KWR Water - jaarverslag 2009 ENG

Watercycle R

esearch Institute

KWR 2009

Watercycle R

esearch Institute

Watercycle Research InstituteWatercycle Research Institute

200

9

WaterWaterWaterKnowledge partner in the water cycle

368.10jvs-cover446x260mm-V5-ENG-NL.indd 3 1/6/10 1:49 PM

InhoudKWR in het kortVoorwoord KWR: Kennispartner in de watercyclus

Gezond, duurzaam, vooruitstrevend en efficiënt

Legionellabestrijding moet zich richten op de echte boosdoener

Onbekende stoffen identificeren aan de hand van hun accurate massa

Gevolgen van klimaatverandering op waterkwaliteit en natuur in beeld

Kloppende simulatiemodellen helpen leidingnetten schoon te houden

Puzzelen aan de conditie van onzichtbare leidingen

Nano-deeltjes in watercyclus: opsporen, verwijderen én veilig toepassen

Onderzoek dat aansluit bij de praktijk Extreme omstandigheden, extreme micro-organismen Ondergrondse kwaliteitsbewaking GIS brengt water en ondergrond scherper in beeld Emerging substances – op de uitkijk voor nieuwe stoffen of effecten Verwijdering ziekteverwekkers onder de loep Veilig zwembadwater zonder vervelende bijwerkingen Van afvalwater naar energie, grondstoffen en schoon water Goede NOM-verwijdering met innovatieve ionenwisselaar Gezond water is goed nieuws

Nationale en internationale partners Het rommelt in de watervoerende lagen

Zélf denken over de toekomst – in dialoog met partners in de watersector

Europa is rijp voor een BTO-aanpak

Publicaties Artikelen peer-reviewed tijdschriften en vakbladen Publicaties vakbladen BTO-rapporten

Benoemingen, promoties en prijzenKWR in de maatschappijWerken bij KWROrganisatieFinanciënAandeelhoudersAfkortingenContactColofon

Inhoud

KWR in het kort 4

2009: Kennispartner in de watercyclus 5

KWR: kennisleverancier voor de watercyclus 6

Vier onderzoeksthema’s: gezond, duurzaam, vooruitstrevend en efficiënt 10Legionellabestrijding moet zich richten op de gevaarlijke soort 12

Onbekende stoffen identificeren aan de hand van hun accurate massa 14

Gevolgen van klimaatverandering op waterkwaliteit en natuur in beeld 16

Accurate simulatiemodellen helpen leidingnetten schoon te houden 18

Puzzelen aan de conditie van onzichtbare leidingen 19

Nanodeeltjes in de watercyclus: opsporen, verwijderen én veilig toepassen 20

Onderzoek dat aansluit bij de praktijk 24Extreme omstandigheden, extreme micro-organismen 28

Ondergrondse kwaliteitsbewaking 29

Emerging substances - op de uitkijk voor nieuwe stoffen of effecten 30

Verwijdering ziekteverwekkers onder de loep 32

Veilig zwembadwater zonder vervelende bijwerkingen 34

Van afvalwater naar energie, grondstoffen en schoon water 36

Goede NOM-verwijdering met innovatieve ionenwisselaar 38

Gezond water is goed nieuws 40

GIS brengt water en ondergrond scherper in beeld 41

Nationale en internationale partners 44We willen duurzame energie èn veilig grondwater 44

Zélf denken over de toekomst – in dialoog met partners in de watersector 49

Europa is rijp voor een BTO-aanpak 50

Internationale samenwerking 52

Publicaties 58Artikelen peer-reviewed tijdschriften 58

Publicaties vakbladen 60

BTO-rapporten 61

Benoemingen, promoties en prijzen 2009 63

KWR in de maatschappij 64

Maatwerk van monsterbots tot membraaninstallaties 67

Werken bij KWR 68

Organisatie 69

Financiën 71

Aandeelhouders 74

Termen en afkortingen 75

Contact 76

Contents

KWR in short 4

2009: Knowledge partner in the water cycle 5

KWR: Knowledge provider for the water cycle 6

Healthy, sustainable, advanced and efficient 10The battle against Legionella has to target the dangerous strain 12

Identifying emerging substances using their accurate mass 14

Determining the impact of climate change on water quality and nature 16

Accurate simulation models help keep distribution networks clean 18

Puzzling over the condition of invisible water mains 19

Nanoparticles in the water cycle: detection, removal and safe application 20

Research that connects with water practice 24Extreme conditions, extreme micro-organisms 28

Underground quality surveillance 29

Emerging substances – on the lookout for new substances or effects 30

Removing pathogens under the magnifying glass 32

Safe swimming pool water without irritating side-effects 34

From wastewater to energy, raw materials and clean water 36

Good NOM removal with innovative ion exchanger 38

Healthy water is good news 40

GIS sharpens our picture of water and the underground 41

National and international partners 44We want sustainable energy and safe groundwater 44

Think about the future ourselves – in dialogue with water sector partners 49

Europe is ripe for a BTO approach 50

International collaboration 52

Publications 58Articles in peer-reviewed journals 58

Publications in professional journals 60

BTO reports 61

Appointments, doctorates and prizes 2009 63

KWR in society 64

Tailor-made work from monsterbots to membrane installations 67

Working at KWR 68

Organisation 69

Financial statements 71

Shareholders 74

Abbreviations 75

Contact 76

3

ARTHUR: ONDERSTAANDE OOK ALS CLOUD-TAG OPNEMEN OP BINNENKANT COVER O.I.D.

• 1 missie: kennispartner in de

watercyclus

• 4 onderzoeksthema’s: Gezond,

Efficiënt, Duurzaam en

Vooruitstrevend water

• 3 kennisgroepen: Watersystemen,

Watertechnologie en Waterkwaliteit

& Gezondheid

• 2 laboratoria

Laboratorium voor

Materialenonderzoek en Chemische

Analyse (LMC)

Laboratorium voor Microbiologie

(LMB)

• 10 aandeelhouders

• 1 vestiging in Nieuwegein

• 1 virtueel Europees instituut i.o.

• 167 medewerkers

• 95 wetenschappelijk onderzoekers

en 43 onderzoeksmedewerkers bij

de kennisgroepen en laboratoria, 31

medewerkers bij de stafafdelingen.

• 108 mannen en 59 vrouwen

• 15 promovendi en 3 postdocs

• ? onderzoeksprojecten

• ? researchrapporten

• 53 artikelen in peer reviewed en

vakbladen

• ? proceedings en boekhoofdstukken

• 91 pilotlocaties voor BTO-onderozek

• 7 hoogleraren

• 4 promoties

• 2 hoogleraarsbenoemingen

• 2 prijzen

• ? euro netto omzet

• 1missie:kennispartnerindewatercyclus

• 4onderzoeksthema’s:Gezond,Efficiënt,DuurzaamenVooruitstrevendwater

• 3kennisgroepen:Watersystemen,WatertechnologieenWaterkwaliteit&Gezondheid

• 2laboratoria:

•laboratoriumvoorMaterialenonderzoekenChemischeAnalyse(LMC)

•laboratoriumvoorMicrobiologie(LMB)

• 10aandeelhouders

• 1vestiginginNieuwegein

• 1virtueelEuropeesinstituuti.o.

• 167medewerkers

• 95wetenschappelijkonderzoekersen43onderzoeksmedewerkers

bijdekennisgroepenenlaboratoria,31medewerkersbijdestafafdelingen.

• 108mannenen59vrouwen

• 15promovendien3postdocs

• 155researchrapporten

• 80artikeleninpeerreviewedenvakbladen

• 35proceedingsenboekhoofdstukken

• 91pilotlocatiesvoorBTO-onderzoek

• 7hoogleraren

• 4promoties

• 2hoogleraarsbenoemingen

• 2prijzen

• 16.186x1000euronettoomzet

KWR in het kort

• 1mission:knowledgepartnerinthewatercycle

• 4researchthemes:Healthy,Efficient,SustainableandAdvancedwater

• 3KnowledgeGroups:WaterSystems,WaterTechnologyandWaterQuality&Health

• 2laboratories:

•MaterialsResearchandChemicalAnalysisLaboratory(LMC)

•MicrobiologyLaboratory(LMB)

• 10shareholders

• 1locationinNieuwegein

• 1virtualEuropeaninstitutebeingestablished

• 167staffmembers

• 95scientificresearchersand43researchstaffinknowledgegroups

andlaboratories,31supportstaffmembers.

• 108menand59women

• 15doctoraland3post-doctoralcandidates

• 155researchreports

• 53articlesinpeer-reviewedjournalsandprofessionaljournals

• 35proceedingsandbookchapters

• 91pilotlocationsforBTOresearch

• 7professors

• 4newdoctorates

• 2professorialappointments

• 2awards

• €16.185,-x1.000netturnover

KWR in short

KWR 20094

Het jaar 2009 stond voor KWR Watercycle Research Institute sterk in het teken van samen

werken in de watercyclus. Als kennispartner zijn we voortdurend in dialoog met onze opdrachtge-

vers en hun omgeving: daardoor kunnen we voor hen exact dié kennis ontwikkelen die antwoord

geeft op hun vragen en aansluit bij hun praktijk. De nauwe betrokkenheid van onze opdrachtge-

vers bij de programmering en uitvoering van ons onderzoek bevordert bovendien de daadwerke-

lijke toepassing van nieuw ontwikkelde kennis en resultaten. De resultaten van onze inspanningen

vinden zo sneller hun weg naar de brede praktijk van de watercyclus, bij drinkwaterbedrijven,

waterschappen, andere publieke partijen en industriële partners. Zo hebben we in 2009 vooruit-

gang geboekt bij de identificatie van nieuwe, potentieel bedreigende stoffen in de watercyclus,

snelle detectie van micro-organismen als Legionella en E.coli, efficiëntere zuiveringsmethoden voor

drinken afvalwater, nieuwe middelen voor beheer en ontwerp van leidingnetten en in onze kennis

over de natuur en over de consequenties van klimaatverandering.

Tegelijkertijd hebben we zinvol samengewerkt met andere kennispartners: universiteiten en

andere kennisinstellingen in Nederland en daarbuiten. In de afgelopen jaren hebben we met

diverse instituten tijdelijke samenwerkingsverbanden gesloten, bijvoorbeeld in het kader van

grote EU-projecten als Prepared, TECHNEAU, WSSTP en met TTIW Wetsus. Via deze verbanden

zijn we op het spoor gezet van vier gerenommeerde kennispartners binnen Europa, die goed bij

ons instituut passen. Dit heeft erin geresulteerd dat wij in 2009 samen met hen de basis hebben

gelegd voor een virtueel Europees instituut voor onderzoek in de watercyclus. Daarmee hebben

Noorwegen, Duitsland, Nederland, Spanje en Portugal op dit gebied een klein beetje meer vorm

gegeven aan Europa. Eind 2009 en begin 2010 hebben we met de partners in dit nieuwe instituut

overeenkomsten getekend, nu bouwen we gezamenlijk aan het onderzoeksprogramma en de

onderzoeksinfrastructuur.

Samenwerking is mensenwerk, net als wetenschap. Ik ben trots op de bijna 170 mensen van KWR

die – dag in, dag uit – de samenwerking met onze opdrachtgevers en met kennispartners over de

hele wereld vormgeven en solide onderzoeksresultaten neerzetten. Hun inspanningen maken

van KWR de waardevolle kennispartner voor de watercyclus die we willen zijn. Een aantal van

hen komt in dit jaarverslag aan het woord om u, de lezer van dit jaarverslag, te vertellen wat KWR

doet en wat ons drijft. Zij worden daarbij ondersteund door enkele vertegenwoordigers van onze

opdrachtgevers. Elk van deze geïnterviewden vertegenwoordigt voor mij tien anderen, die even

toegewijd en gedreven werken aan toepasbare kennis voor de watercyclus. Ik vind het een voor-

recht met en voor hen te mogen werken en ik dank hen oprecht voor hun inzet.

Wim van Vierssen

DirecteurKWRWatercycleResearchInstitute

2009: Kennispartner in de watercyclus

For KWR Watercycle Research Institute, 2009 was strongly characterised by working together in

the water cycle. As a knowledge partner, we are in continuous dialogue with our clients and their

environment: in this way we are able to develop for them the exact knowledge that responds to

their questions and fits in with their water practice. The close involvement of our clients in the

programming and execution of our research moreover promotes the practical application of newly

developed knowledge and results. The results of our efforts therefore find their way more rapidly

to the broad water practices in the water cycle, at drinking water companies, waterboards, other

public parties and industrial partners. In 2009, we thus made progress in identifying new, potenti-

ally threatening substances in the water cycle; in quickly detecting micro-organisms like Legionella

and E.coli; in developing more efficient treatment methods for drinking water and wastewater;

in creating new means for managing and designing distribution networks; and in extending our

knowledge concerning the nature and consequences of climate change.

At the same time we worked together in significant collaborations with other knowledge partners:

universities and other knowledge institutions in the Netherlands and abroad. Over the past few

years we have reached temporary collaboration agreements with various institutes, for example

within the framework of large EU projects such as PREPARED, TECHNEAU, WSSTP and with

Wetsus. Through these connections we were put on the trail of four knowledge partners of renown

within Europe that are good matches for our institute. This led, in 2009, to our establishing the

basis, in collaboration with these partners, for a virtual European institute for research in the

water cycle. In this way, Norway, Germany, the Netherlands, Spain and Portugal have given a little

more shape to Europe in this area. Over late 2009 and early 2010, we signed agreements with our

partners in this new institute, and we are currently jointly building its research programme and

research infrastructure.

Collaboration is people work – as is science. I am proud of the nearly 170 KWR people who – day in,

day out – give shape to our collaboration with our clients and with knowledge partners all over the

world, and produce solid research results. Their efforts render KWR the valuable knowledge partner

in the water cycle that we desire to be. We hear from a number of them in this annual report,

where they tell the reader what KWR does and what drives us – they are supported in this by several

representatives from our clients. For me, each of these interviewees represents ten others, who are

just as dedicated and driven in their work on developing practical knowledge for the water cycle.

It is a privilege for me to be allowed to work with and for them, and I sincerely thank them for their

commitment.

Wim van Vierssen

ManagingDirector,KWRWatercycleResearchInstitute

2009: Knowledge partner in the water cycle

5

Kernactiviteit van KWR is toegepast onderzoek,

dat praktische oplossingen biedt voor uiteenlopende

watervraagstukken. Dit toegepaste onderzoek wordt

gevoed vanuit funderend en innovatief onderzoek,

deels uitgevoerd binnen KWR zelf en deels binnen

diverse (inter)nationale onderzoeksnetwerken. KWR

is het enige instituut in Nederland dat onderzoek

doet voor de hele watercyclus en vervult op dit brede

gebied een belangrijke rol als interface tussen samen-

leving, watersector en wetenschap. Het instituut

heeft daarvoor een breed scala aan onderzoekers in

huis, van microbiologen tot natuurkundigen en van

civiel ingenieurs tot ecologen. Deze wetenschappers

doen hun werk vanuit drie kennisgroepen:

Watersystemen,WatertechnologieenWaterkwaliteit en

Gezondheid.

OnderzoeksfaciliteitenIn eigen huis verricht KWR wetenschappelijk

onderzoek in goed geoutilleerde laboratoria en een

proefhal. Medewerkers van de Laboratoria voor

Materialenonderzoek en Chemische Analyse (LMC) en

voor Microbiologie (LMB) verzorgen methodenont-

wikkeling en specialistische analyses voor uiteenlo-

pende onderzoeksprojecten. Zij zijn gespecialiseerd in

detectie en identificatie van zeer lage concentraties

pathogenen (Cryptosporidium,Giardia,Legionellaetc.)

en (onbekende) toxische stoffen. Zij gebruiken daar-

voor diverse bestaande technieken, maar ontwik-

kelen ook zelf nieuwe detectie- en analysemethoden.

Deze kennis dragen zij over aan de Nederlandse

(water)laboratoria. Ook ontwikkelt en verzorgt KWR

elk jaar circa veertig laboratoriumevaluerende ring-

onderzoeken, als kwaliteitscontrole voor de Neder-

landse waterlaboratoria. Voor Kiwa N.V. verzorgen

de KWR-laboratoria testen om materialen voor de

water-, bouwen milieusector te certificeren.

In 2009 zijn nieuwe gespecialiseerde laboratoria

ingericht. Eén voor onderzoek naar afvalwater-

behandeling, waar de onderzoekers onder meer over

vier state of the art bioreactoren kunnen beschikken,

en één voor werken met genetisch gemodificeerde

micro-organismen als “sensor” voor toxische stoffen.

Daarnaast voert KWR benchscale onderzoek uit in

een eigen proefhal en op locatie bij en met diverse

opdrachtgevers en onderzoekspartners.

KWR: kennisleverancier voor de watercyclus

Mensen kunnen niet zonder water. Water van goede kwaliteit is schaars. De maatschappij

kan daarom niet zonder goede, toepasbare kennis over water en de watercyclus. De bijna

170 medewerkers van KWR Watercycle Research Institute ontwikkelen en ontsluiten

relevante kennis voor alle partners in de watercyclus: drinkwaterbedrijven, waterschap-

pen, overheden en industrie. Op nationaal en internationaal niveau.

KWR’s core activity is applied research, which

offers practical solutions for a variety of water ques-

tions. This applied research is nourished by basic and

innovative research, partly carried out within KWR

itself, and partly within different (inter)national

research networks. KWR is the only institute in the

Netherlands that conducts research for the whole

water cycle, and plays an important role in this wide

area as an interface between society, the water sector

and science. To this end, the institute has a wide

range of researchers in-house, from microbiologists

to physicists and from civil engineers to ecologists.

These scientists do their work within three know-

ledge groups: WaterSystems,WaterTechnologyand

WaterQuality&Health.

Research facilitiesKWR conducts scientific research in-house in well-

equipped laboratories and in a test facility. The staff of

the Materials Research and Chemical Analysis Labo-

ratory (LMC) and the Microbiology Laboratory (LMB)

provide methodological development and specialist

analyses for a variety of research projects. They are

specialised in the detection and identification of very

low concentrations of pathogens (Cryptosporidium,

Giardia, Legionella, etc.) and (emerging) toxic

substances. For this, they employ various already

existing techniques, but they also themselves develop

new detection and analysis methods. They transfer

this knowledge to the Dutch (water) laboratories.

KWR also develops and conducts about 40 laboratory-

evaluating collaborative studies annually, as a quality

control for the Dutch water laboratories. For Kiwa

N.V., the KWR laboratories carry out certification

tests on materials for the water, construction and

environmental sectors.

In 2009, new specialised laboratories were set up at

KWR: one for research into wastewater treatment,

in which the researchers can dispose, among others,

of four state-of-the-art bioreactors; and one for work

on the use of genetically modified micro-organisms

as “sensors” for toxic substances. In addition, KWR

carries out bench-scale research in its own test faci-

lity and on location at, and with, different clients and

research partners.

KWR: knowledge provider for the water cycle

People cannot do without water. Water of good quality is scarce. This is why society

cannot do without good, applicable knowledge about water and the water cycle. The

nearly 170 staff members of KWR Watercycle Research Institute develop and unlock

relevant knowledge for all partners in the water cycle: drinking water companies,

waterboards, governments and industry – at both national and international levels.

KWR 20096

Onderzoeksfaciliteiten Laboratorium voor Materialenonderzoek en Chemische analyse (LMC)• organische analyses (o.a. naar geneesmiddelen,

hormonen, bestrijdingsmiddelen, bijvoorbeeld

met GC-MS en Orbitrap-analyses);

• anorganische analyses (ionchromatografische,

spectrofotometrische en natchemische methoden

en ICP-MS voor bepaling van zuurstofdiffusie,

crosslinking in kunststoffen en identificatie an-

organische migratieproducten uit kunststoffen);

• onderzoek naar kunststoffen en materialen (voor

het Kiwa-keurmerk worden kunststof leidingsy-

stemen van ongeplastificeerd polyvinylchloride

(PVC-U), polyetheen (PE) of cross-linked polyetheen

(PE-X) getest; daarnaast onderzoek naar eisen en

beproevingsmethoden voor normalisatie);

• organoleptische bepalingen (geur- en smaak-

onderzoek met behulp van proefpersonen);

• ringonderzoeken (voor meer dan 100 parameters).

Onderzoeksfaciliteiten Laboratorium voor Microbiologie (LMB)• microbiologisch onderzoek van materialen die

bij de behandeling en distributie in aanraking

komen met het drinkwater;

• biologische stabiliteit (bijvoorbeeld met de

biofilmmonitor of door bepaling van assimileer-

baar organisch koolstof AOC of ATP);

• kweekmethoden, microscopie, flow cytometrie

en moleculair biologische methoden (qPCR);

• toxicologie (Ames- en UMU-testen voor muta-

geniteit);

• pathogenen (Cryptosporidium, Giardia, Campy-

lobacter, E.coli O157, adenovirus, influenza-virus

en indicator-organismen (E.coli, bacteriofagen,

Clostridiumsporen)

• alle wettelijk voorgeschreven microbiologische

analyses van drinkwater;

Zee

Industrie /Bedrijven Woningen

Distributie

RioolstelselRioolwaterzuivering

Drinkwater-zuivering

Water-wingebied

Grondwater

Water-wingebied

Water-wingebied

Oppervlakte-

water

Wastafel

Rioolstelsel

WC

CV

Wasmachine

Regenwater

Keuken

Douche

Hetwateropaardedoorloopteen

continuecyclus.Hetverdamptnaar

deatmosfeerenkeertalsneerslag,

rechtstreeksofviahetlandterug

naarzeeënenoceanenalsoppervlak-

tewaterofgrondwater.Allelevende

wezenszijnafhankelijkvanhetwater

datzijontlenenaandiecyclus–

zonderwaterisgeenlevenmogelijk.

Ookmensenhebbenwaternodigom

tevoorzieninhunbehoeften:omte

drinken,omvoedselteverbouwenen

tebereiden,ommaterialenteprodu-

ceren,omzichzelfenhunomgevingte

reinigen,omafvalstoffenaftevoeren

enomterecreëren.KWRlevertde

kennisdienodigisomverstandigom

tegaanmethetwaterdattotonze

beschikkingstaat.Zohelpenwijde

watercyclusduurzaaminstandte

houdenvoorkomendegeneraties.

Zonder watercyclus geen leven

Sea

Industry /companies

Homes

Distribution

Distribution

Sewage system

Sewage system

Sewage water treatment plant

(SWTP)

Purification

Water-wingebied

Groundwater

Water-wingebied

Catchment area

Catchment area

Surfacewater

Sink

Sewage

system

WC

CV

Washing machine

Washing machine

Rainwater

Kitchen

Shower

TheEarth’swatercirculateswithin

acontinuouscycle.Itevaporates

intotheatmosphereandreturnsas

precipitation,fallingdirectlyintothe

seasandoceansorreachingthem

indirectly,viatheland,assurface

waterorgroundwater.Allliving

beingsdependonthewaterthey

borrowfromthiscycle–without

waternolifeispossible.People,too,

needwatertomeettheirneeds:to

drink,growandprepareourfood,

produceourmaterials,cleanour-

selvesandourenvironment,carry

offourwaste,andenjoyourselves.

KWRprovidestheknowledgethatis

neededtodealwiselywiththewater

wehaveatourdisposal.Inthisway,

wehelpmaintainthesustainability

ofthewatercycleforfuturegenera-

tions.

The water cycle: indispensable for

Research facilities: Materials Research and Chemical Analysis Laboratory (LMC)• organic analyses (including of medicines,

hormones and pesticides, using GC-MS and

Orbitrap analyses for example);

• inorganic analyses (ion chromatographic, spec-

trophotometric and wet-chemical methods and

ICP-MS to determine oxygen diffusion, cross-

linking in synthetic substances and identification

of inorganic migration products from synthetic

substances);

• research into synthetic substances and materials

[tests are conducted for Kiwa certification on

synthetic distribution systems made of unplasti-

fied polyvinylchloride (PVC-U), polyethylene (PE)

or cross-linked polyethylene (PE-X); in addition,

research is carried out on the requirements and

testing methods for certification];

• organoleptic determination (smell and taste

research using test subjects);

• collaborative studies (for more than 100 parameters).

Research facilities: Microbiology Laboratory (LMB)• microbiological research into materials that come

into contact with drinking water during its treat-

ment and distribution;

• biological stability (for example, with the biofilm

monitor or by determination of the assimilable

organic carbon AOC or ATP);

• culture methods, microscopy, flow cytometry and

molecular biology methods (qPCR);

• toxicology (Ames and UMU tests for

mutagenicity);

• pathogens (Cryptosporidium, Giardia, Campylo-

bacter, E.coli 0157, adenovirus, influenza virus)

and indicator organisms (E.coli, bacteriophagen,

Clostridium spores);

• all legally prescribed microbiological analyses

of drinking water.

7

Water

Sustainable

KWR 20098

Sustainable

Advanced

Efficient

Healthy

9

Gezond water

Gezond Water focust op de relatie tussen waterkwaliteit en de gezond-

heid van de mens. Waterkwaliteit speelt de hoofdrol: bij de bronnen voor

(drink)water, tijdens zuiveringsprocessen, in het distributienet, aan de

kraan of in natuurlijk zwemwater. Dit thema richt zich op bronnen en

gedrag van emerging contaminants (zoals geneesmiddelen, perfluorver-

bindingen en patogenen) in het water en de effectiviteit van de barrières

daartegen in de watercyclus. Voor drinkwater komen deze aspecten

samen in de Water Safety Plans, een concept dat met de Wereldgezond-

heidsorganisatie is ontwikkeld. Daarnaast richt onderzoek zich op het

beheersen van biologische processen die soms bruikbaar zijn (omzetting

stoffen in de zuivering) en soms ongewenst (groei Legionella in installa-

ties). Ook richt het onderzoek zich op beveiliging, zowel tegen onbe-

doelde als bedoelde ingrepen in watersystemen, hoe klanten en burgers

met water omgaan en hoe zij erover denken.

