηέννοιατηςφωτιάςέχειέναδιαφο-ρετικόπεριεχόμενοαπότηνπροηγούμενηχρήσητης,ενώηθετικήαίσθησητηςόσφρησηςέρχεταισεαντίστιξημετηδυσοσμίατηςπληγήςτουΦιλοκτήτη,αλλάσεσυμφωνίαμετην«ευωδία»τηςσκέψηςτουκύριουήρωα.HκατάληξητηςπλοκήςτουέργουείναισύμφωνημετονΦιλοκτήτη τουΣο-

φοκλή,αποκτάόμωςμιαιδιαίτερηνοηματοδότηση.Η«κατάνυξη»(σ.66)τουΦι-λοκτήτησυνδέεταιμετηνενσάρκωσητουπνεύματοςευσέβειαςπουενσαρκώνειοίδιοςοΗρακλής–μετονοποίοταυτίζεταιοΦιλοκτήτης,αφούολόγοςτουΗρακλήφαίνεταιωςεσωτερικόςλόγοςτουΦιλοκτήτη–καιστηντραγωδίατουΣοφοκλήκαιευρύτερα.39ΗπαρουσίατουΗρακλήωςμιαενδιάθετητάσητουΦιλοκτήτη,απότημιαμεριάεσωτερικοποιείμιαεξωτερικήδύναμη-θεότηταστηναγωνιστικήκαιηρωικήτηςδιάσταση,προσφέρονταςσυνειδητότηταστηνεπιλογήτουήρωα,απότηνάλληοδηγείστηναπομυθοποίησητουμύθουμέσωτηςδιαπίστωσηςότι«είναιόλοινοητικέςκατασκευέςτουχρόνου»(σ.66).Τογεγονόςαυτόδεναπε-νεργοποιείσυνολικάτονμύθο,σύμφωναμεταλεγόμενατωνΣτυλιτών,αφού«ομύθος», συνδεόμενος με τονΧριστό και τον άνθρωπο, είναι «άνθος» (σ.67).Οσυγγραφέαςκαταλήγεισεμιαιδιότυπησύνδεσητηςαξίαςτουμύθου,τωνμυθικώνπολιτισμικώνκαταβολώντουανθρώπουμετιςνοητικέςδιαδικασίεςαπομυθοποί-ησης,πουταιριάζουνστονσύγχρονοπολιτισμό,οδηγώνταςέτσιστηνσύμπτωσητωναντιθέτων,πουστονελληνικόπολιτισμόέχειμιαιδιαίτερηδυναμική.Οιμετατοπίσειςκαιεξελίξειςπροςτηνκατάληξηαυτήείναισημαντικές,πέρα

απότηγενικότερησυμφωνίαμε τοαίσιο τέλος τηςσοφόκλειας τραγωδίας.Ο

38Γιατηστάσητου,βλ.Χασάπη-Χριστοδούλου,Η ελληνική μυθολογία στο νεοελληνικό δράμα. Από την εποχή του Κρητικού Θεάτρου έως το τέλος του 20ού αιώνα,τόμ.Β΄,σ.1028.

39Κυριαζόπουλος,Λόγος και ήθος,σ.25.

