Konstantinos Tsatsos - O Agnostos Karamanlis

Digitized by 10uk1s, March 2009

Ο ΑΓΝΩΣΤΟΣ

ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ



IrnNΣTANTINOY ΤΣΑΤΣΟΥ

ο ΑΓΝΩΣΤΟΣ

ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ

*

Α8ΗΝΑΙ 1984


CoPJήιbt • 1984 ΙC.νcmιντινoς Δ. Τσ4woς 8EaμD.ιuι kδ6cιάιlς: 8Bcδcmιn1 8 λ8η~ν ΑΕ. ΙCιvτρUt'l\ δι4βιση: 8Bcδcmιn1 8 λ8η~ν λ.Ε., 8Oμ1\ΡOU 11, 8 λ8ιt .... 10672, ττιι. 3601.911


Στά σαpάvτα χρ6νια

της φιλ/ας μας

Κ.Τ.



ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

σελ.

Ι. EIΣAΓΩrH . ....... ......... ..... .... ..... ....... ..... .... ......... .••.•...•.••.. 11 (Γιατί yριiφω μιά μελέτη Υιά τόν ΚαρaμανλfΟ

Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ ΚΑΙ Ο ΜΕΣΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΣ........... 19 Α. Τό χρέος ............................................ ; ................. ό ••••••••• .- 21 Β. 'Η σιωπή ........................................................................ 25 r. 'Η μοναξιά ..................................................................... 29 Δ. 'Η dπόσταση .................................................................. 35 Ε. Συναισθηματισμός. ......................................................... 43

ΣΤ. 'Υπομονή καί tπιείιcεια ....... ~......................................... 47 Ζ. Τό βουλητικό .................................................................. 51 Η. 'Ο προφορικός λόΥος ................................................... 55 θ. 'Ο γραπτός λόγος.......................................................... 60 Ι. Mvι1μη καί Ιστορία ......................................................... 64

ΙΑ. 'Η tμφάνιση ................................................ ;.................. 66 ΙΒ. 'Η φιλοδοξία του.. ......................................................... 69

Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ ΚΑΙ Ο ΓΥΡΩ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΣ............ 71 Α. ΠΙΙι; tvsρyEto ................................................................... 74 Β. ΠΙΙι; συνομιλεΙ ................................................................ 77 r. Ό KapaμaVAf!c; καί οΙ συνεργάτει; του ....................... 82 Δ. Ό KaρaμaVAf!c; καί τό Κόμμα ..................................... 91 Ε. 'ο KapaμaVAf!c; κα( ό Τύποι; ........................................ 100

ΣΤ. Ό KapaμaVAf!c; κα( οΙ dvτ(mιΛ,o( του .......................... 110 Ζ. Ό KapaμaVAf!c; καί τό Στέμμα ..................................... 124 Η. 'Ο Καρaμανλf!ι; καί ό Λαός ......................................... 138

-9-


Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠOΛΠOCO ΠΡΟΒΛΗΜΑ

πα ΧΟΡΑΣ •.•••.....•..•••••••••••••••••••.••.••••.••.•.............•......... 141 λ. ·,0 Ιθ\,ιιιccSς δ,xcισιι6ς •.•...••••.......•••••.•••..••••••••.••.. 143 Β. • Ο Κcιρcιμανλilς κcι{ τό Πoλίτεuμα ................... 162

Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ. Η ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΥΜΕΝΗ .. 183 Α. • Η E6ρcDut1C11 Koινότητcι ............................................. 18S Β. Ή E6ρcftκη xcιί 1'1 OΙx:ouμtνη ....................................... 190

ΒΠΙΛΟΓΟΣ ............••••..••.••••.••.•.••••.••...•••...••.•.........••..•.•...•..•.. 201

Digitized by 10ukls March 2009

-10-


EIΣArOIΉ



Τόν Κιονστανήνο Kapαμovlfl 11:0" 4πό φήμη, 411:6 μακρυά, ΎVΙOρ(ζOυν δλοι οΙ -Έλληνες, δλοι οΙ E6PΙ01l:aIOl,

ΙCαί 4110Ι πολλοί στόν κόσμον δλο, πραΎμαΤΙΙCά έλάχιστοι

τόν ΙC4ταλαβαίνOυν. Α6τό συμβαίνει μέ παλλοός 411:6 το6ς διάσημους 4νδρες. Μόνο π06 ό Kapoμavlflc; έιc φ6σειος

Ιχει 6φώσει -Υ6ΡΙΟ 411:6 τόν tαυτό του Ινα τεΤχος, ΙΤσι 71;0" αότή 1'1 συνηθισμtνη yιci δλους δυσιcoλία, Ύιά α6τόν νά -Υ{νεται 4κόμαμεΥαλ"τερη.

Ό Καραμανλflς, δμιΩς, μι τ{ς Aρετtς καί τ{ς-dδυναμίες

του, εΙναι lνα ιcoμμάτι έλληνιιcflς καί a6pιo1l:afιcflc; Ιστορ{ας, μιά Ισχυρή (διό'tιmη φucnayνιoμία.

"Οσοι tόν ΎVΙOρ(ζOυν Oάl1l:pεa, ό καθtνας 411:ό τη ΣΙCo

πιά του, νά δcbσoυν την εΙκόνα του, δ1lιOς την 4vτιληφθή

κανε, clστε νά μήν πqρασ6ρη ό χρόνος την clλήθεια Ύ\ά μιά

ηπαρξητόσο στενά δεμtνη μt την πορεία hιός όλόΙCΛηΡOυ

λαοσ. "Οσοι μάλιστα συνεΡΎάσθηκαν σ~ενά καί 1Ι:ολλά

χρόνια μαζί του !χουν χρέος νά μαρτυρήσουν 1tOld 6πi1 ρξl καί χοιά Ι(ΥαΙ Ακόμα σήμερα 1'1 1Ι:ροσφορά του στήν 'φοK01tή ΠΙι; πατ.ρίΔCΙς του.

-13-


Ο ΑΙ'ΝΟΣΤΟΣ ΣλΡΑΜΑΝΛΗΣ

ΛίιΥοΙ BIνcιι οΙ πολιτικοί .06 4ξια μπflxΩV στην tcnop(cι μετά τό τtλoς τοΟ Β' ΠCΙ'γ1COOμίou noUμou. KcιΙ cιότό θά

φcινfl δ'rCIν διαΑΙCΕΔCΙσθoOν μj την πάροδο τοΟ χρόνου οΙ

'V8t>TtΙCBIί ιccιθιερdNmς ιccιΙ λεΙφουν οΙ t6πot ιccιΙ 4πομεΙνη " 06α(cι. • Bym τουλάχιατον -yνmριαcι 4ριcετo6ς τρcινo6ς τοΟ ιccιΙΡOO μου. πο6 το6ς ΙSφOΚJΙ ατό πρocna1νιo. δχι τόαο " ΠΡCΙYΜcιΤΙΙCΉ τους 4ξΙcι. 4λλci fι αννδρoμ~ μεριιc&ν τυxcιίιΩν ΠBptcncιnιcc'6v. Blνcιι 4ριcετoί οΙ 4~ΜCΙνtoι διάαημοι ατόν πoλιτιιcό cntβo τοΟ ιcόσμoυ. • Η (ατoρΙcι δέν εlνcιι πάνtCΙ δίιccιιoς ιcριτης. ΠoλUς φορές προβάλλει 4αήΜCΙνtcι 4λλά

tντιntaκ:ncιιcά ΎBΎoνcncιιccιί 4yνod 4Ucι π06, Ιπηρtcιαωv

4πoφcιαιcnιιc:d τίςιξιλΙξιις τflι; hoxflc; τcιν. πν{ΥονΜς 'tCI

στη αι~. ΟΙ λΙΥΟΙ πoλιτιιcoί τοΟ ΙC:CΙΙΡOO Μcιc;. πο6 μπfllCΩV ατην

{cnOp(q. 4νήιcoυν δλοι αt μεΥάλες Δυνάμεις. Δι.ν 4νcιφtρo- ι

μαι αt ατΡCΙτιCDτιΙCOOς "-ytτις .., "ymc; haνcιcmiαεφν. • Από το6ς ·Βλληνες πoλιτιιco~ fιynις πο6 ΙμφCΙνιαθη

ιccιν ατη δ8t>τερη πεντηΙCOνtCΙΕΤΊCΙ τοΟ 2000 cιιdινcι μόνο δ lCΔρcιμcιVλflc; μπffιc:εστην Iατoριcι. ΚCΙΙ 4λλος δtν φCΙΙνετcιι ατόν δρU;ονtcι ατά λΙycι xρ6νιcι πο6 μις μjνoυν.

• Ως 4νθρmπoς 'tfIIί πράξης, δ πoλιτιιcός ΙCρΙνετCΙΙ 4πό tά lρycι του. Τά lρycι τοΟ KcιρcιμcινAfl ξAρm δτι μιριιcoΙ

4νθρφποι φροντ{ζουν '" διcιφuAαxθoOν ατη μ~μη τ&ν ΙπιΥιν6μινΦν. δαο εlνcιι δυνcιτ6ν ΙCCΙΛΛίτBρCl. • Αλλά· τά lρycι ΙCΆΠOτι ΙCΙνδυνεOOυν νά Ιχουν τόν XCΙΡCΙιc:τήρcι τflι; αυUayιΙCό'tηΤCΙC; ΙCCΙί ν4 4διιc:ηθfl4πό τίς ΙCρΙαιις τ&ν mysνόμινΦν 6 Kpφτoυρy6c;. Tci πoλιτιιcά Y8Ύoν6τcι. ~θCDc;. JtΡOιc:61rtOw 4πό τη αυνδρoμ~ πoUΙΙν ιξCD'tEριιcΑν αριcncιnιcc'6v. 4πό τtc; ινtρyειες πoλλltν προαωχφν. 4νιξάρ-

, -14-


ΒΙΣλΙ'ΌΙΊΙ .

τη1'α CΙν 8V1'O'tI lvaς ιΙναι ό ιroριoς δρctcnης καΙ Υιά 1'4 ιcαλ4 ιc:αΙ Υιά τα ιc:aιc:ci. ΧρΙος 1'00 Ιατoριιc:oO ε(ναι νci μ~ συντιλεαθfl αδτη ~

4διιc:iα καΙ νci 4ναoyνo>ριαθfl ~ σuμβoλ~ 1'00 ιroριoυ δημιουρΥΟΟ, hεΙvoυ ποό χο>ρ(ς αόtόν ιc:αί οΙ CΙ1λοι δΙν θά ιc:α

'rΦρθaMιν Π1ΣΜε ttmS 'αότ4 παό μαζί μt αότ6ν ιc:στdιρθιΩσαν. ι Aλλci Υιά νci ΙMτεuxθf\ αότός όσιc:01t6ς, άρα ttmS την

4πσγραφ1\ τ&ν lρyιw, 'XPIιciζεrαι καΙ άn CΙλλο. Xρειciζε

ται ~ οΥνcoριμ(α μΑ όλόΙCΛηΡO τ6ν 4νθραmo, μ! 1:6 αρ{'γραμμα 1'00 Xαραιc:τήρα l'Ου ιc:αί την Ιδι6τu1rη ~0σ6νθεαή του. ΟΗ ΎVCDριμΙα μ! στoΙXEtα, παό δΑν φoiVOV1'at 4π61'6 lρyo, διό'n ε(ναι μ6νο AαO>1'lptΙC:ci 11 π06 ΙμπoδΙα&ηιc:αν νci Ιιc:δηλ8θoOν, χο>ρίς ό Ίδιος νci φταΙη 4λλ4 οΙ πιριcnciαεις.

Γι ι αΜ6 1'6 σιc:omS xρειciζεται ~ ΎVCDριμία μj τ6ν CΙνθριοπα cn1\ μoναδιιc:ότητα 1'00. Γι ι αότό τό σιc:oπ6 πρt_ι νci 6σρξη μιci Ιιc: 1'&ν lνδον 4νciλUΆΗ ti'\ς προσannιc:61'η1'CΙς, Υιά νά μπoρtσoυν οΙ Ιρχ6μενες 'γενεές νά σxημαπσouν μια κλ1\ρη. μιci σφαιρι~ ιΙιc:6νa 1'00 δημιουρΥοΟ τ&ν lρycoν 4σvφ cnci όllOtα στηρtι;εrαι ~ ζco~ 1'ους, μιci εΙιc:όνα xmρ(ς την ό1toΙα θά Ιμaνι ινα Ιατoριιc:ό ανό.

Mtci U1'OtQ ΙΙνciΛuΣΗ πρo0π0θt1'lΙ ατ~ Kρoσcom~ ΎVCDριμ(α με-Υciληc; διαριc:ιιας. ΙB-ydι IWXE νci IXCO α6t61'6 προνόμιο ιc:αΙ Ιτσι Ι-ydι εΙχα ιc:αΙ την 6ωxρtCDCJη νci την

bιXιιρ~(J(ι). πρ6παντ6ς 'Y'ci νci διασcbσιo μεριά xf)1\oιμα ατoιxεtα στην ΤIltlC1\ διαμόρφιοση tf!ς ΙλληνιιdΊς tcnoρΙcις ιc:αΙ δχι 4mS φιλΙα, πο6 -yiV8'taI δ1t01nη xatd τ6 μΑτρο 1106 άναι kαινm~ ... Aλλιocnε τα Ίδια θci Ι'γραφα Υιά τόν ICapαμαvlfl καΙ CΙν ΠΠΟΤΙ δΙV μι ΣUΝΈδεε μι τη ζ~ του, 4ιc:6μα ιc:αΙ CΙν 1Iμouν 4νnαλός 1'ου. Kαθcfις βρΙσιc:oμαι

-15-


ο ArNOΣTOt ICAPAMANΛHΣ

στην lξοδο "1Σό τη ςιοή.lΧω lνa diσθημα αόξημtνης ε6θ6-νης Υι" α6τά πού Ύράφω.

"Hyνmρισα τόν Κmν. ΚαραμανλΤΙ πρίν Δπό 40 χρόνια. 'Ήταν Κατοχήκαί ).&ξρικοί παληοί φίλοι, 30-40 Ιτίl)ν,

είχαμε συΎκροτησει μιάν όμά.δα, -γιά νά μελετησωμε τά

προβλήματα πού θά 61Χ6 νάdνtψ8τωπίση ~ xmpα μετά την ΙΙπελδuθtρmση. Mαςεu6μαστε μui φορά κάθε Ιβδομάδα σέ

lνα "πό τά σπίτια μας. Μέ πρότασητοΟ ΓιmΡΎου ΟΙκονο

μόπουλου Kαλtσαμε ~ν Kαραμανλ~ νά μετάοχη στην

όμάδα μας, πού δέν "ποτελο6σε κόμμα καΙ οδτε "πtβλδπε

νά Ύίνη μελλοντικά lνa Kόμμα.-Φανtάζoμαι 6τι τό 1908 lτοι σχηματίσθηκε 'ι'ι όμάδα τίl)ν KoινωvιoλόΎων, πού καί

α6το{ "ρχικά ·δέν· ΙΙπtβλεπαν στην ίδρυαηΙνός κόμματος.

"ΕκεΙ πρmτoεIδα τόν Καραμανλi\. Εlχε "1Σό τότε lνα ΙντυπmσιαKό παράστημα. ΛΙΎόλοΎος, σοβαρός, βάρύς, . Ιπιβλητικός, άν κα{ νέος "κόμη 34 XΡOνίl)ν. "Ηταν ό πολιτικmτερoς καΙ πρακτικmτερος "1ΣόδλoUς μας. Εlχε άλλο>στε -ΙΙδη βΎi\ δυό φορές βουλευτής τοο Λα(κο\) Κόμματος.

Μόλις κατατοπίσθηκε καΙ κατανόησε τό νέο περιβάλ

λον, lλαβε ςωηρό μtρoς στίς συςητήσεις.μας, πρoσπαθcbν

τας "7Σό τό θεωρητικό κλΤμα μέσα στόόποΤο ΙμεΤς Ικινού

μεθα νάμδς ΠΡOαyειmση στην Ιλληνική πρayμαΤΙKότητcι.

ΚαΙ α6τό τό. κατιόρθιονε, δσο καΙ dv στην "ρχή μδς tξινιςε.

• Η σχέση μου μt. τόν ΚαραμανλΤΙ τά πρό\τα χρόνια 1'jταν μui κοινή φιλία. Συνομιλούσαμε' σάν συwπoυpΎo{, σάν

συνάδιλφοι ατή Βουλή καί διατηρούσαμε τίς στενές ΚΟΙ

νωνιdς Ιπαφές πού εlχαν δημιoυρ-γηθfl κατά την Κατοχή.

-16-


• ΕκτιμοΟσα τήν ΙCρ(αη του ΙCCΙΙ δταν Ι-Υινε - KCΙί I'γtνε KCΙΤ' tπα.νάλη\jftν 6ΠοορΥ6ς μεταξύ τοΟ 1946 ιccιΙ τοΟ 1955 -tξε'tίμησcι KCΙΙ τ{ς διoιιcητιdς του bcανότητες. Δtν O1Cεπτό:

μouνcι δηλαδή ΎΙ' cιό-rόν περισσότερcι Απ' δ,τι ό πολ6ς

κόσμος.

·Otcιν τό KCΙλoKCΙίρι τοΟ 1955 φαΙνονταν δτιΙπtαιτo μιά ΔλΛCΙ'γή στην tιΎsσίcι τοΟ ΣυνcιΎερμoO, IWXB νά .χω μερικές συζητησεις μcιζΙτoυ, 1106 cn4θηκcιν tι 4φετηρ(cι . 'ή\ς μCΙ1CΡόXΡOνης σuνεριyασίCΙς μας.

. Δυό πράΎμcιτcι τότε μέ ΙντυπCΩCJίcισcιν. ΠρtΔτcι δτι tι

πολιτική πoρείcι τοΟ Kcιρcιμcινλ'" "ταν εόθό'γΡCΙΜμη. ()( βcισιKές του ΣΙCέψεις "τcιν οΙ l.διες πού μ4ς lλε-Υε διDδεKα χρόνια πρίν στη συντροφιά μας, στόν KCΙΙρό 'ή\ς Κατοχftς

KCΙί πού "ταν πολύ προοδευτικώτερες 4πό ΑκεΤνες πού τότε ΙΠΙKΡCΙΤOOσαν στην παράταξη Δπό την όποία προέρχον

ταν. Δεύτερον, την ΙVδεXόμενη 4νοδό του την cιΙσθανότανε σάν κάτι πολύ φυσικό, χωρίς lιcπληξη, χφρ{ς Αδημονία.

θά lλεΎα δτι πίστευε πώς τά πρ4Ύμcιτcι θά ΙξελιχθοΟν δπιος

lπρεπε νά Ιξελιχθ06ν, χφρίς 1Cανε{ς ν4 μπορ'" τελικά νά τ4

Ικτρέψη Δπό την ιστορική τους πορεία. Τό πήδημα 4πό τη

θέση τ06 ()πουργοΟ, τοΟ Π8tuXημένου Ιιcτελεστf\, στη θtση

τ06 πρωθυπουργο6 μοΟ φάνηκε δtι τό Ικανε χφρίς δΥΣΙCo

λία, διότι μέσα του τό εΙχε Ικτελέσει 1(δη πρό πολλοΟ, Ίσως Δπό τότε πού πρωτογνωριστήκαμε. Χωρίς νά τό δεί

χνη, χωρίς νά τό διαΙCΗ ρύσση, Δναγνώριζε στόν Ιαυ'tό του

την ιδιότητα τ06 ~γέτη, σάν νά εΙχε Ύεννηθf! γι' α6τη την

Δποστολή. Δ#.ν l-Υινε 4ρχηγός διά πρoαΎQ)'γftς, 4λλά "τcιν σέ cι6τη τη θέση Ικ γενετf\ς. 'Έτσι ΙξηγεΤτcιι -ytCΙ'ti '(όσο

γρήγoρcι Ιπεβλήθη, χφρίς ΙCΛυδιoνισμOύς KCΙί μέ χειρι-

-17-


αμο6ς Θ6 Ikιxνaν την 4taU.uτη ~ιrot8ηmt του. ιccιβdaς τ6 αδ(ο τfIς δρ4σης του π14τuνι. δ.Σι .δuν4μά

"ΤΩν ιcλaσμtW μtσa 'tOU. μa6ρsσι ν4 Ιdη1aι8fl οΙ .hEρydφt. ICαΙ Ιτσι ιaiβι πρoσιιc:τιιc6ς _ρατηρητης μ .. ΡOOσs ν4 ΎΥΦρΙΩη wιco1cfn'apa την wρoσannιcMη'CCi 'tOu. • Ο ΙCαρaμaνΙfις ΙΙχι _ την ι6ιcaιρισ ν4 β4λη σι Ωνηση

τη ~ 'tOU σΙ τη βo6ΙηcΠ1 ΤΟΙ) ιaιΙ ν4 k(ξη τις fιynιdς ΤOU Ισν6τητις σι haν 4νοιχτό ιaι( ωσιc:oλo στίρο. • Α1Ι6ρρητες διuoς ΙμaWν οΙ ~oλayιdς ρ(ζις. Γι· αιnό yρ4φtD αΜό τ6 δodμιo. .

-18-


Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ ΚΑΙ Ο ΜΕΣΑ ΤΟΥ Ι:ΟΣΜΟΣ



Ο ΚΑΡλΜΑΝλΗΣ ΚΑΙ Ο ΜΒΣλ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΣ

Α. Τ6 xρtoς

- O1tοιος θά "'θελε νά 4ναλύση τόν ΨUXΙKό κόσμο τοΟ Καραμανλft, δχι πaραKOλOt>θΦντας την Α1Ct6λιξή το\) μtσα

ατό χρόνο, 4λλά dπαΎωγικά, ξεκινώντας dπό μιά πρώτη

κιvoΟσα 4ρχή, θά 4ρχιζε dπ6 τοΟτο Aδl6 τό κεφάλαιο.

• Ο Καρcιμανλf\ς πιcnεόει - κα{ αδτ6 εΙναι fι βαθόtατη, fι πρωταρχική του πίστη- δτι βρί01Cttαι στη ζωή Ύιά νά

ΑαληρΦση τ6 χρέος του. Χρέος του ε(ναι. μtδσες δυνά

μεις διαθέτει,νά ΠΡΩΎματοποιήση τά ΙδαVΙKά π06 δδηΥο()ν στήνΠOλιτιtcή AξUΎίανση 1:00 "Έθνους καί στήν οΙκονο

μι1Cή ωί Ί\θική προχοπή του . .. Κάθε 4λλην lφεση, κάθε AπιΘUΜία 1i 4νθρφπινη λαXτάΡCΙ

γιά λίΥη χαρά 1i γιά λίΥη Μπαυση, την !χει ξερριζφσει 4πό μtσα του. ·Οταν φαίνεται πώς ψuxαΎoryε{ται, ε(ναι Ί\

ψuxαΎfOΎία του Aπιδερμι1Cή. Δέν πάει σέ βάθος. Τό βάθος

παραμtνει ιcατιιλημμtνo dx6 τό 4ΥΧος γιά τά προβλήματα π06 !χει χρέος νά λ6ση. ΜΑ αότ6τό 4πος χυριoλειmιcci βασαVΙζει το6ς συνεΡΎάτες του· χωρίς mλά-Kαλά νά 1'6 dντιλαμβάνεται, Ύια1'{ ταυτόχρονα συμμερίζεται κα{ δλιον τιiν σuνεpΎατίl)ν του τό· 4Ύχος.

-21-


Ο ΑΓΝΟΣΤΟΣ JtλPλMANλHΣ

8 Η εfl&ιιμονία εΙναι καΙ α~ μιά τέΧ)'11 καΙ μιά σοφΙα,

δπως καΙ" Ιπικ06ρεια 4ταΡCΙΞΙα. 8 Από αΜά τά προσόντα, π06, μtxρις ι6ρισμtνoυ βαθμοU, μπορεΙ νά εΙναι καΙ μεγάλα

προσόντα σ 8 Ιναν πολιτικό - παράδειγμα δ TΑUΕoράνδος - δ Καραμανλi1ς εΙναι 4μοιρος.

ΚαΙ οΙ τέσσερις μεγάλοι πολιτικοΙ τi1ς Ιστορίας μας,

εΙχαν XαλαΡCΌσει δλους το6ς 4λλους δεσμο6ς π06 μπορεΙ

νά γεννoUΝ χαρές, δπιος tι ΟΙΚοΥένεια, τό σπίτι. Τό κατά

πολ6 πρίb'ro τους μtλημα 1'\τωv " 8 Ελλάδα. Α()τή 1'\ταν Υι' αΜ06ς οΙκογένεια καΙ σπίτι καΙ πρoσωπιιc:ή ζωή. ΑΜό

Ισχ6ει ~ '{σου καΙ Υιά το6ς τέσσερις.

Σ' ινα Ύράμμα, γραμμtνo ~ 12 'ΙουλΙου 1945 σ" lνα φΙλο καΙ συμπατριώτη του, τόν δικηγόρο κ. Γ. 'Αβτζi1,

δταν 1'\ταν δ '(διος 38 ΙΤίΔν, δ Καραμανλi1ς σημε{(ι)νε:

.Ξέρεις ιroιά ε(ναι " lννοια 'ti1ς xoλΙΤΙιcflς Υιά μtνα; 8Η θtληση καΙ tι Ικανότης νά θυσιάζεσαι γιά τόν τόπο σου •. 'Ολοφάνερο εΙναι ΙδίΔ τό πάθος toU χρέους, -roU XP'ouς πρός τό 'Έθνος. ·Otαν ~ 4Uoυ στίς Ιιc:λoyές τοΟ 1932 δ πατέρας του Δντιτάx8ηιc:ε στην ιrρόθι~ του νά θtση 6κοψηφιότητα καΙ τόν ΙΡCΌτησε γιατ{ Ικιμtνει νd 4σxoλη&fl

μt την πoλιτι1Cή, δ Καραμανλilς ιδιοσε την Διc:όλoUΘΗ 4πάντηση: .Γιά νd διιc:αιcDσιo τό πtρασμά μου Μό τόν

κόσμο α()τό, θά 'ΙΙθελα νά Δφοσιωθί6 στην fιπηρεσία -roU λαοΟ •. Νά τό δνομά(JQ) 4ρeτη; Προσcoπικά θά ιλtyα πcitς Υιά τόν

4νθρomo π06 φιλοσοφεΙ καΙ βλέπει την τραγικότητα 'ti1ς

ζιοi1ς ιc:αΙ την 4ΔUναμ(α νά Ppf\, Ιναν 4λλο 4ξιο σκοπό Υιά την ΠΡOσΙOZΙιc:ή σου δπαρξη, 1\ πρφταρχ(α αΜοΟ -roU αισθήματος - τοΟ αΙσθήματος τοσ χρέους - εΙναι "μόνη

-22-Digitized by 10uk1s, March 2009

Ο ΚΑΡλΜΑΝλΗΣ ΣΑΙ Ο ΜΒΣΑ ΤΟΥ ΣΟΣΜΟΣ

διtξoloς. Πιστε60ντCΙς δtι " 4νβριοπ6τητα !χει μιάν 4ποστολ11. τίποτα clλλo Μν μπορ,Ι νά at πcιρηΎoρ1\αη 4πό 'ής 4θλιότη'tlς. 'ής 4οχήμιες 'tftς ζatftς -Υ6ρω σου. πcιρ4 " 4φοα(ιοαη ατην Ιιcπλ1\ρcoαη 'tOn xρtoυς σου - 'tftς μIΎΩλWρης δυνcrι:fiς πρoαφo~ at δι τι ,Ιναι δ Τ'~ΙKός αιeM6ς 'tftς 4νθρcn6τητας.

Γι' αότό mcnεόιΩ πφς " θuσ(σ -rciv πάνtιoν cm\v !ιcπλ11-ριοαη 'ton xρtouς ιIvαι 1'1 μόνη δuνατη xάθcιρση. ΚαΙ Ύιά τούς δυνcrι:06ς 4νθρcbπoυς εΙναι -roino περισσότερο 4πό 4ρετη. εΙναι μοΙρα.

ΚαΙ δ Κcιραμανλfiς καΙ δλοι οΙ δμοιΟΙ του λtνε ΑuxΝΆ 4ναστενάζoνrcις: .Παρελθnω 4π' Ιμοn τό ποτηριον τ~

το». • Αλλά αότό άναι 1tεραcmΚ1\ cmΎμ1\. • Η 06αία εΙναι δ δρόμος ποό μ4ς πάει ΔαΙ ωό πρΙπει νά πΔμε.

Α6τό τό α1αθημcι -ron xρtouς εΙχα cruxνά την Μ6πιοαη δtι κuριoλeιmκά μαcm.,mνιι τόν KapαμΩYAfl. Χάρις σΙ

αfnό δΑν θucnάζει μόνο 4XQΛCΙόσεις. θυσιάζει 'tά πι6 ζωη ρά

ΎYιΩρίσΜCΙτα 'tftς tδιo<roy1Cραα(cις του. ΠειθcιρxεI τόν ΙαU'tό του χαί τόν 4vα-yκάζει νά αuμπεριφΙρετcιι 4vήθετα πρός

'ής ΙΠΙθuμιες του ιcαΙ πρός τη φόση του. Τις λησμονεΙ " μΔλλον κάνει πΦς τις λησμoνεΙKαταπv(-yει το6ς συναισθηματισμούς του. θucnάζει 4ΎC17tητά αi α6-tόν πρόαmπcι . • Aπoμαιc:ρόνει 4πό xoνtά του διχούς του 4νθρcbπouς. Κάποτε. ε[ναι χρόνια τΦρα. μon εΙπε την dναΤΡιχιαcmτη

φράση: «Γιά νά κupεPV11am μt δικαιοσύνη στΙΎVι.oαα την φux1\ μου». Φράση πο6 Ινμtρει μόνο άναι 4ληθιV11. Μόνό Ύιά τόν κuβερV11τη. δχι Ύιό τόν 4νθρωπο.

• Η ζω1\ αuνtβΩλε νci 'γΥωρ(αη 4πό πολό νωρις τη αdηρότη'tα 'to() χρέους. Τήν ΎVCbρισε xpcitB ατό πρόσωπο 'to()


Ο Αι'ΝΩΣΤΟΣ ΚΑΡλΜΑΝΛΗΣ

παΒρα 'tOU. πα6 Xpεtciαtηιcε μt a6'toθυoΙCΙ νci 6πηρετηση

τόν μαιcεδoνιιcό άγάινα ιcαίμαζί vci στηρίξη την t1rtaμBlft oIιcoιytYBι.ci το\). Τήν ιγν8ριαε δcrtερα δ Ίδιος, δ'taν25xρo

νος -Ιχασε τόν πατέρα το\) •• Από έιcεΙνη την "'λιιcία Υ{ΥΒται α6'tός τό O'tήριγμα τftςμciνας το\), τριίΟν άγοριίΟν ιcαΙ τριίόν

ιcoριτσιίOν, δλων πιό Μν dπό α6'tόν .• Ο μιιcρότερός το\) dδελφός "ταν· 2 έτίOν~ δτaνoy{νηιcε άρxηγόςτfjς oIιcσyέΥΒιας δ ΚmνσταV'tiνος Καραμανλftς. PίXτηιcε τότε στήν

βιoπciλη, χιορ(ς ιcαμμιci βοήθεια. Τό 1940 πεθαίνει '" μητέρα το\). ΚαΙ τότε ο( εόΟΟνες γιci ΤΙς σπo\)δtς τ&ν dyoριίόν. ιcαΙ την dπαιcατciσταση τίΟν ΙCOριτσιίOν γίνονται

dιcόμα βαρ6τερες.·· Από 6σα a6τός ιcέρδιζε τέλειmσαν τ(ς

σπουδές το\)ς 'fci dδtλφια του ιcαΙ dM amci προΙκισε ιcαΙ πciντρεψε διαδοχtιcci τ(ς τρεJς dδελcptς του, τό 39, τό 42 ιcαΙ τό 45. Έν& dπό τό 1935 ε(χε μΠ'fl aτόν πoλιτιιcό στίβο, δtν

παρέλειψε νά δλoΙCΛηρcDση τό χρέος το\) σάν OtιcoγeVEtcil>,

χης, atci πιό δ6σιcoλα χρόνια π06 'γVC&ρισε δ τόπος μας. Μόνο τό 1945, τότε 1t06 4ρχ(ζει oΌΣUΙO'ttιcci tι πολιτική

το\) σταδιοδρομία, tξoφλεI τό χρέος πρός τήν oΙιcoγέYBι.ci

το\), yιci νci 4φι)σιmθft ατό 4λλόχρέος το\), α6τό πού τόν tνέπνεuσε σέ δλη το\)τή ζιοή, πρός την πατρΙδα.

-24-


Ο ΚλΡΑΜΑΝλΗΣ ICAIO. ΜΒΣλ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΣ

,Β. ΆΗ CR8IΠt

Σ 'Ιvαν τόπο, δπου οΙ "'"ειι; "αΙ τά αΙσθήματα τoι:i "αθιν6ς θειoρoι:iνtαι δη μόαιο ιcτfI μα, 'ΙvΣς Δνθρφ7tOς ποό "pα'tCiIt τις σά",βιι; "αΙ τά α~ματά του Υι;ά τ6ν Ιαuτό του φαΙvιται σάν· μιά 4voιμα1Ια.· οι 4"ριτoμuθtaς Δπό ΔxρOO'lξια, 4χό Ινθoυcnασμό, ΔΧό 6αρβάλλovτcι tftAo, οΙ Ιμmmβuτι,,'ι; ΙξoμoλOΎ1\αsιι;.yιά VΆ φcιvfl 6 tξoμoλO'y06-μsvoι; "αλά xληρoφoρημtvoς, δλα α6τά ποό πρtσι VΆ

c1V1\"ouv σέ Ivαv μόνο οΙ ποό 4νnθttmς μt 4xιθaVΗ ταχότητα διατρqoνν τ(ς ρόΜSς yιά:VΆ ι"βάλονν τελι"ά αt Ινα δημοαιοΥ.ραφι"ό, . yραφato, δλα α6τά προαδιδουν ατήν πoλιτι~ μαι; ζ_ή.1vαv τόνο Ιλιιφρότητας "α( ΑUXνά

ματcιιΦvouν IΡΥα χρήσιμα, etrOνtCΙς αt όvδt>νo "αΙ την tθvι~ 4αφάλΒια. '

• Ο Kcιρcιμcιvλ11ς, σριβcιUόμsvoι; '41rό νέος 'πό α6τό τό xαvιU.ήVΙO 1CλΙμα τi\ι; πdvδημης 4"ριτoμUΘ(cις, 4χό 4vτ(

δρααη, "αΤΙφυΥΒ, yιci VΆ XρomCΙΤιόαη τό ΙρΥο του "αΙ τη αοβcιρότητci του, αt μιάν Ιxιμovη αιιnή. Τό δτι "cιτΦρ

θιΩαε VΆ 4vθtξη ατοόι; αιρααμοός ~ dS"ολης Am"otVΩ)oo vIιiς 4ωτaλιl Ινα μucnι"ό τflς δόναμής του.·

Χρόνια δΙΑΑΙCβδάζΙO VΆ βUxm τοόι; σινααμtvouς Υιά

"αμμιά ιtδηαη vΆ ατριφoyuρ(ζOνν ΥόΡΙΟ του, αciν πολιοριcη'dς ποό ",άχνονν VΆ ·.βροΙν, μιά αρ"όπορτα Υιά VΆ δο6ν τι ΣUΜβαΙVΙΙ ιι'Σu α'tήν πόλη. Mcmιιoπovonν, διότι αρ,,6-

1ΙΟρτα δtv 6dΡX81.. ΚαΙ Δν 1Cci1CO'tC. βρΙααται "αμμιά ι(ναι 1\8cλημtvη. ΚαΙ βycιΙνoυν·41rό μtσα της οΙ "οινο( τόποι..,·, μAνtciτci _ό δtv !χει αημιισ(α σΙ 4ν διαρρεόάονν ..,. χοό οΙ αιcόΠΨOιIναι VΆ διαρριόσouv.,

-25-


Κατεχ6μενος 4w6 τ1\ν αtrOC8ηση δn ΚUΡ(φς στην 'BUciδcι τίποτα δtν μjνaι 4ώρρητο, 4πocps6yιι ιaiθι μ~ cbaιΡCΙ{τητη mιcotvφν(cι .., Mιc:o{yφση.Kcιτcιm'1lt μj μιci Ι1CΠληιm~ αιΘΙΙΡXtcι τη φUΑΙ~ τάση τόη 4νβρc6πou νά

tmιc:ot~oη .. τ6ν xλησtoν του, τ6ν φ{λο. τόν σuνερΥάτη. τ6ν αuπινfl του. • Aιc:6μη κα{ σt CΙΔΤo6ς κοό σάν 4νθ~oυς 41tόλuτα τοός φχιστεόεται, ιν τοότοις Μν τoΌc;

1μmmιόεται τά _λιτιιcσ μucrnιcά του. Φυσιιc:ά τά τρέ

χοντα θtματα τά συζητοησε μι το6ς ωwυργo6ς. ιcuρtιoς

στη λay6μaνη Kυβaρνητι~ ι Emorρo~, τό βασιιc:6 α6τό

δρycιvo. 4ν ιc:α{ W1Ωιcά 4Wπαριcτo, τfIς 1rOlttIUις μας, κάτι

4νάλοΥο μι τό Small Cabinet τflς Μl'γάλης Bρετtαν(cις. • Αλλά τά μtyάλα θtμmα. yιci τά mwtα μιά 4ΙCΡιτoμuθ{α θά μJCOρoCXJε νά βλάψη τόν τόχο, τά ΜSλετoQσε βασανιστιιcά

,μ6νος του' ιcΑ{ μt τοός συνεργάτες του τά συζητoQσε.tξ

4νάΎ1C11ς χιά. δταν ~μαινε " c6pα τfiς πραΥματοπο{ησης, δταν α6τός εΙχl πιά 41rOιcρumαλλΦσει ΎVdΨη Ύtά τ6 τι πρtαι νά Υ{νη.

Συχνά οΙ πι6 στενοΙ τou συνεργάτες. μαvrε60ντας δτι

κάτι τ&ΙCταΙνεται -roC) !λqσν τη yνcbμη τους. χιορ(ς δμιος

α6τός νά 4κoιc:αλύ2Rη τη δι~ του. 1rOl> t(JQ)ς καΙ δtν dXB 4ιc6μα δριστιΙC:Ο1rOιηθfl. Γιατί yιvιιcά ~ ΣαΡΑΜCΙΝλ"'ς, 4ν καΙ ταχός στη ΣΙCt'l'11, 4ρyoQσε νά πάρη 41rOφασεις δταν Ιxρ6ιcιιτo Ύtα σχεδιασμούς μακρόπνοους. ΓιατΙ ..,θελε οΙ

4ποφάσεις το\) α.6τiς νά στη ρ{ζωvται σt μαιcρις πρoαιm

dς. Γι' cι6τ~ τ(ς 4ποφάσεις του προηΥε(ται συτηθmς μιά

μακρυά διεργασία. Κατά τη διάριcιια τflς διεργασίας

α~ς, 4λλοτε ΙCΛΙνει πpρςμιci λύση, 4λλοτε πρ6ς 4λλη,

δπmς εlvcιι φυσικό. ι Αλλά τ(ς τcιλανtεUσaις του α6τiς σπα-

-26-


Ο ΚλΡλΜλΝΛΗΣ ΣΑΙ Ο ΜΕΣλ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΣ

Woς τις φcιvιρcDvιι. τις ιc:ρat4 ΎUi t6v tcιuτ6 του. Φcινερ6-vιι ξaφνι~, aτό τέ~, την 4π6φcιαή του .

.. Αν ιc:αΙ ociv 4νθρmπoς Ιχε, 4ν4Ύ1C11 ν4 ΑUΖητηση μt ιc:ci1lOLOV Ιμπιατ6 του nς ~εις του, πολύ croxvd θuσuiζιι την4vttΎ1C11 αΜή στην Μαη τουν4 μή φαvιρcbση τη άεΙρci

τί6ν δικί6ν του σιcέ"ιαιν. "Βτσι 1ι -rcioη αΜή KciΠO'tl τόν aτερε{ 4π6 t{ς ινδεχόμενες 4ξΙOπρόΣΕΙCΤEς χαΡατηρήσεις τί6ν συνομιλητί6ν τou, 4π6 τόν 'Πθανό !μπλοunσμό -rciv δικciν του 4πό"ειον, πού δoKιμciζoντcιί ατό διciλo'yo' !μπλοunσμό πού θci μΠOΡOnσε ν4 όδηιΥήση σέ !πιβεβαΙ

ιοση '11 KCΙΙ σέ 4λλαιΥή οΥνΦμης. ΠάντιΩς αΜή 1ι συμπερι

φoρci του δέν πρέσι vtt 4πoδoθf1 σt κρυ"Ινοια, πού !μπνέετcιι 4π6 πονη ρία. • Οφείλεται σt μι' καλ&ς '11 KαKciς tννoούμενη αότοπροατασία.

Κάποτε ρon4 τ6ν (JUVOμιλητη του ΎUi πρόσωπα '11 ΎUi πράΎΜCΙΤcι. • Ο 'ίδιος δμιος Μν !κφρ6.ζεται. "Βτσι διατηρεΙml 'Ιό δφελος τοσ 4πορρήτου, 4λλci KCΙί φαλΙCΙΔεόετα, 1ι ι6cptλειcι 4π6 τό δι6.ΑΟ'Υο .• Η σιct'l'11 προάΎιται μt τη συζήτηση, μt τη σύ'yιcρouΑΉ της πρός 4νnθε'tες ΎVc'6μες. • Αλλά cι6tό χΡιιάζεται συνομιλητές, κάπο'tl διαφορετικούς ΎUi

διαφορmκci θtμcιτα •• Η συζήτηση δμιος άνΩΙ 4Ύονη, δταν ό lνας, ό ΙCΎριoς όμιλητής,· Μν ξανοί'Yl'tαι, Μν UΗ όλόdηρη τη σdφη του. Μά πάλι 4ν την πfI. 4νcιΙCΎπτει ό

κίνδυνος τf!ς διαρροf!ς. Μπρός σέ cιότό τό δίλημμα ό

Καραμcινλf!ς συνήθιος προτιμΔ μι' κολοβή . συζήτηση παρά τ6 !mnνδυνο φανtρωμα όλόΙCΛηρης τf!ς σιct'l'11ς του. Φαvιρcbvιι τη ΣΙCέ'fΠ1 του σέ Ιπί μtρoυς ζητηΜCΙΤcι, πο6

δμmς Μν δΙKαιoλo'γεlτcιι, πcιρά σάν τμf!μcι ιv6ς όλόdηρου

συνειρμοσ, μιδς KCΙθoλικf\ς δηλαδή φcινέρωσης 'ti\ς σιcέ-

-27-


Ο ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ

ψης του. 'Έτσι παραπλαναται δ συνομιλητής του καί δ

διάλογος γίνεται ή λίγο μόνο γόνιμος ή κα{ αγονος καί οΙ

άπληροφόρητοι, χωρίς νά φταΤνε, λένε αλλα άπό έκεΤνα

πού θά ελεγαν αν ήξεραν τήν δλη σκέψη του κύριου συνο

μιλητή τους.

-28-


Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ ΚΑΙ Ο ΜΕΣΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΣ

Γ. Ή μοναξιά

• Αποτέλεσμα αύτής της ήθελημένης άποσιώπησης του δλου εΙναι συχνά τι παρανόηση άπό τούς τρίτους καί πάν

τως εΙναι τι μοναξιά του Καραμανλη.

Καλείται ό μοναχικός, κλειστός στό φρούριό του, νά

πάρη μόνος τίς άποφάσεις του, διότι ο{ μόνο άποσπασμα

τικά πληροφορημένοι συνομιλητές του δέν μπορουν νά

τόν βοηθήσουν. Μπρός στόν κίνδυνο δμως νά φανερώση

δ,τι πρέπει κατά τήν κρίση του νά μήν άποκαλυφθη, προ

τιμά τη μοναξιά .• Η μοναξιά αύτή δείχνει μιάν άπόλυτη αύτοπεποίθηση. Δείχνει τόν άνθρωπο, πού πέρα άπό τίς

τεχνικές λt.πτομέρειες πού πληροφορείται συνομιλώντας

μέ τούς έργοδηγούς, μόνος αύτός ξέρει πως θά διαμορ

φωθη τι οΙκοδομή στήν όλότητά της. Αύτή τι αύτοπεποί

θηση εΙναι χαρακτηριστικό γνώρισμα του {ιληθινου ΤΙγέ

τη. Μιά ύψηλή άρετή της σκέψης καί της βούλησης. Θαυ

μαστή άλλά καί έπι κί νδυνη.

Καί εΙναι άκόμη αύτή Τι μοναξιά δραματική, έπώδυνη

καί συχνά μαρτυρική. Χρειάζεται πολλή πειθαρχία γιά νά

τήν άνθέξης. Γιατί σέ δ,τι πιό ούσιαστικό ύπάρχει γιά τήν

προσωπική σου πορεία μέσα στόν τόπο σου ή γιά τήν

πορεία του τόπου σου μέσα στόν κόσμο, μπρός στόν κίν

δυνο, τόν θανάσιμο κάποτε κίνδυνο της διαρροης, προκρί

νεις {ιπό τή σχετική βοήθεια του άνοικτου διαλόγου, τή

σιωπή κα! τή μόνωση.

Αύτή τι στάση άποτελεί ~να άπό τά χαρακτηριστικά

γνωρίσματα της προσωπικότητάς του κα! δσοι δέν τό συλ

λάβουν τήν παρανοοϋν καί κινδυνεύουν, σπως εΙπα, νά

-29-



νομίζουν δτι ~-ιoυν κίνητρο 11 τό δόλο 11 τήν κα-ιυποψία 11 καί τήν ύπεροψία. 'Όποιος δέν εΙσδύση σέ αύτή τη βαθειά

πτυ-ιή τής ψu-ιfjς του Καραμανλfj κινδυνεύει νά τόν Δδι

κήση.

Περι-ιαρακωμένος στή σιωπή του ό Καραμανλfjς κατα

δικάζει τόν ~αυτό του σέ αύτή τή μοναξιά, πού ώνόμασα

δραματική, διότι δέν εΙναι έξωτερική. 'Ο Καραμανλfjς

~-ιει καί φίλους, πού εΙλικρινά τόν άγαπουνε καί συνεργά

τες, πού πιστά του παραστέκονται. Μέσα του δμως εΙναι

μόνος. Δέν στηρίζεται σέ κανέναν, διότι αύτός εΙναι ό πιό

δυνατός., Δέν άνοίγεται σέ κανέναν όλοκληρωτικά, είτε

διότι κανένας δέν εΙναι σέ θέση όλοκληρωτικά νά τόν

καταλάβη, είτε διότι δέν θέλει ό ίδιος δλλοι νά τόν κατα

λάβουν όλοκληρωτικά.

Χαρακτηριστική εΙναι ή κατωτέρω παράγραφος πού

περιλαμβάνεται σέ μία έπιστολή πού μου άπηύθυνε ό

Καραμανλfjς τό 1966:

«Στό γράμμα σου όμιλείς καΙ περΕ της μοναξ,ιας μου, ή όποΕα

κα! σέ κάμει νά μέ σκέπτεσαι περισσότερο. Δέν Ιχεις άδικο.

ΑΜή όμως, όπως ξέρεις συμφυής μέ τόν χαρακτηρα μου, Ιγινε

σχεδόν dπόλυτoς μέ τήν πολιτική. ΚαΕ ήμπορεί νά dπεδεfχθη

χρήσιμος στήν πολιτική, dφοϋ μέ dπήλλαξε dπό dδυναμfας,

κατέστησε όμως καταθλιπτική τή ζωή μου διότι, Ακτός τών

άλλων, μέ dποστέΡησε της δυνατότητος νά Ιχω φΕλους. Τώρα

πού τούς χρειάζομαι εΙναl dpyd ν' dλλάξω κα! λόγφ μακρδ.ς συνηθεΕας dλλά κα! λόγφ ήλικΕας».

Κατ· άνάγκην σέ μερικούς άνοίγει άπό μιά πτυ-ιή του

έαυτου του, αύτή πού εΙναι άναγκαία γιά τήν περίσταση.

-30-



Καί όχι γιά πολύ. Μόνο γιά όσο χρόνο εΙναι άπαρα{τητο.

'Ύστερα πάλι ή αόλαία κλείνει. Τά ύπόλοιπα άλλωστε τά

καλύπτει ή σιωπή. Αύτά έννοω λέγοντας έσωτερική μονα

ξιά. Καί δίκαια νομίζω πώς τήν ώνόμασα δραματική, διότι

ό Καραμανλης πίσω άπό τόν σιδερένιο θώρακα, κρύβει μιά

έξαιρετική εύαισθησία καί ~να βαθύ συναισθηματισμό.

Θά ifθελα έδω νά άναφέρω ~να πρόσφατο χαρακτηρι

στικό περιστατικό. Μετά την έκλογή του στήν Προεδρία

έπfjγε ό Καραμανλης στίς Σέρρες. 'Όταν εΙδε άπό τό μπαλ

κόνι τούς συμπολίτες του νά τόν άποθεώνουν καταλή

φθηκε άπό τόσο εvτoνη συγκίνηση, ώστε διέκοψε γιά μιά

στιγμή τήν όμιλία του καί χρειάσθηκε ή τηλεόραση νά

διαγράψη τίς πιό χαρακτηριστικές σκηνές της συγκίνη

σής του.

Τήν άνάγκη ώρες-ώρες νά άνοιχθή σέ μιά δική του

άδελφή ψυχή - τήν τόσο πιεστική αύτή άνάγκη γιά κάθε

άγωνιζόμενη μέ διλήμματα ψυχή - δέν ξέρω άν ποτέ μπό

ρεσε νά τήν {κανοποιήση. Στίς σχέσεις του μέ τούς πιό

στενούς πολιτικούς του συνεργάτες κατ' άνάγκην εΙναι

συγκρατημένος, διότι άπέναντι σ' αότούς πρέπει νά Ισχύ

σουν άλλα αύστηρότερα κριτήρια. Δέν ξέρω άν αφησε τόν

έαυτό του νά ξανοιχθη περισσότερο σέ μή πολιτευόμενους

φίλους. Δυσδιάκριτος γιά κάθε άλλον εΙναι, όπως λέει ό

Ρακίνας, ό δρόμος της Kαρδιίiς του. ~Iσως πολλοί πού θά

διαβάσουν κάποτε αύτά τά λόγια μου, χαμογελάσουν μέ

δυσπιστία. Σεβόμενος αότή τήν συγκράτηση, τήν έπίφαση

σκληρότητας πού διαφύλασσε ό Καραμανλης στή ζωή

του, δέν θά διηγηθω συγκεκριμένα περιστατικά των

όποίων ύπηρξα ό ίδιος αύτόπτης μάρτυς καί πού μαρτυ-

-31-



ροϋν τόν εντονο συναισθηματισμό, πού έπιμελως άποκρύ

πτει ό Καραμανλής, διότι αυτό τοϋ έπιβάλλει τό χρέος του

άπέναντι τοϋ κάπως πρωτόγονου ελληνικοϋ περιβάλλον

τος.

'Ένα μόνο μοϋ έπιτρέπεται νά πω, γιατί αυτό, αν καί δέν

ημουνα αυτόπτης μάρτυς, τό εΙδαν όμως πολλοί αλλοι.

'Όταν άποχωρώντας άπό τόν πολιτικό στίβο θέλησε στό

τελευταίο ύπουργικό συμβούλιο, τόν Μάϊο τοϋ 1980, μέ λίγα λόγια ν' άποχαιρετήση τούς ύπουργούς, δέν τό

κατώρθωσε, διότι καταλήφθηκε άπό λυγμούς καί εφυγε

άμίλητος καί δακρυσμένος.

Καθώς εΙναι πολύ φειδωλός σέ κάθε έξομολόγηση πού

άφ?ρα τήν προσωπική του ζωή, κρυφός σέ ό,τι εΙναι άπό

λυτα δικό του, κανείς δέν μπορεί νά ξέρη πως θά διαπλάσ

σονταν ό χαρακτήρας του αν βρίσκονταν στό δρόμο του

ενα άλλο πρόσωπο, πού θά δενόνταν μαζί του μέ όλους

τούς δεσμούς πού δένουν άνθρωπο μέ άνθρωπο καί πού θά

κατώρθωνε νά έκμαιεύση άπό μέσα του, άσφαλως μέ ύπο

μονή καί μόχθο πολύ, όσα πλούσια σέ ψυχισμό εμειναν

εφτασφράγιστα μέσα του γιά πάντα, γιατί μόνος του δέν

μποροϋσε η δέν ηθελε νά τά φανερώση.

Ή μοίρα του τοϋ έπέβαλε ν' άποκτήση, πέρα άπ' ό,τι

τό χρειάζονταν οΙ περισσότεροι ανθρωποι, αυτή τή

δύναμη τής σιωπής καί τής συγκράτησης. • Η δύναμη όμως αύτή τής σιωπής παρακολουθείται συχνά καί άπό μιά

άδυναμία. 'Επιδιώκεται καί σέ περιπτώσεις που ή άποσιώ

πηση ειναι άδύνατη, είτε άπό τή φύση τοϋ πράγματος, είτε

άπό τή φύση τοϋ 'Έλληνος. Καί τότε ή άποσιώπηση παίρ

νει τήν 1tαραπλανητική δψη τής κρυψίνοιας. 'Όλοι ύπο-

-32-



πτεύονταν τό dποσιωπούμενο καί μή γνωρίζοντας τί dKptβως ε{ναι, του δίναν παραμορφωτικές καί κάποτε έπικίνδυ

νες ερμηνείες. • Η δύναμη τής σιωπής Ε-χει δυστυ-χως τά όριά της.

Κάθε άνθρωπος μέ ΨU-XΙKό βάθος φυλάει μιά περιο-χή

Δποκλειστικά γιά τόν έαυτό του, όπου κανένας τρ{τος δέν

μπορεί νά είσδύση καί όπου έν τούτοις κρύβονται τά βασι

κώτερα -χαρακτηριστικά του .• Από τη συνδρομή πολλών εΙκασιων προσπαθεί ό βιογράφος νά μαντέψη τΙς Δπόκρυ

φες αύτές πηγές τής προσωmκότητας, πού ό-χι πολύ σπά

νια μένουν άγνωστες Δκόμη καί στόν ίδιο τόν {ίνθρωπο

πού τίς κρύβει Δπό τόν ίδιο τόν εαυτό του.

Μιά ψυ-χή dνθρώπου μέ μεγάλο βάθος Ε-χει πολλά έπί

πεδα, όπως ο{ κουίντες μιας μεγάλης θεατρικής σκηνής.

Ή διείσδυση σέ αύτό τό μεγάλο βάθος γίνεται δυσκολώ

τερη έκεί όπου, όπως στόν Καραμανλή, προβάλλεται μιά

περίτε-χνη άμυνα γιά τή διαφύλαξη τής μυστικότητας

αύτου του ψυ-χικου βάθους.

Τό άποτέλεσμα αύτης της συμπεριφορας εΙναι άκόμη

πιό μεγάλη μοναξιά, dλλά καί πιό μεγάλη δύναμη dπέ

ναντι των άλλων άνθρώπων . • Αλλά βέβαια ύπάρ-χουν καί τά δυσμενή dποτελέσματα:

'ιΊ Ελλειψη εΙλικρίνειας dπό μέρους των άνθρώπων πού δέν

ξέρουν, όταν του μιλουν, σέ τί εδαφος προ-χωρουν καί τ{

άντιδράσεις μπορεί νά συναντήσουν, Δλλά καί 'ιΊ δυσπι

στία, ή κα-χυποψία μπροστά στήν αΙνιγματικότητα του

κλειστου στόν εαυτό του Δνθρώπου . • Η μοναξιά του Καραμανλη δέν όφείλεται μόνο στίς

περιστάσεις, ούτε διότι {ίθελά του, άπό -χαρακτήρα, δέν

-33-



θέλει νά φανερώση τόν tσωτερικό του κόσμο, καί δχι μόνο

τίς πολιτικές του σκέψεις, πού α~τό δικαιολογεΤται, άλλά

καί τά αΙσθήματά του, ~ξω άπό κάθε πολιτική σκοπιμό

τητα. • Οφείλεται στόν ίδιο τόν tαυτό του. • Ενσυνείδητα, θεληματικά, lXEt πλάσει τήν tμφάνισή του, δπως τήν

1\θελε, προμελετημένα' έμφάνιση πού κρατα τόν τρίτο σέ

άπόσταση, αύστηρή κα{ δταν μοιάζη νά εlναι δλο φιλο

φρόνηση καί οΙκειότητα. Δέν θέλει τίποτε πού θά ξέφευγε

άπό μέσα του νά χαλάση τήν εΙκόνα τοϋ tautoi) του, δπως τή θέλει ό ίδιος νά παρουσιάζεται στούς άλλους.