Duurzaam water

Klimaatverandering, toenemend energiegebruik en verstedelijking

veranderen onze samenleving. Voor de watersector betekent dit dat we

moeten zoeken naar productie-, distributie- en afvalverwerkingsme-

thoden die zuinig omgaan met grondstoffen en energie, in een omge-

ving die steeds meer functies in dezelfde ruimte laat plaatsvinden. Zo

onderzoekt KWR in samenspraak met de watersector het gebruik van

brak grondwater of zeewater als alternatieve bronnen, waterhergebruik

of een meer decentrale waterketen en koude-warmteopslag. KWR rekent

deze opties door op effecten en kosten. Een adequate voorbereiding

van de watersector op klimaatverandering vraagt kennis: bijvoorbeeld

over de bescherming van onze bronnen tegen overstromingen, en

over omgaan met extreem lage waterstanden in de grote rivieren. Hoe

verandert de omvang en de kwaliteit van de voorraad zoet grondwater

onder invloed van variaties in het weer, toenemende verzilting, vege-

tatie-ontwikkeling, verstedelijking en ondergrondse wateropslag? Een

duurzame inrichting van het watersysteem is noodzakelijk voor behoud

en ontwikkeling van ruimte, natuur en landschap.

VieR OndeRzOekstheMA’s:

Gezond, duurzaam, vooruitstrevend en efficiënt

Het onderzoek van KWR is erop gericht de maatschappij en in het bijzonder de watersector

in staat te stellen optimaal met de watercyclus om te gaan. Het onderzoek richt zich daar-

voor op vier centrale thema’s: Gezond water, Duurzaam water, Vooruitstrevend water en

Efficiënt water.

Healthy, sustainable, advanced and efficient

Healthy water

The Healthy water theme focuses on the relationship between water

quality and the health of human beings. Water quality is paramount:

be it in (drinking) water sources, during purification processes, in

the distribution network, at the tap, or in natural bathing water. This

research theme is directed at the sources and behaviour of emerging

contaminants in the water (like medicines, perfluoro compounds and

pathogens), and the effectiveness of the barriers against them in the

water cycle. For drinking water, these elements are gathered together in

the Water Safety Plans, a concept that has been developed together with

the World Health Organisation. The research is also directed at mana-

ging biological processes, which are sometimes useful (transformation

of substances during purification) and sometimes undesirable (growth

of Legionella in installations). It also focuses attention on security – both

against unintended as well as intended interventions in water systems –

and on how customers and citizens deal with and perceive water.

Sustainable water

Climate change, growing energy use and urbanisation are changing our

society. For the water sector this means that we have to look for produc-

tion, distribution and waste treatment methods that use raw materials

and energy economically – and this in environments in which more

and more functions take place in the same physical space. Thus KWR

is studying, in consultation with the water sector, the use of brackish

groundwater or seawater as alternative sources, water reuse, a more

decentralised water-use cycle and cold-heat storage. KWR assesses the

effects and costs of these options. An effective preparation of the water

sector for climate change requires knowledge – for example, about the

protection of our sources against flooding, and about dealing with extre-

mely low water levels in the large rivers. How is the amount and quality

of the supply of fresh groundwater affected by variations in the weather,

increasing salinisation, development in vegetation, urbanisation and

underground water storage? A sustainable organisation of the water

system is needed for the preservation and development of space, nature

and landscape.

KWR’s research is directed at putting society – and the water sector, in particular – in a

position to deal optimally with the water cycle. To this end, its research effort concentrates

on four central themes: Healthy water, Sustainable water, Advanced water and Efficient

water.

FOuR ReseARCh theMes:

KWR 200910

Vooruitstrevend water

Veelbelovende ontwikkelingen in de technologie worden voor de water-

sector toepasbaar gemaakt. De ontwikkeling van nieuwe materialen in

de fijnchemie en nanotechnologie, keramische membranen, harsen voor

ionenwisseling, adsorptiemiddelen, antiscalants en ontwikkelingen in

de vloeistofdynamica, -chemie en -fysica kunnen helpen de bestaande

technologie te verbeteren. Ook technologische ontwikkelingen op het

gebied van meettechnieken (waterkwaliteit, conditie infrastructuur) en

sensoring worden onderzocht.

Met experts uit binnen- en buitenland verkent KWR trends zoals klimaat-

verandering, demografische veranderingen, nieuwe geo-informatie-

technieken, veiligheidsrisico’s en nanotechnologie en beoordeelt hun

betekenis (risico’s en kansen) voor de watersector.

.

Efficient water

Vragen rond doelmatige inrichting van de waterketen, water & energie

en de effectiviteit van kennisproductiviteit komen aan de orde in het

thema Efficiënt water. Daaronder vallen ook doelmatige drinkwater-

winning, -productie en –distributie. De watersector streeft naar zo

hoog mogelijke efficiëntie bij de inzet van middelen en effectief asset-

management. Daarvoor is kennis over de kosten en opbrengsten binnen

de keten van groot belang, inclusief kennis over de inzet van energie en

de mogelijkheden van alternatieve energiebronnen. Ook efficiënte inzet

en productie van kennis hoort bij dit thema. KWR blijft daarom ook zijn

eigen rol als kennisproducent kritisch onderzoeken.

Gezond, duurzaam, vooruitstrevend en efficiëntHealthy, sustainable, advanced and efficient

Advanced water

Promising technological developments are transformed into applications

for the water sector under this theme. The development of new materials

in fine chemicals and nanotechnology, ceramic membranes, resins for

ion exchange, adsorption products, anti-scalants, and developments

in fluid dynamics, chemistry and physics can contribute to improving

the existing technology. In addition, technological developments in the

field of measurement techniques (water quality, infrastructure condi-

tion) and sensoring are also being researched. With experts from home

and abroad, KWR explores trends such as climate change, demographic

changes, new geo-information techniques, security risks and nanotech-

nology, and assesses their importance (risks and opportunities) for the

water sector.

.

Efficient water

Questions surrounding the appropriate design of the water-use cycles,

water & energy, and the effectiveness of knowledge productivity are

addressed in the Efficient water theme. This also encompasses effective

drinking water collection, production and distribution. The water sector

strives for the greatest possible efficiency in the attribution of resources

and for effective asset management. For this, knowledge about costs and

returns within the water-use cycle is very important – including know-

ledge about the use of energy and the possibilities of alternative energy

sources. The efficient application and production of knowledge also falls

under this theme; that is why KWR always critically examines its own

role as a knowledge producer.

11

De diagnose en de registratie van ziektegevallen

zijn bijvoorbeeld verbeterd en er is veel meer aan-

dacht voor preventie. Toch hebben we het probleem

nog steeds niet helemaal in de hand.” Dat is de stellige

overtuiging van microbioloog Dick van der Kooij van

KWR. De meeste legionellasoorten in waterinstal-

laties blijken relatief onschuldig: de ziektegevallen

in Nederland zijn vrijwel allemaal veroorzaakt door

Legionellapneumophila. Deze gevaarlijke bacterie is

met een nieuwe methode van KWR snel aan te tonen.

Besmettingsbronnen“Als KWR zijn we intensief betrokken bij het Legionella-

onderzoek. We hebben bijvoorbeeld samen met Water-

laboratorium Noord in kaart gebracht welke soorten

legionellabacteriën aanwezig zijn in leidingwater-

installaties. De meeste hiervan zijn vrij onschuldig,

zoalsLegionellaanisa die vaak wordt aangetroffen.

Een soort die wel gevaarlijk is Legionellapneumophila.

De ongeveer 3.500 gemelde ziektegevallen in totaal

in Nederland zijn vrijwel allemaal door dit organisme

veroorzaakt. Gelukkig treffen we deze soort slechts

incidenteel in leidingwaterinstallaties aan.”

Belangrijke bron“We hebben ook onderzoek gedaan naar de aanwezig-

heid van Legionellapneumophila in koeltorens en in

oppervlaktewater. In gebouwgebonden koelinstalla-

ties – zoals voor de airco van kantoren - hebben we

Legionellapneumophila relatief vaak gevonden. Onge-

veer een derde van de 4.000 systemen is besmet,

tegenover één procent van de circa 15.000 collectieve

leidingwaterinstallaties. Daarmee zijn koeltorens een

belangrijke bron. We pleiten dan ook voor meer onder-

houd en beheer om groei van Legionella te voorkomen.

Uit ons onderzoek naar Legionella in het oppervlakte-

water blijkt dat Legionellapneumophila daarin nauwe-

lijks voorkomt. Kennelijk kunnen deze bacteriëen als

gevolg van relatief lage watertemperatuur hierin niet

groeien”. Slechts op één van de veertien onderzochte

locaties werd de bacterie in hoge concentraties aange-

troffen. Het effluent van een afvalwaterzuiveringsin-

stallatie bleek hier de bron te zijn.

Breuk“Op grond van onze bevindingen pleiten wij ervoor

om de maatregelen voor het bestrijden van Legionella

specifiek te richten op Legionellapneumophila. Dat is

een breuk met het huidige beleid. Tot nu toe wordt

er namelijk vanuit gegaan dat in installaties waar

Legionellaanisa voorkomt, L. pneumophila zich ook kan

vermeerderen. Onze ervaring is echter dat de omstan-

digheden waarin de verschillende Legionella-soorten

zich vermeerderen niet hetzelfde zijn.“

Legionellabestrijding moet zich richten op de gevaarlijke soort

OndeRzOekstheMA’s: Gezond water

“Voor partijen die zich bezighouden metlegionellapneumonie, ook wel veteranenziekte

genoemd, was 2009 een bijzonder jaar”, vertelt Van der Kooij. “Zo werd de uitbraak van

veteranenziekte herdacht die tien jaar geleden in Bovenkarspel plaatsvond en waarbij

ruim dertig mensen overleden. Sinds die tijd is er veel onderzoek gedaan naar Legionella

en zijn de nodige vorderingen geboekt.

“The diagnosis and registration of cases for

example has improved, and a lot more attention is

being paid to prevention. However, we still don’t have

the problem completely under control,” that is Van der

Kooij’s firm conviction. Most legionella strains in water

installations seem relatively harmless: practically all

of the cases of the disease reported in the Netherlands

have been caused by Legionella pneumophila. The

presence of this dangerous bacterium can be quickly

demonstrated with a new method developed by KWR.

sources of contamination“As KWR, we are intensively involved in Legionella

research. We have, for instance, together with

Waterlaboratorium Noord, determined what kinds of

Legionella bacteria are present in water distribution

installations. Most of these are pretty harmless, like

Legionella anisa, which is frequently encountered. One

type that is certainly dangerous is Legionella pneu-

mophila. Of the approximately 3,500 reported cases

of the disease in the Netherlands, practically all were

caused by this organism. Fortunately, we only occa-

sionally come across this strain in water distribution

installations.”

Significant source“We have also carried out research into the presence

of Legionella pneumophila in cooling towers and in

surface water. We have found Legionella pneumophila

relatively often in buildings’ cooling installations –

like those for office air conditioning. About one third

of the 4,000 systems are contaminated, as opposed

to one percent in the case of the approximately

15,000 collective water distribution installations. So

that cooling towers are indeed a significant source.

We thus argue for more maintenance and manage-

ment to prevent growth of Legionella. Our Legionella

research shows that Legionella pneumophila hardly

appears in surface water. Apparently, these bacteria

cannot grow in it because of the water’s relatively low

temperature.” Only one of the 14 researched locations

showed high concentrations of the bacterium. In this

particular case, the effluent of a wastewater treat-

ment plant seemed to be the source.”

Break“On the basis of our findings, we advocate the specific

targeting of anti-Legionella measures on Legionella

pneumophila. This would constitute a break with the

current policy. Up until now, the assumption has in

fact been that installations that have Legionella anisa

are also ones in which L.pneumophila can multiply.

Our experience however tells us that the conditions in

which the different Legionella strains multiply are not

the same.”

The battle against Legionella has to target the dangerous strain

ReseARCh theMes: Healthy water

“For all those occupied with Legionella pneumonia, also known as legionnaires’ disease,

2009 was a special year,” says KWR’s microbiologist Van der Kooij. “It was the year that saw

the commemoration of the tenth anniversary of the outbreak of legionnaires’ disease in

Bovenkarspel, in which over 30 people died. Since that time a lot of research has been con-

ducted into Legionella and the necessary progress has been made.”

KWR 200912

nieuwe methode“De keuze om de bestrijding te concentreren op

de gevaarlijke Legionella-soort vereist natuurlijk

dat je deze soort specifiek kunt aantonen. Met de

methode die wij met Waterlaboratorium Noord

hebben ontwikkeld kan dat. Deze methode – de kwan-

titatieve polymerase kettingreactie, meestal Q-PCR

genoemd - begint net als andere analysemethoden met

het filtreren van het verdachte water. Vervolgens halen

we het DNA uit de bacteriën die achterblijven op het

filter. Daarna kunnen we met een speciale techniek een

kenmerkend deel van het DNA van Legionellapneumop-

hila vermenigvuldigen. Door gebruik te maken van een

stof die fluoresceert bij binding aan dit DNA wordt na

een aantal vermenigvuldigingsscycli zichtbaar licht

uitgestraald. Dit licht kunnen we meten en dan weten

we hoeveel DNA er is en dus hoeveel gevaarlijke bacte-

riën er in het water zitten”.

selectief en snelVan der Kooij vervolgt: “Het aantrekkelijke van deze

methode is de selectiviteit: je kunt er één specifieke

soort mee aantonen. Verder duurt de hele analyse

maar een paar uur. Dat is aanmerkelijk minder dan

bij traditionele kweekmethoden die al gauw ander-

halveweek vragen. We kunnen dus snel vaststellen of

verdacht water ook echt besmet is. Daarnaast blijkt

de methode ook heel geschikt voor onderzoek van

water waarin veel andere micro-organismen zitten,

zoals water in koeltorens en oppervlaktewater.”

new method“Making the choice of concentrating the battle against

the dangerous Legionella strain, naturally requires that

you be able to specifically demonstrate its presence.

The method that we have developed with Waterla-

boratorium Noord allows us to do this. The method

– the quantitative polymerase chain reaction, usually

referred to as Q-PCR – starts, just like other analysis

methods, with the filtration of the suspicious water.

We then remove the DNA from the bacteria remaining

behind in the filter. Then, using a special technique,

we can multiply a characteristic part of the Legionella

pneumophila DNA. By using a substance that fluo-

resces when bound to this DNA, visible light starts

radiating after a number of multiplication cycles. We

can measure this light, which permits us to know

how much DNA there is, and consequently how many

dangerous bacteria there are in the water.”

selective and fast“The attraction of this method,” Van der Kooij conti-

nues, “is the selectivity: it allows you to show the

presence of a single specific strain. Moreover, the

entire analysis only takes a couple of hours. This is

significantly less than is the case with traditional

culture methods, which can easily take ten days. We

can therefore rapidly ascertain whether the suspicious

water is really contaminated. Besides that, the method

also seems very suitable for the testing of water that

contains many other micro-organisms, such as water

from cooling towers and surface water.”

dick van der kooij: “With the new detection method we have developed with Waterlaboratorium Noord, we can specifically detect the bacteria of the dangerous strains.”

13

Met een massaspectrometer kun je de verschil-

lende stoffen in een monster detecteren. Het apparaat

maakt er eerst ionen van, versnelt die vervolgens en

laat ze daarna een bocht maken onder invloed van een

elektrisch veld. Zo worden ze “uit elkaar getrokken”

op basis van hun molecuulmassa. De Orbitrap-

massaspectrometer bij KWR doet dat zó precies en

robuust, dat je stoffen uit elkaar kunt halen die maar

0,001 atomaire massa-eenheid van elkaar verschillen.

Voor elke stof vind je zo een accuraat massagetal dat

overeenkomt met de optelsom van de gewichten van

alle atomen in het molecuul. Elke accurate massa

past maar bij een beperkt aantal stoffen – de verschil-

lende manieren waarop je de atomen aan elkaar kunt

koppelen. Door de gevonden stof te vergelijken met

die opties, kun je onbekende stoffen identificeren.

Van een liter naar een halve milliliterTon van Leerdam is gespecialiseerd in accurate

massabepaling. Intussen staat hij aan het hoofd van

een enthousiast team analisten die massaspectrome-

trisch onderzoek doen en zit hij steeds minder “aan

de knoppen”. In de afgelopen jaren heeft hij specifieke

methoden ontwikkeld voor wateronderzoek met

een massaspectrometer. “Daarbij is het de kunst om

alle stoffen uit een liter van een watermonster op te

lossen in een halve milliliter van een geschikt oplos-

middel.”

stresshormonen“Afgelopen jaar hebben we bijvoorbeeld gekeken

naar stoffen die hetzelfde effect vertonen als

lichaamseigen glucocorticoïden, de hormonen die

in de bijnierschors worden gemaakt, bijvoorbeeld

bij stress. Zulke stoffen worden veel als genees-

middel gebruikt, bijvoorbeeld om ontstekingen en

allergische reacties te onderdrukken. Water van de

Rijn bleek een – lage - glucocorticoïde-activiteit te

vertonen. Met de Orbitrap hebben wij onderzocht

welke stoffen in het water dat veroorzaken en of die

stoffen bijvoorbeeld ook in ziekenhuisafvalwater

voorkomen. Zo hebben we zes stoffen geïdentificeerd

die via de rioolwaterzuivering in lage concentraties

in rivierwater terechtkomen. Dankzij de Orbitrap

kunnen we echt lage concentraties van deze stoffen

opsporen, van maar circa 10 nanogram per liter

water.”

database opgebouwdIn de afgelopen jaren hebben Ton en zijn mensen een

bibliotheek opgebouwd van meetgegevens, en die

groeit almaar door. “We hebben gezocht naar bekende

en onbekende stoffen in allerlei soorten monsters:

grondwater, rivierwater, effluent uit de rioolwater-

zuivering én drinkwater. Alle accurate massa’s die

we daarbij tegenkwamen, zijn opgeslagen in een

database. Daarmee kunnen we verbanden afleiden en

de bron van een bepaalde vervuiling opsporen, vaak

nog voordat de precieze structuur ervan bekend is.

Met die kennis kun je verstandige beslissingen nemen

over ingrepen in de watercyclus en drinkwater-

zuivering. Mooi toch, als je zo kunt bijdragen aan

de kwaliteit van een eerste levensbehoefte.”


OndeRzOekstheMA’s: Gezond & vooruitstrevend water

With a mass spectrometer one can detect the

different substances in a sample. The apparatus

first produces the ions from the substances, then

accelerates them and subsequently makes them

curve under the influence of an electric field. In this

way, they are “picked apart” from each other on the

basis of their molecular mass. KWR’s Orbitrap mass

spectrometer does this in such a precise and robust

manner that one can pick apart substances that are

differentiated by only 0.001 atomic mass units. For

each substance one thus arrives at an accurate mass

number that matches the sum of the weights of all

the atoms in the molecule. Each mass number only

matches a limited number of substances – the diffe-

rent ways in which one can bind the atoms to each

other. By comparing the substance found with these

options, one can identify emerging substances.

From a litre to half a millilitreTon van Leerdam is a specialist in accurate mass

determination. Over the past few years he has

developed specific methods for carrying out water

research with a mass spectrometer. “The art of it

is to dissolve all substances from a litre of water

sample into half a millilitre of a suitable solvent.” In

the meantime, he heads up an enthusiastic team of

analysts who conduct mass spectrometry research,

while he is less and less “at the controls.”

stress hormones“Over last year we looked for example at substances

that exhibit the same effect as the body’s own gluco-

corticoids, the hormones that are produced by the

adrenal cortex, for example in response to stress. Such

substances are employed a great deal in medicine,

for instance as anti-inflammatories and to contain

allergic responses. Water from the Rhine revealed

a – low – level of corticoidal activity. Using the

Orbitrap we examined which substances in the water

caused this, and whether these substances also were

present in hospital wastewater for example. We

succeeded in identifying six substances that in low

concentrations reach the river water after sewage

treatment. Thanks to Orbitrap we can trace extremely

low concentrations of these substances, from only

approximately 10 nanogrammes per litre of water.”

database builtOver the past few years, Ton and his co-workers

have built up a library of measurement data, which

just keeps on growing. “We have looked for known

and unknown substances in all kinds of samples:

groundwater, river water, treated sewage water

and drinking water. All the accurate masses that we

encountered are saved in a database. This allows us

to draw connections and trace the source of a specific

pollution – frequently even before its precise structure

is known. With this knowledge one can make sensible

decisions regarding interventions in the water cycle

and in drinking water provision. It’s great when one

can make such a contribution to the quality of the

first of life’s needs.”

Identifying emerging substances using their accurate mass

ReseARCh theMes: Healthy & advanced water

KWR 200914


ton van Leerdam: “Thanks to the Orbitrap we can identify low concentrations of substances in water.”

15

KWR-onderzoeker Gertjan Zwolsman bestudeert

vooral de effecten van klimaatverandering op de

kwaliteit van het oppervlaktewater en het leven in

dat water: “We hebben bijvoorbeeld de gevolgen

onderzocht van langdurige droogteperioden op de

kwaliteit van het Maas- en Rijnwater. Daarvoor

hebben we gebruikgemaakt van gegevens uit 2006,

een jaar met een extreme zomer. Zo was juli 2006

de warmste maand in Nederland sinds het begin

van de metingen in 1706. Verder sneuvelden enkele

warmterecords zoals het etmaalgemiddelde en de

gemiddelde maximum- en minimumtemperaturen.

De maand kende twee hittegolven en was zeer droog.

Daarmee kan de zomer van 2006 een voorbeeld zijn

van toekomstige zomers als de klimaatverandering

doorzet.”

Lozingen“Door de droogte en hoge temperaturen namen de

afvoeren van de Maas en Rijn sterk af en verdubbelden

de concentraties chloride in de Rijn en de Maas. Ook

de gehaltes aan fluoride, bromide en sulfaat - stoffen

die relevant zijn voor drinkwaterproductie - liepen

fors op. Daarnaast steeg de concentratie micro-

verontreinigingen steeg sterk. De reden is dat bij

lagere afvoeren lozingen minder worden verdund.

Een ander effect was een forse stijging van de

gemiddelde watertemperatuur. In beide rivieren was

het water vrijwel de hele maand juli warmer dan 25°C.

Op 27 juli werd in de Rijn het maximum bereikt met

een temperatuur van 28°C.”

Grens overschreden“Dergelijke hoge watertemperaturen vormen een

bedreiging voor waterbedrijven die het oppervlak-

tewater direct gebruiken voor hun drinkwaterpro-

ductie. De wettelijk toegestane maximale tempera-

tuur van drinkwater ‘aan de tap’ bedraagt 25°C, en bij

warm oppervlaktewater is de kans aanzienlijk dat die

grens wordt overschreden. Verder is bij hogere tempe-

raturen van het drinkwater het risico van microbiële

infecties - denk aan Legionella - groter.”

zuurstofgehalteZwolsman vervolgt: “De hoge temperaturen van het

rivierwater leidden in 2006 tot een sterke algengroei.

Dat bleek niet alleen uit metingen van chlorofyl, maar

ook uit de grote dag/nachtfluctuaties in het zuurstof-

gehalte van het rivierwater. Overdag zorgt algengroei

voor een zuurstoftoename, terwijl de concentratie

zuurstof ‘s nachts juist daalt. In de Maas werden

’s nachts zulke lage zuurstofconcentraties bereikt,

dat het ecosysteem flink onder druk kwam te staan.

Zo kan tijdens warme zomers de waterkwaliteit

aanzienlijk verslechteren.”

Waterkringloop Collega-onderzoeker Flip Witte wijst op andere

effecten van klimaatverandering. Hij doet onderzoek

naar de wisselwerking tussen vegetatie en de water-

kringloop. “Nu valt in Nederland jaarlijks ongeveer

800 millimeter neerslag per vierkante meter, waarvan

circa 500 millimeter verdampt. De resterende 300

millimeter drijft het hele grondwatersysteem aan.

Door klimaatverandering kan dit sterk veranderen.


Het klimaat verandert. De zomers worden warmer en mogelijk droger, de winters natter en

milder. De gemiddelde temperatuur stijgt, er komen vaker extreme neerslaghoeveelheden

voor en ook de jaarlijkse hoeveelheid neerslag stijgt. KWR brengt in kaart wat de effecten

zijn van deze verandering op de waterkwaliteit en de natuur.

OndeRzOekstheMA’s: Duurzaam water

KWR researcher Gertjan Zwolsman primarily

studies the effects of climate change on the quality

of surface water and on the life forms it contains:

“For example, we researched the consequences of

long-term dry periods on the quality of the water in

the Meuse and the Rhine rivers. We made use of data

from 2006, a year which experienced an extreme

summer: July 2006 was the hottest month in the

Netherlands since measurements began to be taken

in 1706. Several other heat records were broken, such

as the average per twenty-four-hours, and the average

maximum and minimum temperatures. The month

experienced two heat waves and was very dry. The

summer of 2006 can therefore be taken as a model

of the summers in the future, as climate change

proceeds.”

discharged substances“Because of the drought and high temperatures, the

discharge of the Meuse and Rhine dropped sharply

and the concentrations of chloride in the rivers

doubled. The fluoride, bromide and sulphate content

– substances that are relevant for drinking water

production – also rose significantly. The concentra-

tion of micropollutants increased strongly too. The

explanation is that at low levels of river discharge

the discharged substances are not diluted as much.

Another effect was the sharp increase in the average

water temperature: the water in both rivers was

warmer than 25°C during practically the whole month

of July. On 27 July the maximum temperature of 28°C

was reached in the Rhine.”

exceeding the limit“Such high water temperatures constitute a threat

to water companies that directly use surface water

to produce drinking water. The legally acceptable

maximum temperature of drinking water ‘at the tap’

is 25°C, and when the surface water is warm there

is a good chance that this limit will be exceeded.

Furthermore, the risk of microbial infections – such

as Legionella – is greater at higher drinking water

temperatures.”

Oxygen content“The high temperatures of river water in 2006,”

Zwolsman continues, “led to a strong growth of algae.

This was shown not only in the chlorophyll measure-

ments, but also in the large day/night fluctuations in

the river water’s oxygen content. During the day the

algae growth causes an increase in oxygen, while,

at night, the oxygen concentration, on the contrary,

drops. In the Meuse such low levels of oxygen concen-

trations at night were reached that the ecosystem

came under a great deal of pressure. In this way, the

water quality can worsen considerably during warm

summers.”

