The Inaugurai Lecture of the Thirty-Sixth Annual

School of Polish Language and Culture at the Jagiellonian University, July 5, 2005

Wykład z okazji otwarcia 36. Szkoły Języka i Kultury Polskiej

Uniwersytetu Jagiellońskiego, 5 lipca 2005

ENCOUNTERlNG THEOTHER:

THE CHALLENGE FOR THE TWENTY-FIRST CENTURY

SPOTI<ANIE Z INNYM JAKO WYZWANIE XXI WIEKU

Kraków

© Copyright by Ryszard Kapuściński, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS and Szkoła Języka i Kultury Polskiej UJ, Kraków 2007

ISBN 97883-242-0605-6 TAiWPN UNIVERSITAS

Projekt okładki Ewa Gray

Na okładce: fotografie własne

, ;: ~

Translation from Polish into English: Katarzyna Mroczkowska-Brand, William Brand

ENCO:UNTERING THE OTHER:

THE CHALLENGE FORTHE TWENTY -FIRST CENTURY

When I reflect on my journeys throughout the world, which have gone on for so long now, it sometimes strikes me that the most troubling problem s were not so much borders and front lines, or the exertion and the danger, as the constant1y recurring uncertainty about the nature and course of my encounters with Others, with the other peo­ple I came across somewhere along the way. After all, I knew that a great deal, and at times everything, was at stake. Each of these encounters was an unknown: What would it be like? How would it unfold? What would it lead to?

Questions just like this dat e back, of course, to time immemorial. The encounter with the Other, with other people, has always been a universal and fundamental expe­rience for our species. Archaeologists tell us that the very earliest human groups were small family-tribes num bering thirty to fifty individuals. Had such a community been larg­er, it would have had trouble moving around quickly and efficient1y. Had it been smaller, it would have found it hard­er to defend itself effectively and to fight for survival. So he re is our little family-tribe going along searching for nour­ishment, when it suddenly comes across another family­-tribe. What a significant moment in the history of the world, what a momentous discovery! The discovery that there are other people in the world! Until then, the me m­bers of these primal groups could live in the conviction, as they moved around in the company of thirty to fifty of their kinfolk, that they knew aU the people in the world. Then it turned out that they didn't - that other similar beings, other people, also inhabited the worldl

But how to behave in the face of such a revelation? What to do? What decision to make?

Should they throw themselves in fury on those other people? Or walk past dismissively and keep going? Or rath­er try to get to know and understand them?

7

That same choice, which a group of our ancestors faced thousands of years ago, faces us today as well, with undi­minished intensity - a choice as fundamental and categori­cal as it was back then. How should we act towards Others? What kind of attitude should we have towards them?

It might end up in a duel, a conf1ict, or a war. Every archive contains evidence of such events, which are also marked by countless battlefields and ruins scattered around the world. All this is proof of man's failure - that he did not know how, or did not want, to reach an under­standing with Others. The literature of all countries in all epochs has taken up this situation, this tragedy and weak­ness, as subject matter of infinite variety and moods.

But it might also be the case that, instead of attacking and fighting, this family-tribe that we are watching decides to fence itself off from others, to isolate and separate itself. This attitude leads, over time, to objects like the Great Wall of China, the towers and gates of Babylon, the Ro­man limes, or the stone wall s of the Inca.

Fortunately, there is evidence of a different human ex­perience scattered abundantly across our planet. These are the proofs of cooperation - the remains of marketplaces, the remains of ports, of place s where there were agora s and sanctuaries, where the seats of old universities and acade­mies are still visible, or where there remain vestiges of such trade routes as the Silk Road, the Amber Route, or the Trans-Saharan caravan route. AlI of these were places where people met to exchange thoughts, ideas, and merchandise, and where they traded and did business, coneluded cove­nants and alliances, and discovered shared goals and valu­es. "The Other" stopped be ing a synonym of foreignness and hostility, danger and mortal evil. People discovered within themselves a fragment af the Other, and they be­lieved in this and lived confidently.

8

People thus had three choices when they encountered the Other: they could choose war, they could build a wall around themselves, or they could enter into dialogue.

Over the expanse of history, mankind has never stopped wavering among these options, and, depending on chang­ing times and cultures, has chosen one or the other; we can see that mankind is fickle here and does not always feel certain, does not always stand on firm ground.

War is hard to justify. I think that everyone always loses because war is a disaster for human beings. It exposes their incapacity for understanding, for putting themselves in the shoes of Others, for goodness and sense. The encounter with the Other usually ends tragically in such cases, in a catastrophe of blood and death.

The idea that led people to build great walls and gaping moats, to surround themselves with them and fence them­selves off from others, has been given the contemporary name of apartheid. This concept has been erroneously con­fined to the policies of the now defunct white regime in South Africa. In reality, apartheid was already being prac­ticed in the earliest mists of time. In simple terms, it is the view whose proponents proelaim that everyone is free to live as he chooses, as long as it's as far away from me as possible, if he isn't part of my race, religion, or culture. If that were alI! In reality, we are looking at a doctrine of the structural inequality of the human race. The myths of many tribes and peoples inelude the conviction that only we are human - the members of our elan, our community - while others, all others, are subhuman, or aren't human at alI. An ancient Chinese doctrine expressed it best: a non-Chi­nese was regarded as the devil's spawn, or at best as a vic­tim of fate who did not manage to be bom Chinese. The Other, according to this belief, was presented as a dog, as a rat, as a creeping reptile. Apartheid was and still is a doc-

9

trine of hatred, contempt, and revulsion for the Other, the foreigner.