-34-



Δ. • Η dπόσταση

• Η δύναμη τής σιωπής εχει κατά κανόνα ~να σχεδόν ιiπαραίτητO συνοδό - τήν ιiπόσταση .• Ο Νίτσε μιλά γιά τό πάθος τής ιiπόστασης, "Das Pathos der Distanz". 'Όπως ή σιωπή, εlναι κα! ή ιiπόσταση ενα γνώρισμα δλων

των δυνατων ιiνθρώπων. Πρό παντός των φιλοσόφων καί

των πολιτικων .

• Ο Καποδίστριας, δ Τρικούπης κα! δ Καραμανλής κρατουσαν τούς ιiνθρώπoυς σέ ιiπόσταση .• Η εύπροσηγορία κα! ή εύγένεια δέν ~φταναν ποτέ νά συγκαλύψουν αύτήν

τήν ιiπόσταση .• Ο συνομιλητής τους, όποια έξέλιξη καί ιiν εΙ χε πάρει δ διάλογός τους, εφευγε μέ τό αίσθημα δτι δ

ιiλλoς τόν κοίταζε ιiφ' ύψηλου, δχι ιiπό ύπεροψία " κουφότητα, ιiλλά ιiπό μιά συναίσθηση ύπεροχής, πού καί σ'

έκείνον έπιβάλλονταν. 'Έτσι δ δεσμός μέ τό συνομιλητή

τους ήταν δ σεβασμός, δ θαυμασμός, άλλά δέν εΙ χε τή

συναισθηματική ζεστασιά πού καταργεί τήν ιiπόσταση.

Αύτό τό μή κρυπτόμενο χαρακτηριστικό συναίσθημα

ύπεροχής συνδέεται μέ μιά φυσική ιiρισΤOKραΤΙKότητα,

βαθύτερη ιiπό έκείνη πού δίνει ή έπίγνωση τής καταγωγής,

ιiλλά καί μέ κάποια αύστηρότητα ιiπέναντι των συνανθρώ

πων.

'Έξω ιiπό τήν • Ελλάδα αύτή ή ιiπόσταση πού τηρεί δ Καραμανλής συνδυασμένη μέ ενα αόστηρό μέτρο σέ κάθε

διατύπωσή του, τόν έπιβάλλει στόν συνομιλητή του παρ'

δλη τή δυσχέρεια πού ~χει νά έκφράζεται στή γλωσσα του.

Αύτή ή γλωσσική ιiδυναμία ξεπερνιέται άπό τήν ούσία

-35-



τών έκφραζομένων καί άπό τήν αυτοπεποίθηση πού του

δίνει τό συναίσθημα ότι κυριαρχεί τό θέμα γιά τό όποίο

μιλα. Μιά γαλλική έφημερίδα πολύ χαρακτηριστικά

lγραφε γιά τόν Καραμανλή, ότι εΙναι ~νας έπαρχιώτης πού

κινείται μέ ανεση πρίγκηπος στούς διεθνείς πολιτικούς

κύκλους.

, Εδώ θέλω νά άναφέρω, όπως ό ίδιος ό Καραμανλής μου τήν περιέγραψε, μία σκηνή πού εΙχε μέ τόν Ντέ Γκώλ,

όταν συναντήθηκαν γιά πρώτη φορά στό Παρίσι τό 1961. 'Ο στρατηγός, άφου τόν ώδήγησε στό γραφείο του,

κάθησε σέ μία πολυθρόνα καί χωρίς νά προτάξη καμμία

φιλοφρόνηση του εΙπε: «Σας άκούω, Κύριε Πρωθυπουργέ,

τί θέλετε;» . Ο Καραμανλής lκπληκτος, άλλά καί ώργισμένος, του άπάντησε: «' Εγώ; δέν θέλω τίποτα' έκτός αν

θέλετε έσείς πού μέ καλέσατε» .• Ο Ντέ Γκώλ κατάλαβε ότι στραβοπάτησε καί του εΙπε μέ προσήνεια: «. Εννοώ, Κύριε

Καραμανλή, πώς θέλετε ν' άρχίσουμε τή συζήτηση». Ή

ύπερήφανη άπάντηση του Καραμανλή έντυπωσίασε τόν

στρατηγό καί εκτοτε εγιναν καλοί φίλοι.

Μία παρόμοια σκηνή εΙχε ό Καραμανλής καί μέ τόν

Σμίτ, ό όποίος κατά τήν πρώτη συνάντησή του μέ τόν

Καραμανλή στή Βόννη τό 1975, έπεχείρησε νά συνδέση τό θέμα τής έντάξεως τής Έλλάδος στήν ΕΟΚ μέ τήν έπά

νοδό της στό ΝΑΤΟ. Ό Καραμανλής άντέδρασε ζωηρά

καί δέν δίστασε νά του πη ότι άφου ή Γερμανία, πού δύο

φορές άνεστάτωσε τήν Εύρώπη, βρίσκεται στήν Εύρω

παϊκή Κοινότητα, εΙναι άπαράδεκτο νά μήν γίνεται δεκτή

σ' αύτήν ή Έλλάς. Άπό τήν lντονη αυτή άντίδραση ό

Σμίτ αΙφνιδιάστηκε καί τελικά δέχθηκε νά άποσυνδέση τά

-36-



δύο θέματα καί νά γίνη, έν συνεχεί~, καί ~νας άπό τούς πιό

καλούς φίλους του Καραμανλή.

Στήν 'Ελλάδα όμως, όπου δύσκολα έKτιμίiται ή ύπε

ροχή του dλλου, ή άπόσταση πού αύτόματα βάζει ό Καρα

μανλής μεταξύ αύτου καί του συνομιλητή του, δέν ξέρω dv ώφελή ή βλάπτη. 'Ο 'Έλληνας ζητάει οΙκειότητα μέ τήν

~ννoια κάποιας Ισοτιμίας, ένω γιά νά σταθή έκεΙ πού πρέ

πει χρειάζεται πειθαρχία, δύο πράγματα πού συχνά δέν

συμβιβάζονται.

'Ο Καραμανλής εΙδικώτερα στερεΤται άπό τά έλαττώ

ματα πού σαγηνεύουν τό πλήθος των' Ελλήνων. "Αν καί

άπό μικροαστική προέλευση, γέννημα καί θρέμμα ένός

μακεδονικου χωριου, μέσα του κρύβεται ενας dκαμπτος

άριστοκράτης.

Συχνά θυμίζει τήν περίφημη σκηνή του «Κοριολανου»

του Σαίξπηρ, όταν άναγκάζουν ο{ πολιτικοί του φίλοι τόν

Κοριολανό, προκειμένου νά έκλεγή ύπατος, νά κολακεύη

στήν • Αγορά τής Ρώμης τούς ψηφοφόρους του καί μέ μιά προσποιημένη ύπομονή νά τούς δίνη ύποσχέσεις. Ξαφνικά

όμως ό Κοριολανός άηδιάζει μέ τό θέατρο πού τόν άνάγκα

ζαν ο{ φίλοι του νά παίξη, θυμίζει στούς ψηφοφόρους πού

τόν περιζώνανε ότι αύτός εσωσε τή Ρώμη, άπορρίπτει μέ

όργή τά προεκλογικά τους αΙτήματα, τούς παρατίi καί φεύ

γει. 'Ο Καραμανλής εΙναι φύσει πατρίκιος σάν τόν Κοριο

λανό καί συχνά άντιδρίi σάν τόν άγέρωχο ΡωμαΤο.

Θά άναφερθω σ' ενα χαρακτηριστικό περιστατικό. Στίς

έκλογές του 1958 ό Καραμανλής έξεφώνησε στό Βόλο ενα λόγο πού προκάλεσε ένθουσιασμό. "Οταν τελείωσε τό

-37-



λόγο του κα{ άποσύρθηκε στό δωμάτιο, οΙ ύποψήφιοι τής

περιοχης τόν παρακάλεσαν νά πη κάτι τό ένθαρρυντικό

γιά τή ρύθμιση τών δανείων πού εΙχαν δοθη στούς σεισμό

πληκτους της Θεσσαλίας κα{ οΙ όποΙοι ζητουσαν τή δια

γραφή των .• Αντ' αύτου δ Καραμανλης βγήκε ξανά στό μπαλκόνι καί τούς εΙπε: «οι πολιτευταί σας μου ζήτησαν

νά σας πώ κάτι γιά τά δάνεια τών σεισμοπαθών. Λοιπόν' τά

δάνεια αότά θά τά πληρώσετε έξ όλοκλήρου. Γιατί αν μετά

άπό 2.., 3 χρόνια ~χωμε καινούργιες θεομηνίες, που θά βρώ τά χρήματα νά τίς άντιμετωπίσω;» ΟΙ άκροατές του πρός

στιγμήν εμειναν σιωπηλοί. Μετά δμως ξέσπασαν σέ χει

ροκροτήματα.

Τό ίδιο εκαμε καί στΙς Σέρρες μιλώντας γιά τά άγροτικά

χρέη, τών όποίων τή διαγραφή ύπόσχονταν οΙ άντίπαλοί

του . • Ο Καραμανλής ξέρει τό μειονέκτημά του αύτό καί

πασχίζει νά έλέγξη τίς άντιδράσεις του καί νά δώση τήν

έντύπωση της Ισοτιμίας στόν συνομιλητή του, άκόμη καί

της οΙκειότητας. που καΙ που, μέ τή δύναμη πού εχει νά

πειθαρχη τόν έαυτό του σέ κάθε περίσταση, αύτό τό

κατορθώνει. Συνήθως δμως άπέναντι ή μεγάλων κα{ τρα

νών ή μικρών καί άσήμαντων, μέ δση καλή θέληση καί αν

καταβάλη, δταν Ιδίως ή κουβέντα παρατραβάη, ξεσπάει ό

Κοριολανός, ή Ισοτιμία, σάν κάτι ψεύτικο, άποτινάζεται

καί ξεπροβάλλει ή ύπερέχουσα προσωπικότητα πού tmβάλλει τή σκέψη καί τή βούλησή της .

• Ο έλληνικός δμως λαός εΙναι αμαθος άπό τέτοια

αύστηρά άντικρύσματα. ΕΙναι άπό χρόνια χαϊδεμένος

λαός άπό τούς αρχοντές του. Καθώς δέ οΙ πιό πολλοί

-38-



'Έλληνες ~χoυν τή μόνιμη ψευδαίσθηση τής ύπεροχής

τους, πληγώνονται κάθε φορά πού τούς τήν άρνοϋνται. Σέ

αύτό τό σημείο μεγάλες εΙναι οΙ όμοιότητες τοϋ Καρα

μανλή μέ τόν Καποδίστρια καί τόν Τρικούπη. Πλήρωσαν

καί αύτοί τήν ελλειψη των έλαττωμάτων πού συνιστοϋν

τήν άπαραίτητη στούς "Ελληνες δημαγωγία.

ΕΙναι διασκεδαστικό νά παρατηρής τόν "Ελληνα στήν

άγορά, στόν Τύπο, στό Κοινοβούλιο, νά τρέχη γιά ν'

άκούση τήν άλήθεια, ένω στή πραγματικότητα δέν ζητα νά

άκούση παρά δ,τι τοϋ άρέσει ~ τόν βολεύει. . Μπροστά σέ αύτήν τήν άξίωση δύο στάσεις εΙναι δυνα

τές, ή θωπεία ή ή άπόσταση .• Η θωπεία, δταν εΙναι περίτεχνη, κάποτε σώζει. Παρασύρει τόν λαό στόν καλό δρόμο.

Συχνά δμως όδηγεί στήν καταστροφή. Ή άπόσταση τόν

λαό δέν τόν βλάπτει ποτέ. Βλάπτει δμως συχνά έκείνον

πού τήν τονίζει, διότι πραγματικά ύπερέχει.

Ό Νίτσε μιλώντας, δπως εΙπα, γιά τό «πάθος τής άπό

στασης>., τήν άναγνωρίζει ώς γνώρισμα τοϋ άνώτερου

άνθρώπου.' Η άπόσταση στόν Καραμανλή εΙναι άποκύ

ημα τής ψυχοσύνθεσής του. Δέν τήν ζητάει' τοϋ εΙναι

δοσμένη. Καί εΙναι βαρύ τό τίμημα πού πληρώνει γι'

αύτήν. Διότι ύπάρχουν μερικοί συνήθως έξέχοντες ιiνθρω

ποι, τούς όποίους οΙ συνάνθρωποί τους τούςτιμωροϋν. δχι

γιά τά έλαττώματά τους, άλλά γιά τίς άρετές τους.

Στούς έπαίνους ό Καραμανλής εΙναι φιλάργυρος. 'Όταν

πάη νά πή ~ναν καλό λόγο, κάτι τόνο σταματα. 'Έχει τήν

έπιθυμία νά έπαινέση άλλά άπό μιά ύπερβολική καί συχνά

άδικαιολόγητη άξιοπρέπεια συγκρατείται. Φοβαται μήπως

δημιουργήση τήν έντύπωση τής κολακείας πού περιφρο-

-39-



νεί βαθύτατα άκόμη καΙ όταν δέν ιiντιδρα ... Οσο γιά τίς έπιτιμήσεις, προσπαθεί νά συγκρατηθη, άλλά συνήθως δέν

τό κατορθώνει. • Εδω πάλι κάποτε ξεσπάει ό Κοριολανός. Πόσο όμως δικαιολογημένο ήτανε αυτό τό συναίσθημα

της ύπεροχης καΙ στούς τρείς αυτούς άνδρες πού άνέφερα!

πως νά μήν ξεχειλίζη ή ύπεροχή του Καποδίστρια μπρός

στήν έλλειψη πολιτικης συνειδήσεως των κοτσαμπάση

δων της 'Ύδρας καί της Μάνης καί τήν έλλειψη πολιτικης

κρίσης των όπλαρχηγων; πως νά μήν τούς βλέπη όλους

αυτούς - παρά τόν ήρωϊσμό τους - άπό ψηλά καί άπό

μεγάλη άπόσταση; πως νά μή δικαιώση κανείς τόν Τρι

κούπη, όταν έγινε ιiντίπαλός του, στά σπουδαιότερα χρό

νια της πολιτικης του σταδιοδρομίας, τό πρότυπο της

δημαγωγίας, ό Δεληγιάννης, ό προικισμένος μέ όλα' τά

χαρίσματα πού σαγηνεύουν τό λαό; πως νά μήν δυναμώνη

μέσα του τό συναίσθημα της άποστάσεως πού χώριζε

αυτόν άπό όλους τούς άλλους της έποχης του, ~να συναί

σθημα πού δυσκολώτατα κρύβεται καί πού όταν, μέ καλή

θέληση κρύβεται γιά καιρό, κάποια στιγμή ξεπετιέται ιiπό

μιά ρωγμή; πως νά χωρέση στά κοινά καλούmα ή ιiπα

στράπτουσα φυσιογνωμία ένός Βενιζέλου, πού τόση στά

θηκε ή έπιβολή της, ώστε δεκαετίες μετά τό θάνατό του νά

προσδιορίζη τήν πολιτική τοποθέτηση χιλιάδων Έλλή

νων. πως νά μήν εχη συνείδηση της ύπεροχης του ό

Καραμανλης καί πως νά μήν α{σθάνεται ό κάθε συνομιλη

τής του αυτήν τήν ύπεροχή της προσωπικότητας ιiπέναντι

των ιiντιπάλων του, ιiφoϋ ήταν όχι μόνο εντονη άλλά καί

εκδηλη; Μιά ύπεροχή πού στούς ιiνώτερoυς έμπνέει θαυ

μασμό καί στούς κατώτερους ιiνθρώπoυς φθόνο.



Αύτό τό «πάθος της άπόστασης» παρουσιάζει μιάν άξιο

πρόσεκτη γιά τήν ψυχολογία του Καραμανλή Ιδιοτυπία,

στίς σχέσεις πού gXEt μέ τήν οΙκογένειά του καί τούς στενώτερους φίλους του .

• Ο δεσμός του Καραμανλη μέ την οΙκογένειά του

ύπηρξε στενώτατος. Μέ τό θάνατο του πατέρα του, εΙκοσι

πεντάχρονος, gγινε, δπως πρίν άνέφερα, δ pater familias καί θυσίασε τά νιάτα του καί έν μέρει καί τίς σπουδές του

γιά νά παντρέψη τρείς άδερφές καί νά σπουδάση τρία

άδέρφια. ΕΙναι ν' άπορη κανείς πώς δέν συνετρίβη κάτω

άπό αύτό τό βάρος, γιά νά καταντήση ~νας κοινός βιοπα

λαιστής. Μας εΙναι δύσ1COλO έμείς πού τόν γνωρίσαμε

άργότερα τριανταπεντάρη νά τόν φαντασθοϋμε κυριολε

κτικά άναλισκόμενο σέ ενα σκληρό βιοπορισμό, ένώ,

κατά πασα πιθανότητα, ήξερε άπό τότε δτι ήταν πολύ δψη

λότερος δ προορισμός του. 'Αλλά καί σέ αύτό τό ζήτημα

κυριάρχησε δ μεγάλος θεός του, τό Χρέος. . UΥστερα άπό τόσες θυσίες θά ήταν φυσικό άργότερα,

δταν άνέβηκε τά σκαλιά τής έξουσίας, νά ~δειχνε τήνίδια

φροντίδα γιά δλη του τήν οΙκογένεια. 'Εδώ δμως παρεμ

βάλλεται τό πάθος τής άπόστασης .• Ως δ.πλός θνητός ήταν Ιδανικός συγγενής. Μόλις δμως άρχισε νά άσκη δημόσιο

λειτούργημα, τούς άπομακρύνει άπό κοντά του. Δέν άρκέ

σθηκε νά μήν τούς εύνοήση. Μαλλον, ίσως καί άθελά του,

νά τούς ζημίωσε στήν Ιδιωτική τους ζωή. Σάν νά ήταν ό

Καραμανλής διπλός: ό Καραμανλής συγγενής, φίλος,

άνθρωπος καί ό Καραμανλής δημόσιος λειτουργός. Μόλις

γίνη φορεύς έξουσίας, δλοι οΙ δικοί του έντάσσονται στό

άνώνυμο πλήθος. Τούς κρίνει καί τούς ζυγίζει σάν νά του

-41-



i'jtav dyvωστοι πολίτες. Δέν άποκλείω νά τούς κρίνη κα! αύστηρότερα .• Ο διαχωρισμός ε{ναι άπόλυτος, σέ σημεΤο πού νά 6,ποτελ'" ~να 6,ξιομελέτητο ψυχολογικό φαινόμενο . ., Αν μερικοί δικοί του προκόψανε, στόν έαυτό τους τό χρωστανε δχι στήν εσνοια του Καραμανλ"'. Καί dv τιμήθηκαν 6,π' αύτόν, δέν τό ~Kανε άπό οΙκογενειακό φίλτρο,

άλλά διότι αύστηρά κρίνοντάς τους, τούς θεώρησε χρήσι

μους καί dξιους κάποιας διάκρισης. Τό Ιδιο Ισχύει καί γιά

τούς προσωπικούς του φίλους . • Ασφαλώς λάθεψε σέ κρίσεις του γιά πρόσωπα. Μερικά

προσόντα ~τυχε νά τόν tvτυπωσιάζουν κακως περισσότερο

άπό dλλα. Καί ~τσι ή έπιλοΥή του νά 1(τανε λανθασμένη.

"Οχι δμως άπό συναισθηματισμό, 6,λλά άπό λαθεμένη

κρ{ση. Τή σωστή 1( τή λαθεμένη άπόφαση τήν ~βγαλε ό Καραμανλής - κυβερνήτης, δχι ό Καραμανλ"'ς - dνθρωπος πού ~xει τελείως έκτοπισθ",.

Πάντως αότό τό πάθος της άπόστασης δυσκόλεψε τόν

Καραμανλ'" στη άπόκτηση χρήσιμων φίλων. "Ισως βέβαια

νά τόν 6,πάλλαξε άπό πολλές βλαπτικές φιλίες πού άνα

πτύσσονται γύρω άπό τούς Ισχυρούς, άλλά μερικούς καλο

προαίρετους άσφαλως τούς πλήγωσε.

-42-


Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΙ ΚΑΙ Ο ΜΕΣΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΣ

Ε. Συναισθηματισμός

Δέν πρέπει δμως νά νομισθη πώς ό Καραμανλης δέν f-χει

καί lva πλούσιο συναισθηματικό κόσμο. Καταλαβαίνω πώς δσοι δέν γνώρισαν τόν Καραμανλη άπό κοντά

δύσκολα μπορεί νά πιστέψουν δτι εΙναι τύπος συναισθη

ματικου άνθρώπου. Καί δικαιολογημένα, διότι ό ίδιος συμ

πιέζει καί κρύβει τά συναισθήματά του γιά νά φαίνεται

άνώτερος άπό τίς άδυναμίες πού συνήθως προκαλουν οΙ

συναισθηματισμοί. ''Ως fva σημείο αύτό εΙναι σωστό . • Αλλά στόν Καραμανλη ό συναισθηματισμός ύπάρ-χει.

Μόνο πού ε{ναι κρυφός καί πειθαρ-χημένος. Καμμιά άπό

φαση δέν λαμβάνεται άπό συναισθηματικούς λόγους στό

δημόmο βίο. Τό βαθύ αισθημα εύθύνης πού τόν κατέ-χει

δέν του έπιτρέπει νά κάνη, γιά συναισθηματικούς λόγους,

παρα-χωρήσεις ή έπιλογές. UQταν δμως δ,τι '" λογική

σκέψη ύπαγορεύει συμπίπτη μέ δ,τι τό αίσθημά του ποθεί,

τότε καί μόνο τότε dφήνει τόν συναισθηματικό του κόσμο

νά φανη. Σέ σπάνιες περιπτώσεις συμβαίνει αύτή'" άγαθή

συγκυρία, καί τότε dνοίγεται ό μέσα του κόσμος καί βλέ

πομε lvav Καραμανλή πού λίγοι γνώρισαν καί ίσως λίγοι θά mστέψουν δτι ύπή ρξε τέτοιος πραγματικά.

Καί έπειδή δημόσια καί στούς πολλούς φανερώνεται

μόνο ό Καραμανλης κυβερνήτης καί Ε-χει δημιουργηθή '" έντύπωση δτι πρόκειται γιά fvav άνθρωπο συναισθηματικά στεγνό καί σκληρό, φοβάμαι πώς καί οΙ Ιστορικοί του

μέλλοντος θά περιπέσουν σέ αύτή τήν πλάνη. Γι' αύτό

σάν αύτόπτης μάρτυς θέλω νά τονίσω δτι ό συναισθηματι

κός κόσμος του Καραμανλή, τόν όποίο καταπνίγει στό

-43-



δημόσιο βίο, γιά νά εlναι dπόλυτα dμερόληπτος στίς κρί

σεις του, εlναι πλούσιος καί δυνατός καί dποτελεi κατόρ

θωμα δτι τόν δαμάζει διαρκώς γιά νά προστατεύση τήν

dντικειμενικότητα τών 'άποφάσεών του. Προσωπικά πι

στεύω πώς μιά άπό τίς αΙτίες τής βαθειας καί μόνιμης

μελαγχολίας του εlναι πού καταδικασμένος νά εΙναι έπί

χρόνια καί συνεχώς δ Καραμανλής - κυβερνήτης, 6 αόστηρός καί σκληρός, δέν του χάρισε'" μοΙρα τήν ευτυχία νά

ξανοιχθή καί δ Καραμανλής - dνθρωπος μέ τόν ~ντoνo

συναισθηματισμό του.

'Όλα αυτά τά στοιχεΙα συντρέχουν καί μπορώ νά πώ

πώς συναποτελουν τά ~ντoνα χαρακτηριστικά τής φυσιο

γνωμίας του, τή μοναξιά, τή σιωπή, τήν άπόσταση καί τόν

πειθαρχημένο συναισθηματισμό.

'Η φυλάκιση μέσα του τών αΙσθημάτων του όφείλεται

καί στήν όρθή παρατήρησή του δτι έδώ στόν τόπο μας 6 συναισθηματισμός προδίδει άδυναμία καί εΙναι κάτι κατώ

τερο άπό τήν dνδρική σκληρότητα καί ψυχρότητα. Γι'

αυτό καί στά στενά περιθώρια δπου μπορουσε, dκίνδυνα

άπό τέτοιο ψόγο, νά έκδηλώση τή συγκίνησή του δ Καρα

μανλής εΙναι πάντα έκλεκτικός. Πολύ λίγοι γι' αυτό εΙναι

οΙ άνθρωποι πού εlδαν στό βάθος της ψυχής του τό

καθαυτό άνθρώπινο στοιχείο καί αυτοί γιά τΙς λίγες στι

γμές πού άφησε άνοιχτά τά παράθυρα καί τίς πύλες του

πύργου δπου εχει καταδικάσει τόν tαυτό του νά ζή φυλακι

σμένος.

ΜπορεΙ τά φιλιά πού μοιράζει σέ παιδιά κατά τίς έπίση

μες ύποδοχές νά άποτελουν μιά τυπική χειρονομία πού

1<"ιl.νoυν δλοι οΙ πολιτικοί Ί')γέτες σέ τέτοιες περιστάσεις,

-44-



άλλά ξέρω πώς ύπάρχουν άλλες στιγμές, εξω άπό τή δημο

σιότητα, δπου έκδηλώνει τήν άγάπη του γιά τά παιδιά πού

τά βλέπει άπονήρευτα καί άπαλλαγμένα άπό τήν ύποκρι

σία των μεγάλων. Φαίνεται νά τόν άναπαύη τό παιδικό

τιτίβισμα, ύστερα άπό τούς κρωγμούς του πολιτικου στί

βου.

Γενικά λίγοι γνωρίσανε τό συναισθηματικό του κόσμο,

αύτόν πού φανερώνεται μονάχα σέ μεγάλες ώρες γιά λίγο

καί γιά λίγους. Χαρακτηριστικό εΙναι τό παρακάτω άπό

σπασμα μιας έπιστολης πού μου εστειλε ό Καραμανλής

άπό τό Παρίσι τό 1964:

«Τό γράμμα σου μέ συνεκΙνησε. ΚαΙ μέ συνεκΙνησε καΙ διότι

προήρχετο άπό δοκιμασμένο φΙλο, dλλά καΙ διότι τό tδέχθην

σέ μιά περίοδο πού κάθε τι πού μου θυμίζει τήν • Ελλάδα μέ συγκινεί μέχρι δακρύων. ΑΙσθάνομαι τόσο πολύ συνδεδεμένος

μέ τόν τόπο μου καΙ τούς άνθρώπους του, ώστε νά μου εΙναι

δύσκολο νά ζήσω μακρυά τους.

Δέν μπορείς νά φαντασθης πόσο εΙναι όδυνηρό γιά έναν

πολιτικό νά άποφασlση νά τερματΙση τή σταδιοδρομlα του καί

νά άποχωρισθη άπό εναν κόσμο δλόκληρο μέ τόν δποίον τόν

συνέδεσαν KOZVOI άγώνες καΙ παντός είδους ψυχικοl δεσμοΙ

Άποχωρlζεσαι άπό εναν φfλo σου ή καΙ άπό τήν ύπηρέτριά

σου άκόμη, καΙ σου χρειάζεται καιρός νά τό συνηθΙσης. Κατα

λαβαίνεις τΙ σημαίνει αύτό στό πολλαπλάσιο. ΚαΙ γίνεται όδυ

νηρότερο όταν τό άποφασΙζης μέ Ιδική σου πρωτοβουλΙα

παρά όταν άποστρατεύεσαι άπό τό λαό, άφου ύποστης τάς

πικρfας καΙ ταπεινώσεις πού εΙναι ή μοίρα παντός πολιτικου.

ΦαΙνεται ότι στήν πολιτική τό νά Αγκαταλείψης εΙναι σκληρό-

-45-



τερο dπό τό νά Αγκαταλειφθης. 'Ίσως διότι στήν πρώτη περl

πτωση προκαλείς δ ίδιος τή δοκιμασlα, tνώ στή δεύτερη τήν

ύφΙστασαι».

-46-



ΣΤ. Ύπομονή καί tnLEiKELQ

"Ο ψυχικός κόσμος του Καραμανλή παρουσιάζει καί

τήν άκόλουθη Ιδιομορφία. WΟπως σημείωσα, ~χει μιάν

όψη, - πού έμένα μου φαίνεται έπιφανειακότερη - σκλη

ρότητας, βιαιότητας, αύταρχικότητας. Σέ τουτο συμβάλ

λει καί ή ζωηρότητα των άντιδράσεών του, όταν δέν εΙναι

μέ ξένους καί πρό παντός όταν εΙναι μέ οΙκείους. Πίσω

όμως άπό αότήν τήν έμφάνιση πού έμπνέει, κάποτε καί

σκόπιμα, στούς ύφισταμένους του δέος, ζή μιά πολύ

άνθρώπινη καί βασανισμένη ψυχή, πού τρέφει μιά άντιπά

θεια πρός τή βία καί άγαπa την ήπιότητα καί τή σύνεση

πού φανερώνεται στίς μεγάλες του άποφάσεις. Αότή ή

σκληρή έμφάνιση εΙναι μιά αμυνα έναντίον του έλληνικου

περιβάλλοντος πού συχνά χρειάζεται αότή τή συμπερι

φορά, γιά νά άποφευχθή ή συνηθισμένη άταξία καί άνεμε

λιά. Δέν άποκλείεται αότή ή σκληρή όψη νά τρoφoδoτi'j

ται καί άπό τήν ~μφυτη πεποίθηση ύπεροχής πού αύτό

ματα καί χωρίς καμμιά πρόθεση μείωσης των γύρω του

έκχέεται άπό τόν Καραμανλή. 'Έτσι, άνθρωποι, πού δέν

τόν ξέρουν κατά βάθος, θίγονται ιiντ{ νά τόν καταλαβαί

νουν καί άντί νά βλέπουν πόσο διαφέρει τό σύνολο του

ψυχικου του κόσμου άπό αότές τΙς λιγώτερο σημαντικές,

λιγώτερο βασικές του έκδηλώσεις.

"Ένα κλtμα πειθαρχημένης μετριοπάθειας χαρακτηρίζει

όλη του τήν πολιτική τροχιά. 'Έχοντας ζήσει τά δεινά του

έθνικου διχασμου, τά δεινά πού σέ όλη τήν Ιστορία μας,

παληά καί νέα, προκάλεσε ή όξύτητα των πολιτικων

παθων, καί μέ τή σκέψη του άλλά καί μέ τά αΙσθήματά του,

-47-



μέ όλο του τό εΙναι πάσ'Χισε νά μήν όξύνη καταστάσεις

άκόμη καί όταν οΙ άντίπαλοί του τόν προκαλουσαν, άκόμη

καί όταν μπορουσε νά συγκινήση, νά φανατίση καί νά

άποκομίση πρόσκαιρα πολιτικά όφέλη άπό μιά εκτρά

'Χυνση της συμπεριφοράς του. Προτίμησενά άκολουθήση

μέσυνέπεια τό δρόμο της πραότητας, ενα δρόμο άλαμπη,

πού δέν συγκινεί καί συ'Χνά τούς πολλούς, τούς παθιασμέ

νους, τούς άπογοητεύει.

Γιά νά εξάρω αδτό τό 'Χαρακτηριστικό της μετριοπά

θειας, θέλω εδώ νά θυμίσω πώς, όταν επέστρεψε πανίσ'Χυ

ρος άπό τή Γαλλία, άπέφυγε νά dναφερθη στό παρελθόν,

άν καί θά μπορουσε νά κατηγορήση τούς άντιπάλους του,

τόσο γιά τήν πολιτική πού ώδήγησε dπό λάθη δικά τους

στήν πτώση της δημοκρατίας, όσο καί στίς άνέντιμες διώ

ξεις πού εl'Χαν εξαπολύσει εναντίον του κατά τή διάρκεια

της άπουσίας του. Καί Ο'ΧΙ μόνο άπέφυγε νά τούς καταλσ

γίση εύθυνες, άλλά πολλούς τούς δέ'Χθηκε άργότερα ώς

συνεργάτες του.

Κάτω λοιπόν άπό τόν σκληρό φλοιό ύπάρ'Χει ό άληθινός

ανθρωπος πού δέν επιτρέπεται νά κρίνεται άπό τά στιγμι

αία ξεσπάσματα Ί'( άπό τήν εμφυτη καί δικαιολογημένη

πεποίθηση της ύπεΡο'Χης του, τουλά'Χιστον στό 'Χώρο της

πολιτικης, άλλά πού πρέπει νά κρίνεται dπό τήν άρχουσα

γραμμή της πορείας πού άκολουθεί από τότε πού εγινε

άρ'Χηγός ώς σήμερα . • Ο Καραμανλης αντιμετώπισε μέ ψυχραιμία τίς πρώτες

άντιδράσεις πού έκδηλώθηκαν στούς κόλπους του Συνα

γερμου, όταν ανέλαβε τό 1955 τήν πρωθυπουργία, καί απέτρεψε στή φάση αύτή'τήν διάσπαση του κόμματος .• Αντι-

-48-



μετώπισε μέ έπιείκεια τούς άντάρτες του κόμματός του τό

1958 καί τούς δέχτηκε άργότερα ώς στενούς του συνεργάτες. Μέ ψυχραιμία έπίσης άντιμετώπισε τίς βίαιες καί

ύβριστικές έπιθέσεις των ήγετων τής 'Ένωσης Κέντρου,

άρνηθείς νά τούς άντεπιτεθή, πράγμα πού θά ταίριαζε στό

εύερέθιστο του θυμικου του.

, Αλλά τό σπουδαιότερο, όταν, στό τέλος του 1963, ~λθε σέ άνοικτή ρήξη μέ τό Στέμμα καί άντιμετώmσε δραμα

τικά διλήμματα, δέν άντέδρασε δυναμικά, όπως θά μπο

ρουσε, άλλά ύποχώρησε, γιατί δέν ηθελε νά διχάση τόν

τόπο. Μερικοί θά ~λεγαν: άδυναμία .• Η μετριοπάθεια καί ή σύνεση ~χoυν κάποτε τήν έπίφαση της άδυναμίας. • Ο Καραμανλής στίς ώρες των μεγάλων άποφάσεων δαμάζει

τά ξεσπάσματα, πού έπιτρέπει στόν ~αυτό του στά καθημε

ρινά, εχοντας γιά γνώμονα τό συμφέρον του τόπου. Γι'

αύτό δέν τόν ερριξε ακαιρα σέ περιπέτειες, άκόμη καί αν

μποροϋσαν νά του προσπορίσουν κομματικά όφέλη.

Αύτή ή μετριοπάθεια πού ~χει περισσότερο τήν εννοια

τής αύτοκυριαρχίας τόν κάνει νά μή βιάζεται. Στά ενδεκα

χρόνια τής έξορίας του, ό πειρασμός νά δράση, γιά εναν

ανδρα πού τρέφεται άπό τή δράση, ήταν μεγάλος. Εύκαι

ρίες παρουσιάσθηκαν, στίς όποίες ανθρωποι λιγώτερο

συνετοί θά παρασύρονταν. 'Αλλά ό Καραμανλής άπο

στρέφεται ό,τιδήποτε εχει τυχοδιωκτικό χαρακτήρα καί

ετσι, ένω λαχταρουσε νά δράση, δέν εδρασε. Περίμενε, αν

καί γνώριζε ΟΤΙ ή άποφυγή κάθε δράσης κινδύνευε νά τόν

όδηγήση στόν τερματισμό τής πολιτικής του σταδιοδρο

μίας .• Η σφοδρή έπιθυμία νά δράση, ποτέ, δπως συνήθως συμβαίνει, δέν τόν τύφλωσε, ώστε νά έξορμήση ακαιρα.

-49-



'Έτσι καί έδώ έmβεβαιώνεται ότι κάτω άπό τήν όρμητικό

τητά του, πίσω άπό τά άφηνιασμένα δλογα, στέκει ό ήνίο

χοι; νοϋς πού δέν χαρίζεται σέ κανέναν, οϋτε στόν ~αυτό

του.

Αύτός ό νοϋς ήταν πού πάντα άπάμβλυνε τή δράση του,

τήν άπέτρεπε άπό τίς ύπερβολές, άπό τίς ξαφνικές έκρή

ξεις, πού συγκινοϋν τά πλήθη.

Οϋτε οΙ σεισμικές ένέργειες, οϋτε ή λαμπηδόνα τους,

οϋτε οΙ πολιτικές τρικυμίες, οϋτε οΙ δυναμικές συγκρού

σεις δέν στάθηκαν τό κύριο χαρακτηριστικό της σταδιο

δρομίας του. Τά όσα έπεδίωξε καί κατώρθωσε μοιάζουν μέ

μιά, μέ σταθερό ρυθμό, προώθηση βασικών μεταρρυθμί

σεων, μέ μιά χωρίς θορυβώδεις ή ξαφνικές άναταραχές

δνοδο πρός μιά σταθερώτερη εύημερία καί περισσότερη

άσφάλεια της ζωης τοϋ έθνικοϋ συνόλου . ., Αν όμως τά όσα ~γιναν συλλαμβάνωνται καί έκτιμών

ται μέ τήν άντικειμενικότητα της σκέψης, χωρίς νά

ξυπνοϋν ζωηρά συναισθήματα, τά όσα άποτραπήκανε μέ

έmδέξιους χειρισμούς ή μέ προσωπικές θυσίες, αύτά καί

στήν άντικειμενική σκέψη τών πολλών εΙναι λιγώτερο

προσιτά καί άκόμα λιγώτερο ταράζουν τόν συναισθημα

τικό τους κόσμο.

-50-



Ζ. Τό βουλητικό

• Επειδή τόνισα στά προηγούμενα τήν μετριοπάθεια πού χαρακτηρίζει τόν Καραμανλή, θέλω τώρα νά άποκλείσω

μιά ένδεχόμενη παρεξήγηση.

'Υπάρχουν δυό εΙδών μετριοπάθειες. 'Υπάρχει ή μετρι

οπάθεια πού όφείλεται σέ μιά τάση ύποχωρητικότητας καί

συμβιβασμου, πού καταλήγει κάποτε σέ άδράνεια. Καί

ύπάρχει καί ή μετριοπάθεια πού, ένώ άποφεύγει τίς όξύτη

τες, συνδυάζεται μέ μιάν άκλόνητη καί σταθερή πορεία

πρός τό στόχο. 'Η μετριοπάθεια πού ύπηρετεί lva Ισχυρό βουλητικό καί του άνοίγει δρόμους πού συνήθως μία βίαιη

ένέργεια δέν κατορθώνει νά άνοίξη.

'Η μετριοπάθεια του Καραμανλή δέν εlναι ~νδειξη άδυ

ναμίας άλλά δύναμης. Πειθαρχεί μέ τό Ισχυρό βουλητικό

του τά αΙσθήματά του Υιά νά ύπηρετήση γενικώτερους

σκοπούς.

Τό βασικό χαρακτηριστικό του Καραμανλή εΙναι ό

δυναμισμός πού έκδηλώνεται στή σκέψη, στήν άπόφαση

καί στή δράση. Συνδυάζει δυό πράΥματα πού δύσκολα συμ

βιβάζονται στή ζωή: τόν δυναμισμό μέ τή σωφροσύνη. Τό

κατορθώνει όμως αιJτό γιατί ύπερισχύει τό βουλητικό .• Η μετριοπάθειά του, Υιά τήν όποία μίλησα προηγουμένως,

χαρακτηρίζει τή συμπεριφορά του καί όχι τίς άποφάσεις

του καί ~xει τήν ~ννoια τής αύτοσυΥκράτησης καί δχι του

συμβιβασμου.

Θά ~λεyα ότι ό Καραμανλής ~xει ~να σιδερένιο χέρι πού

τό καλύπτει ~να βελούδινο γάντι. Ή μέθοδος εΙναι ή

μετριοπάθεια, ή ούσία ε{ναι ή βούληση.

-51-



Τό γεγονός καί μόνο ότι κυβέρνησε τό δυσκολοκυβέρ

νητο αύτό λαό έπi 14 χρόνια, δτι ~Kανε ~φτά κυβερνήσεις τίς όποίες πειθαρχουσε χωρίς νά έπιτρέπη καμμιά 6λιγω

ρία Tf παρεκτροπή· τό γεγονός δτι συγκροτοϋσε τίς κυβερνήσεις του μέσα σέ 24 ώρες χωρίς τά γνωστά παζαρέματα πού άποσυνθέτουν τά κόμματα καί κατεβάζουν τό έπίπεδο

της πολιτικης μας ζωης, δίνουν τό μέτρο του Ισχυροϋ βου

λητικοϋ του.

Δέν λησμονώ τόν άστραπιαίο καί δυναμικό τρόπο μέ τόν

όποίο εθεσε ύπό ελεγχο τίς δύσκολες καταστάσεις πού

άντιμετώπισε τό 1955, τό 1958 καί τό 1974 έντυπωσιάζοντας τό λαό καί αΙφνιδιάζοντας τούς άντιπάλους του .

• Αλλά αύτό τό βουλητικό στοιχείο θέλει περισσότερη άνάλυση. Πρώτα εχουμε τήν άπόφαση μέ τήν όριστικό

τητά της καί τήν καθαρότητα της γραμμης της. Αύτή συν

τελείται στόν έσωτερικό κόσμο καί εΙναι μόνο δικό του

εργο. 'Ύστερα άκολουθεί ή έκτέλεση τών άποφασισμέ

νων. Στό στάδιο αύτό παρεμβαίνουν καί liλλοι παράγοντες

πού, τΙς περισσότερες φορές, άποτελματώνουν καί όδη

γοϋν σέ ναυάγιο τήν άπόφαση. Στήν 'Ελλάδα, μέ τήν

πολυπραγμοσύνη πού μας χαρακτηρίζει, παίρνουμε συχνά

πολλές καί πρόχειρες άποφάσεις. Λίγες δμως φθάνουν στό

σκοπό τους, γιατί η άφήνονται στήν τύχη τους, η βιαζόμα

στε νά τίς άνακαλέσωμε .• Αντίθετα ό Καραμανλης, πού όπως μου ελεγε συχνά τόν άρρωσταίνουν οΙ έκκρεμότητες,

παρακολουθεί κατά πόδας τήν έκτέλεση, άκριβώς διότι

ξέρει αυτό τό έλάττωμα τών 'Ελλήνων. Τό βουλητικό του

συνεχίζει νά ένεργη ως τήν όλοκληρωτική έκτέλεση.

Αυτή ή φάση της έκτέλεσης χρειάζεται βούληση, δση

-52-



χρειάζεται γιά νά πάρης μιάν άπόφαση. Καί πρέπει νά

συνοδεύεται μέ ύπομονή καί έπιμονή, διότι τό ύλικό μέσα

στό όποίο συντελείται ή έκτέλεση άντιδρα. Καί πρέπει νά

εχης Ισχυρή βούληση καί θάρρος πολιτικό γιά νά σπάσης

αύτές τίς άντιδράσεις καί νά φθάσης τό στόχο σου. Πολ

λές φορές μάλιστα ό Καραμανλής, γιά νά έξουδετερώση

τίς άντιδράσεις, προέβαινε καί σέ ένέργειες τυπικά αύθαί

ρετες άλλά πάντα ήθικά άδιάβλητες.

Καθώς όμως εΙναι τό βουλητικό του αύτό ρωμαλέο καί

κάποτε καί βιαστικό καί δέν παρεκκλίνει τό βλέμμα του

άπό τό στόχο, ή πορεία πρός αύτόν, μιά πού ήθελε νά

συντελουνται όλα τά βήματα χωρίς νά όξύνωνται οΙ σχέ

σεις του μέ πρόσωπα πού έmδιώκανε συνήθως τήν όξυνση,

παρουσίαζε πολύ μεγάλες δυσκολίες. Θά μπορουσε νά πή

κανείς ότι έκαλείτο σέ κάθε φάση τής πορείας του νά συν

δυάζη δυό άντινομικά στοιχεία. Καί ή άδιάκοπη φροντίδα

του ήταν νά βρίσκη τό όριο άνάμεσα στά δυό. Νά γίνεται

αύτό πού θέλει, αύτό πού οΙ άλλοι δέν θέλουν καί αύτό νά

γίνεται χωρίς νά τραυματίζη τούς άντιδρώντες, χωρίς νά

όξύνη καταστάσεις.

'Όμως τό κύριο εμενε αύτό πού έπεδίωκε αύτός. Τό

κύριο εμενε αύτό πού ήταν τό άντικείμενο του βουλητικου.

Καί αύτό κατωρθώνονταν κάποτε άφανώς γιά νά άποφευ

χθοϋν οί άντιδράσεις.

Τονίζοντας έδώ τοϋτο τό βασικό γνώρισμα του Καρα

μανλή, τό ρωμαλέο βουλητικό, κλείνω τόν πρώτο κύκλο

τών ψυχολογικών μου παρατηρήσεων, διότι έπιστρέφω

ετσι στήν πρώτη μου παράγραφο, στήν πρώτη άρχή τής

άνάλυσής μου, στή συνείδηση του χρέους. 'Η δύναμη του

-53-



βουλητικοϋ του πηγάζει άπό τό βαθύ συναίσθημα τοϋ χρέ

ους του, τό πρώτο αύτό ψυχολογικό κίνητρο. Σ' fvav τόπο όπου οΙ συμβιβασμοί κα{ οΙ προχειρότητες

καθιστοϋν δύσκολη, αν όχι άδύνατη, τή δημιουργία μέ συ

νέχεια καί συνέπεια· σ' fναντόπο όπου τό κίνητρο γιά πολ

λές πολιτικές πράξεις δέν εΙναι ή σταθερή έπιδίωξη συγκε

κριμένων στόχων άλλά ή δημιουργία έφήμερων έντυπώ

σεων, καταντά ή έμφάνιση τοϋ Καραμανλή, πού παραμερί

ζει όλους αύτούς τούς τυχοδιωκτισμούς καί πορεύεται στα

θερά πρός τό στόχο του, νά άποτελη μιά παρήγορη έξαί

ρεση. Καί μόνο διότι τέτοιες έξαιρέσεις, αν καί άσυνήθεις,

έμφανίζονται σποραδικά σέ αύτόν τόν τόπο, πιστεύω πώς

κατορθώνει αύτός δ τόπος άκόμη νά έπιζη κα{ νά άντέχη

στά έπιπόλαια παιχνίδια καί στήν άφροσύνη τών πολλών.

-54-



Η. • Ο προφορικός λόγος

• Ο άνθρωπος, όσο καί άν περιχαρακώθηκε στή σιωπή, όσο καί άν στάθηκε πάντα σέ άπόσταση άπό πρόσωπα καί

γεγονότα, πρέπει έν τούτοις, είτε εΙναι φιλόσοφος, είτε

εΙναι πολιτικός, νά έπικοινωνήση μέ τούς συνανθρώπους

του, νά έκδηλωθή, νά μιλήση. Καί φυσικά δ λόγος του

γίνεται βαρύς. Λόγος πυκνός καί φιλάργυΡός σέ έκφραστι

κούς τρόπους .• Από αυτή τήν όπτική γωνία πρέπει νά θεωρηο" δ Καραμανλής σάν έκφραστής πολιτικών νοημάτων,

σάν ρήτωρ.

'Όταν δ Καραμανλής f'φθασε στήν πρωθυπουργία, οΙ

άντίπαλοί του έλπίζανε, ότι, κοντά στά άλλα, θά άποτύχη

καί ώς κοινοβουλευτικός ρήτωρ καί ότι θά έξασφαλίζανε

έmτυχίες στίς κοινοβουλευτικές συζητήσεις. ΕΙχαν βέ

βαια οΙ άντίπαλοί του μιάν ώρισμένη άντίληψη περί ρητο

ρείας, πού τήν ένσάρκωνε δ Γ. Παπανδρέου. Διανθισμένη

μέ λαμπερά σχήματα λόγου, εΙ>κολα προσιτή, λαγαρή, πού

κανείς δέν μπορεΙ νά άμφισβητήση τή γοητεία της.

Σέ αύτή τη ρητορεία, πρός μεγάλη εκπληξη φίλων καί

άντιπάλων, δ Καραμανλής άντέταξε ~να λόγο χωρίς διαν

θίσματα, χωρίς σχήματα λόγου φανταχτερά- ~να λόγο

λιτό, πυκνό, μέ μιά αόστηρή λογική δομή, μέ συνειρμό

πού δέν σπάει πουθενά καί συνιστά μιάν l:νότητα στόν

τόνο καί μιά πληρότητα στήν παρουσίαση τών θεμάτων.

ΟΙ "Έλληνες ijtav μάλλον άμαθοι σέ αότόν τόν περισσότερο άλαμπη, άλλά περισσότερο βαρύ καί δυνατό τρόπο.

Παρατή ρησα όμως πώς μέ τόν καιρό κατάλαβαν τήν άξία

αύτού τού τρόπου, τόν πρόσεξαν καί σήμερα πιστεύω πώς

-55-


Ο ΑΓΝΩΣΤΟΕ ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ

γενικά άναγνωρίζεται ή ύψηλή ρητορική ποιότητα τών

λόγων του Καραμανλή.

'Ο Καραμανλής μιλεί σπάνια, ο(}τε καί άγαπα νά μιλfj.

Μιλεί όταν εΙναι άνάγκη. Ένώ γιά τούς περισσότερους

'Έλληνες πολιτικούς τό ρητορεύειν εΙναι ό"χι μόνο άπό

λαυση, άλλά καί δ προσφορώτερος τρόπος προβολής .

• Ο Καραμανλής μιλή σπάνια, γιατί πιστεύει ότι καί στήν περίπτωση αύτή δ πληθωρισμός βλάπτει τήν ούσία,

άλλά καί γιατί ~xει τήν άντίληψη, δτι ό πολιτικός δέν

πρέπει νά μιλή παρά δταν εΙναι άνάγκη. rta-ci αύτά πού λέει τόν δεσμεύουν κατά ενα τρόπο καί περιορίζουν τήν

έλευθερία των έλιγμών του, Ιδίως στήν έξωτερική πολι

τική.

ΟΙ λόγοι του Καραμανλή όζουν λυ"χνίας, όπως ελεγαν οΙ

άρχαίοι. Τούς δουλεύει, τούς βασανίζει, τούς διορθώνει:

άποτελουν καταστάλαγμα πολλής έργασίας .• Η ώραιολογία του Καραμανλή ταυτίζεται μέ τήν ούσιαστικότητα. ΟΙ

λόγοι του Καραμανλή δέν ε{ναι λόγοι' εΙναι πράξεις.

'Όλες οΙ φράσεις του κατατείνουν σέ κάποιο πολιτικό

σκοπό. Καί τό σύνολό τους τελικά ύπηρετεί ενα σκοπό.

Δέν ένδιαφέρεται νά συγκινήση, νά άναρριπήση πάθη, νά

έμπνεύση ένθουσιασμούς, άλλά νά φρονηματίση. Θέλει νά

πείση τόν άκροατή εργφ καί όχι λόγφ. Δέν προσθέτει οϋτε

λέξη, ο(}τε φράση γιά νά εΙναι καλλιεπέστερο τό κείμενο

Τό άποτέλεσμα άπό αύτή ν τήν μή καλολογική όμιλία

εΙναι τελικά καί αΙσθητικά άξιόλογο. Καί αύτό όφείλεται

πρώτα στήν καθαρότητα τής όλης δομής του λόγου, στήν

ελλειψη κενών στόν εΙρμό των σκέψεων, στήν άφαίρεση

-56-



δχι μόνο του περιττου, ιiλλά καί του δευτερεύοντος, καί

στήν ούσιαστικότητα.

Στόν πεζό δμως λόγο, άκόμη καί στόν ρητορικό, ύπάρ

χει ~να αΙσθητικό κάλλος πού πηγάζει ιiπό τή λογικότητα

καί τήν πληρότητα της δομης, άπό τή λιτότητα, ιiπό τήν

ιiKριβOλOγία καί ιiπό τήν τήρηση σωστών ιiναλoγιών

μεταξύ της ούσίας καί της εκφρασης.

Πρέπει νά προσθέσω πώς τούς λόγους του, τούς τόσq

δουλεμένους ώς τήν τελευταία λέξη, τούς εκφωνεί χωρίς

νά εχη ποτέ ενα σημείωμα μπροστά του. Σέ αύτό τόν βοη

θάει πολύ ή εκτεταμένη καί mστή μνήμη του - μιά μνήμη

πού γενικά συμβάλλει στή δύναμη τής σκέψης του.

'Όταν κάποτε μου ε{χε άνατεθή νά συνθέσω μιά ιiνθoλo

γία τής νεοελληνικής ρητορικής, άπό τά χρόνια τής' Επα

νάστασης ώς τό 1950, εμεινα εκπληκτος μπρός στήν κενολογία φημισμένων στήν εποχή τους ρητόρων. • Ελάχιστους λόγους μπόρεσα νά ξεχωρίσω, μέ έξαίρεση τόν

Βενιζέλο, πού καί αύτός ~ταν αόστηρός καί λιτός στό

λόγο του καί ιiσύγKριτα άπό δλους τούς αλλους πιό ούσια

στικός.

Έξετάζοντας ιός κριτικός του ρητορικου λόγου, δηλα

δή καθαρά λογοτεχνικά, τούς λόγους του Καραμανλή,

άκριβώς γιά τή δωρική δομή τους, θά τούς χαρακτή ριζα ιός

άξιόλογα λογοτεχνικά κείμενα, αν καί εγιναν χωρίς νά εχη

τήν πρόθεση δ ίδιος νά πλάση λογοτεχνικά εργα καί

πολλά ιiπό αύτά θά τά εβαζα στήν Άνθολογία μου πού

σταματά στόν Θεμ. Σοφούλη, τόν καλλιεπέστερο δμιλητή

τών τελευταίων 50 χρόνων. Δέν πρέπει ν' άπορουμε πώς ανθρωποι πού δέν ε{χαν

-57-



τήν πρόθεση νά γράψουν λογοτεχνικά κείμενα ~φθασαν νά

γράψουν ~ργα πού έπέζησαν μέσα στούς αιωνες. 'Όταν ό

Καίσαρ ~γραψε τό De bello GaIlico ή τό De bello civili, πού μοιάζουν σέ άναφορές ενός στρατηγου γιά τίς πολεμικές

έπιχειρήσεις του, μόνο σέ λογοτεχνικές έπιτυχίες δέν άπέ

βλεπε. Τό ίδιο Ισχύει γιά τόν Cardinal de Retz ή καί γιά τόν Μακρυγιάννη τόν δικό μας, δταν ~γραψαν τά άπομνη

μονεύματά τους.

Μέ αυτά τά χαρίσματα άναδείχθηκε δ Καραμανλής

καλός συγγραφέας, χωρίς νά τό θέλη .• Η φωτεινότητα τής σκέψης, διοχετευμένη μέ τόν τρόπο πού προσπάθησα νά

περιγράψω, εΙναι κρυφή πηγή, στίς περιπτώσεις αυτές,

αΙσθητικής ποιότητας . • Ανάμεσα στούς πολλούς, πού άναγκάζονταν ύστερα

άπό μιά προσει(τικώτερη μελέτη των κειμένων του Καρα

μανλη, νά τά έγκωμιάζουν, ύπήρχαν κάμποσοι πού φθο

νώντας τον - καί τέτοιοι δέν ήταν μόνο οΙ άντίπαλοί του • - άποδίδανε τούς λόγους του στόν κάλαμο μερικων

συνεργατών του. Καί μάλιστα συχνά σ' έμένα πού μέ θεω

ρου σαν συγγραφέα καί δμιλητή. ουδέν αύτου ψευδέστε

ρον. Μπορεί ό Καραμανλής νά ζητή άναλόγως του θέμα

τος άπό τούς πιό εΙδικούς μεταξύ των συνεργατων του

στοιχεία η καί διατυπώσεις. Τέτοια σκαριφήματα ζητοϋσε

σέ γενικά θέματα άπό περισσότερους. 'Όταν δμως άκού

γαμε η διαβάζαμε τό κείμενο, δπως τελικά τό εΙχε διαμορ

φώσει,· διαπιστώναμε δτι, έκτός άπόμερικές σκόρπιες

παρατηρήσεις, τίποτα άπό δσα είχαμε γράψει δέν εΙχε

δανεισθή άπό τά δικά μας σχέδια. πρωτα, ή δομή ήταν

προσωπικά δική του, άλλά καί οΙ έπί μέρους διατυπώσεις.

-58-



Θά ήταν άδικία μέ αύτό τό κείμενο πού πρόκειται νά ζήση

ύστερα άπό μένα νά μήν διασκεδάσω αύτήν τήν πλάνη,

πού κατασκευάσθηκε μέ τήν πρόθεση νά μειωθη κατ' αύτό

τό σημεΤο τό τάλαντο του Καραμανλη.

" Αλλωστε, αν ο{ λόγοι του δέν ήταν εργο δικό του, δέν θά μπορουσε νά τούς έκφωνή, όπως εΙπα, άπό στήθους.

Γιατί εΙναι άδύνατον νά άπομνημονεύσης ξένο κείμενο.