WatercycleFellow researcher Flip Witte points to other effects of

climate change. He studies the interaction between

vegetation and the water cycle. “Currently, about 800

millimetres of precipitation per square meter fall in

the Netherlands every year. About 500 millimetres

of this evaporates and the remaining 300 millime-

tres drives the entire groundwater system. Climate

Determining the impact of climate change on water quality and nature

The climate is changing. The summers are becoming warmer and possibly drier, the winters

wetter and milder. Average temperature is rising, extreme levels of precipitation are occur-

ring more frequently, and annual precipitation levels are increasing. KWR is surveying what

the effects of these changes are on water quality and nature.

ReseARCh theMes: Sustainable water

KWR 200916

Als er bijvoorbeeld meer CO2 in de lucht komt, hoeven

planten hun huidmondjes overdag minder lang open

te doen. Daardoor zal de verdamping verminderen.

Langdurige droogteperioden kunnen eenzelfde effect

hebben. Zo zal bijvoorbeeld op droge zandgronden

het begroeide oppervlak kleiner worden, waardoor

de verdamping vermindert. Onze huidige hydrolo-

gische modellen kunnen zulke klimaateffecten niet

voorspellen, omdat ze geen rekening houden met dit

soort belangrijke aanpassingen van de vegetatie aan

het klimaat.”

schetskaart“In 2009 hebben we een verkennende studie gedaan

naar de effecten van een warmer en grilliger klimaat

op de natuur. Dat heeft geleid tot een schetskaart

waarop we aangeven wat er met de verschillende

typen natuur kan gebeuren. Zo gaan we ervan uit dat

natte ecosystemen die volledig afhankelijk zijn van

neerslag - denk aan natte heide, vennen en hoog-

veen - het moeilijk gaan krijgen. Met ons onderzoek

proberen we meer zekerheid te krijgen over wat

straks werkelijk zal gebeuren en te begrijpen welke

ecologische verbanden essentieel zijn.”


blauwe hoekje in foto linksonder nog weghalen

change can significantly alter this. For example, if the

air has more CO2 in it, plants will be able to maintain

their stomata open for a shorter period of time during

the day. This means that the evaporation will dimi-

nish. Long-term dry periods can have the same effect.

For example, the surface area of vegetation cover

on sandy soils will shrink, leading to a decrease in

evaporation. Our current hydrological models cannot

predict such effects of climate change, because they

don’t take into account this kind of important adap-

tation of the vegetation to the climate.”

Outline map“In 2009 we conducted an exploratory study of the

effects of a warmer and more capricious climate on

nature. This resulted in the production of an outline

map in which we indicate what can happen to diffe-

rent types of natural environments. Thus we assume

that wet ecosystems that are completely dependent

on precipitation – wet heath lands, fens, high moor

land for instance – will be in trouble. What we try to

do in our research is to acquire more certainty about

what will soon actually happen, and to understand

which ecological relationships are essential.”

Determining the impact of climate change on water quality and nature

Flip Witte (l) and Gertjan zwolsman(r): “We want to understand which ecological relationships are essential under climate change.”

17

In drinkwaternetten kan sediment neerslaan. Dat

is slecht voor de waterkwaliteit en kan bijvoorbeeld

leiden tot bruin water uit de kraan en vlekken in de

was. KWR heeft enkele jaren geleden ontwerpregels

opgesteld voor zelfreinigende netten: die zijn vertakt

(en niet vermaasd), hebben overal een eenduidige

stroomrichting en het water bereikt er overal mini-

maal eens per dag een snelheid van 0,4 m/s. Water-

bedrijven leggen hun nieuwe netten nu al zo aan. Als

alle netten in Nederland al zo uitgevoerd waren, zou

dat een kostenbesparing van twintig miljoen euro

per jaar opleveren - en veel minder overlast door bruin

water of noodzakelijke schoonmaakacties.

Waterafname voorspellenMirjam Blokker, onderzoeker Waterinfrastructuur bij

KWR: “Om een dergelijk leidingnet te kunnen

ontwerpen, heb je inzicht nodig in de drinkwater-

afname. Van elk afnamepunt in het net wil je weten

hoeveel water er op welke tijdstippen van de dag nodig

is. Aangezien leidingnetten worden aangelegd voordat

huizen en kantoren zelfs maar zijn gebouwd, moet je

daarvoor uitgaan van een goede voorspelling.”

siMdeuMVoor die voorspelling heeft Mirjam het SIMDEUM-

model ontwikkeld. “SIMDEUM is een simulatie-

model voor afnamepatronen van watergebruikers.

SIMDEUM leidt dagpatronen af uit statistische

gegevens over de bewoners, hun dagbesteding en

mogelijke voorzieningen in woningen, zoals een

ouderwets toilet met een hoge stortbak of juist een

zuinig nieuw model met spoelonderbreker. Uit een

kansverdeling voor verschillende dagpatronen is dan

bijvoorbeeld af te leiden hoe groot de leidingen onder

de grond moeten worden om een zelfreinigend net te

bereiken. SIMDEUM hebben we geijkt aan gemeten

verbruikspatronen. Daarnaast hebben we het getest

door gecontroleerd op één plek een beetje zout aan

het leidingnet toe te voegen en vervolgens te meten

hoe snel dat zout zich verspreidt. SIMDEUM bleek dat

heel goed te voorspellen. ” In het afgelopen jaar heeft

Mirjam het model uitgebreid met simulaties voor

bijvoorbeeld kantoren, hotels en ziekenhuizen.

Waterbedrijven en binneninstallatie- bedrijvenMirjam heeft SIMDEUM-patronen toegepast in

twee veelgebruikte modelleringssystemen bij de

waterbedrijven: InfoWorks en SynerGEE. Zij helpt

waterbedrijven om SIMDEUM toe te passen op

hun eigen netten. Ook binneninstallatiebedrijven

gebruiken het, bijvoorbeeld om te bepalen welke

capaciteit warmwatertoestellen nodig is. “Voor mij

is dit de ideale combinatie: midden in de wetenschap

modellen ontwikkelen én met mensen uit de praktijk

aan de slag om ze toe te passen. Ik wil snappen hoe

iets werkt, maar ook merken dat het in de praktijk

iets oplevert – dat vind ik hier bij KWR.”

Accurate simulatiemodellen helpen leidingnetten schoon te houden

OndeRzOekstheMA’s: Efficient & gezond water

Sediment can settle in drinking water networks.

This is bad for water quality and can lead, for example,

to brown water flowing from the tap and stains in the

washing. A few years ago, KWR established design

rules for self-cleaning networks: they are branched

(and not meshed), they have a univocal flow direction

overall, and the water speed reaches, at a minimum,

0.4 m/s once a day overall. Water companies now lay

they new networks in this way. If all networks in the

Netherlands had followed these rules, this would have

produced a saving of twenty million euros annually –

and a lot less bother from brown water or washing.

Forecasting water demand“To design such distribution networks,” says Mirjam

Blokker, a water infrastructure researcher at KWR,

you need to have insight into the drinking water

demand. You want to know how much water is

required at each take up point in the network – and at

what time of the day. Since distribution networks are

laid before houses and offices have even been built,

you have to start out with a good forecast.”

siMdeuMTo have such a forecast, Mirjam developed the

SIMDEUM model. “SIMDEUM is a simulation model

for the demand patterns of water users. SIMDEUM

derives daily patterns from statistical data about the

inhabitants, their daytime activities and possible

facilities in the house - like an old-fashioned toilet

with a high cistern or rather a new model with a flush

interrupter. Using a distribution probability for diffe-

rent daily patterns, one can for instance deduce how

large the pipes under the ground have to be in order

to arrive at a self-cleaning network. We calibrated

SIMDEUM to measured use patterns. Then we tested

it by adding a little salt to the distribution network

at a particular spot, and then measured how fast that

salt spread. SIMDEUM was able to predict that very

well.” Over the past year, Mirjam extended the model

with simulations for offices, hotels and hospitals, for

example.

Water companies and interior installation companiesMirjam has applied SIMDEUM patterns to two model-

ling systems that are used a lot in water companies:

InfoWorks and SynerGEE. She helps water companies

apply SIMDEUM to their own networks. Interior

installation companies use it as well – for example, to

determine what the capacity of the hot-water appli-

ances needs to be. “For me, this is the ideal combi-

nation: to develop models in a scientific context and

to work with people on the practical side to apply

them. I want to understand how something works,

but I also want to see that it produces something in

practice – this I have here at KWR.”

Accurate simulation models help keep distribution networks clean

ReseARCh theMes: Efficient & healthy water

Mirjam Blokker: “The ideal combination:

to develop models in a scientific context

and to work with people on the practical

side to apply them.”

KWR 200918

In Nederland ligt ongeveer 240.000 kilometer

leidingen onder de grond voor het transport van

water: de ene helft voor aanvoer van drinkwater,

de andere voor afvoer van afvalwater. Distributie-

specialist George Mesman verdiept zich al 25 jaar in

deze leidingstelsels, die vooral bestaan uit gietijzer,

asbestcement, pvc en beton. Hij ondersteunt water-

bedrijven bij het ontwerpen van nieuwe leiding-

netten en bij het beoordelen van de conditie van hun

bestaande leidingnetten. Dat laatste doet hij ook

bij gemeenten en waterschappen. “Veel van deze

leidingen liggen al tientallen jaren onder de grond. Ze

staan voortdurend in contact met de bodem en met

het afval- of drinkwater dat ze transporteren en ze

reageren daarmee. Van binnen en van buiten kunnen

gietijzeren leidingen roesten en asbestcement

leidingen uitlogen.”

Door zulke veranderingen kan de effectieve wand-

dikte van buisdelen afnemen. George: “Lokale

omstandigheden bepalen hoeveel precies, dat kan

langs een leiding per meter variëren. Bij pvc buizen

verandert de wanddikte niet en heeft de omgeving

veel minder invloed, maar neemt de sterkte af met

de tijd. Hoe snel dat gaat hangt af van de initiële

eigenschappen van het pvc. Om zulke veranderingen

te meten, moeten buisdelen worden opgegraven en

getest. Dat is duur en geeft overlast, want de leiding

moet daarvoor uit bedrijf. Gelukkig komen er ook

steeds meer niet-destructieve technieken beschik-

baar, zoals georadar en ultrasone metingen voor

asbestcement en gietijzeren leidingen.”

KWR helpt leidingnetbeheerders om de resultaten van

diverse metingen te interpreteren en de conditie van

hun leidingen te bepalen. “Als je weet hoe zwaar een

leiding wordt belast, bijvoorbeeld door verkeer dat

erover rijdt, kun je berekenen welke minimale wand-

dikte of sterkte nodig is. Metingen vertellen je meer

over de restwanddikte of reststerkte en de kansen op

een breuk. Beide aspecten samen bepalen de conditie

van een leiding. Uit de combinatie van gegevens

maken waterbedrijven, gemeenten en

waterschappen de afweging wanneer en waar ze

leidingdelen preventief vervangen of wanneer en

waar ze pas vervangen bij een lekkage. Economi-

sche aspecten, overlast door werkzaamheden en de

mening van de consument spelen bij die afweging

een rol. Voor mij is het combineren van alle techni-

sche gegevens en het afwegen van economische en

maatschappelijke aspecten altijd weer een interes-

sante puzzel.”

OndeRzOekstheMA’s: Efficient & gezond water

Puzzelen aan de conditie van onzichtbare leidingen

There are in the Netherlands about 240,000 kilo-

metres of water mains under the ground: half for the

transport of drinking water, and the other half for the

transport of wastewater. For 25 years now, distribution

specialist George Mesman has conducted in-depth

studies of these water mains systems, which are made,

for the most part, of cast iron, asbestos cement, pvc and

concrete. He assists water companies in designing new

distribution networks and in assessing the condition of

their existing ones – he also does the latter for muni-

cipalities and waterboards. “Many of these mains,” he

says, “have been underground for decades now. They

are in constant contact with the ground and with the

drinking water or wastewater they transport – and

they react to this. From both the interior and exterior,

cast iron mains can rust while ones made of asbestos

cement can leach away.”

Such changes can reduce the effective wall thickness of

pipe parts. “Local circumstances will determine exactly

how much this happens,” George continues, “it’s some-

thing that can vary from one meter to another in a pipe.

In the case of pvc pipes, the wall thickness does not

change, and the environment exerts a lot less influence,

but the pipes do become weaker over time. How quickly

this happens depends on the initial characteristics of

the pvc. To measure such changes, pipe parts have to

be dug up and tested. That costs money and causes a

nuisance, because the pipes have to be withdrawn from

service for the testing. Fortunately, more and more non-

destructive techniques are also becoming available – for

instance, georadar and ultrasonic measurements for

asbestos cement and cast iron mains.”

KWR helps distribution network managers interpret

the results of various measurements and to establish

the condition of their mains. “If you know how heavy

the burden borne by the mains is – for example, because

traffic rolls over it – you can calculate the minimum wall

thickness or strength that is called for. Measurements

tell one more about the retained wall-thickness or

retained strength, and about the risks of a rupture. The

two elements jointly determine the condition of a

water main. On the basis of the combined data, water

companies, municipalities and waterboards reach a

decision as to when and at what spots they will preven-

tively replace parts of the mains; and where and when

they will only replace them in response to a leakage.

Economic aspects, the nuisance of the work activities,

and the opinion of the consumer all play a role in this

decision-making. To me, the combination of all the

technical data and the weighing of the economic and

social aspects always constitutes an interesting puzzle”.

ReseARCh theMes: Efficient & healthy water

Puzzling over the condition of invisible water mains

George Mesman: “Digging up pipes less frequently.”

19

“Nanotechnologie verovert de markt en ons

dagelijks leven,” zegt Jan Hofman, senior onder-

zoeker Waterbehandeling bij KWR. “Wateraf-

stotende, zelfreinigende ramen, allerlei schoon-

maakmiddelen, doorzichtige zonnebrandcrèmes

met beschermingsfactor 50: ze bevatten allemaal

nanodeeltjes. Zo noemen we stoffen die zodanig

zijn gemanipuleerd dat ze structuren bevatten met

minstens één dimensie kleiner dan 100 nanometer.”

Zijn collega Bas Hofs, onderzoeker Waterbehande-

ling, vult aan: “Nanodeeltjes zijn zó klein, dat een

groot deel van de atomen erin aan het oppervlak ligt.

Daardoor krijg je heel bijzondere eigenschappen,

die je vanuit de klassieke chemie niet kunt voor-

spellen. Dat betekent dat ook de systematiek voor

het afleiden van milieunormen voor ‘gewone’ stoffen

mogelijk niet voldoet voor nanodeeltjes – die kunnen

zich in het milieu immers heel anders gedragen dan

Nanodeeltjes in de watercyclus: opsporen, verwijderen, veilig toepassen

OndeRzOekstheMA’s: Vooruitstrevend water

“Nanotechnology is conquering the market and

our daily lives,” says Jan Hofman, Senior Researcher,

Water Treatment, at KWR. “Water-repelling, self-

cleaning windows, all kinds of cleaning products,

transparent sunscreens with a 50 protection factor:

they all contain nanoparticles. That’s the name we

give substances that are manipulated in such a

way that they contain structures that are at least

one dimension smaller than 100 nanometres.” His

colleague, Bas Hofs, Researcher, Water Treatment,

adds: “Nanoparticles are so small, that a large part of

their atoms lie on their surface. This gives them very

special characteristics, which you can’t predict on the

basis of classical chemistry. This also means that the

system used for setting environmental standards for

‘ordinary’ substances possibly won’t be sufficient for

nanoparticles – after all, nanoparticles can behave

very differently than do bulking agents in the

Nanoparticles in the water cycle: detection, removal and safe application

ReseARCh theMes: Advanced water

Bas hofs (r): “Nanoparticles have very special

characteristics, which you can’t predict

on the basis of classical chemistry.”

Jan hofman (l): “How does one introduce this new

technique responsibly into water purification?”

KWR 200920

bulkstoffen.” De Nederlandse regering heeft in 2009

besloten 125 miljoen euro uit het Fonds Economische

Structuurversterking te investeren in onderzoek naar

de kansen en bedreigingen van nanotechnologie.

KWR trekt hierbij het onderzoeksprogramma rond de

milieurisico’s van nanodeeltjes, en zal ook onderzoek

verrichten naar de kansen van nanotechnologie voor

waterzuivering.

FullerenenJan: “Bij KWR doen onze collega’s van Waterkwaliteit

en Gezondheid onderzoek naar de potentiële gevaren

van nanotechnologie. Zo is een analysemethode

ontwikkeld voor de aanwezigheid van fullerenen –

bolvormige ‘kooien’ van zestig koolstofatomen die

onder andere worden gebruikt om andere moleculen

in op te slaan en te transporteren, bijvoorbeeld

in geneesmiddelen. Met accurate massabepaling

(zie ook p. 14) zijn lage concentraties fullerenen en

hun omzettingsproducten gevoelig aan te tonen,

zelfs bij 5 nanogram per liter. Fullerenen of hun

omzettingsproducten zijn nog niet in oppervlakte-

water aangetroffen, mogelijk vanwege natuurlijke

afbraakprocessen of omdat ze aan elkaar ‘plakken’ en

neerslaan in slib.”

internationale samenwerkingVoor het nanotechnologie-onderzoek werkt KWR

internationaal samen met dertien andere water-

kennisinstituten binnen de Global Water Research

Coalition (GWRC) en met het wereldwijde netwerk

van professionals in de watersector, de International

Water Association (IWA). Jan is voorzitter van de IWA

specialistgroup op het gebied van nanotechnologie en

water. “Daar houden we ons bezig met potentiële risi-

co’s en hoe je nanomaterialen uit het waterige milieu

kunt verwijderen, maar ook met de mogelijkheden

om nanotechnologie toe te passen bij de behandeling

van afvalwater of drinkwater. Dat zijn de onder-

werpen die Bas en mij het meest aanspreken: wat

kun je er – veilig – mee dóén? Hoe zet je deze nieuwe

techniek verantwoord in voor waterzuivering?”

zelfreinigende membranenBas gaat enthousiast op die vraag in: “Op dit moment

bekijken we hoe we nanotechnologie kunnen

gebruiken om membraanvervuiling te bestrijden.

Om water te zuiveren worden nanofiltratiemem-

branen gebruikt. In die membranen zitten poriën

van nanoschaal, waar water wel doorheen kan, maar

andere stoffen niet. In de praktijk raken membranen

vaak vervuild en blijven deeltjes en stoffen aan het

oppervlak kleven en verstoppen de poriën. We willen

membranen onderzoeken waarop nano-zeolietdeel-

tjes zijn aangebracht. Zeolieten hebben een grote

affiniteit voor water, ze komen van nature voor in klei

en worden al langer in zuiveringsmethoden gebruikt.

Door de zeolietdeeltjes worden de membranen ook

hydrofieler. Zo blijft vuil er minder goed op zitten,

omdat het moet concurreren met het water dat langs

de membranen stroomt. Met waterbedrijf Evides

willen we testen of de membranen daardoor meer

“zelfreinigend” worden. Dat kan energie besparen,

omdat minder druk nodig is om het water door de

membranen te persen.”

kennis en voorlichtingNanotechnologie brengt de komende jaren nog heel

wat onderzoekswerk en discussie met zich mee. Jan:

“We moeten als maatschappij helder communiceren

over toepassing van nanotechnologie en de voor- en

nadelen goed afwegen, bij voorkeur samen met de

operators van de installaties en natuurlijk de consu-

menten die ermee te maken krijgen. Gefundeerde

kennis en goede voorlichting kunnen voorkomen

dat mensen onnodig bang worden voor ‘nano’. In de

praktijk gebruiken we actieve koolfilters om water

te zuiveren van onaangename stoffen. Die bevatten

koolstofdeeltjes met een heel groot inwendig opper-

vlak, waardoor relatief veel atomen aan het oppervlak

liggen - net als bij nanodeeltjes. Daar maken we al

tientallen jaren dankbaar gebruik van.”

Nanodeeltjes in de watercyclus: opsporen, verwijderen, veilig toepassen

environment.” In 2009, the Dutch government

decided to invest €125 million from the Economic

Structure Enhancing Fund (FES) into research on

the opportunities and threats presented by nano-

technology. KWR draws on this financing for the

research programme on the environmental risks of

nanoparticles, and will also carry out research into

the possibilities of applying nanotechnology in water

purification.

Fullerenes“Our KWR colleagues in Water Quality & Health are

studying the potential dangers of nanotechnology.

Thus they developed an analysis method to detect

the presence of fullerenes – spherical ‘cages’ with 60

carbon atoms, which, among other things, are used

to store and transport other molecules, in medicines

for instance. Using accurate mass determination (see

page 14) low concentrations of fullerenes and their

breakdown products can be sensitively detected –

even at levels of 5 nanogrammes per litre. Fullerenes

and their breakdown products have not yet been

found in surface water, possibly because of natural

degradation processes or because they ‘stick’ to each

other and settle in sediment.”

international collaborationFor the nanotechnology research, KWR collabo-

rates internationally with 13 other water knowledge

institutes within the Global Water Research Coalition

(GWRC) and with the International Water Association

(IWA), the worldwide network of water sector profes-

sionals. Jan is chairman of the IWA specialist group

on the area of nanotechnology and water. “We are

occupied in the group with potential risks, and with

how one can remove nanomaterials from wet envi-

ronments, but also with the possibility of applying

nanotechnology to the treatment of wastewater and

drinking water. Those are the subjects that Bas and

I are most drawn to: what can one – safely – do with

them! How does one introduce this new technique

responsibly into water purification?”

self-cleaning membranes“At the moment,” Bas adds enthusiastically, “we’re

researching how we can use nanotechnology to

fight membrane fouling. Nanofiltration membranes

are used to purify water. These membranes contain

nanoscale pores, which allow the passage of water

but not of other substances. In practice, membranes

often become fouled: particles and substances get

stuck on the surface and clog the pores. We want to

research membranes upon which nanozeolite parti-

cles have been incorporated. Zeolites have a great

affinity for water – they are found naturally in clay and

have long been used in purification methods. Because

of the zeolite particles the membranes become more

hydrophilic. As a result, the fouling doesn’t attach

itself as well since it has to compete with the water

that flows along the membranes. Together with

water company Evides, we want to test whether the

membranes in this way become ‘self-cleaning’. This

could save energy, because less pressure would be

needed to press the water through the membranes.”

knowledge and informationOver the next few years nanotechnology will elicit

much more research work and discussion. “As a

society,” says Jan, “we must communicate clearly

about the application of nanotechnology and weigh

its advantages and disadvantages well, preferably

with the operators of the installations and, naturally,

with the affected consumers. Well-founded research

and good information can prevent people from

becoming unnecessarily fearful of ‘nano’. In practice,

we use activated charcoal filters to purify water

of unpleasant substances. They contain charcoal

particles with a very large inner surface, which allows

relatively many atoms to lie on the surface – just as

occurs with nanoparticles. And we’ve been thankfully

making use of the filters for decades now.”

Nanoparticles in the water cycle: detection, removal and safe application

21

research

KWR 200922

research

23

BTO – Bedrijfstakonderzoek

voor de drinkwaterbedrijven

Een krachtige demonstratie van KWR’s

praktijkgerichte aanpak en intensieve

samenwerking met opdrachtgevers is het

bedrijfstakonderzoek BTO. Binnen dat onder-

zoeksprogramma bundelen negen Nederlandse

en twee geassocieerde Vlaamse waterbedrijven

en branchevereniging Vewin hun vragen, kunde

en onderzoeksinspanningen. Zij zijn vertegen-

woordigd in het College van Opdrachtgevers

(CvO), dat het collectieve onderzoeks-

programma aanstuurt en de BTO-onder-

zoeksvisie bepaalt, waaraan de ruim honderd

BTO-projecten worden getoetst. Deze visie

is gebaseerd op dezelfde thema’s als het KWR

Onderzoeksprogramma (zie p. 10): Gezond,

Duurzaam, Vooruitstrevend en Efficiënt water.

Deskundigen uit de deelnemende bedrijven

begeleiden het onderzoek via diverse expert-

groepen en via de programmabegeleidings-

commissies (PBC’s) van de zes onderzoeks-

programma’s binnen het BTO: Microbiologie,

Chemischewaterkwaliteit, Risicobeheerbronnen,

Waterbehandeling, Waterdistributie en Client21

(afrondende fase).

Daarnaast wordt multidisciplinair, thematisch

onderzoek gedaan naar Duurzaamveiligwater,

Biologischestabiliteit, WaterSafetyPlans,

NevenproductenUV/UV-oxidatie, Geo-informatie

voordewatersector, Klimaatverandering en

Nanotechnologie.

De jaarlijkse onderzoeksbijeenkomst van

het BTO op 18 november stond in het teken

van co-makership: de samenwerking tussen

KWR-onderzoekers en onderzoekers van de

waterbedrijven. Deze samenwerking levert niet

alleen een grote bijdrage aan de ontwikkeling

van onderzoeksresultaten, maar versterkt ook

de toepassing van deze onderzoeksresultaten in

de dagelijkse praktijk van de waterbedrijven. In

2009 werkten medewerkers van waterbedrijven

en KWR op 91 pilotlocaties samen aan (deel)

projecten van het BTO. De resultaten uit vijf

van die samenwerkingen werden tijdens

Opdrachtgevers bedrijfstakonderzoek BtO:• Brabant Water

• Dunea

• Evides

• PWN Waterleidingbedrijf Noord-Holland

• Vitens

• Waterbedrijf Groningen

• WML (Waterleidingmaatschappij Limburg)

• WMD (Waterleidingmaatschappij Drenthe)

• Waternet

• Pidpa (Provinciale en Intercommunale

Drinkwatermaatschappij der Provincie

Antwerpen)

• VMW (Vlaamse Maatschappij voor

Watervoorziening)

• Vewin

Op het snijvlak van samenleving, watersector en wetenschap vertalen de medewerkers

van KWR vragen uit de praktijk naar wetenschappelijke onderzoeksvragen. Zowel bij het

formuleren van de onderzoeksvragen als bij het onderzoek naar de antwoorden daarop

werken zij nauw samen met mensen uit de praktijk. Zo creëren zij de optimale rand-

voorwaarden om bruikbare oplossingen te ontwikkelen, die ook daadwerkelijk toepassing

vinden in de praktijk van de watersector. KWR verricht zijn onderzoek zowel binnen individuele

onderzoeksopdrachten als via grotere en meer publieke onderzoeksprogramma’s.