22 ΑΘΑΝΑΣΙΟΣΓ.ΜΠΛΕΣΙΟΣ

Νεοπτόλεμος διαφοροποιείται από τον εξευγενισμένο και ευαίσθητο σοφό-κλειοήρωα.ΠαρουσιάζεισχετικάανάλγητηκαικυνικήσυμπεριφοράπροςτονΦιλοκτήτη,40χωρίςναεπιδιώκειπάσηθυσίατηνεμπλοκήτουστονπόλεμοτηςΤροίαςκαιυποκύπτονταςσεμιασυγκρουσιακήμ’αυτόνλογική.Τηστάσηαυτήτην αλλάζει αμέσως μετά.41 Υιοθετεί την αντίληψη του σοφόκλειουΟδυσσέαότιστηνΤροίααπαραίτητοείναι τοτόξοτουΦιλοκτήτηκαιόχιο ίδιοςοΦι-λοκτήτης.42Τοαόρατοτόξοεξυπηρετείκαιενισχύειτησχέσηορατού-αόρατουπουυπάρχειστοέργο.ΌνταςσταχέριατουΝεοπτόλεμουσυμβάλλειστηδια-δικασία μύησής του, καθώς η διαδικασία της (εν εγρηγόρσει) ύπνωσης τουήρωασυνοδεύεταιαπότηνεμφάνισητωνΣτυλιτών.ΟνεαρόςήρωαςμεταβαίνειτελικάστηνκατάστασηύπνουτουΦιλοκτήτηολοκληρώνονταςτηδιαδικασίαμύησής του, ενώ ο Φιλοκτήτης, έστω και έμμεσα, υιοθετεί την αντίληψη τουΝεοπτόλεμου.Παράτηνπερίσκεψητουτελευταίου,η ιδεολογικήτουνίκη,σεαντίθεσημετηναδυναμίατουναχρησιμοποιήσειτοτόξο,είναισαφής.ΔενέχειολοκληρώσειτηνύβρηπουπροέρχεταιαπότημησωστήχρήσητουτόξουτουΦιλοκτήτηεναντίοντου,ενώτελικά«οδηγεί»τοντραγικόήρωαστησωστήτε-λικήαπόφαση,στηδικήτου«ενηλικίωση»,αντίστοιχημετην«ενηλικίωση»τουΝεοπτόλεμου.43Η αντίθεση μεταξύ πράξης, όπως αυτή νοηματοδοτείται απότοννεαρόήρωα,καιελευθερίας,όπωςνοηματοδοτείταιαπότονώριμοάνδρα,οδηγείτελικάστησυμπόρευσητωνδύοεννοιώνμέσααπόταλόγιαενόςΣτυλίτη,οοποίοςσχεδόνεπαναλαμβάνειτηφράσητουΝεοπτόλεμου:

ΝΕΟΠΤ.(προςτονΦιλοκτήτη):Άντραςθαπειπράξη.Απόσένατο’μαθα(σ.54).ΜΑΚΡΙΝΟΣΣΤΥΛΙΤΗΣ:Πράξηοάντραςκαιήλιοςηπράξητου(σ.68).

Η πραγματική και συμβολική αξία της πράξης είναι εμφανής, στοιχείο πουοριστικάσυνδέειτονλόγοτωνΣτυλιτώνμετονλόγοτωνυπολοίπωνηρώων.Ηκυρίαρχησημασίατηςνόησηςστοέργοφαίνεταιότιμεταβιβάζεταιστηνπράξη,δηλώνοντας ενδεχομένως τη συνύπαρξη ή τη διαδοχή δύο βασικών υπαρξι-ακώναντιλήψεων,πουκαθόρισαντηνπορείατουπολιτισμού:Σκέφτομαι, άρα υπάρχω καιΠράττω, άρα υπάρχω.Ηοφειλήτουέργουκαιπιοσυγκεκριμένατης σκέψης του Νεοπτόλεμου στον υπαρξισμό στην ουσία παραπέμπει στησκέψητουΗράκλειτου,οοποίοςθεμελίωσετηνηθικήαυτονομίατουατόμουκαιτηνηθικήτηςπράξηςαπότησκοπιάτουλόγουκαιπροςόφελοςτηςκοι-νότητας τωνανθρώπων.44Hυποκειμενικότητακαι εγωπάθεια τουΦιλοκτήτη

40Βλ. και Χασάπη-Χριστοδούλου, Η ελληνική μυθολογία στο νεοελληνικό δράμα. Από την εποχή του Κρητικού Θεάτρου έως το τέλος του 20ού αιώνα,τόμ.Β΄,σ.1028·Μάγγελ,«Έναςμύθοςτηςαρχαίας τραγωδίας στο σύγχρονο νεοελληνικόθέατρο:ΟΦιλοκτήτηςτουΒασίληΖιώγα»,σ.145.41Βλ.Λιαπής,«ΗΛογοτεχνικήΠρόσληψητηςΑρχαίας Ελληνικής Τραγωδίας τον Εικοστό(καιτονΕικοστόΠρώτο)Αιώνα»,σ.420.42Για το ζήτημα της προφητείας τουΈλενου

στην τραγωδία του Σοφοκλή, βλ. Easterling,«Philoctetes andModernCriticism»,σ.31-35,38.43Βλ. Χασάπη-Χριστοδούλου, Η ελληνική μυθολογία στο νεοελληνικό δράμα. Από την εποχή του Κρητικού Θεάτρου έως το τέλος του 20ού αιώνα, τόμ. Β΄, σ. 1032· Τσατσούλης,«ΗπρόσληψητουΦιλοκτήτη απότοσύγχρονοελληνικόθέατρο»,σ.231·Μικέλλης,«Τοαρχαίοδράμα στη νεοελληνική λογοτεχνία. Η περί-πτωσητουΦιλοκτήτη»,σ.83.

ΟΜΥΘΟΣΤΟΥΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣΤΟΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΟΕΛΛΗΝΙΚΟΘΕΑΤΡΟ 23

γίνονται αντικειμενικότητα, αντικειμενική αναγκαιότητα για την «ανθρωπό-τητα»,σύμφωναμετηνπαρότρυνσητουΝεοπτόλεμουπροςτονΦιλοκτήτη(σ.54).45Ηπράξηγίνεταιβέβαιακαιεθνικήπράξη,συμβάλλονταςστηνέκφρασηενόςάλλουδίπολουστοπλαίσιοτηςδιαλεκτικήςσχέσηςαφηρημένου-συγκεκρι-μένου,στοιχείοπου,όπωςαναφέραμε,χαρακτηρίζεικαιτηνποιητικήσκέψητουΣολωμού.46Η«ευωδία»τηςσκέψηςτουΦιλοκτήτημεταφέρεται,μεόχηματονμύθοκαιτονΧριστό,στην«ευωδία»τηςπαλικαροσύνηςτων(πολεμικών)εκ-προσώπωντηςΕλλάδας.Ηφύσητελικάμορφοποιείταισεμιαέσχατηκαιπολύσημαντικήσημασίακαιλειτουργία:στησύζευξηεσωτερικού(ψυχικού)καιεξω-τερικού(μυθικούιστορικού-εθνικού)κόσμου.47

Ταπερισσότερααπόταυπόλοιπαέργατηςσυγκεκριμένηςθεματικήςπαρουσι-άζουνένανκόσμοζοφερό,στονοποίοξεχειλίζειηβίακαιηαπανθρωπιά.Παράτιςσημαντικέςδιαφοροποιήσειςμεταξύτους,αλλάκαιμετοέργοτουΖιώγα,υπάρχουνκάποιεςσημαντικέςαντιστοιχίες.ΤοτόξοτουΗρακλήκαιστησυνέ-χειατουΦιλοκτήτηέχειπαρόμοιαλειτουργίαστοέργοτουΖιώγακαισ’αυτότουΧριστοδούλου.ΗχρήσητουαπότονΗρακλήστονΦιλοκτήτη(τουΖιώγα)και από τον Φιλοκτήτη στο Τόξο συνδέεται με την αδυναμία ή αδεξιότητατουΝεοπτόλεμουνατοχρησιμοποιήσειστοέργοτουΖιώγα.Σ’αυτό,τοόπλο«σκορπάει…τοκακό»(σ.56),έτσιπουοίδιοςοΗρακλήςαρρώστησελεςκαι«είχανπέσειηλιακάθρύμματαεπάνωτου»(σ.56),ενώοΦιλοκτήτηςβεβαιώνειτονΝεοπτόλεμοότιείναι«ελαφρύκιαλλόκοτο»(σ.61).ΣτοΤόξοοΦιλοκτήτηςβεβαιώνει τους Οδυσσέα και Νεοπτόλεμο ότι το τόξο φέρνει τη γενικότερηκαταστροφή,καθώςτοβέλοςτουκινείταιανεξέλεγκτασκοτώνονταςό,τιβρειμπροστάτου.Πρόκειταιγιαέναόπλοπουκινείταικαισταδύοέργαανεξέλε-γκτακαιαυτόνομα.Σχεδόνδενυφίσταταιεπιδέξιαχρήσητου,ανεξαιρέσουμετηχρήσητουαπότονΦιλοκτήτηστοέργοτουΖιώγα.Στοέργοαυτόηχρήσητουαντιπροσωπεύειτηνεκδίκησητηςφύσηςστονάνθρωπο,ενώστοέργοτουΧριστοδούλουηφύσηκαιηζωήείναιτοαπόλυτοαντίθετοτουόπλου.ΣτονΦι-λοκτήτηφαίνεταιότιστρέφεταικαι εναντίοντωνχρηστώντου, ενώστοΤόξο εναντίονκάθεμορφήςζωής.ΣτονΦιλοκτήτηχαρακτηριστικέςείναιοι«ηλιακέςιδιότητες» τωνβελώντου(σ.55),ενώστοΤόξοηκαταστροφήπουεπιφέρειδίνειτηναίσθησηότιστηΛήμνο«τἄχεικάψειόλαλάβαηφαιστείου».48Ηκυριαρχίατηςφωτιάςσεσχέσημετοόπλοπαραπέμπειστοπυρηνικόολοκαύτωματηςσύγ-χρονηςεποχήςήστηναπειλήαπ’αυτό,αλλάκαιστιςαρχαίεςμυθικέςδιηγήσεις

44Βλ. Προύσαλη, Ιδεολογική και αισθητική λειτουργία του θανάτου στη δραματουργία του Βασίλη Ζιώγα, σ.349-350·Κ.Σούλη,Σ.Παπα-δάτου,Μ.Χατζηγιακουμή,«Τοανθρωπολογικόπρόβληματουήθους»,σ.168-172.45Βλ. και Φιδετζή, Η έννοια της φύσης στο έργο του Βασίλη Ζιώγα,σ.22.