"Αν αύτά εΙναι τά προσόντα του λόγου του Καραμανλή

άπό τά δημόσια βήματα, έξ ίσου εΙναι σημαντικά τά προ

σόντα του λόγου του στίς έπίσημες συνομιλίες κατά τή

διαπραγμάτευση θεμάτων έξωτερικης καί έσωτερικης πο

λιτικης .• Η παρουσίαση των θεμάτων, ο{ αμεσες εύστοχες άπαντήσεις, γενικά ή διαλεκτική Ικανότητά του τόν άνέ

δειξε διεθνως. Δέν άναφέρομαι στή δύναμη της σκέψης

άλλά στήν ίκανότητα νά παρουσιάσης τή Ο'κέψη σου στόν

συνομιλητή σου, τόν συχνά κακά προδιατεθειμένο, σέ

τρόπο πού νά μήν προκαλέσης άντιδρ6..σεις καί νά τόν

πείσης. Σέ αύτή τήν ίκανότητά του στηρίχθηκε ό ίδιος,

όταν, πηγαίνοντας άπό πρωτεύουσα σέ πρωτεύουσα των

έννέα l:ταίρων τής Κοινης • Αγορας, εδινε τή μάχη γιά τήν ενταξη τής' Ελλάδος στήν Κοινότητα. Καί είναι χαρακτη

ριστικό ότι μή χειριζόμενος μέ εύκολία ξένες γλωσσες

κατώρθωνε μέ τή διαλεκτική του δύναμη νά κερδίζη τούς

συνομιλητές του.

-59-



Θ. Ό Ύραπτδς λδΎος

Ό Καραμανλής εχει πλήρη συνείδηση των (φετων του

καί σάν άνθρωπος δέν εχει πάντοτε συνείδηση των έλατ

τωμάτων του. Αύτό εΙναι ενας γενικός νόμος. 'Εκείνο

όμως πού μου εκανε έντύπωση ε{ναι ότι όμολογεί καί έλατ

τώματα πού δέν εχει .

• Ο Καραμανλής συχνά-πυκνά μου Ελεγε: ιι' Εγώ δέν

μπορω νά γράψω •• η ιιμου κάνει κόπο νά γράφω>. ή ιιέγώ εΙμαι άνθρωπος δράσεως καί όχι του σπουδαστηρίου ••. Τώρα λέω ότι οί σημειώσεις πού ύπαγορεύει ό Καραμαν

λής γιά νά γράψουν άλλοι διάφορα κείμενα, εΙναι ώς κεί

μενα, ώς γραπτός λόγος, λογοτεχνικά πιό ιiξιόλoγα ιiπό

όσα γι' αύτόν εγραφαν άλλοι .

• Ο Καραμανλής βασανίζει τόσο τόν προφορικό όσο καί τόν γραπτό του λόγο' πρώτη ιiπόδειξη του καλου λογογρά

φου. ΕΙναι ενας perfectionniste. 'Έχει μιά τάση πρός τήν τελειότητα. 'Ύστερα εχει λόγο ιiπέριττo κατά κυριολε

ξίαν: δέν εχει τίποτε τό περιττό. ~Eχει καθαρόν εΙρμό,

όπως εΙναι γενικά ή σκέψη του. Μέ τίς λέξεις του πάντα

κυριολεκτεί καί μέ τόν στοχασμό του πάντα στοχεύει στό

καίριο. Χωρίς νά θέλω νά κάνω συγκρίσεις. μου θυμίζει ώς

πρός τό λογοτεχνικό του ϋφος τόν . Ιούλιο Καίσαρα. "Αν ζουσε στήν ελληνιστική ιiρχαιότητα θά ήταν ιiΤΤΙKίζων,

όχι ιiσιανίζων.

Πρέπει νά πω πώς δέν κατάλαβα γιατί δέν θαυμάζει τίς

δημηγορίες του Δημοσθένη. Λογικά θά επρεπε νά τόν θαυ

μάζη διότι αύτές τίς γλωσσικές ιiρετές ό Δημοσθένης τίς

-60-


Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ ΚΑΙ Ο ΜΕΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΣ

εχει. 'Αλλά δ Καραμανλής δέν τόν συμπαθεί γιά τό άμφι

λεγόμενο 1'jθος του . • Ομολογώ ότι δέν μπορώ μέ άσφάλεια νά έξηγήσω αότό

τό κενό τής κατά τά άλλα πλήρους αότοσυνειδησίας τών

άρετών του. 'Ίσως διότι νέος δέν εΙχε μιά πέρα άπό τά

συνηθισμένα έπίπεδα παιδεία, δέν 1'jtav, άς πουμε αότή τήν όχι καί τόσο ξεκάθαρη λέξη, διανοούμενος. 'Ίσως γι'

αότό νά διστάζη όταν παίρνη τήν πέννα στό χέρι του.

Πάντως κάτι τόν συγκρατεί.

Έγώ κλίνω, τουλάχιστον γιά τά ώριμα χρόνια του, πρός

μιάν άλλη έξήγηση. Βαριέται τό γράψιμο. Γι' αότό τόν

καλλίτερο γραπτό του λόγο τόν ύπαγορεύει .• Υπαγορεύει άργά άλλά μέ άσφάλεια. 'Αλλάζει διατυπώσεις, άλλάζει

λέξεις, όχι όμως τή δομή του λόγου, πού όταν άρχίση τήν

ύπαγόρευση τήν εχει ~τoιμη στή μνήμη του. Καί εΙναι,

όπως εΙπα, λογοτεχνικά άψογη.

Βιβλία γιά τόν Καραμανλή θά γραφουν καί άργότερα.

'Αλλά κανένα δέν θά άξιζε, όχι μόνο ώς Ιστορική μαρτυ

ρία άλλά καί ώς λογοτεχνική εκφραση, όσο μιά αότοβιο

γραφία του, άν μπορουσε νά ξεπεράση αότό τό φράγμα ή

αότή τή νωχέλεια, πού θά τόν καταδικάση νά μιλήση στίς

έπόμενες γενεές μόνο διά φωνής τών μελετητών του.

'Όμως ή πρoσ~ΙKή του φωνή θά 1'jtav τό mό σημαντικό ύλικό γιά τήν έμφάνιση τής προσωmκότητάς του.

Φυσικά, γιά νά εχη άξία μιά αότοβιογραφία, πού θά

1'jtav καί ενα κομμάτι Ιστορίας του τόπου, πρέπει νά εΙσαι άπόλυτα έλεύθερος γιά νά πης όλόκληρη τήν άλήθεια,

πράγμα πού όσο ζής καί συζής μέ τούς άνθρώπους γιά τούς

-61-



όποίους θά γράψης καί ~χεις διάφορες διασυνδέσεις μαζί

τους, διότι μετέχεις στό δημόσιο βίο, εΙναι άδύνατο. Μιά

τέτοια αύτοβιογραφία θά επρεπε νά έμφανισθή μόνο στή

μεθεπόμενη γενεά. Θά ήταν όμως ενα κείμενο καταπλη

κτικό γιά τήν Ιστορία του τόπου, καί θά άναδείκνυε όσο

τίποτε άλλο, τό ϋψος του άνθρώπου.

Τά ίδια πλέγματα εχει ό Καραμανλής μέ τίς ξένες γλώσ

σες. Ηναι άστείο νά φαντασθουμε πώς ενας άνθρωπος

αύτής τής καταπληκτικής εύφυίας δυσκολευότανε νά μάθη

ξένες γλώσσες καί νά τίς μιλάη μέ άπόλυτη εύκολία.

'Όπως βαριέται νά κάνη αύτή τή μηχανική δουλειά, νά

κινή τήν πέννα του, ετσι βαριέται νά άσκηθή στίς ξένες

γλώσσες. 'Ίσως καί ή ένδόμυχη σκέψη ότι δέν θά τά κατα

φέρη τόν άναχαιτίζει . • Ο • Ελευθέριος Βενιζέλος, αύτοδίδακτος καί αύτός ήδη

στό συνέδριο του Λονδίνου τό 1913 μιλουσε μέ άθλια προφορά άλλά μέ άπόλυτη άνεση γαλλικά. Τό ίδιο, καί μέ

καλλίτερη προφορά, θά μπορουσε νά καταφέρη καί ό

Καραμανλής, άν κατέβαλε τήν άναγκαία προσπάθεια.

Κατέχει γραμματικά τά γαλλικά καί τά άγγλικά καί τά

χρησιμοποιεί σέ καθημερινές του συνομιλίες. . Αλλά δέν του άρέσει νά τά προφέρη άσχημα σέ έπίσημες καί ύπεύθυ

νες συζητήσεις, πράγμα πού άφηνε τόν Βενιζέλο άδιά

φορο.

νΙσως κατά βάθος νά αίσθανότανε ότι δέν άξιζε τόν

κόπο νά καταβάλης μιά προσπάθεια γιά κάτι πού δέν εΙναι

άπό τή φύση του ούσιαστικό καί πού μοιραία δυσκολεύει

τήν άρτια καί σαφή διατύπωση τών σκέψεών σου. του

άρκουσε νά μπορή νά διαβάζη. Τό γεγονός όμως ότι

-62-



πέτυ'Χε τόσα στό διεθνή στίβο, 'Χωρίς νά μιλάη ανετα ξένες

γλώσσες, δέν άποδεικνύει ότι ή {κανό τη τα νά μιλάς καλά

τίς διεθνείς γλώσσες δέν ε{ναι ενα πρόσθετο πολύτιμο

προσόν στήν πολιτική πράξη.

-63-



Ι. Μνήμη καί Ιστορία

• Ο Καραμανλής εΙναι προικισμένος μέ μιά δυνατή καί άκριβή μνήμη. Αύτό τόν βοήθησε στήν ασκηση του

κυβερνητικου του fργου, όπως εΙναι φυσικό. Τόν βοήθησε

καί στήν κοινοβουλευτική του έμφάνιση. ΟΙ λόγοι του,

όπως εΙναι φανερό καί άπό τήν έπιμελημένη δομή τους καί

άπό τήν άποφυγή οΙασδήποτε έπανάληψης, ήταν μέ πολύ

έπιμέλεια δουλεμένοι καί tτοιμασμένοι ώς τήν τελευταία

λεπτομέρεια καί έν τούτοις μιλουσε πάντα χωρίς χειρό

γραφο.

Συνδυάζοντας τήν μεγάλη δύναμη συγκέντρωσης μέ τή

μνήμη αύτή, όταν διαβάζη ενα όποιοδήποτε κείμενο, του

έντυπώνεται καί fτσι τό μυαλό του εΙναι ενα πιστό άρχεΙο

όλων των σημαντικων έγγράφων, μέ τά όποΙα πρέπει νά

άσχοληθή. ΟΙ συνεργάτες του δέν μπορουν νά έλπίζουν

ότι κάτι πού τούς ζήτησε μιά μέρα τήν tπόμενη θά τό fχη

ξεχάσει. Ή λογοδοσία ήτανε άναπόφευκτη.

Μου fuyav πώς ό Σοφοκλής Βενιζέλος ήταν θαυμάσιος bήdgeur, διότι θυμότανε όλα τά χαρτιά πού παίχθηκαν.

Αύτό λοιπόν τό χάρισμα πού εΙχε ό Σοφοκλής στό bridge τό fxtt ό Καραμανλής στό μεγάλο ζατρίκι τής πολιτικής. Χάρις στή μνήμη του εΙναι γι' αύτόν, κάθε στιγμή, όλα τά

δεδομένα του προβλήματος παρόντα.

Στά ~νδεKα χρόνια τής έξορίας του ό Καραμανλής διά

βασε πολύ. Καί διάβασε σχεδόν άποκλειστικά πολιτικά,

Ιστορικά καί μερικά φιλοσοφικά κείμενα. Συγκρίνοντας

αύτά πού μπόρεσε νά δια βάση καί αύτά πού άπορρόφησε

έντυπωσιάζεται κανείς μέ τή δύναμη τής μνήμης του.

-64-



Κατέχει τήν ελληνική Ιστορία καί εχει γιά τά πιό κρίσιμα

σημεία της προσωπικές γνώμες, πολύ συχνά πρωτότυπες

καί θεμελιωμένες στήν αμεση έπαφή μέ τίς πηγές.

Παρατήρησα πώς όταν μιλάη γιά ενα Ιστορικό θέμα δέν

τό βλέπει τόσο σάν παρελθόν όσο σάν παρόν. Ζη τήν

όποια πολιτική κατάσταση καί μοιάζει νά εΙναι προσω

πικά άνακατεμένος σέ αύτήν. Γι' αύτό πάντα εύχαριστιό

μουνα νά συζητώ Ιστορικά θέματα μαζί του.

-65-



ΙΑ. . Η έμφάνιση

'Ένα άπό τά θαυμαστά γνωρίσματα τής ελληνικής

φυλής εΙναι μιά έγγενής άριστοκρατικότητα. Σέ κανένα

τόπο δέν βλέπεις - άφήνω τίς σπάνιες έξαιρέσεις - νά

άναπηδαν άπό τά λαϊκά στρώματα, άπό τήν άγροτιά, άπό

τά πιό άκατέργαστα πολιτιστικά στρώματα, τόσο συχνά,

πλάσματα πού νομίζεις πώς εχουν πίσω τους γενηές καλλι

εργημένων άρχόντων. Τό βλέπεις τόσο στό φυσικό τους

παράστημα όσο καί στήν ψυχική τους δομή. Λές νά διαρ

ρέουν μέσα άπό τούς αιωνες κάτι άόρατες φλέβες μιας

πολύτιμης άνθρώπινης ούσίας πού ύφέρπουν κάτω άπό τή

ζωή των ξ(~:ψάχων μας, των πιό άπλων άνθρώπων, καί

ξαφνικά βγαίνει στήν έπιφάνεια μιά θαυμάσιας ποιότητας

άνθρώπινη ύπαρξη πού ξεχωρίζει πιό άρχοντική καί άπό

αύτούς πού οί κοινωνικές συνθήκες ετυχε νά τοποθετή

σουν έπί γενεές στήν άρχουσα τάξη.

Δέν θέλω νά όνομάσω μερικά άπό τά πολλά όνόματα πού

εχω στό νοϋ μου. Ηχα ενα γκαρδιακό φίλο, παιδί καί

έγγόνι άγρότη, μιας οίκογένειας πού ποτέ δέν βγήκε πέρα

άπό τή ράχη τοϋ Πάρνωνα, όπου εΙναι σκαρφαλωμένο τό

χωριό του. ΕΙχε χέρια σάν των άρχόντων πού βλέπουμε σέ

μερικούς πίνακες τής , Αναγέννησης. Τό χέρι εΙναι κάτι σημαδιακό· προδίδει εύγένεια, άριστοκρατικότητα.

Γιά νά δημιουργηθή ενα φυσικό καί πνευματικό πρό

σωπο τής μορφής τοϋ Καραμανλή, πολλοί αιωνες δούλε

ψαν άθέατα, κάτω άπό τήν έπιφάνεια των έπιφαινομένων

γιά νά καταλήξη ή φύση νά δημιουργήση τόν «καλόν

κάγαθόν •• άνθρωπο. WΙσως νά μήν τό εχη παρατηρήσει

-66-



ποτέ ούτε ό ίδιος, άλλά ό Καραμανλής εχει έντυπωσιακά

ώραία χέρια . • Ασφαλώς θά φανή στούς πολλούς παράξενο, σχεδόν

άπαράδεκτο, νά μιλάς γιά τήν αίσθητικότητα του παρα

στήματος ενός πολιτικου άνδρός. Τέτοια πράγματα συζη

τουνται μόνο στούς κύκλους πού μέ τήν καλλιέργειά τους

εχουν χειραφετηθή άπό τίς προλήψεις καί τίς στενοκεφα

λιές τών πολλών. Καί δμως ό κάθε άνθρωπος εΙναι κάτι

ενιαίο καί δποιος θέλει πιστά νά τόν σκιαγραφήση πρέπει

νά τόν δή όλόκληρο καί άπό δλες τίς δυνατές όπτικές

γωνίες.

Τό παράστημα επαιξε κάποιο ρόλο όχι άσήμαντο στή

σταδιοδρομία του Καραμανλή, συνδυασμένο μέ τά άλλα,

τά ούσιαστικά πνευματικά του χαρίσματα. Γι' αύτό βρί

σκω πώς πολύ σωστά άπό νέος φρ?ντιζε σέ μεγάλο βαθμό

τό άψογο τής έμφάνισής του. Κανείς δέν θυμαται έδώ του

λάχιστον στήν • Αθήνα τόν Καραμανλή τσαλακωμένο ή άτημέλητο στήν περιβολή. ~Eδινε ίδιαίτερη σημασίαστήν

έμφάνισή του. • Αποτελουσε καί αύτό ενα όπλο πού του χάρισε ή φύση καί φρόντισε νά τό χρησιμοποιήση.

Πάντως ή κομψότητά του δέν ήταν έπιτηδευμένη. ΤΗταν

μάλλον φυσική καί ώφείλονταν στή διάπλασή του καί

στήν καλαισθησία του .. Ενοχλουνταν μάλιστα δταν του μιλουσαν γι' αύτήν. Κάποτε, πού μιά κυρία του εκανε σχε

τικές φιλοφρονήσεις τής εΙπε: «Τό νά λές σ' εναν πρωθυ

πουργό δτι εΙναι κομψός καί ώραίος εΙναι σάν νά λές σέ

μιά όμορφη γυναίκα δτι τή θαυμάζεις γιά τή σοφία της.»

. Εκτός άπό τά χέρια του, πού τά χαρακτηρίζω σάν ενα εΙδος τίτλου εύγενείας, βρίσκω στά μάτια του εναν έκφρα-

-67-



στικό πλουτο πού δέν άπαντα συχνά. Προδίδουν όξυδέρ

κεια. 'Έχουν κάτι διαπεραστικό. Συνήθως μιλουν μέ

πολλή αύστηρότητα. Σπάνια φωτίζονται άπό ~να φως πιό

χαρούμενο. Τό φως σβύνει άμέσως, διότι δ Καραμανλης

φοβάται νά δείξη τό μέσα του κόσμο. Στέκεται συνεχως

στόν ήγετικό του ρόλο καί σπάνια έπιτρέπει στόν συνομι

λητή του νά δη αλλους κόσμους μέσα στό βλέμμα του.

Προσωπικά όταν του μιλω, προτου μου άπαντήση, δια

κρίνω στό βλέμμα του αν δ,τι του λέω τόν ένδιαφέρη ή όχι,

αν εmασε δ,τι του εΙπα ή αν δέν μέ κατάλαβε, αν έπιδοκι

μάζη ή όχι όσα εΙπα. 'Όταν κάτι έmδοκιμάζη ή του γεννα

μιά νέα σκέψη, βγαίνει άπό τά μάτια του σάν ~να εΙδος

φωτοβολίδας, καί τότε άντιλαμβάνομαι που βρίσκομαι.

Φοβαμαι ότι οΙ περισσότεροι συνομιλητές του δέν εχουν

αύτή ν τήν διαισθητική έπαφή καί τότε δυσχεραίνεται ό

διάλογος μαζί του. Αύτές οΙ μή συγκρατούμενες φωτοβολί

δες κάποτε άποκαλύπτουν σκέψεις του πού τίς ήθελε κλει

σμένες μέσα του . • Ο πολιτικός πρέπει νά εΙναι στήν έτυμολογική εννοια

της λέξης, ήθοποιός, ccποιητής ήθους». Παίζει ενα ρόλο μέ

όσα πράττει, μέ όσα λέει, μέ τόν τρόπο πού στέκεται ή

κινείται, διότι όλα αύτά άποβλέπουν στήν έπιβολή του

έπάνω στούς πολίτες. Γι' αύτό δίνω μεγάλη σημασία καί

στήν έξωτερική παράσταση του ήγέτη καί βρίσκω άπό

λυτα όρθή τήν φροντίδα πού γι' αύτήν ~χει ό Καραμαν

λης.

-68-



ΙΒ. Ί1 φιλοδοξία του

Κατηγορείται ό Καραμανλής ώς φιλόδοξος. Φιλόδοξοι

εΙναι σχεδόν όλοι οΙ άνθρωποι καί θά "'ταν γελοίο νά άρνηθή κανείς στόν άνθρωπο πού ε{ναι άξιος νά φθάση

στή δόξα, τό δικαίωμα νά ε{ναι φιλόδοξος . • Η φιλοδοξία μπορεί νά εΙναι καί άρετή καί κακία· καί

προτέρημα κα! έλάττωμα. Ό σκοπός πρός τόν όποίο

κινείται ή φιλοδοξία καί τά μέσα πού γι' αύτόν χρησιμο

ποιεί κρίνουν τήν ποιότητά της . . Η φιλοδοξία του Καραμανλή ήταν πάντα συνδεδεμένη

μέ μιά δημιουργία. Καί έπειδή μερικοί τόν κατηγορουν ότι

άποβλέπει σέ ~ργα έντυπωσιακά, άπαντω πώς όλοι προτι

μουν έντυπωσιακά ~ργα. Καί ό Καραμανλής αύτά προτι-

. μάει .• Αλλά τά προτιμάει όταν εΙναι καί γενικώτερα ώφέλιμα. ΕΙναι μιά άποψη πού δέν μπορεί κανείς νά άγνοήση.

Τό έντυπωσιακό δέν τό θέλει άπό κουφότητα, άλλά γιατί

πιστεύει ότι τά ~ργα αύτά γίνονται όρόσημα προόδου.

Κατηγοροϋν τόν Καραμανλή γιά έγωϊσμό. Καί βέβαια

εΙναι έγωϊστής καί πρέπει νά ε{ναι. πως μπορεί νά εΙναι

'ήγέτης σέ μιά δημοκρατία άν δέν εχη ενα εντονο έγώ, πού

πιάνει τόπο, έκτοπίζει άλλους ή τούς καλύπτει μέ τή σκιά

του. Τό σωστό εΙναι νά εΙσαι έγωϊστής άλλά νά βρής

τρόπο νά μήν ένοχλής τούς άλλους περισσότερο άπ' ό,τι

εΙναι άπαραίτητο.

Καταλογίζουν στόν Καραμανλή έκδηλώσεις οίησης πού

δέν όφείλονται σέ αύτόν, άλλά στούς κόλακες πού τόΥ

περιβάλλουν, όπως συμβαίνει μέ όλους τούς άρχηγούς. Σέ

τί φταίει ό Καραμανλής άν οΙ θεσιθήρες καί οΙ κουτοπόνη-

-69-



ροι τόν λιβανίζουν; • Ο Τιβέριος, κάποτε, βγαίνοντας άπό τή Σύγκλητο, δπου τόν εΙχαν ύμνολογήσει μέ εύτέλεια οΙ

συγκλητικοί, γύρισε πρός ενα φίλο συνοδό του καί του

εΙπε έλληνιστί γιά νά μήν τόν καταλάβουν οΙ τρίτοι: «Τούς

σιχάθηκα». Τά ίδια γίνονται καί στίς δημοκρατίες.

Στίς δημοκρατίες, δπου χρειάζεται Τι κατάφαση τής

μάζας, δέν σου έπιτρέπεται νά άποκρούσης τόν επαινο.

ΕΙναι στήριγμά σου. Καί αύτό τό στήριγμα ερχεται συχνά

συνωδευμένο μέ άηδιαστικές κολακείες. • Αλλά ό κολακευόμενος εΙναι ύπεύθυνος μόνο άν έπηρεάζεται άπό αύτές

στήν έκπλήρωση του χρέους του. W Αν τίς άγνοή, γιατί σέ

αύτόν νά καταλογίζωνται οΙ ξένες άσχημίες;

UΟλοι ξέρομε πόσο ή Ιστορία μπορεί νά εΙναι άδικη καί

παραμορφωτική. Φυσικό, λοιπόν, ό άνθρωπος, πού ξέρει

δτι μπήκε μέσα στίς δέλτους τής Ιστορίας καί δέν εΙναι μιά

κοινή προσωπικότητα μέσα στήν τρέχουσα πολιτική δια

δικασία, άλλά ενα μόνιμο γεγονός μέσα στή ροή του ίστο

ρικου χρόνου, νά θέλη νά άμυνθή έναντίον τής άδικίας,

τής παραμόρφωσης καί τής παραγνώρισης της προσωπι

κότητάς του .• Η τάση αύτή τής αύτοάμυνας έναντίον του χρόνου καίδίκαιη καί σκόπιμη εΙναι. Καί άν εΙναι φιλοδο

ξία, εΙναι ή πιό θεμιτή κάθε άνθρώπου πού δέν πέρασε

χωρίς ίχνη της διάβασής του άπό τή ζωή.

Πρέπει έδώ νά σημειώσω πώς ό Καραμανλής όχι μόνο

άντιπαθεί τήν κολακεία καί ποτέ δέν έπηρεάζεται άπό

αύτή ν, άλλά δέν εχει κατά βάθος αύτό πού λέμε σχετλια

στικά οίηση. "Αμα τόν καλοεξετάσης μάλιστα εΙναι άπλός

καί συνεσταλμένος, άλλά κάνοντας προσπάθεια νά συγκα

λύψη αύτή τή φυσική συστολή συμβαίνει νά δημιουργη

κάποτε τήν έντύπωση δη κατέχεται άπό οίηση.

-70-


Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ ΚΑΙ Ο ΓΥΡΩ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΣ




UΙσαμε έδω μελετήσαμε τόν Καραμανλή ~άν προσωπι

κότητα, αύτόν καθ' εαυτόν. Μελετήσαμε τόν έσωτερικό

άνθρωπο, τό ήθος, τό χαρακτήρα. Τώρα εΙναι καιρός νά

δουμε αυτός ό άνθρωπος, μέ αυτόν τόν χαρακτήρα, τόν

έσωτερικό κόσμο, πως ερχεται σέ έπαφή μέ τόν γύρω του

κόσμο, πως συνεργάζεται η συγκρούεται μ' αυτόν.

"Αν καί δέν εΙναι πρόθεσή μου νά γράψω ίστορία, εΙ μαι

άναγκασμένος στά δυό επόμενα κεφάλαια ν' άναφερθω σέ

ώρισμένα περιστατικά των έτων 1955-1967, πού πιά εχουν ξεπερασθή, άλλά πού τότε βρίσκονταν στό έπίκεντρο τής

πολιτικής ζωής κα! συνδέονταν άμεσα μέ τό πρόσωπο του Καραμανλή. Περιωρίσθηκα μόνο σ' έκείνα πού ήταν άπα

ραίτητα, γιά νά εΙναι πιό πιστή καί ώλοκληρωμένη ή σκια

γράφηση τής προσωπικότητάς του, άποφεύγοντας δσο μου

εΙναι άνθρώπινα δυνατόν, νά άναξέσω πληγές πού τώρα

έπουλώθηκαν κα! έκαλύφθηκαν άπό άλλα γεγονότα.

-73-



Α. Πώς ένεργεί

Είναι ένδιαφέρον νά παρακολουθής πώς μεθοδεύει τή

σκέψη του ό Καραμανλής, καθώς πηγαίνει νά μεταβληθή

σέ πράξη.

'Όταν πρέπει νά πάρη μιά άπόφαση, πρώτα παραμερίζει τίς λεπτομέρειες. Καί σέ αύτό δέν έπηρεάζεται οϋτε άπό

θεωρητικές άφηρημένες άρχές, ούτε άπό κοινωνιολογικά

δόγματα, ούτε άπό συναισθηματικούς λόγους. Ξεχωρίζει

μέ εναν άμείλικτο πραγματισμό αύτά πού είναι καίρια στό

συγκεκριμένο χώρο καί χρόνο. 'Ύστερα μελετά τίς ένδε

χόμενες έκβάσεις ή τίς έπιπτώσεις. Συζητά μέ τόν εαυτό

του άκόμη καί τίς λύσεις πού δέν συμπαθεί. • Η έσωτερική αύτή συζήτηση είναι σκληρή καί τήν συνοδεύει ενα άγχος

πού μόνο μέ τήν τελική καί άνέκκλητη άπόφαση κοπάζει.

Πρίν πάρη τήν άπόφαση αύτή, άκούει καί γνώμες άλλων.

Μερικές άπό αύτές είναι λανθασμένες, όχι πάντα διότι

είναι οΙ συμβουλεύοντες άνόητοι, άλλά συχνά διότι ό ίδιος

άποκαλύπτει μόνο άποσπασματικά τή σκέψη του. ΥΕχει,

όπως είπα, ή μεγάλη αύτή άρετή τής σιωπής τά μειονεκτή

ματά της.

'Όταν άναλάμβανε ενα ύπουργείο, δέν ξεχώριζε μόνο τά

λίγα καίρια άπό τά δευτερεύοντα, γιά νά μήν πελαγώση

στά πολλά, όπως συνήθως συμβαίνει, ώστε αύτά τά καίρια

νά προωθηθουν, άλλά ξεχώριζε καί τούς κατάλληλους

συνεργάτες του, σέ ώρισμένες περιπτώσεις καί εναν μόνο.

Γιά νά τούς ξεχωρίση, δέν έμπιστεύονταν τή συχνά άπα

τηλή •• εξωθεν καλήν μαρτυρίαν», άλλά τήν άξιολόγηση τήν εκανε άνεπηρέαστα ό ίδιος. ΥΗθελε, καί πολύ όρθά,

-74-



άνθρώπους πού νά ταιριάζουν στήν νοοτροπία του καί στό

γρήγορο ρυθμό τής δραστηριότητάς του. Ύπέβαλλε σέ

~να εΙδος δοκιμασίας τούς προϊσταμένους ύπαλλήλους,

συνδιαλεγόμενο ς μαζί τους. Τούς ζύγιζε, τούς άξιολο

γοϋσε καί τοποθετοϋσε τόν καθέναν στήν κατάλληλη

θέση, άφοϋ διάλεγε γιά κύριους καί ούσιαστικούς συνερ

γάτες τούς πιό άξιους .• Απάνω σέ αύτούς τούς λίγους διαλεχτούς στήριζε τό εργο του. Ό Καραμανλής ήξερε νά

διοικεί άνθρώπους. Καί οταν άνελάμβανε ~να ύπουργείο,

ολοι αίσθάνονταν τήν παρουσία του άπό τόν διευθυντή

μέχρι καί τόν κλητήρα . • Ως ύπουργός παρακολουθουσε τήν έκτέλεση των άπο

φασισμένων ως τήν πλήρη συντέλεση ενός σκοπου ή ενός

εργου .. Ως πρωθυπουργός ήταν φυσικό οτι αύτή ν τήν κατά πόδας παρακολούθηση ως τίς λεπτομέρειες δέν μποροϋσε

νά τήν κάνη, διότι τότε θά εχανε τήν έποπτεία του συνό

λου. Καί ετσι ή έπιτυχής έκτέλεση καί ή συντέλεση των

άποφασισμένων μοιραίως έξαρτιότανε καί άπό τήν Ικανό

τητα των ύπουργων του. Δέν εΙναι λίγες οί φορές πού του

καταλογίσθηκαν εύθϋνες γιά πράξεις ή παραλείψεις, γιά

τίς όποίες εΙχε δώσει τίς όρθές έντολές, πού κατά τή δια

δρομή πρός τήν πραγματοποίηση έκτρέπονταν ή λησμονι

όντανε .. Η άδικία αύτή πήρε άκόμη μεγαλύτερες διαστάσεις τώρα πού άνέλαβε τήν Προεδρία τής Δημοκρατίας.

Φταίει, δέν φταίει τόν χρεώνουν καί αύτόν μέ πολλά άπ'

οσα συμβαίνουν στόν τόπο. Ξεχνοϋν πώς δέν εΙναι πρωθυ

πουργός .• Ο Καραμανλής ομως έκτελεί σάν Πρόεδρος της Δημοκρατίας τό χρέος του <<μέχρι τρυγός», τηρώντας τό

Σύνταγμα καί προστατεύοντας τό δημοκρατικό πολίτευμα

-75-



καί τήν ένότητα τοϋ UΕθνους. Καί τό έκτελεί μέ σοφές

συμβουλές καί διακριτικές παρεμβάσεις, διαφυλάσσοντας

τίς ιiΠOKλεισΤΙKές του άρμοδιότητες γιά κρίσιμες περιπτώ

σεις, πού δλοι εύχόμαστε νά μήν ερθουν ποτέ.

-76-



Β. Πώς συνομιλεί

• Η συμπίεση τοϋ έσωτερικοϋ του κόσμου άπό τή δυσβάσταχτη μοναξιά καί συγχρόνως ή συνείδηση τής ύπερο

χής καί τής άπόστασης πού τόν χωρίζει άπό όλους, ή

βεβαιότητα στήν όρθότητα τής κρίσης του, τόν καθιστουν

Ι:ναν δύσκολο συνομιλητή. 'Υπάρχουν ώρες πού άκούει

καί συλλέγει τό ύλικό γιά τή σκέψη του καί ώρες πού δέν

θέλει πιά τίποτε νά άκούση. 'Όποιος δέν ξέρει νά παρακο

λουθήση τίς έναλλαγές αυτές καί τήν άτμοσφαιρική πίεση

πού έκείνη τήν ώρα κρατεί μέσα του, κινδυνεύει νά μήν

άκουσθή, άκόμη καί όταν μιλίi πολύ λογικά καί ήρεμα,

δ~ότι ό Καραμανλής άλλοτε κωφεύει καί άλλοτε όργίζεται

καί συχνά, καθώς ε{ναι άνυπόμονος, δέν διστάζει νά έπι

τεθή άνελέητα στό συνομιλητή του. Αύτά στίς κακές ώρες.

Στίς καλές, άντιθέτως, οχι μόνο διαλέγεται, άλλά συλλαμ

βάνει μέ άστραπιαία ταχύτητα ό,τι του λένε. Χρειάζεται

μακρά πείρα γιά νά άντιλαμβάνεσαι έγκαίρως πότε ό

Καραμανλής ε{ναι προσιτός, πότε έπικινδύνως προσιτός

καί πότε άπρόσιτος.

Πάντως όταν προήδρευε σέ συσκέψεις άκουγε όλων τίς

άπόψεις. Τό συμπέρασμα όμως πού γίνονταν τελικά άπό

φα ση τό εβγαζε ό ίδιος. Πολλές φορές τό συμπέρασμα

ήταν άντίθετο άπό τίς εΙσηγήσεις τών εΙδικών. ΤΗταν

όμως τό σωστό, όπως άποδεικύονταν έκ τών ύστέρων.

Γιατί ό Καραμανλής εχει άνεπτυγμένες τίς δυό άρετές πού

χρειάζεται ό ήγέτης: ύγιές ενστικτο καί κρίση άσφαλή.

Αύτές οΙ συγκρούσεις μέ τρίτους, Ιδίως έκείνους πού

δέν ξέρουν πώς λειτουργεί ό ψυχικός του μηχανισμός,

-77-



προκαλοϋνται καί άπό μιάν άλλη αΙτία. Καλοπροαίρετα

άνοίγουν μερικοί τρίτοι συζήτηση άναπτύσσοντας θέματα

πού ό Καραμανλής ήδη εχει έξαντλήσει στή μοναξιά του,

όπότε άντιδρίi ζωηρά, πρίiγμα πού προκαλεί εκπληξη στόν

τρίτο, πού δέν γνωρίζει ότι ό δικός του λόγος εΙχε ελθει

κατόπιν ~opτής.

Στόν Καραμανλή εΙναι σκόπιμο νά μιλίiς όσο άκόμη ενα

ζήτημα ζυμώνεται μέσα του, όπόταν εχει δεκτικότητα νά

άκούση σκέψεις πού βoηθίiνε στή ζύμωση πού συντελεί

ται. • Αργότερα κινδυνεύεις νά τόν δυσαρεστήσης έπί

ματαίφ .• Αλλά μήπως καί αύτό δέν εΙναι παράγων πού αύξάνει τή μοναξιά του;

Κάποτε ό Καραμανλής εχει αύτές τίς όργίλες καί βίαιες

άντιδράσεις καί σέ περιπτώσεις πού δέν εΙναι άναγκαίες,

διότι τό ίδιο καί καλλίτερο άποτέλεσμα θά έπέρχονταν μέ

μιά δπλή κατηγορηματική άρνηση ή έντολή. Αύτές τίς

άντιδράσεις δέν τίς εχει μόνο άπέναντι ένοχλητικών άνόη

των συνομιλητών, άλλά καί άπέναντι άνθρώπων, τούς

όποίους η συμπαθεί η έKτιμίi. Αύτή 'ιΊ έκρηκτική όρμή,

πού δέν τοϋ έπιτρέπει νά μπή γιά μιά στιγμή στή θέση τοϋ

άλλου, εΙναι πιό πολύ τών νεύρων παρά τής ψυχής άντί

δραση· εΙναι έπίσης άποτέλεσμα κόπωσης άπό όσα εχουν

μέσα του προηγηθή καί ό τρίτος δέν μπορεί νά γνωρίζη.

Πάντως γι' αύτόν τόν ίδιο εΙναι ενας πόνος.

Κατέχω μιά έπιστολή τοϋ Καραμανλή δπου λέει αύτολε

ξεί: «. Η ζωηρότητα τών άντιδράσεών μου εΙναι άνάλογη

μέ τό μέτρο της άγάπης καί τής έκτίμησης πού τρέφω γιά

εναν άνθρωπο». Αύτό δείχνει πώς οΙ βίαιες έκδηλώσεις

του δέν εΙναι προϊόν κακότητας άλλά μιά μή έλεγχόμενη

-78-



νευριιcή άντίδραση, πού οΙ έχθροί του τή μεταβάλλουν

εύιcoλα σέ τυραννιιcή διάθεση ΙCα! σέ ύπερβολή έγωϊσμου.

ΕΙναι γνωστό πώς ΙCαί ό Ναπολέων επασχε άπό μιάν

άνάλογη άδυναμία, ένω ήξερε ιcα! αυτός ιcαί νά άιcoύη ιcαί

νά έλέγχη τόν tαυτό του, όταν βρίσιcoνταν σέ έπίσημο ή

ξένο περιβάλλον. "Οπου όμως αΙσθανότανε OΙΙCειότητα,

άφηνε νά τόν παρασέρνουν οΙ φυσιιcές του ροπές . • Ο Καραμανλής όργίζεται ιcυρίως στήν άσιcηση των

ιcαθηιcόντων του, γιατί δέν συγχωρεί σφάλματα των συνερ

γατων του. ΕΙναι αυστηρός άπέναντι των συνεργατων του

ΙCαί έπιεΙΙCής άπέναντι των άντιπάλων του. Στήν εξω άπό

τήν άσιcηση των ιcαθηιcόντων του ιcαθημερινή ζωή εΙναι

άπλός ΙCαί άνετος στίς σχέσεις του . • Ο Καραμανλής, άν ιcαί άπό ίδιοσυγκρασία έπιρρεπής

σέ βίαιες άντιδράσεις, σέ συναντήσεις ή σέ συζητήσεις

ιcρίσιμες βάζει, όπως μου ελεγε συχνά, «τά νύχια μέσ' στό

ιcρέας του» ΙCαί δείχνει ψυχραιμία παραδειγματιιcή. Δέν

ξέρω κανένα ιcείμενό του έπίσημο, ΙCαμμιά περίπτωση σέ

ιcoινoβoυλευΤΙKές συζητήσεις όπου εχασε τόν ελεγχο του

tαυτοϋ του. Αυτό συνέβαινε σέ ιcύKλoυς πιό OΙΙCείOυς,

ιcυρίως σέ φίλους όπαδούς του, σέ συνεργάτες του, όπου

δέν αΙσθάνονταν τήν άνάγΙCη νά δαμάση τά δρμέμφυτά του.

Τό χαραιcτηριστιιcό όμως αυτό άλλοτε τόν ώφελεί ΙCαί

άλλοτε τόν βλάπτει. Τόν ώφελεί έΙCεί πού εΙναι σιcόπιμo νά

τρομάξη τόν συνομιλητή του ΙCαί νά τόν KαταδΙΙCάση σέ

άκινησία, όταν μάλιστα δ θιγόμενος εχη άνάγκη άπό τήν

εύνοιά του. Τόν βλάπτει, όταν άποθαρρύνη τόν συνομι

λητή του νά του πή, εστω ΙCαί άδέξια, εστω ΙCαί μπλεγμένα

μέσα σέ περιττολογίες ΙCαί λαθεμένες σιcέψεις, μιά ουσια-

-79-



στική καί χρήσιμη άλήθεια. Διότι οΙ πιό πολλοί άνθρωποι

μπρός στό αύστηρό βλέμμα ένός άνωτέρου δέν τά κατα

φέρνουν νά πουν μέ δυό λόγια τό καίριο καί τό σωστό καί

τότε δ Καραμανλης άπό άδυναμία νά καταλάβη τί θέν νά

του πουν μέ δλες τίς περιφράσεις τους, λέει ενα ccδχι •• , πετώντας τά αύγά μαζί μέ τό καλάθι.

Μίλησα ως τώρα γιά τίς μή έλεγχόμενες όργίλες έκδη

λώσεις .• Αλλά εχομε καί τίς έλεγχόμενες περιπτώσεις πού δ Καραμανλής, γνώστης της ψυχολογίας των Έλλή

νων, θυμώνει προγραμματισμένα γιά νά έπιτύχη ενα καλό

άποτέλεσμα. Καί συχνά εΙδα αύτή τή μέθοδο, πού βέβαια

θά ήταν άπροσδιόνυση στήν . Αγγλία ή στή Σουηδία, άλλά πού στούς νότιους λαούς συχνά άποδίδει καλούς

καρπούς. Δέν εΙναι άνεξήγητο πώς ελληνική εΙναι ή

παροιμία δτι «καί δ άγιος θέλει φοβέρα ••. Πρέπει άκόμα νά τονίσω δτι αύτές οί όργίλες άντιδρά

σεις - πού τίς άποδίδω στή φυσιολογική καί δχι στήν

πνευματική σύσταση του άνθρώπου - άραίωσαν μέ τήν

πάροδο του χρόνου, ίσως διότι παραδέχθηκε σιγά-σιγά τίς

μοιραίες άδυναμίες των άνθρώπων καί άπελπίσθηκε στήν

προσπάθειά του νά τίς διορθώση . • Ακόμη πρέπει νά δμολογηθη δτι σέ λίγους τόπους,

ίσως σέ κανέναν δέν παρουσιάζονται άφορμές γιά βίαιες

άντιδράσεις, δσο έδω, στόν τόπο τόν δικό μας. Μπροστά

στήν έπαγγελματικά καθιερωμένη κακή πίστη καί στή

δυσφήμιση καί τή συκοφαντία χρειάζεται δ δημόσιος

άνδρας χαρίσματα άγίου ήσυχαστη, γιά νά μήν τόν συνε

πάρη ή όργή. Ό δημόσιος βίος στήν Έλλάδα τρέφεται

άπό τήν παραμόρφωση, τήν σκόπιμη ύπερβολή καί τούς

-80-



σιχαμερούς ύπαινιγμούς .• Ο Καραμανλής ύπήρξε καί

αύτός θυμα αύτου του κλίματος καί δέχτηκε πολλές αδικες

έπιθέσεις. Ποιοί δμως τολμουν σήμερα νά όμολογήσουν

δτι ήταν πρωτεργάτες τής κατασκευασμένης ύποθέσεως

Μέρτεν η τής ύποθέσεως Πεσινέ; Κάνουν πώς δέν τά

θυμουνται καν .• Αλλά Τι Ιστορία θυμάται.

-81-



Γ. ·0 Καραμανλής καί οΙ συνεργάτες του

• Η έπιλογή των συνεργατων εΙναι ό σταυρός άλλά καί ή λυδία λίθος κάθε ήγέτη. • Η σωστή έπιλογή άπό ενα άρχηγό κυβερνήσεως η κόμματος τών ύπουργων του καί

άκόμη των βουλευτών άποφασίζει, κατά ενα μεγάλο ποσο

στό, γιά τήν έπιτυχία του .• Αλλά καί ή έπιλογή των άνωτάτων δημοσίων λειτουργών, όσοι διορίζονται άπό τήν Κυβέρνηση, εΙναι πρόβλημα δύσκολο καί βασανιστικό

γιά κάθε ήγέτη, συνήθως διότι δέν βρίσκεις τόσους Ικα

νούς όσους χρειάζεται ή πολιτεία, ή καί κάποτε διότι

άναγκάζεσαι νά θυσιάσης Ικανούς, διότι εΙναι περισσότε

ροι οΙ αξιοι γιά τήν 'ίδια θέση.

Άπό τό 1955 πού παρακολουθουσα άπό κοντά τόν

Καραμανλη σέ αύτές τίς δύσκολες άναζητήσεις καί έπιλο

γές, τόν εΙδα πόσο κόπο κατέβαλλε νά βρη τόν καταλλη

λότερο γιά κάθε θέση καί πόσο λίγο έπηρεάζονταν άπό τό

πολιτικό παρελθόν του κρινόμενου. Κριτήριό του φυσικά

ήταν οΙ ίκανότητές του, άλλά πρό παντός τό ήθος του, στό

όποίο άπέδιδε πρωτεύουσα σημασία. Πολύ συχνά έμπι

στεύθηκε άνώτατα άξιώματα της πολιτείας σέ πρόσωπα

πού άvfjκαν σέ άντίπαλα στρατόπεδα καί 5χι γιά νά τούς

άποσπάση άπό τό κόμμα τους. "Έλεγε συχνά: «Δέν θέλω

νά γίνετε φίλοι του κόμματός μου, άλλά εντιμοι συνεργά

τες της Κυβερνήσεώς μου». Αύτή ή εξω άπό κάθε κομμα

τικό κριτήριο έπιλογή καί στό στρατό καί στή δικαιοσύνη

καί στή διοίκηση ώφέλησε συχνά τόν τόπο. Δέν ξέρω αν

δέν εβλαψε συχνά τό κόμμα.

Είδικώτερα ό Καραμανλης δέν άποφάσιζε κατά τήν

-82-



έκλογή τών συνεργατών του κρίνοντάς τους άπό τό πόσο

τόν έβλαψαν ή καί τόν πρόδωσαν στό παρελθόν, άλλά άπό

τό πόσο μπορεί νά του εΙ ναι χρήσιμοι στό μέλλον. 'Έχει

δυνατή μνήμη δ Καραμανλής, άλλά δέν μνησικακεί. Ξέρει

ι'iλλωστε πόσο σύνθετες καί πολύπλευρες εΙναι οΙ ψυχές

τών άνθρώπων. Καί πρό παντός ξέρει οτι στόν άγώνα γιά

τήν έπίτευξη ένός σκοπου, μόνο τό μέλλον βαραίνει.

ι Αποτελεί άδυναμία γιά τόν ι'iνθρωπo τής πράξης νά

βαραίνουν τά πλήγματα του παρελθόντος περισσότερο

άπό τίς έλπίδες του μέλλοντος. Δέν θέλει νά εΙναι κριτής

καί τιμωρός δ Καραμανλής, άλλά δημιουργός.

Στήν • Ελλάδα, τίς τελευταίες δεκαετίες, παρατηρείται μιά άπροθυμία πολλών ι'iξιων νέων νά άποδυθουν σέ πολι

τικούς άγώνες. ι Εξαίρεση άποτελεί δ κομμουνιστικός

χώρος οπου ολοι στρατεύονται. ΟΙ πιό πολλοί άπό τούς

φυσικά προικισμένους καί σπουδασμένους νέους τρέπον

ται πρός τίς θετικές έπιστήμες γιά νά καταλάβουν τελικά

θέσεις τεχνοκρατών μέ πολύ υψηλές άποδοχές καί παράλ

ληλη ίκανοποίηση τών φιλοδοξιών τους.

Γι ι αύτό μέ πάθος άναζητουσε δ Καραμανλής νέους καί

δέν εύρισκε οσους χρειάζονταν. Μάλιστα μέ τήν έλπίδα νά

προωθήση νέους άνθρώπους καί νά άνανεώση τό έπιτελείο

του καθιέρωσε μέ τό Σύνταγμα τό ψηφοδέλτιο τής . Επικρατείας .. Αλλά καί αύτό έλάχιστα βοήθησε. ΕΙχε καί έπιπρόσθετα τήν, κατά τή γνώμη μου, υπερβολική άξίωση

αότοί οΙ νέοι νά εχουν κιόλας άποκτήσει καί ενα γενικώ

τερο κυρος. Δέν τούς ήθελε άδοκίμαστους .. Αλλά νέοι πού νά εχουν καί γενικώτερο κυρος σπανίζουν.

Καί αύτά τά λέγω ι'iν καί γύρω στό πρόσωπο τοϋ Καρα-

-83-



μανλή άπό τό 1955 καί άργότερα άπό τό 1974 εΙχαν συγκεντρωθή έξαίρετοι δημόσιοι άνδρες μέ πνευματικές Ικα

νότητες καί μέ στερεό δημοκρατικό ήθος, οπως άποδεί

χθηκε καί στά χρόνια τής δικτατορίας. Αύτό ήταν τό καλό

άλλά λίγο ύλικό πού διέθετε ό τόπος.

'Εξ άλλου ό Καραμανλής ε{χε τόν πρώτο καιρό δυσκο

λίες καί μέ μερικούς άπό τούς συνεργάτες του, πού ε{χαν

παλαιότερα πολιτικές φιλοδοξίες, λόγω τής καταγωγής

τους. Κάποτε εΙπε σ' gva φίλο του: « 'Ήταν φυσικό στήν

άρχή νά μή θέλουν νά παραδεχθοϋν τήν πρωτοκαθεδρία

μου στό κόμμα άνθρωποι πού εΙχαν " προγονικούς ή καί έπιστημονικούς τίτλους. Καί εΙχαν δίκηο νά ένοχλουνται

μέ τή σκέψη ότι έπικεφαλής μιας παρατάξεως, μέ τήν

όποία αύτοί εΙχαν παραδοσιακούς δεσμούς, έτέθη ενας

παρείσακτος πού δέν ε{χε τίς δικές τους περγαμηνές.»

Νομίζω πώς όρθά τά εβλεπε τότε ό Καραμανλής, διότι

όσο δημοκρατικοί καί άν ήμαστε, διατηροϋνταν άκόμη σέ

μερικούς κύκλους κάποια φεουδαρχικά κατάλοιπα, κρυμ

μένα βαθιά στό ύποσυνειδητό, πού έκδηλώνονταν κατά

καιρούς .• Από τόν καιρό όμως πού καταλάβανε ολοι ότι ό Καραμανλής εΙναι ό καθιερωμένος άρχηγός γιά πολλά

χρόνια, ύποτάχθηκαν σέ αύτόν τόν παραμερισμό. Καί ό

Καραμανλής εκτοτε τούς μεταχειρίσθηκε χωρίς τό φόβο

πού θά μποροϋσαν νά όργανώσουν καμμιάν άνταρσία. Τά

πράγματα άπέδειξαν, μέ έλάχιστες άσήμαντες έξαιρέσεις,

οτι εΙχε δίκαιο. Παληοί άντάρτες εγιναν πιστοί καί πολύ

τιμοι συνεργάτες του . • Ο Καποδίστριας καί ό Τρικούπης δέν εΙχαν τίς δυσκο

λίες πού γεννα ό φθόνος τών παραμερισμένων. ΕΙχαν ενα

·-84-



κεκτημένο προβάδισμα. ΕΙχαν μόνο τίς συνήθεις δυσκο

λίες πού προκαλεί δ φθόνος έναντίον όποιου έξαρχής ύπε

ρέχει πολιτικά κα! κοινωνικά. Ό Βενιζέλος έπίσης δέν

εΙχε τίς δυσκολίες πού δοκίμαζε δ Καραμανλής. UΟταν δ

Βενιζέλος ήρθε στήν Έλλάδα, ήταν ~νας καθιερωμένος

πολιτικός. Τόν εΙχαν κάνει γνωστό καί οΙ μαχητικές του

έξορμήαεις γιά τήν UΕνωση καί οΙ όργανωτικές του Ικανό

τητες στή σύνταξη τής κρητικής πολιτείας καί οΙ άγωνες

του έναντίον του ήγεμόνος Γεωργίου, είτε τό δίκαιο ήταν

όλο μέ τό μέρος του, είτε όχι .. Ο σάλος πού τότε προκάλεσε τόν ~Kανε πολιτικό μέ πανελλήνια προβολή. 'Έτσι,

χωρίς νά ~xη περισσότερα έφόδια άπό τόν Καραμανλή,

φθάνοντας τό Ι 909 στήν 'Αθήνα, δέν βρέθηκε στήν άνάγκη νά διανύση τά δύσκολαπρωτα βήματα, πού άναγκά

σθηκε νά κάνη δ Καραμανλής. ι Ο Βενιζέλος άναγνωρ{

σθηκε άμέσως δ άδιαμφισβήτητος άρχηγός άπό προσωπι

κότητες πρώτου μεγέθους, όπως ό Στράτος, δ Ρέπουλης, ό

Δημητρακόπουλος, ένω δ Καραμανλής άρχισε τήν πρώτη

του πρωθυπουργία πρίν φθάση στήν όριστική καθιέρωση.

'Έτσι ήταν άναγκασμένος νά άντλή γιά καιρό τή δύναμη

της έπιβολής του, όχι άπό τήν καθιερωμένη fξωθεν καλή

μαρτυρία, άλλά άπό μέσα του, άπό τήν αύτεπίγνωση της

ύπεροχής του.

Σέ τουτο τό σημείο θέλω νά κάνω μιά γενικώτερη παρα

τήρηση.

Κατηγορείται δ Καραμανλής ότι δέν διάλεξε πάντα τούς

πιό κατάλληλους γιά ύπουργούς, ότι εχει ενα εΙδος culpa ίη eligendo. Κάθε φορά όμως πού σχημάτιζε δ Καραμανλής

-85-



μιά νέα κυβέρνηση εl'Χε έν πρώτοις τήν ύπο'Χρέωση, έκτός

dπό την ποιότητα των συνεργατων του, νά λάβη ύπ'δψιν

καί ώρισμένα κομματικά δεδομένα. Αότό dποτελεί dδή

ριτη dνάγκη σέ κάθε δημοκρατία καί δ Καραμανλής, δπως

τόνισα, εΙναι δ 'Έλληνας πολιτικός πού έπηρεάσθηκε τό

λιγώτερο δυνατόν dπό δλες αότές τίς κομματικές σκέψεις.

Γύρευε τούς καλλίτερους. 'Αλλά εΙ'Χε νά συμπληρώση

καμμιά πενηνταριά καίριες θέσεις ύπουργων, ύφυπουργων

καί διοικητων μεγάλων 'Οργανισμων, ένω δέν διέθετε ή

παράταξή του δλους τούς κατάλληλους. 'Έπρεπε κάποτε

νά κάνη, καί φυσικά έπί ματαίφ, τό θαί)μα των πέντε αρτων

κα! των δύο Ι'Χθύων. ΕΙναι εύκολο νά λές στόν dρ'Χηγό

«αότός εΙναι dποτυ'Χών». Πρέπει συγ'Χρόνως νά πης κα! μέ

ποιόν θά dντικαταστηση τόν dποτυ'Χόντα καί αν εΙναι ή

ιiSρα νά τόν dντικαταστήση. Ό Καραμανλής εΙναι ίσως

περισσότερο dπό κάθε 'Έλληνα θϋμα αότής τής dρνητικής

κριτικής.

Πάντως ή συνε'Χής προσπάθεια τοϋ Καραμανλή νά δια

λέξη γιά συνεργάτες του τούς καλλίτερους πού μποροϋσε

νά βρή dποδεικνύεται dπό τό γεγονός δτι διάλεξε dρκετές

φορές έξωκοινοβουλευτικούς ύπουργούς, κα! δτι lκανε

συ'Χνά dπό τήν ίδια περιφέρεια δυό καί τρείς ύπουργούς

καί τέλος δτι dπό τήν Βόρειο • Ελλάδα πού εΙναι δ τόπος του καί πού dντιπροσωπεύει περισσότερο dπό τό τρίτον

τής • Ελλάδος lκανε συνήθως δυό tϊ τρείς ύπουργούς, ένω dπό αότήν θά ήταν κομματικά δικαιολογημένο νά πάρη

όκτώ ιiSς δέκα. 'Έτσι fκανε τό καλλίτερο δυνατόν μέ τά

ύπάρ'Χοντα δεδομένα . • Ο Καραμανλής, κυρίως dπό τό 1974, ήτάν ύπο'Χρεωμέ-

-86-



νος νά κινηθή μέσα σέ στενά περιθώρια. Ε{μαι αύτόπτης

καί αύτήκοος μάρτυς τής dδιάκοπης προσπάθειάς του νά

διευρύνη αύτά τά περιθώρια .• Από όσες διευρύνσεις εκανε ήταν έπόμενο νά μήν ε{ναι όλες έπιτυχείς, διότι μόνο ή

«dρχή άνδρα δείκνυσι ••. • Από τή στιγμή όμως πού, ύστερα dπό πολλές dμφιτα

λαντεύσεις, γίνονταν ή έπιλογή του δριστική, ήταν dπό

λυτα dλληλέγγυος μέ τόν έκλεκτό του. Καί όταν εκανε, όχι

βέβαια σκάνδαλα, dλλά λάθη - πραγμα όχι σπάνιο - τόν

έκάλυπτε παίρνοντας τίς εύθυνες άπάνω του. Δέν εκανε

ποτέ αύτό πού συχνά βλέπομε νά κάνουν άλλοι ήγέτες, νά

ρίχνουν τόν συνεργάτη πού λάθεψε βορά στήν όργή τής

κοινής γνώμης, γιά νά βγουν αύτοί άνέπαφοι. Πρίν dπό

καιρό, όταν ε{χε dτυχήσει σέ μιά ένέργειά του ενας ύπουρ

γός του καί του ύΠOδείΙCVυαν ότι θά κατευνάζονταν ή κοινή

γνώμη άν τόν εδιωχνε, dπάντησε: «' Εγώ δέν δολοφονώ». U Αλλο θέμα τό τί άκουσε Ιδιαιτέρως αύτός δ ύπουργός.