BTO-onderzoeksbijeenkomst

2009: “BTO, we maken het samen”

Onderzoek dat aansluit bij de praktijk

OndeRzOekspROGRAMMA’s

BTO – drinking water

companies’ joint research

programme BTO, the water sector research programme,

is a powerful demonstration of KWR’s water

practice-oriented approach and intensive col-

laboration with clients. Within this research

programme, nine Dutch and two associated

Flemish water companies, together with the

branch association Vewin, have pooled their

questions, skills and research efforts. They are

represented on the Board of Commissioners

(BoC), which governs the collective research

programme and sets the BTO research vision,

against which the approximately 100 research

projects are tested. This vision is based on

the same themes as those of KWR’s Research

Programme (see page 10): Healthy, Sustainable,

Advanced and Efficient water. Specialists from

the participating companies supervise the

research through various expert groups and via

the Programme Steering Committees (PSCs)

of the six research programmes within BTO:

Microbiology, Chemical Water Quality, Source

Risk Management, Water Treatment, Water

Distribution and Client 21 (in winding down

phase).

In addition, multidisciplinary, thematic

research is done into Sustainable Safe Water,

Biological Stability, Water Safety Plans, By-

products UV/UV oxidation, Geo-information

for the Water Sector, Climate Change and

Nanotechnology.

BTO research meeting 2009:

“BTO, we make it together”

BTO’s annual research meeting on 18 November

was dedicated to the theme of co-makership:

the collaboration between KWR researchers

and their counterparts in the water compa-

nies. This collaboration not only makes a great

contribution to the development of research

results, but also reinforces the application of

these research results in the daily activities of

the water companies. In 2009, staff members

of the water companies and of KWR collabora-

ted at 91 pilot locations on (partial)projects of

BTO. The results of five of these collaborations

Water company clients in BtO research programme:• Brabant Water

• Dunea

• Evides


• Vitens


• WML (Water Supply Company Limburg)

• WMD (Water Supply Company Drenthe)

• Waternet

• Pidpa (Provinciale en Intercommunale

Drinkwatermaatschappij der Provincie

Antwerpen)

• VMW (Vlaamse Maatschappij voor

Watervoorziening)

• Vewin

At the intersection of society, water sector and science, the staff at KWR translate questions

from water practice into scientific research questions. Both in the formulation of research

questions and in the research for answers to these, the staff work in close collaboration

with people from water practice. In this way, they create the optimal conditions in which

to develop usable solutions that also, in fact, find applications in the practices of the water

sector. KWR carries out its research both within individual research assignments as well as

via larger and more public research programmes.

Research that connects with water practice

ReseARCh pROGRAMMes

KWR 200924

de onderzoeksbijeenkomst in duopresentaties

toegelicht:

• Actieve-koolfiltratiealsbarrièretegen

micro-organismen - Trudy Suylen (Evides)

& Wim Hijnen (KWR)

• Multisensorplatform - Wouter van Delft

(Vitens) & Bram van der Gaag (KWR)

• Horizontaalgestuurdgeboordewinputten

(HDDW) - Patrick van der Wens (Brabant

Water) & Jan Willem Kooiman (KWR)

• EffectvanUV/H2O2oporganischemicro-

verontreinigingen - Karin Teunissen (Dunea)

& Roberta Hofman (KWR)

• CAVLAR:theorieenpraktijkvanafsluiter-

controle - Eddy Postmus (Waterbedrijf

Groningen) & Ilse Pieterse-Quirijns (KWR).

Andere interessante BTO-

onderzoeksresultaten 2009:

Er is een set methoden ontwikkeld waarmee

kan worden vastgesteld hoe effectief diverse

zuiveringstechnieken virussen zoals fagen

en adenovirussen verwijderen.

Er zijn diverse nieuwe kwantitatieve en

kwalitatieve moleculaire methoden voor

detectie en identificatie van micro-orga-

nismen beschikbaar gekomen.

De binnen het BTO ontwikkelde methode

voor kwantitatieve detectie van Legionella

pneumophila met de polymeraseketenreactie

(PCR) heeft de status gekregen van ontwerp

NEN (NEN 6254).

Er is een internationaal achtergronddocu-

ment gemaakt voor de Wereldgezondheids-

organisatie WHO over de risicoanalyse van

Cryptosporidium, ter ondersteuning van het

opstellen van WHO Guidelines for Drinking

Water Quality en Water Safety Plans.

ATP blijkt een goede indicator voor actieve

biomassa in water.

Met de waterlaboratoria is een NASBA-

methode ontwikkeld voor detectie van

E.colibinnen vier uur; deze methode wordt

inmiddels toegepast.

De relatie tussen de hardheid van drink-

water en hart- en vaatziekten is duidelijker

geworden.

Voor veertig nieuwe stoffen in de water-

cyclus zijn veilige grenswaarden afgeleid.

Leesmeer>Pilots binnen het BTO

Onderzoek dat aansluit bij de praktijk

were explained at the research meeting in the

following duo-presentations:

• Activatedcharcoalfiltrationasabarrieragainst

micro-organisms - Trudy Suylen (Evides)

& Wim Hijnen (KWR)

• Multisensorplatform - Wouter van Delft

(Vitens) & Bram van der Gaag (KWR)

• Horizontaldirectionaldrilledwells

(HDDW) - Patrick van der Wens (Brabant

Water) & Jan Willem Kooiman (KWR)

• EffectofUV/H2O2onorganicmicropollution -

Karin Teunissen (Dunea)

& Roberta Hofman (KWR)

• CAVLAR:theoryandpracticeofvalvecontrol -

Eddy Postmus (Waterbedrijf Groningen) &

Ilse Pieterse-Quirijns (KWR).

Other interesting BTO

research results in 2009:

A set of methods was developed to establish

the effectiveness of various purification

techniques in removing viruses, like phages

and adenoviruses.

Various new quantitative and qualitative

molecular methods for the detection and

identification of micro-organisms became

available.

The method, developed with BTO, for quan-

titative detection of Legionella pneumophila

using the polymerase chain reaction (PCR)

received the NEN design status (NEN 6254).

An international background-document was

drafted for the World Health Organisation

(WHO) about the risk analysis of Cryptospo-

ridium, to support the drawing up of WHO

Guidelines for Drinking Water and Water

Safety Plans.

ATP was shown to be a good indicator of

active biomass in water.

A NASBA method was developed, together

with water laboratories, for the detection

of E.coli within four hours – the method is

currently being applied.

The relation between the hardness of drin-

king water and heart and vascular disease

became clearer.

Safety limit values were established for 40

emerging substances in the water cycle.

Readmore>

Research that connects with water practice

BTO pilots

25

Literatuuronderzoek in samenwerking met

de GWRC heeft een prioritering opgeleverd

van onderzoek naar de risico’s van farmaceu-

tica die in de watercyclus voorkomen.

Onderzoek met RIVM, Het Waterlaborato-

rium en RIWA Rijn heeft laten zien dat de

aangetroffen concentraties geneesmiddelen

in de Rijn goed voorspelbaar zijn uit het

gebruik ervan in het Rijnstroomgebied. Van

de gebruikte farmaceutica komt tussen 1 en

70 % via de afvalwaterzuivering in de rivier

terecht (gemiddeld 25 %).

Het onderzoek naar earlywarning-systemen

heeft een prototype opgeleverd van een bac-

teriële biosensor voor detectie van atrazine.

Met de Orbitrap massaspectrometer zijn de

polaire probleemstoffen benzotriazolen en

benzothiazolen aangetoond in drinkwater.

Er is een fysische basis gelegd voor interpo-

latie van grondwaterstanden tussen waar-

nemingspunten.

Uit modellen voor de chloridebelasting van

de Rijn blijkt dat de zoutbelasting nog verder

omlaag moet.

Eisen aan de laagste grondwaterstanden

kunnen alleen gebiedspecifiek worden

geformuleerd. Zij zijn afhankelijk van

gebiedspecifieke factoren als bodemtype,

geohydrologie en peilbeheer.

Voorbehandeling met ionenwisseling in een

gefluïdiseerd bed (FIX) voor oxidatie kan

bijdragen aan de biologische stabiliteit van

water door NOM of deeltjes te verwijderen,

in een pilot in Weesperkarspel (Waternet)

daalde het NOM-gehalte met ongeveer

60 procent.

De aanpak van hormonen en genees-

middelen die de bronnen voor drinkwater

bereiken moet bij voorkeur brongericht

zijn. Met STOWA en Rioned is daarvoor het

nieuwe thematische BTO-project Dealing

withpharmaceuticalsindrinkingwater

productiongestart.

Toepassing van een plug flow reactor voor

UV-behandeling (DOPFR-UV) blijkt niet

tot minder vorming van het potentieel

carcinogene bromaat te leiden.

Luchtwaterspoeling bij spiraalgewonden

membraanelementen (AIRO) is effectief

voor het beheersen van zowel biofouling als

deeltjesvervuiling.

Literatuuronderzoek geeft aan dat polymere

membranen kunnen worden gemodificeerd

met nanodeeltjes, waardoor ze hydrofieler

worden, wat een twee tot drie keer hogere

flux en minder vervuiling kan opleveren.

Akoestische detectie kan waterleidingen

rond gebouwen beschermen tegen

(terroristische) inbreuken.

Door het aantal deeltjes in en de kwaliteit

van geproduceerd water aan te passen, zijn

sedimentvorming en bruin water in het

leidingnet te voorkomen.

Het afnamevoorspellingsmodel SIMDEUM

modelleert nu ook niet-huishoudelijk

waterverbruik effectief.

Casestudies hebben een stappenplan

opgeleverd voor het toepassen van GIS voor

analyses van leidingnetten.

Binnen het BTO is een Australisch model voor

opwerveling van sediment in leidingnet geijkt,

dit wordt gezamenlijk verder ontwikkeld.

Klanten van waterbedrijven willen vooral

dienstverlening zonder zorgen en efficiënte

communicatie.

Waterbedrijven kunnen hun innovaties

en nieuwe rollen het beste richten op

waterkwaliteit en milieu.

i Anne-Mathilde Hummelen,

[email protected]

DPW – Onderzoek voor

de duinwaterbedrijven

De drie duinwaterbedrijven maken gebruik

van infiltratie van oppervlaktewater in de

duinen bij de productie van drinkwater en

doen daarvoor gezamenlijk onderzoek. KWR

en Het Waterlaboratorium zijn de preferred

suppliers voor dit zogeheten DPW-onderzoek,

dat zijn naam dankt aan de eerste letters van de

bedrijfsnamen Dunea, PWN en Waternet.

In 2009 is de onderzoeksvisie voor DPW tijdens

een workshop vernieuwd en zijn voor elk

thema de belangrijkste kennisvragen voor de

komende jaren omschreven. Naast Bronnen,

Waterinfrastructuur, Waterzuivering en Water-

kwaliteit wordt in 2010 in een thema-overstij-

gende task force onderzocht wat de DPW-

bedrijven willen met de Langetermijnvisiewater-

keten: Wat speelt er? Wat is van belang voor de

DPW-bedrijven? Welke rol willen zij vervullen?

DPW-onderzoek in 2009 richtte zich onder

meer op:

• deeffectenvanrietininfiltratiepanden;

• degevolgenvanhetadviesvandeDeltacom-

missie(eind2008)opdezuivering,ecologieen

hydrologiebijDPW-bedrijven;

• eenminimodelvoordesuccessievanvegetatie

bijveranderendestandplaatsfactoren;

• betereleidingnetanalysesdoorkoppelingvan

hydraulischmodelSynerGEEmethetSIMDEUM-

modelvoorwaterafname;

• eendeeltjesvangerwaarinstorendedeeltjesin

hetleidingnetgecontroleerdzullenbezinken;

• ontstaaneneffectenvanzwerfstromenin

metalenwaterleidingenbijbijvoorbeeldspoor-

entramwegenofhoogspanningskabels;

• eenmethodeomwatermonstersvoor

biomonitoringteconcentreren;

• maatregelentegenAeromonas-groeivannetten.

Naast vier miniworkshops zijn in 2009 thema-

tische DPW-workshops gehouden over Klimaat

en Legionella.

i Dieuwke Voorhoeve,

[email protected]

A literature survey carried out jointly with

the GWRC produced a prioritisation of

research into the risks of pharmaceuticals

that occur in the water cycle.

Research conducted with RIVM, Het

Waterlaboratorium and RIWA Rijn, showed

that concentrations of medicines found in

the Rhine can be predicted on the basis of

their use in the Rhine basin area. Of the

pharmaceuticals used, between 1% and 70%

(an average of 25%) end up, via wastewater

treatment, in the Rhine river.

Research into early-warning systems

produced a prototype of a bacterial

biosensor for the detection of atrazine.

Using the Orbitrap mass spectrometer, the

polar problem substances benzotriazoles

and benzothiazoles were detected in

drinking water.

A physical basis was established for inter-

polation of groundwater levels between

observation points.

From models of the chloride loading of the

Rhine it was shown that the salt-loading

must be further reduced.

Requirements relating to the lowest ground-

water levels can only be formulated by area

– they are dependent on area-specific factors

like soil type, geohydrology and water-level

management.

Pre-treatment with ion exchange in a

fluidized bed (FIX) before oxidation can

contribute to the biological stability of

water by removing NOM particles: in a pilot

in Weesperkarspel (Waternet) the NOM

content dropped by about 60%.

Dealing with hormones and medicines that

reach the sources of drinking water must

preferably be source-directed. To this end,

with STOWA and Rioned, the new thematic

BTO project: “Dealing with pharmaceuticals

in drinking water production” was started.

Application of a plug-flow reactor before UV

treatment (DOPFR-UV) turned out not to

lead to a reduction in the formation of the

potential carcinogen bromate.

Air-water flushing for spiral-wound

membrane elements (AIRO) is effective for

the management of both bio-fouling and

particle fouling.

A literature survey indicated that polymer

membranes can be modified using nanopar-

ticles so that they become more hydrophilic,

which can result in a two-to-three-times

higher flux and reduced pollution.

Acoustic detection can protect water mains

around buildings from (terrorist) transgres-

sions.

By adapting the number of particles in, and

the quality of, the water produced, sediment

formation and brown water in the distribu-

tion network can be prevented.

The demand forecast model SIMDEUM now

also effectively models non-household water

use.

Case studies have led to a step-by-step plan

for the application of GIS for analyses of

distribution networks.

Within BTO, an Australian model is being

calibrated for the resuspension of sediment

in distribution networks, which will be

further jointly developed.

Water company customers want, above all,

a provision of service without worries and

efficient communication.

Water companies can best direct their inno-

vations and their new roles at water quality

and environment..

i Anne-Mathilde Hummelen,

[email protected]

DPW – Research for dune

water companies

The three dune water companies make use of

infiltration of surface water in the dunes in their

drinking water production; they also conduct

joint research into the area. KWR and Het

Waterlaboratorium are the preferred suppliers

for this so-called “DPW” research, which derives

its name from the first letters of the companies

involved: Dunea, PWN and Waternet.

In 2009, the research vision for DPW was

renewed during a workshop, and the most

important knowledge questions for the coming

years were described for each theme. Apart

from the themes of Sources,WaterInfrastructure,

WaterTreatment and WaterQuality, a theme-

transcending question will be studied by a task

force in 2010: namely, what are the desires of

the DPW companies concerning the Longer-term

VisionoftheWater-useCycle? What will matter?

What will be important for the DPW compa-

nies? What role do they want to play?

DPW-onderzoek in 2009 richtte zich onder

meer op:

• theeffectsofreedsininfiltrationinriver

sections;

• theconsequencesoftheDeltaCommittee’s

recommendation(late2008)ontreatment,

ecologyandhydrologyforDPWcompanies;

• amini-modelforthesuccessionofvegetation

withchangingsitefactors;

• improveddistributionnetworkanalysisby

connectingthehydraulicmodelSynerGEEwith

theSIMDEUMmodelforwaterdemand;

• aparticulatetrap,inwhichinterferingparti-

clesinthedistributionnetworkcansettleina

controlledmanner;

• originandeffectsofstraycurrentsonmetal

watermains,forexamplenearrail-andtram-

linesorhigh-tensioncables;

• amethodofconcentratingwatersamplesfor

bio-monitoring;

• measuresagainstAeromonasgrowthin

networks.

Apart from four mini-workshops, in 2009,

thematic DPW workshops took place on Climate

and Legionella.

i Dieuwke Voorhoeve,

[email protected]

KWR 200926

Onderzoeksprogramma

Industrie en Water (OPIW)

Via KWR Industrie & Water (KIW), dat deel

uitmaakt van de kennisgroep Watertechno-

logie, biedt KWR sinds 2004 gespecialiseerd

advies en onderzoek voor industriële afnemers

in bijvoorbeeld de (petro)chemie, papier,

voedingsmiddelen, zwembaden en textiel-

industrie. KIW levert hen onder andere exper-

tise over koelwater en ketelvoedingswater,

waterhergebruik, desinfectie, proceswater,

Legionellaen membraantechnologie. KIW doet

opdrachten voor individuele bedrijven en orga-

niseert netwerkgroepen voor de chemische en

voedingsmiddelenindustrie en de zwembad-

sector. Sinds 2006 is een belangrijke activiteit

van KIW het OnderzoeksprogrammaIndustrieen

Water(OPIW). In OPIW financieren circa

35 bedrijven gezamenlijk onderzoeksprojecten,

soms ook met overheidssubsidies. Samen

realiseren zij zo een belangrijk kennisplatform.

Enkele resultaten van het OPIW-programma

in 2009:

• binnenOPIW15iseennieuwescreeningstechniek

voorLegionellapneumophilaopbasisvanQ-PCR

technologietoepasbaargemaaktvoordepraktijk

vankoelwaterenproceswater;

• vanOPIW12–HandboekKoelwateriseenupdate

gemaakt;

• in2009zijndrienieuweOPIW-projectenvan

startgegaan:OPIW45-TOCverwijderinguit

procescondensaat;OPIW48-Alternatieve

conditioneringsmethodenvoorkoelwater,OPIW

50-Nieuwetechnologischeontwikkelingen

industriewater;

• in2009werdeninhetkadervanOPIWonder

meercursussenverzorgdophetgebiedvankoel-

water,hogedrukstoombereidingendemiwater.

i Danny Traksel,

[email protected]

Asellus – afvalwater,

riolering en de watercyclus

Asellus is een multi-client-onderzoekspro-

gramma, gericht op innovatie in de water-

cyclus, waarbij de integrale aspecten centraal

staan. Het programma is genoemd naar de

waterpissebed, een dier dat voorkomt in

gezonde wateromgevingen en organisch

materiaal afbreekt. In 2009 hebben de

Asellus-partners Waternet en WML, een Raad

van Participanten ingesteld. Deze heeft het

onderzoeksprogramma vastgesteld, met de

thema’s: ongewenste stoffen in de watercyclus,

klimaat & energie en hergebruik van water en

aanwezige stoffen. Veel onderzoeksvragen zijn

daarnaast terug te leiden naar dwarsverbanden

als water in de stad of water voor de landbouw.

Belangrijk aspect van Asellus is dat de verschil-

lende onderdelen van de watercyclus niet alleen

inhoudelijk bij elkaar worden gebracht. Dit

gebeurt ook via regionale of lokale samen-

werking tussen de partners: binnen Waternet,

het watercyclusbedrijf voor Amsterdam en

omgeving, door samenwerking tussen Brabant

Water en Waterschap De Dommel en door

partner WML, die samenwerkt met Water-

schapsbedrijf Limburg. Zo draagt Asellus bij aan

de realisatie van het Bestuursakkoord Water-

keten. Binnen KWR verzorgt vooral het team

Afvalwater en Hergebruik de uitvoering van

Asellus-projecten, in nauwe samenwerking met

de partners.

i Jan Hofman,

[email protected]

Funderend onderzoeks-

programma KWR

Een bijzondere plek wordt ingenomen door

een eigen onderzoeksprogramma van KWR.

Met instemming van de commissarissen en

de aandeelhouders van KWR wordt jaarlijks

een deel van het resultaat van KWR ingezet

voor dit funderende onderzoeksprogramma,

dat een belangrijke voedingsbodem biedt

voor de toegepaste onderzoeksprogramma’s.

In 2008 en 2009 bedroeg deze investering

500.000 euro per jaar. Dit eigen, funderende

programma omvat innovatieve onderzoeks-

projecten met een doorlooptijd van twee of vier

jaar, waarvoor promovendi en gepromoveerde

onderzoekers worden aangetrokken.

In 2009 zijn door de KWR-onderzoekers voor

dit programma 34 onderzoeksvoorstellen

ingediend; zeven van deze voorstellen zijn

gehonoreerd en van start gegaan.

Binnen de kennisgroep Watertechnologie

worden uitgevoerd:

• energiezuinigeproductievanhoogkwalitatief

watermetforwardosmosisuitdiverse(afval)

waterstromen;

• invloedvanbiofoulingopdeverwijderingvan

organischemicroverontreinigingenmetnano-

filtratie/reverseosmosis-membranen.

De kennisgroepen WaterkwaliteitenGezondheid

en Watertechnologie werken samen aan het

project:

• nieuweadsorbentiavoormonitoringen

verwijderingvanpolairestoffen.

Bij de kennisgroep WaterkwaliteitenGezondheid

wordt onderzoek gedaan naar:

• vertalingvaninvitrotoxiciteitdatanaar

gezondheidsrisico’svoordemens;

• gezondheidseffectenvannieuwestedelijke

waterconcepten.

De kennisgroep Watersystemen doet funderend

onderzoek naar:

• eenklimaat-enweersbestendigeverdampings-

modulevoorhydrologischemodellen;

• karterenvanbodemenvegetatiemetremote

sensing.

i Gertjan Medema,

[email protected].

Industry & Water Research

Programme (OPIW)

Through KWR Industry & Water (KIW), which

is part of the Water Technology Knowledge

Group, KWR has since 2004 offered specialist

advice and research to industrial clients in,

among others, the (petro)chemical, paper,

food, swimming pool and textile industries.

KIW provides them with expertise in areas that

include cooling water and boiler-feed water,

water reuse, disinfection, process water, Legio-

nella and membrane technology. KIW under-

takes commissions for individual companies

and organises network groups for the chemical

and food industries, and the swimming

pool sector. Since 2006, one of KIW’s most

important activities has been the Industry &

Water Research Programme (OPIW). In OPIW,

approximately 35 companies jointly finance

research projects, sometimes in combination

with government subsidies. Together they are

thus constructing an important knowledge

platform.

Here are some results of the OPIW programme

in 2009:

• OPIWproject15madeoperationalanewscree-

ningtechniqueforLegionellapneumophila,

basedonQ-PCRtechnology,forcoolingwater

andprocesswateractivities.

• OPIWproject12producedanupdateofHandboek

Koelwater[CoolingWaterManual].

• Threenewprojectsgotunderway:OPIW45,

TOCremovalfromprocesscondensate;OPIW

48,Alternativeconditioningmethodsforcooling

water;andOPIW50,Newtechnologicaldevelop-

mentsinindustrywater.

• WithintheOPIWframework,amongother

things,coursesweregivenintheareaofcooling

water,high-pressuresteampreparationand

demiwater.

i Danny Traksel,

[email protected]

Asellus - wastewater, sewerage

and the water cycle

Asellus is a multi-client research programme,

which is directed at innovation in the water

cycle with a particular focus on the inte-

grated aspects. The programme is named

after the water louse, an animal that is

present in healthy water environments and

degrades organic material. In 2009, Asellus

partners Waternet and WML set up a Council

of Participants, which established the

research programme containing the following

themes: undesirable substances in the water

cycle, climate & energy, and water reuse and

substances present. Many research ques-

tions furthermore derive from unexpected

connections, like those between water in the

city or water for agriculture. One important

feature of Asellus is that it brings together the

different parts of the water cycle, not only in

terms of content, but also through regional

or local collaborations between the partners:

within Waternet, the water cycle company

for Amsterdam and its surroundings; through

a collaboration between Brabant Water and

Waterboard De Dommel; and through Asellus

partner WML, which is working together with

Waterschapsbedrijf Limburg. In this way,

Asellus contributes to the realisation of the

Intergovernmental Agreement of the Water-

Chain. Within KWR, Asellus projects are prima-

rily taken care of by the Wastewater and Reuse

team who work in close collaboration with the

partners.

i Jan Hofman,

[email protected]

KWR’s basic research

programme

A special place is held by KWR’s own research

programme. Following agreement by the

institute’s supervisors and shareholders,

every year part of KWR’s revenues is set aside

for this basic research programme, which

offers an important seedbed for the applied

research programmes. In 2008 and 2009 this

amounted to €500,000 annually. This own,

basic programme encompasses innovative

research projects with durations of between

two and four years, for which doctoral students

and graduated researchers are brought in. In

2009, KWR researchers submitted 34 research

proposals for this programme; seven of these

proposals were approved and got under way.

Within the WaterTechnologyKnowledge Group

the projects being carried out are:

• Energy-efficientproductionofhigh-qualitywater

usingforwardosmosisfromvarious(waste)

waterstreams.

• Influenceofbio-foulingontheremovaloforganic

micropollutionwithnanofiltration/reverse

osmosismembranes.

The WaterQuality&Health and WaterTechnology

knowledge groups are collaborating on the

following project:

• Newadsorbentiaformonitoringandremovalof

polarsubstances.

In the WaterQuality&Health Knowledge Group,

research is being done on:

• Translationofinvitrotoxicitydataintohealth

risksforhumans.

• Healtheffectsofnewurbanwaterconcepts.

The Water Systems Knowledge Group is

carrying out basic research into:

• Aclimate-andweather-proofevaporation

moduleforhydraulicmodels.

• Soilandvegetationmappingusingremote

sensing.

i Gertjan Medema,

[email protected].