46Βλ.Νούτσος,Οι «Στοχασμοί» του Σολωμού: Φιλοσοφική θεωρία και ποιητική πράξη,σ.24-25.47Βλ. Γιώργος Βελουδής,Διονύσιος Σολωμός. Ρομαντική ποίηση και ποιητική. Οι γερμανικές πηγές,«Γνώση»,Αθήνα1989,σ.335-336.48ΔημήτρηςΧριστοδούλου,Το τόξο,στο:Αίγιστος – Το τόξο.Τραγωδίες,Ζάρβανος,Αθήνα1964,σ.75.

24 ΑΘΑΝΑΣΙΟΣΓ.ΜΠΛΕΣΙΟΣ

πουαποτελούνενδείξειςπροηγμένηςπολεμικήςτεχνολογίαςαρχαίωνλαώνκαιοδηγούνσευποθέσειςφοβερώνπολέμων,ακόμηκαι ενόςπυρηνικούολοκαυ-τώματος.49Η αναφορά τουΦιλοκτήτη προς τονΟδυσσέα στο έργο τουΧρι-στοδούλουότι«μετάτοτόξοτουΗρακλήκάτιάλλοορίζειτονκόσμο»(σ.76)εισάγειτηνέννοιατηςαπροσδιοριστίαςστιςανθρώπινεςεξελίξεις,οιοποίεςεν-δεχομένωςστηρίζονταιστηδιάθεσηυπέρβασηςτουπολέμουκαιτηςπολεμικήςτάσηςτωνλαώνωςπροςτονκαθορισμότηςμοίραςτουκόσμου.

ΟποιητικόςμονόλογοςτουΡίτσουέχειμιασαφήθεατρικότητακαιγι’αυτόπαί-ζεται στο θέατρο.Μονολογεί οΝεοπτόλεμος, πουαπευθύνεται στονΦιλοκτήτηπροσπαθώνταςνατονπείσειναέρθειστηνΤροίαμαζίτου.50Οτίτλοςδενπροέρ-χεταιαπότοόνοματουομιλούντοςπροσώπου,σεαντίθεσημεάλλουςμονολόγουςτουΡίτσου51.Οάφωνοςσυνομιλητής,πουδενεκφράζεταιποτέ,αλλ’όμωςεμφανί-ζεταιστονσκηνικόπρόλογοκαιστοτέλοςδραμέσααπότονσκηνικόεπίλογο,δίνειστοέργομιανάλληδιάσταση,θεατρικήκαιυπαρξιακή,52συμβάλλονταςστονδιά-λογογιατηνκυρίαρχηστοέργοσχέσηπροσώπου-προσωπείουκαιγιατηνεμπλοκήτουίδιουτουποιητήστοέργοτου.53Ηκριτικήέχειδιαπιστώσειότιοποιητήςταυτί-ζεταικαιμετουςδύοήρωες,πουαντιπροσωπεύουνδύοδιαφορετικέςγενιές,παρότιηλικιακάοποιητήςανήκειστηγενιάτουηλικιωμένουάφωνουήρωα.54 Αρχικά, δύο σημαντικές διαφοροποιήσεις παρατηρούνται σε σχέση με τον

αρχαίομύθο:ηπεριγραφήτηςόψηςτουΦιλοκτήτηκαιταόπλατου.Οήρωαςπε-ριγράφεταιως«ωραίος,γενειοφόρος,ώριμος,μεαρρενωπή,πνευματικήμορφή».55 Τα όπλα του είναι η ασπίδα και τα τρία δόρατά του.Η απουσία μεταφυσικής