Τέτοια παραδείγματα ήθικής άλληλεγγύης διατηρουνται

Jtολλά στή μνήμη μου.

'Αλλά δέν dρκεί νά διαλέγης τούς καλλίτερους γιά τίς

θέσεις γιά τίς όποίες τοός προορίζεις, πρέπει έπίσης νά

διακρίνης μέ ποιούς άπό τούς καλλίτερους αύτούς μπορείς

έσύ, ώς ήγέτης, νά συνεργασθής. Δέν άρκεί ν& ε{ναι

κάποιος καλός. Πρέπει καί νά σου πηγαίνη. Νά μπορή ό

κρινόμενος νά έναρμονίζεται μέ τή δική σου νοοτροπία, μέ

τό ρυθμό τής σκέψης σου. Κρίνεσαι όχι μόνο dπό τίς dρε

τές σου, άλλά καί άπό τό μέτρο τής dνταπόκρισής σου στίς

άρετές του ήγέτη.

Διάλεξε συχνά άντιπάλους του, όπως τόνισα, γιατί

-87-



πίστευε πώς Τίταν οΙ πιό κατάλληλοι Ύιά τίς θέσεις, στίς

όποίες τούς προώριζε καί τοϋ πήΎαιναν. Δέν διάλεΎε μέ

κριτήριο τίς προσωπικές τους φιλίες ή Ύνωριμίες ή dδυνα

μίες. ΚαΙ Τίταν dπό τά μεΎαλύτερά του βάσανα καΙ dπό τίς

πιό δυσάρεστες dπασχολήσεις του αότή ή έπιλΟΎή, διότι

συχνά σήμαινε καί θυσία ή παραμερισμό dφωσιωμένων

καί κάποτε καί Ικανων φίλων έπ' ιδφελείq dντιπάλων.

Γίνονταν τίς ώρες της έπιλοΎης, δσο εΙναι dνθρώπινα

δυνατό, lνας άτεΎκτος δικαστής.

ΕΙναι περιττό νά σημειώσω δτι άνθρωπος μέ την όξυδέρ

κεια καί την παρατηρητικότητα τοϋ Καραμανλη ξέρει καί

νά διαλέ-Υη αότούς πού χρειάζεται ιδς συνεργάτες του, τόν

καθένα στήν εΙδική θέση Ύιά την όποία τόν προορίζει. Καί

δταν μέν τούς εΙχε δοκιμάσει στήν πράξη, ή κρίση είτανε

εόκολώτερη. Σπάνιες εΙναι οΙ περιπτώσεις πού, σάν

άνθρωπος καί αότός, σχημάτιζε μιά λανθασμένη Ύνώμη,

Ύιατί στηρίχθηκε σέ ιδρισμένα δεδομένα, πού τή σΤΙΎμή

της κρίσεως Ιδιαίτερα τόν ένδιαφέρανε καί dΎVοουσε άλλα

έξ ίσου σημαντικά, πού έκείνη τή συΎκεκριμένη σΤΙΎμή

δέν τόν ένδιαφέρανε. Πιό έπικίνδυνη εΙναι πάντα ή κρίση

Ύιά τά πρόσωπα πού πρωΤΟΎνωρίζεις. Τότε εΙναι φυσικό νά

έπηρεάζεσαι dπό τήν προϊστορία τοϋ κρινόμενου καί dπό

εΙσηΎήσεις τρίτων. • Αλλά δταν αότά λείπουν, μένει

Ασχατο μέσο τό dντίκρυσμα των προσώπων, τό παρουσια

στικό τους. Δέν ύπάΡχουν άλλα στηρίΎματα . • Ο Καραμανλης lXtt δύο τρόπους νά κρίνη καί νά δια

λέΎη τούς dνθρώπους πού πρωΤΟΎνωρίζει καί πού θά dπο

τελέσουν τό περιβάλλον του καί τούς συνεΡΎάτες του: lvav άμεσο καί lνα.ν μακρας διαρκείας. 'Όταν πρόκειται Ύιά

-88-



ιcατώτερo πρoσωπιιcό, βοηθούς στό σπίτι του ή στό γρα

φείο του, ύπερισχύει ό άμεσος τρόπος. Φέρνει τόν

άνθρωπο μπροστά του, ιcoιτάζει άστραπιαία τήν έμφάνισή

του, τόν τρόπο πού ιcινείται, τόν τρόπο πού άπαντα σέ

δυό-τρείς πολύ άπλές έρωτήσεις ΙCαί άποφαίνεται: Αύτός

μου ιcάνει - ή - αύτός δέν μου ιcάνει .• Η άπόφαση εΙναι άνέιcιcλητη ιcαί μάταια έλπίζει ό ιcρινόμενoς, άν στήν ιiSρα

τής ιcρίσης lτυχε νά εΙναι ιcαιcoβαλμένoς ή άπρόσεΙCΤOς, νά

βρή ελεος. Συνήθως ή 'ιcρίση, παρ' όλον πού εΙναι έντελώς

στιγμιαία, παρ' όλον πού σέ αύτή λειτουργεί τό ενστιΙCΤO

περισσότερο άπό τή σιcέψη, εΙναι συνήθως σωστή. Τό

παρoυσιαστιιcό παίζει γιά τόν Καραμανλή μεγάλο ρόλο.

Καί όχι μόνο γιά τό ύπη ρετιιcό πρoσωπιιcό. Κάποτε ιcαί γιά

ιcάπως παραπάνω Ιστάμενους. • Ο ιcαιcoμoίρης, ΙCαί πολλά προσόντα άν εχη, ιcαταδιιcάζεται Ο>ς ιcαιcoμoίρης. Μιά

φορά του παρουσίασαν ενα νέο μέ πολλά προσόντα άλλά

μέ όνομα ιcαιcόηχo. Μόλις τό ιiιcoυσε ό Καραμανλής, του

εΙπε: «Πήγαινε πρώτα ν' άλλάξης τ' όνομά σου ιcαί μετά

βλέπομε».

'Όταν πρόιcειται όμως γιά συνεργάτες του προωρισμέ

νους γιά ιcαθαυτό ύψηλότερα άξιώματα, ή έπιλογή γίνεται

πολύ σιγά ΙCαί περνα. άπό πολλά διαδoχιιcά στάδια. Τό

ήθος, ή εύφυία, ή μόρφωση εΙναι φυσιιcό νά άποτελουν

άΠOφασιστΙΙCOύς παράγοντες. Αύτό τό ιcάνoυν όλοι οΙ

ιiνθρωπoι .• Αλλά εΙδιιcά στόν Καραμανλή πρέπει νά περάσης άπό μιά ΠΡOσωπιιcώτερη ιcρίση. Καί έδώ, χωρίς

φανερά νά τό όμολογή, παίζει ιcάπoιo ρόλο ΙCαί τό ενστι

ιcτo πού τόν ιcάνει νά άποφαίνεται: αύτός μου πάει ή αύτός

δέν μου πάει .• Αναζητεί ιcάπoια έΙCΛεΙCΤΙΙCή συγγένεια μέ

-89-



τόν συνεργάτη του πού τήν ~βρισKε κάποτε καί μεταξύ

άντιπάλων του. ΕΙναι περιττό νά πω στι τά όποιαδήποτε

μιλήματα ύπέρ ή κατά τοϋ κρινομένου εΙναι μάταια. Δίνει

πολύ περισσότερο βάρος στήν προσωπική του έντύπωση

παρά στίς πιό έμπεριστατωμένες κρίσεις τρίτων . • Εδω θά πρέπει ίσως νά σημειωθή ότι ό Καραμανλής

εΙχε πρόσθετες δυσκολίες στίς επιλογές του γιατί, λόγω

τής άποστάσεως πού κρατοϋσε, δέν εΙ χε εύρύ κύκλο γνωρι

μιων γιά νά εχη προσωπική άντίληψη γιά τούς κρινόμε

νους.

"-90-



Δ. • Ο Καραμανλής καί τό Κόμμα

Δέν ξέρω τί εκανε πρίν γίνη πρωθυπουργός, άλλά άπό τό

1955 ύπήρξε μέτριος κομματάρχης .• Ο Καραμανλής εΙναι φανερό πώς δέν ήθελε νά εΙναι κομματάρχης, άλλά κυβερ

νήτης. Τή δουλειά του κομματάρχη τήν εκανε άνόρεχτα·

τήν άντιπαθουσε. Τήν εκανε έξ άνάγκης. Ο{ οΙκειότητες,

τά χτυπήματα στήν πλάτη, τά τυποποιημένα χαμόγελα, ή

ψεύτικη άνησυχία γιά τά παιδιά του ψηφοφόρου ήταν σπά

νια φαινόμενα στή σταδιοδρομία του καί όταν τύχαιναν νά

συμβουν άποτελουσαν γι' αύτόν τό βαρύ τίμημα γιά νά

κρατήση τό λαό πού χρειάζονταν κοντά του. Γι' αύτό όλες

αύτές τίς φιλοφρονήσεις τίς εκανε άχαρα καί μέ τήν

εκδηλη πρόθεση νά τίς διεκπεραιώση τό γρηγορώτερο . • Αλλά έκεί όπου Ιδιαίτερα ύστερεί δ Καραμανλής εΙναι

στά κομματικά μαγειρέματα, στό άλισβερίσι, στό περί

πλοκο δουναι καί λαβείν άνάμεσα σέ στελέχη καί σέ τοπι

κούς παράγοντες, στή χρονοβόρα αύτή δουλειά νά συγ

κρατήση ενα φίλο ή νά προσηλυτίση εναν άντίπαλο .• Ο χρόνος εΙχε γι' αύτόν πάρα πολύ άξία, ώστε νά τόν δαπανά

σ' αύτές τίς μικρότητες των μικρων άνθρώπων πού στελε

χώνουν τά κόμματα καί στήν • Ελλάδα καί άλλου, σέ όλες τίς δημοκρατίες.

ΗΟταν κάποτε, στήν άρχή τής συνεργασίας μας, του

παρατήρησα ότι ccδέν φροντίζουμε τό Κόμμα», μου άπάν

τησε: «Μήν κουράζεσαι. Μόνο όταν πάψωμε νά είμαστε

Κυβέρνηση, θά μπορέσωμε νά όργανώσωμε τό Κόμμα.

'Όσο ε'ίμαστε Κυβέρνηση, τό κέντρο βάρους εΙναι στήν

Κυβέρνηση καί ό"χι στά γραφεία του Κόμματος». Καί αύτή

-91-



ή άποψη έπαληθεύθηκε. Τό Ισχυρότερο κόμμα του τόπου

άπό τό 1955 ΌSς τό 1980 έξακολούθησε νά ύστερεί σέ όργάνωση στή βάση.

"Αν ποτέ βρίσκονταν ό Καραμανλής στήν άντιπολί

τευση, ύπό όμαλές συνθήκες, δέν ξέρω τί θά εκανε .• Αλλά φοβάμαι. πώς δέν θά εκανε σπουδαία πράγματα. πρωτα θά

δικαίωνε τήν Κυβέρνηση σέ ό,τι σωστό εκανε, θά τή βοη

θουσε. Θά ~ταν πολύ μετρημένος στόν ελεγχο .• Ο Καραμανλής σιχαίνεται τή δημαγωγία, χωρίς τήν όποία εΙναι

άδύνατη ή άσκηση της άντιπολίτευσης στόν τόπο μας.

-Η άντιπολίτευση συνηθίζεται νά εχη νοοτροπία δικη

γόρου πού ύποστηρίζει τήν άντίθετη αποψη είτε εΙναι

σωστή είτε στραβή. Ό Καραμανλής θά εΙχε νοοτροπία

δικαστή, πού θά έπέκρινε μόνο τό άδικο. Τέτοιου είδους

άντιπολίτευση δέν γνώρισε ποτέ ό τόπος μας καί σχεδόν

καμμιά δημοκρατία.

Γιά τόν Καραμανλή τό κόμμα δέν ~ταν σκοπός, ~ταν

άναγκαίο όργανο γιά τούς σκοπούς του. Γι' αύτό άσφαλώς

τό ήθελε .• Αλλά ήθελε νά του τό φτιάχνουν καί νά του τό κρατουν άλλοι κάτω άπό μιά πολύ ύψηλή έποπτεία του,

πού δέν ~ταν καί τόσο τελεσφόρα. Κατά βάθος ελεγε σέ

όσους πίστευαν σ' αότόν: « 'Εγώ άγωνίζομαι γιά νά κυβερ

νήσω τόν τόπο' εργο πού έσείς δέν μπορείτε νά κάνετε.

'Εσείς όφείλετε νά μου δώσετε τή δύναμη γιά νά μπορέσω

νά έκπληρώσω αύτό τό εργο. 'Οργανώσετε τό Κόμμα

μου» . • Ο Καραμανλής εΙχε τήν εϋλογη άξίωση, καθώς ~ταν

δοσμένος δλόκληρος στό δημιουργικό του εργο, οΙ πολί

τες πού ώφελουνταν άπό αύτό, όσοι πάντως άπό αύτούς

-92-



πίστευαν στην dξία αύτου του ~ργoυ, εΙχε τήν dξίωση νά

τόν συνδράμουν, δχι μέ τά συνηθισμένα «ζήτω», ούτε μέ

τήν κατά περιόδους διδόμενη ψήφο, dλλά μέ τή συνεχή

συμβολή τους στίς δραστηριότητες το() κόμματος, πού τόν

στήριζε. ΕΙχε τήν dξίωση -καί δικαίως - τό κόμμα νά τό

όργανώσουν τά στελέχη του καί οΙ όπαδοί του καί νά μήν

τόν βγάζουν dπό τό έργοτάξιό του, δπου λαμβάνονται οΙ

μεγάλες dποφάσεις, καί αύτό γιά lpya πού liριστα μπορουσαν νά κάνουν τά στελέχη dπό τήν dνώτατη κλίμακα της

Ιεραρχίας ώς τόν dπλό πολίτη. ΕΙχε τήν dξίωση νά dvnδρουν οΙ όπαδοί του, δταν βάλλεται τό fpyo του, νά μήν dπέχουν dπό τίς έκδηλώσεις του κόμματος, δταν οΙ dYΤi

παλοί του προσωπικά καί μέ παραδειγματική πειθαρχία

μετέχουν σέ κάθε έκδήλωση των δικων τους κομμάτων.

Νομίζω πώς ήταν dπόλυτα δικαιολογημένη ή dξίωση

του Καραμανλη νά μήν dσχοληται αύτός μέ τό κόμμα,

dλλά τό κόμμα μέ αύτόν. Αύτός νά έργάζεται γιά τό 'Έθνος

καί τό κόμμα, πού πιστεύει σέ δσα αύτός lκανε γιά τό

'Έθνος, νά έργάζεται γιά νά τόν στηρίζη. Καί αύτό δηλοΙ

δτι τό κόμμα ~πρεπε νά φροντίζη γιά τή διάδοση τής Ιδεο

λογίας του, γιά την προβολή του κυβερνητικου προγράμ

ματος καί του κυβερνητικου lpyou. Βέβαια, έφ' δσον προΤσταται tνός κόμματος, θά δια

τηρη μιά γενική έποπτεία, θά χαράζη μερικές γενικές

κατευθύνσεις .. Αλλά τό πλήθος των ύπόλοιπων συγκεκριμένων ένεργειων εΙναι lpyo του συνόλου των στελεχων, lpyo συνεχές, τιμητικό, σημαντικό, πού συγκρατεΙ καί τονώνει τό λαϊκό ύπόβαθρο, τό dπαραίτητο σέ κάθε δημο

κρατία γι' αύτόν πού κυβερνa.

-93-



Μόνο ύπό αύτήν την εννοια μπορουσε νά όνομασθη δ

Καραμανλης καΙ κομματάρχης. ΚαΙ 1'jταν 1'( μόνη πού του ταίριαζε. Διότι άλλοιως άπό τή φύση του 1'jταν στραμμένος

πρός τό κυβερνητικό του εργο καί μόνο. υΟλα τάάλλα τά

έκτελουσε γιά νά εχη τή δυνατότητα νά τόπραγματοποιήση.

Αύτά τά όποία γράφω τά έπιβεβαιώνει κα{ τά φωτίζει μιά

συνομιλία πού εΙχα μαζί του καί πού όσο 1'jtav άκόμα άρχηγός κόμματος δέν επρεπε νά γίνη γνωστή .• Αλλά τώρα 1'( όμολογία πού περιέχει - καί πού άρκετοί τήν

διαισθανόμαστε τουλάχιστον άπό τό 1974 - έπιτρέπεται

νά γίνη εύρύτερα γνωστή, διότι δείχνει περισσότερο άπό

πολλά λόγια δικά μου τήν Ιστορική του φυσιογνωμία. Μου

ελεγε τότε περίπου τά έξης: 'Ότι δέν εΙχε ποτέ τό αίσθημα

του κόμματος. Καί δτι θά ήταν εύτυχής, άν μπορουσε νά

κυβερνήση, χωρίς νά ήγηται κόμματος. "Αν ίδρυσε δυό

φορές κόμμα, αύτό τό εκανε γιατί στή δημοκρατία, γιά νά

φτάσης καί νά άσκήσης τήν έξουσία, τό κόμμα εΙναι άπα

ραίτητο. Διαχώριζε δμως πάντοτε τό κόμμα άπό τήν

Κυβέρνηση καί δέν δεχόταν ποτέ νά καταστήση τήν

Κυβέρνηση όργανο του κόμματος. Καί αύτό, γιατί άλλα

εΙναι τά κριτή ρια γιά τό συμφέρον του κόμματος καί άλλα

τά κριτήρια γιά τό συμφέρον του τόπου . • Ο Καραμανλης εΙλικρινως προσπάθησε νά δημιουρ

γήση παράδοση κομμάτων-άρχων, χωρίς τά όποία ή λει

τουργία της δημοκρατίας εΙναι προβληματική. «. Η άνάγκη

της παρουσίας, ελεγε, Ισχυρων ή χαρισματικων ήγετων,

προδίδει τήν ελλειψη δημοκρατικής νοοτροπίας καί δημο

κρατικοϋ κλίματος σέ μιά χώρα. Γι' αύτό καί ή άνάγκη

αύτή έμφανίζεται έπι τακτικώτερη στίς μεσογειακές χωρες».

-94-



ΕΙναι Ιδιαιτέρως χαρακτηριστικό ότι αύτός ό θεωρούμε

νος χαρισματικός ήγέτης τονίζει ότι ή υγιής δημοκρατία

δέν χρειάζεται γιά νά πορευθή χαρισματικούς ήγέτες. Στίς

χώρες όμως όπου ή πολιτική καί πνευματική ιiγωγή του

λαου εΙναι λειψή, έκεί χρειάζονται ήγετικά κόμματα καί

χαρισματικοί ήγέτες . • Η σκέψη αύτή εΙναι κατά τή γνώμη μου κατά τό ενα

μόνο σκέλος της όρθή .• Η υγιής δημοκρατία πορεύεται ανετα μέ ώργανωμένα κόμματα άρχών, πού δέν κρέμεται ή

τύχη τους ιiπό τήν παρουσία χαρισματικών ήγετών .• Αλλά όταν ή καλή τύχη χαρίζη σέ ενα όποιοδήποτε λαό μιά

έξέχουσα πολιτική προσωπικότητα, όσοδήποτε καί αν

εΙναι πολιτικά έξελιγμένος, θά ήταν λάθος νά μήν κατα

λάβη ό χαρισματικός ήγέτης μιά προέχουσα θέση, πού

μοιραία διαταράσσει τήν δημοκρατική Ισοτιμία τών πολι

τικών ιiνδρών, παραμερίζει τίς όμαδικές ήγεσίες τών κομ

μάτων ιiΡXών, καί δίνει τήν έντύπωση ότι ιiπoτελεί μιά

ιiνωμαλία τής δημοκρατίας.

Αύτή ή έντύπωση εΙναι λανθασμένη .• Η δημοκρατία εύδοκιμεί παντου όπου ιiπάνω άπό τή δημοκρατική Ισοτι

μία τών μετριοτήτων ή τών κοινών θνητών ιiναδεΙKνύεται

μιά υπερέχουσα προσωπικότητα, πού στή χρονικά πάντα

περιωρισμένη θητεία της θά προσφέρη στό λαό πολλά

περισσότερα ιiπό όσα θά κατώρθωναν οΙ κοινοί θνητοί, οΙ

όμαδικές ήγεσίες, οΙ καλοί μέτριοι κάθε έποχής. Πιστεύω

μάλιστα πώς μιά υγιής δημοκρατία πρέπει νά μπορή νά

εΙναι ετσι διαμορφωμένη, ώστε νά ιiναδέχεται αύτή ν τήν

ιiνωμαλία χωρίς τόν παραμικρό κλονισμό της δημοκρατι

κής τάξης. Αύτό δέ έξαρταται άφ· ~νός ιiπό τούς συντα-

-95-


Ο ΑΓΝΩΣΤΟΙ ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ

γματικούς θεσμούς καί άφ' tτέρου άπό τό ήθικό έπίπεδο

του πολιτικου κόσμου καί του λαοϋ.

Στόν τόπο μας, Ιδίως μετά τήν κατάρρευση της δικτατο

ρίας, έπιπολάζει τό κατά συνθήκην ψεϋδος η άκριβέστερα

ή κατά συνθήκην εύχή νά σχηματισθοϋν κόμματα άρχων ή

Ιδεων καί νά καταργηθοϋν τά κόμματα προσώπων. Κα! αν

αύτή ή εύχή άποβλέπη στό νά ~χη κάθε κόμμα τήν ξεκά

θαρη Ιδεολογία του, σέ αύτό κανείς δέν μπορεΙ νά ~χη

άντίρρηση. "Αν όμως άποβλέπη στή λεγόμενη δημοκρα

τική όργάνωση των κομμάτων, χωρίς άρχηγό, τότε έπι

βάλλονται μερικές λε.πτότερες διακρίσεις.

πρωτα πρέπει νά άποκλείσωμε τή συλλογική ήγεσία

των κομμάτων, άκόμη σήμερα, στήν • Ελλάδα. Κόμμα σημαίνει μιά tνότητα πολιτικων πράξεων καί όσεσδήποτε

προκαταρκτικές συζητήσεις καί αν γίνουν, τελικά τήν

άπόφαση στόν τόπο μας θά τήν πάρη ενας. Καί αότός πρέ

πει νά εΙναι ό άναγνωρισμένος άρχηγός μέ άποφασιστικές

Δρμοδιότητες. Στόν τόπο μας μιά συλλογική ήγεσία, όταν

προκύψουν σέ μερικά ούσιώδη ή κα! σχετικως ούσιώδη

ζητήματα διαφωνίες, σχεδόν κατά κανόνα όδηΥεί στή διά

λυση τοϋ κόμματος.

Τά κόμματα στόν τόπο μας ε{ναι μοιραία άρχηγικά.

"Οταν μάλιστα ύπάρχη ενας πού ύπερέχει κατά πολύ άπό

όλα τά αλλα στελέχη, καί συλλογική αν κατά τύπους

έμφανίζεται ή ήγεσία, στήν πραγματικότητα ήγέτης εΙναι

αύτός πού ύπερέχει. • Η του πρώτου άνδρός άρχή εΙναι βασικός νόμος της δημοκρατίας μας, προκειμένου περί

ήγεσίας κα{ όχι ή Ισότητα των άνίσων. Ε{ναι πλάνη νά

-96-


Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ ΚΑΙ Ο ΓΎΡΩ ΤΟΎ ΚΟΣΜΟΣ

νομίζεται δτι τά όρθόδοξα κομμουνιστικά κόμματα λει

τουργοϋν χωρίς άρχηγό. 'Όχι μόνο εχουν άρχηγo~ς, άλλά

τούς εχουν, Ιδίως στίς χώρες τίς άνατολικές, καί Ισόβιους.

Μέ αύτά πού σημειώνω δέν εΙμαι άντίθετος πρός τήν

όργάνωση τοϋ κόμματος γιά νά λειτουργη άποδοτικώτερα

καί Ιδίως γιά νά. άναδεικνύεται μέ κάποια τυπικά προδιαγε

γραμμένη διαδικασία ό άρχηγός.

Φυσικά, δσο σ' ενα κόμμα ύπάρχει μιά ύπερέχουσα

προσωπικότητα, εΙναι φύσει άδύνατον fι δλη διαδικασία

νά μήν έπηρεάζεται άπό τήν προσωπικότητα αύτήν. Κανε

νός εΙδους όργάνωση δέν εχει τή δύναμη νά καταργήση

τήν έπιβολή της ύπερέχουσας προσωπικότητας, ούτε fι

βούληση της ίδιας αύτης προσωπικότητας . • Εκεί δπου λείπει fι προσωπική αύτή ύπεροχή καί βρι

σκόμαστε σέ πρόσωπα μέ μικρές διαφορές μεταξύ τους καί

μέ ενα έξ Ιδίων δυνάμεων κϋρος περίπου ίσο, έκεί fι

ύπαρξη μιας θεσπισμένης διαδικασίας γιά τήν έκλογή του

άρχηγου εΙναι ενα Ιδιαιτέρως χρήσιμο στοιχείο. 'Αποφεύ

γεται fι άκαταστασία κατά τό χρόνο της έκλογης ~αί βοη

θείται fι διατήρηση της ένότητας του κόμματος, έφ' δσον

ό νεοεκλεγμένο ς άρχηγός έπιτύχη στά πρώτα του βήματα

καί τελικά έπιβληθη. Πάντως ή άπόφαση της έκλογης του

νέου άρχηγοϋ δέν δημιουργεί δεδικασμένο. Τό δεδικα

σμένοθά τό δημιουργήση ή στή συνέχεια του χρόνου έπι

τυχία καί έπιβολή του νέου άρχηγοϋ. Μέ άλλα λόγια τό

κόμμα θά διατηρήση τή συνοχή του, άν ξαναγίνη άρχη

γικό μέ τόν νέο άρχηγό. • Αλλοιώς τό κόμμα θά διασπασθη, δπως εγινε μετά τήν άποχώρηση του Βενιζέλου καί τό

1923 καί τό 1935.

-97-



Στήν • Ελλάδα τά κόμματα τά ξεχωρίζει πιό πολύ ή προσωπικότητα τι'bν άρχηγι'bν, παρά οΙ Ιδεολογικές διαφορές.

Γι' αύτό ~χoμε πολλά κόμματα μέ τήν ίδια Ιδεολογία,

μόνο καί μόνο διότι ξεφύτρωσαν πολλοί άρχηγοί, άλλά

καί κάτι χειρότερο, κόμματα μέ άκαθόριστη Ιδεολογία fi άκριβέστερα μέ Ιδέες πού μεταξύ τους δέν συμβιβάζονται,

άλλά τά όποία διατηρουν τήν ένότητά τους καί τη συνοχή

τους, διότι πειθαρχοϋν στόν άρχηγό.

'Έχομε κόμματα πού Ισχυρίζονται ότι εχουν δημοκρα

τική όργάνωση καί μιά ύπερπροσωπική ίδεολογία. Τά

προγράμματά τους όμως εΤναι γεμάτα δισσούς λόγους καί

θολά νοήματα καί διατηρουν τή συνοχή τους μόνο διότι

στήν πραγματικότητα εΙναι κόμματα άρχηγικά. 'Aσφαλι'bς

α.ν ελειπε καμμιά στιγμή ό άρχηγός, τά κόμματα αύτά θά

διαλύονταν στά έξ ών συνετέθησαν καί οΙ όπαδοί τους θά

διαρρέανε . • Ο Καραμανλής άντιθέτως εκανε ό,τι ήταν άνθρωπίνως

δυνατό γιά νά χαράξη μιά σαφή Ιδεολογία - τή σαφέ

στερη πού διαθέτει ό τόπος - καί νά καθορίση καί τή

διαδικασία τής διαδοχής του, όταν αύτός θά εβγαινε άπό

τόν πολιτικό στίβο. Καί ένι'b εΙναι έκείνος πού λιγώτερο

μίλησε γιά δημιουργία ένός κόμματος δημοκρατικά ώργα

νωμένου μέ μιά ξεκαθαρισμένη Ιδεολογία, εlναι καί έκεί

νος πού πλησίασε περισσότερο στό Ιδανικό, πού. οΙ άντί

παλοί του, παρά τίς θορυβώδεις έξαγγελίες τους, δέν

κατώρθωσαν άκόμα νά πλησιάσουν . • Η ύπαρξη πoλλι'bν κομμάτων καί κομματιδίων μέ τήν

ίδια fi σχεδόν τήν ίδια Ιδεολογία. καθώς καί ή ύπαρξη κομμάτων μέ διπλή ή πολλαπλή Ιδεολογία, προκαλουν

-98-



άνωμαλία στή λειτουργία τοϋ δημοκρατικοϋ πολιτεύματος

καί στόν Καραμανλή, πού έπί χρόνια προσπάθησε νά έξυ

γιάνη τόν πολιτικό μας βίο, νά τόν έκλογικεύση, προκάλε

σαν άδιάκοπα προσκόμματα καί τόν έμπόδισαν στό εργο

του.

-99-



Ε. Ό Καραμανλής καί δ Τύπος

Ή άπόσταση ιcαί ή σιωπή, βασιιcά γνωρίσματα του

Καραμανλή, εΙναι δυσμενείς παράγοντες γιά ~ναν πολι

τιιcό, Ιδιαίτερα στόν τόπο μας, όπου ή ζωή έιcτυλίσσεται

στήν άγορά. Τό ιcαιcό έπιτείνεται στό χωρο του Τύπου. Γι'

αύτό δέν ύπηρξε ποτέ εύιcoλη ή σχέση του Καραμανλή μέ

τούς δημοσιογράφους.

Ο{ δημοσιογράφοι χρειάζονται ύλιιcό γιά νά γεμίσουν

τά δειcαεξασέλιδά τους. Χρειάζονται εΙδήσεις ιcαί ιcρίσεις

γιά νά τίς σχολιάσουν. 'Ένας άπόμαΙCΡOς ΙCαί σιωπηλός

πoλιτιιcός δέν τοι)ς βοηθα στή δουλειά τους. Δέν τούς {ΙCα

νοποιεί ό πoλιτιιcός πού μιλα μονάχα όταν πρέπει ΙCαί μέ

πολύ συντομία. Δέν τούς Ιιcανoπoιεί ό πoλιτιιcός πού ΙCρύ

βει νέα, πού δέν παρασύρεται σέ διαλόγους όλισθηρούς.

ΟΙ δημοσιογράφοι θέλουν έξ έπαγγέλματος τά έν OίΙCφ νά

εΙναι ΙCαί έν δήμφ. Καί ιcατά βάθος ο{ πιό πολλοί πιστεύουν

ότι δημoιcρατία Ιδανιιcή εΙναι ή άθηναϊκή δημοκρατία,

όπου όλους τούς χειρισμούς τής έξωτερικής πoλιτιιcής

τούς εκανε ό δήμος σέ πλήθουσα άγορά. ~Eτσι τήν "θελε

ΙCαί ό Περικλής " εκανε πώς τήν "θελε ετσι .• Ο χειρισμός της έξωτερικής πoλιτιιcής άπό τή ρωμαϊκή Σύγκλητο θεω

ρήθηκε άντιδημOΙCραΤΙΙCός. ι Η Ιστορία όμως μας δίδαξε

ποιός άποδείχθηκε δεξιώτερος χειριστής των συμφερόν

των τής πόλης, ό δήμος ή ή Σύγκλητος. Στούς καιρούς μας

σέ όλες τίς δημοκρατίες, μόνο γενΙΙCώτατες άρχές άποφα

σίζονται " φαίνονται νά άποφασίζωνται άπό τό σύνολο. Κατά τά άλλα είμαστε πιό κοντά στή διαχείριση άπό τούς

λίγους στούς όποίους έμπιστεύονται αύτό τό εργο οΙ πιό

-100-



πολλοί. Καί δεχόμαστε ότι καί αύτή ή μέθοδος εΙναι δη

μοκρατική.

ΟΙ δημοσιογράφοι όμως, πού δέν άνήκουν σέ αύτούς

τούς λίγους, άγωνίζονται νά φέρουν τήν έξωτερική πολι

τική στήν άγορά. Νά μάθουν τά πάντα καί νά τά σχολιά

σουν. Πολλοί ε{ναι έκείνοι οΙ πολιτικοί πού γιά νά κερδί

σουν τήν εύνοιά τους η γιά νά άποφύγουν τήν όργή τους

λένε περισσότερα άπό δ,τι πρέπει, καί συχνά δχι δλα άλη

θινά . • Ο Καραμανλής δέν κάνει αύτήν τήν παραχώρηση στόν

Τύπο. Λέει Ο,ΤΙ εΙναι άκίνδυνο νά λεχθή, δ,τι δέν μπορεί νά

γίνη άφορμή γιά έπιζήμια σχόλια, γιά παρανοήσεις, σκό

πιμες η άπλως άνόητες. Καί ~τσι άφήνει τούς καημένους

τούς συντάκτες κάποτε έπί πολλές μέρες νηστικούς . • Αλλά καί μέ τούς Ιδιοκτήτες των έφημερίδων, άκόμη

καί μέ αύτούς, μέ τούς όποίους εΙχε άραιές πάντα άλλά

τακτικές έπαφές, άλλοτε φίλους καί άλλοτε έχθρούς, ή

χαρακτηριστική άπόσταση πάντοτε διατηρούντανε. Μέ

κανένα λ.χ. δημοσιογράφο δέν εΙχε ό Καραμανλής τό

δεσμό πού φρόντιζε νά διατηρή ό Βενιζέλος μέ τόν Δημή

τρη Λαμπράκη ή παλαιότερα μέ τόν Σίμο.

Ό έλληνικός Τύπος, Ιδίως πιό παλιά, επαιζε, μέ ώρι

σμένα δημοσιογραφικά συγκροτήματα, ~να ρόλο μέ τόν

όποίο ό Καραμανλής δέν μποροϋσε νά συμβιβασθή. Σέ

δλες τίς χωρες εχομε έφημερίδες πού έξαρτωνται άπό

ενα κόμμα καί κατευθύνονται άπό αύτό. Στήν . Ελλάδα, καί μόνο στήν • Ελλάδα, έτυχε νά συμβαίνη τό άνάποδο. Νά εχουμε έφημερίδες η συγκροτήματα έφημερίδων

άπό τίς όποίες έξαρτιότανε ενα κόμμα. Νά εχουμε

-101-



δηλαδή tφημεΡ'ίδες πού προσδιώριζαν ή άξιουσαν νά

προσδιορίζουν τήν πολιτική ένός κόμματος, συχνά μέσω

προσώπων της έπιλογης τους. Νά εχουμε συγκροτήματα

tφημερίδων άρκετά Ισχυρά, ώστε νά μπορουν νά πλήξουν

θανάσιμα είτε ενα κόμμα είτε ενα σημαίνον πολιτικό στέ

λεχος καί νά έπιβάλλουν κόμματα ή στελέχη της άρε

σκείας τους.

Μέσα σέ ενα τέτοιο κλίμα δ Καραμανλης δέν μπορουσε

νά άναπνεύση. Δέν δέχονταν νά ύποτάσσεται στίς άξιώ

σεις ένός δημοσιογραφικου όργάνου, διότι αυτό θά του

έξασφάλιζε τήν προβολή του ή τήν κομματική του

δύναμη. Αυτή τήν έξαιρετική καί ξένη πρός τίς προηγμέ

νες εύρωπαϊκές δημοκρατίες πολιτική δύναμη ώρισμένων

όργάνων του Τύπου ό Καραμανλης τήν άγνόησε . • Ο Καραμανλης συνδυάζει τήν πολιτική του σοφία μέ

μιά άθεράπευτα ήθική άφέλεια. Δέν μπορεί νά παραδεχθη

τήν άλήθεια, πώς οΙ περισσότεροι ανθρωποι κρίνουν τά

έθνικά προβλήματα μέ τό μέτρο του προσωπικου τους,

εστω καί καλως έννοουμένου συμφέροντος καί ότι οΙ ώρες

όπου αύτός ό κανόνας άνατρέπεται, οί ώρες της ήθικης

εξαρσης εΙναι λίγες σέ λίγους λαούς. Καί δέν τόν Ικανο

ποιεί τό γεγονός ότι μεταξύ αύτων των λίγων λαων εΙναι

καί οΙ 'Έλληνες . • Ακόμη λιγώτερο μπορεί νά παραδεχθη μέ την ψυχή

του, όσο καί αν μέ τή διάνοιά του τό παραδέχεται, πώς καί

οΙ ανθρωποι πού, ύπό διάφορες Ιδιότητες, άσκουν αυτήν

τήν περίπυστη τέταρτη έξουσία του Τύπου ύπόκεινται σέ

αύτόν τόν κοινωνικό νόμο. Γι' αύτό καί κάθε φορά πού ό

Τύπος δέν δείχνει τό μέτρο ή καί τήν καλή πίστη πού

-102-



χρειάζεται ό τόπος γιά νά προκόψη, δυσανασχετεί καί

τηρεί στάση πού καθιστα μεγάλη τήν άπόσταση, πού τόν

χωρίζει άπό αύτόν. Παρ' όλη τήν πολύχρονη πολιτική

του πείρα ενα ήθικό ενστικτο τόν κάνει νά προσδοκα πώς

όλοι οί άνθρωποι, Ιδίως οί πιό μορφωμένοι, σάν τούς

δημοσιογράφους, ούτε πάθη, ούτε έπαγγελματικά συμφέ

ροντα μπορεί νά εχουν, δυνατώτερα άπό τήν όρθοφροσύνη

τους, άλλά πώς εΙναι σχεδόν Ιδανικοί άνθρωποι, όπως ίσως

τούς γνώρισε στά παιδικά του χρόνια στό σπίτι του καί

στό χωριό του. Καί άπορεί ότι περισσεύει, πρό παντός σέ

αύτούς, συχνά καί ή κακία.

Μά άν ήταν ετσι ο{ άνθρωποι, τότε ή δημοκρατία δέν θά

ήταν τό κάλλιστο άπό τά κακά, τά παρεκβατικά πολιτεύ

ματα, όπως λέει ό Πλάτων, άλλά τό κάλλιστο άπό τά όρθά

πολιτεύματα, μιά ίδεατή πολιτεία ίδεατων άνθρώπων. Φαι

νόμενο άνύπαρκτο στήν ίστορία . . Η άρετή του πολιτικου εΙναι, μέ δεδομένη τήν έλαττω

ματικότητα ή τήν κακότητα των άνθρώπων, νά τούς δδηγή

πρός τό καλλίτερο καί κατά τό δυνατόν νά τούς διορθώνη,

βέβαιος δτι τελικά θά φθαρή σέ αύτόν τόν εύγενέστατο,

άλλά, στήν καλλίτερη περίπτωση, μόνο σχετικά άποδο

τικό, άγώνα . . Υποστηρίζουν μερικοί ότι ή άπόσταση άπό τόν προκα

τειλημμένο Τύπο άποδείχνει δτι ό Καραμανλής δέν συμ

παθεί τόν λεγόμενο «δημοκρατικό διάλογο» καί άντιδρα

ζωηρά άπέναντι σέ όποιον διατυπώνει τίς διαφωνίες του,

ίδίως δημόσια. Δέν δέχομαι αύτήν τήν άποψη. Μου εκανε

πάντα έντύπωση στι ό Καραμανλής ποτέ δέν ώργίζονταν,

σταν τά όργανα του Κομμουνιστικου Κόμματος χτυπουσαν

-103-



τήν πολιτική του. Σέβεται τίς άντίθετες κοσμοθεωρίες, τίς

άντίθετες γνώμες .• Αλλά δέν σέβεται έκείνους πού εχουν μόνο άντίθετα συμφέροντα' έκείνους πού, ένώ δέν διαφω

νουν, άν καί καμώνονται πώς διαφωνουν, ή διαφωνουν

μόνο σέ δευτερεύουσες λεπτομέρειες, καί άπό κίνητρα όχι

Ιδεολογικά, κάποτε οϋτε ήθικά, μόνο άπό τό πάθος τής

φιλοπρωτίας ή γιά χαμηλότερες προσωπικές έπιδιώξεις,

άντιδρουν πεισματικά στήν προσπάθειά του νά πραγματο

ποιήση αύτό πού καί αύτοί στίς βασικές καί γενικές γραμ

μές τουλάχιστον παραδέχονται ώς σωστό .• Ο Καραμανλής άντιδρα στόν κακόπιστο δημοκρατικό διάλογο, του

όποίου μάλιστα διακρίνει εύκολα τά ίδιοτελή κίνητρα.

Σέβεται τή σύγκρουση τών ίδεών, άλλά δέν δέχεται τή

σύγκρουση μέ Ιδιοτελή συμφέροντα, όταν Ιδίως τά κρύ

βουν πίσω άπό Ιδεολογικά προσωπεία . • Ο Καραμανλής φυσικά ξέρει ότι αύτό είναι τό συνήθως

συμβαίνον, όχι μόνο στήν . Ελλάδα, άλλά σέ δλες τίς χώρες δπου ύπάρχει έλεύθερος Τύπος. Τό ξέρει, άλλά

ψυχικά δέν μπορεί νά τό άποδεχθη. 'Έτσι έξηγείται γιατί

κυριολεκτικά πάσχει διαβάζοντας τόν ελληνικό Τύπο, πού

στό κάτω-κάτω δέν ε{ναι, όπως μερικοί ύποστηρίζουν, χει

ρότερος άπό άλλων χωρών. Παντου οΙ έφημερίδες μεγά

λης κυκλοφορίας εΙναι χαμηλής ποιότητας. Παντου - καί

σ' έμας βέβαια - ο{ ύψηλης ποιότητας έφημερίδες κυκλο

φοριακά δοκιμάζονται. Δέν μιλώ γιά τήν πλειάδα τών παγ

κόσμιας φήμης σοβαρών έφημερίδων, πού ίσως εΙναι οΙκο

νομικά Ισχυρότερες, άλλά πού καί αύτές άκόμη δέν είναι

πάντα άπαλλαγμένες άπό τά έλαττώματα τά έγγενη σέ κάθε

δημοκρατία, σέ κάθε πολιτικό διάλογο. Μέ τό μυαλό του ό

-104-



Καραμανλής τά 1(:αταλαβαίνει όλα αότά, μέ τήν ψυχή του

όμως άπορεί. Καί αότό ώνόμασα πιό πάνω, τήν ήθική του

άφέλεια.

Γιά νά άποκτήσης ώς πρωθυπουργός Τύπο δικό σου,

πρέπει, κατά κάποιο εμμεσο τρόπο, νά μοιράζεσαι τήν

έξουσία μαζί του καί αύτό ό Καραμανλής δέν δέχθηκε ποτέ

νά τό κάνη. Διευκολύνσεις εκανε καί λίγο-πολύ σέ όλα τά

δημοσιογραφικά όργανα, καί στά άντίθετά του. Παραχώ

ρηση όμως έξουσίας ποτέ. Αύτή ή πόρτα μέ τόν Καρα

μανλή εκλεισε. Καί ετσι στή φυσική άπόσταση πού προ

καλεί ό Καραμανλής ώς πρόσωπο, στό χώρο του Τύπου

προστέθηκε καί αύτή ή εΙδική άφορμή μιας άπόστασης

μεγαλύτερης .• Απόστασης, πού καταλήγει κάποτε καί σέ έχθρότητα .

• Ο Καραμανλής περιώρισε τόν Τύπο στή συνταγματική του άποστολή νά πληροφορή καί νά έλέγχη έλεύθερα. Δέν

τόν εκανε ούτε εμμεσα συνεταίρο στήν άσκηση της έξου

σίας .

. Ενώ όμως τόν περιώρισε σέ αύτό τό σημείο, τόν άφησε στό χώρο πού του άνήκει άπολύτως έλεύθερο. Δέν πήρε

ποτέ μέτρα περιοριστικά του Τύπου. Δέν εκανε ποτέ

χρήση τών μέσων πού του παρείχε ό ποινικός νόμος.

Στήν • Ελλάδα δέν εΙναι μόνο έλεύθερος ό Τύπος κάθε πολιτικής άπόχρωσης. ΕΙναι έλεύθερος καί δ κίτρινος

Τύπος.

Αύτήν τήν πολιτική έτήρησε ό Καραμανλής γιά δυό

λόγους. Πρώτα, διότι πίστευε ότι ό περιορισμός άκόμη καί

του κακου Τύπου φαλκιδεύει τήν δημοκρατία .. Ακόμη καί

-105-



μέτρα πού λογικά θά επρεπε νά όδηγήσουν στήν ποιοτική

βελτίωσή του, κινδυνεύουν σέ χέρια άδίστακτων άρχόν

των νά γίνουν μέσα μείωσης της έλευθερίας του καί επομέ

νως καί βλάβης της δημοκρατίας.

Δεύτερον, σσα μέσα δέν κινδυνεύουν νά γίνουν άφορμές

νά ζημιωθη Τι δημοκρατία, εΙ ναι συνήθως άλυσιτελη. Καί

ό . Ελευθέριος Βενιζέλος καί ό Παπάγος ελαβαν μέτρα κατά του Τύπου, χωρίς κανένα άλλο άποτέλεσμα παρά νά

δημιουργηθη Τι έντύπωση, Τι έν πολλοίς τελείως άδικη, στι

ό Τύπος φιμώθηκε καί ση οΙ νόμοι πού θέσπισαν αύτοί οΙ

δύο άνδρες βλάψανε τήν δημοκρατία.

Γιά νά συμμαζευθη δ κακός Τύπος πού πραγματικά ζημι

ώνει τήν δημοκρατία θά επρεπε οί ίδιοι οΙ χειριστές αύτης

της τέταρτης έξουσίας νά άποβλέπουν περισσότερο στό

συμφέρον του συνόλου παρά στό συμφέρον της παράταξής

των ή καί ενός άτόμου. • Η θεραπεία του κακου Τύπου βρίσκεται στά χέρια κατά πρωτον λόγον των 'ίδιων των

προσώπων πού τόν όρίζουν, των ίδιοκτητων, των έκδοτων

καί των δημοσιογράφων. Καί όταν τυχόν σημειωθουν

παρεκτροπές - σπως εΙναι ένδεχόμενο, καί ύπό τίς καλλί

τερες συνθηκες - τότε πρέπει οί κυρώσεις νά εΙναι άμε

σες, γρήγορες καί σκληρές, σπως στήν • Αγγλία. 'Αλλά γι' αύτό τό άχαρο εργο χρειάζονται δικαστές, όχι μόνο

άμερόληπτοι, άλλά καί άνοιχτομάτες καί άτρομοι, δικα

στές πού στόν πρώτο βαθμό διαδικασίας θά έπιβάλουν τίς

άναγκαίες κυρώσεις. ' Αλλά στήν • Ελλάδα καί ό νόμος καί οΙ δικαστές εΙναι έπιεικείς άπέναντι του Τύπου.

Κάθε λαός εχει τόν Τύπο πού του άξίζει, τόν Τύπο πού

του άρέσει καί τόν άγοράζει. Αύτός δ λαός, ό άγοραστής

-106-



του κακου Τύπου, εΙναι δ άποφασιστικός κριτής σέ κάθε

δημοκρατία πού εχει ώς άκρογωνιαίο λίθο τής δομής της

τήν έλευθεροτυπία.

Γι' αύτό όρθως πολιτεύθηκε ό Καραμανλής άφήνοντας

τόν Τύπο έλεύθερο. Τουλάχιστον στήν Έλλάδα άλλη

λύση δέν ύπάρχει. Διότι ετσι άντιλαμβάνεται ό 'Έλληνας

τή δημοκρατία άπό τήν έποχή του Θερσίτη καί άργότερα

άπό τήν έποχή του Ύπερείδη. Καί έπειδή κανείς δέν μπο

ρεί νά τόν κατηγορήση δτι εθιγε τήν έλευθεροτυπία, συγ

κέντρωναν, όταν -j!jtav πρωθυπουργός, οΙ άντίπαλοί του τά πυρά τους έναντίον των τηλεοπτικων μέσων πού έπη ρέαζε

καί αύτός ώς πρωθυπουργός.

Καί δπως σχεδόν όλόκληρος ό Τύπος τόν πολεμουσε,

εΙχαν οί άντίπαλοί του τήν άξίωση νά άφήση καί τά τηλεο

πτικά μέσα νά τηρήσουν έναντίον του τήν ίδια έχθρική

στάση. Καί θεωρουσαν σάν προσβολή τής έλευθεροτυπίας

τό δτι μέσα στό χώρο τών τηλεοπτικών μέσων, πού εΙναι

κρατικά, φύλαγε ενα έλάχιστο περιθώριο άμυνας έναντίον

τών έπιθέσεων του ήμερήσιου καί του έβδομαδιαίου

Τύπου. Καί λέω δτι τό περιθώριο -j!jταν έλάχιστο, διότι

-j!jταν περιωρισμένο στό εΙδησεογραφικό κυρίως δελτίο.

Κατά τά άλλα, ο{ ίδιες τάσεις πού άντιμάχονταν τόν Καρα

μανλή στίς έφημερίδες, οί ίδιες σχεδόν κυριαρχουσαν καί

έπί τών ήμερων του στά ύπόλοιπα τμήματα του προγράμ

ματος τών τηλεοπτικών μέσων.

Ώς πρός αύτά ό Καραμανλής εκανε τό καλλίτερο, πού

θά μπορουσε νά γίνη στήν Έλλάδα. Άπαγόρευσε τόν

πολιτικό διάλογο καί τούς κομματικούς διαπληκτισμούς,

πού θά μετέβαλαν στήν 'Ελλάδα τήν τηλεόραση σέ έπι-

-107-



κίνδυνη άρένα. Καί γιά νά τηρήση τήν άρχή αύτή, δέν

εκανε ούτε ό ίδιος, όσο καιρό κυβέρνησε, χρήση της τηλε

όρασης, όπως κάνουν όλοι οΙ ήγέτες όλων τών δημοκρατι

κών χωρών.

Ό έλληνικός Τύπος άπό τό 1974 άπέναντι του Καραμανλη προσωπικά, έπειδή ε{χε στή συνείδηση του λαου

κατακτήσει τή θέση του έθνικοϋ ήγέτη, συμπεριφέρθηκε

μέ προσοχή καί μέ σεβασμό. ΟΙ έξαιρέσεις ύπη ρξαν άσή

μαντες. Δέν μπορεί νά συγκριθη αύτή ή προσεκτική στάση

μέ τίς προσωπικές χυδαίες συκοφαντίες έναντίον του,

Ιδίως τών έτών 1958-1965 .• Ενώ όμως προσωπικά έναντίον του έmκράτησε αύτό τό ήπιο κλίμα άντιθέτως ύπηρξε όξύ

τατη ή πολεμική του άντιπολιτευόμενου Τύπου έναντίον

της έξωτερικης καί της έσωτερικης πολιτικης του. Στόν

χώρο της έξωτερικης πολιτικης καλλιεργήθηκε ενα εντο

νο άντιδυτικό καί Ιδιαίτερα ενα άντιαμερικανικό πνεϋμα

πού συχνά δυσχέραινε τούς κυβερνητικούς χειρισμούς.

Καί ή πολεμική αύτή γινότανε χωρίς νά άντιπροβάλλεται

σοβαρά μιά άντίθετη πολιτική. ΤΗταν πολεμική λόγων.

Καί γι' αύτό καί όταν άποχώρησε ό Καραμανλης δέν

έφαρμόσθηκε. Διότι δέν ε{χε καμμιά δυνατότητα νά έφαρ

μοσθη. Τό εδεσμα εμεινε τό ίδιο. V Αλλαξε τό καρύκευμα.

Πράγμα κάποτε έπικίνδυνο. Στό χώρο πάλι της έσωτερι

κης πολιτικής μιά μεγάλη μερίδα του Τύπου ένθάρρυνε

κάθε είδους άναρχική έκδήλωση καί γιά νά αύξήσουν τήν κυκλοφορία, άκόμα καί κυβερνητικές έφημερίδες ύποστή

ριζαν κάθε αίτημα πού προβάλλονταν καί πού ήταν βέβαιο

ότι δέν μποροϋσε νά πραγματοποιηθή. Στήν άντιμετώπιση

της παγκόσμιας οΙκονομικής κρίσης ό Τύπος συχνά άντί,

-108-



γιά τό κοινό συμφέρον, νά βοηθήση στή λήψη των άναγ

καίων μέτρων πού ήταν φυσικά καί άντιδημοτικά, κοίταζε

πρό παντός νά {κανοποιήση τούς άναγνωστες του, ζημιώ

νοντας τελικά τό κοινωνικό σύνολο .• Ομολογουμένως όμως όλη αύτή ή πολεμική δέν ε{χε τόν προσωπικό καί

χυδαίο τόνο πού στό παρελθόν εφθειρε τή δημοκρατία καί

συνέβαλε στήν κατάλυσή της τό 1967.

-109-



ΣΤ. Ό Καραμανλής καί οΙ αντίπαλοί του

• Ο Καραμανλής εΙχε τό ατύχημα νά μήν εχη αντιπολίτευση πού νά ταιριάζη στήν υψηλή αντίληψη πού εΙχε

περί πολιτικής. Καί αύτό δέν ήταν ατύχημα μόνο γι' αύτόν, αλλά καί γιά τόν τόπο. Γιατί, όπως ελεγε καί δ

ίδιος, τό δημοκρατικό πολίτευμα στηρίζεται σέ δύο πόδια,

τήν Κυβέρνηση καί τήν αντιπολίτευση. 'Όταν νοσή τό

ενα άπό τά δύο, νοσεί τό πολίτευμα.

'Όταν κάποιος συνεργάτης του Καραμανλή, γιά νά τόν

παρηγορήση, του εΙπε ότι τήν'ίδια τύχη εΙχαν τόσο ό Βενι

ζέλος όσο καί ό Τρικούπης καί ότι αύτά εχουν οί μεγάλοι,

ό Καραμανλής απάντησε: «Δέν νομίζω ότι υπήρξα μεγά

λος. Φαίνομαι ίσως μεγάλος, γιατί δέν εΙχα άξιους αντιπά

λους».

Πρίν γίνη πρώτη φορά δ Καραμανλής πρωθυπουργός,

εΙχε τή συμπάθεια καί τήν έκτίμηση δλόκληρου του πολι

τικου κόσμου καί Ιδιαίτερα του Σοφούλη καί του Σοφ.

Βενιζέλου. Γιατί εΙχε υπη ρετήσει έν τφ μεταξύ σέ διάφορα

υπουργεία καί εΙχε δώσει τό μέτρο τής Ικανότητας καί του

ήθους του. . 'Όταν όμως εγινε πρωθυπουργός, έκδηλώθηκαν έναν

τίον του απ' όλες τίς πλευρές αντιδράσεις. ΤΗταν όμως

ήπιες στήν αρχή, γιατί όλοι πίστευαν ότι ή παραμονή του

στήν έξουσία θά ήταν μικρής διάρκειας. "Οταν όμως απο

κάλυψε τήν Ικανότητά του νά δημισυργήση μιά νέα πολι

τική κατάσταση στόν τόπο, οΙ αντιδράσεις εγιναν έντονώ

τερες . • Ο παλαιός πολιτικός κόσμος, του όποίου τή συνεργα-

-110-



σία άπέκρουσε ό Καραμανλής, σταν διαπίστωσε τό ρεϋμα

που εΙχε δημιουργηθή ύπέρ του νέου πρωθυπουργου, κατα

λήφθηκε άπό τέτοιο πανικό, ώστε νά συγκροτήση χωρίς

λόγο στίς έκλογές του 1956 «Λαϊκό Μέτωπο», στό όποίο μετέσχαν σλα τά κόμματα, άπό τήν U Ακρα Δεξιά μέχρι τήν

U Ακρα ' Αριστερά. UΕκτοτε, σλοι αύτοί γίνηκαν άντίπαλοι του Καραμανλή καί άγωνίζονταν μέ πάθος νά τόν άνατρέ

ψουν, χρησιμοποιώντας θεμιτά καί άθέμιτα μέσα.

Καί δέν τόν πολέμησαν, σπως ίσως θά μπορουσαν, σέ

θέματα συγκεκριμένα καί έθνικά άκίνδυνα, όπόταν θά βοη

θοϋσαν μέ τόν ελεγχό τους τόν τόπο, fστω καί ιϊν ό ελεγ

χος αύτός ήταν ιϊδικος ή ύπερβολικός. Τόν πολέμησαν μέ

τρόπο δημαγωγικό, κυρίως σέ θέματα έξωτερικής πολιτι

κής πού μπορουσαν νά έκθέσουν σέ σοβαρούς κινδύνους

τό 'Έθνος.