27

“Bacteriën zijn overal en het milieu selecteert:

de bacteriën die het best zijn aangepast aan hun

omgeving kunnen zich nu eenmaal het uitbundigst

voortplanten. Ook onder extreme condities.” Paul

van der Wielen spreekt uit ervaring. Voor hij bij KWR

begon als senior microbiologisch onderzoeker, deed hij

onderzoek naar bacteriën die uitstekend overleven in

extreme omstandigheden, zoals in diepzeezoutmeren

of in het maagdarmstelsel van kuikens. Onder zulke

extreme condities ontwikkelen zich micro-organismen

met bijzondere eigenschappen. Vindt hij zijn huidige

onderzoekswerk bij KWR dan niet tam? Bacteriën in

‘gewoon’ water? “Helemaal niet! Het geeft me veel

voldoening dat mijn wetenschappelijk werk hier wordt

toegepast bij de drinkwaterbereiding of afvalwater-

zuivering. Bovendien heb ik nog steeds te maken met

extreme micro-organismen. Bacteriën die afvalstoffen

afbreken zijn al bijzonder, maar als je extreme condities

zoekt, kijk dan eens naar drinkwaterleidingen. Daarin

stroomt heel schoon water, vrijwel zonder voedings-

stoffen. En toch zijn er bacteriën die daarin kunnen

leven. Die zijn niet kieskeurig en kunnen heel lage

concentraties voedingsstoffen efficiënt gebruiken. Als

ze de kans krijgen, groeien zulke micro-organismen

ook in het leidingnet.”

Biologisch stabiel waterOm die bacteriegroei te voorkomen, zoeken Paul

en zijn collega’s uit hoe je leidingwater biologisch

stabieler maakt, zodat er minder bacteriën in kunnen

groeien. Bijvoorbeeld door de hoeveelheid potentiële

voedingsstoffen nog verder te verlagen. Daarvoor

doen ze onder meer metingen met een biofilm-

monitor. Daarin stroomt het te onderzoeken water

langs een oppervlak waarop micro-organismen kunnen

groeien, net zoals in leidingnetten gebeurt. “Nu duurt

het vaak vijf maanden voor we een duidelijk beeld

hebben van de groei van bacteriën op het oppervlak dat

willen we sneller weten. Daarom werken we aan een

biofilmmonitor die beter contact maakt met het water

en sneller groei laat zien. Maar ook aan betere meet-

methodes voor afbreekbare voedingsstoffen, zoals

‘assimileerbaar organisch koolstof ’ of AOC.”

MonitorenHoe erg is het eigenlijk dat er soms minieme hoeveel-

heden bacteriën in leidingwater groeien? “Vaak

is dat onschadelijk, maar soms niet. De Legionella

pneumophila-bacterie kan geen kwaad als je hem

opdrinkt. Maar als je hem onder de douche inademt,

kun je veteranenziekte krijgen: longontsteking met

gevaarlijke complicaties. We moeten daarom altijd

waakzaam blijven tegen wat er in water kán groeien.

Wanneer bijvoorbeeld door klimaatverandering

vaker hogere temperaturen in het leidingnet gaan

voorkomen, zullen potentiële ziekteverwekkers die

bij hogere temperaturen goed groeien zich gaan

vermeerderen. Daarom gaan we tijdens de zomer van

2010 monitoren of deze ziekteverwekkers aanwezig

zijn in het gedistribueerde drinkwater.”

Extreme omstandigheden, extreme micro-organismen

OndeRzOekspROGRAMMA: BTO

“Bacteria are everywhere and the environment

does the selecting: those bacteria that are best

adapted to their environment can procreate the most

profusely – this is true under extreme conditions as

well.” Paul van der Wielen speaks from experience.

Before he began working at KWR as a senior microbi-

ology researcher, he conducted research into bacteria

that survive exceptionally well under extreme condi-

tions – like in deep-sea brine lakes or in the gastro-

intestinal tracts of chickens. Micro-organisms with

special characteristics develop under such extreme

conditions. Doesn’t he find his current research work

at KWR a little dull: studying bacteria in “ordinary”

water? “Absolutely not! It gives me great satisfaction

to know that my scientific work here is applied in

preparing drinking water or treating wastewater.

Moreover, I am still involved with extreme micro-

organisms. Bacteria that degrade waste materials are

already special, but if you’re looking for extreme

conditions, just look at drinking water mains. Very

clean water – practically devoid of nutrients – flows

through them. And, yet, there are bacteria that can

live there. They are not picky and can make efficient

use of very low levels of nutrients. If they get the

chance, such micro-organisms can also grow in the

distribution networks.”

Biologically stable waterTo prevent that bacterial growth, Paul and his

colleagues study how one can make mains water

more biologically stable, so that less bacteria can

grow in it. For example, by reducing the amount of

potential nutrients even further. That is why, among

other things, they take measurements using a biofilm

monitor. Water flows within the monitor along a

surface upon which micro-organisms can grow, just

as occurs in distribution networks. “Currently, it often

takes us up to five months to get a clear picture of the

growth of bacteria on the surface – we want to know

that faster. That’s why we are working on a biofilm

monitor that makes better contact with the water

and shows growth faster. But also on better measu-

rement methods for degradable nutrients, such as

‘assimilable organic carbon’ or AOC.”

MonitoringHow serious is it actually if sometimes minimal

amounts of bacteria can grow in mains water? “It is

often harmless, but sometimes not. The Legionella

pneumophila bacterium does you no harm if you

drink it. But if you inhale it under the shower, you can

get legionnaires’ disease: pneumonia with dangerous

complications. That’s why we have to always be on

the lookout for what might grow in water. When for

instance, because of climate change, higher tempe-

ratures occur more frequently in the distribution

network, potential pathogens that grow well in

warmer temperatures will multiply. In the summer

of 2010, therefore, we are going to monitor to see

whether these pathogens are present in the distri-

buted drinking water.”

Extreme conditions, extreme micro-organisms

ReseARCh pROGRAMMe: BTO

paul van der Wielen: “We have to always be on the

lookout for what might grow in water.”

KWR 200928

Nellie Slaats is bij KWR specialist in leiding-

materialen. Ze heeft zeventien jaar ervaring met het

effect van water op leidingmaterialen en andersom.

Naast onderzoeker is ze teamleider Waterinfrastruc-

tuur, projectmanager binnen Waterinfrastructuur

en programmacoördinator van de BTO-programma’s

Waterdistributie en Cliënt 21, die worden uitgevoerd

voor de drinkwaterbedrijven. Met collega’s van KWR

en de Universiteit van Amsterdam is ze betrokken

bij het onderzoek naar de opwarming van de bodem

en de gevolgen daarvan voor de temperatuur in het

drinkwaterdistributienet. De temperatuur in dat net

wordt niet gereguleerd: drinkwater wordt gewonnen

uit oppervlaktewater en grondwater met zuiverings-

technieken die niets aan de begintemperatuur van het

water veranderen. Het komt daardoor meestal met een

temperatuur beneden 15°C in de leidingen terecht.

Maar wat gebeurt er tijdens langdurig hete zomers?

Drinkwater dat is gemaakt uit oppervlaktewater

heeft dan al voor de zuivering een hogere tempera-

tuur en ook de bodem warmt op. “Bij langdurig

zomerweer kunnen er in het leidingnet ‘hot spots’

ontstaan, waar de temperatuur van de bodem boven

25°C kan komen. Die ‘hot spots’ liggen vooral onder

asfalt en in zandgronden. Als het water dan ook

nog langer stil blijft staan op een warme plek in de

leiding, kan de watertemperatuur oplopen tot boven

de afgesproken grens van 25°C. De afgelopen tien jaar

zijn leidingnetten zo ontworpen dat weinig lange

verblijftijden optreden, maar in oudere netten kan

dat wel voorkomen. Daarom onderzoeken de micro-

biologen nu wat het effect is van hogere omgevings-

temperatuur op de temperatuur en de kwaliteit van

drinkwater.”

Ondergrondse kwaliteitsbewakingOndeRzOekspROGRAMMA: BTO

Nellie Slaats is a specialist in water mains materials

at KWR. She has 17 years’ experience in the effects of

water on mains materials and vice-versa. Apart from

her research activities, she is also Team Leader, Water

Infrastructure, project manager in Water Infrastruc-

ture, and programme coordinator of BTO’s Water

Distribution and Client 21 programmes, which are

conducted for the drinking water companies. With

colleagues from KWR and the University of Amsterdam,

she is involved in the research into soil warming and

its impact on the temperature in the drinking water

distribution network. The temperature in this network

is not regulated: drinking water is collected from

surface water and groundwater using purification

techniques, which in no way affect the initial tempe-

rature of the water. The result is that the water usually

ends up in the mains at a temperature under 15°C.

But what happens during long, hot summers? Drinking

water produced from surface water is already at a

higher temperature before purification, and the soil

also warms up. “During protracted summer weather,

‘hot spots’ can occur in the distribution network,

where soil temperatures over 25°C can occur. These hot

spots are primarily located under asphalt and in sandy

ground. If the water stays immobilised for a longer

time in a warm part of the mains, its temperature

can rise beyond the agreed limit of 25°C. Over the past

decade, distribution networks have been designed

in such a way that there are few instances of long

residence times, but these can indeed occur in older

networks. That is why the microbiologists today are

studying the effects of higher surrounding temperature

on the temperature and quality of drinking water.”

Underground quality surveillanceReseARCh pROGRAMMe: BTO

nellie slaats: “Over the past decade, distribution networks have been designed in such a way that residence times have become shorter.”

29

indicatieve normenIn 2009 werkte toxicoloog Merijn Schriks voor het

BTO aan een onderzoek naar vijftig nieuwe stoffen

in oppervlakte-, grond- en drinkwater, waaronder

geneesmiddelen, benzineadditieven, gewasbestrij-

dingsmiddelen en röntgencontrastmiddelen. Voor tien

van die stoffen waren er drinkwaternormen van onder

andere de World Health Organisation, voor de andere

veertig niet. Voor deze stoffen heeft hij veilige grens-

waarden afgeleid uit toxicologische literatuurgege-

vens. “De meeste stoffen bleken in zulke lage concen-

traties in water voor te komen, dat daarvan geen

gezondheidseffect te verwachten is. Hun concen-

traties blijven ruim onder de veilige grenswaarden,

die eveneens met een flinke veiligheidsmarge zijn

bepaald. Voor enkele stoffen zijn de indicatieve

normen vrij laag, hun concentratie in water moet

daarom goed in de gaten worden gehouden of gemo-

nitord. Dat zijn bijvoorbeeld benzeen, 1,4-dioxaan,

NDMA, carbamazepine en twee perfluorverbindingen.

Op deze manier weten we aan welke stoffen de water-

bedrijven prioriteit moeten geven.

Op zoek naar een specifieke stof…Pim de Voogt, principal scientist chemische water-

kwaliteit bij KWR en hoogleraar Milieuchemie aan de

Universiteit van Amsterdam: “Voor dat monitoren kun

je twee wegen bewandelen. Als je weet welke stoffen

je zoekt, kun je chemische analysemethoden ontwik-

kelen en uitvoeren om de concentraties van die

specifieke stoffen te meten. Samen met het RIVM en

het Trimbosinstituut doen we nu bijvoorbeeld onder-

zoek naar restanten van drugs in grond- en opper-

vlaktewatermonsters uit Nederland. Onderzoekers

in Antwerpen en het Spaanse Castillon ontwikkelen

tegelijkertijd hun eigen methoden daarvoor en doen

daarmee metingen aan dezelfde watermonsters. Zo

krijgen we diverse, onafhankelijke methoden om de

aanwezigheid van drugs aan te tonen. In Nederland

gebruiken we daarvoor onder andere onze accurate

massabepaling met de Orbitrap massaspectrometer.”

... of juist naar een effectMerijn: “De tweede weg is om niet naar specifieke

stoffen te zoeken, maar naar effecten. We hebben

daarvoor steeds meer effectgerichte testen of bioas-

says tot onze beschikking en maken er steeds meer

bruikbaar voor toepassing op watermonsters. Met

commerciële bioassays kunnen we bijvoorbeeld

diverse soorten hormonale activiteit opsporen:

oestrogeen, androgeen, progesteron, schildklier- en

bijnierschorshormoon. Andere biologische effecten

die we onderzoeken of willen onderzoeken zijn de

mutageniteit en teratogeniteit – ontstaan er dna-

veranderingen of misvormingen van een foetus – en

effecten op het immuunsysteem, de neurologie of

enzymsystemen. We willen graag een goed panel

van bioassays hebben om effecten op de menselijke

Emergingsubstances - op de uitkijk voor nieuwe stoffen of effecten

OndeRzOekspROGRAMMA: BTO & funderend

Emergingsubstances of ‘nieuwe stoffen’ zijn stoffen die nog niet eerder in water zijn aangetrof-

fen. Sommige omdat ze echt nieuw zijn in het aquatisch milieu, andere omdat ze nu pas met

nieuwe of verbeterde meetmethoden worden gemeten, maar al eerder voorkwamen. En soms

gaat het om nieuwe kennis over de effecten van al bekende stoffen op de gezondheid. De onder-

zoekers van KWR zijn erop gebrand om zulke stoffen of effecten vroeg te ontdekken. Zo kunnen

ze onderzoeken of ze een probleem kunnen vormen en of maatregelen noodzakelijk zijn.

indicative standardsIn 2009, toxicologist Merijn Schriks worked for BTO

on research into 50 emerging substances in surface

water, groundwater and drinking water – including

medicines, gasoline additives, plant protection agents

and x-ray contrast agents. For 10 of these substances

there existed drinking water standards – including

those of the WHO – but for the other 40 there were

none. For these latter substances, he derived safety

limit values from toxicological literature data. “Most

substances,” says Merijn, “seemed to be present in

such low concentrations in the water, that no impact

on health can be expected from them. Their concen-

trations remained way under the safety limit values,

which themselves are established incorporating

a significant safety margin. For some substances

the indicative standards are quite low, so that their

concentration in the water must be closely followed

or monitored. These include, for example, benzene,

1.4 dioxane, NDMA, carbamazepine and two perfluoro

compounds. In this way we know which substances

should be given priority by the water companies.”

Searching for a specific substance...“For this monitoring process,” says Pim de Voogt,

Principal Scientist, Chemical Water Quality at KWR

and professor of Environmental Chemistry at the

University of Amsterdam, “you can take two paths.

If you know what substances you’re looking for, you

can develop and apply chemical analysis methods

to measure the concentrations of that specific

substance. Together with RIVM and the Trimbos-

instituut, we are currently doing research into

residues of drugs in Dutch groundwater and surface

water samples. Researchers in Antwerp (Belgium)

and Castillón simultaneously developed their own

methods to do this, and they’re applying them to the

same samples. Thus we’ve got different, independent

methods to demonstrate the presence of drugs. In the

Netherlands we use, among others, accurate mass

determination with Orbitrap mass spectrometer.”

... or rather an effect“The second path,” Merijn continues, “does not entail

looking for specific substances, but for effects. For this,

we have at our disposal more and more effect-directed

tests, or bioassays, and we are making more and more

of them usable for applications on water samples. With

commercial bioassays we can trace, for example, diffe-

rent types of hormonal activity: oestrogen, androgen,

progesterone, thyroid and adrenal gland hormones.

Other biological effects that we research, or would like

to research, are the mutagenicity and teratogenicity

– do DNA changes or malformations occur in a foetus –

and the effects on the immune system, the neurology or

enzyme systems. We would like to have a good panel of

bioassays to be able to estimate the effects on human

health. Such tests further allow you to measure the

Emergingsubstances - on the lookout for new substances or effects

ReseARCh pROGRAMMe: BTO & Basic Research

Emerging substances, or “new substances”, are substances that have never before been found in

water. Some, because they are truly new in an aquatic environment, others, because, though previ-

ously present, they have only now been detected thanks to new or improved measurement methods.

And sometimes it is a question of new knowledge about the health effects of already known substan-

ces. KWR’s researchers are keen on discovering such substances or effects early. They can in this way

study whether the substances can present problems and whether measures need to be taken.

KWR 200930

gezondheid te kunnen inschatten. Met zulke tests

kun je bovendien meten wat het effect is van mengsels

van dergelijke stoffen. Het effect van een mengsel

van stoffen zou wel eens anders kunnen zijn dan

simpelweg een optelsom van individuele effecten.”

Pim: “Bovendien kunnen we, als we een effect vinden,

met geavanceerde methoden als de Orbitrap de identi-

teit ophelderen van de stof die dat effect veroorzaakt.”

Begrijpen van stofgedragBij zijn werk aan de UvA concentreert Pim zich sterk op

begrijpen waarom stoffen zich op een bepaalde manier

gedragen in water, sediment, bodem en organismen.

Bij KWR houden onderzoekers zich ook bezig met het

gedrag van stoffen in de bronnen voor drinkwater, bij

de zuivering, in het lichaam en de betekenis voor de

gezondheid. “Omdat het meestal om heel lage concen-

traties van stoffen in water gaat, denken mensen vaak

dat de effecten van wateropname te verwaarlozen zijn.

Maar vergis je niet: een mens consumeert circa twee

liter water per dag, dat is in massa het grootste deel

van ons dagelijkse dieet. En veel voedsel, zoals groente

of graan, heeft heel wat liters water gebruikt voordat

het bij ons op tafel staat. Bij elkaar opgeteld kunnen die

lage concentraties dus wel degelijk een effect hebben.”

Verantwoordelijkheid nemenMerijn kijkt vooral naar de toxicologische kant van

de kwestie: hoeveel effect is te veel effect – hoe laag

moeten concentraties blijven? Merijn: “Het principe

is natuurlijk: niet-natuurlijke stoffen horen niet thuis

in het water en in de natuur en mogen ook niet in

drinkwater terechtkomen. Maar doordat mensen

werken en consumeren, komen stoffen toch in het

waterrecht. De recente REACH-wetgeving in Europa

haalt de zeer persistente stoffen die zich stapelen in

het milieu eruit. Dit prikkelt tot introductie van beter

wateroplosbare stoffen, die vaak lastig zijn te verwij-

deren met waterbehandeling. We moeten er vanuit

gaan dat in grond- en oppervlaktewater vreemde,

nieuwe stoffen blijven opduiken. Onderzoek naar

emergingsubstances blijft dus hard nodig.”

de graalEigenlijk zijn beide onderzoekers op zoek naar een

soort heilige graal van de waterkwaliteit. Merijn:

“Het liefst willen we een panel van bioassays hebben

dat in één oogopslag laat zien op welke fysiologische

eindpunten een watermonster effect heeft – en ook

wat dat betekent voor de humane gezondheid. Het

zal nog wel een hele tijd duren voor een dergelijk

panel beschikbaar is. Samen met zeven internatio-

nale partners uit de Global Water Research Coalition

werken we al aan het valideren van een panel van

hormoonassays.”

effect of mixes of these kinds of substances. This could

be quite different from a simple adding up of the indivi-

dual effects.” Pim adds: “if we discover an effect, we can

use advanced methods like the Orbitrap to reveal the

identity of the substance behind the specific effect.”

understanding substance behaviourIn his work at the University of Amsterdam, Pim

focuses intensively on understanding why substances

behave in a particular manner in water, sediment,

soil and organisms. KWR researchers are also working

on the behaviour of substances in drinking water

sources, during water treatment, and in the body, as

well as on their behaviour’s significance for health.

“Since it is usually a matter of very low concentrations

of substances in water, people often think that the

effect of water intake is negligible. But don’t be fooled:

humans consume about two litres of water per day –

in terms of mass that is the largest component of our

daily diet. And a lot of foods – like vegetables or grains

– have made use of a great many litres of water before

they reach our plates. When you add it up, those low

concentrations can actually have a substantial effect.”

taking responsibilityMerijn looks mostly at the toxicological side of the

question: how much effect is too much effect – how

low should the concentrations remain? “The principle

is naturally: non-natural substances do not belong

in the water nor in nature, and should also not be

allowed to end up in drinking water,” he says. But

because humans work and consume, substances do

nevertheless end up in the water. The recent REACH

legislation in Europe withdraws the very persistent

substances which pile up in the environment. This

provides a stimulus to the introduction of better

water-soluble substances, which are frequently hard

to remove through water treatment. We have to

assume that foreign, emerging substances will

continue to turn up in groundwater and surface

water. Research into emerging substances therefore

remains very necessary.”

the grailActually, both researchers are in search of a kind

of holy grail of water quality. “What we would love

to have is a panel of bioassays that in a blink of an

eye would show us which physiological end-points

a water sample has an effect on – and also what

this means for human health. It will be a long time

before such a panel is available. But together with

seven international partners from the Global Water

Research Coalition, we’re already working on the

validation of a panel of hormone assays.”

Merijn schriks (l): “The principle is naturally: non-natural

substances do not belong in the water.”

pim de Voogt (r): “A lot of foods – like vegetables

or grains – have made use of a great many

litres of water before they reach our plates.”

31

Boeiend onderwerp“Natuurlijk wist ik dat promoveren naast mijn werk

veel energie en privétijd zou vragen. Toch heb ik voor

dit traject gekozen. Onder andere omdat ik veilig

drinkwater een belangrijk maatschappelijk thema vind

waaraan ik graag een bijdrage lever. Daarnaast doe ik

graag experimenteel onderzoek, zeker als de uitkom-

sten daarvan toepasbaar zijn in de praktijk. Verder vind

ik het gedrag van micro-organismen in verschillende

zuiveringsprocessen een boeiend onderwerp, omdat er

verschillende natuurwetenschappelijke kennisvelden

bij komen kijken. En als dit dan wetenschappelijk

wordt gewaardeerd, is dat heel bevredigend.”

indicatoren“Bij mijn onderzoek staat het gebruik van zogeheten

fecale indicatoren centraal. In de praktijk is het niet

mogelijk om alle ziekteverwekkende micro-orga-

nismen in drinkwater aan te tonen. Niet alleen omdat

er veel verschillende ziekteverwekkers zijn, maar ook

omdat de veiligheidsnormen streng zijn. Ze staan

bijvoorbeeld maar één virus toe in een hoeveelheid

drinkwater waarmee je een zwembad zou kunnen

vullen. Om dit soort praktische redenen werken we

met indicatoren, specifieke onschadelijke micro-orga-

nismen waarmee je de aanwezigheid van ziektever-

wekkers kunt aantonen. Voor mijn onderzoek ben ik

uitgegaan van twee indicatoren, E.coli en sporen van

sulfietreducerende Clostridia. Deze twee indicatoren

komen in een aanzienlijk hogere concentratie voor

dan de ‘bijbehorende’ ziekteverwekkers.”

Verwijderingsrendement“Het idee bij het gebruik van indicatoren is dat als

je meet welk percentage ervan door de zuivering uit

het ruwe water wordt verwijderd, je dit verwijde-

ringspercentage kunt vertalen naar de verwijdering

van de ziekteverwekkers. De gevoeligheid van E.

colibacteriën en Clostridia sporen voor desinfectie

is niet hetzelfde, waardoor deze indicatoren ons

wat vertellen over de verwijdering van verschillende

soorten ziekteverwekkers. Ik heb eerst gekeken of

ik de verwijderingsrendementen met historische

gegevens van drinkwaterbedrijven kon vaststellen.

Dat lukte voor de eerste zuiveringsstappen, maar niet

voor de stappen verderop in de keten. Na een aantal

zuiveringsstappen is de hoeveelheid indicatorbacte-

riën namelijk aanzienlijk kleiner, waardoor je ze met

de bestaande analysemethoden niet kunt aantonen.”

duizend liter“Om de gevoeligheid te vergroten heb ik de bestaande

methoden aangepast. Daarbij heb ik zoveel mogelijk

vastgehouden aan de bestaande praktijk. Bij deze

Verwijdering ziekteverwekkers onder de loep

OndeRzOekspROGRAMMA: BTO

Ziekteverwekkende micro-organismen komen in bronnen voor drinkwaterproductie voor.

Wim Hijnen heeft onderzocht op welke manier je kunt aantonen hoe goed de verschillende

zuiveringsstappen deze ziekteverwekkers verwijderen. In 2009 is hij op dit onderzoek

gepromoveerd. “Bij de afdeling Microbiologie werk ik al geruime tijd aan de microbio-

logische veiligheid van drinkwater”, vertelt Hijnen. “Een belangrijke vraag die ik daarbij

probeer te beantwoorden is hoe we kunnen kwantificeren of drinkwater veilig is. In 2004

heb ik met mijn leidinggevende besloten om op dit onderwerp te promoveren.”

exciting subject“Naturally, I realized that researching for a doctorate,

alongside my work, would consume a lot of energy

and private time. However I opted to follow this path.

Among other reasons, I did it because I feel drinking

water is an important social question, one that I’d like

to make a contribution to. I also enjoy doing expe-

rimental research, particularly if the results can be

applied in the water practice. Furthermore, I find the

behaviour of micro-organisms in different purification

processes an exciting subject because it involves a

variety of scientific fields. And if it is then scientifically

appreciated, it is very satisfying.”

indicators“The use of so-called ‘faecal’ indicators is central to

my research. In practice, it is not possible to show all

pathogenic micro-organisms in drinking water. Not

only because there are many different pathogens,

but also because the safety standards are strict. They

approve, for example, only a single virus in an amount

of water which you could fill a swimming pool with.

For this kind of practical reason we work with indi-

cators: specific, harmless micro-organisms through

which you can demonstrate the presence of pathogens.

For my research I started out with two indicators,

E.coli and spores of sulfite-reducing Clostridia. These

two indicators occur in considerably higher concentra-

tion than do the ‘corresponding’ pathogens”.

Removal performance“The idea behind using indicators is that when you

measure the percentage of indicators removed by

purification from the raw water, you can translate this

removal percentage into the percentage of pathogens

removed. The sensitivities of E.Coli bacteria and

Clostridia spores to disinfection differ, so that these

indicators tell us something about the removal of

various pathogen types. I first checked to see whether

I could establish removal performances using the

historical data from the drinking water companies.

This worked for the first purification steps, but not

for those further along the line. After a number of

purification steps, the amount of indicator bacteria

is considerably smaller, so that one can’t demonstrate

their presence using existing methods of analysis”.

thousand litres“In order to increase the sensitivity, I adapted the

current methods. In doing so, I stuck as much as

possible to existing practices. In this new method you

examine water samples of 100 to 1,000 litres instead

of the usual volume of 100 millilitres. This adaptation

allows you to show the presence of the indicators

Removing pathogens under the magnifying glass

ReseARCh pROGRAMMe: BTO

Pathogenic micro-organisms appear in sources of drinking water production. Wim Hijnen

has researched how one can demonstrate how well the different purification steps remove

these pathogens. In 2009, he earned his doctorate on the basis of this research. “I have been

working for quite some time now in the Microbiology department on the microbiological

safety of drinking water,” recounts Hijnen. “An important question that I am attempting to

answer there is how to quantify whether drinking water is safe. In 2004, together with my

supervisor, I decided to make this the subject of my thesis.”