How different was the image of the Other in the epoch of anthropomorphic beliefs, the belief that the gods could assume human form and act like people. Then, you could never tell whether the approaching wanderer, traveler, or newcomer was a person, or a god in human guise. That uncertainty, that fascinating ambivalence, was one of the roots of the culture of hospitality that mandated showing all kindness to the newcomer, that ultimately unknowable being.

Cyprian Norwid writes about this when he ponders, in his introduction to the Odyssey, the sources of the hospi­tality that Odysseus encounters on his journey back to Itha­ca. "There, with every beggar and foreign wanderer," Nor­wid remarks, "the first suspicion was that he might have been sent by God ... No one could have been received as a guest if the first question were: 'Who is this newcomer?' But only when the divinity in him was respected, did the human questions follow, and that was called hospitality, and for that very reason it was numbered among the pious practices and virtues. There was no 'last among men!' with Homer's Greeks - he was always the first, which means divine."

In this Greek understanding of culture, cited by Nor­wid, things reveal a new significance that is favorable to people. Doors and gates are not only for closing against the Other - they can aIs o open for him and welcome him inside. The road need not serve hostile columns; it can also be a highway along which one of the gods, in pilgrim' s garb, comes to us. Thanks to such an interpretation of signifi­cances, the world we inhabit starts being not only richer and more diverse, but also kinder to us, a world in which we ourselves will want to encounter the Other.

10

Emmanuel Levinas calls the encounter wit h the Other an "event," or even a "fundamental event," the most im­portant experience, reaching to the farthest horizons. Levi­nas, as we know, was one of the philosophers of dialogue, along with Martin Buber, Ferdinand Ebner, or Gabriel Marcel (a group that later came to include Józef Tisch­ner), who developed the idea of the Other, as a unique and unrepeatable entity, in more or less direct opposition to two phenomena that arose in the 20th century: the birth of the masses that abolished the separateness of the indi­vidual, and the expansion of destructive totalitarian ideolo­gies. These philosophers attempted to salvage what they regarded as the paramount value, the human individual -me, you, the Other, the Others - from the actions of the masses and of totalitarianism that obliterated aU human activity (which is why these philosophers promoted the concept of "the Other" to emphasize the differences be­tween one individual and another, the differences of non­interchangeable and irreplaceable characteristics).

This was an incredibly important movement, one which rescued and elevated the human being, a movement that rescued and elevated the Other, with whom, as Levinas suggested, I must not only stand face to face and conduct a dialogue, but for whom I must "take responsibility."

In terms of relations with the Other and Others, the philosophers of dialogue rejected war because it led to an­nihilation; they criticized the attitudes of indifference or building walls; instead, they proclaimed the need - or even the ethical obligation - for closeness, openness, and kind­ness.

In the circle of just such ideas and convictions, a similar type of inquiry and reflection, a similar attitude, arises and develops in the great research work of a man who did his undergraduate work and went on to earn a Ph.D. at the

11

J agiellonian University, and who was a member of the Polish Academy of Sciences - Bronisław Malinowski.

Malinowski's problem was how to approach the Other, not as an exclusively hypothetical and abstract entity, but as a concrete person belonging to a different race, wit h beliefs and values different from ours, and with his own culture and customs.

Let us point out that the concept of the Other is usual­ly defined from the white man's, the European's point of view. But today I walk through a village in the mountains of Ethiopia and a crowd of children run after me, pointing at me in merriment and calling out: "Ferenchi! Ferenchi!" - which means "foreigner, other". This is an example of the dismantling of the hierarchy of the world and its cul­tures. Others are indeed Others, but for those Others, I am the one who is Other.

In this sense, we're all in the same boat. All of us inhab­itants of our planet are Other for Others - Me for Them, and Them for Me.

In Malinowski's era and in the preceding centurie s, the white man, the European, left his continent almost exclu­sively for gain - to take over new land, to capture slaves, to trade, or to convert. These expeditions, at times, were in­credibly bloody - Columbus conquering America, and then the white settlers, the conquest of Africa, Asia, and Aus­tralia.

Malinowski set out for the Pacific islands with a differ­ent goal - to leam about the Other. To leam about his neighbor' s customs and language, and to see how he lived. He wanted to see and experience this for himself, person­ally, to experience it so that he could later tell about it.

It might seem like an obvious undertaking, yet it tumed out to be revolutionary and it stood the world on its ear. It

12

lays bare a weakness, or perhaps simply a characteristic that appears to a differing degree in all cultures: the fact that cultures have difficulty understanding other cultures, and that people belonging to a given culture - the participants in and carriers of that culture - have this difficulty.

Namely, Malinowski stated after arriving at his research site in the Trobriand Islands that the white people who had lived there for years not only knew nothing about the local people and their culture, but also, in fact, held an entirely erroneous image characterized by eon temp t and arrogance.

He himself, as if to spite all colonial customs, pitched his tent in the middle of a lo cal village and lived among the local people. What he experienced tumed out to be no easy experience. In his Diary in the Strict Sense oj the Term, he continually mentions problem s, bad moods, despair, and depression. Y ou pay a high price for breaking free of your culture. That is why it is so important to have your own, distinct identity, and a sense of your own strength, worth, and maturity. Only then can you confidently face a differ­ent culture. Otherwise, you will withdraw into your own hiding-place and timorously eut yourself off from others. All the more so beeause the Other is a mirror into which you peer, or in which you are observed, a mirror that un­masks and denudes, whieh we would prefer to avoid.