'Ένα τέτοιο θέμα, πού δείχνει πόσο έmζήμια ιϊσκησαν

τήν άντιπολίτευσή τους, εΙναι τό Κυπριακό. ' Από τήν άρχή, γιά νά φθείρουν τήν Κυβέρνηση, επραξαν σ,τι έξαρ

τιόταν άπό αύτούς, γιά νά ματαιώσουν κάθε σωστή λύση

τοϋ Κυπριακοϋ. Καί αύτό, μολονότι ήξεραν καί άπό δική

τους πείρα, πού άπέκτησαν μεταξύ του 1950 καί 1952, στι κάτω άπό τίς συνθήκες τής έποχής έκείνης δέν ύπηρχε

ιϊλλη πολιτική άπό τήν πολιτική πού άκολουθουσε ή

Κυβέρνηση. Έκτύπησαν τό 1955 τή λύση Χάρτινγκ, έπικρίνανε σφοδρά τίς ρεαλιστικές καί σωστικές συνθήκες

τής Ζυρίχης-Λονδίνου, μέχρι του σημείου νά τίς καταγγεί

λουν ώς προδοτικές καί τέλος έπιτρέψανε στόν Μακάριο

τό 1963 νά τίς καταγγείλη καί νά όδηγήση σέ μιάν έπικίνδυνη ύποτροπή τό Κυπριακό. Συμφωνίες πού ιϊν άξιοποι-

- 111-



ουνταν σύμφωνα μέ τίς συμβουλές πού εΙχε δώσει δ Καρα

μανλής, όχι μόνο θά ιiπoφεύγoνταν ή σημερινή τραγωδία

τής Μεγαλονήσου, ιiλλά τό Κυπριακό θά εΙχε πάρει σέ

λίγα χρόνια τήν έξέλιξη πού έπιθυμ9υσε δ κυπριακός

• Ελληνισμός. Ο{ συμφωνίες έκείνες του 1959, πού ύπεγράφησαν μέ σύμφωνη γνώμη του Μακαρίου, δ δποίος μάλι

στα τίς έχαρακτήρισε ώς νίκη του κυπριακου λαου, ιiπoτε

λουν σήμερα ενα ιiπλησίαστO πιά όραμα.

Καί εκρυβε τόση ύποκρισία ή πολεμική αύτή ώστε, ένω

κατηγορουσαν τόν Καραμανλή γιά τήν πολιτική του,

ύμνουσαν καί κολάκευαν τόν Μακάριο, δ δποίος έν τού

τοις ήταν όχι μόνο συνυπεύθυνος ιiλλά καί πρωταγωνι

στής στήν άσκηθείσα στό Κυπριακό πολιτική. Δέν πρέπει

νά λησμονήται ότι τήν ιiνεξαρτησία άντί τής αύτοδιάθε

σης τήν έπρόβαλε πρωτος δ ίδιος δ Μακάριος καί μάλιστα

χωρίς καν νά εΙδοποιηθή δ Καραμανλής καί ότι ο{ συνθή

κες του 1959 ήταν ή φυσική συνέπεια τής ριζικής αύτής άλλαγής στήν πορεία του Κυπριακου. 'Όπως δέν πρέπει

νά λησμονήται ότι ή άντιπολίτευση, παρά τίς άντίθετες

συστάσεις του Καραμανλή, ένθάρρυνε τόν Μακάριο νά

ένταχθή στούς , Αδέσμευτους, μέ άποτέλεσμα νά διαταραχθουν μόνιμα ο{ σχέσεις τής • Ελλάδος μέ τούς συμμάχους της καί νά έμπλακή έπικίνδυνα τό Κυπριακό. Μέ τό δίκη ο

του συνεπως δ Καραμανλής έρώτησε κάποτε στό Παρίσι

τόν Μακάριο: ccπως συμβαίνει έσείς μέν νά θεωρήσθε

ήρωας του Κυπριακου καί έγώ προδότης, όταν μέχρι τής

ιiνεξαρτησίας ύπήρξε κοινή ή πολιτική μας έπί του Κυπρι

ακου καί όταν όσα έπηκολούθησαν εγιναν μέ εύθύνη δική

σας;-- • Οπότε δ Μακάριος, βρέθηκε σέ άμηχανία καί ιiφoυ

-112-



χαρακτήρισε ώς άδικία αύτήν τή διάκριση τήν άπέδωσε

στούς άντιπάλους του Καραμανλή καί ύποσχέθηκε νά τήν

θεραπεύση.

'Ένα άλλο θέμα, στό όποίο Τι άντιπολίτευση στόχευε μέ

δημαγωγικά πυρά καί δηλητηρίαζε τό πολιτικό κλίμα,

ήταν τό Στέμμα. Χρόνια οΙ άρχηγοί τής άντιπολίτευσης

έπιτίθενταν κατά του Στέμματος καί άναζωπύρωναν τόν

παλαιό διχασμό, όχι γιατί πίστευαν σέ αύτά πού διακήρυσ

σαν, άλλά μόνο καί μόνο γιά νά άντιπολιτευθουν τόν

Καραμανλή, νά διαταράξουν τίς σχέσεις του μέ τόν βασι

λέα καί νά ναρκοθετήσουν τήν άρμονική συνεργασία τους.

Παράλληλα όμως δέν παραλείπανε νά διαμηνaνε στό

φοβισμένο Στέμμα ότι αύτοί δέν τό άντιμάχονται άπό

έχθρότητα καί ότι, άν ό Καραμανλής εφευγε, θά επαυαν οΙ

έπιθέσεις καί θά γίνονταν όλα όπως τά ήθελε τό Παλάτι.

Καί πράγματι τήρησαν τόν λόγο τους. . Απόδειξη της διπλοπροσωπείας αύτής εΙναι ότι μόλις πή ραν τό 1963 τήν έξουσία όλες τίς παραχωρήσεις πού άρνήθηκε ό Καραμαν

λής στό Στέμμα, τίς εκαναν αύτοί στό πολλαπλάσιο.

WΕφθασαν μάλιστα τότε μερικοί εξαλλοι κόλακες τής

Αύλής στό σημείο νά προτείνουν ν' άλλάξη καί Τι όνομα

σία του • Ελληνικου σέ Βασιλικό Στρατό! Μέ τόν . Ανένδοτο' Αγωνα πού άρχισε μέ τίς έκλογές

του 1961, Τι προσωπική πολεμική καί τό άντιπολιτευτικό

μένος των άντιπάλων του Καραμανλή ξεπέρασε τά όρια

τής πολιτικής δεοντολογίας. Πρόσχημα γιά τόν άγωνα

αύτόν ήταν Τι δήθεν «βία καί νοθεία •• πού άσκήθηκε άπό τήν Κυβέρνηση κατά τίς έκλογές έκείνες .• Εξαπολύθηκε τότε μιά παθιασμένη πολεμική πού εγινε άφετηρία γιά

-113-



τραγικές έξελίξεις καί ώδήγησε τελικά στήν πτώση της

δημοκρατίας. Τά θλιβερά αύτά περιστατικά τά εζησα ό

ϊδιος, σάν στενός συνεργάτης του Καραμανλή . • Αλλά καλλίτερα άπό δ,τι θά μπορουσα έγώ, τά έκθέτει

σέ μία έmστολή πού άπηύθυνε στά «Νέα», σέ άνύποπτο

χρόνο, τόν Φεβρουάριο 1980, ό Kωνστtι.ντίνoς Παπακωνσταντίνου, τό ήθος, τήν άκεραιότητα καί τήν άντικειμενι

κότητα του όποίου κανένας δέν μπορεί νά άμφισβητήση.

Στήν έπιστολή του έκτός άπό τό κατασκευασμένο ζήτημα

τής βίας καί νοθείας έκτίθεται καί τό τραγικό έπεισόδιο

τής θανατηφόρας έπίθεσης κατά του βουλευτου Λαμπράκη

πού έπέτεινε τότε τήν όξύτητα τής πολιτικής κρίσης . . Ιδού η έπιστολ ή:

«Κύριε Διευθυντά,

ι Από ήμερων δημοσιεύεται είς τά «ΝΕΑ •• εΙδος βιογραφίας του Πρωθυπουργου κ. Κωνσταντίνου Καραμανλή . • Από τό κείμενο του Ιστορήματος προκύπτει, αν όχι ή προκατάληψις, τουλάχιστον ή αγvOια της πραγματικότη

τος του συγγραφέως.

Έπαναφέρει είς τήν δημοσιότητα μίαν έποχήν, διά τήν

όποίαν θά επρεπε νά άπολογουνται οΙ τότε κατήγοροί του

καί οχι ό κ. Κ. Καραμανλής. Καί έπικαλείται γεγονότα, τά

όποία, κατά τήν διαδρομήν του χρόνου, άπεδείχθησαν

άνακριβή.

Περιορίζομαι μόνον είς τήν ύπόμνησιν των άκολούθων

καί κοινως γνωστων γεγονότων.

Α) • Η περίφημος βία καί νοθεία του 1961, καθώς καί ή προσπάθεια πολιτικής έκμεταλλεύσεως του tpaytKOij θα-

-114-



νάτου του βουλευτου Λαμπράκη, ύπήρξαν άσφαλώς άπό τά

μεγαλύτερα Ιστορικά ψεύδη της έποχης μας. Καί αύτό

άποδεικνύεται άπό τά έν συνεχεία άνεπίδεκτα άμφισβητή

σεως γεγονότα.

1) • Ο Πρωθυπουργός κ. Κ. Καραμανλης, ώς Κυβέρνησις πλειοψηφίας, έδικαιουτο νά ένεργήση ό 'ίδιος τάς έκλογάς

του 1961. Άντ' αύτου, είσηγήθη εΙς τόν Βασιλέα τόν σχηματισμόν 'Υπηρεσιακης Κυβερνήσεως.

2) ΑΙ έκλογαί εγιναν άπό τήν Κυβέρνησιν του Στρατηγου Δόβα, άντί του Στρατηγου κ. Τσακαλώτου, τόν όποίον

εΙχε προτείνει ό κ. Καραμανλης καί μέ • Υπουργόν' Εθνικής 'Αμύνης τόν Πτέραρχον κ. Ποταμιανον, πού ήτο της

προτιμήσεως της άντιπολιτεύσεως τής έποχής έκείνης.

3) 'Ο τότε Πρωθυπουργός, άποχωρών της έξουσίας.

έκάλεσε τούς • Αρχηγούς τών • Ενόπλων Δυνάμεων καί τούς συνέστησε νά καταβάλουν ολας τάς προσπαθείας των

καί νά θεωρήσουν ώς χρέος τιμης τήν άνεπηρέαστον διε

ξαγωγήν τών έκλογών.

4) Τόν χρόνον έκείνον, καθ' ον ό Προϋπολογισμός ένεφάνιζεν ύπερέσοδα 1.500 καΙ πλέον εκατομμύρια δραχμών, ό Πρωθυπουργός, άντί νά διαθέση ταυτα διά τήν ίκανοποί

ησιν λαϊκών αΙτημάτων, τά διέθεσε διά νά ένισχύση τό

Πρόγραμμα Έπενδύσεων. Έάν πράγματι ό κ. Καραμαν

λής εΙχε τήν πρόθεσιν νά νοθεύση τήν λαϊκή ν έτυμηγο

ρίαν, θά παρητείτο όλων τών πλεονεκτημάτων τούτων;

5) Τό καί σπουδαιότερον, τό ' Εκλογοδικείον ήκύρωσε τήν έκλογήν εΙς 8 μόνον έπί 9.700 περίπου έκλογικών τμημάτων. 'Εξ άλλου, εΙς ολα αύτά τά Τμήματα έτηρήθησαν

-115-



πρακτικά, πιστοποιουντα τήν άψογον διεξαγωγή ν της

ψηφοφορίας. Καί όπέγραψαν ταυτα, πλήν τών δικαστικών

άvτιπρoσώπων καί οΙ άvτιπρόσωπoι τών κομμάτων της

άντιπολιτεύσεως. Τάς άληθείας αύτάς έπεβεβαίωσεν ή

έφημερίς •• ΤΟ ΒΗΜΑ.). Πράγματι τήν 31.10.1961 •• ΤΟ ΒΗΜΑ» έδημοσίευσε τό κατωτέρω άρθρον:

•• Τά τελικά άποτελέσματα των έκλογων δίδουν εΙς τόν • Αρχηγόν της ΕΡΕ, κ. Καραμανλην, πλειοψηφίαν κυριολεκτικώς παταγώδη, όμοίαν της όποίας δέν εΙχε κατορθώ

σει νά συγκεντρώση ούτε αότός ό στρατάρχης Παπάγος . . Η άναγνώρισις της έκτάσεως της νίκης του κ. Καραμανλη άποτελεί πραξιν εύθύτητος καί διά τόν λόγον αύτόν

εΙναι ή άναγνώρισις αύτή καθολική έκ μέρους όλων τών

καλης πίστεως πολιτών. uEytvav βεβαίως, εΙς τάς μακρυνάς Ιδίως περιοχάς, όπερβασίαι του κρατικου μηχανισμου,

αΙ όποίαι ε{ναι άπαράδεκτοι εΙς μίαν γνησίαν καί άληθι

νήν δημοκρατίαν. 'Όμως άπό τούς τελικούς άριθμούς

καθίσταται φανερόν ότι καί άν δέν έγίνοντο, πάλιν ή ΕΡΕ

θά είχε κερδίσει τάς έκλογάς μέ μικροτέραν 'ίσως κατά τι

πλειοψηφίαν, άρκετήν όμως πάντως, διά νά σχηματίση

αύτοδύναμον καί σταθεράν Κυβέρνησιν».

'Ήδη, άκόμη καί οΙ τότε άντίπαλοι του Καραμανλη,

όμολογουν ότι καί αν έσημειώθησαν κατά τήν έκλογήν

έκείνην άνωμαλίαι, αύταί έγένοντο έν άγνοία του Ιδίου.

'Όσον άφορα τό σχέδιο «ΠΕΡΙΚΛΗΣ» τό όποίον έχρη

σιμοποιήθη τότε πρός ένίσχυσιν τών έπιχειρημάτων της

άvτιπoλιτεύσεως, εΙναι δεδομένον ότι διετάχθη εΙCΤOτε

-116-



άνάκρισις, ότι ή άνάκρισις διεξήχθη έπί Κυβερνήσεως

Γεωργίου Παπανδρέου καί ότι τό 1966 έξεδόθη τό ύπ' άριθμ. 38 βούλευμα, άπό τό όποίον προκύπτει:

1) 'Ότι τό σχέδιον έκείνο δέν εχει ούδεμίαν άπολύτως σχέσιν μέ τάς έκλογάς του 1961, καί

2) 'Ότι παρέμεινε εΙς τά άρχεία ως προσχέδιον, χωρίς νά κοινοποιηθή πρός ούδένα.

Β. 1) Διά τόν θάνατον του βουλευτου Λαμπράκη ή εύθύνη τής Κυβερνήσεως άπεκλείετο κατά τήν κοινήν

λογικήν, τόσον άπό τόν τρόπον κατά τόν όποίον προε

κλήθη ό θάνατος, δσον καί άπό τό γεγονός ότι ή Κυβέρνη

σις δέν εΙχε συμφέρον ή κίνητρον νά τό έπιδιώξη .• Αντιθέτως, όλα συνηγορουν εΙς τήν αποψιν ότι ή κυβέρνησις,

ύπέρ πάντα άλλον ήτο δυνατόν νά ζημιωθή άπό τοιαύτην

ένέργειαν .• Αλλά καί πέραν τής λογικής, ύπάρχουν καί τά γεγονότα. • Η Κυβέρνησις έστηλίτευσε τό εγκλημα καί έκινητοποίησε τόν κρατικόν μηχανισμόν διά τήν άναζή

τησιν τών ύπευθύνων, ένώ μέ είδικόν άεροπλάνον, εφερεν

άπό τό έξωτερικόν έπιφανείς Καθηγητάς διά νά βοηθή

σουν τούς 'Έλληνας Έmστήμονας εΙς τήν προσπάθειαν

διασώσεως της ζωής του Βουλευτου Λαμπράκη.

2) • Ο τότε άνακριτής Σαρτζετάκης καί ό ΕΙσαγγελεύς άπεφάνθησαν ότι δέν ύπάρχει πολιτική εύθύνη. Έπί

πλέον, τό Συμβούλιον Πλημμελειοδεικών, μέ τό ύπ' άριθ.

1126/64 Βούλευμά του, καί τό Συμβούλιον Έφετών, μέ τό ύπ' άριθ. 133/65 Βούλευμα αύτου, άπέρριψαν τάς κατηγορίας κατά πολιτικών προσώπων.

3) Τέλος, τό Κακουργιοδικείον Θεσσαλονίκης, πού έξεδίκασε τήν ύπόθεσιν, έπί Κυβερνήσεως του άειμνήστου

-117-



Γεωργίου Παπανδρέου, καί μετά διαδικασίαν 66 ήμερων, άπεφάνθη παμψηφεί δτι:

α) Δέν έπρόκειτο περί έκ προθέσεως άνθρωποκτονίας,

άλλά περί θανατηφόρων τραυμάτων καί

β) 'Ότι ούδείς ύπηρξε ήθικός αύτουργός. Καί κατεδί

κασε, δπως ε{ναι γνωστόν, τούς δύο αύτουργούς εΙς φυλά

κισιν 10 καί 8 έτων. ΕΙναι γνωστόν, κύριε Διευθυντά, δτι τάπάθη, πού άνε

πτύχθησαν τότε, ώδήγησαν είς τήν πλαστογράφησιν τής

ίστορίας της έποχης έκείνης. Καί εΙναι λυπηρόν δτι έπα

ναφέρονται καί πάλιν εΙς τήν δημοσιότητα δσα έκ των

πραγμάτων κατεδείχθησαν τό όλιγώτερον άνυπόστατα,

ε{χον δέ καί βαρείας έπιπτώσεις εΙς τόν δημόσιον βίον τής

χώρας. Καί ε{ναι, έπί πλέον, παράδοξος ή έπιστροφή εΙς

αύτά καί μάλιστα επειτα άπό τήν πανηγυρική ν δικαίωσιν

τοϋ Πρωθυπουργοϋ, τήν έπάνοδον τοϋ όποίου έπανηγύρι

σεν όλόκληρος ό 'Ελληνικός λαός ώς έγγύησιν της άντι

μετωπίσεως των ζοφερων έθνικων περιστάσεων καί της

όμαλής έπιστροφης εΙς τήν Δημοκρατίαν. Μέ τήν παρά

κλησιν νά φιλοξενήσετε τήν έπιστολήν μου είς τάς στή

λας της έφημερίδος σας».

Διατελω

Μετά πάσης τιμης

Κ. Παπα κωνσταντίνου

Τό μόνο πού θά μποροϋσα νά προσθέσω στά παραπάνω

εΙναι δτι μερικά άνόητα σχέδια γιά τήν άσκηση πιέσεως

πρός συμπίεση της δυνάμεως των κομμουνιστων, πού

ε{χαν κάνει, έν άγνοία τοϋ Καραμανλη, τό Παλάτι καί οΙ

- 118-



Μυστικές 'Υπηρεσίες, τά έμπιστεύθηκε ό Ποταμιανος καί

ύπουργός Έθνικής 'Αμύνης στούς άντιπάλους του Καρα

μανλή, οΙ όποίοι καί προσπάθησαν νά τά έκμεταλλευθοϋν

γιά λογαριασμό τους. Καί τήν άλήθεια αύτή τήν έπιβεβαί

ωσε άργότερα καί ή έφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ», πού

κατήγγειλε τόν Γεώργιο Παπανδρέου γιά συμμετοχή στή

σκευωρία αύτή. Τό συμπέρασμα ε{ναι ότι τά σχέδια γιά

τήν περίφημη «βία καί νοθεία», αν πράγματι έφαρμόστη

καν καί στήν εκταση πού έφαρμόστηκαν, τά έγνώριζε ή

τότε άντιπολίτευση καί τά άγνοουσε ό Καραμανλής.

Παράλληλα μέ τά προηγούμενα ή άντιπολίτευση ώργά

νωσε μιάν έκστρατεία διεθνους δυσφήμησης του Καρα

μανλή, κατηγορώντας τον γιά άντιδημοκρατική συμπερι

φορά. 'Επικαλουνταν γιά τοϋτο τό σκοπό τούς φυλακισμέ

νους καί έξόριστους κομμουνιστές, τό Νόμο 509 τής

Κυβερνήσεως Σοφούλη, πού εΙχε θέσει έκτός νόμου τό

Κομμουνιστικό Κόμμα, τά πιστοποιητικά κοινωνικαιν

φρονημάτων κλπ.

Λησμονουσαν όμως καί λησμονοϋν άκόμα, ότι όλα αυτά

τά μέτρα γιά τήν προστασία του καθεσταιτος εΙχαν θεσπι

σθή άπό τίς κυβερνήσεις του 1948 μέχρι τό 1951, στίς όποίες μετείχαν τά κόμματα του Κέντρου .• Ο Καραμανλής όχι μόνο δέν πρόσθεσε τίποτα στά μέτρα αύτά, άλλά καί τά

έφήρμοσε μέ έπιείκεια. Άπόδειξη ότι τούς μέν φυλακι

σμένους κομμουνιστές άπό 4.490 τούς περιώρισε σέ 930, τούς δέ έκτοπισμένους άπό 890 σέ 6. 'Έκλεισε τελικά καί τό στρατόπεδο έκτόπισης του • Αγίου Ευστρατίου καί άπέφυγε έκτελέσεις θανατοποινιτών' έκτελέσεις πού έν τού-

-1l9-



τοις εΙχαν γίνει άπό παλαιότερη Κυβέρνηση του Κέντρου

(Μπελογιάννης κλπ.).

Λησμονουσαν έπίσης οΙ κατήγοροί του ότι ό Καραμαν

λής κυβερνουσε τότε σέ μιά περίοδο πού Ιίταν άκόμη φορ

τισμένη άπό τά βαθύτατα πάθη καί τά ψυχικά τραύματα

πού εΙχε προκαλέσει t:νας αΙματηρός έμφύλιος πόλεμος

καί Ιίταν ύποχρεωμένος νά έξισορροπη καταστάσεις, γιά

νά προστατεύη τήν άσφάλεια καί τή γαλήνη τής χώρας,

καί μέ τόν τρόπο αύτό τή δημΟΚΑατία. Τέλος δέν πρέπει νά

λησμονοϋν οΙ κατήγοροι του Καραμανλή ότι σέ άλλες

χωρες άνάλογες καταστάσεις έμφύλιου σπαραγμου εΙχαν

δδηγήσει μετά τόν πόλεμο οΙ μακροχρόνιες δικτατορίες.

'Όταν άργότερα, τό 1963, ό Καραμανλης άποσύρθηκε άπό τήν πολιτική καί έγκαταστάθηκε στό έξωτερικό, οΙ

άντίπαλοί του έπιδόθηκαν μέ χαρακτηριστικό πάθος σέ

προσωπικές έναντίον του διώξεις. 'Ένα μεγάλο μέρος τής

δράσης των άπό τόν ' Ιανουάριο κιόλας του Ι 964 Ιίταν άφιερωμένο σέ αύτήν τήν ώργανωμένη έπίθεση, μέ άπώ

τερο στόχο νά έξοντωθή πολιτικά ό Καραμανλής. Στά

Πρακτικά τής' Εξεταστικής των Πραγμάτων' Επιτροπής,

στά Πρακτικά τής Βουλής, θά βρουν όσοι ένδιαφέρονται

νά δουν σέ πόσο χαμηλές πράξεις όδηγεί τούς άνθρώπους

ή πολιτική έμπάθεια. Σήμερα όλοι ντρέπονται γιά όσα εγι

ναν τό 1964-1965. Ντρέπονται καί αύτοί πού τά διέπραξαν. , Αλλά ντρέπονται καί αύτοί πού ώς τρίτοι τά εζησαν. Ντρέπονται καί ώς 'Έλληνες καί ώς άνθρωποι.

ΤΗταν έν τούτοις ή συμπεριφορά του Καραμανλή πάντα

τόσο προσεκτική καί μετρημένη ωστε αύτοί πού μέ τόσο

-120-



πάθος έπιδοθήκανε στήν κατασυκοφάντησή του, αύτοί οΙ

'ίδιοι έπιδιώκανε, κατά καιρούς, νά συνεργασθουν μαζί

του .• Ο Γ. Παπανδρέου, έπί δύο χρόνια καί ώς τήν άνοιξη του 1961, ciπέβλεπε σέ κυβερνητική καί έκλογική συνεργασία μαζί του. ΤΗταν τότε πού, μεταξύ των άλλων, παρα

κάλεσε τόν Καραμανλή νά φέρη τόν γυιό του - όπως καί

εγινε - ciπό τήν • Αμερική στήν Έλλάδα. Ό Σοφοκλής Βενιζέλος έξ άλλου, μέ τό έπιχείρημα ότι ήθελε νά ciπαλ

λαγή ciπό τήν άνάγκη νά συμμετάσχη στό «Λαϊκό Μέτω

πο», ζήτησε νά συνεργασθή μέ τόν Καραμανλή στίς έκλο

γές του 1956. Ό ίδιος τό 1960 καί πρίν παραδώση τό κόμμα του στόν Γρίβα, ζήτησε νά τό συγχωνεύση στήν

ΕΡΕ, μέ ύπουργό τόν Σ. Κωστόπουλο, καί νά άποχωρή

ση δριστικά άπό τήν πολιτική. • Εκτός άπό αύτούς καί πολλοί άλλοι παράγοντες τής άντιπολίτευσης έπιζητή

σανε τή συνεργασία του .. Ακόμα καί δ Παπαπολίτης, δ δποίος, όταν έκδηλώθηκε ή κυβερνητική κρίση του 1958, προσφέρθηκε νά στηρίξη, μέ τούς 15 βουλευτές πού ε{χε, τήν Κυβέρνηση του Καραμανλή γιά νά άποτραπουν οΙ

έκλογές . • Ο Καραμανλής άπέκρουε όλες αύτές τίς προτάσεις καί

ciντιθέτως συμβούλευε όλους νά ~νωθoυν καί νά σχηματί

σουν ενα ενιαίο άντίπαλο κόμμα, πού θά μπoρo~σε στήν

κατάλληλη στιγμή νά τόν διαδεχθή. Γιατί, όπως ελεγε,

μόνο ετσι θά μπορουσε νά έξασφαλισθή ή έναλλαγή τήν

δποία άπαιτεί ή δμαλή λειτουργία του δημοκρατικου μας

πολιτεύματος. Καί δέν εΙναι ύπερβολή αύτό πού λέγεται,

δτι δ Καραμανλής συνέβαλε τότε στή δημιουργία τής

• Ενώσεως Κέντρου.

-121-



• Ο Καραμανλής τούς άπέκρουσε καί γιά τόν πρόσθετο λόγο δτι ήθελε, μέ τή δημιουργία ενός νέου κόμματος, μέ

νέα πρόσωπα καί νέες Ιδέες, νά άνανεώση τήν πολιτική

ζωή του τόπου καί νά τήν άποσυνδέση άπό τό παρελθόν.

Αύτή πάντως ή διάθεση γιά συνεργασία πού εδειξαν κατά

καιρούς οΙ άντίπαλοι του Καραμανλή φανερώνει δτι ή

πολεμική πού άσκήσανε έναντίον του δέν ώφείλονταν σέ

ούσιαστικές πολιτικές διαφορές άλλά σέ λόγους προσωπι

κούς . • Ο Καραμανλής άντιμετώ,{ισε τίς προσωπικές έπιθέσεις

έναντίον του μέ άξιοπρέπεια. Ούδέποτε εβαλε μέ λόγους ή

J!t πράξεις έναντίον τών άντιπάλων του. Καί δχι μόνο αύτό, άλλά κάθε φορά πού έπιδιώξανε έπαφή μαζί του,

τούς δέχονταν μέ φιλοφροσύνη καί συζητουσε μέ κατανό

ηση μαζί τους διάφορα θέματα, μεταξύ τών όποίων καί τίς

μεταβολές του 'Εκλογικου Νόμου. Γιατί οΙ άλλαγές αύτές

γίνονταν πάντοτε κατ' αϊτησιν τών άντιπάλων του. Ό

Καραμανλής δέν εΙχε ποτέ λόγους νά άλλάξη ενα έκλο

γικό νόμο μέ τόν όποίο εΙχε κερδίσει τίς έκλογές. 'Όσες

φορές τό εκανε, τό εκανε γιά νά διευκολύνη, καί μάλιστα

εΙς βάρος του, τούς άντιπάλους του.

Χαρακτηριστικό πάντως του πολιτικου ήθους του Κα

ραμανλή εΙναι τό έξης περιστατικό. 'Όταν είχε έκδηλωθή

ή ώργανωμένη συκοφαντική έκστρατεία έναντίον του, μία

όμάδα συνεργατών του του παρουσίασε τρείς φακέλους

πού άφορουσαν σκάνδαλα του Σοφ. Βενιζέλου, του Γ.

Παπανδρέου καί του Η. Τσιριμώκου. . Ο Καραμανλής, άφου τούς διάβασε, κούνησε τό κεφάλι του καί είπε στούς

συνεργάτες του: «Δέν θά ήθελα νά εχω στήν Ιστορία μου

-122-



μία τέτοια μικρότητα. Σας παρακαλώ τούς φακέλους

αύτούς νά τούς καταστρέψετε».

UΕτσι ό Καραμανλής άπέναντι αύτών τών διωκτών του,

όσοι έπιζήσανε, φάνηκε σχεδόν παθολογικά άμνησίκα

κος. Καί ότι δέν καταδέχθηκε, όταν τό Ι 974 έπέστρεψε πανίσχυρος, νά τούς στιγματίση, νομίζω πώς μπορεί νά τό

άποδώσουμε σέ δυό λόγους: στήν ύπερηφάνεια καί στήν

πολιτικότητά του. Ό Καραμανλής προχώρησε στό δρόμο

του, σάν νά μήν εΙχε συμβή τίποτε. Πολλούς άπό αύτούς

πού τόν βρίσανε καί τόν συκοφάντησαν οχι μονάχα δέν

τούς έκδικήθηκε, άλλά τούς δέχθηκε άργότερα γιά φίλους

καί συνεργάτες. Καί όταν κάποτε έξέφρασα τήν άπορία

μου γι' αύτή τή συμπεριφορά του, μοϋ εΙπε: ((Τό κάνω γιά

πολλούς λόγους. Πρώτον, γιατί μέ τόν τρόπο αύτό

άμβλύνω τίς πολιτικές όξύτητες. Δεύτερον, γιατί έμπλου

τίζω τό κόμμα μου μέ καινούργιες δυνάμεις. Καί τρίτον,

γιατί δίνω τό παράδειγμα τής μεγαλοψυχίας». Καί πρό

σθεσε: ((Γι' αύτό άλλωστε καί άπέφυγα πάντοτε νά προ

σβάλω τούς άντιπάλους μου. Γιατί, έάν τούς εΙχα προσβά

λει, θά ήταν ντροπή δική μου νά τούς δεχθώ ώς συνεργά- ' τες. 'Ενώ τώρα, πού δέχομαι αύτούς πού μέ προσέβαλαν,

άντί ντροπή αΙσθάνομαι ύπερηφάνεια».

Τό συμπέρασμα εΙναι ότι σέ όλα αύτά τά θέματα έφάρ

μοζε ό Καραμανλής δικές του βραχυπρόθεσμες παραγρα

φές.

-123-



Ζ. • Ο Καραμανλής καί τ6 Στέμμα

Μετά τό θάνατο του Παπάγου, ό βασιλεύς άνέθεσε τόν

σχηματισμό κυβερνήσεως στόν Καραμανλή. "Έχοντας

σύμφωνη καί τήν τότε διάχυτη κοινή γνώμη ό βασιλεύς

εκρινε δτι ήταν ό πιό κατάλληλος, ίσως ό μόνος πού μπο

ρουσε νά δώση μιά νέα πνοή στήν πολιτική ζωή τής χώρας

καί νά έξασφαλίση κυβερνητική σταθερότητα. Παίρνον

τας αύτή τήν άπόφαση άσκουσε νόμιμο δικαίωμα καί δέν

εβγαινε άπό τίς παραδοσιακές άρχές του πολιτεύματος.

Τέτοια γνωστά προηγούμενα εχομε στήν άνάθεση σχημα

τισμου κυβερνήσεως στόν Τρικούπη τό 1875 καί στόν

Βενιζέλο τό 1910, πού δέν ήταν ούτε καν βουλευτής. 'Αλλά ούτε καί πράξη εύνοίας μπορεί νά χαρακτηρισθή

ή άπόφαση άπό μέρους τοϋ βασιλέως, διότι ό Καραμανλής

δέν ήταν άπό πεποίθηση βασιλόφρων. Έπειδή δμως ήταν

νομιμόφρων καί πιστός στήν άρχή τής λαϊκής κυριαρχίας,

σεβάσθηκε τό άποτέλεσμα τοϋ δημοψηφίσματος του 1946 καί τό πολίτευμα τής βασιλευόμενη ς δημοκρατίας. Μέ τό

Παλάτι δέν διατηροϋσε παρά τυπικές σχέσεις .• Ακόμη καί άργότερα, σάν πρωθυπουργός, άπέφυγε τή δημιουργία κλί

ματος οΙκειότητας, πού άπό τήν άλλη πλευρά ήταν έπιθυ

μητό. Θεωρουσε δτι τέτοιου είδους σχέσεις καί τό Στέμμα

θά εβλαπταν καί αύτόν θά τόν δυσκόλευαν. Καί γρήγορα

τά πράγματα τόν δικαίωσαν.

Στά πρώτα χρόνια, οί σχέσεις τοϋ Καραμανλή μέ τό

παλάτι ήταν κατά κανόνα πολύ καλές. Αύτό δέν ώφείλον

ταν μόνο στόν Καραμανλή, άλλά καί στόν βασιλέα, δ

όποίος άσκοϋσε τά καθήκοντά του άνεπηρέαστος άπό

-124-



σκοπιμότητες καί αύλικές διαβολές. Σπάνιες ~ταν οΙ περι

πτώσεις πού οΙ σχέσεις τους ψυχράνθηκαν. Μιά φορά, τό

1956, όταν ό Καραμανλής καθιέρωσε τό άσυμβίβαστο των αύλικων μέ οΙαδήποτε αλλrι θέση, καί τό 1958, όταν ό Καραμανλής ζήτησε άπό τόν βασιλέα νά θέση τέρμα στή

δραστηριότητα ένός ύπασπιστου του, πού ε{χε άναμιχθή

στή συνωμοσία γιά τήν άνατροπή τής Κυβέρνησης καί

ετσι έξέθεσε τό Στέμμα. ι

Άπό τό 1961 οΙ σχέσεις του Καραμανλή μέ τό Στέμμα μπήκαν σέ νέα φάση .• Αλλά καί λίγο πρίν ε{χαν άρχίσει νά δηλητηριάζωνται έξαιτίας τής στάσης τής άντιπολίτευ

σης, πού έπιχειρουσε άλλοτε νά έλέγχη τήν Κυβέρνηση

έπιτιθέμενη κατά του Στέμματος καί άλλοτε νά έπιτίθεται

έναντίον τής Κυβέρνησης έλέγχοντας τό Στέμμα. Δημι

ουργουσε κάθε τόσο έκ του μηδενός ζητήματα καί συμπε

ριφέρονταν ύβριστικά έναντίον τής βασιλικής οίκογέ

νειας. Ό σκοπός αύτής τής πολιτικής ~ταν διπλός: άφε

νός μέν νά φθαρή ή Κυβέρνηση έμφανιζόμενη στήν κοινή

γνώμη ώς αύλόδουλη, άφετέρου νά δημιουργηθή στούς

βασιλείς τό αίσθημα ότι έβάλλοντο έξαιτίας τής Κυβέρνη

σης καί νά διαταραχθοϋν οΙ καλές σχέσεις τους μέ τόν

Καραμανλή .• Η κατάσταση αύτή επιδεινώθηκε, όταν μετά τίς εκλογές του 1961 καί τήν εναρξη του • Ανένδοτου • Αγώνα οΙ άπειλές έναντίον του Στέμματος κορυφώθηκαν. Τό Στέμμα άρχισε τότε νά διατυπώνη όλο καί περισσό

τερα παράπονα στόν Καραμανλή ότι δέν τό προστατεύει

όσο επρεπε άπό τίς επιθέσεις. Ό Καραμανλής άπό τήν

πλευρά του ύποστή ριζε ότι τό Στέμμα ώφειλε γιά καλό του,

νά άποφεύγη ενέργειες πού τό εκαναν άντικείμενο άντιδι-

-125-



κίας είτε ένώπιον τής Βουλής είτε ένώπιον των δικαστη

ρίων:

ΝΕτσι τό κακό κλίμα πού κατώρθωσε νά δημιουργήση ή

&.ντιπολίτευση καί ή εύλογη καταπόνηση τοϋ Στέμματος

&.πό τίς έπιθέσεις της, αύξησε τή νευρικότητα της βασιλι

κής οίκογένειας, μέ συνέπεια τίς συχνές προστριβές της μέ

τόν Καραμανλή. .J

Τό καλοκαίρι τοϋ 1962, μέ &.φορμή τήν &.περγία των κινηματογράφων γιά τήν κατάργηση τοϋ φόρουστό εΙσι

τή ριο πού &.φοροϋσε τούς βασιλικούς έράνους, ή &.ντιπολί

τευση έξαπόλυσε σφοδρή έπίθεση κατά τοϋ Στέμματος .• Ο Καραμανλής &.ναγνωρίζοντας τή σκοπιμότητα τής &.ναθε

ώρησης τοϋ θεσμοϋ τοϋ έράνου, τόσο &.πό άποψη νομική

όσο καί άπό αποψη σκοπων, μείωσε αΙσθητά τή σχετική

φορολογία. Πρότεινε δέ στόν βασιλέα σχετική νομοθε

τική μεταρρύθμιση πού καί τήν &.γαθοεργό δραστηριότητα

τοϋ Στέμματος θά πρόβαλλε καί ούσιαστική άνάγκη θά

κάλυπτε, &.φοϋ πρόβλεπε νά διαθέτωνται τά χρήματα σ'

ενα πρόγραμμα άγροτικής κατοικίας .• Ο βασιλεύς άρχικά συμφώνησε, άλλά ήταν τόσον εντονες οΙ &.ντιδράσεις τής

βασίλισσας, πού ή Κυβέρνηση άφησε τά πράγματα όπως

ήταν γιά νά μή γίνη μεγαλύτερος θόρυβος. Τόν θεσμό τοϋ

Έράνου τόν κατωχύρωσαν λίγο άργότερα έκείνοι πού

σφοδρότερα τόν εΙχαν έπικρίνει καί εΙχαν ύποσχεθή νά

τόν καταργήσουν: οΙ άντίπαλοι τοϋ Καραμανλή.

Τήν ίδια έποχή τά ' Ανάκτορα εθεσαν θέμα αύξησης τής χορηγίας. Ό Καραμανλής, θεωρώντας τή στιγμή άκατάλ

ληλη, στήν άρχή άρνήθηκε. Μετά όμως άπό συνεχείς

συζητήσεις, κατά τίς όποίες προσπαθοϋσε ματαίως νά

-126-



πείση τούς βασιλείς νά περιορίζουν τίς δαπάνες τους άντί

νά τίς αύξάνουν, κατέθεσε σχετικό νομοσχέδιο στή

Βουλή .• Ο θόρυβος πού δημιουργήθηκε ήταν μεγάλος .. Η άντιπολίτευση καί δ φιλικός της Τύπος έξαπόλυσαν βίαιη

έπίθεση κατά του Στέμματος, θίγοντας άκόμη καί τή

μνήμη τών προγόνων τής βασιλικής οΙκογένειας. Καί όλα

αύτά τά εκαναν διαμηνύοντας συνεχώς στόν βασιλέα ότι

αίτία αύτής τής πολεμικής ήταν ή παρουσία του Καρα

μανλή στήν έξουσία. Αύτή ή άπαράδεκτη τακτική δημι

ουργουσε καί στόν ίδιο τόν Καραμανλή τό δυσάρεστο

συναίσθημα ότι χωρίς βέβαια δική του εύθύνη, άλλά πάν

τως έξαιτίας του, φθείρονταν τό Στέμμα.

Στό σημείο αύτό άξίζει νά μνημονευθή μιά σχετική έπι

στολή πού εστειλε δ Καραμανλής στόν βασιλέα, στήν

προσπάθειά του νά άντισταθη στίς διαδοχικά προβαλλό

μενες άξιώσεις του Στέμματος καί πού δείχνει καλλίτερα

άπό δ,τιδήποτε αλλο τό κλίμα πού έπικρατουσε στίς σχέ

σεις τους.

'Αθήναι 3 'Οκτωβρίου ]1)62

«Μεγαλειότατε,

ΕΙναι γνωστή ή άφοσίωσίς μου πρός • Υμας καί τό Στέμμα, όπως εΙναι γνωστή καί ή tμπιστοσύνη μέ τήν όποίαν μέ περι

βάλλε τε, καί τήν όποίαν προσεπάθησα δι ' δλων μου τών δυνάμεων νά δικαιώσω.

Παρά ταύτα, μιά διαφορετική έκτίμηση ώρισμένων πραγμά

των, dφορώντων εΙς τήν ζωήν καί τήν δραστηριότητα τού

Στέμματος, έδημιούργησε προσφάτως ένα κλίμα, τό όποίον

-127-



έκτρέφει παρεξηγήσεις κα! δυσχεραίνει ένίοτε τήν όμαλήν

συνεργασίαν μεταξύ Στέμματος κα! Κυβερνήσεως.

Σας παρακαλώ νά βεβαιωθητε ότι ό ύποφαινόμενος ούδε

μίαν έχει πρόθεσιν νά άναμιγνύεται εΙς τήν προσωπικήν Σας

ζωήν καί νά προκαλη ίσως πολλάκις τήν πικρίαν Σας. • Οσάκις πράττει τοϋτο, τό πράττει έκ καθήκοντος, καί μόνον εΙς

τάς περιπτώσεις έκεfνας πού κρfνει ότι δύνανται νά βλάψουν

τό Στέμμα καί, συνεπώς, κα! τήν χώραν. j

θά άπετέλει βαρείαν παράλειψιν έκ μέρους μου έάν, ύπεύθυ

νος κατά τό Σύνταγμα διά τούς λόγους κα! τάς πράξεις τοϋ

θρόνου, άπέφευγα, διά νά μή yfvw δυσάρεστος, νά διατυπώσω εΙλικρινώς τάς σκέψεις μου tπ • αύτών. Δύναται ίσως νά άμφισβητηθη ή όρθότης τών παρατηρήσεών μου. Δέν δύναται όμως

νά άμφισβητηθη ή καλή μου πίστις κα(, συνεπώς, τό καθηκον

μου νά τάς ύποβάλω.

Πάντες άναγνωρίζουν τάς άρετάς Σας ώς Βασιλέως καί

Άνθρώπου. Αί άρεταί αύτα! Σας έξησφάλισαν τήν άγάπην τοϋ

έλληνικοϋ λαοϋ, ή όποία θά πρέπει νά διαφυλαχθη χάριν τοϋ

UΕθνους. Διότι θά ήτο ίστορικώς άσυγχώρητον έάν ή δημοτι

κότης Σας αύτή, καί συνεπώς, ή άσφάλεια τοϋ θρόνου. έκλονί

ζετο, όχι άπό σφάλματα πολιτικά ή ήθικά, άλλά άπό έλλειψιν

έπαρκοϋς προσοχης έπί πραγμάτων τά όποία, ένώ αύτά καθ'

έαυτά εΙναι άσήμαντα, εΙναι δυνατόν, Ιδfως εΙς τήν χώραν μας,

νά προξενήσουν φθορά ν, μέ δυσαρέστους συνεπείας. Καί τοϋτο

διότι δίδουν άφορμήν σχολίων, τό δέ Στέμμα, διά νά διατηρηθη

aφθαρτον, δέν πρέπει νά σχολιάζεταΙ.

'Όπως γνωρίζετε άλλωστε, ή Έλλάς εΙναι μία χώρα μέ

κρίσιμον γεωγραφικήν θέσιν, μέ έπικίνδυνον πολιτικήν διάρ

θρωσιν, καί μέ δραματική ν πολιτειακήν ίστορίαν. Ή πραγμα-

-128-



τικότης αύτή tπιβάλλει είς τό Στέμμα μείζονα προσοχή ν παρά

εΙς οίανδήποτε αλλην χώραν.

Θά μου έπιτρέψετε νά Σας είπω ποία εΙναι τά θέματα έκείνα

τά όποία, κατά τήν γνώμη μου, εχουν άνάγκη Ιδιαζούσης προ

σοχής:

1. Φαίνεται νά έπικρατή ή πεπλανημένη άντίληψις οτι ή

μεγαλοπρέπεια ένισχύει τόν Θρόνον. Συμβαίνει τό άντίθετον.

Ή άπλότης καί ή λιτότης έδραιώνουν τόν θεσμόν. Αύτό δέν

εΤναι μόνον άληθές, άλλά άνταποκρίνεται πλήρως καί εΙς τόν

χαρακτήρα Σας.

2. Τά συχνά ταξίδια είς τό έξωτερικόν, δταν μάλιστα συνεπάγωνται ταυτόχρονον άπουσΙαν Βασιλέως καί Διαδόχου, προ

ξενουν κακήν έντύπωσιν καί προκαλουν άντιδράσεις.

3. Τά κείμενα τών Βασιλικών Λόγων δέν εΤναι άκίνδυνον νά γίνωνται έν άγνοίQ. τής Κυβερνήσεως. Γνωρίζω καί σέβομαι

τήν έπιθυμίαν Σας νά εχουν τά κείμενα τή σφραγίδα τής προ

σωπικότητός Σας. Αύτό ομως δύναται νά γίνεται tv συνδυασμφ μέ τήν ύπεύθυνον τοποθέτησιν του πολιτικου περιεχομέ

νου τών λόγων Σας.

4. • Η Ικανοποίησις τών άναγκών του Στέμματος, οταν αϋτη συνεπάγεται δαπάνας του Δημοσίου, θά πρέπει νά άποφεύγεται,

έφ , οσον δέν εΤναι αύστηρώς άναγκαία. • Ο λαός εΤναι σκληρός άπέναντι τών 'Αρχόντων του καί άρνείται είς αύτούς όχι μόνον

τήν πολυτέλειαν, άλλά άκόμη καί τήν ανεσιν, τήν όποίαν έν

τούτοις έπιτρέπει εΙς τόν έαυτόν του. ΕΙς τόν τομέα δέ άκριβώς

αύτόν νομίζω οτι διεπράχθησαν τόν τελευταίον καιρόν άρκετά

σφάλματα άπό γλους μας.

5. Ή ε)λειψις πολιτικου συμβούλου μέ κυρος, οστις νά ένημερώνη τόν Βασιλέα καί νά κρατή είς διαρκή έπαφήν τήν

-129-



Κυβέρνησιν μέ τό Στέμμα εΙναι ούσιώδους σημασΙας. Διότι

πολλάκις γίνονται παραλεΙψεις καΙ δημιουργουνται παρεξηγή

σεις άπό έλλειψιν άμοιβαlας f.νημερώσεως.

6. • Ο 'Έρανος Βορεlων Έπαρχιών, ό όποίος ύπό τήν καθοδήγησιν της Αύτης Μεγαλειότητος της Βασιλίσσης προσέφερε

πολυτίμους ύπηρεσΙας εΙς τό ~Eθνoς, θά ήτο χρήσιμον νά

μεταρρυθμισθή τόσον ώς πρός τήν νομικήν του μορφήν, δσον

καί ώς πρός τάς έπιδιώξεις του. • Ο κ. Μιχ. Πεσμαζόγλου, f.ξ δσων γνωρίζω, εχει μελετήσει τό θέμα καΙ θά ήδύνατο νά κάμη

χρησίμους εΙσηγήσεις.

Ή ηύξημένη προσοχή καί αΙ μεταβολαl τάς όποΙας θέτω

ύπό τήν κρΙσιν Σας θά ήσαν χρήσιμοι άκόμη καΙ ύπό συνθήκας

όμαλάς. ΚαθΙστανται δμως σήμερον άναγκαίαι διότι, δπως

γνωρίζετε, ή φθορά του Στέμματος tπιδιώκεται άπό ώργανω

μένας πολιτικάς δυνάμεις, καί f.πί τΒ βάσει σχεδΙου προδιαγε

γραμμένου. • Η προσπάθειά των, ή όποία εΙναι f.κβιαστική καΙ κακοήθης, άσφαλώς θά άποτύχη. θά άποτύχη δμως ταχύτερον.

καί άσφαλέστερον, Μν στερηθη καΙ τών Ισχνών έκείνων προ

σχημάτων τά όποία, συντρεχούσης καί της κακεντρεχεΙας τής

Άγορας. δΙδουν ένΙοτε έρεΙσματα ε/ς τόν άνέντιμον άγώνα

των.

ΓνωρΙζω δτι Σας γίνομαι δυσάρεστος, καί λυποϋμαι βαθύ

τατα δι . αύτό. θά ημην δμως άνάξιος της έμπιστοσύνης μέ τήν όποίαν μέ ΠεΡιβάλλετε, Μν δέν διετύπωνα τάς σκέψεις έκεl

νας, τάς όποΙας μου έπιβάλλει τό καθήκον μου άπέναντι

. Υμών καΙ τής χώρας.

Δέν γνωρίζω Μν θά τάς εϋρετε δλας πρακτικάς. Σας παρα

καλώ δμως νά τάς μελετήσετε, διότι προέρχονται άπό ανθρω-

-130-



πον δ δποίος έχει πείραν πολιτικήν, γνωρίζει καλά τόν tλληvι

κόν λαόν, καί δ όποίος tπιθυμεί νά Σας ε[ναι χρήσιμος.

Μετά βαθυτάτου σεβασμοϋ

Κ. Καραμανλής»

Μέ τήν πολυσέλιδη άπάντησή του ό βασιλεύς εδειξε δτι

εΙχε πράγματι ένοχληθη άπό τίς ύποδείξεις του πρωθυ

πουργου του καί άρχιζε τήν έπιστολή του μέ μιά προσω

πική ύπόμνηση: ccΠρό tπτά έτών, έν γνώσει της κριτικης

πού θά ύφιστάμην, έξέλεξα ύμας ώς Πρωθυπουργόν της

χώρας, ή δέ έΙCΛOγή ώς καί ή έμπιστοσύνη μου στό πρό

σωπό σας έδικαιώθησαν πλήρως». 'Ύστερα άναφέρθηκε

στή δυσφημιστική έκστρατεία πού εΙχε έξαπολύσει ή άντι

πολίτευση έναντίον του Στέμματος καί παρατηρουσε δτι ή

κυβέρνηση δέν προστάτευε έπαρκώς τό Στέμμα άπό τΙς

άδικες έπιθέσεις πού ύφίστατο . • Ανασκεύαζε ύστερα διά μακρών ώρισμένες παρατηρή

σεις του πρωθυπουργου γιά τή συμπεριφορά του Στέμμα

τος καί κατέληγε μέ τή σύσταση καί τήν εύχή νά λάβη ή

Κυβέρνηση μέτρα γιά την προστασία του Θρόνου. . Ο Καραμανλης δμως, αν καί ύποστήριζε δημόσια τό Στέμμα,

πίστευε δτι θά τό εβλαπτε περισσότερο αν τό αφηνε νά

γίνη άντικείμενο άντιδικίας στή Βουλή καΙ στά δικαστή

ρια . • Ο Καραμανλής μόλις ελαβε τήν έπιστολή του βασι

λέως ζήτησε άκρόαση. Καί ύπέβαλε στόν βασιλέα τήν

παραίτησή του, μέ τό έmχείρημα δτι οΙ θεμελιώδεις δια

φωνίες πού διαπιστώθηκαν ώς πρός τή μέθοδο τής συνερ

γασίας των τόν ύπεχρέωναν νά παραιτηθη .• Ο βασιλεύς εμεινε κατάπληκτος καΙ του εΙπε δτι δέν έπρόκειτο παρά

-131-



γιά διαφορετική καί πάντα φιλική έκτίμηση ώρισμένων

καταστάσεων. "Αν καί ή διαφωνία αύτή αφησε κάποια

ί-χνη πικρίας στίς σ-χέσεις των δύο παραγόντων του Πολι

τεύματος, μερικές Ι:βδομάδες άργότερα καί μέ τήν εύκαιρία

τής συνδέσεως τής • Ελλάδος μέ τήν Εύρωπαϊκή Κοινότητα δ βασιλεύς πρόσφερε στόν Καραμανλή τό Μεγαλό

σταυρο τοϋ Σωτήρος. Έκείνος όμως άρνήθηκε νά τόν

δε-χθη, μέ τό έπι-χείρημα ότι δέν ε{-χε dκόμα τερματίσει τήν

dποστολή του.

'Ένα άλλο γεγονός πού προκάλεσε όξυνση στίς σ-χέσεις

τοϋ Καραμανλή μέ τό Στέμμα ήταν ή ΠΡΟΙlφδότηση τής

πριγκίmσσας Σοφίας γεγονός πού έκμεταλλεύθηκε κατά

τό -χειρότερο τρόπο ή dντιπολίτευση, τραυματίζοντας

ψυ-χικά τούς βασιλείς καί τή θυγατέρα 10υς, ένω έξέθετε

καί διεθνως τή χώρα. ΟΙ βασιλείς ε{-χαν διαπραγματευθη

τό συνοικέσιο καί ε{-χαν φαίνεται δεσμευθη γιά τήν προι

κοδότηση της Σοφίας μέ τό ποσό των $300.000, χωρίς νά συμβουλευθουν προηγουμένως, όπως θά fπρεπε, τήν Κυ- -βέρνηση. • Ο Καραμανλής, όταν τό πληροφορήθηκε,

δυσφόρησε dλλά προ-χώρησε στή μελέτη του θέματος, μέ

σκοπό νά περιορίση τήν πολεμική πού θά fκανε ή dντιπο

λίτευση. Κάποια στιγμή τόν κάλεσε ή βασίλισσα γιά νά

πληροφορηθη τήν άπόφασή του. 'Όταν της εΙπε ότι τό

θέμα θέλει λεπτό -χειρισμό, ή βασίλισσα τοϋ εΙπε: «' Εάν

ήταν δ Πλαστήρας θά τό εκανε» .• Οπότε δ Καραμανλής της dπάντησε: «. Ασφαλως θά τό εκανε, διότι θά ήταν

βέβαιος ότι έγώ δέν θά fKava αύτό τό όποίο κάνει ή σημερινή dντιπολίτευσψ.. • Η συζήτηση συνε-χίσθηκε στόν τόνο αύτό καί τερματίσθηκε κατά τρόπο πολύ δυσάρεστο.

-132-



Έξαιτίας του θορύβου πού εΙχε προκληθή, ό έφοπλι

στής 'Ωνάσης εστειλε στίς 8 Μαρτίου μία έπιταγή

$300.000 στόν Καραμανλή καί του εγραφε στι μπορεί νά τήν χρησιμοποιήση γιά τήν προικοδότηση τής πριγκίπισ

σας .. Ο Καραμανλής έπέστρεψε τήν έπιταγή καί τόν εύχαρίστησε μέ τήν άκόλουθη έπιστολή:

«Άγαπητέ κ. 'Ωνάση,

Σέ συγχαίρω διά τήν χειρονομίαν σου, ή όποία εΙναι πρά

γματι συγκινητική. • Η μικρολόγος συζήτησις, ή όποία διεξάγεται γύρω άπό τό θέμα της προικοδοτήσεως της Πριγκιπίσ

σης, ήτο φυσικόν νά θίξη τήν έθνική σου φιλοτιμίαν.

Παρ' lJλον ότι έκτιμώ τήν προσφορά ν σου, δέν δύναμαι νά

τήν άποδεχθώ διά λόγους άρχης. ΕΙναι άνάγκη νά μάθη κάποτε

ό λαός μας νά άκούη τήν άλήθειαν καί νά άντιδρα κατά της

δημαγωγίας. Διότι, θά άπετέλεl σφάλμα μέ δυσαρέστους συνε

πείας, έάν ή Κυβέρνησις, φοβούμενη τόν θόρυβον της Άγορας,

έγκατέλειπεν μέτρα τά όποία θεωρεί όρθά καί τίμια. Οϋτε εΙναι

σωστόν νά ύποκύψη ε/ς τάς ώμάς έκβιάσεις της άντιπολιτεύ

σεως, ή έπικράτησις τών όποίων θά όδηγήση θαττον ή βράδιον

εΙς τήν κατάλυσιν τού πολιτεύματος καί τήν άναρχίαν.

Σέ παρακαλώ νά μοϋ γνωρίσης εΙς ποίον νά παραδώσω τήν

έπιταγήν.

Μετά τιμης

Κωνσταντίνος Καραμανλης»

Καί πράγματι τήν παρέδωσε στόν άντιπρόσωπο του

'Ωνάση κ. Ντόμπρο, παρόλο στι.ό 'Ωνάσης παράγγειλε

νά τήν κρατήση γιά τίς άνάγκες του κόμματός του.