KWR 200932

nieuwe methode onderzoek je een watermonster van

honderd tot duizend liter in plaats van het gangbare

volume van honderd milliliter. Door deze aanpassing

kun je de aanwezigheid van de indicatoren ook in

de laatste fase van de zuivering aantonen. Daarmee

ben je er nog niet. Je moet ook nog weten in hoeverre

je het verwijderingspercentage kunt vertalen naar

de verwijdering van de ziekteverwekkers. Om dat te

bepalen heb ik, samen met onderzoekers van water-

bedrijven en RIVM, doseerproeven gedaan met zowel

de indicatoren als de ziekteverwekkers. Daarbij heb ik

gekeken naar processen als desinfectie met ozon en

UV, langzame zandfiltratie en bodempassage.”

uitkomsten toegepast“De proeven hebben niet alleen geleid tot betrouw-

bare vertaalsleutels van de indicatoren naar de ziek-

teverwekkers. Ze laten ook zien dat je de uitkomsten

van een doseerproef alleen kunt vertalen naar een

praktijkproces als de omstandigheden daarvan zo veel

mogelijk overeenkomen met die van de proef. Waar

ik heel blij mee ben, is dat de drinkwaterbedrijven de

uitkomsten van mijn onderzoek inmiddels gebruiken

bij het toetsen van de microbiologische veiligheid van

hun drinkwater. Daar doe je het ten slotte voor.”

in the last purification phase as well. But you’re not

there yet. You also have to know to what degree you

can translate the removal percentages into percen-

tages of pathogens removed. To find this out, together

with researchers from water companies and RIVM, I

conducted dose tests with both the indicators as well

as the pathogens. In this, I looked at processes like

disinfection with ozone and UV, slow sand filtration

and ground passage.”

Results applied“The tests led not only to reliable translation keys from

the indicators to the pathogens. They also showed that

the results of a dose test can only translate into a prac-

tical process if the latter’s circumstances correspond as

much as possible to those of the test. What makes me

very happy is that the drinking water companies are,

in the meantime, applying the results of my research

in testing the microbiological safety of their drinking

water. That, after all, is why one does this.”

Wim hijnen: “I examine water samples of 100 to 1,000 litres instead of the usual volume of 100 millilitres.”

33

Zwemmen doen ze geen van beiden veel en

al helemaal niet in een zwembad. Toch houden ze

zich intensief bezig met zwembaden. Frank Oester-

holt als onderzoeker bij KWR en Wilfred Reinhold

als opdrachtgever bij het ministerie van VROM. “De

laatste jaren klagen personeel en bezoekers van

zwembaden geregeld over huid- en slijmvliesirrita-

ties”, vertelt Reinhold. “Welke stoffen precies deze

klachten veroorzaken is onbekend, maar duidelijk

is dat het gaat om chemische verbindingen die

ontstaan door een reactie tussen chloor en stoffen in

het water afkomstig van mensen - denk aan urine,

zonnebrandcrème en make-up - of van speelattri-

buten. Daarom hebben we KWR in 2006 gevraagd

onderzoek te doen naar alternatieve desinfectieme-

thoden, waarbij die chemische verbindingen niet of

veel beperkter ontstaan.”

kansrijke technieken Oesterholt: “We hebben vijf technieken gevonden

die een goede kans bieden op verbetering. Bij deze

technieken combineer je een klein beetje chloor met

andere desinfectietechnieken. Zonder chloor is het

namelijk erg lastig het huidige niveau van veiligheid

van zwembadwater te blijven garanderen. Voor prak-

tijkonderzoek met deze techniek hebben we in 2009

samen met vijf andere partijen een plan ontwikkeld.”

Randvoorwaarden beheersen“Uitgangspunten zijn dat het onderzoek plaatsvindt

in één zwembad en dat de technieken na elkaar

worden getest. Op die manier zijn de randvoor-

waarden het beste te beheersen. We stellen voor om

eerst te kijken bij welke vorm van chloordosering de

minste ongewenste bijproducten ontstaan. Vervol-

gens kan deze chloordosering worden gecombineerd

met de aanvullende desinfectietechnieken om de

werking van elke combinatie te bepalen.”

slimste manierBeiden hopen dat het onderzoek snel kan beginnen.

Volgens Reinhold is het echter nog niet zover: “We

moeten eerst nog een paar vragen beantwoorden.

Hoe kunnen we bijvoorbeeld de ongewenste bijpro-

ducten het beste meten en wat is de slimste manier

om het aantal mensen in het bad te registreren?

Verder moeten we de financiering van het onderzoek

- het gaat om ruim twee miljoen euro - nog regelen.

Gezien de voorgenomen bezuinigingen zal het minis-

terie dat bedrag niet kunnen opbrengen. Daarom

kijken we nu naar subsidiemogelijkheden.”

Veilig zwembadwater zonder vervelende bijwerkingen

OndeRzOekspROGRAMMA: OPIW

Bij de desinfectie van zwembadwater met chloor kunnen stoffen ontstaan die gezondheids-

klachten veroorzaken bij personeel en bezoekers van zwembaden. Andere desinfectie-

methoden zijn daarom gewenst. KWR heeft een onderzoeksplan ontwikkeld voor praktijk-

onderzoek naar kansrijke alternatieven.

Neither of them swims that much, and certainly

never in a swimming pool. Nevertheless they are

intensively occupied with swimming pools. Frank

Oesterholt as a researcher at KWR and Wilfred

Reinhold as the client from the Dutch Ministry of

Housing, Spatial Planning and the Environment

(VROM). “Over the past few years, swimming pool

personnel and visitors regularly complain about skin

and mucous membrane irritations,” recounts Rein-

hold. “Exactly which substances cause these problems

is not known, but it is clear that we’re dealing with

chemical compounds that arise through the reaction

between chlorine and substances in the water that

come from humans – for example, urine, sun-tan

lotion and make-up – or from recreational equipment.

That is why we asked KWR in 2006 to do research

into alternative disinfection methods, in which these

chemical compounds don’t arise, or do so to a much

lesser degree.”

promising techniques“We found five techniques that have a good chance of

improving the situation,” says Oesterholt. “In these

techniques one combines a little bit of chlorine with

other disinfection techniques. Without chlorine it

is actually very hard to continue guaranteeing the

current safety levels of swimming pool water. Before

undertaking the practical research into this technique,

we developed a plan with five other parties in 2009.”

Controlling parameters“We’re starting out with the assumption that the

research should be conducted in a single swimming

pool, and that the techniques should be tested one

after the other. In this way the parameters can be

controlled the best. We propose to first check what

form of chlorine dose produces the least quantity of

by-products. We can then combine this dose with

the supplementary disinfection techniques to then

determine the action of each combination.”

smartest mannerBoth men hope that the research can get underway

soon. According to Reinhold, they are not quite there

yet: “We have to answer a couple of questions first.

How can we, for example, best measure the undesi-

rable by-products, and what is the smartest manner

of registering the number of people in the pool. Also,

we still have to arrange the project’s financing – over

€2 million is involved. In light of the planned cut-

backs, the ministry will not be able to allocate that

amount. That’s why we’re now looking at subsidy

possibilities.”

Safe swimming pool water without irritating side-effects

ReseARCh pROGRAMMe: OPIW

When one disinfects swimming pool water with chlorine, substances can be created that

cause health complaints by pool personnel and users. Other disinfection methods are

therefore desirable. KWR has developed a research plan for practical research into

promising alternatives.

KWR 200934

Frank Oesterholt (r) and Wilfred Reinhold (l): “We’ve found five techniques that offer a good chance of reducing skin and mucous membrane irritations.”

Five promising techniques• Sodium hypochlorite and medium-pressure UV lamps

• Sodium hypochlorite and low-pressure UV lamps

• Salt electrolysis

• Sodium hypochlorite with ozone

• Sodium hypochlorite with coal powder.

35

BioreactorenKees heeft in 2009 een nieuw afvalwaterlaborato-

rium ingericht, met vier state of the art bioreactoren,

gekoppeld aan een geavanceerd computersysteem.

“In deze reactoren bestuderen we de huidige

processen in de afvalwaterzuivering en processen die

de zuivering duurzamer of energiezuiniger kunnen

maken. In hoeveelheden van twee tot zeven liter

bootsen we na wat in de praktijk in afvalwaterzuive-

ringen van tientallen kuubs gebeurt. Daarbij kunnen

we alle procesomstandigheden meten en bijstellen,

van de temperatuur tot het gehalte aan voedings-

stoffen en zouten, de zuurgraad of gasontwikkeling

- ook op afstand. ’s Avonds kan ik thuis via mijn laptop

nog snel controleren hoe de reactoren draaien.”

zeewater door de WCBinnen het funderend onderzoek van KWR (p. 27)

worden de reactoren bijvoorbeeld gebruikt om te

onderzoeken wat er gebeurt als je zeewater gebruikt

voor toiletspoeling in plaats van drinkwater.

“Het toilet spoelen met zeewater is duurzaam:

je hoeft bijna de helft minder drinkwater te maken

omdat je het niet meer door de WC spoelt. Geweldig,

want veel kust- en deltalocaties wereldwijd hebben

te weinig geschikt water voor drinkwaterproductie.

Met zeewater komt wel meer zout en sulfaat in het

riool, dat kan corrosieproblemen veroorzaken. Maar

met een slimme aanpak laten we micro-organismen

dit sulfaat pas bij de zuivering omzetten in water-

stofdisulfide. Daarbij wordt meteen organische

stof verwijderd. Andere micro-organismen kunnen

dat waterstofdisulfide vervolgens gebruiken bij de

omzetting van nitraat in stikstof. Uiteindelijk hoef

je op deze manier minder te beluchten en bespaar je

energie.”

Robuust en simpel Kees hoort bij het team Afvalwater en hergebruik, dat

onder meer het onderzoeksprogramma Asellus uitvoert

(pag. 27). Binnen Asellus wordt onder meer onderzocht

hoe je zoveel mogelijk organische stof uit afvalwater

haalt. Deze organische stof kan worden vergist tot

biogas. Ook forward osmosis wordt onderzocht: door

afvalwater via een speciaal membraan in contact te

brengen met een schone zoutoplossing, wordt het

water uit het afval naar het zout ‘getrokken’. Zo raakt

het vervuilingen kwijt en is het na ontzouting opnieuw

te gebruiken. Tegelijkertijd wordt het afvalwater verder

geconcentreerd: daardoor kun je de organische stof

beter benutten en nutriënten gemakkelijker terug-

winnen.

Werken met participanten uit de praktijk is verfris-

send, vindt Kees. “Praktijkmensen gaan voor robuust

Van afvalwater naar energie, grondstoffen en schoon water

OndeRzOekspROGRAMMA: Asellus

Tijdens zijn opleiding tot medisch microbioloog zag Kees Roest bacteriën en andere micro-

organismen vooral als gezondheidsrisico’s. Nu richt hij zich juist op samenwerking met

micro-organismen, specifiek de micro-organismen die ‘vuiligheid’ uit rioolwater halen.

Hij wil rioolwaterzuivering duurzamer maken door tegelijkertijd voedingsstoffen, water

en energie terug te winnen. De huidige rioolwaterzuiveringen leveren geen nieuwe

grondstoffen op en kósten juist energie.

BioreactorsIn 2009, Kees set up a new wastewater laboratory,

with four state-of-the-art bioreactors connected to

an advanced computer system. “In these reactors we

study the current processes used in wastewater treat-

ment, as well as processes that can render the treat-

ment more sustainable and energy-efficient. Using

quantities of two to seven litres we are able to imitate

what happens to tens of cubic metres in practice. In

this way we can measure and adjust (including remo-

tely) all process parameters, from the temperature to

the amount of raw nutrients and salts, to the acidity

or gas development. In the evening I can quickly check

how the reactors are running using my laptop.”

Seawater flushing the toiletAs part of KWR’s basic research (see page 27) we use

reactors, for instance, to study what would happen

if you were to flush toilets using sea water instead

of drinking water. Flushing toilets with seawater is

sustainable: you would need to produce almost half

as much drinking water because you wouldn’t be

flushing so much of it down the toilet. “This is great,”

says Kees, “because many coastal and delta locations

around the world have too little water suitable for

drinking water production. Using seawater does

mean that more salt and sulphate end up in the

sewerage, which can cause corrosion problems. But,

by using a smart approach, we can have micro-orga-

nisms transform this sulphate during treatment into

hydrogen disulphide. Thus organic matter is immedi-

ately removed. Other micro-organisms can then use

that hydrogen disulphide in the transformation of

nitrate into nitrogen. In the end, using this method

you need to aerate less and you thus save energy.”

Robust and simpleKees is part of the Wastewater and Reuse team

which, among others, carries out the Asellus

programme (see page 27). Asellus work includes

research into how one can extract as much organic

matter as possible from wastewater. This organic

matter can be fermented into biogas. Research is also

being done into forward osmosis: by bringing the

wastewater into contact with a clean salt-solution

via a special membrane, the water is “drawn” out of

the waste to the salt. Thus the pollution is removed

and, after desalination, ready to be reused. At the

same time the wastewater is further concentrated

– in this way you can better make use of the organic

matter and recover the nutrients more easily.

“It’s refreshing to work with people from the water

practice world,” notices Kees. “They go for what is

robust and simple – no unnecessary steps or reactors.

From wastewater to energy, raw materials and clean water

ReseARCh pROGRAMMe: Asellus

During his training to become a medical microbiologist, Kees Roest saw bacteria and

other micro-organisms primarily as a health risk. Now, however, his efforts are directed at

working with micro-organisms, specifically those that remove “filth” from sewage water.

He wants to make wastewater treatment more sustainable by simultaneously recovering

nutrients, water and energy. Current wastewater treatment yields no raw materials and

furthermore is costly in terms of energy.

KWR 200936

en simpel, geen onnodige stappen of reactoren. Boven-

dien brengen we in Asellus de regionale partners in de

watercyclus vaak letterlijk bij elkaar, zodat ze samen

meer efficiëntie kunnen bereiken. Dat stimuleert.”

energie“Efficiënter is ook een techniek als vergisting onder

hoge druk. Daarbij blijft het ontstane gas in de

reactor tot druk van wel 90 bar ontstaan. Het gas én

de opgebouwde druk kunnen worden gebruikt om

energie op te wekken.” Afvalwater? Kees Roest maakt

én krijgt er energie van!”

Moreover, in Asellus we include the regional water

cycle partners, often literally side by side, so that

they can jointly attain greater efficiency. That’s

stimulating.”

energy“A technique like fermentation under high pressure

is also more efficient. The gas created in the reactor

remains at 90 bars of pressure. The gas as well as the

built-up pressure can be used to generate energy.”

Wastewater: Kees Roest makes, and extracts, energy

from it!

kees Roest: “People from the water practice world go for what is robust and simple.”

37

“Hoge gehaltes aan NOM in de grondstof voor

drinkwater vormen geen levensgroot probleem”, zegt

Cornelissen. “NOM in drinkwater leidt bijvoorbeeld

niet tot gezondheidsproblemen. Toch is het gewenst

om de gehaltes tijdens het zuiveringsproces terug

te dringen. In de eerste plaats om geur- en kleur-

problemen te voorkomen. Daarnaast maken hoge

NOM-concentraties diverse zuiveringsstappen, zoals

ozonisatie en zuivering met actieve kool, ingewikkeld

en duur.”

kwelwaterDignum vult aan: “Het NOM-gehalte in water wordt

vooral bepaald door de bron. Dat kunnen wij goed

zien in onze twee drinkwaterzuiveringen. In de zuive-

ring Leiduin gebruiken we water uit de Amsterdamse

Waterleidingduinen als grondstof. Het betreft water

uit de Rijn dat we in de duinen infiltreren. De NOM-

gehaltes in dit water zijn laag. Dat is anders bij het

ruwe water waarvan we uitgaan bij onze zuivering

in Weesperkarspel. Hier gebruiken we kwelwater uit

de Utrechtse Heuvelrug dat in de Bethunepolder ten

noorden van Utrecht naar boven komt. Doordat dit

water een veenpakket passeert, is het rijk aan NOM.”

nagroei bacteriën“Voor het onderzoek hebben we eerst gekeken hoe de

NOM-verwijdering is in onze bestaande zuivering in

Weesperkarspel. Bij de ozonisatie breekt een aanzien-

lijk deel van het NOM af. Daardoor is er minder

ozon beschikbaar voor de desinfectie. Dat probleem

kunnen we opvangen door een hogere ozondosering,

maar daarmee zijn we er nog niet. De bijproducten

die ontstaan bij de NOM-afbraak - zogeheten assi-

mileerbare organische koolstoffen - kunnen namelijk

leiden tot nagroei van bacteriën. Deze afbraakpro-

ducten moeten we dus uit het water verwijderen. In

een van de latere zuiveringsstappen met actieve kool

gebeurt dat weliswaar, maar net als bij de ozonisatie

gaat de verwijdering van NOM daar ten koste van

het eigenlijke doel van deze zuiveringsstap. NOM

neemt de adsorptieplekken in die we eigenlijk willen

benutten voor de verwijdering van microverontreini-

gingen.”

Gefluïdiseerd bed Cornelissen: “Gezien deze negatieve effecten van

NOM op het zuiveringsproces zijn we gaan kijken of

we het organische materiaal in een vroeg stadium uit

het water kunnen halen. Al zoekende leek verwij-

dering met een ionenwisselaar met een zogeheten

gefluïdiseerd bed het meest kansrijk. Hierbij verwij-

deren positief geladen kunstharskorrels - die door de

geïnjecteerde waterstroom voortdurend in beweging

zijn - het negatief geladen NOM. Om een geschikt

ionenwisselaarshars te vinden voor het reinigen van

het ruwe water van Waternet zijn we in het labora-

torium begonnen met bekerglasproeven. Vervolgens

hebben we gekeken of de meest kansrijke harsen ook

goed werkten in een gefluïdiseerd bed. Daarna zijn

we met experimenten gestart in een grote proefin-

stallatie in Weesperkarspel, waarbij we als eerste

Goede NOM-verwijdering met innovatieve ionenwisselaar

OndeRzOekspROGRAMMA: OPW & BTO

Veel drinkwaterbedrijven kampen met een hoge concentratie aan natuurlijk organisch

materiaal (NOM) in hun ruwe water. Dat heeft onder meer negatieve gevolgen voor de

verschillende zuiveringsstappen. KWR doet samen met Waternet en de TU Delft onderzoek

naar NOM-verwijdering en ontwikkelde een nieuwe ionenwisselaar. Emile Cornelissen van

KWR en Marco Dignum van Waternet vertellen over het onderzoek.

“High content of NOM in the raw material for

drinking water does not constitute an enormous

problem,” says Cornelissen. “NOM in drinking

water does not for example cause health problems.

However it is desirable to reduce the content during

the purification process. In the first place, in order to

avoid odour and coloration problems. And secondly,

because high NOM concentrations render various

treatment steps – like ozonization and purification

using activated charcoal – complicated and costly.”

seepage water“The NOM content in water,” Dignum continues, “is

essentially a function of the water source. We see

that very clearly in our two drinking water puri-

fiers. In the one in Leiduin we use water from the

Amsterdam Waterleidingduinen as our raw material.

This is water from the Rhine which we infiltrate in the

dunes. The NOM content is very low in this water. The

case is different with the water we start with in our

purification at Weesperkarspel. Here we use seepage

water from the Utrecht Heuvelrug, which rises to the

surface in the Bethune polder to the north of Utrecht.

Because this water passes through a peat formation

it is rich in NOM.”

Bacterial aftergrowth“Before the research, we first took a look at the situ-

ation with NOM removal in our existing purification

at Weesperkarspel. A considerable part of the NOM

degrades during ozonization. This means there is less

ozone available for disinfection. We can deal with that

problem by increasing the ozone dose, but that does

not do the trick yet. The by-products resulting from

the NOM degradation – so-called ‘assimilable organic

carbons’ – can result in bacterial aftergrowth. We

therefore have to remove these products of degrada-

tion from the water. It is true that this occurs in one of

the later purification steps but, just as in the case of

ozonization, the removal of NOM occurs at the cost of

the actual objective of the specific purification step.

NOM occupies the adsorption spots which we actually

want to use for the removal of micropollutants.”

Fluidized bed “Given these negative effects of NOM on the purifica-

tion process,” says Cornelissen, “we looked at whether

we could remove the organic material in an early

stage from the water. While looking, it seemed to us

that removal with an ion exchanger with a so-called

‘fluidized bed’ seemed the most promising approach.

In this process, positively charged resin beads –

which an injected water stream keeps in continuous

movement – remove the negatively charged NOM. To

find a suitable ion exchange resin to clean Waternet’s

raw water we started in the laboratory with beaker

flask tests. We then checked to see whether the most

promising resins also worked well in a fluidized bed.

After that, we started the experiment in a large test

installation in Weesperkarspel, in which, to begin

with, we examined how much NOM we could remove

with the ion exchanger.”

Good NOM removal with innovative ion exchanger

ReseARCh pROGRAMMe: OPW & BTO

Many drinking water companies struggle with high concentrations of natural organic

matter (NOM) in their raw water. Among other things, this has negative consequences for

various steps in the treatment process. KWR, together with Waternet and Delft University of

Technology, conducts research into NOM removal and has developed a new ion exchanger.

KWR’s Emile Cornelissen and Marco Dignum of Waternet talk about the research.

KWR 200938

hebben onderzocht hoeveel NOM we met de ionen-

wisselaar kunnen verwijderen.”

Optimale afstemming“De resultaten van die experimenten zijn goed”,

vertelt Dignum. “Zo daalde het NOM-gehalte met

ongeveer vijftig procent, wat betekent dat we

uitkomen op de kwaliteit van het water in Leiduin.

Om te zien hoe de ionenwisselaar past binnen ons

hele zuiveringsproces hebben we vervolgens proeven

gedaan waarbij we achter de ionenwisselaar alle

nageschakelde zuiveringsstappen hebben gezet. Ook

met deze proeven behaalden we goede resultaten.

Bovendien hebben ze veel kennis opgeleverd over de

optimale afstemming tussen de ionenwisselaar en de

ozonisatiestap. We zijn er dan ook van overtuigd dat

NOM-verwijdering met de ionenwisselaar voor ons

en veel andere waterbedrijven technisch aantrekke-

lijk is. De komende tijd gaan we onderzoeken of het

ook financieel haalbaar is.”

Optimal calibration“The result of the experiments are good,” says

Dignum. “The NOM content dropped by around 50%,

which means that we attained the quality of the

water in Leiduin. To see how the ion exchanger fits

in with our overall purification process, we subse-

quently ran tests in which we placed all connected

purification steps after the ion exchanger. These tests

also produced good results. Moreover they gave us

a lot of knowledge about the optimal calibration

between the ion exchanger and the ozonization

step. We are therefore convinced that NOM removal

with the ion exchanger for us, and for many other

water companies, is technically attractive. In the

period ahead we will research whether it is financially

feasible as well.”

emile Cornelissen (l): “In the test installation in Weesperkarspel

we researched how much NOM we could remove with

ion exchangers.”

Marco dignum (r): “The NOM content

dropped by around 50%.”

39

Gezondheid en water, daar draait het om voor

Cindy de Jongh. Na haar studie Voeding engezondheid

werkte ze aan het voorspellen van contacteczeem en

daarna aan acute vergiftigingen. Slecht nieuws dus.

Bij KWR onderzoekt ze de chemische kwaliteit van

vooral drinkwater. “Het leuke daaraan is, dat ik nu

veel goed nieuws kan vertellen. Nederlands drink-

water heeft een hoge kwaliteit, zonder toegevoegde

chemische desinfectiemiddelen. En KWR staat

vooraan als het erom gaat kennis te ontwikkelen

die helpt die kwaliteit te bewaken en te behouden –

ook in de toekomst.”

De Jongh heeft in 2009 meegewerkt aan een uitge-

breide cohortstudie met de Universiteit Maastricht,

naar het verband tussen drinkwaterhardheid en

sterfte aan hart- en vaatziekten. “Voor de popu-

latie als geheel blijkt geen verband te bestaan

tussen calcium en magnesium in het drinkwater

en de sterfte aan hart- en vaatziekten. Maar bij een

subgroep mannen vonden we wel een relatie: mannen

die via hun voeding weinig magnesium binnenkrijgen,

hebben een kleinere kans om te sterven aan hart- en

vaatziekten als hun drinkwater meer dan 4 mg/liter

magnesium bevat. Drinkwater levert namelijk ook

een kleine bijdrage aan de dagelijkse hoeveelheid

magnesium die een mens nodig heeft om gezond te

blijven. De twee liter water die je gemiddeld per dag

gebruikt, leveren bij die concentratie evenveel als een

beker melk - of eens per week broccoli eten.”

Met deze cohortstudie is meer duidelijkheid gekomen

in de jarenlange discussie over de effecten van de

hardheid van drinkwater op het voorkomen van hart-

en vaatziekten.

Gezond water is goed nieuwsOndeRzOekspROGRAMMA: BTO

Health and water: that is what it is all about for

Cindy de Jongh. After her study, Food and health, she

worked on the prediction of contact eczema and then

on acute poisoning. All bad news then. At KWR she

researches the chemical quality of drinking water

primarily. “What’s fun about it is that I now feel I

can report a lot of good news. The drinking water in

the Netherlands is of high quality, without added

chemical disinfectants. And KWR is right up there

when it comes to developing knowledge that helps to

protect and maintain that quality – into the future as

well.”

In 2009, De Jongh participated in an extensive

cohort study with the University of Maastricht that

examined the connection between drinking water

hardness and mortality due to heart and vascular

disease. “For the population as a whole, there seems

to be little connection between calcium and magne-

sium in the drinking water and deaths from heart and

vascular disease. But in a sub-group of men we indeed

found a relationship: men who consume little magne-

sium in their food have a lower chance of dieing of

heart and vascular disease if their drinking water

contains more than 4 mg of magnesium per litre.

Drinking water actually also makes a small contribu-

tion to the daily magnesium intake that humans need

to remain healthy. The average of two litres of water

that you drink daily provide, in that concentration,

just as much as drinking a glass of milk or eating

broccoli once a week.”