It is interesting that, while the First World War was underway in Malinowski's native Europe, the young an­thropologist was eoneentrating on researeh into the eul­ture of exchange, eontaets, and eommon rituals among the inhabitants of the Trobriand Islands, to whieh he devotes his excellent Argonauts oj the Western Pacific, and formu­lating his important thesis, so seldom observed by others, that "to judge something, you have to be there." This gradu-

13

ate of the J agiellonian University advanced another thesis, incredibly bold for its time, and namely that there is no such thing as a higher or a lower culture - there are only different cultures, with varying ways of meeting the needs and expectations of their participants. For him, a different person, of a different race and culture, is nevertheless a person whose behavior, like ours, is characterized by dig­nity, respect for acknowledged values, and respect for tra­dition and customs.

While Malinowski began his work at the moment of the birth of the masses, we are living today in the period of transition from that mass society to a new, planetary soci­ety. Many factors lie behind this - the electronics revolu­tion, the unprecedented development of all forms of com­munication, the great advances in transport and movement, and also, in connection with this, the transformation at work in the consciousness of the youngest generation and in culture broadly conceived.

How will this alter the relations between us, the people of one culture, and the people of some other culture, or of Other cultures? How will this influence the I-Other rela­tionship within my culture and beyond it? It is very diffi­cult to give an unequivocal final answer, since the proces s is ongoing and we ourselves, with no chance for the dis­tance that fosters reflection, are immersed in it.

Levinas considered the I-Other relation within the bounds of a single, racially and historically homogeneous civilization. Malinowski studied the Melanesian tribes at a time when they we re still in their primal state, not yet violated by the influence of Western technology, organi­zation, and markets.

Today, this is ever less frequently possible. Cultures are becoming increasingly hybridized and heterogeneous.

14

1 recently saw something astonishing in Dubai. A girl, surely a Musiim, was walking along the beach. She was dressed in tight jeans and a close-fitting blouse, but her head, and only her head, was covered by a dark chador so hermetical­ly puritanical that not even her eyes we re visible.

Today there are whole schools of philosophy, anthro­pology, and literary criticism that devote their major at­tention to this proces s of hybridization, linking, and cul­tural processing. This process is underway especially in those regions where the borders of states were the bound­aries of different cultures, such as the American-Mexican border, and also in the gigantic megalopolises (like Sao Paulo, New York, or Singapore) that are ho me to popula­tions representing the most variegated cultures and races. We say today that the world has become multiethnic and multicultural not because there are more of these commu­nities and cultures than before, but rather because they are speaking out more loudly, with increasing self-sufficien­cy and forcefulness, demanding acceptance, recognition, and a place at the round table of nations.

Yet the true challenge of our time, the encounter with the new Other, derives as well from a broader historical context. Namely, the second half of the 20th century was a time when two-thirds of humanity freed themselves of colonial dependency and became citizens of their own states that, at least nominally, were independent. Gradually, these people are beginning to rediscover their own pasts, myths, and legend s , their roots, their feeling of identity, and of course the pride that flows from this. They are beginning to realize that they are the masters in their own house and the captains of their fate, and they lo ok with abhorrence on any attempts to reduce them to things, to extras, as the victims and passive objects of domination.

15

Today, our planet, inhabited for centurie s by a narrow group of free people and broad throngs ?f the enslav~d,. is filled with an increasing number of natlOns and soc1et1es that have a growing sense of their own separate value and significance. This process is often occurring amidst enor­mous difficulties, conflicts, dramas, and losses.

We may be moving towards a world so entirely new and changed that our previous historical experien~e ,,:ill prove to be insufficient to grasp and move around m 1t. In any case, the world that we are entering is the Planet of Great Opportunities, yet these are not unconditional opportuni­ties, but rather opportunities open only to those who take their tasks seriously and thus prove that they take them­selves seriously. This is a world that potentially has a lot to offer, but that also demands a lot, and in which taking easy shortcuts is often the road to nowhere.

We will constantly be encountering the new Other, who will slowly emerge from the chaos and tumult of the present. It is possible that this new Other will arise from the meet­ing of two contradictory currents that shape the cult.ure of the contemporary world - the current of the globahza­tion of our re ality and the current of the conservation of our diversity, our differences, our uniqueness. The Other may be the offspring and the heir of th~se t~o currents. We should seek dialogue and understandmg w1th the new Other. The experience of spending years among remote Others has taught me that kindness towards another be­ing is the only attitude that can strike achord of humanity in the Other.

Who will this new Other be? What will our encounter be like? What will we say? And in what language? Will we be able to listen to each other? To understand each other? Will we both want to appeal, as Conrad put it, to what

16

"speaks to our capacity for delight and wonder, to the sense of mystery surrounding our lives; to our sense of pity, and beauty, and pain; to the latent feeling of fellowship with all creation - and to the subtle but invincible, conviction of solidarity that knits together the loneliness of innumera­ble hearts: to the solidarity in dreams, in joy, in sorrow, in aspirations, in illusions, in hope, in fear, which bind s men to each other, which binds together all humanity - the dead to the living and the living to the unborn."

SPOTKANIE Z INNYM

JAKO WYZWANIE XXI WIEKU

Kiedy zastanawiam się nad swoimi, długo już trwający­mi, podróżami po świecie, czasem wydaje mi się, że najbar­dziej niepokojącym problemem były nie tyle granice i fron­ty, trudy i zagrożenia, ile wielokroć odżywająca niepewność o rodzaj, jakość i przebieg spotkania z Innymi, z innymi ludźmi, z którymi zetknę się gdzieś w drodze. Wiedziałem bowiem, że wiele, a nieraz może i wszystko, będzie od tego zależeć. Każde takie spotkanie było niewiadomą - jak prze­biegnie? jak się potoczy? czym zakończy?