-133-



'Ένα άλλο ζωηρό έπεισόδιο πού συνέβηκε μεταξύ τής

βασιλίσσης καί του Καραμανλή, σημειώθηκε τήν έποχή

πού ό βασιλεύς νοσηλευόταν στόν Εύαγγελισμό, τόν Μάϊο

του 1963. Κατά τήν εξοδο του Καραμανλή άπό τό δωμάτιο του βασιλέως, τόν κράτησε στό διάδρομο ή βασίλισσα καί

του εΙπε ότι θά επρεπε νά άναβληθουν οΙ εορτές του

• Αγίου ΗΟρους γιά νά μπορέση νά παραστή σ' αύτές καί ό βασιλεύς. • Ο Καραμανλής τής εΙπε ότι θά έξετάση έάν μπορή νά γίνη άναβολή .• Η βασίλισσα τότε του άντιμίλησε ζωηρά: «Μά πρέπει νά γίνψ). Τής έξήγησε, καί αύτός

σέ άνάλογο τόνο, ότι τό θέμα θά επρεπε νά έρευνηθή διότι,

πρώτον, εΙχε κληθή ό πατριάρχης καί εΙναι πιθανόν, άν

γίνη ή άναβολή, νά μήν του δώσουν οΙ τουρκικές άρχές

νέα άδεια έξόδου, καί δεύτερον, εΙχε κληθή μεγάλος άρι

θμός έmστημόνων καί κληρικών άπό τό έξωτερικό καί θά

πρέπει νά πληροφορηθή άν άναχώρησαν άπό τήν εδρα

τους ή όχι. • Η βασίλισσα όμως έπανέλαβε τό ((πρέπει», όπότε ό Καραμανλής άγανακτισμένος άπάντησε ότι τό άν

πρέπει ή όχι εΙναι dρμόδια νά τό κρίνη ή Κυβέρνηση .• Η βασίλισσα ώργισμένη ξαναμπήκε στό δωμάτιο του άρρω

στου βασιλέως, στόν όποίο παραπονέθηκε γιά τή συμπερι

φορά του πρωθυπουργου. ΟΙ προστριβές του μέ τή βασί

λισσα συνεχίσθηκαν καί άποκορυφώθηκαν λίγο άργό

τερα, μέ άφορμή τό Ιδιωτικό ταξίδι της στό Λονδίνο, τό

όποίο ό Καραμανλής έπίμονα προσπάθησε νά ματαιώση,

γιά νά άποτραπουν αύτά πού τότε συνέβησαν.

Αύτό ""ταν τό κλίμα πού έπικρατουσε, όταν ενα μήνα

άργότερα, τόν 'Ιούνιο του 1963, ό Καραμανλής παραιτήθηκε λόγω του ότι άποφάσισε ό βασιλεύς νά πάη στήν

-134-



• Αγγλία, παρά τήν άντίθετη γνώμη τής Κυβέρνησης. • Η σοβαρώτερη όμως διαφωνία μέ τόν βασιλέα ήταν fι

αρνηση του βασιλέως νά διαλύση τή Βουλή, όπως τό ε{χε

ζητήσει άμέσως μετά τήν παραίτησή του ό Καραμανλής . • Η αρνηση αύτή, τήν όποία ύπαναχωρώντας έπίμονα ύποστηρίξανε καί οΙ άντίπαλοι του Καραμανλή, πού ζητοϋσαν

έν τούτοις έπί δύο χρόνια έκλογές, άπέβλεπε στό νά συρθη

fι κατάσταση έπ' άόριστον καί έν τφ μεταξύ νά διαβρωθή

fι ΕΡΕ καί νά ξεθυμάνη τό ρευμα πού ε{χε δημιουργηθή

ύπέρ του Καραμανλή, άμέσως μετά την παραίτησή του.

'Εάν ε{χε εΙσακουσθή τότε ό Καραμανλής, θά ήταν

έντελώς διαφορετικές ο{ έξελίξεις τής έθνικής μας ζωής

καί θά είχαν άποφευχθή τά δεινά πού έπακολούθησαν.

• Η άνάμιξη έξ {ίλλου του Στέμματος καί στίς έκλογές του 1963 ε{ναι βεβαιωμένη άπό μαρτυρίες φίλων τής

αύλής, πού ε{χαν εΙδοποιήσει τόν Καραμανλή ότι fι βασί

λισσα, έκτός τών όδηγιών πού εδινε σέ διάφορες 6ργανώ

σεις πού αύτή διηύθυνε νά καταψηφισθή fι ΕΡΕ, συνι

στουσε καί σέ ώρισμένους βιομήχανους νά ένισχύσουν

οΙκονομικά τήν 'Ένωση Κέντρου.

· Η τελευταία διαφωνία του Καραμανλή μέ τό Στέμμα ήταν τό Δεκέμβριο του 1963, άμέσως μετά τίς έκλογές, τότε πού κανένα κόμμα δέν άναδείχθηκε αύτοδύναμο .• Ο Καραμανλής εΙσηγήθηκε στόν βασιλέα νά μήν δώση

έντολή σχηματισμοϋ κυβερνήσεως στόν Παπανδρέου, μιά

πού τό κόμμα του δέν διέθετε αύτοδύναμη πλειοψηφία,

άλλά έντολή διερευνητική, γιά νά διατηρήση, σέ ένδεχό

μενο άδιέξοδο, μιάν εύχέρεια χειρισμών. . Ο βασιλεύς συμφώνησε τό μεσημέρι μέ τόν Καραμανλή, άλλά λίγες

-135-



ώρες άργότερα. τό άπόγεμα. άνέθετε τό σΊηματισμό της

Κυβερνήσεως στόν Γ. Παπανδρέου.

Τότε ό Καραμανλης κατάλαβε ότι τό Στέμμα εlΊε συντα

Ίθη πλέον μέ τούς άντιπάλους του καί βρέθηκε άναγκα

στικά στό δίλημμα Ίi νά Ίτυπήση τό Στέμμα Ίi νά φύγη.

ΤΗταν φυσικό. ό ανθρωπος πού εlΊε άναλώσει τόσα Ίρό

νια γιά τήν έξάλειψη του έθνικου δΙΊασμου. νά προτιμήση

τό δεύτερο δρόμο.

Κατηγόρησαν άργότερα οΙ βασιλόφρονες τόν Καρα

μανλή ότι μετά τήν προκήρυξη του δημοψηφίσματος τό

1974 δέν έκδηλώθηκε ύπέρ του βασιλέως, όπότε εΙναι πολύ πιθανό τό 30% νά εφθανε ίσως καί τό 50%. Τόν κατηγόρησαν ότι μέ τήν άπόλυτη oUΔετερότητά του εμμεσα έμερο

λήπτησε ύπέρ της άβασίλευτης δημοκρατίας.

Λησμονουν όμως ότι αν ό Καραμανλης λάμβανε θέση

ύπέρ της βασιλείας, δέν θά ήταν διαβλητό μόνο τό δημσ

ψήφισμα· θά ήταν διαβλητή μονίμως καί άπό τή ρίζα της ή

βασιλευομένη δημοκρατία. Καί κάτι Ίειρότερο· αν -όπερ πιθανόν - καταψηφιζόταν ή βασιλεία, θά επεφτε

μαζί της καί ό Καραμανλης, πού τότε ήταν τό μόνο βάθρο,

. άπάνω στό όποίο στηριζόταν ή άσφάλεια του τόπου .• Ο Καραμανλής στό πολιτειακό θέμα άπέφυγε τά σφάλματα

του 1923 καί του 1935 πού εδωσαν νόθες καί έφήμερες λύσεις στό πολιτειακό διότι ταυτίσθηκαν μέ ώρισμένες

παρατάξεις. Γι' αύτό καί ελυσε όμαλά καΙ όριστικά τό όξύ

αύτό πρόβλημα πού βασάνιζε έπί 60 Ίρόνια τόν τόπο. Καί αύτό μπορεί νά έκτιμηθη καλλίτερα αν ληφθη ύπ' όψιν ότι

ή μέν μεταπολίτευση του 1923 ώδήγησε σέ όκτώ κινήματα καΙ στή δικτατορία του Παγκάλου. ή δέ μεταπολίτευση

-136-



του 1935 ώδήγησε στή δικτατορία του Μεταξά καί στίς έν συνεχεία έξελίξεις.

Κατηγορουν έπίσης οΙ γνωστοί ύπερδεξιοί τόν Καρα

μανλη στι μετά τήν έπιστροφή του τό 1974 άκολούθησε φιλελεύθερη πολιτική, άντί νά συνεχίση άπέναντι τών

κομμουνιστών, ύπό κάποια διαφορετική μορφή, τήν πολι

τική τών Συνταγματαρχών. Λησμονοϋν δμως δτι ό Καρα

μανλης ηθελε άλλά καί ώφειλε, γιά νά κάνη τήν 'Ελλάδα

Εύρώπη, νά έγκαταστήση σ' αύτή δημοκρατία τύπου δυτι

κοευρωπαϊκοϋ. Λησμονοϋν έπίσης δτι μετά τό εγκλημα

της Κύπρου στό πρόσωπο της καταρρέουσας δικτατορίας

κατέρρευσαν καί αύτοί οΙ 'ίδιοι πού συμπορεύθηκαν μαζί

της. Λησμονοϋν τέλος δτι αν δέν ερχονταν έγκαίρως ό

Καραμανλης καί αν δέν εκανε τούς σώφρονες χειρισμούς

πού εκανε, θά ε{χε έπικρατήσει εκτοτε τό πεζοδρόμιο καί

θά εΙχαν χάσει έκείνοι οΙ κατήγοροί του όχι μόνο τίς περι

ουσίες τους, άλλά καί τά κεφάλια τους άκόμα.

Συμπερασματικά, θά ήθελα νά παρατηρήσω τά άκό

λουθα: 'Ο Καραμανλης, χωρίς νά πιστεύη στό θεσμό της

βασιλείας, συνεργάσθηκε τίμια μέ τό Στέμμα καί τό στή

ριξε σέ δύσκολες στιγμές. Γιατί, δπως ελεγε, ή χειρότερη

μορφή πολιτεύματος εlναι προτιμότερη άπό τή δημιουργία

πολιτειακου ζητήματος. Έξ άλλου συμπαθουσε είλικρινά

τόν Παϋλο, στόν όποίο άναγνώριζε καί έντιμότητα καί

πατριωτισμό. 'Όπως άναγνώριζε καί έλαφρυντικά στό

Στέμμα τό όποίο, καθώς χτυπιότανε συνεχώς άπό τούς

άντιπάλους του, ήταν φυσικό νά μεριμνά γιά τό μέλλον τοϋ

θεσμου καί της δυναστείας.

-137-



Η. • Ο Καραμανλής καί δ λαός

.'Ως τώρα άναφέρθηκα στίς σχέσεις τοϋ Καραμανλή μέ

έπώνυμους παράγοντες. Καί είδαμε όλες τίς δυσκολίες πού

είτε έξαιτίας τοϋ χαρακτήρα του, είτε έξαιτίας τρίτων

συνάντησε σέ αύτές του τίς έπαφές. ν Ας δοϋμε τώρα τίς

σχέσεις του μέ τόν άνώνυμο λαό, μέ τούς άπλούς άνθρώ

πους . . Εκεί τά πράγματα εΙναι έντελως διαφορετικά. Τήν έπι

κοινωνία μέ τόν κόσμο αύτό δ Καραμανλής τή χαίρεται,

τουλάχιστον γιά λίγο. Κάθε φορά πού γυρίζει άπό περιο

δεία στίς έπαρχίες, γυρίζει σάν άναβαπτισμένος. Λησμο

νεί πρόσκαιρα ότι αύτοί οΙ πολλοί πού τόν περικυκλώνουν

εΙναι ο{ ίδιοι πού μέσφ των βουλευτών καί άλλων παρα

γόντων προβάλλουν τά ποικίλα αίτήματα, πού αύτός δ

ίδιος άπορρίπτει ώς άπαράδεκτα. Λησμονεί τήν όλιγοπι

στία, τήν άστάθεια τών πεποιθήσεών τους. Βλέπει μόνο

μιά πλευρά άγνότητας, άθωότητας πού τήν εχει καί αύτήν

ό λαός καί πού τόν ξεκουράζει άπό τήν πιό περίτεχνη

Ιδιοτέλεια τών έπώνυμων, μέ τούς δποίους ήτανε καταδι

κασμένος νά συναγελάζεται . • Η άλήθεια εΙναι πώς τό παρουσιαστικό τοϋ Καρα

μανλή, ή σωματική του άλως έπιβάλλεται στά πλήθη,

ώστε νά συμφιλιώνωνται μαζί του άκόμη καί οΙ κακοπρο

αίρετοι. νΕτσι δημιουργεί ενα κλίμα εύφορίας στό λαό καί

πού, καθώς τό συνειδητοποιεί άμέσως ό ίδιος, άντανακλά

καί στήν ψυχή του καί τοϋ χαρίζει κάποια Ικανοποίηση.

Σπάνια όμως τή δείχνει. Συχνά μάλιστα άναστενάζει, όταν

τελειώσουν ο{ πανηγυρισμοί. • Εκείνο πού τόν συγκρατεί

-138-



εΙναι ιcυρίως ότι διαισθάνεται πώς οΙ λαϊιcές έΙCδηλώσεις

παίρνουν ~ναν ύπερβOλΙΙCά πανηγυριιcό τόνο. Καί ένώ χαί

ρεται μέσα του τήν έΠΙΙCOινωνία ΙCαί τήν άγάπη του λαου,

αύτό τό πανηγύρι τόν άπωθεί. Κάποτε πού σέ μιά ξένη

χώρα του εΙχαν ιcάνει μιάν ένθουσιώδη ύποδοχή, μέ πολύ

πλήθος, γιά νά τόν τιμήσουν, ύποδοχή ώργανωμένη

βέβαια άπό τήν Κυβέρνηση, μου εΙπε: ,,'Όσο εβλεπα

αύτόν τόν ξένο ιcόσμo νά ώρύεται ΙCαί νά ΙCOυνάη σημαιου

λες λυπόμουνα γιά λογαριασμό τους».

Σέ μιιcρότερo βαθμό - γιατί έδώ όπή ρχε ΙCαί άγάπη άλη

θινή - τόν ένοχλουν οΙ λαϊιcές έκδηλώσεις στήν 'Ελλάδα.

, Εδώ δίνει χειραψίες. Χαϊδεύει παιδιά, χαμογελάει, ιcoυνάει τά χέρια του, συμμορφώνεται μέ αιcρα εύσυνειδησία

άλλά ιcαί μέ ιcάπoια εύχαρίστηση στά ιcαθιερωμένα.

, Eιcφράζει μέ όλα αύτά μιά πλευρά του εαυτου του. ' Αλλά ιcατά βάθος εΙναι μαιcρυά. EΙλιιcρινά εύχαριστιέται. ' Αλλά εύχαριστιέται γιά λίγη ωρα. Δέν μεθάει' άντιθέτως βλέπει

ιcαθαρά τό πρόσιcαιρo, τό μάταιο όλων αύτών τών λαϊιcών

ένθουσιασμών. ΑΙσθάνεται Ιιcανoπoίηση χωρίς νά παρα

σύρεται άπό τέτοιες έκδηλώσεις. ΟΙ πιό πολλοί αύτόν τόν

έσωτεριιcό διχασμό δέν τόν άντιλαμβάνονται. Ξέρει νά

μήν τόν δείχνη. Έγώ, πού συμβαίνει νά τόν εχω προσέξει

περισσότερο, τόν βλέπω άιcόμη ιcαί στά μάτια του ιcαί στόν

τρόπο πού ιcινεί τά χέρια του γιά νά χαιρετήση. ΟΙ όργα

νωτές ιcαμαρώνoυν. 'Εγώ τόν άκούω νά λέη ένδόμυχα.

,,"Αχ Θεέ μου!» Καί όμως συγχρόνως εύχαριστιέται.

Εύχαριστιέται, διότι, όπως γράφει ό Καραμανλής:

"Πoλιτιιcή δέν εΙναι ποίηση γιά νά μπορής νά τήν ΙCάνης

μαιcρυά άπό τόν ιcόσμo .• Ο πoλιτιιcός εχει άνάγΙCη άπό τήν

-139-



δύναμη πού τοϋ δίνει ή πίστις τοϋ λαοϋ».

Παρά ταϋτα ό Καραμανλής άπέφευγε νά φανατίση τά

πλήθη .• Αντί νά τά ενθουσιάση, επεδίωκε νά τούς έμπνεύση εμπιστοσύνη. «. Αποδοκιμάζω - ελεγε - τόν πολιτικό

φανατισμό καί δταν άκόμα εκδηλώνεται ύπό μορφήν άγά

πης. Γιατί ό φανατισμός συσκοτίζει τό νοϋ τοϋ πολίτη καί

τόν καθιστα άνίκανο νά κρίνη λογικά καί ύπεύθυνα». ΕΙχε

τό θάρρος νά λέγη στό λαό δυσάρεστες άλλά χρήσιμες

άλήθειες.

υ Αλλο νά άγαπας τούς 'Έλληνες καί νά θυσιάζεσαι γιά

τό καλό τους, καί άλλο νά ζαλίζεσαι, δπως οί πολλοί, άπό

τή χλαλοή τοϋ πλήθους.

-140-


Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ

ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ



Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΟΛΙΠΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ

Α. Ό "Εθνικός Διχασμός

Ι. Πρώτος δρος γιά νά άνταποκριθή δ πολιτικός ήγέτης

στην άποστολή του ε{ναι νά lχη συνείδηση σαφή τών

ψυχικών καί υλικών διαστάσεων του λαου πού καλεΤται νά

κυβερνήση. ι Η υπερτίμηση Tf ή υποτίμησή τους δδηγεΙ σέ συμφορές. ι Ο Βενιζέλος σέ μιά κρίσιμη φάση της πορείας

του διέπραξε αυτό τό Ιστορικό λάθος. ι Υπερτίμησε τήν

άντοχή καί τίς δυνατότητες του έλληνικου λαου.

ΟΙ 'Έλληνες άπό την ώρα πού άποκτησανε συνείδηση

τής ύπαρξής των ήταν όλιγάριθμοι, σκόρπιοι, καί βαρύ

νονταν άπό τή φτώχεια της γής των καί άπό τόν lντονο

άτομισμό του χαρακτήρα 'τους. Αυτό τό τελευταΤο στοι

χεΤο πού στάθηκε ή πηγή τής πολεμικής των άρετής καί

τών τεράστιων πνευματικών τους έπιδόσεων, στάθηκε έπί

σης ή άφορμή νά μήν καταλάβουν τήν κυρίαρχη θέση

στήν παγκόσμια Ιστορία πού καταλάβανε οΙ ΡωμαΤοι,

διότι κάθε συλλογική δράση ήταν άντίθετη πρός τόν

χαρακτή ρα τους.

-143-



Κάτω άπό τίς πρωτεϊκές μεταβολές όλης τής έπιφάνειας,

ό 'Έλληνας ποτέ δέν έξαφανίσθηκε κατά τά βασικά του

γνωρίσματα, ποτέ δέν αλλαξε χαρακτήρα μέσα στούς αίώ

νες. Μπορεί νά άμβλύνθηκαν οί δημιουργικές του δυνά

μεις, άλλά οΙ άρετές καί οί κακίες, τά κύρια ψυχικά του

κίνητρα, ή αύτοσυνειδησία του σέ μεγαλύτερη η σέ μικρό

τερη εκταση, όλα αύτά διασώθηκαν καί τά ζουν οΙ σύγχρο

νοι 'Έλληνες όπως οί πρόγονοί τους.

Γι' αύτό θεωρώ διαστροφή η δογματική άφέλεια τήν

άπόπειρα νά έρμηνεύσης τήν 'Ελληνική Έπανάσταση μέ

βάση τίς ταξικές διακρίσεις, βιάζοντας τή μοναδικότητά

της, τή συγκεκριμένη της άλήθεια άπάνω στήν ακαμπτη

προκρούστεια κλίνη του μαρξισμου καί άγνοώντας τά

προαιώνια βασικά χαρακτηριστικά του 'Έλληνα. Στήν

, Επανάσταση του 1821 προσδιοριστικά καί άποφασιστικά κίνητρα ήταν οΙ ήθικές δυνάμεις της άτομικής πρωτοβου

λίας, ή βαθιά ριζωμένη παράδοση, ή θρησκευτική καί

έθνική αύτοσυνειδησία τόσο τών άρχόντων όσο καί τών

ξωμάχων, ή παρουσία μιας πνευματικής άριστοκρατίας,

ίδίως στόν άπόδημο . Ελληνισμό. Αύτά τά άγαθά συνωδεύονταν βέβαια καί μέ τή μοιραία στήν ελληνική ίστορία

ύπερτροφία της άτομικότητας καί του έγωϊσμου πού ώδη

γουσε στήν άναρχία.

Τά 160 χρόνια πού εκτοτε πέρασαν έπιβεβαιώνουν τήν ταυτότητα του έλληνικου χαρακτήρα. Μέ πολλές άνασχέ

σεις συντελέσθηκε μιά άναμφισβήτητη πρόοδος, άνασχέ

σεις πού ώφείλονταν στά ίδια τά α'ίτια πού εΙχαν φέρει

άκόμη καί τό μέγιστο άθλημα του νεώτερου' Ελληνισμου,

τήν Έπανάσταση του 1821, ώς τό χείλος της άβύσσου.

-144-


Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ

ΙΙ. 'Όταν τό 1955 δ Καραμανλής άνέλαβε τήν πρωθυπουργία, ήξερε ποιές δυνατότητες εχει ή χώρα, τί άρετές

καί τί έλαττώματα εΙχε δ έλληνικός λαός καί τί στάθμης

ήταν ή κρατική μηχανή καί δέν εθεσε στόχους ύπέρτερους

αύτων τών δεδομένων. Αύτό εΙναι τό πρώτο πού πρέπει νά

έξάρωμε: ή άπόλυτη έπαφή του μέ τήν πραγματικότητα

τής στιγμής.

, Αντιλήφθηκε άμέσως ΟΤΙ τό πιό κρίσιμο πρόβλημα τής • Ελλάδος, άπό τό δποίο έξαρταται καί ή έπίλυση ολων των άλλων προβλημάτων της, εΙναι τό πολιτικό. 'Ο Καρα

μανλής μέ τόν ορο «πολιτικό», πού συχνά μεταχειρίσθηκε,

έννοεί κάτι πολύ ούσιαστικώτερο άπό δ,τι συνήθως μέ

αύτόν σημαίνεται. Δέν έννοεί μόνο τήν κομματική διάρ

θρωση καί τούς διαπληκτισμούς των πολιτικων μερίδων.

Δέν έννοεί μόνο τήν κοινοβουλευτική διαδικασία, ούτε

μόνο τή λειτουργία τής διοικητικής μηχανής. Έννοεί

προπαντός τό πολιτικό ήθος του λαου καί των ήγετων του,

τήν πολιτική του ώριμότητα, τή σχέση του πολίτη μέ τήν

πολιτεία. Έννοεί έπομένως καί τήν άγωγή πού διαμορφώ

νει τό πολιτικό ήθος, πού έτοιμάζει τόν πολίτη καί του

δίνει τή συνείδηση τής έθνικότητάς του καί τής άποστο

λής ώς πολίτη.

Χαρακτηριστικό του τρόπου μέ τόν όποίο δ Καραμαν

λής συνέλαβε, άπό τή νεότητά του, τό πολιτικό ?tρόβλημα

τής χώρας, άλλά καί τής συνέπειας μέ τήν δποία τό άντιμε

τώπισε σ' ολη του τή σταδιοδρομία, εΙναι τό γράμμα πού

εστειλε σέ φίλο του τήν 12 • Ιουλίου του 1945 καί πού μερικές φράσεις του κιόλας μνημόνευσα σέ προηγούμενο

κεφάλαιο.

-145-



• Αξίζει τόν κόπο νά τό παραθέσω έδώ σχεδόν όλόκληρο, διαγράφοντας μόνο δύο σημεία πού άναφέρονται

σέ προσωπικώτερα ή εΙδικώτερα θέματα:

«θέλεις νά έχης τίς σκέψεις μου γιά τά πολιτικά μας πρά

γματα; Τά βρίσκω άποκαρδιωτικά. Τόσο άποκαρδιωτικά πού

μου κάνει κόπο καί νά τά κρίνω άκόμα. 'Όπως σοϋ εΙπα καί

άλλοτε, δ τόπος μας πάσχει άπό άθεράπευτη πολιτική άνεπάρ

κεια. θά μέ καταλάβαινες ίσως καλλίτερα άν ήξερες πόσο

άπλά εΙναι αύτά τά προβλήματα πού τά καθιστοϋμε πολύπλοκα

άπό ήλιθιότητα καί κακή πίστι. Καί εΙναι τόσο άληθινό αύτό

πού φτάνει κανείς νά πη δτι άφοϋ δέν μπορουμε νά κάνωμε

καλλίτερη πολιτική, ό μόνος τρόπος γιά νά σωθη ό τόπος εΙναι

νά μήν κάνωμε καμμιά πολιτική. Άλλά μήπως χρειάζεται κι

άλλη άπόδειξι άπό τό σημερινό μας κατάντημα; Ή ήγεσίαμας

εχασε σέ τέτοια εκτασι τό αίσθημα του καθήκοντος, ωστε νά

θεωρηται έπικίνδυνη γιά τό μέλλον του τόπου, ένώ ό λαός μας,

ενας λαός πού άντιμετώπισε πάντοτε μέ νοσηρό συναισθηματι

σμό τά πολιτικά του προβλήματα, κατατρύχεται ήδη άπό

ψυχώσεις. ΕΙμαι βέβαιος πώς ούτε ή δεξιά ούτε ή άριστερά - τί

παρεξήγησις άλήθεια στόν τόπο μας καί μ • αύτούς τούς δρους - θά ήθελαν νά εΙναι έκεί πού βρίσκονται, άν μπορουσαν νά

καθορίσουν λογικά τή θέσι τους. • Αλλά που νά τή βρης τή λογική στόν εύλογημένο αύτόν τόπο; vH κι αν τή βρης καμμιά φορά, θά τήν βρης χωρίς τό γενναίο έκείνο αίσθημα πού τήν

καθιστά δημιουργική. Καθώς δμως σου εΙπα καί άλλοτε, χωρίς

γενναίο αίσθημα δέν γίνεται τίποτε τό σημαντικό στή ζωή καί

πρό παντός στήν πολιτική, πού άποτελεί τήν πληρέστερη

εκφρασί της.

-146-



ΕΤναι άνάγκη συνεπώς, γιά νά σωθη καΙ νά προαχθη αύτός ό

τόπος, νά γΙνη κάποια βαθειά μεταβολή στήν πολιτική του

ζωή. Πότε δμως; Πς άπόψεις μου πού tνισχύονται κάθε μέρα

πού περνά καΙ περισσότερο, τΙς ξ,έρεις . • Ο πολύς κόσμος πιστεύει πώς κερδΙζοντας τΙς έκλογές καΙ

τό δημοψήφισμα σώζει τήν ύπόθεσ( του. Αύτό δμως δέν εΤναι

όλότελα άληθές. ΓιατΙ δέν εΤναι άρκετό νά κερδίσωμε τΙς έκλο

γές. Πρέπει νά τίς κερδΙσωμε κατά τρόπον ώστε νά γΙνουμε

Ικανοί ν' άντιμετωπ(σωμε τή μετεκλογική περίοδο πού θιiναι

ίσως δυσκολώτερη άπό τή σημερινή. Χθές χρησιμοποιήσαμε

κατά τών κομμουνιστών τό έγκλημα του ΔεκεμβρΙου καί

σήμερα τήν άντεθνική τους πολιτική. "Οταν δμως θάχη σβύσει

ή έντύπωση άπό τά Δεκεμβριανά καΙ θάχη τερματισθή ή tθνική

μας κρΙση, τί εΙναι έκεΊνο πού θά μάς συνδέση μέ τή λαϊκή

ψυχή;

Πρέπει συνεπώς μέ τήν εύκαιρΙα της προσεχους έκλογης νά

δημιουργήσωμε τίς προϋποθέσεις μιας ύγιους έξ,ελίςεως της

πολιτικής μας ζωης tςελfξ,εως πού θά όδηγήση στή δημιουρ

γΙα καταστάσεων ίκανών νά dπαλλάςoυν τόν κόσμο άπό τήν

άνάγκη του ν' άκολουθή κόμματα πού δέν τόν έμπνέουν καί

ν' άφαιρέσουν άπό τό πεζοδρόμιο τό μονοπώλιο του νέου καΙ

προοδευτικου. Μ' άλλα λόγια πρέπει νά πολιτευθουμε μέ τήν

προοπτική νά καταστήσουμε μετεκλογικώς τήν πολιτική μας

ζωή φυσιολογική καΙ νά τήν άπαλλάξ,ουμε άπό τά παλαιά της

συμπλέγματα. Δέν πρέπει ν' άφεθή άκΙνδυνα ό κόσμος νά κάνη

καΙ στό μέλλον τΙς έπιλογές του μέ τόν τρόπο πού παΙρνει τό

καθαρκτικό του.

-147-



Πώς δμως θά φθάσωμε tκεί; Μέ τό νά μάθωμε νά κάνωμε

πολιτική. Ξέρεις ποιά ε!ναι ή έννοια τής πολιτικής γιά μένα; 'Η

θέλησι καί ή Ικανότης νά θυσιάζεσαι γιά τόν τόπο σου. 'Όταν

κατέχης αύτή τή δύναμι ήμπορεί νά εΙσαι χρήσιμος στόν τόπο

σου καί στήν tπoχή σου. Φαίνεται δμως πώς αύτή ή άρετή

λείπει χαρακτηριστικά άπό τή ζωή μας. Λέμε πολλές φορές δτι

μας λείπουν τά πρόσωπα. Αύτό δμως, δσο κι αν εΙναι άληθές,

δέν δίνει τήν tξ,ήγησι τής πολιτικής μας κακοδαιμονίας.

Κατά τή γνώμη μου τό κακό βρίσκεται στήν άδυναμία του

λαου μας νά συνταχθή πολιτικά . • Αδυναμία πού τόν παρακολουθεί σ' δλη τή μακραίωνη

Ιστορία του. 'Όπως βλέπεις, ό Έλληνισμός έζησε πάντα μέσα

στό πρόσκαιρο καί τό ύπερβολικό. Μπορεί νά κάμη θαύματα

γιά μιά στιγμή, μά δέν μπορεί νά κάμη καμμιά προσπάθεια

διαρκείας άλλά ή πολιτική εΙναι κατ' tξ,οχήν προσπάθεια

διαρκείας.

, Ο λαός μας, πού εΙναι νοήμων λαός καί συνεπώς Ικανός νά βρή τό όρθό, εΙναι άνίκανος νά τό πραγματοποιήση άπό ψυχική

άδυναμία. Κανένας μας δέν συγχωρεί στόν έαυτό του τό νά γίνη

άφορμή νά πρoαχθfj κάποιος αλλος. Καί κοντά σ' αύτό ύπάιr

χει καί ή πατροπαράδοτη φτώχεια μας πού όδηγεί στόν πολι

τικό ώφελιμισμό.

που νά τά βρουμε λοιπόν τά πρόσωπα,' Πολιτική δέν εΙναι

ποίησι γιά νά μπορής νά τήν κάμης μακρυά άπό τόν κόσμο. 'Ο

πολιτικός έχει άνάγκη άπό τή δύναμι πού του δίνει ή πίστις του

κόσμου. Μά tμείς δέν πιστεύουμε σέ τίποτα καί σέ κανέναν .... »

Οί σκέψεις αυτές πού φωτίζουν εις βάθος τό πολιτικό

πρόβλημα πού άντίκρυζε τότε, τό 1945, ό Καραμανλής, όχι

-148-



μόνο δικαιώθηκαν μετά τίς έκλογές του 1946 άλλά δυστυχώς παραμένουν έπίκαιρες, μετά τόσα χρόνια, καί σήμερα

άκόμα.

ΠΙ Συνεπής ό Καραμανλης μέ τίς παραπάνω σκέψεις,

~θεσε σάν πρώτο καί μόνιμο στόχο του νά λύση τό πολι

τικό πρόβλημα του τόπου, μέ τήν έξυγίανση σέ πρώτη

φάση του πολιτικου κλίματος της 'Ελλάδος πού ήταν

νοσηρό . • Η βαθύτερη αΙτία αότης της νοσηρότητας ήταν ό διχα

σμός μεταξύ βενιζελισμου καί άντιβενιζελισμοϋ πού άργό

τερα άναβαπτίσθηκε ώς διχασμός μεταξύ δημοκρατικών

καί βασιλοφρόνων πού άρχισε μέ τόν Πρώτο Παγκόσμιο

Πόλεμο καί συνεχίσθηκε καί μετά τόν Δεύτερο Παγκό

σμιο Πόλεμο. 'Όταν τό 1955 άρχισε ό Καραμανλης τό δημιουργικό του ~ργo, ήταν φυσικό νά θέλη νά έξυγιάνη

τό πολιτικό κλίμα της χώρας, έξαλείφοντας τό μόλυσμα

ενός διχασμοϋ πού τεχνητά ΤΡOφOδOΤOϋVΤαν άπό άξερρί

ζωτα παληά πάθη καί πού λογικά θά επρεπε νά εΙχε άπό

καιρου έκλείψει. Καί επρεπε νά έκλείψη, γιατί εΙχαν

έκλείψει ήδη καί τά αίτια καί οί πρωταίτιοι τοϋ διχασμοϋ

του 1915. Καί σήμερα, πού γράφω τοϋτες τίς γραμμές, όπόταν άλλες οόσιαστικώτερες διαφορές κυριαρχοϋν, άν σκα

λίσης κάπως βαθύτερα πολλές άπό τίς πολιτικές άντιθέ

σεις, θά βρης ενα ψυχολογικό ύπόστρωμα σέ κρυμμένα

άδιόρατα βάθη πολλών διανοουμένων καί πολιτικών στε

λεχών όπου ζη άκόμη τεχνητά έτούτη ή άντίθεση . • Η γνώμη ότι καί μετά τόν Παγκόσμιο Πόλεμο οΙ κατα

γόμενοι άπό τόν άντιβενιζελισμό ήταν συντηρητικώτεροι

-149-



καί οΙ καταγόμενοι άπό τόν βενιζελισμό προοδευτικώτε

ροι, μέ τήν άσαφή εννοια μέ τήν όποία παντοϋ, άλλά

κυρίως στήν Έλλάδα, μεταχειριζόμαστε άκόμα σήμερα

αύτούς τούς μπόσικους σρους, δέν εΙ χε στηρίγματα στά

γεγονότα. Μέσα στό βενιζελικό κόσμο, πού άνέκαθεν εΙχε,

κατά σύμπτωση, πάντα τούς περισσότερους δεσμούς μέ τό

λεγόμενο μεγάλο κεφάλαιο, ύπήρχαν πολλοί πού ήταν πιά

τήν έποχή έκείνη συντηρητικώτεροι ή, αν θέλετε, δεξιώτε

ροι άπό κάμποσους άντιβενιζελικούς. Καί όμως οΙ άντιβε

νιζελικοί θεωροϋνταν ή παράταξη τής συντήρησης .• Η έπίμονη προβολή αύτών τών ίδεολογικών διαφορών ήταν,

κατά τό πλείστον, ενα συμβατικό ψεϋδος, γιά νά συγκαλυ

φθή ή άλήθεια, δηλαδή ή καθαρά ψυχολογική καί άπλού

στερα παραδοσιακή άντιπάθεια αύτών τών δύο κόσμων.

Τά παραπάνω αλλωστε τά έπιβεβαιώνει καί ή πολιτική

τοϋ Καραμανλή, πού αν καί άντιβενιζελικής καταβολής

στάθηκε άσφαλώς προοδευτικώτερη άπό τήν πολιτική τών

άντιπάλων του. Τά έπιβεβαιώνει ή πολιτική του τόσο άπό

τό 1955 ως τό 1963 όσο καί ή πολιτική του άπό τό 1974 ως τό 1980. 'Η πολιτική αύτή σάν ενα ένιαίο σύνολο ύπήρξε τολμηρά προοδευτική.

Θυμίζω πρώτα τόν πολιτικό τομέα. ~Eλυσε τό Πολιτει

ακό, νομιμοποίησε τό Κομμουνιστικό Κόμμα, εκανε τό

προοδευτικώτερο άπό τά ελληνικά Συντάγματα, καθιέ

ρωσε τή δημοτική καί λειτούργησε τή δημοκρατία κατά

τρόπο ύποδειγματικό.

Στόν έξωτερικό τομέα, χωρίς νά χαλαρώσει τούς παρα

δοσιακούς δεσμούς τής Έλλάδος μέ τή Δύση, ανοιξε μέ

τήν πράγματι πολυδιάστατη πολιτική του καινούργιους

-150-



όρίζοντες στίς διεθνείς σχέσεις τής χώρας, πού κάλυψαν

όλο σχεδόν τόν κόσμο, άπό τή Βαλκανική καί τήν 'Ασία

μέχρι τή Μόσχα καί τό Πεκίνο. Καί άνέβασε τό κυρος τής

χώρας μας τόσο ύψηλά ώστε νά κάνη τή βαλκανική

. Ελλάδα Εύρώπη καί ίσότιμη μέ τίς μεγάλες έκείνες χώρες πού τήν κηδεμόνευαν στό παρελθόν.

Στόν οίκονομικό τομέα έξ άλλου έδωσε άπόλυτη προτε

ραιότητα στήν ανοδοτου βιοτικου έπιπέδου του λαου καί

έκανε τήν Έλλάδα άπό φτωχότερη τήν πλουσιώτερη

χώρα τής Βαλκανικής - κσ.ί μάλιστα μέ μεγάλη άπό

σταση. Καί έδώ θυμίζω πώς μεταξύ του 1955 καί 1963 τό κατά κεφαλήν εΙσόδημα του 'Έλληνα άπό 305 δολλάρια έφθασε τά 565 κα ί μεταξύ του 1974 καί 1979 άπό 2.165 δολλάρια έφθασε 1ίά 4.163 .. Ο δέ ρυθμός αϋξησης του έθνικου εΙσοδήματος ήταν, στήν έποχή του, άπό τούς ύψηλό

τερους του κόσμου. Καί άκόμη γιά νά έπισπεύση τήν άνά

πτυξη τής οίκονομίας έπεξέτεινε τή δραστηριότητα του

Κράτους στόν οΙκονομικό τομέα ως τό άνώτατο έπιτρεπτό

όριο γιά μιά έλεύθερη οικονομία καί συγχρόνως περιώ

ρισε γιά τόν ίδιο σκοπό, όταν χρειάσθηκε καί όχι βέβαια

άπό δογματικές προκαταλήψεις, τίς παρεκτροπές του

κεφαλαίου σέ ώρισμένες περιπτώσεις. Μπορεί μερικοί νά

άμφισβήτησαν τήν όρθότητα τής διαδικασίας πού, σέ ώρι

σμένες περιπτώσεις, έφαρμόσθηκε. Κανείς όμως δέν μπο

ρεί νά διαφωνήση μέ τήν όρθότητα τής πολιτικής αύτής

ώς σύνολο.

Παρά ταυτα, έξακολουθουσαν πολλοί νά κατατάσσουν

τόν Καραμανλή στούς συντηρητικούς, μόνο καί μόνο

γιατί εΙχε προέλευση άντιβενιζελική .• Ο Καραμανλής έξέ-

-151-



φραζε τόν ' Ελευθέριο Βενιζέλο πιστότερα ίσως άπό τόν Σοφοκλή Βενιζέλο καί τόν Γ. Παπανδρέου, γι' αύτό άλλω

στε καί άπορρόφησε τόσο εύκολα πολλά στελέχη του

παραδοσιακου βενιζελισμου. Οί μισοί άπό τούς συνεργά

τες του ήταν φιλελεύθερης προέλευσης, καί μεταξύ αύτων

γνωστά όνόματα όπως ό ' Αβέρωφ, ό Κασιμάτης, ό Δ. Μακρής, ό Μπουτος, ό Ζαίμη ς, ό Ρέντης, ό Παπαπολίτης,

ό νέος Θ. Σοφούλης, ό Μητσοτάκης καί άλλοι. Τό 1956 πέντε άπό τά κυριώτερα ύπουργεία τά άνέθεσε σέ παλαιο

φιλελεύθερους.

IV .• Αλλά ό διχασμός εΙχε κα{ μιάν άλλη όψη. Τούς δυό αύτούς κόσμους τούς χώριζε έπί δεκαετίες όλόκληρες ή

συμπάθεια των μέν πρός τόν βασιλικό θεσμό καί των δέ ή

συμπάθεια πρός τό πολίτευμα τής άβασίλευτης δημοκρα

τίας.

Άλλά καί αύτή ή διαφορά εΙχε άμβλυνθεϊ. Συντηρουν

ταν όμως τεχνητά άπό τά κόμματα γιά νά καλύψουν τήν

ίδεολογική τους γύμνια. UΕτσι ένω ό Παναγής Τσαλδά

ρης, ό άρχηγός του Λαϊκου Κόμματος, ήταν δημοκρατι

κός, τόν βασιλέα Γεώργιο έπανέφερε τό 1935 στήν

• Ελλάδα ό φανατικός βενιζελικός καί άμυνίτης Κονδύλης . . Ο Στέφανος Στεφανόπουλος τόν καιρό τής Κατοχής εΙχε προσχωρήσει στή δημοκρατική παράταξη μέ όλο τό

Λαϊκό Κόμμα, έκτός άπό τόν Κ. Τσαλδάρη .• Αργότερα, στίς έκλογές του 1952, ό 'ίδιος ό Παπανδρέου βγήκε βουλευτής μέ τό συνδυασμό του Παπάγου. ' Αλλά μήπως δείγμα αύτής τής άνυπαρξίας ούσιαστικων διαφορων δέν

εΙναι καί ή έπιστολή του Βενιζέλου, λίγο πρίν πεθάνη, άπό

-152-



τό Παρίσι, μέ τήν όποία συνιστά τήν έπιστροφή στή βασι

λεία;

Αύτή ή σύγχυση έπικρατουσε ώς πρός τό Πολιτειακό

κατά τή διάρκεια καί άκόμη καί μετά τό τέλος του Β'

Παγκοσμίου Πολέμου. Γι' αύτό δέν εΙναι σωστό νά νομί

ζεται ότι ή στροφή του λα ου πρός τή βασιλεία άπό τό 1944 προκλήθηκε άπό τό Λαϊκό Κόμμα ή τούς άντιβενιζελικούς

ή τούς δεξιούς. 'Οφείλεται στό ότι ύψωσε τή σημαία της

δημοκρατίας ό κομμουνισμός καί έναντίον του κομμουνι

σμου πολέμησαν καί ό βενιζελισμός μέ τόν Σοφούλη καί

τόν Πλαστήρα καί ό άντιβενιζελισμός μέ τόν Ντίνο Τσαλ

δάρη καί τόν Γονατά - συνεργάτη του Πλαστήρα. Τόν

πολέμησε προπαντός ό Γεώργιος Παπανδρέου, πού άντα

μείφθηκε τελικά μέ τήν άπομάκρυνσή του άπό τήν έξου

σία, κατ' άπαίτησιν όχι των άντιβενιζελιιcων, άλλά του

Κόμματος των Φιλελευθέρων καί ενός δημOσΙOγραφΙΙCOυ

ΣυγΙCΡOτή ματος.

Στήν άπειλή του κομμουνισμου επομένως καί όχι στόν

άντιβενιζελισμό όφείλεται στι ή βασιλεία έπανηλθε στήν

• Ελλάδα. Στόν άγωνα κατά του ΙCOμμOυνισμOυ όφείλεται ή σταθεροποίησή της. Χωρίς τήν άπειληΤΙΙCή έμφάνισή του,

ή βασιλεία δέν θά ξαναγύριζε ποτέ. • Αλλά ό κομμουνισμός μέ τά εργα του εκανε τή βασιλεία σύμβολο πού ενωσε

όλους τούς άλλους.

Πρέπει νά σημειωθη στι, αν ή μεγάλη μάζα των άστων

πού ιcάθε φορά εκλιναν τήν πλάστιγγα είτε πρός τή δημσ

κρατία είτε πρός τή βασιλεία, τό 1946 δέν εΙχε εϋλογα τρομοκρατηθη άπό τό ιcoμμoυνισΤΙKό κίνημα, τό άποτέλε

σμα καί του δημοψηφίσματος του 1946 θά ήταν άσφαλως

-153-


Ο ΑΓΝΩΣΤΟΙ ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΙ

ύπέρ της δημοκρατίας. ΟΙ 'Έλληνες τότε θά ψήφιζαν καί

τόν διάβολο άκόμα άν παρουσιάζονταν ώς φορέας της

Ιδέας τοϋ 'Έθνους. Τόση ήταν ή άντίδραση γιά κάθε τι πού

ύποστή ριζε δ κομμουνισμός . • Εν τούτοις αύτή ή fνωση πού έπέβαλε δ άγώνας όλων

έναντίον τοϋ κομμουνισμοϋ δέν κατέλυσε πλήρως τό

παληό ρηγμα μεταξύ βενιζελισμοϋ καί άντιβενιζελισμοϋ.

Αύτό διατηροϋνταν όχι πιά ώς διαφορά πολιτικοϋ προσα

νατολισμοϋ, άλλά ώς διαφορά ψυχολογική, κληρονομη

μένη άπό τό άπώτερο παρελθόν, σάν fva προκατακλυσμιαΙο άπολίθωμα πού μένει χαραγμένο στήν πέτρα.

Γι' αύτό δ Καραμανλης πού εΙχε, tjδη άπό τό 1935, διαγνώσει τό βάθος καί τη βαρύτητα της άνωμαλίας, πού προ

καλοϋσε αύτό τό φαινόμενο τοϋ ψυχολογικοϋ διχασμοϋ,

έπεδίωξε, νά λείψουν οΙ προλήψεις, οΙ προκαταλήψεις καί

τά ψεύδη πού εΙχαν τή ρίζα τους σέ αύτό τό κληρονομικό

ΙΙμάρτημα τοϋ διχασμοϋ μεταξύ δμοφρονούντων, νά λεί

ψουν προπαντός τήν ώρα πού άπό τό 1944 άπειλητικά ώρθώνονταν δ κομμουνισμός καί άλλα κρίσιμα προβλή

ματα πού περίμεναν τή λύση τους, γιά νά προκόψη δ

τόπος. Γι' αύτό έτοϋτος στάθηκε δ πρώτος καί κύριός του

στόχος μόλις κατέλαβε μιά θέση ήγετική.

V. 'Όταν ήταν πιά βέβαιο ότι ό Παπάγος θά πέθαινε, ήρθε σέ έπαφή μέ έπίλεκτα στελέχη τοϋ βενιζελικοϋ

κόσμου, πού τότε, λόγω τών προσωπικών διενέξεων

μεταξύ Σοφοκλη Βενιζέλου καί Γ. Παπανδρέου, ήταν δια

σπασμένος σέ δύο κομμάτια. Κατά τίς έπαφές αύτές

δήλωνε ότι όσο ζη άκόμη δ Παπάγος θά παραμείνη πιστός

-154-



στόν άρχηγό του καί στόν Έλληνικό Συναγερμό, άλλά

πώς μόλις κλείση τά μάτια του δ άρχιστράτηγος, θεω

ρουσε τόν l:αυτό του άδέσμευτο, τοσούτφ μάλλον πού δ

Συναγερμός ήταν κόμμα άπολύτως προσωποπαγές. Τότε

θά δημιουργοϋσε δικό του πολιτικό κίνημα καί ρωτοϋσε

τά βενιζελογενη αύτά στελέχη, αν θά ijθελαν νά τόν συν

τρέξουν καί νά συνεργασθουν μαζί του, δημιουργώντας

ενα νέο κόμμα, τελείως άπαλλαγμένο άπό τό πνεϋμα του

παληοϋ διχασμοϋ βενιζελισμοϋ-dντιβενιζελισμοϋ .• Η πρότασή του βρηκε σχετική άνταπόκριση. Καί ναί μέν μερικά

παληά βενιζελικά στελέχη βρίσκονταν ijδη ένταγμένα στό

Συναγερμό του Παπάγου, άλλά αύτά ήταν λίγα καί εΙχαν

άποκτήσει μιά δευτερεύουσα θέση μέσα στόν άντιβενιζε

λικόν ογκο του Συναγερμοϋ. ~Eτσι, γιά νά έπιτευχθη αύτή

ή κάπως Ισόρροπη μίξη πού θά έξαφάνιζε ή τουλάχιστον

θά άδυνάτιζε σοβαρά τό πνεϋμα του διχασμοϋ, χρειάζον

ταν μιά πιό σημαντική συμμετοχή βενιζελογενών στελε

χών. Καί σπως εΙπα τήν έπέτυχε. Μέ αύτήν ήλπιζε δτι θά

πετύχαινε μιά βαθύτερη άναδιάρθρωση τών πολιτικών δυ

νάμεων. 'Ήλπιζε νά σχηματίση ενα έπιτελείο άπό δ,ΤΙ άξι

ολογώτερο εΙχαν καί ο{ δύο παρατάξεις καί μέ αύτό νά

έμφυσήση μιά νέα ζωή στό δημόσιο βίο.

Γιά τόν ίδιο λόγο δ Καραμανλης, άν καί διέβλεπε νά

σοβη τουτο τό άνίατο νόσημα τοϋ διχασμου μεταξύ δύο

ΙδεολογΙΚώς συγγενών παρατάξεων, γιά νά τό έξαλείψη

δέν δίσταζε άπό τό 1955 νά διαλέγη καί νά τοποθετη σέ καίριες θέσεις άτομα πού άνηκαν στήν άντίθετη πρός

αύτόν παράταξη. Γιατί τό εκανε; Διότι νόμιζε δτι ετσι θά

ύπερκεράση τό διχασμό καί στι ο{ άνθρωποι πού ετσι διά-

-155-



λεγε άπό τόν άντίπαλο κόσμο θά άπέβλεπαν στό καλό του

συνόλου, έλεύθεροι άπό τίς παληές προκαταλήψεις. ' Αρκετές φορές δικαιώθηκε. ' Αλλά καί άρκετές φορές άποδείχθηκε πόσο βαθειές ρίζες εΙχε αύτός ό διχασμός, πού

άντλουσε δύναμη άπό τό παρελθόν καί έπιζουσε χωρίς

καμμιά δικαιολογία πού νά πηγάζη άπό τή σύγχρονη πρα

γματικότητα . • Αλλά γιά τήν έξαφάνιση του νοσηρου αύτου διχασμου

κατέβαλε καί άλλες προσπάθειες ό Καραμανλής . • Ακριβως γιά νά ξεπεράση τελείως αύτό τό κλίμα, άντί

νά μείνη τό 1955 άρχηγός του Συναγερμου, διακινδύνευσε τό μέλλον του δημιουργωντας νέο κόμμα, τήν Ε.Ρ.Ε. πού

δέν μπορουσε νά γνωρίζη τότε, τί άπήχηση θά εΙχε στό

λαό. Καί άντί νά παραμείνη στήν έξουσία εως τό φθινό

πωρο του 1956, προκήρυξε έκλογές μετά ενα τρίμηνο. Τέλος, γιά νά φθάσωμε στούς πιό πρόσφατους χρόνους,

ό Καραμανλής, μετά τήν έπιστροφή του τό '74, εκανε μιά καινούργια προσπάθεια γιά τήν έξάλειψη των τελευταίων

κατάλοιπων του παλαιου διχασμου. 'Ίδρυσε πάλι καινούρ

γιο κόμμα, τή Νέα Δημοκρατία, γιατί ή Ε.Ρ.Ε., παρά τίς

άντίθετες προσπάθειές του, κατέληξε άπό κακόmστη

παραποίηση των πραγμάτων νά θεωρήται άκόμη άπό μερι

κούς τουλάχιστον συνέχεια του άντιβενιζελισμου .. Αγκάλιασε δλον πιά τόν παλαιοφιλελεύθερο κόσμο, συνεργά

σθηκε μαζί του καί άπέφυγε νά άναφερθή στό παρελθόν,

πού εΙχε, δχι μόνο δικαίωμα, άλλά καί συμφέρον νά τό

πράξη, καταλογίζοντας, δπως εΙ πα καί προηγουμένως,

εύθυνες στούς άντιπάλους του καί γιά τήν πτώση τής

δημοκρατίας, άλλά καί γιά τίς έναντίον του σκευωρίες. Θά

-156-



μπορουσε νά λεχθη, ότι αν παραμερίσουμε τίς προκαταλή

ψεις καί τίς προσωπικές φιλοδοξίες του παρελθόντος, ή

πολιτική του Καραμανλή τό 1974 έξέφραζε τό 75% του έλληνικου λαου. Ηχε εκτοτε ώριμάσει μέσα του ή ύπερ

κομματική στάση πού θά τόν βοηθουσε άργότερα νά

άσκήση άπροκατάληπτα τά προεδρικά του καθήκοντα.

Ό Καραμανλής θέλοντας ν' άπαλλάξη όριστικά τόν

τόπο καί άπό τό σαράκι του Πολιτειακου πού ετρεφε καί

τρέφονταν άπό τόν εθνικό διχασμό, τήν ώρα πού ήταν

πανίσχυρος, τό 1974, εκανε ενα δημοψήφισμα στό όποίο αύτός σκόmμα, δπως πρίν έξηγήσαμε, ώς Κυβέρνηση, δέν

πηρε θέση.

Τέλος μέ τήν εκπαιδευτική μάλιστα μεταρρύθμιση του

1977, μέ τήν όποία καθιέρωσε ό Καραμανλής κατά τρόπο πλήρη τή δημοτική, εξέλιπε καί ή τελευταία διαφορά

μεταξύ τών προοδευτικών στοιχείων του βενιζελισμου καί

του πιό μεγάλου τμήματος του άντιβενιζελικου κόσμου,

διαφορά άλλωστε έξωπολιτική, πολιτιστική πού, δπως

όλα στήν . Ελλάδα, τήν καταντήσαμε καί αύτήν πολιτική. νl. . Αλλά άραγε πέτυχε αύτό πού ήθελε καί πού ήταν ό

τελικός του στόχος, τήν κατάλυση τής ψυχολογικής άντί

θεσης βενιζελισμου καί άντιβενιζελισμου; 'Ίσως κατά τι

νά τήν έμείωσε, άλλά δέν πέτυχε νά τήν έξαφανίση.

Δέν τήν πέτυχε, διότι καί οΙ δύο αύτοί κόσμοι επασχαν

βαριά άπό αύτή ν, δπως είπα, τή νοσηρή κληρονομικό

τητα. Τούς μέν τούς ώδηγουσε άκόμα - τουλάχιστον κατά

τίς ψυχικές τους άντιδράσεις - ενας μεγάλος νεκρός, ό

Έλευθέριος Βενιζέλος, τούς αλλους τό μίσος εναντίον

κάθε βενιζελικου. Δέν τήν πέτυχε, διότι οΙ ρίζες ήταν

-157-



βαθειές, διότι Τι καπηλεία του διχασμοϋ συνέφερε σέ μερι

κούς, Ιδιαίτερα σέ ώρισμένα δημοσιογραφικά συγκροτή

ματα μέ μεγάλη έπιρροή, πού δέν εΙχαν ούτε συμφέρον,

οί5τε διάθεση νά τόν βοηθήσουν. νΕτσι, παρ' όλη τή δημι

ουργία της ΕΡΕ, της πιό έπίλεκτης καί δυναμικώτερης

παράταξης άπό όλες τίς προηγούμενες των τελευταίων 25 έτών, κάποιο σαράκι παρέμεινε άκόμα μέσα στήν ψυχή

του 'Έθνους. Καί μόνο ή προσωπικότητα του Καραμανλη

καί Τι δράση της Κυβερνήσεώς του τήν κρατουσε σέ σχε

τικό λήθαργο. Γι' αύτό, έγώ τουλάχιστον, διαπιστώνω

πώς κάτω άπό όλα τά γεγονότα πού έπακολούθησαν άπό τό

1961 ως καί σήμερα, πού γράφω αύτές τίς γραμμές, άλλοτε έμφανέστερο, αλλοτε μόλις αΙσθητό, ρέει αύτό τό ύπόγειο

ρευμα πού, ίσως άπό έπίγνωση της κενότητάς του, κανείς

δέν τολμα φανερά νά δμολογήση. 'Υπάρχει ενας κόσμος

πού σχεδόν άθελά του δέν συμπαθεί τόν Καραμανλη, προ

βάλλοντας έπιφανειακά μέν διάφορα έπιχειρήματα, άλλά

κατά βάθος, διότι εχει άντίθετη άπό αύτόν προέλευση.

Αύτό τό κρυφό ύπόστρωμα, αύτό τό άπολίθωμα, όπως

ε{πα, άκόμα σήμερα έπηρεάζει τίς πολιτικές τοποθετήσεις

κάμποσων πολιτών, άπό αύτούς πού έπηρεάζουν καί τήν

όλη πολιτική μας ζωή. Τοποθετήσεις πού τίποτε πιά ούσι

αστικό δέν τίς χωρίζει.