49Βλ.καιΧαράΜπακονικόλα-Γεωργοπούλου,(«ΤοθέματουΦιλοκτήτηστοθέατροτουΔη-μήτρηΧριστοδούλου»)Κανόνες και εξαιρέσεις. Κείμενα για το νεοελληνικό θέατρο,ΕλληνικάΓράμματα, Αθήνα 2000 σ. 86-87· Τσατσούλης,«ΗπρόσληψητουΦιλοκτήτη απότοσύγχρονοελληνικόθέατρο»,σ.224.50Όπως υπονοεί ο σκηνικός πρόλογος, ο μο-νόλογος είναι η απάντηση του ΝεοπτόλεμουστονΦιλοκτήτη. Ο νέος, πέρα από το γεγονόςότι απευθύνεται στονΦιλοκτήτη, σχεδόναυτο-βιογραφείται (βλ. Πέτερ Μπήαν,Αντίθεση και σύνθεση στην ποίηση του Γιάννη Ρίτσου,Αικα-τερίνηΜακρυνικόλα (επιμ.), Γιάννης Κρητικός(μετ.),Κέδρος,1980,σ.70·ΔημήτρηςΜαρωνίτης,«ΟΦιλοκτήτης τουΓιάννηΡίτσου:Πρόσωπακαιπροσωπεία»,O ποιητής και ο πολίτης Γιάννης Ρίτσος. Οι εισηγήσεις,ΑικατερίνηΜακρυνικόλα-ΣτρατήςΜπουρνάζος(επιμ.),ΔιεθνέςΣυνέδριο,MουσείοΜπενάκη,Κέδρος,2008,σ.49).51Χασάπη-Χριστοδούλου, Η ελληνική μυθο-λογία στο νεοελληνικό δράμα. Από την εποχή του Κρητικού Θεάτρου έως το τέλος του 20ού αιώνα,τόμ.Β΄,σ.912.

52Λέει, γιαπαράδειγμα,οΝεοπτόλεμοςμεταξύάλλων:«ώσπουναγίνεις(όπωςέγινες)ημεγάλησιωπήτηςύπαρξήςσου»(ΓιάννηςΡίτσος,Φιλο-κτήτης [Ύστατο προσωπείο]. Μ’ ένα σχέδιο του Βασίλη Βασιλειάδη, δέκατη τρίτη έκδοση, Κέ-δρος,1980,σ.26).Ηαναφοράσεσελίδεςστησυ-νέχειατηςμελέτηςγίνεταιαπόαυτήτηνέκδοση.53Βλ.ΚατερίναΑγγελάκη-Ρουκ,«ΓιάννηςΡίτσος:ΘέατροήΠοίηση;»,To Δέντρο 169-170,ΓιάννηςΡίτσοςΑναγνώσειςΠροσεγγίσειςΕπανεκτιμήσειςκαιάλλακείμεναποικίληςύλης(2009),σ.25.54Mικέλλης, «Το αρχαίο δράμα στη νεοελλη-νικήλογοτεχνία.ΗπερίπτωσητουΦιλοκτήτη»,σ.82·Γ.Βελουδής,«Αυτοβιογραφία,μύθοςκαιιστορίαστοέργοτουΓιάννηΡίτσου»,Προσεγ-γίσεις στο έργο του Γιάννη Ρίτσου. Μελέτες για τον Γιάννη Ρίτσο,Κέδρος,1984,σ.69,153·Κ.Γε-ωργουσόπουλος,«Οιηρωίδεςτωνμονολόγων»,To Δέντρο 169-170,σ.51-52·ΔημήτρηςΤζιόβας,«Ο Φιλοκτήτης του Ρίτσου», εφημ. Το Βήμα,20/12/2009·ΓρηγόρηςΙωαννίδης,«Ποίησηθεά-τρου»,Γιάννης Ρίτσος (1909-1990),λέσχηαθα-νάτων,εφημ.Ελευθεροτυπία,χ.χ.,σ.158-159.55Ρίτσος,Φιλοκτήτης,σ.9.

ΟΜΥΘΟΣΤΟΥΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣΤΟΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΟΕΛΛΗΝΙΚΟΘΕΑΤΡΟ 25

εξήγησηςτηςαπόκτησήςτουςπαραπέμπειστηγενικότερηδιάθεσηεξήγησηςτωνανθρώπινωνκαταστάσεωνκυρίωςπέρααπότημεταφυσικήέκφρασηκαιαναζή-τηση.Ηαπόκτησητωνόπλωνοφείλεταιστη«δουλειά,τηφιλίακαιτηθυσία»(σ.26),πουπαραπέμπουνσεαξίες,ενώοΗρακλήςυπονοείταιμόνοωςοδότηςτους.Η«ήρεμη»μορφήτουΦιλοκτήτη(σ.30),γεμάτηόμως«κούρασηκαιθλίψη»(σ.9),έρχεταισεσχετικήαντίθεσημετηνεξαγριωμένηκαιβασανισμένημορφήτου,όπωςμαςπαραδίδεται στη σοφόκλεια τραγωδία.Έτσι, υπονοείται η εσωτερικήκατάστασητ