Same tego rodzaju pytania są, oczywiście, prawieczne. Spotkanie z innym człowiekiem, z innymi ludźmi, było zawsze powszechnym i podstawowym doświadczeniem naszego gatunku. Archeolodzy mówią nam, że najpierw­szymi grupami ludzkimi były małe rodziny-plemiona liczą­ce trzydzieści-pięćdziesiąt osób. Gdyby taka społeczność była większa, trudno by jej było szybko i sprawnie się poru­szać. Gdyby była mniejsza, trudniej by jej było skutecznie się bronić, walczyć o przeżycie.

I otóż teraz nasza mała rodzina-plemię idzie przed sie­bie w poszukiwaniu pożywienia i nagle napotyka inną ro­dzinę-plemię. Jakiż to ważny moment w dziejach świata, jakie doniosłe odkrycie! Odkrycie, że na świecie istniejąjesz­cze inni ludzie! Dotychczas bowiem członek wspomnianej przez nas grupy pierwotnej mógł żyć w przeświadczeniu, że poruszając się w gronie trzydziestu-pięćdziesięciu po­bratymców zna wszystkich ludzi na świecie. Tymczasem okazało się, że nie - że na świecie żyją jeszcze inne podob­ne istoty, inni ludzie!

Ale jak się wobec takiej rewelacji zachować? Jak postą­pić? Jaką podjąć decyzję?

Rzucić się z furią na tych napotkanych? Minąć ich obo­jętnie i pójść dalej? Czy też próbować poznać się i porozu­mieć?

21

T en sam wybór, przed którym tysiące lat temu znalazła się grupa naszych prarodziców, stoi przed nami i dziś i to z tą samą niesłabnącą intensywnością; wybór równie jak wówczas zasadniczy i kategoryczny. Jak odnieść się do In­nych? Jaką zająć wobec nich postawę?

Może być tak, że dochodzi do pojedynku, do konfliktu, do wojny. Świadectwa takich zdarzeń przechowują wszyst­kie archiwa, znaczą je pola niezliczonych bitew, resztki rozrzuconych po całym świecie ruin. Wszystkie one są do­wodem klęski człowieka - tego, że nie umiał albo nie chciał porozumieć się z Innymi. Literatura wszystkich krajów i wszystkich epok wzięła tę sytuację, tę naszą tragedię i sła­bość, za swój nieskończony w różnorodności i nastroju te­mat.

Ale może też być tak, że śledzona przez nas rodzina­-plemię, miast napadać i walczyć, postanowi odgrodzić się od innych, oddzielić, izolować. To w wyniku takiej postawy zaczną z czasem pojawiać się podobne w zamyśle obiekty, jak chiński Wielki Mur, wieże i bramy Babilonu, rzymskie limes czy kamienne mury Inków.

Na szczęście dowody na jeszcze inne, znane doświad­czeniu ludzkiemu postępowanie są także rozrzucone obfi­cie na naszej planecie. To dowody na współpracę - pozo­stałości rynków, pozostałości przystani wodnych, miejsca, gdzie były agory i sanktuaria, gdzie ciągle widoczne są sie­dziby starych uniwersytetów i akademii, czy też zachowały się ślady szlaków handlowych, takich jak Jedwabny, Bursz­tynowy czy Saharyjski. Wszędzie tam ludzie spotykali się, wymieniali myśli, idee i towary, handlowali i załatwiali inte­resy, zawierali przymierza i sojusze, znajdywali wspólne cele i wartości. Inny przestawał być synonimem obcości i wro­gości, zagrożenia i śmiertelnego zła. Każdy odnajdywał w sobie choćby cząstkę owego Innego, wierzył w to, żył w ta­kim przeświadczeniu.

22

Tak więc trzy możliwości stały zawsze przed człowie­kiem, ilekroć spotkał się z Innym: mógł wybrać wojnę, mógł odgrodzić się murem, mógł nawiązać dialog.

Na przestrzeni historii człowiek cały czas waha się mię­dzy tymi opcjami, w zależności od czasu i kultury wybiera to jedną, to drugą; widzimy, że w tych wyborach jest zmien­ny, że nie zawsze czuje się pewnie, nie stoi na mocnym grunCie.

Wojnę trudno usprawiedliwić; uważam, że przegrywają ją wszyscy, ponieważ jest ona porażką istoty ludzkiej, ob­naża jej niezdolność do porozumienia, do wczucia się w In­nego, do dobroci i rozumu. Bowiem spotkanie z Innym zwykle kończy się wówczas tragicznie, dramatem krwi i śmierci.