Εύλογα ήλπισε δ Καραμανλής ότι ύστερα άπό τήν έφτά

χρονη δικτατορία θά εΙχε τελείως έκλείψει αύτός δ ύπο

χθόνιος διχασμός. Καί όμως άποδείχθηκε τό άντίθετο. ΟΙ

παληές συγκεκριμένες διαφορές δέν ύπfjρχαν .• Ο βασιλισμός πού κάποτε χώριζε τίς δύο άντίθετες παρατάξεις

περιωρίσθηκε σέ ενα άσήμαντο ποσοστό. Τό γλωσσικό

-158-



καί αύτό εΙχε ξεπερασθη άπό τήν έκπαιδευτική μεταρρύ

θμιση του Καραμανλή. Καί σμως ή εχθρα έναντίον του, αν

τήν ύποβάλης σέ μιάν αύστηρή άνάλυση, εχει πάντα στή

ρίζα της αύτό τό μικρόβιο του παληου διχασμου. Χαρα

κτηριστικό φαινόμενο εΙναι στι προσωπικότητες του πνευ

ματικου ή του πολιτικου κόσμου βενιζελικης καταβολής,

πού καμμιά ΙδεολΟ'Υική διαφορά δέν εχουν μαζί του, πού

κυριολεκτικά ταυτίζονται μέ τόν Καραμανλή, προτιμουν

νά συνταχθουν μέ άριστερά κόμματα μέ τά όποία δέν εχουν

καμμιά Ιδεολογική ταυτότητα ή συγγένεια, μόνο καί μόνο

διότι, έπηρεασμένοι άπό τή βενιζελική τους καταβολή,

άποφεύγουν νά συνταχθουν μέ ό,τιδήποτε θυμίζει τόν

ξεπερασμένο άντιβενιζελισμό, ένοχλημένοι έπί πλέον καί

άπό τήν αίγλη του Καραμανλή. Φοβαμαι, πώς θά χρειασθη

νά περάση καί ή δική μας γενηά, ίσως καί ή έπόμενη, γιά

νά σβύση όλότελα αύτή ή ψυχική ούλή καί νά μεταβληθη

σέ μιά θλιβερή ίστορική άνάμνηση. Φυσικά σλα αύτά άνα

φέρονται στό κατά τό πλείστον συμβαίνον .• Εξαιρέσεις ύπάρχουν πολλές καί άξιόλογες .• Αλλά δέν άναιρουν τό γενικό κλίμα πού θέλησα νά περιγράψω .

. Αναμφισβήτητα ή εγκαιρη διάγνωση άπό τόν Καραμανλή τής νοσηρότητας του πολιτικου κλίματος τής

χώρας καί ή προσπάθειά του νά θεραπεύση τήν κυριότερη

αίτία του, πού ήταν ό ξεπερασμένος διχασμός μεταξύ βενι

ζελισμου καί άντιβενιζελισμου, ε{ναι δείγμα εύθυκρισίας

καί ίκανότητας μιας άφ' ύψηλου έποπτείας των πολι τικων

μας πραγμάτων .. Η άξία της δέν μειώνεται άπό τό γεγονός στι ό σκοπός δέν έπιτεύχθηκε παρά σέ ενα περιωρισμένο

-159-



μέτρο .• Η άξία τών πολιτικών πράξεων δέν κρίνεται άπό τά άποτελέσματα, διότι αύτά μπορεί νά μήν έπέλθουν άπό

ασχετα καί άναπότρεπτα αίτια. Κρίνεται άπό τήν όρθό

τητα τών άποφάσεων, οΙ όποίες τίς έκίνησαν, καί άπό τή

μέθοδο πού άκολουθήθηκε γιά τήν πραγματοποίησή τους.

Καί αύτή ύπήρξε τίμια καί αψογη.

Πάντως στήν Ιστορία του τόπου μας καί στήν Ιστορία

του Καραμανλή, αύτή ή πολύχρονη προσπάθεια νά έξυγι

άνη τό δέντρο άπό τή ρίζα, νά δια πλάση τήν αρθρωση τής

πολιτικής ζωής κατά τρόπο πού νά άνταποκρίνεται στίς

πραγματικά διαφορετικές τάσεις πού ύπάρχουν καί πρέπει

νά ύπάρχουν σέ κάθε πολυκομματική δημοκρατία - θά

πρέπει ίδιαίτερα νά έξαρθή σάν ενα άπό τά βασικά γνωρί

σματα τής πολιτικής του φυσιογνωμίας. Μπορουσε καί

αύτός νά εΙχε παρασυρθη στή δίνη τών παθών, όπως πολ

λοί σημαίνοντες πρίν άπό αύτόν. Καί όμως βρήκε τή

δύναμη, όχι μόνο νά ύπερνικήση αότόν τόν πειρασμό,

άλλά, συχνά μέ θυσία τών προσωπικών του έπιδιώξεων, νά

άκολουθήση τό δρόμο τής μετριοπάθειας, πού καί όταν

δέν έξουδετέρωνε, πάντως καθιστουσε κατά τό δυνατόν

άκίνδυνο τό ελληνικό πάθος του διχασμου, ενα δρόμο πού

στερουσε τόν ίδιο άπό λάμψη καί δημοτικότητα, άλλά

ύπηρετουσε άφανώς μακροπρόθεσμα τό 'Έθνος.

νπ. Σήμερα, καί δή άπό τίς έκλογές του 1981, ό διχασμός βενιζελισμου καί άντιβενιζελισμου, καί άκόμη πε

ρισσότερο ό διχασμός βασιλισμου-άντιβασιλισμου πού ζή

σάν κληρονομικό στίγμα στό ύποσυνείδητο άρκετών άπό

τούς έπαίοντες, εγινε περιθωριακός καί δέν εχει τή σημα-

-160-



σία πού εΙ χε άπό τόν μεσοπόλεμο ώς τό 1981. Ό διχασμός αύτός λογικά θά επρεπε νά σβύσει, γιατί άντικαταστάθηκε

σέ μεγάλο βαθμό άπό μιάν ούσιαστική ίδεολογική άντί

θεση μεταξύ μαρξιστών ή μαρξιζόντων στοιχείων καί

στοιχείων πού άρνουνται τόν μαρξισμό' μιάν ούσιαστική

άντίθεση πού συμπορεύεται μέ μιάν άντίστοιχη διάσταση

καί στήν έξωτερική πολιτική. Καί εΙπα σέ μεγάλο βαθμό,

γιατί καί σήμερα συνεχίζεται" έκμετάλλευση του παληου

διχασμου, μέ τή συνεχη άναμόχλευση του παρελθόντος,

πρός αγραν κεντρώων ψηφοφόρων.

Πάντως ή σημερινή κύρια διαφορά δέν εΙναι έπιβίωση

άνύπαρκτων πιά άντιθέσεων, άλλά εΙναι ούσιαστική.

Μπρός σέ αύτή τή διαφορά, άνακύπτει γιά τόν Καρα

μανλη, άπό τή θέση του Προέδρου, τό χρέος νά τήν περι

χαράξη στά μέτρα πού όρίζουν τό γράμμα καί τό πνευμα

του δημοκρατικου μας πολιτεύματος.

-161-



Β. Ό Καραμανλής καί τό Πολίτευμα

'Ο Καραμανλης εΙναι άπόλυτα προσκολλημένος στήν

Ιδέα της δημοκρατίας. U Αριστα γνωρίζει καί ~χει ζήσει

δλα τά μειονεκτήματα του δημοκρατικου πολιτεύματος.

Καί έν γνώσει αύτων άνεπιφύλακτα προκρίνει τή δημο

κρατία άπό δλα τά άλλα πολιτεύματα. ΚαΙ έννοεί τήν πρα

γματική δημοκρατία δυτικου τύπου μέ πρώτη άρχή τή

λαϊκή κυριαρχία, τόν πολυκομματισμό καί τήν έναλλαγή

των άρχόντων στήν άρχή, κατά τήν τάξη πού θέλει ή πλει

οψηφία καί κατά τακτά διαστήματα . • Επειδή συνέβη στή σταδιοδρομία του μερικές φορές νά

τόν κατηγορήσουν δτι εΙναι αόταρχικός, έννοώντας δτι ό

αύταρχισμός αύτός ε{ναι άντιδημοκρατικός, θέλω έδω νά

κάνω μερικές διευκρινήσεις . • Η δημοκρατία μπορεί νά προσλάβη πολλές μορφές,

χωρίς νά βγη άπό τά δρια της όρθοδοξίας. "Εχομε τή

δημοκρατία της άρχης του πρώτου άνδρός. UΕχομε τή

δημοκρατία, δπου ή έξουσία ε{ναι συλλογική. 'Όταν ό

πρώτος άνή Ρ ε{ναι μιά ύπερέχουσα ίσχυρή προσωπικό

τητα, ή δημοκρατία ~χει τόν χαρακτήρα της άρχης του

πρώτου άνδρός. Καί δ Καποδίστριας καί ό Τρικούπης καί

ό Βενιζέλος καί ό Καραμανλης έπέβαλλαν άπόλυτα τή

θέλησή τους, δσον ό λαός τούς άνέβαζε στήν έξουσία.

ΤΗταν δλοι τους δημοκρατικοί, διότι έξουσίαζαν μόνο μέ

τή λαϊκή θέληση .• Αλλά δταν τήν εΙχαν μαζί τους, έξουσίαζαν κατά τρόπο κυριαρχικό. Τά ίδια ίσχυαν καί γιά τόν

De Gaulle. Αύτή δμως ή δημοκρατικά θεμελιωμένη παντοδυναμία

-162-



ένοχλεί. • Υπάρχουν πολλοί πού ~χoυν μιά στενή άντίληψη περί δημοκρατίας, πού τή θεωρουν άσυμβίβαστη μέ

τή μονοκρατορία του λαοπρόβλητου πρώτου άνδρός.

Νομίζουν πώς ύγιής δημοκρατία εΙναι μόνο έκείνη δπου

πολλοί εχουν μερίδιο στήν έξουσία, ένω άντίθετα θεωροϋν

αΙρετική τήν κυρίαρχη έξουσία τοϋ ένός.

ΟΙ όπαδοί της άπλης άναλογικης προτάσσουν τόν

σκοπό της δίκαιης κατανομής της έξουσίας στόν σκοπό

τής δημιουργικης άσκησης της έξουσίας. Σέ ~να Ιδανικό

κόσμο άσφαλως ή Ιδανική αύτή κατανομή πού θέλουν

συμβιβάζεται μέ τή δημιουργικότητα καί μάλιστα τήν

αύξάνει. ' Αλλά στόν πραγματικό κόσμο καί δή στήν έλληνική πραγματικότητα όφείλεις νά δώσης προτεραιό

τητα σέ ενα άπό τά δύο. Τά άκραία άριστερά κόμματα,

θέλοντας νά διαβρώσουν τήν πολιτεία, προτιμουν τήν άνα

λογική, ώσπου νά βεβαιωθουν δτι μποροϋν ή νά άποκτή

σουν πλειοψηφία νόμιμα ή παράνομα νά τήν φιμώσουν . • Υπάρχουν δμως καί μεταξύ των μετριοπαθών μερικοί πού έκθειάζουν σχεδόν ώς άρετή τήν άστάθεια καί θεωροϋν

σάν κάτι άνώμαλο τήν άρχή του πρώτου άνδρός πού συν

δέει μέ τή δημοκρατία καί ό Θουκυδίδης.

Αύτή ή σφαλερή άντίληψη εχει μιά ψυχολογική έξή

γηση. Καθώς ολοι θέλουν νά έξουσιάζουν, ~στω καί

μερικά, ό ~νας Ισχυρός φράζει πολλών τό δρόμο .• Ενοχλεί καί ζητουν νά τόν παραμερίσουν. Κάποτε ό ναύαρχος

Χατζηκυριάκος εκανε άπό τό βημα τής Βουλής εκκληση

στόν Βενιζέλο νά φύγη άπό τήν • Ελλάδα, διότι εΙναι πολύ μεγάλος καί δέν τόν χωράει δ τόπος .• Η μεγάλη ύπεροχή εΙναι άντιδημοκρατικό γιά πολλούς χαρακτηριστικό.

-163-



'Ένας διάχυτος πόθος, όμοιος μέ αύτόν πού έξέφρασε ό

Χατζηκυριακος, ήταν αΙσθητός τά τελευταία χρόνια γύρω

άπό τόν Καραμανλή. Παραπιάνει τόπο. Παραείναι ή

άρχουσα προσωπικότητα. Δέν εΙναι λίγοι πού έκθειάζουν

τούς συνασπισμούς. Καί σάν ύπόδειγμα δημοκρατικής

διακυβέρνησης προβάλλουν τήν ΟΙκουμενική Κυβέρνηση

του 1926, λησμονώντας τό βραχύβιο τέτοιων κυβερνήσεων καί τήν έγγενή άδυναμία τους νά κάνουν δημιουργικό

εργο, λησμονώντας πώς κατά μέγα μέρος στήν άναλογική

η σέ σύστημα πού εΙναι πολύ κοντά της άπό τό 1944 ως τό 1952 ε'ίχαμε 17 κυβερνήσεις μέ τά γνωστά άποτελέσματα. Στην . Ελλάδα τουλάχιστον, μόνον όταν κυριαρχουσε στόν πολιτικό δρίζοντα μιά μόνη φυσιογνωμία, μόνο τότε

ή χώρα προώδευσε.

Ό ίσχυρισμός ότι γιά τή δημοκρατία ή ύπερέχουσα

θέση ένός α{ρετου πρώτου άνδρός εΙναι κάτι άνορθόδοξο

καί έπικίνδυνο, εΙναι άφελής .. Η εύημερία τών λαών δέν ύπάρχει γιά νά εχουν δημοκρατικό καθεστώς. ' Αντιθέτως τό δημοκρατικό καθεστώς ύπάρχει γιά νά εύημερουν οί

λαοί. Καί όταν ενας λαός εχη τό σπάνιο δώρο νά ξεπετιέ

ται άπό τά σπλάχνα του μιά χαρισματική προσωπικότητα,

όπως δ Περικλής στήν άρχαία ' Αθήνα, εΙναι κυριολεκτικά εγκλημα νά τήν παραμερίζης έν όνόματι τής Ισοτι

μίας τών μετριοτήτων .• Απεναντίας τότε συμφέρον καί χρέος τών λαών εΙναι, στίς άραιές περιόδους πού παρουσι

άζονται τέτοιοι μεγάλοι,νά τούς παρέχουν όλα τά μέσα,

όλη τή δύναμη πού χρειάζονται γιά νά βελτιώσουν τήν

τύχη τους. Καί όσοι λαοί δέν συνειδητοποιουν αύτό τό

Ιστορικό χρέος η τό άρνουνται έν όνόματι τής δημοκρατι-

-164-



κής Ισοτιμίας, εΙναι λαοί άνάξιοι νά διαλέγουν τόν άριστο,

ένώ αύτό άποτελεί τήν κύρια άρετή ένός δημοκρατικου

πολίτη. Τί άλλο εΙναι ή δημοκρατία παρά τό πολίτευμα

πού πολίτες άξιοι νά κρίνουν τά πολιτικά πράγματα έκλέ

γουν τούς άριστους νά κυβερνουν.

'Όταν βέβαια λείπη ή ύπερέχουσα προσωπικότητα, δ

άριστος, τότε μπαίνει σέ ένέργεια ή θεωρία ότι πρέπει νά

Ισχύη ή συνισταμένη τών διϊσταμένων, δ συμβιβασμός

τών μετριοτήτων, πού τρικλίζοντας καί άλληλογρονθοκο

πούμενες σπρώχνουν τό άρμα γιά μερικές δεκαετίες όπως

δπως, ωσπου νά στείλη δ Θεός ~ναν άλλο «πρώτο», γιά νά

έμφυσήση μιά νέα δημιουργική πνοή στήν πολιτεία καί νά

άπομακρύνη τή δημοκρατία άπό τήν πτώση ε'ίτε στήν

όχλοκρατία, είτε στήν τυραννία.

Τό συμπέρασμα εΙναι ότι όσοι δήθεν έν όνόματι τής δη

μοκρατίας κατηγόρησαν τόν Καποδίστρια ή τόν Τρικούπη

η τόν Καραμανλή ώς αύταρχικούς καί άντιδημοκρατικούς,

εχουν μιά στενή καί πενιχρή άντίληψη περί της ούσίας

τής δημοκρατίας. Ποτέ δέν λειτούργησε ή δημοκρατία

στήν . Ελλάδα κατά τρόπο πιό όρθόδοξο καί πιό δημιουργικό παρά στά χρόνια του Τρικούπη καί του Καραμανλή.

Δέν πρέπει ποτέ νά λησμονουμε πώς ή δημοκρατία,

όπου ή λέξη αύτή σημαίνει έλευθερία καί λαϊκή κυριαρ

χία, εΙναι ενα πολίτευμα προσαρμόσιμο σέ πολλούς έθνι

κούς χαρακτήρες, καί εύλύγιστο, μέ πλατιά περιθώρια

στήν πορεία της, άλλά πάντοτε στά όρια τής μεσότητας,

του μέτρου. "Αμα κακοί οίακοστρόφοι τήν έκτρέψουν άπό

αύτή τή βασική της γραμμή, τότε καταλήγομε στήν πτώση

-165-



της, όπως συνέβη σέ έμας τό 1936 μέ τόν Mεταξίi καί τό 1967 μέ τούς Συνταγματάρχες .

• Ο Καραμανλης έξ άλλου κατέχεται μόνιμα άπό μιά βαθειά άνησυχία γιά τό μέλλον της δημοκρατίας στίς

λίγες χώρες όπου άκόμα λειτουργεί.

, Από τή μιά μεριά σέ κάθε δημοκρατία αύξάνουν λίγο ή πολύ έκείνοι ο{ πολίτες πού μέ τά μέσα πού τούς παρέχει ή

ίδια ή δημοκρατία έmδιώκουν τήν κατάλυσή της καί αύτή

εΙναι ή κλασσική μέθοδος τών κομμουνιστών καί των

φασιστών .• Από τήν άλλη περισσεύουν βέβαια έκείνοι πού δέν εχουν τέτοιες άντιδημοκρατικές έπιδιώξεις, άλλά

εΙναι άδιάφοροι, άπολιτικοί, δειλοί καί πρόθυμοι, κατά τό

λόγο του Λένιν, νά προσφέρουν στούς άντιδημοκράτες τό

σχοινί μέ τό όποίο οΙ άντίπαλοί τους θά τούς κρεμάσουν.

~Eτσι ο{ άντιδημοκρατικές τάσεις τών δύο άκρων καί ή

ήθική καί πολιτική άτονία των όσων κινουνται μέσα στά

δημοκρατικά πλαίσια, ή άρνησή τους νά άμυνθουν έναν

τίον έκείνων πού έπιχειρουν νά τήν καταλύσουν, καθι

στουν έmσφαλές τό δημοκρατικό καθεστώς σέ πολλές

προηγμένες χωρες. Καθιστουν δύσκολους τούς χειρισμούς

στήν έξωτερική πολιτική πού δέν συμβιβάζεται μέ συναι

σθηματισμούς, μέ τή δημοσιότητα της άγορας καί προϋπο

θέτει μιά κάποια έμπιστοσύνη καί υποστήριξη στούς έΙCΛε

κτούς του λαου πού τήν χειρίζονται. Καθιστουν δύσκολη

τήν έπιβολή άντιδημοτικων οΙκονομικών καί κοινωνικών

μέτρων πού εΙναι σέ έποχές μάλιστα παγκόσμιας κρίσης

άπαραίτητα γιά νά σωθη μαζί μέ τήν οΙκονομία καί ή

δημοκρατία.

, Εφ' όσον ο{ δυό αύτές άντιδημοκρατικές σφηνες, άπό

-166-


Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΟΛΙΤιΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ

'δεξιά ΙCαί dπό dριστερά, εγιναν μόνιμο φαινόμενο σέ ιcάθε

δημoιcρατία, αύτή θά νοση στή λειτουργία. Καί γι' αύτό

dναζητείται μιά λύση πού χωρίς νά βγαίνη άπό τά δημο

ιcρατιιcά πλαίσια, χωρίς νά θίγη τήν dρχή της λαϊΙCης ΙCυρι

αρχίας, τήν άρχή της έναλλαγης τών άρχόντων μέ βάση

τίς γενιιcές έΙCλOγές, τήν dρχή της έλευθερίας της σιcέψης

ΙCαί της διάδοσής της, χωρίς νά θίγη γενιιcά τήν ούσία της

δημoιcρατίας, θά της προσδώση εναν νoμιιcό τύπο πού θά

τήν άπαλλάσση ιcατά τό μέτρο του δυνατου άπό τόν ΙCίν

δυνο πού dποτελουν μόνιμα αύτές οΙ δυό σφηνες πού άνα

φέραμε.

Ή σιcέψη αυτή, πού dφορα σ' ενα dπό τά πιό ιcρίσιμα

προβλήματα της σύγχρονης ζωης, βασανίζει συνεχώς τόν

Καραμανλή ιcαί όσο βλέπει ότι τίποτε δέν ιcατoρθώνεται

τό dποτελεσματιιcό πρός αύτή τήν ιcατεύθυνση, ιcατέχεται

άπό μιάν εύλογη άπαισιοδοξία.

Τό θέμα αύτό δέν περιορίζεται μόνο στό έσωτεΡΙΙCό ιcάθε

πολι τείας. vEXEL ΙCαί διεθνείς πρoειcτάσεις. ΟΙ σφήνες πού dναφέραμε εΙναι διεθνείς ΙCαί ή τοποθέτησή τους σέ ιcάθε

δημoιcρατία ιcατευθύνεται άπό τό έξωτεΡΙΙCό. ΟΙ όλOΙCλη

ρωτισμοί, Ιδίως οΙ άριστε ροί, εχουν πάντοτε τό ενδυμα τής

διεθνους Ιδεολογίας ΙCαί dλλ ηλεγγύης. Καί αυτό τό γεγο

νός έπιτείνει τήν ιcρισιμότητα του προβλήματος.

Αύτοί εΙναι οΙ λόγοι γιά τούς όποίους ό Καραμανλης,

βαθύτατα δημoιcρατιιcός, βλέπει μέ dνησυχία αυτή τήν

ιcρίση της δημoιcρατίας σέ πολλές χώρες, ένώ αυτή εΙναι

~θΙΙCά ΙCαί πoλιτιστιιcά ή ιcαλλίτερη πoλιτειαιcή μορφή dπό

όσες έπενόησε ό άνθρωπος, άλλά πού εύιcoλα, παραδομένη

-167-



σέ άδέξια, σέ άδύνατα χέρια έκτρέπεται άπό τήν κοίτη της

καί διατρέχει τόν κίνδυνο νά καταρρεύση γιά νά άντικατα

σταθή άπό ενα άντιδημοκρατικό καθεστώς, άκόμη καί μέ

τήν ϊδια τήν σιωπηλή συγκατάνευση τής πλειοψηφίας. Τό

πρόβλημα τής δημοκρατίας δέν εΙναι ποτέ τελειωτικά

λυμένο. Διαρκώς πρέπει νά προσαρμόζεται στίς νέες κοι

νωνικές συνθήκες., Τά μέσα μέ τά όποία λειτουργεί καί

εκφράζεται πρέπει νά άνανεώνωνται, μέ άμετάθετο καί

άκατάλυτο γνώμονα τήν έλευθερία του άτόμου, τήν τελική

κρίση τών πάντων άπό τόν κυρίαρχο λαό, εστω καί αν ό

λαός πλαναται. Διότι κανείς δέν μπορεί νά σώση ενα λαό όταν ό 'ίδιος, σέ μιά ώρα τύφλωσης, δέν θέλη νά σωθή .

. Ο Καραμανλής άτενίζοντας πρός τίς έρχόμενες δεκαετίες, βλέποντας πώς ή κρίση τών δημοκρατικών καθεστώ

των έπιδεινώνεται, σκέπτεται πώς μπορεί νά καλύψη τήν

. Ελλάδα, όσο εΙναι βολετό, άπό τούς έπερχόμενους κινδύνους.

Καί αύτός δέν εΙναι ό τελευταίος λόγος γιά τόν όποίο μέ

τόσο πάθος άγωνίσθηκε, άψηφώντας δημαγωγικά συνθή

ματα, νά συνδέση μόνιμα καί στερεά τήν • Ελλάδα μέ τή δημοκρατική Εύρώπη.

Μιλώντας γιά τίς άντιλήψεις περί δημοκρατίας του

Καραμανλή θέλω έδώ νά καταγράψω μιά σκέψη πού

κάποτε μου διατύπωσε καί πού κάπως άποκλίνει άπό αύτά

πού ώς έδώ εΙπα: «' Εκεί πού ύπάρχει ύγιές δημοκρατικό

κλίμα δέν χρειάζονται ανδρες ίσχυροί. Λειτουργεί όμαλά

τό πολίτευμα καί μέ κοινούς άλλά εντιμους άνθρώπους ••. , Ασφαλώς εΙχε ύπ' όψιν του μερικές βόρειες εύρωπαϊκές χώρες, καί όχι βέβαια τήν • Ελλάδα.

-168-



• Αλλά τίς άντιλήψεις του γιά τη δημοκρατία τίς διατυπώνει ό Καραμανλής έκτενέστερα στήν παρακάτω έπι

στολή πού μου ~στειλε άπό τό Παρίσι τό 1966, σέ άπάντηση μιας δικής μου:

« Άγαπητέ Κώστα,

Άπό τά τελευταία γράμματά σου διαπιστώνω ότι συμμερί

ζεσαι καί έσύ·τήν άποψη έκείνων ΟΙ όποίοι πιστεύουν ότι ή

τύχη του τόπου μας εΙναι συνδεδεμένη μέ τήν έπάνοδόν μου

στήν ένεργόν πολιτικήν. • Η άντίληψις αιJτή εΙναι πεπλανημένη καί προδίδει κακήν έκτίμησιν του oιJσιαστικoυ προβλήματος

της χώρας, τό όποίον, κατά τήν γνώμην μου, δέν εΙναι καί δέν

πρέπει νά εΙναι, οϋτε πρόβλημα προσώπων, οϋτε πρόβλημα

άριθμών. ΕΙναι πρόβλημα πολιτεύματος καί προπαντός κλίμα

τος πολιτικου.

Άπό τόν καιρό πού μπηκα στήν πολιτική, έπιμόνως ύπο

στηρίζω ότι ή • Ελλάς δέν εχει παρά ενα πρόβλημα: τό πολιτικό. Καί ότι ή κακοδαιμονlα του λαου μας όφείλεται στή νοση

ρότητα του πολιτικου μας κλΙματος καί τήν άτελη όργάνωσιν

της δημοσίας μας ζωης.

Δέν νομίζω ότι έχω δυσκολlα, άπευθυνόμενος πρός άνθρω

πο ό όποίος συνδυάζει τήν θεωρία μέ τήν πείρα τήν πολιτική,

νά έξηγήσω γιατί τό πρόβλημα τό πολιτικό εΙ ναι πρωταρχικό

γιά κάθε λαό, καί γιατί χωρΙς τήν εγκαιρον καί έπιτυχη του

άντιμετώπισιν, εΤναι άδύνατος ή προκοπή ένός UΕθνους.

ΆπελπΙζομαι καΙ άγανακτώ όταν σκέπτωμαι, ότι ΟΙ 'Έλλη

νες δέν κατενόησαν ϋστερα άπό 150 έτών έλεύθερο βιο, τήν μεγάλη άλλά καί άπλή αύτή dλήθεια. Καί εΙναι τοσούτον μαλ

λον άσυγχώρητοι, καθ' όσον διαθέτουν πλουσίαν πολιτικήν

-169-



πείΡαν, λόγφ άκριβώς τών δοκιμασιών τάς όποΙας ύπέστησαν.

'Αλλά πέραν τής έλληνικής καΙ ή διεθνής ζωή Απιβεβαιώνει

τήν dλήθειαν αύτήν. Διότι ή διαφορά μεταςύ άνεπτυγμένων καΙ

ύποαναπτύκτων χωρών δέν εΙναι παρά διαφορά πολιτικής ώρι

μότητος, Αν τελευταΙq, άναλύσει. Άπόδειςιν τούτου άποτελεί

τό γεγονός δτι χώραι Αστερημέναι φυσικου πλούτου εύημεροϋν,

Ανώ άλλαι διαθέτουσαι άπέραντον φυσικό ν πλοϋτον, δυστυ

χουν, διότι, δι' έλλειψιν άκριβώς πολιτικής ώριμότητος, δέν

δύνανται νά τόν άςιοποιήσουν. Άλλά θά μου πής γιατΙ νά

κάνωμε τΙς συγκρίσεις αύτές, άφου έχομε τίς δικές μας, πού

εΙναι καΙ περισσότερον πρόχειρες καί περισσότερον παραστα

τικές. Τό 1944-52, μολονότι ή χώρα μας διέθετε τόν πολύτιμον τίτλο ν τής άποφασιστικής της συμβολής εΙς τήν νίκην του

Αλευθέρου κόσμου, καΙ μολονότι tδέχθη βοήθειαν ύπέρ τά 3 δισεκατομμύρια δολλάρια, όπισθοδρόμησε άπό πάσης άπό

ψεως άντ! νά προοδεύση. Ένώ μεταςύ 1953-63, άνευ βοηθεΙας καΙ σχεδόν μόνον μέ τά Ιδικά της μέσα, κατώρθωσε νά πρα

γματοποιήση πρόοδον ή όποία προεβάλλετο παγκοσμΙως ώς

παράδειγμα καί ή όποΕα, Αάν ΑσυνεχΕζετο Απί τινα έτη, θά έδιδε

Ικανοποιητικήν καί ριζικήν λύσιν εΙς τά χρόνια προβλήματα

πού βασανίζουν τόν λαόν μας. • Η χαρακτηριστική, άλλά Kαf διδακτική αύτή άντΕθεσlς, όφεΕλεται εΙς τό γεγονός δτι ή μέν

πρώτη περΙοδος διηνύθη Αν μέσφ μιας συνεχοϋς πολιτικής

άνωμαλΕας, ή δέ δευτέρα, ύπό συνθήκας πολιτικής σταθερότη

τος, κοινωνικής γαλήνης καί Αθνικής άσφαλείας.

Θά σου δώσω ένα άλλο παράδειγμα, γιά νά σου δείςω πόσο

άπέχουμε άπό τήν όρθήν ΑκτΙμησιν του πολιτικου μας προβλή

ματος. ΕΙς τήν Έλλάδα κάθε τόσο άναζητουμε εναν ΜεσσΙα,

γιά νά σώση τόν τόπο άπό τούς κινδύνους, τούς όποίους Αμείς

-170-


Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΟΛΙΤιΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ

οΙ Ίδιοι Αν τfί άφΡOσύvrι μας προκαλουμε. Κα! νομ!ζω ότι αι)τό

συμβα!νει κα! εΙς τήν περ!πτωσ!ν μου. Σκεφθήκατε όμως ποτέ

γιατΙ όλαι αΙ προηγμέναι χώραι κυβερνώνται Απιτυχώς άπό

κοινούς άλλά πρακτικούς άνθρώπους, κα! γιατ! ή • Ελλάς [χει άνάγκην άπό Μεσσ!ας,' • Η Αξ,ήγησις εΙναι ότι Ακεί μέν τό πολ!τευμα, πού στηρ!ζεται σέ ήμερα πολιτικά ήθη, λειτουργεί δμα

λώς, ένώ ή χώρα μας, όπως ξ,έρεις, άπό άπόψεως πολιτικής

καί πολιτειακής διαρθρώσεως εΙναι άπέραντον καφενείον κα!

μάλιστα 'Ελληνικόν. Κα! Ασκέφθησαν Ακείνοι οΙ δποίοι πιστεύ

ουν, ότι ή τύχη του τόπου Αξ,αρταται άπό τήν Απάνοδόν μου, τΙ

θά γΙνη μετά δύο ή τρΙα χρόνια, πού εΊτε γιατ! θά μέ βαρεθουν

κα! πάλι, είτε γιατ! θά άτυχήσω, θά χάσω τήν γοητεlαν του

Μεσσίου; Άλλά εΙναι δυνατόν νά ζήση μέ αίσθημα άσφαλε!ας

καί νά προκόψη ένα 'Έθνος, όταν κάθε τόσο συνδέη τήν τύχην

του μέ ώρισμένο πρόσωπο, τό δποίον κα! δέν εΙναι δυνατόν νά

εΙ ναι πάντοτε πρόχειρον, άλλά κα! όταν εύρεθη, φθεΙρεται

ταχέως. Γιατί όπως σου Ηλεγα κάποτε, Αμείς οΙ 'Έλληνες δημι

ουργουμε είδωλα, όχι γιά νά τά λατρεύωμε, άλλά γιά νά Ιχωμε

τήν ίκανοποlησιν νά τά γκρεμ!ζωμε.

Ίδού, άγαπητέ μου, γιατ! τό πολιτικό πρόβλημα τής χώρας

μας εΙναι πολύ σοβαρώτερον άπό ό, τι συνήθως Αν • Ελλάδι τό άντιλαμβανόμεθα. ΚαΙ Ιδού γιατ! ή σωτηρΙα καΙ ή προκοπή του

τόπου, Αξ,αρταται περισσότερον άπό τήν συνειδητοπο!ησιν κα!

τήν όρθολογικήν άντιμετώπισιν του προβλήματος αι)του, παρά

άπό τήν tπάνοδόv μου.

θά μέ ρωτήσης ήδη, όπως εΙναι φυσικόν, εΙς τ! συν!σταται

κατά τήν γνώμην μου, τό πολιτικό μας πρόβλημα κα! πώς

δύναται νά έπιλυθή.

'Όπως γνωρΙζεις, ή πολιτική ζωή του τόπου μας έξελ!σσε-

-171-



ται καΙ διαμορφώνεται Αν μέσφ μιας συνεχοϋς άνωμαλίας.

ΟύδεμΙα χώρα έζησε εΙς τόσον βραχύ διάστημα τόσο πολλά

καί συνταρακτικά γεγονότα. Κινήματα, έπαναστάσεις, καθε

στωτικαl μεταβολα{, δlκτατορlες, Αμφύλιοl πόλεμοι καΙ τέλος,

άναρίθμητοl κρΙσεις κυβερνητικαl συνθέτουν τήν εΙκόνα μιας

πολιτικής ζωής γιά τήν όποίαν άσφαλώς δέν δικαιούμεθα νά

είμεθα ύπερήφανοl. Πολιτικής ζωής, ή όποΙα όχι μόνον άνέ

στειλε τήν πρόοδο τής χώρας, άλλά πολλάκις ώδήγησε καΙ εΙς

έθνικάς συμφοράς.

Τά αίτια τής μονίμου αfJτής άνωμαλΙας εΙ ναι πολλά. Βασlκώ

τερα όμως εΙ ναι, πρώτον, ή έλλειψις πολιτεύματος προσηρμο

σμένου εΙς τάς έλληνlκάς συνθήκας, καΙ δεύτερον, ή συμπερι

φορά τών φορέων τής πολιτικής μας ζωής. Δηλαδή τά πολι

τικά μας ήθη.

ΚαΙ έρχομαι ήδη εΙς τό θέμα του πολιτεύματος, τό όποίον

θέτει τά πλαΙσια έντός τών όποίων έκδηλώνεται ή δραστηριό

της ένός 'Έθνους. ΓνωρΙζεις τήν σημασίαν τήν όποlαν έχει γιά

τήν γαλήνην καΙ τήν προκοπή ν ένός λαου, ή έπιλογή του καταλ

λήλου πολιτεύματος καί ή όμαλή καί άδιατάρακτος λειτουργlα

του. Γνωρίζεις έπΙσης, ότι δέν ύπάρχεl πολίτευμα Ιδανlκόν.

ΕΙναι όμως άναμφισβήτητον ότι γιά νά άποδώση ενα οΙονδή

ποτε πολίτευμα, θά πρέπει νά άνταποκρlνεται εΙς τάς Ιδιαιτέρας

συνθήκας τής χώρας γιά τήν όποfαν προορίζεται. • Ο Άριστοτέλης μάλιστα ύποστηρlζει ότι έκτός τών κοινωνικών, οΙκονο

μικών καί πολιτιστικών συνθηκών, θά πρέπει γιά τήν περl

πτωσιν αύτήν νά λαμβάνωντOJ ύπ • όψιν άκόμη καί αΙ κλ,ματολογικαί συνθήκαι. ΕΙναι δέ τόσον άληθές αfJτό, ώστε καΙ ό

Σόλων, όταν ήρωτήθη ποίον εΙναl τό καλλίτερον πολίτευμα,

-172-



άντί άπαντήσεως, ήρώτησεν «διά ποιόν λαόν καί διά ποΙαν

έποχήν».

Ξεκινώντας άπό τήν βασική ν άρχήν τής λαϊκής κυριαρχίας,

πού άποτελεί τό σύμβολο καί τήν ούσία της, ή δημοκρατlα

διαφοροποιείται κατά έποχάς καί χώρας.

Είς τήν Άγγλίαν, έπί παραδείγματι, τής όποίας ύπερηφά

νως, άλλά άνοήτως έπικαλούμεθα τό σύστημα, τόν άξονα τής

πολιτικής ζωής άποτελεί δ Πρωθυπουργός, δ δποίος, πέραν

τών άλλων, άσκεί καί τό δικαίωμα τής διαλύσεως τής Βουλής . • Ο δέ Πρόεδρος τής Ά-γγλικου Κοινοβουλίου, γιά νά έπιβάλη τήν εύπρεπή καί όμαλή λειτουργlαν του Σώματος, εχει τό

δικαίωμα οχι μόνον νά έπιπλήξη άλλά καί νά καταργήση βου

λευτήν. ΕΙς τήν ΆμεΡικήν δ Πρόεδρος τής Δημοκρατίας έχει

σχεδόν δικτατορικάς έξουσlας. ΕΙναι συγχρόνως άρχηγός του

Κράτους καί Κυβέρνησις, έκλέγει καί άπολύει έλευθέρως τούς

ύπουργούς του, δέν δεσμεύεται άπό τό ύπουργικόν Συμβούλιον

καί δέν δύναται νά άνατραπή άπό τά Νομοθετικά Σώματα. ΕΙς

τήν ΓαλλΙαν ό Πρόεδρος τής Δημοκρατίας έχει εύρείας άρμοδι

ότητας, άκόμα καί τό δικαίωμα νά άναστέλη καθ' όλοκληρίαν

καΙ έπ • άόριστον τήν Ισχύν του Συντάγματος. Ή δέ Κυβέρνησις εχει εύρείαν νομοθετικήν έξουσίαν, τής Βουλής νομοθετού

σης, έπί θεμάτων τά όποία σαφώς καθορίζονται άπό τό Σύντα

γμα. ΕΙς τήν Γερμανίαν δύναται ή Κυβέρνησις, κηρύσσουσα

ύπό ώρισμένας προϋποθέσεις, τήν κατάστασιν Έκτάκτου

'Ανάγκης, νά νομοθετή έπl έξάμηνον καί έναντίον τής θελή

σεως τής Βουλής. ΕΙς άμφοτέρας δέ τάς χώρας έθεσπΙσθη σειρά διατάξεφν διά τών όποίων δυσχεραίνεται ή άνατροπή

-173-


ο ΑrΝΩΣΤΟΣ ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ

τής Κυβερνήσεως καΙ κατοχυρώνεται ή πολιτική σταθερότης

διά τήν όποlαν εΙς τήν • Ελλάδα μετά τόσης περιφρονήσεως δμιλοϋμεν.

Άλλ ' ας tξετάσωμεν πώς λειτουργεί ή δημοκρατlα εΙς τόν τόπον μας:

ΕΙς τήν • Ελλάδα άγνοοϋμεν τάς tξελfξεις αύτάς καΙ tnlKaλούμεθα άπό τά ξένα πολιτεύματα παν δ, τι διευκολύνει τήν

dσυδοσfαν μας. ΚαΙ δχι μόνον αύτό. dλλά άποκρούομεν καΙ

παν ό. τι προστατεύει τήν δημοκρατlαν. EfV(ll τόση ή καπηλε(α της δημοκρατlας εΙς τήν χώραν μας. ωστε νά δμιλοϋν περισσό

τερον περl αύτης tKtiVOl ο; όποίοι όλιγώτερον τήν πιστεύουν καΙ νά διαπράττωνται tv όνόματl της πρωτοφανείς άσχημfαι.

Ή δημοκρατlα, όπως ξέρεις. στηρfζεται προπαντός εΙς τήν

αύτοπειθαρχlαν κα! τόν σεβασμόν τών νόμων. Γιατl ή tλευθε

pla ή όποΙα άποτελεί τόν ύπέρτατον σκοπόν της, δέν μπορείνά ύπάρξη χωρΙς τόν σεβασμόν της tλευθερ(ας τών άλλων .

• Ως γνωστόν. όμως, ή μορφή καΙ ό τρόπος λειτουργlας της δημοκρατlας προσδιορlζεται άπό τό Σύνταγμα έκάστης χώρας . • Ο δέ βαθμός της άποδόσεώς της tξαρταται άπό τόν ρεαλισμόν τοϋ Συντάγματος κα! τήν Ικανότητά του νά tμπνέη σεβα

σμόν εΙς τούς πολlτας.

Τό Ιδικόν μας όμως Σύνταγμα στερείται τών άρετών αύτών.

Δέν εΤναι άπλώς άτελές καΙ άπηρχαιωμένον. 'Αγνοεί τάς εlδι

κάς συνθήκας του τόπου μας καΙ πιθηκΕζει άντιγράφον ξεπερα

σμένους θεσμούς κα( προπαντός tκεΙνους οΙ όποίοι διευκολύ

νουν τήν ύπονόμευσιν της δημοκρατlας.

"Ολοι γνωρfζομεν ότι πολλά άπό τά κακώς κείμενα εΙς τόν

-174-



τόπον μας εΙναι συνταγματικώς κατωχυρωμένα. ΝΟλοι γνωρ!

ζομεν δτι τό Σύνταγμα άποβα!νει πολλάκις τροχοπέδη εΙς τήν

πρόοδο ν της χώρας μας. Κα! ολοι hr!σης γνωρ!ζομεν δτι παρα

βιάζεται άπροσχημάτιστα κα! tξ δλων τών πλευρών. Περιττόν

νά ύπομνήσω δτι ή χώρα μας έζησεν ούσιαστικώς ανευ Συντά

γματος άπό τό 1935 μέχρι τό 1951 καΙ οτι καΙ τό Ισχυον Σύνταγμα άνωμάλως καθιερώθη. ΚαΙ δμως. όμιλουμεν ολοι περ!

Συντάγματος. οπως όμιλουμεν καΙ ΠεΡΙ δημοκρατ!ας. προ

σποιούμενοι αγνοιαν τών άνωτέρω άληθειών. Τό συμπέρασμα

ολων αύτών εΙναι οτι ό τόπος πρέπει νά άποκτήση νέον Σύντα

γμα, καΙ μάλιστα έλληνικόν. Σύνταγμα. τό δποίον άφου άναδι

αρθρώση τούς θεσμούς της χώρας. νά κατοχυρώνη τήν άπρό

σκοπτον λειτουργΙαν αύτών καΙ νά προστατεύη τήν άσφάλειαν.

τήν γαλήνην καΙ τήν πρόοδον του λαου μας.

θά πρέπει νά άποκτήσωμεν Σύνταγμα τό δποίον νά κατοχυ

ρώνη πράγματι τήν κυριαρχΙαν καΙ τά συμφέροντα του λαου

μας. Διότι εΙναι γνωστόν δτι αΙ παραβιάσεις του πολιτεύματος

κα! ή κατάχρησις δικαιωμάτων γ!νονται άπό τούς όλΙγους εΙς

βάρος τών πολλών. Κα! γίνονται κυρΙως άπό τάς τυραννικάς

όλιγαρχ!ας τών Ισχυρών καΙ τών δημαγωγών, αΙ όποίαι. διά

τόν λόγον άκριβώς αύτόν. δχι μόνον άποκρούουν πασαν Ιδέαν

μεταρρυθμίσεως άλλά καί τήν καταγγέλλουν ύποκριτικώς ώς

Ιεροσυλίαν κατά της δημοκρατΙας. ΚαΙ εΙναι γνωστόν οτι άπό

της έπομένης τών tκλογών τό έργον καΙ ή τύχη της Κυβερνή

σεως, Αξαρταται περισσότερον άπό τάς άνευθύνους αύτάς δυνά

μεις παρά άπό τόν κυρ!αρχον λαόν. ΕΙναι δέ Ακπληκτικόν δτι αΙ

όλιγαρχΙαι αύταΙ κατορθώνουν πολλάκις νά πεfθουν τόν λαόν.

δη ό περιορισμός της άσυδοσίας των. πού !.πιβάλλεται άκρι-

-175-


Ο ΑΓΝΩΣΤΟΙ ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΙ

βώς γιά τήν προστασίαν τής λαίΊdjς κυριαρχίας, σημαίνει περι

ορισμόν τής έλευθερίας του.

Σύνταγμα, τέλος, τό όποίον θά διευκολύνη τήν σταδιακήν

πραγματοποίησιν τής Κοινωνικής ΔημοκρατΙας πού άποτελεί

τό lδανικόν τής έποχής μας. Γιατί εΙς τόν τόπον μας πολλοΙ

όμιλουν περί κοινωνικής δημοκρατίας, έλάχιστOl όμως άντι

λαμβάνονται ότι ή μετάβασις εΙς αύτή ν προϋποθέτει ηύξημένον

έθνικόν εΙσόδημα καί προπαντός Κράτος lσχυρόν καί ίκανόν

νά τήν f.πιβάλλη πρός πασαν κατεύθυνσιν.

Θά ε'ίμην βέβαια άφελής αν πΙστευα ότι μόνη η άναθεώρησις

του Συντάγματος θά έθεράπευε τά κακώς κεΙμενα εΙς τόν τόπον

μας. Θά συνέβαλλε όμως άσφαλώς εΙς τήν f.ξυγfανσιν καΙ τόν

f.κσυγχρονισμόν τής δημοσίας μας ζωής, έφ' όσον βέβαια θά

ύπήρχον δυνάμεις ίκαναΙ νά τήν άξιοποιήσουν.

Καί έρχομαι ήδη εΙς τό θέμα τών φορέων τής πολιτικής μας

ζωής πού εΙναι καί τό σοβαρώτερον. Διότι τό Σύνταγμα δέν

εΙναι παρά ό σκελετός του πολιτεύματος. Τήν σάρκα καί τήν

φυσιογνωμίαν αύτου τήν δΙδουν ή πολιτική νοοτροπΙα του

λαου, ό άριθμός καΙ ή ποιότης τών κομμάτων, τό ήθος τής

ήγεσΙας τής πολιτικής, ή συμπεριφορά του Τύπου κ.λ.π.

'Όπως ξέρεις, ή λειτουργία τής δημοκρατΙας, καί lδίq, τής

κοινοβουλευτικής, προϋποθέτει τήν ϋπαρξιν κομμάτων μέ

παράδοσιν, μέ σταθεράς άρχάς καΙ πρόγραμμα καί ηγεσίαν

f.μπνεομένην άπό τό α'ίσθημα τής εύθύνης. Διότι τά κόμματα,

άπό κοινοϋ μέ τόν Τύπον, παίζουν τόν άποφασιστικώτερον

ρόλο ν εΙς τήν ζωήν τής δημοκρατίας. Ήμπορεί νά πή κανεΙς

ότι εΙς αύτά πλέον καΙ όχι εΙς τό πολΙτευμα ένσωματώνεται ό

λαός.

-176-



θά έκόμιζα γλαυκα εΙς Άθήνας, άν έπιχειρουσα νά απο

δείξω δτι δλα αύτά λείπουν από τόν τόπον μας.

Έξ άλλου ή δημοκρατlα, πού στηρίζεται εΙς τήν έναλλαγήν

τών κυβερνήσεων, προϋποθέτει ημερα καΙ έντιμα πολιτικά

ήθη. Έκεί δπου ή συκοφαντία καΙ ή διαβολή χρησιμοποιουνται

ώς κύρια όπλα πολιτικής έπικρατήσεως, έκεί δπου, ύπό τό

κράτος πρωτογόνων παθών, αί κυβερνητικαl μεταβολαl λαμ

βάνουν τόν χαρακτήρα έπαναστάσεων καΙ συνεπάγονται ανα

τροπάς καΙ έκδικήσεις, δπως συνέβη προσφάτως παρ' ήμίν, ή

δημοκρατlα καταλύεται, καθισταμένης αδυνάτου τής όμαλης

διαδοχής.

Ή έθνική ένότης αποτελεί αγαθόν, τό όποίον κανένα πολιτι

κόν σύστημα δέν αρνείται. Μάλιστα ό κομμουνισμός καί ό

φασισμός τό αγαθό αύτό έπικαλούνται γιά νά καταδικάσουν

τήν δημΟΚΡατΙα, μέ τό έπιχείρημα ότι τά κόμματα διασπούν

τήν ένότητα του 'Έθνους. Βεβαίως τά κόμματα έχουν τά προ

γράμματά τους καί εΙναι φυσικόν, έφ' όσον έπιδιώκουν τήν

έξουσίαν, νά έπιδΙδωνται εΙς ανταγωνισμούς. οι ανταγωνισμοί

όμως αύτοί δέν δύνανται νά ύπερβαίνουν τά δρια τά όποία

χαράσσουν ή στοιχειώδης ήθική καί προπαντός τά γενικώτερα

συμφέροντα του 'Έθνους. Συμφέροντα, τά όποία εύρισκόμενα

πέραν τών Ιδεολογικών των τοποθετήσεων, δέν δύνανται νά

αγνοηθουν από εναν λαόν, χωρΙς τόν κίνδυνον νά καταστραφή.

ΑΙ αλήθειαι αι'Jταί αγνοουνται εΙς τόν τόπον μας. Τό έπιβε

βαιώνουν κατά τρόπον τραγικόν ή Ιστορία μας καΙ προπαντός

αΙ τελευταίαι έν Έλλάδι έξελίξεις, μέ τήν βαθείαν κρίσιν πού

προεκάλεσαν. ΈξελΙξεις, πού ώδήγησαν ήδη εΙς καθολικήν

ανυποληψlαν θεσμούς καί πρόσωπα, καΙ πού θά έχουν, μέ τά

-177-



πάθη καΙ τά ένστικτα πού διήγειραν, βαρεΙας τάς Απιπτώσεις

των εΙς τό μέJ.λoν.

Δέν νομlζω ότι ύπάρχει χώρα. άνεξαρτήτως πολιτεύματος,

εΙς τήν όποlαν νά άσκηται ή πολιτική μέ τόσην έλαφρότητα,

ώστε πoJ.λάκις νά βλάπτη άνεπιγνώτως τόν τόπον. ΚαΙ δέν

μπορεί παρά νά άγανακτη κανεΙς, όταν σκέπτεται, ότι ύποφέρει

καΙ κάθε τόσο κινδυνεύει Ινας λαός όλόκληρος, διότι Ινας

μικρός άριθμός άνθρώπων πού άσχολείται μέ τήν πολιτικήν,

δέν έχει συνειδητοποιήσει τήν άποστολήν του. Άγανακτεί δέ

περισσότερον, οταν γνωρΙζη, όπως ό ύποφαινόμενος, ότι ό

τόπος μας ήμπορεί ύπό ώρισμένας προϋποθέσεις νά εύημε

ρήση.

Δέν γνωρΙζω τΙ έπέτυχα καΙ τΙ δέν έπέτυχα εΙς τήν σταδιο

δρομlαν μου. ΓνωρΙζω όμως ότι άνέτρεψα τήν καθιερωμένην

άπό μακροϋ άντΙληψιν ότι ή άθλιότης άποτελεί τήν άμετακlVΗ

τον μοίΡαν της Έλλάδος. Διότι άπέδειξα έμπράκτως ότι

ήμπορεί ό λαός μας, ιfν θέλη, νά εύημερήση.

"Ολα όσα έξετέθησαν, dγαπητέ μου, όδηγοϋν εΙς τό συμπέ

ρασμα ότι τό νόσημα άπό τό όποίον πάσχει ό τόπος μας εΙναι

βαθύτερον καΙ ότι ή παροϋσα κατάστασις ή όποία έδωσεν

dφορμήν νά διατυπωθοϋν αΙ άνωτέρω σκέψεις, δέν εΙναι παρά

σύμπτωμα - βαρύτατον βέβαια - της νόσου αύτης. • Υπηρχε Αν ύφέσει καΙ Απ' τών ήμερών μας. ή δέ θεραπεΙα της άπετέλει,

παράJJ.ηλα πρός τήν ύλικήν πρόοδον τοϋ »Εθνους, τήν βασι

κήν μου έπιδΙωξιν. Τήν έπεχεΙρησα. όπως ξέρεις, καΙ άπέτυχα.

ΚαΙ ίσως άπέτυχα διότι τήν έπεχείρησα.

ΕΙναι καιρός ομως, ιfν θέλουμε νά σωθη τό πολlτευμα άλλά

-178-



καΙ ό τόπος, νά κατανοήσωμεν τήν dλήθειαν αύτήν. Καί άφοϋ

τήν κατανοήσωμεν, μέ θάρρος νά άναλάβωμεν τήν άναμόρφω

σιν της δημοσίας μας ζωης. ΕΙναι καιρός πλέον ϋστερα άπό

τόσας δοκιμασίας, τόσας θυσίας καί tv όψει τών κινδύνων πού μας άπειλοϋν, νά ταυτΙσωμεν τήν δημοσίαν μας ζωή μέ τήν

έλληνική πραγματικότητα, τόσον άπό άπόψεως πολιτεύματος,

όσον καΙ άπόψεως ήθών πολιτικών . • Εκείνοι οΙ όποίοι δέν κατανοούν τήν άνάγκην τών μεταρρυ

θμίσεων αύτών, ή τάς θεωροϋν άπραγματοποιήτους, όμολο

γοϋν τήν άνικανότητα καΙ τήν χρεωκοπίαν της δημοκρατlας .

• Εδώ δέ άκριβώς άνακύπτει ή εύθύνη καΙ ή μεγάλη άποστολή της πνευματικης ήγεσίας τής χώρας. Νά διαπαιδαγωγη

ήθικώς καί πολΙΤΙΚώς τόν λαόν καί νά τόν προστατεύη άπό τάς

πλάνας.

Διότι αν πρόκειται, δπως καί πρέπει, ο; τεχνικοί καί οΙ

tπιστήμoνες νά συμπληρώνουν τούς πολιτικούς καΙ οΙ διανοού

μενοι νά Ιχουν προβάδισμα έναντι τής Ιθυνούσης τάξεως, όφεί

λουν άντl νά άδρανουν ήθικώς καΙ νά καιροσκοποϋν, νά άπο

δεΙξουν ότι εΙναι αξιοι τής εύθύνης άλλά Kaf της τιμης αύτής. Τό αύτό θά μπορουσε νά λεχθή καί γιά τήν Ιθύνουσα τάξι -άναγκαίο κακό σέ κάθε κοινωνία - του τόπου μας. ΝΟτι όφεf

λει, αν θέλη νά έπιζήση, νά παραδειγματίζη μέ τάς πράξεις της,

άντΕ νά προκαλή μέ τή συμπεριφορά της.

uAv γfνουν τά άνωτέρω καί tπιδείξη ώριμότη"τα δ λαός, ήμπορεί ή • Ελλάς καί χωρίς ΜεσσΙας νά καταστή ύπόδειγμα εύημεΡούσης πολιτεΙας. 'Άν όχι, θά άκολουθήση μοιραΙως τόν

δρόμο ν πού προδιαγράφει ή Ιστορία δι • άναλόγους περιπτώσεις: τόν δρόμον της άνωμαλfας και της παρακμής.

-179-



Καί μήν ξεχνάς ότι θά σέ έβλεπα μέ μεγάλη χαρά στό

Παρίσι. Μολονότι θά προτιμοϋσα άντ ' αύτοϋ νά σέ ύποδεχθώ σ' ένα χωριό της • Ελλάδος. Γιατί όπως ξέρεις στήν ώραία αύτήν πόλι έζησα τά σκληρότερα χρόνια της ζωης μου. Καί

διότι βρέθηκα μακρυά άπό τόν τόπον καί τόν κόσμον πού

άγαπώ, άλλά καί διότι κατά τήν διάρκειαν της έδώ παραμονης

μου έξαπελύθησαν αΙ πρωτοφανείς εΙς άθλιότητα έναντίον μου

έπιθέσεις. Έπιθέσεις πού έστιγμάτισαν τήν ίστορίαν του

τόπου μας καί ύπηρξαν τά προμηνύματα, ι:ϊν όχι τά αίτια, της

παρούσης άποσυνθέσεως.

Χαιρετισμούς εΙς τήν 'Ιωάννα καί τούς κοινούς φίλους.