With this cohort study more light has been shed on

the discussion that has been going on for years about

the effects of the hardness of drinking water on the

prevention of heart and vascular diseases.

Healthy water is good newsReseARCh pROGRAMMe: BTO

Cindy de Jongh: “Two litres of water daily provide as much magnesium as eating broccoli once a week.”

KWR 200940

Stel, het is 2030. Als het (elektrische) autootje van

het waterbedrijf de straat in rijdt, ziet de monteur

op zijn navigatiesysteem niet alleen in welke straat

hij is, maar ook welke leidingen en kabels er onder

de grond liggen, waar de afsluiters zitten en waar

hij precies een onderdeel moet vervangen. Bij het

uitstappen zet hij zijn augmented reality bril op:

daarmee ziet hij de gegevens uit zijn navigatie-

systeem op hun echte locatie geprojecteerd. Na de

reparatie geeft hij door wat hij gedaan heeft via zijn

navigatiesysteem: de volgende keer dat een monteur

van het waterbedrijf, het glasvezelnet of de riolering

de straat in rijdt, kan die precies zien welke werk-

zaamheden onze monteur vandaag heeft uitgevoerd

en wat voor bijzonderheden hij heeft aangetroffen.

Zover is het nog niet, maar de ontwikkelingen gaan

snel. Als het aan geoloog en GIS-specialist Bernard

Raterman ligt, komen er ook binnen de watersector

steeds meer efficiënte toepassingsmogelijkheden van

geo-informatiesystemen of GIS. “Bij GIS gaat het er

vooral om locatiespecifieke gegevens slim te combi-

neren. Wanneer de beschikbare gegevens over de

plek van leidingen onder de grond, de soort bodem,

bebouwing en de waterhuishouding voor een heel

gebied aan elkaar gekoppeld zijn, kun je daaruit veel

meer halen dan uit de losse databestanden alleen.

Alsof je op een hele stapel kaarten tegelijk kijkt.” De

truc is echter te zorgen dat die verschillende gege-

vensbestanden ook effectief aan elkaar te koppelen

zijn. “Daarvoor moet je je systemen slim kiezen en op

elkaar afstemmen – en dus de ontwikkelingen in GIS

goed bijhouden. Dat is een deel van mijn werk.”

Rond de tafelDaarnaast brengt Bernard vertegen-

woordigers van de watersector en onderzoekers

bij elkaar om informatie te delen en ze te laten

ontdekken hoe ze meer halen uit GIS-gegevens. Zo

verbindt hij niet alleen databestanden met elkaar,

maar ook mensen en sectoren. Hij gebruikt daarbij

onder meer de GIS-tafel. “Dat is een krachtige

computer met een groot touchscreen. In de verticale

stand is het een beeldscherm, in de horizontale stand

een tafel waar je met een groep mensen omheen kunt

staan om elkaars informatie te delen en consequen-

ties van ingrepen te bekijken. Ook kun je informatie

combineren met GIS-informatie op internet, zoals

Google Maps of geodata-services. Bij KWR gebruiken

we hem nu vaak om GIS-gegevens te combineren met

de modellen die we hier ontwikkelen, bijvoorbeeld

voor de effecten van maatregelen in de waterhuishou-

ding op de natuur in een gebied. GIS is een krachtig

hulpmiddel om cijfermatige informatie meer inzich-

telijk en breed inzetbaar te maken.”

GIS brengt water en ondergrond scherper in beeld

OndeRzOekspROGRAMMA: BTO & funderend

Imagine: it is 2030. As the water company’s small

(electric) car turns into the street, the technician

can see on his navigation system not only what

street he is on, but also what mains and cables run

underground, where the valves are located and where

exactly he has to replace a part. As he gets out, he

puts on his augmented reality glasses: he can now see

his navigation system’s information projected at its

real location. After making the repair, he reports what

he has done through his navigation system: the next

time that a technician from the water, optical fibre

network or sewerage company turns up that street,

he will be able to see precisely what actions our

technician has taken today and what special circum-

stances he might have encountered.

We have not come that far yet, but things are deve-

loping fast. If it depends on GIS specialist Bernard

Raterman, the water sector will also see more and

more efficient application possibilities of geo-infor-

mation systems or GIS. “What GIS is most about is the

clever combination of location-specific information.

When the available information about the location of

mains underground, the soil type, the buildings, and

the water management for an entire area is connected

together, you can get a lot more from it than from the

separate data files on their own. It is as though you

were looking at a whole pile of maps at the same time.

But the trick is to ensure that the different data files

can also be effectively connected to each other. “This

requires being smart in selecting and tuning your

systems with each other – and thus keeping up well

with developments in GIS. That is one part of my work.”

Round the tableIn addition, Bernard brings together representatives

of the water sector and researchers to share informa-

tion, and to let them discover how they can extract

more from GIS information. Thus he not only connects

data files with each other, but also people and sectors.

In doing so, he uses the GIS table, among other

things. “It is a powerful computer with a large

touch screen. When in a vertical position it is a

screen, when horizontal, it is a table, around which a

group of people can gather to exchange each other’s

information and to examine the consequences of

taking actions. One can also combine information

with GIS information on the Internet, such as Google

Maps or geodata services. At KWR we now frequently

make use of it to combine GIS information with the

models that we develop in-house – for example, for

the impact of water management measures on the

natural environment in an area. GIS is a powerful tool

to strengthen the insight offered by numerical infor-

mation and make it more widely applicable.”

GIS sharpens our picture of water and the underground

ReseARCh pROGRAMMe: BTO & basic research

Bernard Raterman: “GIS is a powerful tool to make

spatial information more revealing and

broadly applicable.”

41

Europe

NorwaySpain

Germany

KWR 200942

Europe

PortugalThe Netherlands

43

Delft Cluster – infrastructuur

en water

Delft Cluster ontwikkelt en verspreidt inter-

disciplinaire en gevalideerde kennis voor de

grond-, weg en waterbouwsector. De focus van

Delft Cluster ligt op infrastructuur en water.

KWR en het BTO waren deelnemer aan meer-

dere Delft Cluster-projecten. Delft Cluster heeft

een bijdrage geleverd aan de ontwikkeling

van het RESPOND-model, een nieuw model

voor het in beeld brengen van de effecten,

kansen en risico’s van drinkwaterwinning. Ook

is een risicoanalysemodel ontwikkeld waarmee

bij langdurige hitte altijd drinkwater van de

hoogste kwaliteit gegarandeerd kan worden.

Waterbedrijven anticiperen met deze tool op

de risico’s die de waterkwaliteit verminderen

door bijvoorbeeld de innamestrategie aan te

passen. Een ander interessant product is een

model voor het voorspellen van het zoutgehalte

in het IJsselmeergebied bij klimaatverande-

ring. Hiermee kan de maximaal acceptabele

zoutbelasting van de Rijn worden ingeschat.

Daarnaast is veel kennis ontwikkeld op het

gebied van waterkwaliteit in het leidingnet

die toegepast wordt in nieuwe ontwerpen

voor leidingnetten en effectieve manieren van

schoonmaken van het leidingnet. Uiteindelijk

is ook een succesvol en prijswinnend promo-

tieonderzoek naar de werking van membranen

in de drinkwaterzuivering uitgevoerd, dat een

vervolg heeft gekregen in een prestigieuze

VENI-beurs aan de TU Delft. Diverse promovendi

hebben binnen dit traject onderzoek verricht in

dienst van of bij KWR. Delft Cluster is eind 2009

als kennisprogramma voor Deltavraagstukken

afgerond, een aantal promotietrajecten lopen

nog door. Zie ook www.delftcluster.nl

Deltares en PBL

Voor Deltares, het kennisinstituut voor

Deltatechnologie, en voor het Planbureau

voor de Leefomgeving deed KWR in 2009 een

verkennende studie naar de ecohydrologische

gevolgen van klimaatverandering. Dat resul-

teerde in een landelijke schetskaart waarop die

gevolgen zijn weergegeven. De resultaten zijn

opgenomen in de brochure ‘Klimaat-effectatlas’

van het Interprovinciaal Overleg (IPO) en

de brochure ‘De staat van het Klimaat 2009’

voor het Platform Communication of Climate

Change.

Ook ontwikkelde KWR in 2009 in opdracht

van Deltares een eenvoudige klimaatrobuuste

vegetatiemodule. Met dit instrument kunnen

beheerders en beleidsmakers natuurdoelen

plannen en beheren en bepalen of die natuur-

doelen haalbaar zijn onder externe invloeden,

zoals atmosferische depositie van stikstof en

fosfor en klimaatverandering. De module sluit

aan op het werk binnen het programma ‘Risi-

cobeheer Bronnen’ van het Bedrijfstakonder-

zoek voor de waterbedrijven BTO, waarbij niet

alleen wordt samengewerkt met de waterbe-

drijven binnen het BTO, maar ook met de Vrije

Universiteit Amsterdam, Universiteit Utrecht

en het Planbureau voor de Leefomgeving.

i Flip Witte,[email protected]

DWSI – vooruitzien met Dutch

Water Sector Intelligence

KWR faciliteert DWSI, een platform voor geza-

menlijke horizonscanning voor en door de héle

Nederlandse watersector. Een denktank die

trendanalyses en sociaal leren inzet voor het

ontwikkelen van nieuwe inzichten en respons-

strategieën. In DWSI participeren momenteel

21 organisaties uit de watersector.

Op de DWSI website zijn 15 trendalerts

verschenen, waarin voor de watersector

relevante maatschappelijke en technologi-

sche ontwikkelingen worden beschreven.

Een denktank met vertegenwoordigers van

alle participerende organisaties vertaalt deze

trends vervolgens door naar consequenties

voor de watersector. Kennisoverdracht vindt

plaats binnen deze denktanksessies en op een

trenddag in samenwerking met Waternetwerk,

waar DWSI zijn bevindingen ook deelt met een

breder publiek uit de watersector.

Naast de trenddag, met als onderwerp gloca-

lisering (“think global, act local”), heeft DWSI

in 2009 twee denktanksessies georganiseerd:

Nationale en internationale partners

KWR werkt samen met opdrachtgevers, samenwerkingsverbanden en kennispartners over

de hele wereld. Dit uitgebreide netwerk biedt het kennisinstituut de mogelijkheid op inter-

nationaal niveau hoogwaardig onderzoek te doen en een effectieve kennismakelaar te zijn.

Een aantal voorbeelden, in alfabetische volgorde:

Delft Cluster – infrastructure

and water

Delft Cluster develops and disseminates

validated knowledge for the soil, road and

hydraulics sector. Delft Cluster’s focus is

on infrastructure and water. KWR and BTO

participated in several Delft Cluster projects.

Delft Cluster contributed to the development

of the RESPOND model, a new model to reveal

the effects, opportunities and risks in drinking

water collection. A risk analysis model was

also developed whereby drinking water of

the highest quality can always be guaranteed

during extended heat spells. Using this tool,

water companies anticipate the threats that

can cause a decrease in water quality by, for

example, adjusting their collection strategy.

Another interesting product is a model to

predict the salt-content in the IJsselmeer

region because of climate change. This allows

for an estimation of the maximum acceptable

salt-loading in the Rhine. In addition, Delft

Cluster develops a lot of knowledge in the area

of water quality in the distribution network,

which is then applied in new network designs

and in effective ways of network cleaning.

Finally, it also carried out successful and prize-

winning doctoral research into the operation

of membranes in drinking water purification,

which received a follow-up thanks to a presti-

gious VENI scholarship at Delft University of

Technology. Various graduate students have,

within this framework, conducted research

in the service of, or at, KWR. In late 2009,

Delft Cluster was wound up as the knowledge

programme for Delta issues – a number of

graduate degrees are still being worked on.

See also www.delftcluster.nl

Deltares and PBL

In 2009, KWR carried out an exploratory study

into the eco-hydrological consequences of

climate change for Deltares, the Dutch Insti-

tute for Delta Technology, and for the Nether-

lands Environmental Assessment Agency (PBL).

This led to a national outline map showing

these consequences. The results are reproduced

in the brochure, “Klimaateffectatlas” [Climate-

impact Atlas], of the Association of the

Provinces of the Netherlands (IPO), and in the

brochure, “De staat van het Klimaat 2009” [The

state of the Climate 2009], for the Platform

Communication of Climate Change.

Also in a commission from Deltares, KWR

in 2009 developed a simple climate-robust

vegetation module. With this instrument,

managers and policy-makers can plan their

nature-related objectives, and manage and

determine whether these objectives are

attainable under external influences, such

as atmospheric deposition of nitrogen and

phosphorous, and climate change. The module

connects to the work within the “Sources Risk

Management” programme of BTO, the water

sector companies’ research programme, which

involves not only collaborations with the

water companies within BTO, but also with VU

University Amsterdam, Utrecht University and

the Netherlands Environmental Assessment

Agency.

i Flip Witte,

[email protected]

DWSI – looking ahead

with Dutch Water Sector

Intelligence KWR facilitates DWSI, a platform for joint

horizon-scanning by, and for, the entire water

sector in the Netherlands. It is a think-tank

that uses trend analysis and social learning for

the development of new insights and response

strategies. Currently 21 water sector organisati-

ons participate in DWSI.

On the DWSI website 15 trend alerts have been

issued, in which descriptions are given of

social and technological developments that

are relevant to the water sector. The think-

tank with representatives of all participating

organisations then translates these trends

in terms of their consequences for the water

sector. Knowledge transfer takes place in these

think-tank sessions, and on a “trend day” – in

collaboration with the Waternetwerk – when

DWSI shares its findings with a broader water

sector public as well.

National en international partners

KWR works together with clients, collaborations and knowledge partners over the whole

world. This extensive network offers the knowledge institute the opportunity of conducting

high-quality research at an international level, and of performing as an effective knowledge

broker. Here are a number of examples, in alphabetical order.

KWR 200944

“Kant en Nietzsche op een Waterfietsje” (over

sociaal leren en de langetermijnvisie op de

waterketen, met onder andere filosoof Rob

Wijnberg) en “Kredietcrisis” (met hoogleraar

economie Arnold Heertje). In de denktank-

sessies is vastgesteld hoe de ontwikkelingen

de watersector kunnen beïnvloeden en hoe een

mogelijke respons eruit zou kunnen zien: wat

kunnen we doen om risico’s te vermijden en

kansen te benutten?

deelnemers dWsi (begin 2010): • Brabant Water

• Dunea

• Grontmij

• Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden

• KWR Watercycle Research Institute

• Provincie Overijssel


• STOWA

• VEWIN

• Vitens


• Waterleiding Maatschappij Limburg

• Waternet

• Waternetwerk

• Waterschap Aa en Maas

• Waterschap Brabantse Delta

• Waterschap de Dommel

• Waterschap Rijn en IJssel

• Waterschap Velt en Vecht

• Wetsus

• Witteveen+Bos

i Jos Frijns,

[email protected]

HeliXeR creëert

unusual business

HeliXeR, gevestigd op de High Tech Campus

in Eindhoven, is een samenwerkingsverband

tussen Brabant Water, Waterschap de Dommel,

TNO, Philips en KWR.

HeliXeR creëert binnen de thema’s Waterenleef-

stijlen Waterenleefomgeving business opportu-

nities vanuit behoeftes en de belevingswereld

van eindgebruikers.

De deelnemende partijen hebben een mede-

werker beschikbaar gesteld, samen vormen zij

het HeliXeR-kernteam, onder leiding van de

van Philips afkomstige Ad Leenaars.

Irene Vloerbergh van KWR: “Wij signaleren

behoeftes in de markt en bekijken hoe we daar

op innovatieve wijze invulling aan kunnen

geven. De combinatie van de diverse kernteam-

leden en hun moederorganisaties (de HeliXeR-

partners) maakt ‘unusual business’ mogelijk;

business die voor de afzonderlijke partners niet

voor de hand ligt.”

Voorbeeldcases zijn de ‘coli-case’ en ‘functio-

neel water’. Voor de coli-case is een assessment

gedaan van een innovatieve, eenvoudige,

snelle methode om E.coli-bacteriën in (drink)

water op te sporen voor ontwikkelingslanden.

De waterbedrijven Brabant Water en Vitens

en de combinatie TNO-Deltares hebben deze

business case gekocht. Elke partij levert daar-

naast een bijdrage in de vorm van kennis en

capaciteit. Voor de case Functioneelwater wordt

momenteel onderzocht welke behoeften er in

de verschillende markten leven. Zieookwww.

helixer.nl.

i Irene Vloerbergh,

[email protected]

Holland Climate House

in Kopenhagen

Op initiatief van het FES programma Kennis

voorKlimaat richtte Nederland het Holland

Climate House in tijdens de Conference of

Parties (CoP15) die december 2009 in Kopen-

hagen plaatsvond. In het Holland Climate

House toonde Nederland wat het doet op het

gebied van mitigatie en adaptatie op het gebied

van klimaat en water. Gertjan Zwolsman van

KWR was inhoudelijk coördinator van een

Nederlands ‘side event’. Samen met drie Kennis

voorKlimaat- en WUR-medewerkers stelde hij

een programma samen met tal van presenta-

ties, discussies en ontmoetingen onder de titel

‘Science and experience in dealing with climate

change’.

De inhoudelijke bijdragen aan het side event

werden geleverd door onderzoeksinstituten,

ministeries, provincies, grote steden en water-

schappen. Vanuit KWR gaven Patrick Smeets

(Klimaat en gezondheid), Jan Hofman ( Klimaat

en stedelijk waterbeheer; Klimaat en zoetwa-

tervoorziening) en Matthijs Bonte (Opslag van

energie in bodem) een presentatie.

Gertjan Zwolsman: “Door de betrokkenheid

bij dit side event heeft KWR zijn intenties

op het gebied van klimaatonderzoek duide-

lijk gemaakt en positioneert het zich tussen

alle relevante kennisinstituten die zich met

klimaatverandering bezighouden.”

i Gertjan Zwolsman,

[email protected]

Besides the trend-day, in 2009 DWSI also orga-

nised two think-tank sessions under the banner

of “glocalisation” (“think global act local”) about

social learning and the long-term vision on

the water-use chain, with, among others, the

philosopher Rob Wijnberg; and “Credit crisis”,

with economics professor Arnold Heertje. The

think-tank sessions established how these

developments can influence the water sector,

and what form a possible response could take:

what can we do to avoid risks and make use of

opportunities?

dWsi participants (early 2010): • Brabant Water

• Dunea

• Grontmij

• Water Board De Stichtse Rijnlanden

• KWR Watercycle Research Institute

• Province of Overijssel


• STOWA

• VEWIN

• Vitens


• Water Supply Company Limburg

• Waternet

• Waternetwerk

• Waterboard Aa en Maas

• Waterboard Brabantse Delta

• Waterboard de Dommel

• Waterboard Rijn en IJssel

• Waterboard Velt en Vecht

• Wetsus

• Witteveen+Bos

i Jos Frijns,

[email protected]

HeliXeR creates unusual

business

HeliXeR, located at the High Tech Campus in

Eindhoven, is a collaboration between Brabant

Water, Waterboard de Dommel, TNO, Philips

and KWR.

HeliXeR creates business opportunities within

the themes of WaterandLifestyle and Waterand

LifeEnvironment, based on the needs and the life

environment of end-users.

The participating entities have each made a

staff member available, who together form the

HeliXeR core team, under the leadership of Ad

Leenaars from Philips.

Irene Vloerbergh, the KWR core team member,

observes that they “signal market needs and

examine how we can respond to them in an

innovative fashion. The combination of the

various core team members and their mother

organisations (the HeliXeR partners) renders

‘unusual business’ possible – that is, business

that isn’t evident to the partners separately”.

Business case examples here are the “coli case”

and “functional water”. For the coli case, an

assessment was made of an innovative, simple,

quick method of detecting E.coli bacteria for

developing countries. The water companies

Brabant Water and Vitens, and the TNO-

Deltares combination, purchased this business

case. Each party also makes a contribution

in the form of knowledge and capacity. For

the Functionalwatercase, research is currently

going on into the needs which exist in the

different markets. See alsowww.helixer.nl.

i Irene Vloerbergh,

[email protected]

Holland Climate House

in Copenhagen

Upon the initiative of the FES Knowledge for

Climate programme, the Netherlands set up

the Holland Climate House during the Confe-

rence of Parties (CoP15), which was held in

December 2009 in Copenhagen. In the Holland

Climate House the Netherlands showed what

it was doing in terms of mitigation and

adaptation in the areas of climate and water.

Gertjan Zwolsman of KWR was the content

coordinator of a Dutch “side event”.

Together with three KnowledgeforClimate

and WageningenUniversityResearchCentre

staff members, he set up a programme with

a number of presentations, discussions and

gatherings under the title of “Science and

experience in dealing with climate change.”

The content contributions to this side event

were provided by research institutes, govern-

ment ministries, provinces, large cities and

waterboards. KWR staff members who made

presentations were Patrick Smeets (“Climate

and health”), Jan Hofman (“Climate and urban

water management”, “Climate and fresh water

provisions”), and Matthijs Bonte (“Storing

energy in the ground”).

“In its involvement in this side event,” says

Gertjan Zwolsman, “KWR clearly expressed its

intentions in the area of climate research, and

positioned itself among all the relevant know-

ledge institutes that are occupied with climate

change”.

i Gertjan Zwolsman,

[email protected]

45

Kennis voor Klimaat

Het onderzoeksprogramma Kennis voor

Klimaat richt zich op kennisontwikkeling en de

toepassing van kennis om Nederland ‘climate

proof ’ te maken. Daarbij heeft het programma

de ambitie om de Nederlandse kwetsbaar-

heid om te zetten in een kans. Een kans om

Nederland klimaatbestendiger te maken en om

de bijbehorende kennis en ervaring te etaleren

ter versterking van het vestigingsklimaat en

de exportpositie op het gebied van water-

en deltatechnologie. Het onderzoek wordt

uitgevoerd in samenwerking met de regio’s

Rotterdam, Haaglanden, Schiphol, de Wadden-

zeeprovincies, partijen in de Zuidwestelijke

Delta en vele andere organisaties, zoals water-

schappen, gemeenten, landbouworganisaties

en natuurbeheerders. Zij hebben hun vragen in

het programma ingebracht en financieren mee.

Het totale onderzoekbudget kan oplopen tot

80 miljoen euro.

Kennisinstituten en onderzoeksgroepen zijn

gevraagd in consortiumverband een ‘pre-

proposal’ in te dienen voor één of meerdere

thema’s. KWR is vertegenwoordigd in vijf van

de in totaal acht winnende consortia. Maart

2010 start het onderzoek.

thema’s• Thema 2: Zoetwatervoorziening en water-

kwaliteit op nationaal en regionaal niveau

• Thema 3: Klimaatbestendige inrichting

landelijk gebied

• Thema 4: Klimaatbestendige inrichting

stedelijk gebied

• Thema 5: Infrastructuur en netwerken

• Thema 6: Verbetering klimaatprojecties en

modelinstrumentarium

i Gertjan Zwolsman,

[email protected]

KWR en RIVM: ETBE geen

bedreiging voor gezondheid

KWR en het Rijksinstituut voor Volksgezond-

heid en Milieu (RIVM) onderzochten in 2009

in opdracht van het ministerie van VROM of

het een probleem oplevert voor de drinkwa-

tervoorziening, dat steeds meer ethyl-tert-

butylether (ETBE) en methyl-tert-butylether

(MTBE) in het grond- en oppervlaktewater

komt. ETBE en MTBE worden als loodvervanger

aan benzine toegevoegd om te zorgen voor een

efficiëntere verbranding. Ze worden ook uit

bio-ethanol gemaakt en tellen in dat geval mee

als biobrandstof: volgens de Europese Richtlijn

Biobrandstoffen moeten vanaf 2010 alle brand-

stoffen voor minstens 5,75 % uit biobrandstof

bestaan.

Uit het onderzoek bleek dat het vóórkomen van

deze brandstoftoevoegingen in het Neder-

landse grondwater of oppervlaktewater geen

gezondheidsbedreiging vormt voor de drinkwa-

terwinning. Vergeleken met andere chemica-

liën zijn MTBE en vooral ETBE echter al bij lage

concentraties te ruiken en te proeven. Beide

verbindingen verplaatsen zich gemakkelijk

en breken niet snel af. Waterbedrijven zullen

zich vanwege smaak en geur dus wel moeten

inspannen om aanwezigheid van deze stoffen

in drinkwater te vermijden. Mede op basis van

dit onderzoek heeft het ministerie van VROM

een richtlijn uitgebracht over de toelaatbaar-

heid van ETBE en MTBE in waterwingebieden.

i Annemarie van Wezel,

[email protected]

Kennisinstituut KWR neemt mede namens

het onderzoeksprogramma BTO deel in TTIW

Wetsus, het nationale Technologisch Topin-

stituut Watertechnologie. TTIW Wetsus is

een multidisciplinair samenwerkingsver-

band tussen Nederlandse kennispartners en

commerciële marktpartijen, met een sterk

accent op scheidings- en biotechnologie. Het

TTIW-programma richt zich vooral op proofof

principle van innovatieve doorbraaktechnolo-

gieën voor (commerciële) toepassing op lange

termijn; partijen uit de praktijk brengen de

technologie vervolgens naar de markt.

KWR, TTIW en BTO werken samen aan twaalf

onderzoeksprojecten, verdeeld over de TTIW-

programmatafels GeavanceerdeSchoonwa-

tertechnologie, Sensoring, Waterdistributie en

InteractieNatuurlijkeSystemen; de betrokken

BTO-programma’s zijn ChemischeWaterkwaliteit,

Waterbehandeling, Waterdistributie en Risico-

beheerbronnen. Begin 2009 waren voor deze

samenwerking drie promovendi aan het werk

in vierjarige onderzoekstrajecten (op onder-

zoek naar respectievelijk chemische putver-

stopping, een toxiciteitsensor gebaseerd op

lichtgevende bacteriën en computational fluid

dynamics voor ontwerp van UV-reactoren).

In 2009 zijn nog vier nieuwe promovendi

gestart, zij doen onderzoek naar conditiebepa-

ling van het leidingnet, duurzame systemen

voor berging van water, hydrologische en

temperatuureffecten van toepassing van bode-

menergiesystemen en Zero Liquid Discharge.