Myśli, która skłoniła człowieka do budowy wielkich mu­rów i przepastnych fos, do otaczania się nimi i odgrodze­nia od innych, współcześnie nadano nazwę doktryny apart­heidu. Pojęcie to zostało niesłusznie ograniczone do poli­tyki nieistniejącego dziś reżymu białych w Południowej Afryce. W rzeczywistości apartheid był już praktykowany w zamierzchłych czasach. W uproszczeniu jest to pogląd, którego zwolennicy głoszą, że każdy może żyć jak chce, byle z dala ode mnie, jeśli nie należy do mojej rasy, religii, kultury. Ale gdyby to tylko o to chodziło! W rzeczywisto­ści mamy tu do czynienia z doktryną strukturalnej nierów­ności rodzaju ludzkiego. W mitach wielu plemion i ludów zawarte jest przekonanie, że ludźmi jesteśmy tylko my -członkowie naszego klanu, naszej społeczności, a inni, wszy­scy inni, są podludźmi albo w ogóle ludźmi nie są. Najle­piej wyrażała to jedna z doktryn starożytnych Chin: nie­-Chińczyk był uważany za diabli pomiot, w najlepszym ra­zie za ofiarę losu, której nie udało się urodzić Chińczy­kiem. Inny, zgodnie z tymi przekonaniami, był przedsta­wiany jako pies, jako szczur albo pełzający gad. Apartheid

23

był i jest doktryną nienawiści, pogardy i wstrętu do Inne­go, obcego.

Jakże różny jest obraz tegoż Innego w epoce wierzeń antropomorficznych, to znaczy takich, których bogowie mogli przyjmować ludzką postać i zachowywać się jak lu­dzie. Bowiem nigdy wówczas nie było wiadome, czy ten zbliżający się oto wędrowiec, podróżny, przybysz, to czło­wiek czy bóg do człowieka podobny. T a niepewność, ta in­trygująca ambiwalencja jest jednym ze źródeł kultury go­ścinności, nakazującej okazanie wszelkiej życzliwości przy­byłemu o do końca nierozpoznawalnej istocie.

Pisze o tym Cyprian Norwid, zastanawiając się w swoim wstępie do Odysei nad źródłami gościnności, z jaką Odyse­usz spotykał się w swojej drodze powrotnej do Itaki. "Tam w każdym nędzarzu i tułaczu obcym - zauważa autor Pro­methidiona - podejrzewano naprzód, czy on nie jest z Bo­ga? ... Nie można było ugościć nikogo, zapytując naprzód: kto jest przychodzień? - ale dopiero skoro się w nim usza­nowało boskość, zestępowało się do ludzkich pytań, i to się nazywało gościnnością, a zaliczało ją dlatego właśnie mię­dzy nabożne praktyki i cnoty. Jakiegoś «ostatniego czło­wieka» nie było u Greków Homera! - zawsze on był pierw­szym, to jest boskim".

W takim, przytoczonym przez Norwida greckim rozu­mieniu kultury rzeczy ujawniają swoje nowe, przychylne człowiekowi znaczenia. Drzwi i bramy służą nie tylko do zamykania się przed Innym - mogą także otwierać się przed nim, zapraszać w gościnę. Droga nie musi służyć wrażym kolumnom, może być też traktem, którym idzie do nas, ubrany w strój pielgrzyma, któryś z bogów. Dzięki takim interpretacjom znaczeń zaczynamy obracać się w świecie nie tylko bogatszym i różnorodniejszym, ale również bar­dziej nam życzliwym, świecie, w którym sami będziemy chcieli spotkać się z Innym.

24

Spotkanie z Innym Emmanuel L~vinas nazywa "wyda­rzeniem", nawet - "wydarzeniem fundamentalnym"; to naj­ważniejsze doświadczenie, naj dalej sięgający horyzont. Levi­nas, jak wiemy, należy do grona filozofów dialogików, takich jak Martin Buber, Ferdinand Ebner czy Gabriel Marcel (później do grona tego dołączył i Józef Tischner), którzy rozwinęli ideę Innego - jako bytu jedynego i niepowtarzal­nego - w mniej lub bardziej pośredniej opozycji do dwóch fenomenów, które pojawiły się w XX wieku, a którymi były: narodziny znoszącego odrębność jednostki społeczeństwa masowego i ekspansja niszczycielskich ideologii totalitar­nych. Filozofowie ci starali się ocalić największą dla nich war­tość - jednostkę ludzką: mnie, ciebie, Innego, Innych - od niwelującego wszelką tożsamość człowieka działania mas i totalitaryzmu (stąd upowszechnili oni pojęcie Innego dla podkreślenia różnicy między jednostką a jednostką, różnicy niewymienialnych i niezastępowalnych cech).

Był to nurt niesłychanie ważny, nurt ocalający i wywyż­szający człowieka, nurt ocalający i wywyższający Innego, z którym, jak postulował Levinas, muszę nie tylko stawać twarzą w twarz i prowadzić z nim dialog, ale wręcz "brać za niego odpowiedzialność".

Jeśli chodzi o stosunek do Innego i Innych, dialogicy odrzucali drogę wojny jako prowadzącą do zagłady, kryty­kowali postawę obojętności i odgradzania się murem, a za­miast tego głosili potrzebę, więcej - etyczny obowiązek zbliżenia, otwartości i życzliwości.

W kręgu takiej właśnie myśli i przekonań, podobnego typu poszukiwań i refleksji, podobnej postawy, rodzi się i rozwija wielkie dzieło badawcze słuchacza, a potem dok­tora filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego, członka PAU -Bronisława Malinowskiego.

Problem Malinowskiego: jak zbliżyć się do Innego, jeśli to nie jest istota wyłącznie postulatywna, abstrakcyjna, ale

25

konkretny człowiek należący do odmiennej rasy, mający swoje odrębne od naszych wierzenia i wartości, własną kul­turę i obyczaje?

Zwróćmy uwagę, że pojęcie "Inny" jest najczęściej okre­ślane z punktu widzenia białego, Europejczyka. Ale dziś idę przez wieś w górach Etiopii, biegnie za mną gromada dzieci pokazujących mnie palcem, rozbawionych i wołają­cych: Ferenczi! Ferenczi! - To znaczy właśnie: obcy, .inny. Oto przykład dehierarchizacji świata i jego kultur. Ze co prawda inni są Inni, ale dla tych Innych to ja właśnie je­stem Inny.