Παρίσι, 1966, 10 Μαίου Μέ άγάπη

Κων. Καραμανλής

Αύτό τό μεστό κείμενο περιέχει διδάγματα πού δέν ίσχύ

ουν μόνο γιά τήν έποχή πού γράφηκε άλλά γιά κάθε έποχή,

όπου δοκιμάζεται ή δημοκρατία. ' Ισχύει δυστυχώς γιά τίς περισσότερες φάσεις τής ελληνικής Ιστορίας. Προσδιορί

ζει τίς εύθυνες όχι μόνο τών πολιτικών άνδρών άλλά καί

όλου του λαου καί προπαντός τών διανοουμένων πού

εχουν αύξημένες ύποχρεώσεις νά ποδηγετουν τόν άπληρο

φόρητο πολίτη, νά σκέπτωνται ελληνικά καί νά μήν

βολεύωνται δανειζόμενοι άπό άσχετες χώρες ετοιμα δό

γματα καί καλούπια, ε'ίτε γιά νά ερμηνεύσουν τήν ίστορία

μιας πολιτείας είτε γιά νά τήν όργανώσουν στό μέλλον.

Δέν ξέρω πώς καί γιατί τότε ερριξε δ Καραμανλής στό

χαρτί όλες αύτές τίς σκέψεις του, καρπός πολλών ώρών

-180-


Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΟΛITlΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ

συλλογής. ΕΙναι φανερό όμως ότι πήγασαν άπό ενα βαθύ

αίσθημα πόνου γιά τήν κακοδαιμονία του τόπου καί άπό

μιά διορατική προαίσθηση των δραματικων γεγονότων

πού θά έπακολουθουσαν ενα χρόνο άργότερα καί θά ώδη

γουσαν στήν πτώση τής δημοκρατίας.

Πόσο θά ήταν χρήσιμο τέτοια κείμενα νά διαβάζωνται

άπό τούς νέους, ώστε στά μυαλά τους νά διασκεδάζωνται

τά ίδεολογικά νεφελώματα, μέ τά όποία τά εχουν γεμίσει

οΙ δημαγωγοί καί οΙ κάθε λογης προπαγανδιστές, καί νά

μπορέσουν νά συλλάβουν τά άληθινά καί μόνιμα προβλή

ματα της ελληνικής πραγματικότητας.

'Όταν εγραφε αύτές τίς γραμμές ό Καραμανλής, δέν

ήξερε αν ποτέ θά ξαναγύριζε στήν • Ελλάδα, καί σταν τίς χάραζε τόν Μάϊο του 1966 κατ' ούσίαν χάραζε τήν πολιτική του διαθήκη.

-181-



Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ, Η ΕΥΡΩΠΗ

ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΥΜΕΝΗ



Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ, Η ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ Η ΟIΚΟΥΜΕΝΗ

Α. • Η Εύρωπαϊκή Κοινότητα

Μιά φιλοσοφική ένατένιση του κόσμου σέ γεωγραφικό

πλάτος καί σέ ίστορικό βάθος ιόδήγησε τόν Καραμανλή

στήν άπόφασή του νά συνδέση τήν • Ελλάδα μέ τή δημοκρατική Εύρώπη. 'Η Ιστορική μοίρα εΙχε τοποθετήσει

τήν • Ελλάδα στή ρίζα αύτής τής Δυτικής Εύρώπης. Ούσιαστικά ήταν μέ αύτόν τόν κόσμο άπό αίωνες συνδεμένη.

ΟΙ έλληνικές άξίες εΙχαν γίνει οϊ άξίες τής Εύρώπης, όπως

σήμερα κυριαρχουν στόν Δυτικό κόσμο .• Η ίδια {σΤOΡΙK~ μοίρα έπιτάσσει καί σήμερα τήν άνάπτυξη του ύλικου καί

πνευματικοϋ αύτου δεσμου καί, στό μέλλον, τήν όλοκλή

ρωσή του σέ μιά μόνιμη πολιτική ενωση.

Μόλις γεννήθηκε ή Εύρωπαϊκή Κοινότητα, ό Καραμαν

λής εταξε ιός μόνιμο στόχο της πολιτικης του τήν προσχώ

ρηση τής' Ελλάδος σ' αύτήν τήν κοινότητα. Τό λιγώτερο

πού συγκινοϋσε τόν Καραμανλή ήταν τά οΙκονομικά ώφε

λήματα, ή οΙκονομική άναγκαιότητα νά ένταχθή ή • Ελλάς στήν κοινότητα .• Ο Καραμανλης κατάλαβε άμέσως ότι ή όριστική ενταξη σέ μιά • Ενωμένη Εύρώπη θά μεταβάλη τά σύνορα τής • Ελλάδος σέ σύνορα της Συνομοσπονδίας των

-185-



ελεύθερων δημοκρατικών λαών τής Εύρώπης καί θά κατο

χυρώση ετσι τή συνεχώς άπειλούμενη άνεξαρτησία της . • Ο Καραμανλής πιστεύει δτι ή . Ελλάς, λόγω τής γεωγραφικής της θέσεως, εζησε πάντοτε μέ τό άγχος tνός τοπικου

πολέμου, πού τήν ύποχρέωνε νά άναζητή προστάτες καί

κηδεμόνες. Καί δτι μέ τήν ενταξή της θά άπαλλαγή άπό τό

άγχος αύτό, μιά πού κανένας δέν θά μπορή νά προσβάλη

τήν • Ελλάδα χωρίς νά προκαλέση ενα γενικώτερο πόλεμο. Ό Καραμανλής κατάλαβε έπίσης δη άμέσως μέ τήν

ενταξη κατοχυρώνεται όριστικά καί τό δημοκρατικό μας

πολίτευμα, διότι ή δημόκρατική δομή τής Κοινότητας

άποκλείει κάθε μορφής όλοκληρωτισμό σέ όποιοδήποτε

τμήμα της.

Τέλος ό Καραμανλής έπίστευε δτι, μετά τό θάψιμο τής

Μεγάλης • Ιδέας, τό VΕθνος γιά νά έπιζήση καί νά προαχθή εΙχε άνάγκη άπό ενα νέο Ιδανικό, άπό καινούργιους

προσανατολισμούς καί μακροχρόνιες επιδιώξεις, πού θά

μποροϋσαν νά πάρουν μέ τήν ενταξη,1δίως γιά τή νεολαία

μας, τή θέση tνός καινούργιου Ιδανικου . • Εμπνεόμενος άπό αύτές τίς σκέψεις, μόλις γύρισε τό

1974 στήν Έλλάδα, άγωνίσθηκε γιά τήν έπίτευξη τής ενταξης τής • Ελλάδος στήν Κοινότητα. ΟΙ τίτλοι μέ τούς όποίους προσέρχονταν στίς διαπρα

γματεύσεις 1'jταν άρκετοί άλλά οχι πολλοί. τ Ηταν ή σχε

τική ύλική εύημερία πού μέ θυσίες πολλών άλλων έπιδιώ

ξεων εΙχε νά παρουσιάση στούς συνεταίρους μας. Παρου

σίαζε μιάν οΙκονομία πού εΙχε ξεπεράσει τό φράγμα τής

φτώχειας, άλλά τίποτα περισσότερο. Παρουσίαζε μιά

πολιτική σταθερότητα, τραυματισμένη δμως καί αύτή άπό

-186-


Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ, Η ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΥΜΕΝΗ

τήν πρόσφατη εφτάχρονη δικτατορία καί άπό τίς άντιδυτι

κές έκδηλώσεις των άριστερων δυνάμεων. Έκάλυπτε

ομως αύτήν τήν άδυναμία μέ τό προσωπικό του κϋρος καί

τίς έγγυήσεις πού παρείχε ή Ισχυρή παρουσία του. Τή

δυσπιστία πρός τήν ένδημοϋσα στήν • Ελλάδα πολιτική άστάθεια καί άνωμαλία τήν έξουδετέρωνε ή έμπιστοσύνη

πού ένέπνεε τό πρόσωπό του, ετσι πού σωστά εΙπε ό

Ζισκάρ ντΟ Έσταίν ότι στήν Κοινότητα δέν μπήκε ή

Έλλάδα άλλά ό Καραμανλής.

'Ένα μόνο άκαταμάχητο οπλο διέθετε ό Καραμανλής

καί μαζί του ή • Ελλάδα σ' αύτόν τόν άγωνα: ή Ιστορική κα! πολιτιστική παρουσία της διά μέσου των αΙώνων, σέ

σημείο πού νά θεωρήται άδιανόητο νά ύπάρχη μιά ενω

μένη Εύρώπη χωρίς τήν • Ελλάδα, ή όποία στόν πολιτιστικό τομέα κυριολεκτικά θεμελίωνε τήν ενότητά της.

Αύτό τό οπλο τό χειρίσθηκε μέ πολλή ν έπιδεξιότητα ό

Καραμανλής. Καί οχι μέ λόγια καί ρητορικές άναδρομές

άλλά μέ πράξεις. 'Όλη ή πολιτιστική πολιτική του άποτε

λεί μιάν έπίμονη προσπάθεια νά άποκαλυφθή στά μάτια

των ξένων ό ελληνικός πολιτισμός. Γενναιόδωρα χρημα

τοδότησε εργα πού ένισχύανε τήν πολιτιστική αϊγλη της

• Ελλάδος, άκριβως γιατί ήξερε ότι οΙ ξένοι μας τιμοϋν όχι γιά τά πλούτη μας ή γιά τήν πολιτική μας σταθερότητα,

άλλά γιά τήν πνευματική μας προσφορά, όχι μόνο τήν

άρχαία άλλά καί τή μεσαιωνική καί τή νεώτερη.

Σέ δλον αύτόν τόν άγωνα ήταν θετικός καί σοβαρός, καί

δέν εκανε ποτέ διαβήματα πού ήταν δυσανάλογα μέ τίς

πολιτικές μας διαστάσεις. Οϋτε κωμικά άγέρωχος, οϋτε

παρακλητικά εύτελής. UΕδωσε σέ δσους διαπραγματεύθη-

-187-



καν μαζί του τήν έντύπωση τής ύπευθυνότητας κα{ τής

καλής πίστης. Δέν βγήκε ποτέ άπό τό μέτρο πού ε{ναι ή

μεγάλη άρετή του καί ή όποία τόσο συχνά λείπει άπό τούς

'Έλληνες, άν καί πρώτοι κάποτε τή διδάξανε, χωρίς νά τήν

άσκήσουν.

'Όλες όμως τίς δυσκολίες πού πέρασε γιά νά έπιτύχη τό

σκοπό του μετά πέντε χρόνια, άλλοι ϊσως θά τίς διηγη

θουν, ίσως καί έγω ό ίδιος άν μου δοθή καιρός. Έδώ πού

μελετώ μόνο τή φυσιογνωμία του Καραμανλή, μπορώ κάτι

άλλο σπουδαίο νά έπισημάνω: τό πόσο όλη του ή πολιτική

δράση άπό τό 1955 ως σήμερα άποτελεί μιάν άρραγή λογική tνότητα όπου τό κάθε εργο οΙκοδομείται άπάνω

στό άλλο, τό κάθε ενα άκολουθεί μέ συνέπεια τό άλλο.

'Έπρεπε πρώτα νά άποκτήση ή χώρα μας μιάν οΙκονο

μική εύρωστία πού θά τής έπέτρεπε τό 1961 νά κάνη τό πρώτο βήμα, τή σύνδεση μέ τήν Κοινότητα. Θά έπακολου

θουσε πολύ νωρίτερα καί ή ενταξη, αν δέν παρεμβάλλον

ταν ή δικτατορία.

Τώρα θεωρώντας σάν μιάν όλότητα τήν όκταετία 1955-1963 μπορουμε νά τή δουμε σάν μιά περίοδο άνοδΙΚής προπαρασκευής πού κατέστησε δυνατά τά tπόμενα βήματα.

Τά βήματα ήταν πολλά καί δύσκολα, άλλά μπορουμε νά τά

έκτιμήσουμε βλέποντάς τα άναδρομικά, σάν βήματα πού

τά χαρακτηρίζει ή λογική συνέπεια, ή σταθερή γραμμή

καί ό μακρόπνοος πολιτικός όραματισμός.

Αύτής τής έσωτερικής συνέπειας μαρτυρία άποτελεί καί

τό γράμμα πού ήδη μνημόνευσα, σταλμένο στίς 12 'Ιουλίου 1945 στόν Γεώργιο' Αβτζή, πρίν άπό 38 χρόνια, τότε πού ήταν καί ό Καραμανλής 38 έτών. "Αν δέν εΙχε χρονο-

-188-



λογία αύτή ή έπιστολή, ~νας Ιστορικός θά μποροϋσε νά τή

θεωρήση γραμμένη τουτα τά τελευταία χρόνια. Τόσο

άναλλοίωτη στά βασικά της γνωρίσματα έμφανίζεται ή

πολιτική του σκέψη.

-189-



Β. • Η Ε"ρώπη καΙ ή ΟΙκουμένη

• Αλλά μετά άπό αύτήν τήν άφ' ύψηλου θεώρηση είκοσι πέντε ~των ας δουμε καί τή θέση του Καραμανλη άπέναντι

της Εύρώπης γενικά καί άσχετα άπό τήν ενταξη της

Έλλάδος στήν Κοινότητα της Εύρώπης σάν ενός τμήμα

τος της ΟΙκουμένης, άλλά καί τή θέση του άπέναντι της

ΟΙκουμένης.

τουτο τό δοκίμιο, όπως έπανειλημμένα τό τόνισα, δέν

θέλει νά Ιστορήση τήν πολιτική δράση του Καραμανλη,

άλλά άποβλέπει σέ μιά ένδοσκόπηση της προσωπικότητάς

του. "Οπως όμως ~ταν άδύνατο νά δώσω μιάν εΙκόνα του

πολιτικου ήθους καί της δημοκρατικης του πίστης χωρίς

νά άναφερθώ σέ μερικά περιστατικά της συμπεριφορας

του, όταν ~ταν πολιτικός άρχηγός, ετσι ε{ναι άδύνατο νά

μήν άναφερθώ καί σέ μερικούς λόγους του καί μερικά

γεγονότα, γιά νά έξηγήσω τή θέση του μπρός στήν

Εύρώπη καί τήν ΟΙκουμένη. "Ας δουμε πως αύτές οΙ σκέ

ψεις του έντάσσονται μέσα σέ μιά γενικώτερη θεώρηση

του σημερινου κόσμου. Καί σέ αύτό τό σημείο θά διαπι

στώσουμε πάλι τή λαγαρή συλλογιστική πού τόν διέπει

καί προσδιορίζει τήν κάθε φάση της δράσης του.

Δέν θά ώλοκλήρωνα πράγματι τή σκιαγράφηση της

προσωπικότητας του Καραμανλη, άν δέν εστρεφα τήν

προσοχή μου καί πρός τόν τρόπο μέ τόν όποίο άντικρύζει

τήν παγκόσμια πολιτική κατάσταση, πέρα άπό τά προβλή

ματα πού άφορουν στίς σχέσεις της' Ελλάδος μέ τόν άλλο

κόσμο, τήν Εύρώπη καί τήν ΟΙ.κουμένη, αν δέν πρόσεχα

-190-


Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ, Η ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ Η OIKOYlyIENH

τίς σκέψεις του γιά τά θέματα πού είτε δέν άφορουν τήν

Έλλάδα είτε δέν εχει ή . Ελλάδα ώς μικρή χώρα τή δυνατότητα νά έπη ρεάση .

• Ασφαλώς, όπως σήμερα διαμορφώνεται ή πολιτική ζωή, ή άλληλεξάρτηση όλων τών λαών εΙναι τέτοια, ώστε

όλοι οΙ λαοί κατά κάποιο εμμεσο τρόπο έξαρτώvται ό ενας

άπό τόν άλλο .• Η τύχη κάθε λα ου έπη ρεάζει σχεδόν όλους τούς άλλους. Αύτές όμως οΙ άλληλοεξαρτήσεις σέ μερικές

περιπτώσεις εΙναι άπόλυτες καί σέ πολλές εΙναι άσήμαν

τες. Αύτές οΙ τελευταίες δέν άξίζει νά μας άπασχολήσουν.

Μπορεί ή φαινομενική δημοκρατική Ισοτιμία στή σύναξη

τών • Ηνωμένων • Εθνών νά δίνη μιάν άλλη εΙκόνα της ΟΙκουμένης. • Αλλά αύτός εΙναι κατά τό πλείστον ενας κενός τύπος, μιά διεθνής 'Αγορά όπου διατυπώνονται

εύχολόγια πού έλάχιστα έπηρεάζουν τήν πολιτική πράξη . • Η • Ελλάδα εΙναι μιά μικρή χώρα καί ύπάρχουν πλήθος

θέματα πού ξεπερνουν τή σφαίρα έπιρροης της. Θέματα

όπου πολλοί μικροί λαλουν, χωρίς νά άκούγωνται, διότι

ούσιαστικά τά όρίζουν οΙ μεγάλοι καί Ισχυροί καί όπου

όταν οΙ μικροί ύπέρμετρα λαλουν γίνονται καί γελοίοι.

Τών περισσότερων Έλλήνων πολιτικών οΙ δραματι

σμοί περιωρίζονταν στό χώρο πού εΙναι σημαντικός γιά

τήν • Ελλάδα. Καί άν δέν βλέπανε τό χώρο αύτό σέ όλη τή σημερινή του εύρύτητα - μιά εύρύτητα στήν όποία ποτέ

δέν εΙχε φθάσει (έξαιρουμε τίς ώρες τών μεγάλων πολεμι

κών έξορμήσεων) - σέ τίποτε δέν μπορεί κανείς νά τούς

ψέξη .• Αλλά του Καραμανλή ή σκέψη πήγε πιό πέρα. Καί έκεί όπου ή • Ελλάδα δέν μπορεί νά δράση, όπου δέν θίγονται άμεσα τά συμφέροντά της 11 όπου ώς μικρή χώρα δέν

-191-



μπορεί νά έπηρεάση τήν έξέλιξη των πραγμάτων .• Αδιάκοπα παρακολουθεί τήν παγκόσμια κατάσταση μέ τά δικά

του προσωπικά κριτήρια καί κρίνει ή έπικρίνει τίς ένέρ

γειες των άλλων λαων, σάν άντικειμενικός κριτής. Κρίνει

τούς σκοπούς καί τήν όρθή έπιλογή των μέσων. Κρίνει τήν

έσωτερική καί έξωτερική πολιτική των διαφόρων λαων.

Φυσικά δλος αύτός ό κύκλος των σκέψεών του δέν ερχεται

πάντα στή δημοσιότητα .• Ως πολιτικός ήγέτης άποφεύγει τήν πολυπραγμοσύνη καί τήν άνάμιξή του στήν πολιτική

δραστηριότητα των άλλων λαων, καί κατ' έξαίρεσιν

έκφράζεται δημόσια μόνο δταν αύτό ύπαγορεύη τό συμφέ

ρον της • Ελλάδος. υΕχω δμως κάθε λόγο νά γνωρίζω δτι σέ πολλές Ιδιωτικές του συνομιλίες μέ φί]ωυς ξένους ήγέ

τες έκφράζει γιά παγκόσμια θέματα γνωμες πού άκούγον

ται μέ πολλή προσοχή. Καί αύτή ή οΙκουμενικότητα των

σκέψεών του εΙναι ϊσως ή αΙτία ή κυριώτερη της προσωπι

κης έmρροης πού άσκεί άπάνω σέ κάμποσους Ισχυρούς

της γής, έξυπηρετωντας τά συμφέροντα τής Έλλάδος.

Στά μεγάλα κρίσιμα προβλήματα της έποχής μας, δπως

τίς σχέσεις' Ανατολής καί Δύσης, Νότου καί Βορρά, τόν

άφοπλισμό, τό Μεσανατολικό, τό Πετρελαϊκό, εΙ χε σχη

ματισμένες σταθερές άπόψεις πού σέ γενικές γραμμές του

δόθηκε συχνά ή εύκαιρία νά τίς διατυπώση σέ διεθνη fora καί νά τίς συζητήση μέ ΤΙγέτες μεγάλων χωρων. Καί τόσο

έκτιμοϋσαν τήν όρθοφροσύνη του, ώστε πολλές φορές του

ζητοϋσαν τή γνώμη του καί γιά τά κρίσιμα προβλήματα

τής δικής τους πατρίδας. "Έτσι μοίρασε συμβουλές σέ

πολλούς πού τίς δέχονταν μέ τήν προσοχή πού άξιζαν.

Χωρίς νά φαίνεται, γινόταν ενα εΙδος άνεπίσημου έμπειρο-

-192-



γνώμονα τής διεθνοϋς πολιτικής . • Ο Καραμανλής κατέλαβε αύτή τή σημαντική θέση πού

σήμερα κατέχει .στόν διεθνή στίβο, σέ μιά έποχή κρίσεως.

Κρίσεως στόν οίκονομικό καί κοινωνικό χώρο, άλλά καί

κρίσεως στό χώρο τοϋ άνθρώπινου δυναμικοϋ .. Ο Καραμανλής όχι μόνο σάν 'Έλληνας άλλά καί σάν πολιτικός

νοϋς πάσχει, όταν βλέπη νά διαπράττωνται άπό τούς ίσχυ

ρούς Ιδίως τής γης λάθη, πού τό ενα φέρνει τό άλλο. Συχνά

σκέπτεται τί αύτός θά εκανε γιά νά άποφευχθοϋν αύτά τά

λάθη, μερικά άπό τά όποία κατά κάποιο, άλλοτε άμεσο,

άλλοτε εμμεσο τρόπο, θίγουν καί τήν Έλλάδα. Αίσθάνε

ται πώς ώς ήγέτης μιας μικρης χώρας δέν μπορεί νά έπι

βάλη τό σωστό, ή οϋτε κάν δικαιοϋται νά έκφρασθη. Δέν

έκτίθεται δημόσια σέ θέματα όπου ή μάταιη παρέμβασή

του θά τόν γελοιοποιοϋσε. Βλέπει τό κακό νά συντελήται

πού αύτός θά ήταν σέ θέση νά άποτρέψη. 'Όταν όμως τοϋ

δίνεται εύκαιρία, μιλεί διακριτικά, μέ γνώμονα πάντα τό

έθνικό συμφέρον, πού τόν περιορίζει σέ στενά όρια.

'Όλοι ο{ 'Έλληνες βέβαια άποφαίνονται γιά όλα τά

παγκόσμια προβλήματα στό καφενείο, διατάσσοντας τόν

Κουροπάτκιν νά πάη δεξιώτερα. ' Αλλά δέν πρόκειται περί αύtοϋ. • Ο Καραμανλής εχει στό νοϋ του ενα δικό του τρόπο άντιμετώπισης των άντιθέσεων πού προκαλοϋν τή

σημερινή κρίση. Ξέρει μέ ποιά μέθοδο θά τήν άντιμετώ

πιζε άν ήταν ήγέτης μιας άπό τίς μεγάλες δυνάμεις. Ξέρει

τί δέν γίνεται γιά τήν όρθή άντιμετώπισή της. Πάσχει γι'

αύτό. Πάσχει διότι βλέπει ότι γιά κάμποσες δεκαετίες ή

ΟΙκουμένη θά παραπαίη άπό ελλειψη ύγιοϋς πολιτικής

σκέψης.

-193-



Κάμποσες φορές ετυχε δ Καραμανλής νά μου αναπτύξη

τά κατά τή γνώμη του λάθη πού δ1:απράττονται από πολλές

πλευρές στά μεγάλα διεθνή προβλήματα καί πώς επρεπε

αύτά νά αντιμετωπισθουν από όλους μαζί, γιατί τελικά

όλους μαζί θά τούς φέρουν σέ αδιέξοδο. Καί εΙναι τρομερό

από τήν έλλειψη μιας όρθής καί εγκαιρης πρωτοβουλίας

νά δημιουργουνται άπαράδεκτες καταστάσεις, πού έκθέ

τουν σέ κινδύνους όλη τήν άνθρωπότητα . • Αλλά καί γενικά 6 Καραμανλής ανησυχεί γιά τή

δυσκολία συνεννόησης τών δημοκρατιών, ώστε όλες μαζί

νά προστατεύσουν τήν οΙκονομία τους καί μαζί μ' αύτήν

τό πολίτευμά τους. Παρ' όλο τό τεράστιο βήμα πού έπι

τεύχθηκε μέ τήν Εύρωπαϊκή Κοινότητα, δέν κατωρθώθηκε

άκόμα νά δαμασθουν οί Ιδιοτέλειες τών κατ' Ιδίαν πολι

τειών, πού τελικά άποβαίνουν εΙς βάρος των . • Ο Καραμανλής ύποστηρίζει, ώς γνωστό, μέ πάθος τήν

ανάγκη της ένοποίησης τής Εύρώπης, γιατί, έκτός τών

άλλων, πιστεύει ότι εΙναι δ μόνος τρόπος γιά νά διασωθή ή

δημοκρατία. Καί γιά τό λόγο αύτό έπρότεινε κάποτε στόν

Σμίτ καί τόν Ζισκάρ ντΟ Έσταίν νά άναλάβουν πρωτοβου

λία γιά τήν έπιτάχυνση τής πολιτικής ενωσης τής Εύρώ

πης. Καί οΙ δύο όμως συνέστησαν στόν Καραμανλή νά

άναλάβη αύτός τήν πρωτοβουλία καί του έξήγησαν γιατί.

• Οπότε δ Καραμανλής τούς εΙπε ότι έάν τό ε κανε , σάν έκπρόσωπος μιας μικρής χώρας, θά κινδύνευε νά γελοιο

ποιηθή.

Δέν έκτιμήθηκε ακόμα άρκετά πώς ή κοινή δράση, πού

έπιτυγχάνεται μέ αμοιβαίες άλλά προσωρινές θυσίες, θά

άπέδιδε σέ λίγο χρόνο μεγάλους καρπούς. Ζητήματα όπως

-194-


Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ, Η ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ Η ΟIΚΟΥΜΕΝΗ

τό • Ενεργειακό, πού εΙχε πρίν 5 χρόνια άποδιοργανώσει τήν παγκόσμια οΙκονομία καί ύπηρξε ή άφετηρία της

σημερινης κρίσης, θά βρίσκαν εύκολώτερα τή λύση τους,

αν όλες οΙ χώρες πού χρειάζονταν πετρέλαιο ένεργουσαν

άπό κοινου, αν χάραζαν μιά κοινή ένεργειακή πολιτική,

αντί νά κοιτάζη δ καθένας νά βολεύεται ίδιαιτέρως γιά τό

άμεσο μόνο μέλλον .

• Αλλά γιά νά έπι τευχθη αύτή ή ενότητα χρειάζονται ήγέτες χαρισματικοί, όπως μερικοί άπό έκείνους πού γνώ

ρισε ή ανθρωπότητα κατά τή διάρκεια καί στό τέλος του

παγκοσμίου πολέμου Σήμερα οί τέτοιοι ήγέτες λείψανε . . Ελάχιστα όδηγουν καί κατά πολύ δδηγουνται άπό τίς μυωπικές αντιλήψεις τών λαών τους.

Ποτέ δέν εΙχαν θεσπισθη τόσοι Ιδανικοί κανόνες γιά τή

διατήρηση της εΙρήνης καί της διεθνους τάξης καί ποτέ

αύτοί ο{ κανόνες, άπό τή Χάρτα του ΟΗΕ ως τή Διακή

ρυξη του • Ελσίνκι, δέν παραβιάσθηκαν μέ τόση κυνικότητα. Ποτέ δέν μίλησαν τόσο όλοι ο{ λαοί γιά δημοκρα

τία, μέ έπικεφαλης όλους τούς δημαγωγούς της ΟΙκουμέ

νης, καί ποτέ δέν παραβιάσθηκαν τόσο άδίστακτα ο{ βασι

κές αρχές της δημοκρατίας από τίς καταχρήσεις της έξου

σίας εΙς βάρος τών πολιτών, αλλά πρό παντός από τίς

καταχρήσεις τών πολιτών, τών ώργανωμένων σέ παντοδύ

ναμες κοινωνικές δμάδες εΙς βάρος της έξουσίας .• Από τά κράτη πού άνήκουν στόν ΟΗΕ, μόνο καμμιά εΙκοσαριά

μπορεί νά θεωρηθουν δημοκρατίες. 'Όλα τά άλλα κράτη

εΙναι καμουφλαρισμένες ή ακαμουφλάριστες δικτατορίες,

δεξιές, αριστερές ή ιbμά προσωπικές.

-195-



• Ο Καραμανλης πού βλέπει καθαρά πώς οΙ ύπάρχοντες συσχετισμοί τών τάσεων τών μεγάλων Δυνάμεων, καί ή

εύδαιμονιστική εύημερία μερικών λαών συνδυασμένη μέ

τή δυστυχία καί τό λιμό πού μαστίζει έκατομμύριαάνθρώ

πων όδηγουν τό σύνολο της άνθρωπότητας πρός μιά τερά

στια rιθΙKή, πολιτική καί οΙκονομική κρίση καί πού βλέ

πει συγχρόνως τήν άνεμελιά έκείνων πού όρίζουν τίς τύχες

του κόσμου, τήν άπασχόλησή τους μέ δευτερεύοντα καί

άσήμαντα, όταν συ'}'κρίνωνται μέ τά μεγάλα, ό Καραμαν

λης πού άκόμα βλέπει πώς ή Έλλάδα βρίσκεται σέ μιά

θέση όπου μοιραία τήν χτυπανε όλοι οί ανεμοι, εΙναι άνή

συχος γιά τό μέλλον. Καί αν άκόμα νοικοκυρέψωμε -πραγμα πού σπάνια κατορθώνουμε - τό δικό μας μικρό

χώρο, αύτό δέν θά άρκουσε γιά νά μας γλυτώση άπό τούς

κινδύνους πού ύπέρτερες δυνάμεις, μέ τά λάθη τους καί τά

πάθη τους, φέρνουν όλο καί πλησιέστερα .

. Ο πολιτικός άπό fva σημείο καί πέρα εΙναι καί Ιστορικός .• Ιστορικός πού βλέπει καθαρά τό παρόν καί προοιωνίζει τό μέλλον. Αύτός εΙναι καί ό λόγος πού ό Καραμαν

λης, όσο περνοϋν τά χρόνια, όλο καί περισσότερο πάσχει

έσωτερικά, βλέποντας πόσο άστόχαστα χαράζει ή άνθρω

πότητα τήν πορεία της μέσα στό ερεβος του μέλλοντος.

Τή βαθειά του αύτή άνησυχία γιά τήν πορεία όχι μόνο

της Εύρώπης άλλά καί της ΟΙκουμένης, διατύπωσε άρκε

τές φορές ό Καραμανλής μέ τήν αύστηρότητα καί τή

σαφήνεια πού του ήταν πολιτικά επιτρεπτή.

Στό V Ααχεν, κατά τήν επίδοση του βραβείου Καρλομά-

. -196-



γνου, εκανε ενα θεμελιακό κήρυγμα γιά τήν ενότητα τής

Εύρώπης, γιά τήν άνάγκη νά άποτελέση μιάν δχι μόνο

αίκονομική άλλά καί πολιτική ενιαία δύναμη, Ικανή νά

άντιμετωπίση τίς δύο άλλες τεράστιες δυνάμεις τής Οί"ου

μένης δχι γιά νά τίς πολεμήση άλλά γιά νά τίς άντιμετω

πίση έπί ίσοις όροις συνεργαζόμενη ίσότιμα μέ τήν ' Αμερική καί καλλιεργώντας μέ όλους τούς λαούς σχέσεις

είρηνικής συνεργασίας.

, Ακόμη οΙ λόγοι πού έξεφώνησε στή Διάσκεψη τής Διεθνους 'Οργανώσεως Έργασίας τό 1980, στήν Πορτογαλική Βουλή τόν 'Ιούνιο του 1981, στήν ΕΙδική Συνεδρίαση τής Ούνέσκο τόν Νοέμβριο του 1982, στό Εύρωπαϊκό Κοινοβούλιο τόν Ίούνιο του 1983 καί, τέλος, σέ μιά έπιστολή πού άπηύθυνε στόν Καγκελλάριο Σμίτ, δίνουν τό

εύρος τών σκέψεών του γιά τά μεγάλα προβλήματα πού

άντιμετωπίζει σήμερα fι άνθρωπότητα.

Στά εξη αύτά σημαντικά κείμενα βρίσκομε τόν άνθρωπο

πού όλο καί άπό ψηλότερα θεωρεί τήν παγκόσμια πολι

τική κατάσταση μέ ενα βλέμμα Ιστορικου. Μιλώντας

λόγου χάριν γιά τήν Τελική Πράξη του· Ελσίνκι διαπι

στώνει χωρίς όργή, ότι οΙ ' Ανατολικοί ύποσχέθηκαν τότε πράγματα πού δέν μπορουσαν νά έφαρμόσουν χωρίς νά

άνατραπουν τά καθεστώτα τους. 'Έπρεπε άπό τήν άρχή νά

ξέρωμε τί θά έπακολουθουσε.

Στό ενα άπό τά κείμενα αύτά, ό Καραμανλής στέκεται

περισσότερο στό Ένεργειακό. Καί γράφει στόν Σμίτ:

«Βλέπετε ότι οί μικροί, μέ τήν άνευθυνότητα πού τούς

χαρακτηρίζει, εγιναν ισχυρότεροι καί πιό έπικίνδυνοι άπό

τούς μεγάλους».

-197-



~ Ανθρωπος κατ' έξοχήν λογοκρατούμενος ό Καραμαν

λής δέν μπορεί νά κατανοήση αύτό τό θέατρο του παράλο

γου πού παρουσιάζει ή σκηνή τής ΟΙκουμένης. Δέν μπορεί

νά κατανοήση πώς αύτό, πού λογικά εΙναι τόσο άπλό,

έμποδίζεται άπό τή μυωπία τών Ισχυρών του κόσμου, τών

όποίων τά Ιδιαίτερα πρόσκαιρα συμφέροντα δέν τούς έπι

τρέπουν νά δουν αύτά πού μονίμως συμφέρουν καί

σ' αύτούς καί σ' όλο τόν κόσμο.

ν Αν περιωρίζονταν οΙ έξοπλιστικοί άνταγωνισμοί των

ίσχυρων, θά λύνονταν συγχρόνως εύκολα, γιά τό καλό

όλων, καί τό πρόβλημα τής εΙρήνης καί τής άθλιότητας

των ύποανάπτυκτων λαών. Τό λεγόμενο πρόβλημα Βορρά

Νότου εΙναι εύκολο νά λυθή κατά τόν Καραμανλή, αν

καταλάβαιναν οΙ άνεπτυγμένοι λαοί τό συμφέρον τους

άλλά καί έάν συγχρόνως οΙ ύποανάπτυκτοι κατώρθωναν νά

συνταχθουν πολιτικά καί πολιτειακά. Κατ' ούσίαν, ό

Καραμανλής τήν παγκόσμια κρίση δέν τήν άποδίδει σέ

τυχαία ή άναπόφευκτα γεγονότα άλλά στήν άφροσύνη τών

άνθρώπων πού δημιουργεί τά προβλήματα.

Κατά τόν Καραμανλή, ή άνθρωπότητα περνά σήμερα

μιά μακρυά μεταβατική περίοδο πού τήν χαρακτηρίζει

καθολική καί εντονη ύλική καί πνευματική άναταραχή. ΟΙ

ανθρωποι τής έποχής μας καί ίδίως οΙ νεώτεροι άναζητουν

μιά καινούργια μορφή ζωής χωρίς δμως - καί αύτό εΙναι

τό έπικίνδυνο - νά μπορουν νά τήν προσδιορίσουν.

Θέλουν νά γκρεμίσουν αύτό πού ύπάρχει σήμερα, χωρίς

δμως νά ξέρουν τί θά χτίσουν στή θέση του. Πιστεύει δτι

αύτό τό κενό καί αύτή ή άναζήτηση άποτελεί δύναμη πού

μπορεί νά άποβή δημιουργική, αν ύπάρξη πολιτική καί

-198-



πνευματιιcή ήγεσία ίΙCανή νά τήν χειραγωγήση. "Αν όχι,

θά άποβή άσφαλώς ιcαταστρoφιιcή.

Ό Καραμανλής δέν μιλεί συχνά γιά τά θέματα αύτά . . Eιcείνoι όμως μέ τούς όποίους συζητα μποροϋν νά βεβαιώσουν ότι στίς πολλές ώρες τής μοναξιας του αύτά τά

θέματα τόν άπασχολοϋν εντονα ιcαί τά άντιιcρύζει φωτεινά

ιcαί ψυχρά σάν ίστoριιcός.

-199-



ΕΠΙΛΟΓΟΣ



ΕΠΙΛΟΓΟΣ

• Ο Καραμανλης μπηιcε στόν πoλιτιιcό στίβο, όταν 6 Βενιζέλος μέ τό τραγιιcό του θάρρος εΙχε dναγιcασθή νά.

θάψη τή Μεγάλη Ίδέα, ύπογράφοντας τή συνθήκη της

Λωζάννης, πού προδιέγραψε όριστιιcά τά σύνορα της' Ελ

λάδος, αν έξαιρέση ιcανείς τά ΔωδεΙCάνησα πού προσαρτή

σθηΙCαν άργότερα.

Mπήιcε σάν σημαίνων παράγων, όταν εΙχε τελειώσει ΙCαί

ό Β' Παγιcόσμιoς Πόλεμος ιcαί τέλειωνε ιcαί ό έμφύλιος

πόλεμος στήν . Ελλάδα ιcαί dπόμενε ό έπαναπατρισμός

των θυμάτων του, πού ιcατώρθωσε νά τόν έπιτύχη σέ διά

στημα λιγώτερο άπ' ό,τι όλοι προ βλέπανε τό 1949 . . Επομένως ή πoλιτιιcή τοu δέν μποροϋσε νά ~χη τή λαμ

πηδόνα πού μέ τούς νιιcηφόbους πολέμους εΙχε προσκτήσει ή πoλιτιιcή τοϋ Βενιζέλου. Τό ~ργo του ήταν ή dπό

κρουση των ιcινδύνων πού άπειλοϋσαν τή χώρα έξαιτίας

τοϋ KυπριαιcOϋ, ή 6ργάνωση της εΙρήνης ΙCαί προπαντός ή

άνάπτυξη της εύημερίας τοϋ τόπου. Καί φυσικά προσάρ

μοσε τήν πoλιτιιcή του στά αΙτήματα των ιcαιρων. Τό ~ργo

του γι' αύτό μοιάζει περισσότερο μέ τό ~ργo τοϋ Τρι-

-203-



κούπη, χωρίς βέβαια νά του λείπουν δμοιότητες καί μέ τό

εργο του Βενιζέλου στόν έξωτερικό τομέα, όπως ή δημι

ουργία μιας άνεξάρτητης Κύπρου καί ή εvταξη της' Ελλά

δος στήν Εύρωπαϊκή Κοινότητα.

Καί τό εργο αύτό θά ήταν άσφαλώς λαμπρότερο, αν δέν

παρεμβάλονταν ή περιπέτεια της Κύπρου, πού όφείλονταν

στήν έκτροπή άπό τή γραμμή πού αύτός εΙχε χαράξει' μιά

περιπέτεια πού όχι μόνο του άφαιρουσε χρόνο άλλά διατά

ρασσε έπικίνδυνα καί τίς έξωτερικές σχέσεις της χώρας.

Καί θά ήταν έπίσης άρτιώτερο, έάν δέν εΙχε διακοπη έπί

ενδεκα περίπου χρόνια, μέ τήν παρεμβολή της διακυβέρ

νησης της χώρας άπό τούς άvτιπάλoυς του καί τήν εφτά

χρονη δικτατορία . • Ο πολιτικός εχει πολλούς τρόπους δράσης καί άνάδει

ξης, άνάλογα μέ τή δύναμη της χώρας του καί άνάλογα μέ

τίς περιστάσεις. Τό πρώτο του εργο καί ή πρώτη του άρετή

εΙναι νά συλλάβη σωστά τίς δυνατότητες της χώρας του

καί τίς άνάγκες πού ύπαγορεύουν οΙ περιστάσεις καί ετσι

νά άποφεύγη στόχους παράκαιρους ή άνέφικτους, άλλά

καί νά μήν άφήνη άνεκμετάλλευτες τίς εύκαιρίες νά έπιδι

ώξη στόχους πού έπιτρέπουν οΙ δυνάμεις της χώρας του

καί οΙ περιστάσεις. Καί αύτή τήν άρετή τήν εΙχε ό Καρα

μανλης πολύ άνεπτυγμένη χάρις στό όξύ του ενστικτο καί

τήν άσφαλη του κρίση.

Αύτή όμως ή άρετή του σκόνταφτε στήν άδυναμία της

φυλης μας νά συνταχθη πολιτικά. Καί όπως έπισημαίνει

τό ίδιο τό γράμμα της 21 . Ιουλίου 1945, πού καί στά προηγούμενα μνημόνευσα, αύτή «ή άδυναμία τήν παρακολουθεί

σέ όλη τή μακραίωνη Ιστορία τηρ). «'Όπως βλέπεις, συνε-

-204-


ΕΠΙΛΟΓΟΣ

χίζει, δ • Ελληνισμός εζησε πάντα μέσα στό πρόσκαιρο καί τό ύπερβολικό. Μπορεί νά κάνη θαύματα γιά μιά στι

γμή, μά δέν μπορεί νά κάνη καμμιά προσπάθεια διαρκείας

άλλά Τι πολιτική εΙναι κατ' έξοχήν προσπάθεια διαρ

κείας» .

• Η {στορία δέν μοιράζει μέ δικαιοσύνη στούς άξιους τά στεφάνια της δόξας. 'Η άφετηρία τοϋ καθενός εΙναι δια

φορετική. ΕΙναι άλλη ή τύχη τών άξιων πού γεννιοϋνται

μέσα σέ μεγάλα καί γόνιμα περιβάλλοντα. οι Αλλη ή τύχη

έκείνων πού φυτρώνουν έπί τήν γην τήν κακήν ή μέσα σέ

δυσμενείς συνθηκες .• Η άδικία αύτή ύπάρχει καί σέ πολλά είδη τοϋ θεωρητικοϋ βίου, σπως λ.χ. στήν ποίηση σπου ό

μεγάλος ποιητής πού γράφει σέ μιά γλώσσα πού δέν μιλιέ

ται παρά άπό λίγους δέν γνωρίζει τή δόξα τών μέτριων πού

γράφουν τά ποιήματά τους σέ γλώσσα πού μιλιέται άπό

πολλούς.

'Ακόμη σμως μεγαλύτερη εΙναι ή άδικία στήν πράξη,

ίδιαίτερα στήν πολιτική πράξη. Έκεί ή συμβολή της

τύχης γίνεται σχεδόν Ισοδύναμη μέ τή συμβολή της άξίας

του δρώντος. . Ο μεγάλος πολιτικός πού άνήκει σέ έθνη μικρά πού δέν έπηρεάζουν τήν πορεία της άνθρωπότητας,

εΙναι φανερό στι άδικείται. Γιατί ό ίδιος άν ήταν ηγέτης

μιας μεγάλης χώρας, ή άν ήταν νά γίνη ηγέτης σέ μιάν ώρα

σπου τό φώς της Ιστορίας φώτιζε τήν περιοχή του, θά ε{χε

άσφαλώς μεγαλύτερη προβολή καί άναγνώριση.

'Όταν σταθμίζω τά πολιτικά άναστήματα της μεταπολε

μικης περιόδου, αύτά των πρωταγωνιστων της παγκόσμιας

Ιστορίας στίς δύο ύπερδυνάμεις καί μερικές άλλες μεγάλες

-205-



εύρωπαικες χώρες, άναλογίζομαι ποιός θά μπορουσε νά

ήταν ό ρόλος του Καραμανλή αν βρίσκονταν στή θέση

τους . • Η παρήγορη σκέψη ότι παρ' όλα αύτά άναγνωρίζεται

παγκόσμια τό κυρος του δέν άνατρέπει τό γεγονός ότι

ε{ναι ήγέτης μιας μικρής χώρας καί μάλιστα κάτω άπό

συνήθεις περιστάσεις πού δέν εύνοουν τήν άνάδειξη τών

μεγάλων. Σωστό θά ήταν νά μπορουσε νά δράση σάν ήγέ

της μιας μεγάλης δύναμης καί νά θέση τή σφραγίδα του

στήν Ιστορία τής tποχής μας.

Μέ τήν αύξηση τής πείρας καί τό πέρασμα του χρόνου,

ό πνευματικός όρίζοντας του Καραμανλή γίνονταν πλατύ

τερος καί άγκάλιασε προβλήματα τά όποία δέν μπορουσε

μέ κανέναν άπό τό περιβάλλον του νά κουβεντιάση.

Πάντα παραμένει κατά κύριον λόγον πολιτικός. Τά

πολιτικά προβλήματα, ώς καθημερινή πράξη, γεμίζουν

τόν περισσότερο χώρο τής συνείδησής του. • Αλλά δέν ε{ναι πιά στενά ό 'Έλληνας πολιτικός, πού μόνο μέ τά

ελληνικά προβλήματα άσχολείται. Ούτε τά βλέπει μόνο

άπό τή σκοπιά τής τρέχουσας πολιτικής πράξης.

Βλέπει πρώτα τήν • Ελλάδα σέ συνάρτηση μέ τόν ύπόλοιπο εύρωπαϊκό κόσμο. Καί δέν τήν βλέπει μόνο ώς πολι

τικός άλλά καί ώς Ιστορικός. Τό αλλοτε στενώτερο πολι

τικό βλέμμα, fγινε ενα πλατύτερο Ιστορικό βλέμμα. Βλέ

πει, αν θέλετε, τήν πολιτική άπό τήν ύψηλότερη σκοπιά

τής ίστορίας. Τόν άπασχολουν όχι μόνο τά αμεσα, άλλά

καί τά άπώτερα. 'Όλο καί έλευθερώνεται άπό.τήν εξη του

άνθρώπου τής πράξης πού μεγαλοποιεί τό άμεσο καί

ξεχνιέται στήν προσπάθεια νά τό άντιμετωπίση, εξη πού

-206-


ΕΠΙΛΟΓΟΣ

εΙναι φυσική καί συχνά χρήσιμη στόν άνθρωπο τής καθη

μερινής πράξης, άλλά πού δέν συλλαμβάνει τίς άληθινές

διαστάσεις τών πραγμάτων .

• Ο Καραμανλής εΙχε τήν πεποίθηση δτι τό κύριο

μάθημα άπό τό όποίο διδάσκεται κανείς τήν πολιτική

πράξη εΙναι ή Ιστορία, δταν βέβαια αύτή δέν παραποιήται.

Καί ήξερε δτι εΙδικώς γιά τήν • Ελλάδα ή Ιστορία της εΙναι ~να Ισχυρό πολεμικό σπλο πού κατοχυρώνει τήν ϋπαρξή

της. Δέν υποτιμουσε τή σημασία τής δπουλης προσπά

θειας - τής φαινομενικά έπιστημονικης καί άκίνδυνης -νά άμφισβητηθουν Ιστορικά, άκόμα καί στό παρελθόν,

τόσο ή έλληνικότητα δλου του έλληνικου χώρου, σσο καί

τά έθνικά κίνητρα πού προσδιώρισαν τήν άναγέννησή της.

Τά τελευταία μάλιστα χρόνια άνάλωσε καί χρόνο καί

χρημα γιά νά όπλισθη ή Έλλάς μέ τά μέσα πού θά της

έmτρέψουν νά διασκεδάση σκόmμες, προγραμματισμένες

παραποιήσεις της Ιστορίας μας άπό ξένους άλλά δυστυχώς

καί άπό ντόmους . . Ο Καραμανλής, εχοντας καί μιά Ιστορική έποπτεία όχι

μόνο τής • Ελλάδος άλλά καί τής ΟΙκουμένης, άντλεί άπό αύτήν κριτήρια άσφαλέστερα, μονιμώτερα, πού πλαταί

νουν τόν όρίζοντά του.

ΗΟταν δμως φτάση κανείς σέ τέτοια έπίπεδα, δέν σταμα

τάει στήν άπλή Ιστορία του άνθρώπου' προχωρεί στήν

ούσία του. ' Από τήν υψηλή Ιστορική θεώρηση προχωρεί κανείς πρός μεθιστορικά προβλήματα, στά πιό άγων ιώδη

προβλήματα πού βασανίζουν τόν φωτισμένο άνθρωπο .• Η

-207-



έσωτερική μοναξιά του, γιά τήν δποία άλλου μίλησα, εΙναι

καί αύτή ενας συντελεστής πού δδηγεΙ σέ στοχασμούς πού

πανε πέρα άπό τήν καθημερινότητα.

Αύτή ή άξιοσημείωτη έσωτερική πορεία του Καρα

μανλη εχει τουτο τό σημαντικό: ότι δέν βγαίνει άπό τήν

εΙδική έπιστημονική έπίδοση, άλλά άπό τήν ίδια τήν

πεΙρα της ζωης, άπό τά έσωτερικά άνομολόγητα βιώματά

του. Καί γι' αύτό εΙναι καί τόσο γνήσια.

Γι' αύτή τήν πλευρά του Καραμανλη φοβουμαι πώς

κανείς δέν θά μιλήση ποτέ, διότι ήταν πολύ δύσκολο αύτοί

πού τόν περιβάλλουν νά τήν άντιληφθουν. Πρόκειται γιά

ενα πνευματικό έπίπεδο, πού δ ίδιος κρύβει καί πού γιά

τούς πολλούς εΙναι άπρόσιτο. 'Έτσι όσοι μιλήσουν γι'

αύτόν θά τόν περιορίσουν στό πεδίο όπου κυριάρχησε,

στό πεδίο της πολιτικης πράξης. Μερικοί θά σταθουν

μπρός στόν πολιτικό άνδρα πού σκέφθηκε εΟρωπαϊκά. , Ακόμη μπρός στόν άνθρωπο πού σκέφθηκε τά σύγχρονα προβλήματα της άνθρωπότητας. 'Αλλά τά πέρα άπό αύτά,

όλη ή πνευματική άλως πού τόν περιβάλλει, τά εσχατα

προβλήματα, αύτά θά άποσιωπηθουν.

Θά άποσιωπηθη ή σοφία του γιά τόν ενδον κόσμο

γενικά του άνθρώπου. Μία σοφία πού του έπέτρεψε νά

διακρίνη τήν ψυχική πολυμορφία των άνθρώπων, τίς ύπο

συνείδητες άντιδράσεις των, τά άπωθημένα τους συναι

σθήματα καί χάρις σ' αύτή τή διεισδυτική του δύναμη νά

κυβερνήση, όπως εΙπα, τήν • Ελλάδα πολλά χρόνια καί νά δημιουργήση.

Αύτά τά καθαρά άνθρώπινα χαρακτηριστικά του, πού

εΙναι συγχρόνως καί σοφία καί ήθος, δέν εΙναι φανερά,

-208-


ΕΠΙΛΟΓΟΣ

άκριβώς γι' αύτό θέλω έδώ νά καταγράψω τή δική μου

μαρτυρία, πού ίσως νά εΙναι καί ή μόνη, γιά νά επισημάνω

τό εύρος του εσωτερικου του κόσμου, τόν κρυφό του πόθο

γιά μιά κοσμοθεωρητική όλοκλήρωση πού κανείς σχεδόν

δέν ύποπτεύεται σέ ενα μοναχικό καί εσωστρεφή άνθρωπο,

πού όλοι τόν βλέπουν σάν κάποιο πού μόνο στήν πράξη

εχει περιορισθή καί μόνο σέ αύτή ξέρει νά κινήται.

Δέν ηθελα αύτή ή εσωτερική όλοκλήρωση του άνθρώ

που, του άνθρώπου της πράξης πού άναγκαστικά γίνεται

καί άνθρωπος της θεωρίας, ώς τά εσχατα όριά της, νά

μείνη άμαρτύρητη.

Έλπίζω νά άντιληφθήκανε οί άναγνώστες αύτου του

δοκιμίου στι θέλησα νά θεωρήσω τόν Καραμανλη σάν μιά

ψυχική καί πνευματική ένότητα, σάν μιά μοναδική καί

ένιαία προσωπικότητα. Καί σπου άνέφερα λεπτομέρειες

μόνο σέ αύτόν τόν σκοπό κατατείνανε.

Ηναι εϋκολο νά παρατάξης μεμονωμένα περιστατικά

πού νά δείχνουν ε'ίτε αύτή τήν άρετή είτε εκείνη τήν κακία.

'Αλλά ετσι παραλείπεις πολλά. Καί άπό σσα θρύμματα

μπορέσης νά περισυλλέξης δέν βγαίνει ποτέ άτόφιος κα!

άκέραιος ό άνθρωπος. ΕΙναι εϋκολο επίσης νά άπομονώ

σης καί νά άραδιάσης τά λάθη ένός άνθρώπου, γιά νά

δείξης πώς εΙσαι άντικειμενικός κριτής καί άξιόmστος.

Ούδείς άναμάρτητος. Δέν θέλει πολύ κόπο καί φιλοσοφία

γιά νά έπισημάνης τά λάθη καί τά ελαττώματα, Ιδίως ένός

άνθρώπου πού άγωνίσθηκε 50 χρόνια στόν πολιτικό στίβο. 'Όπως γράφει ό Ξενοφών: (( , Αδύνατον πολλά τεχνώμενον ανθρωπον πάντα καλώς ποιείν». Καί εΙ ναι άναμφίβολο στι

-209-



κάθε άνθρωπος, καί δ πιό dξιόλογος, δίνει λαβή σέ τέτοιες

κριτικές έmσημάνσεις. ι Ασφαλώς άπ' αύτόν τόν κανόνα

δέν έξαιρείται ό Καραμανλής. Ό κάθε άνθρωπος άποτε

λείται άπό dπειράριθμες Ιδιότητες, άπό πλήθος φωτεινά

καί σκιερά σημεία, άπό σημαντικά καί dσήμαντα. Τόσα

πού κανένας, ουτε δ ίδιος, δέν μπορεί νά τά συλλάβη όλα.

'Όμως όλα αύτά τά καθέκαστον δέν ε{ναι τό κύριο καί

dποφασιστικό. Κύριο καί dποφασιστικό εΙναι τό όλο, ή

δημιουργούμενη μέσα στή ροή του χρόνου ένότητα. Αύτό

πού εΙναι καί πού πρέπει νά όνομάζωμε προσωπικότητα.

Αύτό άλλωστε τό έπιβεβαιώνει καί δ ίδιος δ Καραμανλής,

πού μου εγραφε τόν . Οκτώβριο του 1966:

«Αύτή εΤναι άγαπητέ μου ή θέσις τοϋ προβλήματος τής έπα

νόδου μου στήν πολιτική.

Ήμπορεί νά μοϋ πής δτι γιά δλα αύτά ύπάρχει καί δ άντίλο

γος. 'Ίσως. Άλλά δπως ξέρεις, δλες οί έκδηλώσεις τής ζωής

ένός άνθρώπου, φέρνουν τήν σφραγίδα τής Ιδιοσυγκρασίας του.

Καί έγώ έχω, καλή ή κακή, τή δική μου. 'Η προσωπικότης

κάθε άνθρώπου εΤναι σύνθεσις άπό άρετές καί έλαττώματα.

Πολλές φορές μάλιστα εΤναι τέτοια ή σύνθεσις, ώστε ώρισμένα

έλαττώματα νά γίνωνται πηγές τών dρετών μας. Στήν περί

πτωσι αύτή ή διάσπασις τής συνθέσεως άνατρέπει τήν Ισορρο

πία καί καταστρέφει τήν προσωπικότητα.

Αύτό δέ άκριβώς θά πάθω αν άγνοήσω πράγματα πού εΤναι

βασικά γιά τόν χαρακτήρα μου. 'Αλλ' αν τό πάθω δέν σας

χρειάζομαι».

Καλοθελητές γιά νά βρουν τά έπιμέρους λάθη καί τά

έλαττώματα καί ύμνητές γιά νά έξάρουν τίς έπιμέρους dρε-

-210-


ΕΠΙΛΟΓΟΣ

τές του, δέν ελειψαν καί δέν θά λείψουν στό μέλλον. Μέσα

σ' ενα σχεδόν πενηντάχρονο δημόσιο βίο συλλέγονται

όλα αύτά τά έπιμέρους.

'Όμως ό δικός μου ό σκοπός ήταν άλλος. Δέν ήταν ανα

λυτικός. Δένήταν βιογραφικός. τ Ηταν συνθετικός. UΗθε

λα νά εΙσδύσω στίς ρίζες της προσωπικότητας καί ετσι

στήν ύπαρξιακή ενότητά του, νά τόν θεωρήσω έκ των

ενδον. Κάτι ανάλογο εκανα όταν εγραψα τή μελέτη μου

γιά τό ποιητικό εργο του Παλαμί'i . • Ο χρόνος καί οΙ άναγνώστες μου στό μέλλον θά κρί

νουν αν εύτύχησα στήν προσπάθειά μου αύτή.

-211-


'Εmμέλεια διορθώσεων: Μαρία Γαβρίλη

• Επιμέλεια έξωφύλλου: • Ελένη • Αρβανίτη Φωτοστοιχειοθεσία: Στράτος Παναγόπουλος

Ευριπίδου καί Σαχτούρη 10, • Αθήνα 'EKτ~πωση: 'Εκδοτική Έλλάδος Α.Ε.

Φιλαδελφείας 8, 'Αθήνα


Date post:	10-Apr-2015
Category:	Documents
Upload:	antonis
View:	600 times
Download:	7 times

Konstantinos Tsatsos - O Agnostos Karamanlis

Documents