W tym sensie wszyscy jedziemy na jednym wozie. Wszy­scy mieszkańcy naszej planety jesteśmy Inni wobec Innych - ja wobec nich, oni wobec mnie.

W epoce Malinowskiego i w wiekach ją poprzedzających biały człowiek, Europejczyk, wyprawia się poza swój konty­nent niemal wyłącznie w celach zdobywczych - aby opano­wać nowe ziemie, zdobyć niewolnika, handlować czy na­wracać. Często są to ekspedycje niesłychanie krwawe - pod­bój Ameryk przez Kolumba, a potem białych osadników, podbój Afryki, Azji, Australii.

Malinowski wyprawia się na wyspy Pacyfiku w odmien­nym celu - żeby Innego poznać. Poznać jego sąsiadów, zwyczaje i język, zobaczyć, jak żyje. Chce zobaczyć i do­świadczyć tego sam, osobiście, doświadczyć, żeby później - zaświadczyć.

Tak, zdawałoby się, oczywisty projekt okazuje się jed­nak rewolucyjny, światoburczy. Obnaża on bowiem, wy­stępującą w różnym, co prawda, stopniu słabość czy może po prostu - cechę każdej kultury, polegającą na tym, że jedna kultura ma trudności w rozumieniu innej, że te trud­ności mają ludzie do owych kultur przynależni. Ich uczest­nicy i nosiciele.

26

Mianowicie, autor Ogrodów koralowych stwierdza po przybyciu na teren swoich badań - Wyspy Trobrianda -Że mieszkający tam latami biali nie tylko nic nie wiedzą o miejscowej ludności i jej kulturze, ale mają o niej wręcz zupełnie fałszywe, nacechowane pogardą i arogancją wy­obrażenia.

I sam, na przekór wszelkim zwyczajom kolonialnym, rozbija namiot w środku jednej z tutejszych wiosek i za­mieszkuje z miejscową ludnością. To, co przeżyje, nie bę­dzie doświadczeniem łatwym. W swoim zachowanym Dzien­ni/w w ścisłym znaczeniu tego wyrazu coraz to wspomina o swoich trudnościach, złych nastrojach, załamaniu, depre­sji. Za wyrwanie ze swojej kultury płaci się wysoką cenę. Dlatego tak ważne jest posiadanie własnej, wyraźnej tożsa­mości, poczucie jej siły, wartości i dojrzałości. Tylko wów­czas człowiek może śmiało konfrontować się z inną kul­turą. W przeciwnym wypadku będzie chować się w swojej kryjówce, bojaźliwie odgradzać od innych. Tym bardziej że Inny to zwierciadło, w którym się przeglądam czy -w którym jestem oglądany, to lustro, które mnie demasku­je i obnaża, czego wolelibyśmy jednak uniknąć.

Jest interesujące, że kiedy w rodzimej Europie Malinow­skiego toczy się I wojna światowa, młody antropolog sku­pia się na badaniach kultury wymiany, kontaktów i wspól­nych obrządków wśród mieszkańców Wysp Trobrianda, czemu poświęci swoje wspaniałe dzieło Argonauci Zachod­niego Pacyfiku, i sformułuje swoją ważną, a tak rzadko prze­strzeganą przez innych tezę: że "aby o czymś sądzić, trze­ba tam być". Z drugą jeszcze tezą, na owe czasy niesłycha­nie śmiałą, występuje wychowanek Uniwersytetu Jagielloń­skiego, a mianowicie, że nie ma kultur wyższych i niższych - są tylko kultury różne, w odmienny sposób zaspokajają­ce potrzeby i oczekiwania jej uczestników. Dla niego inny

27

człowiek, z innej rasy i kultury, jest przecież osobą, której zachowanie, jednako jak każdego z nas, cechuje godność, szacunek dla uznawanych wartości, poszanowanie tradycji i obyczaju.

O ile Malinowski rozpoczynał pracę w momencie naro­dzin społeczeństwa masowego, to dziś żyjemy w okresie przechodzenia od tegoż społeczeństwa masowego do no­wego - planetarnego. Wiele temu sprzyja - rewolucja elek­troniczna, niebywały rozwój wszelkiej komunikacji, wielkie ułatwienia w łączności i przemieszczaniu się, a także -i w związku z tym - przeobrażenia zachodzące w świado­mości naj młodszych pokoleń i w szeroko rozumianej kul­turze.

Jak to zmieni stosunek nas -ludzi z jednej kultury - do ludzi z innej kultury czy innych kultur? Jak to wpłynie na relację J a-Inny w obrębie mojej kultury i poza nią? Bardzo trudno odpowiedzieć na to w sposób jednoznaczny i osta­teczny, jako że chodzi o proces, który trwa i w którym my sami - bez szansy na umożliwiający refleksję dystans - je­steśmy zanurzeni.

Levinas rozważał relację Ja-Inny w obrębie jednej, hi­storycznie i rasowo jednolitej cywilizacji. Malinowski badał plemiona melanezyjskie w czasie, kiedy zachowywały jesz­cze stan pierwotny, nienaruszony wpływami zachodniej technologii, organizacji i rynku.

Dzisiaj coraz rzadziej jest to możliwe. Kultura staje się bardziej i bardziej hybrydyczna, heterogeniczna. Niedaw­no w Dubaju widziałem zdumiewające zjawisko. Brzegiem morza szła dziewczyna, z pewnością muzułmanka. Ubra­na była w obcisłe dżinsy i opiętą bluzeczkę, a jednocześnie jej głowę, samą tylko głowę, zakrywał ciemny czador tak purytańsko szczelny, że nawet oczu nie było widać.

Dzisiaj są już całe szkoły w filozofii, antropologii, kryty­ce literackiej, które temu procesowi hybrydyzacji, łączenia

28

i kulturowego przetwarzania poświęcają główną uwagę. Proces ten trwa zwłaszcza w tych regionach, gdzie granice państw były granicami różnych kultur (np. granica amery­kańsko-meksykańska), a także w gigantycznych megamia­stach Uak Sao Paulo, Nowy Jork czy Singapur), w których miesza się ludność, przedstawiająca kultury i rasy naj prze­różniejsze. Zresztą mówimy dziś, że świat zrobił się wielo­etniczny i wielokulturowy nie dlatego, żeby tych społecz­ności i kultur było więcej niż kiedyś, lecz że one mówią coraz pełniejszym głosem, coraz bardziej samodzielnym i zdecydowanym, domagając się akceptacji, uznania i miej­sca przy okrągłym stole narodów.

Ale prawdziwe wyzwanie naszego czasu, spotkanie z no­wym Innym, bierze się także i z szerszego kontekstu hi­storycznego. A mianowicie - druga połowa XX wieku to lata, w których dwie trzecie ludności świata wyzwala się z za­leżności kolonialnej i staje się obywatelami swoich, przy­najmniej nominalnie, niepodległych państw. Stopniowo ludzie ci zaczynają odnajdywać swoją własną przeszłość, mity i legendy, swoje korzenie, poczucie tożsamości i, oczy­wiście, dumy z tego płynącej. Zaczynają czuć się sobą, go­spodarzami i sternikami swojego losu, z nienawiścią patrząc na wszelkie próby traktowania ich wyłącznie przedmioto­wo, jako statystów, jako ofiary i bierne obiekty dominacji.

Dziś nasza planeta, zamieszkana wiekami przez wąskie grono wolnych i szerokie rzesze zniewolonych, zapełnia się coraz większą liczbą narodów i społeczności o rosnącym poczuciu własnej, odrębnej wartości i znaczenia. Proces ten przebiega często wśród ogromnych trudności, konfliktów, dramatów i strat.

Być może zmierzamy w stronę świata tak zupełnie no­wego i odmiennego, że dotychczasowe doświadczenia hi­storii okażą się niewystarczające, aby go pojąć i móc się w nim poruszać. W każdym razie świat, w który wchodzi-

29

my, jest Planetą Wielkiej Szansy, ale nie szansy bezwarun­kowej, lecz otwartej tylko dla tych, którzy potraktują swoje zadania serio, dając tym dowód, że siebie samych traktują serio. Jest to świat, który potencjalnie wiele daje, ale i wiele wymaga, w którym próba łatwego chodzenia na skróty jest często drogą donikąd.

Będziemy w nim ciągle spotykać nowego Innego, który powoli zacznie wyłaniać się z chaosu i zamętu współczes­ności. Możliwe, że ten Inny zrodzi się ze spotkań dwóch przeciwstawnych nurtów tworzących kulturę współczesne­go świata - z nurtu globalizującego naszą rzeczywistość i z drugiego, zachowującego n~sze odmienności, nasze róż­nice, naszą niepowtarzalność. Ze będzie ich płodem i spad­kobiercą. Winniśmy z nim szukać dialogu i porozumienia. Doświadczenie przebywania latami wśród dalekich Innych uczy mnie, że tylko życzliwość do drugiej istoty jest tą po­stawą, która może poruszyć w niej strunę człowieczeństwa.

Kim będzie ten nowy Inny? Jak będzie wyglądać nasze spotkanie? Co sobie powiemy? I w jakim języku? Czy po­trafimy wysłuchać się nawzajem? Nawzajem się zrozumieć? Czy razem zechcemy odwołać się do tego, co - jak mówi Conrad - "przemawia do naszej zdolności doświadczania zachwytu i podziwu, do wyczucia tajemnicy otaczającej życie, do naszego poczucia litości, piękna i bólu, do utajo­nej łączności z całym światem - i do subtelnego, ale nie­zwyciężonego przeświadczenia o solidarności, która zespala w jedno samotność nieprzeliczonych serc ludzkich, do wspólnoty w marzeniach, radościach, troskach, dążeniach, złudzeniach,· nadziei, lęku, która wiąże człowieka z czło­wiekiem, która łączy całą ludzkość - umarłych z żywymi, a żywych z jeszcze nie narodzonymi".

30

RYSZARD KAPUŚCIŃSKI

Reporter, journalist, writer (1932-2007).

Graduated in 1955 from the Warsaw University Department of History.

Fluent in: English, Russian, Spanish, French, Portuguese.

Visiting Professor in Bangalore, Bonn, Caracas, USA (Philadelphia, Harvard, Columbia Universities), Vancouver, San Sebastian, Irkuck, Cape Town, London, Madrid.

Doctor Honoris Causa: Uniwersytet Śląski, Katowice (polska, 1997); Uniwersytet Wro­cławski (polska, 2001), Sophia University (Bulgaria, 2002); Uni­wersytet Gdański (polska, 2004); Uniwersytet Jagielloński (polska, 2004); Universitat de Barcelona (Espafia, 2005).

Awards: Złoty Krzyż Zasługi (1956); Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1974); Nagroda im. Bolesława Prusa (1975); Nagroda Pań­stwowa II Stopnia (1976); Nagroda Tygodnika "Kultura" (1978); Cesarz / The Emperor - "Sunday Times'" Book of the Year (1983), N agroda PEN Clubu im. Ksawerego Pruszyńskiego (1990); N agro­da Miesięcznika "Literatura" (1990); Nagroda Ministra Spraw Za­granicznych (1990); Nagroda Fundacji Alfreda Jurzykowskiego (New York, 1994); Leipziger Buchpreis zur Europiiischen Verstiindi­gung (Deutschland 1994); Prixd'Astrolabe (France 1995); Nagro­da Fundacji Turzańskich (Toronto, Canada 1996); Nagroda PEN Clubu im. Jana Parandowskiego (1996); Nagroda Miesięcznika

31

"Odra" (1997) ; Nagroda Instytutu Józefa Piłsudskiego w dziedzinie literatury im. Josepha Conrada (USA 1997); Hanseatische Goethe­-Preis der Alfred-Toepfer-Stiftung (Deutschland 1999); Nagroda Miast Partnerskich Toruń-Getynga im. S.B. Lindego (1999); Na­groda Sezonu Wydawniczego "Ikar'99"; Nagroda Stowarzyszenia Polskich Wydawców i Księgarzy (1999); Premio Viareggio (Italia 2000); Premio Omegna e il Premio Creola dell'Universita di Bolo­gna (Italia 2000); Tytuł "Dziennikarza Wieku" uzyskany w plebi­scycie pisma "Press" (1999); Nagroda "Bursztynowy Motyl" za al­bum Z Afryki (2001); Prix Tropiques (France 2002); "Superwik­tor" Nagroda Polskiej Akademii Telewizyjnej (2002); Order "Ecce Homo", Tomaszów Mazowiecki (2002); Nagroda Miesięcznika "Znak" im. Józefa Tischnera (2002); Premio "Liberpress" (Espafia 2002); Premio Grinzane Cavour (Torino, Italia 2003); Premio Prin­cipe de Asturias de la Concordia (Espafia 2003); Nagroda tygodni­ka "Newsweek" - "Podporiusz 2003"; Nagroda Polskiej Rady Azji i Pacyfiku "Ambasador Dialogu" (2003); Nagroda Literacka im. Władysława St. Reymonta (2004); Bruno Kreisky Preis (Ósterreich 2004).

Books in Polish: 1. Busz po polsku (Czytelnik, Warszawa 1962) 2. Czarne gwiazdy (Czytelnik, Warszawa 1963) 3. Kirgiz schodzi z konia (Czytelnik, Warszawa 1968) 4. Gdyby cała Afryka ... (Czytelnik, Warszawa 1969) 5. DlaczegozginqłKarlvonSpreti (KiW, Warszawa 1970) 6. Chrystus z karabinem na ramieniu (Czytelnik, Warszawa 1975) 7. Jeszcze dzień życia (Czytelnik, Warszawa 1976) 8. Wojnafutbolowa (Czytelnik, Warszawa 1978) 9. Cesarz (Czytelnik, Warszawa 1978)

10. Szachinszach (Czytelnik, Warszawa 1982) 11. Notes (Czytelnik, Warszawa 1986) 12. Lapidarium (Czytelnik, Warszawa 1990) 13. Imperium (Czytelnik, Warszawa 1993) 14. Lapidarium II (Czytelnik, Warszawa 1995) 15. Lapidarium III (Czytelnik, Warszawa 1997) 16. Lapidaria (Czytelnik, Warszawa 1997)

32

17. Heban (Czytelnik, Warszawa 1998) 18. Lapidarium IV (Czytelnik, Warszawa 2000) 19. Z Afryki (album fotograficzny) (Buffi, Bielsko-Biała 2000) 20. Lapidarium V (Czytelnik, Warszawa 2002) 21. Autoportret reportera (Znak, Kraków 2003) 22. Podróże z Herodotem (Znak, Kraków 2004)

Translated, among others, into: Albanian, Bulgarian, Croatian, Czech, Dutch, English, Esperanto, Farsi, Finnish, French, German, Greek, Hebrew, Hungarian, Italian, Japanese, Norwegian, Portu­guese, Rumanian, Russian, Slovenian, Spanish, Swedish, Turkish, Ukrainian.

Photographic exhibitions: Warszawa, Wrocław, Budapest, Roma, Oviedo.

Theatrical adaptations of Cesarz / The Emperor staged in: Łódź, Warszawa, London, Zurich, Budapest, Amsterdam, Toronto.

Contents / Spis treści

ENCOUNTERING THE OTHER: THE CHALLANGE FOR THE TWENTY-FIRST CENTURY .............................. 5

SPOTKANIE Z INNYM ]AKOWYZWANIEXXIWIEKU .......................... 19

About the Author. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 27

TOWARZYS1WO AUTORÓW I WYDAWCÓW PRAC NAUKOWYCH

UNIVERSITAS

www.universitas.com.pl

REDAKUA ul. Slawkowska 1 7, 31 -O 1 6 Kraków teL/fax 012 423 26 05/012 423 26 14/012 423 26 28 red@universitas.com.pl promocja@universitas.com.pl

DYSTRYBUUA oraz KSIĘGARNIA WYSYŁKOWA ul. Żmujdzka 68, 31-426 Kraków box@universitas.com.pl tel. 012 41391 36/0124139270 fax 01 2 41 3 91 25