Zie ook www.wetsus.nl.

i Jos Boere, [email protected] en

Gerard van den Berg, [email protected]

TTIW Wetsus – Topinstituut voor

duurzame watertechnologie

Knowledge for Climate

The Knowledge for Climate research programme

is directed at the development of knowledge

and the application of knowledge to make the

Netherlands climate-proof. In this, the program-

me’s ambition is to transform the vulnerability

of the Netherlands into an opportunity. An

opportunity to make the country more climate-

proof and to display the accompanying know-

ledge and experience, as a way of reinforcing the

investment attractiveness of the Netherlands

and of its export position in the field of water

and delta technology. The research is being

undertaken in collaboration with the regions of

Rotterdam, Haaglanden, Schiphol, the Wadden

Sea provinces, parties in the Zuidwestlijke Delta,

and many other organisations like waterboards,

municipalities, agricultural organisations and

nature managers. They have introduced their

questions into the programme and contribute

to the financing. The total research budget could

reach €80 million.

Knowledge institutes and research groups

were asked, as part of consortia, to submit a

pre-proposal for one or more themes. KWR is

represented in five of the total of eight winning

consortia. Research starts in March 2010.

Research themes• Theme 2: Fresh water supply on national and

regional level

• Theme 3: Climate adaptation for rural areas

• Theme 4: Climate adaptation for urban areas

• Theme 5: Infrastructure and networks

• Theme 6: High-quality climate projections.

i Gertjan Zwolsman,

[email protected]

KWR and RIVM:

ETBE no threat to health

KWR and the National Institute for Public

Health and the Environment (RIVM) in 2009 –

in a commission from the Ministry of Housing,

Spatial Planning and the Environment (VROM)

– researched whether the increasing amounts

of ethyl tertiary butyl ether (ETBE) and methyl

tertiary butyl ether (MTBE) present in ground-

water and surface water present a problem.

ETBE and MTBE are added to gasoline as lead

substitutes to ensure efficient combustion.

They are also produced from bio-ethanol and

therefore are regarded as biofuels – according

to the European Biofuels Directive, starting in

2010, all fuels must have a biofuel content of at

least 5.75%.

The research revealed that the presence of

these fuel additives in groundwater and surface

water in the Netherlands does not present a

health threat regarding drinking water collec-

tion. However, compared to other chemicals,

MTBE and particularly ETBE can be smelled and

tasted in low concentrations. Both compounds

move around easily and do not degrade quickly.

Because of the taste and smell issue, water

companies should indeed make and effort to

avoid the presence of these substances in drin-

king water. Partly on the basis of this research,

the ministry issued a directive concerning

the permissibility of ETBE and MTBE in water

collection areas.

i Annemarie van Wezel,

[email protected]

KWR participates, also on behalf of the BTO

research programme, in Wetsus, the national

Centre of Excellence for Sustainable Water

Technology. Wetsus is a multidisciplinary colla-

boration between Dutch knowledge partners

and commercial parties, which is strongly

centred on separation technology and biotech-

nology. The Wetsus programme is directed

principally at the “the proof in principle” of

innovative breakthrough technologies for

(commercial) applications over the long term;

the commercial partners then put the techno-

logy on the market.

KWR, Wetsus and BTO work together on twelve

research projects distributed among the

Wetsus programmes of AdvancedClean-Water

Technology, Sensoring, WaterDistribution and

NaturalSystemInteraction; the BTO programmes

involved are ChemicalWaterQuality, Water

Treatment, WaterDistribution and SourceRisk

Management. In early 2009, three doctoral

students were working on four-year research

paths, involving research on chemical well-

clogging, a toxicity sensor based on light-

emitting bacteria, and computational fluid

dynamics for the design of UV reactors.

In 2009, another four new doctoral students

started work, doing research on the deter-

mination of the condition of the distribution

network, sustainable systems for water

storage, hydraulic and temperature effects of

the application of geothermal energy systems,

and Zero Liquid Discharge.

See also www.wetsus.nl.

i Jos Boere, [email protected] en

Gerard van den Berg, [email protected]

Wetsus – Centre of Excellence for

Sustainable Water Technology

KWR 200946

UCAD - Utrecht Centrum voor

Aarde en Duurzaamheid

Het Utrecht Centrum voor Aarde en Duur-

zaamheid (UCAD) is een samenwerkingsver-

band tussen de Universiteit Utrecht, TNO,

KNMI, Deltares en KWR. Samen bundelen zij

kennis die kan bijdragen aan een duurzame

maatschappelijke ontwikkeling en zullen zij

projecten initiëren op het brede terrein van

Aarde en Duurzaamheid. In UCAD-verband

wordt aan de Universiteit Utrecht, samen met

betrokken partijen en instituten, onderzoek

uitgevoerd naar onderling samenhangende

veranderingsprocessen op mondiale en regi-

onale schaal. Hierbij gaat het om zowel de

fysieke staat van onze aarde (klimaat, ecosy-

steem) als om socio-economische factoren die

leiden tot (over)exploitatie van grondstoffen,

milieu en ruimte. Het onderzoek wordt geïniti-

eerd door een kleine Denktank Duurzaamheid

waarin onder meer ex-bewindvoerder van de

Wereldbank Herman Wijffels zitting heeft. Het

UCAD is december 2009 gestart.

Zie ook www.ucad.nl

i Wim van Vierssen,

[email protected]

Waterschappen, provincies en

ander overheden

KWR verzorgt onderzoeksprojecten voor

diverse waterschappen en hun onderzoeksor-

ganisatie STOWA, maar ook voor provincies,

ministeries en andere overheden. Het gaat dan

onder meer om toekomstverkenningen, voor-

bereiding op klimaatverandering en onderzoek

naar water & energie, Legionella in koeltorens,

tijdreeksmodellen voor grondwater, ecohydro-

logische voorspellingsmodellen voor vegetatie

en natuur, nieuwe methoden van afvalwater-

verwerking en conditiebepaling van leidingen.

Voor het ministerie van Volkshuisvesting,

Ruimtelijke Ordening en Milieu (VROM) werkt

KWR bijvoorbeeld aan een ‘handreiking beleid

ondergrond’. Die moet uitvoerende overheden

zoals provincies en gemeenten handvaten

geven om het gebruik van de ondergrond te

reguleren en conflicterende ondergrondse

belangen af te wegen. De handreiking gaat

specifiek in op de toepassing van bodem-

energie. Overheden en bedrijfsleven zien deze

techniek als belangrijke pijler van het lande-

lijke beleid om een duurzame energievoorzie-

ning te realiseren in de bebouwde omgeving.

De laatste jaren groeit het aantal systemen

dan ook explosief: tien jaar geleden zaten er

circa honderd warmte-koudeopslagsystemen

in de ondergrond, in 2009 waren dat er al meer

dan duizend. Aan de orde komen bestuurlijke

en juridische aspecten rond bodemenergie,

registratie van ondergronds ruimtegebruik en

de ordening van ondergronds ruimtegebruik.

Het project wordt uitgevoerd in samenwerking

met het centrum voor omgevingsrecht van

de Universiteit Utrecht en sluit goed aan bij

lopend onderzoek binnen KWR, zoals BTO- en

TTIW-onderzoek naar de interactie tussen

bodemenergie en drinkwaterwinning.

i Matthijs Bonte,

[email protected]

UCAD - Utrecht Centre for

Earth and Sustainability

The Utrecht Centre for Earth and Sustainability

(UCAD) is a collaboration between Utrecht

University, TNO, KNMI, Deltares and KWR.

Together they provide a body of knowledge

that can contribute to sustainable social deve-

lopment and will initiate projects in the broad

area of Earth and Sustainability. In connection

with the UCAD, research is being undertaken

at Utrecht University – together with affected

parties and institutes – on the mutually inter-

connected change processes, on global and

regional scales. This involves both the physical

state of our Earth (climate, ecosystem) as well

as socio-economic factors that result in the

(over) exploitation of raw materials environ-

ment and space. The research is being initiated

by a small Sustainability Think-Tank, in which

a former director at World Bank, Herman Wijf-

fels, among others, participates. The UCAD got

underway in December 2009.

See also www.ucad.nl

i Wim van Vierssen,

[email protected]

Waterboards, provinces and

other authorities

KWR conducts research projects for various

waterboards and their research organisation,

STOWA, but also for provinces, ministries and

other authorities. The projects include future

exploration, preparation for climate change,

and research into water & energy, Legionella in

cooling towers, time-series models for ground-

water, eco-hydrologic prediction models

for vegetation and nature, new methods for

wastewater treatment, and determination of

the condition of water mains. KWR is working,

for instance, for the Ministry of Housing,

Spatial Planning and the Environment (VROM),

on “underground-policy assistance”. This should

provide implementing authorities, such as

those in municipalities and provinces, with

a helping hand in regulating the use of the

underground and to weigh the conflicting

interests involved. The assistance relates

specifically to the use of geo-thermal energy.

Authorities and the business world

view this technique as an important pillar in

the national policy of realising a sustainable

energy provision in built-up environments.

Over the past few years, the number of systems

has exploded: ten years ago there were about

one hundred cold-heat storage systems in the

underground, in 2009 there were already more

than a thousand. This raises administrative and

legal issues concerning geo-thermal energy,

the registration of underground space use,

and the organisation of underground space

use. The project is being carried out in colla-

boration with the Centre for Environmental

Law and Policy of Utrecht University and fits in

well with ongoing research within KWR – for

example BTO and Wetsus research into the

interaction between geo-thermal energy and

drinking water collection.

i Matthijs Bonte,

[email protected]

47

De toepassing van warmte-koudeopslag

neemt een enorme vlucht. Gezien de noodzaak

om het gebruik van fossiele brandstoffen te

verminderen is dat een positieve ontwikkeling.

Toch bekijken de drinkwaterbedrijven de snelle

groei met enige zorg. Ze vrezen dat deze bodem-

energiesystemen een negatief effect hebben op

de kwaliteit van het grondwater. Samen met het

RIVM en de VU onderzoekt KWR of dat zo is.

“Dat warmte-koudeopslagsystemen populair

zijn is niet vreemd”, zegt hydroloog Matthijs

Bonte van KWR. “Ze zorgen voor een forse

energiebesparing, werken goed en verdienen

zich ook nog eens vrij snel terug. Er lijkt dus

eindelijk een duurzame oplossing te zijn voor

het verwarmen en koelen van gebouwen zonder

nadelen. Maar is dat ook echt zo? De waterbe-

drijven willen bijvoorbeeld weten welke effecten

de grootschalige toepassing van warmte-

koudeopslag heeft op het grondwatersysteem.”

Open systemen“Begin 2009 zijn wij hiernaar onderzoek gaan

doen. We richten ons specifiek op de zogeheten

open systemen, waarbij grote hoeveelheden

grondwater via een bovengrondse warmtewis-

selaar worden rondgepompt tussen een warme

en een koude bron. Deze bronnen bevinden zich

in de watervoerende lagen, waaruit de waterbe-

drijven grondwater onttrekken voor de drink-

waterbereiding. Beïnvloeding is dan ook niet

ondenkbaar.”

Vermengen“We kijken naar diverse effecten die kunnen

optreden. Zo gaan we na of de grondwater-

stroming door warmte-koudeopslagsystemen

verandert. Ook onderzoeken we hoe groot het

risico is dat verschillende kwaliteiten grond-

water met elkaar vermengen of dat verontrei-

nigingen uit de ondiepe ondergrond door het

heen en weer pompen in een diepere watervoe-

rende laag terechtkomen. Verder onderzoeken

we het effect van warmte-koudeopslag op de

grondwatertemperatuur.”

Veldmetingen“Tot nu toe hebben we vooral de mogelijke risi-

co’s in kaart gebracht. Om inzicht te krijgen in

de werkelijke effecten, willen we bij een aantal

warmte-koudeopslagsystemen veldmetingen

gaan doen. Zelf hoop ik eerlijk gezegd dat de

effecten op het grondwatersysteem meevallen,

omdat warmte-koudeopslag een goede optie

is voor het verduurzamen van onze energie-

voorziening. Blijken de effecten echter nadelig

voor de grondwaterkwaliteit, dan zal dit soort

systemen moeten worden geweerd in de omge-

ving van grondwaterbeschermingsgebieden.”

We willen duurzame energie én veilig grondwater

pARtneRs: Nederland

The application of cold-heat storage is

expanding enormously. In light of the need to

reduce the use of fossil fuels, this is a positive

development. However the drinking water

companies look at this rapid growth with some

concern. They are fearful that these geo-thermal

energy systems will have a negative impact on

the quality of groundwater. Jointly with RIVM

and VU University Amsterdam, KWR is studying

whether this is actually the case.

“There is nothing strange about the popula-

rity of cold-heat storage systems,” says KWR

hydrologist Matthijs Bonte. “They constitute a

significant energy-saving, work well and pay for

themselves pretty quickly. So at last we seem

to have a sustainable solution for the heating

and cooling of buildings, without draw-backs.

But is this really true? The water companies, for

example, want to know what the effects of the

large-scale application of cold-heat storage are

on the groundwater system.”

Open systems“In early 2009, we started doing research into

the question. We focused specifically on the

so-called ‘open systems’, in which large amounts

of groundwater are pumped around between

a warm and a cold source by a heat-exchanger

located above ground. These sources are located

in the aquifers from which the drinking water

companies extract groundwater with which

they produce drinking water. An impact is there-

fore not inconceivable.”

Mixing“We’re looking at various effects that might

be felt. Thus we’re examining whether the

groundwater flow is changed by cold-heat

storage. We’re also researching how great a

risk is involved when groundwaters of different

qualities get mixed or when pollution from

the shallow underground ends up in a deeper

aquifer, because of the up and down pumping.

We are also researching the effect of cold-heat

storage on the groundwater temperature.”

Field measurements“So far we have primarily surveyed the potential

risks. To get insight into the true impact, we

want to take field measurements at a number

of cold-heat storage systems. I myself frankly

hope that there will be no problem regar-

ding the impact on the groundwater system,

because geo-thermal storage is a good option

in enhancing the sustainability of our energy

provision. However, if the impact turns out to

be negative for the quality of our groundwater,

then this kind of system will have to be kept out

of groundwater protection areas.”

We want sustainable energy and safe groundwater

pARtneRs: The Netherlands

Matthijs Bonte: “If cold-heat storage has no negative effects on the groundwater system,

then it is a good option for enhancing the sustainability of our energy provision.”

KWR 200948

“Ik zoek het contact met mensen die net als

ik bezig zijn met de toekomst van de water-

sector. Mensen die daarbij verder kijken dan

hun eigen bedrijf. DWSI biedt me een netwerk

met zulke mensen én tegelijkertijd een interes-

sante blik over de muur bij andere sectoren

en bedrijven. Die kan ik goed gebruiken bij

mijn werk bij Aa en Maas, ik moet daar juist

de buitenwereld binnen brengen.” Michaël

Cornelisse is sinds voorjaar 2008 senior beleids-

adviseur, afdeling Integraal Beleid, bij Water-

schap Aa en Maas. Hij participeert namens zijn

waterschap in Dutch Water Sector Intelligence

of DWSI. KWR faciliteert dit platform voor geza-

menlijke horizonscanning voor en door de héle

Nederlandse watersector (zie ook p. 44).

trend alerts en denktanksessies“Maar DWSI biedt meer dan alleen een netwerk.

De trend alerts die DWSI geregeld uitbrengt,

helpen me om de ontwikkelingen in de

buitenwereld in de gaten te houden. En bij de

denktanksessies kunnen we niet alleen onze

ideeën delen met elkaar, maar ook toetsen aan

de inbreng van coryfeeën uit andere sectoren. Ik

vond het in 2009 bijvoorbeeld heel bijzonder om

de dwarse opinie van een gevestigd econoom

als Arnold Heertje persoonlijk te horen. Boven-

dien deelde hij een prikkel uit die

de watersector goed kan gebruiken. Heertje

vindt dat de kredietcrisis vooral het gevolg is

van het feit dat banken niet meer de moeite

namen naar hun klanten te luisteren – dus zijn

vraag aan ons was: hoe zijn jullie bezig met

jullie klanten? Een heel terechte vraag, zeker

aan de waterschappen die hun werk doen

op afstand van de klant. Bijvoorbeeld bij het

zuiveren van het afvalwater, dat grotendeels

door gemeenten wordt ingezameld. We kunnen

ons niet adequaat op de toekomst voorbereiden

zónder ons in te leven in de klant. De informatie

die ik via DWSI krijg, helpt om een omslag in

het denken binnen Aa en Maas te stimuleren.

Twee essentiële onderdelen in onze bedrijfsstra-

tegie zijn externe gerichtheid en innovatie, om

flexibel in te kunnen spelen op de eisen die de

samenleving en de markt stellen met betrek-

king tot duurzaam waterbeheer. Aa en Maas ziet

hierbij DWSI als één van zijn kennispartners.“

zelf nadenkenCornelisse is zeer betrokken bij DWSI. Hij is in

2009 lid geworden van het kernteam dat de

strategie van DWSI bepaalt.“We willen een echte

denktank vormen, waarbinnen alle partijen in

de waterketen zelf nadenken over hun toekomst

– dat moet je toch niet aan adviesbureaus

overlaten. Bijzonder vind ik dat binnen DWSI

directeuren, beleidsmedewerkers en afdelings-

hoofden op voet van gelijkheid ideeën uitwis-

selen: de hiërarchie valt weg.” Jos Frijns, senior

scientific researcher Kennis- en Programmama-

nagement bij KWR en betrokken bij de uitvoe-

ring van DWSI: “Dat hoort bij het belangrijkste

gereedschap van DWSI: sociaal leren. Leren doe

je niet reactief, maar in een dialoog met elkaar,

waarbij je bovendien alle aannames vooraf en –

al dan niet verborgen – agenda’s op tafel gooit.

De watersector staat voor uitdagingen die we

alleen in dialoog goed kunnen oplossen.”

Zélf denken over de toekomst – in dialoog met partners in de watersector

pARtneRs: Nederland

“I seek out people who, like me, are occupied

with the future of the water sector. People

whose view reaches beyond their own company.

DWSI offers me a network of such people and,

at the same time, an interesting view over the

fence into other sectors and companies. This is

useful to me in my work at Aa and Maas – I have

in fact to bring in the outside world.” Michaël

Cornelisse has, since the spring of 2008, been

Senior Policy Advisor in the Integrated Policy

department of Waterboard Aa and Maas. He

takes part in the Dutch Water Sector Intel-

ligence (DWSI) representing his waterboard.

KWR facilitates this platform for joint horizon

scanning for, and by, the entire Dutch water

sector (see also page 44).

trend alerts and think-tank sessions“But DWSI offers more than a network. The trend

alerts that DWSI regularly issues help me keep in

touch with developments in the outside world.

And during its think-tank sessions we can not

only share our ideas with each other, but also

test out the contributions of top people from

other sectors. In 2009 I found it very special, for

example, to hear the unorthodox opinion of an

established economist like Arnold Heertje in

person. Moreover he handed us a stimulant that

the water sector can make good use of. Heertje

believes that the credit crisis is mostly the

result of the fact that banks no longer bother to

listen to their customers. So his question to us

was: How are you occupied with your custo-

mers? A very good question, certainly for those

waterboards that operate at a distance from

the customer – for example, in the treatment of

wastewater, which for the most part is collected

by municipalities. We cannot adequately

prepare ourselves for the future without putting

ourselves in the position of the customer. The

information I receive through DWSI helps me

stimulate a turnaround in the thinking at Aa

and Maas. Two essential components in our

business strategy are external-orientation and

innovation, to allow us to respond flexibly to

the requirements that society and the market

present in terms of sustainable water manage-

ment. From the perspective of Aa and Maas,

DWSI is one of our knowledge partners in this

effort.”

think for ourselvesCornelisse is very involved in DWSI. In 2009, he

became a member of the core team that sets

DWSI’s strategy. “We want to become a true

think-tank, within which all parties in the water

cycle themselves think about their future – this

is not something to be left to consultants. What

I find special in DWSI is that directors, policy

staff and departmental heads all exchange their

ideas, on an equal footing: the hierarchy vani-

shes.” KWR’s Jos Frijns, Senior Scientific Resear-

cher, Knowledge and Programme Management,

is involved in the realization of DWSI. “That is

part of DWSI’s most important tool, namely,

social learning. Learning is not something you

do reactively, but in dialogue with each other,

within which you also put all assumptions and

agendas – whether hidden or not – onto the

table. The water sector is confronting chal-

lenges that we can only solve properly through

dialogue.”

Think about the future ourselves – in dialogue with water sector partners

pARtneRs: The Netherlands

Michaël Cornelisse (r): “All water cycle partners must

themselves think about their future – this is

not something to be left to consultants.”

Jos Frijns (l): “Learning is not something you do

reactively, but in dialogue with each other.”

49

In de afgelopen jaren heeft Theo veel tijd en

energie gestoken in internationalisering van onder-

zoek, onder meer als initiator en coördinator van

het EU Integrated Project TECHNEAU. “Ik vind het

boeiend nieuwe mensen te ontmoeten en kennis te

maken met andere culturen, maar vooral om mensen

samen te brengen en te werken aan een gezamenlijk

doel, ook al is dat in het begin nog maar een stip op

de horizon. Een gezamenlijke Europese onderzoeks-

aanpak was eerst zo’n stipje, maar heeft intussen

een stevige vorm gekregen. Dat is goed, want ik ben

ervan overtuigd dat de oplossingen voor vraag-

stukken als klimaatverandering, verstedelijking en

verouderende installaties een Europees georganiseerd

kennisveld vergen. Daarnaast is het belangrijk dat de

watersector met één stem gaat spreken richting de

Europese Unie.”

unieke situatie“Van een gezamenlijke aanpak was tot voor kort

nauwelijks sprake”, vervolgt Van den Hoven. “Het

Europese wateronderzoek is heel gefragmenteerd en

kent nog veel dubbelingen. Verder valt op dat het vaak

regionaal is georganiseerd, waarbij waterbedrijven

alleen onderzoeksbanden hebben met een univer-

siteit in hun regio. Wat dat betreft is de situatie in

Nederland met het BTO uniek. Zo sta je garant voor

wetenschappelijke kwaliteit én kennis die toepas-

baar en afgestemd is op de behoeften in de praktijk.”

Overigens zie je in steeds meer landen initiatieven

om tot BTO-constructen te komen, zoals in Spanje en

heel recent ook in Engeland, waar met de privatise-

ring van de watersector in de jaren 80 het gezamen-

lijke bedrijfstakonderzoek is verdwenen en nu weer

terugkomt.”

Bruginstituut“Door jarenlang met diverse buitenlandse partners

samen te werken, bijvoorbeeld aan korte en lang-

durigere Europese onderzoeksprojecten, hebben we

een basis gecreëerd voor een sterker, permanenter

samenwerkingsverband. Daarvoor zijn we met

diverse ons vertrouwde en toonaangevende Europese

onderzoeksinstituten gaan praten. Met vijf instituten

gaan we in nauw overleg met de waterbedrijven

onderzoeksthema’s vaststellen, zodat de ontwikkelde

kennis straks ook echt aansluit op de vragen van

de bedrijven. De onderzoeksprojecten voeren we in

samenwerking uit. De vijf instituten uit Noorwegen,

Portugal, Spanje, Duitsland en Nederland zijn


pARtneRs: Europa

Dat stelt Theo van den Hoven. Samen met vier buitenlandse partners zet KWR een Europese

onderzoeksorganisatie voor de watercyclus op. Dit samenwerkingsverband slaat – net als KWR

in Nederland – een brug tussen het wetenschapssysteem en de praktijk van de waterbedrijven

en beleidsmakers. Prioriteit: zorgen dat onderzoeksresultaten ook ‘landen’ in de praktijk.

Vijf Europese partners:

Cetaqua (Barcelona,spanje), iWW (Muelheim, duitsland),

kWR Watercycle Research institute (nieuwegein, nederland),

LneC (Lissabon, portugal) en ntnu/sinteF (trondheim, noorwegen).

•Lissabon

•Trontheim

•Barcelona

•Muelheim•Nieuwegein

Over the past few years, Theo has invested a lot of

time and energy into the internationalisation of

research – among others, as initiator and coordinator

of the EU Integrated Project TECHNEAU. “It’s exciting

for me to meet new people and to get to know other

cultures, but, most of all, to bring people together

to work toward a shared goal even if, in the begin-

ning, it’s only a dot on the horizon. A joint European

approach to research was, at first, just such a dot, but

has since taken on a substantial form. That is positive,

because I am convinced that the solutions to ques-

tions like climate change, urbanisation and aging

installations demand a knowledge field organised at

a European level. In addition, it’s important that the

water sector speaks to the European Union with a

single voice.”

unique situation“Until recently, there was hardly any mention of a

joint approach,” continues Van den Hoven. “European

water research is very fragmented and there is still a

lot of overlap. It is also striking that it is often regio-

nally organised, which means that water companies

only maintain research connections with a university

in their region. In this regard, the situation of BTO in

the Netherlands is unique; a situation that ensures

scientific quality and knowledge that is applicable

and tuned to the needs of water practice. Moreover

one sees more and more countries taking initiatives

aimed at building BTO constructions – for instance, in

Spain and, very recently, also in England, where joint

water company research is making a come-back after

it had disappeared when the sector was privatised in

the nineteen-eighties.”

Bridge institute“By working for many years with various interna-

tional partners – for example, on short- and long-

term European research projects – we have created a

basis for a stronger, more permanent collaboration.

For this, we started talking to various top European

research institutes we were familiar with. With five

institutes, and in close consultation with the water

companies, we will set down the research themes, so

that the knowledge developed soon truly connects to

what the water companies require. We will conduct

Europe is ripe for a BTO approach

pARtneRs: Europe

That is what KWR’s Theo van den Hoven thinks. Together with four other European partners,

KWR is setting up a European research organisation for the water cycle. This collaboration

constitutes a bridge – as does KWR in the Netherlands – between the science system and the

practical world of the water companies and policy-makers. The priority: to ensure that re-

search results also “come down to the earth of practice.”

Five European partners

CETaqua (Barcelona, Spain); IWW (Mülheim, Germany);

KWR Watercycle Research Institute (Nieuwegein, the Netherlands);

LNEC (Lisbon, Portugal) and NTNU/SINTEF (Trondheim, Norway).

•Lisbon

•Trontheim

•Barcelona

•Mülheim•Nieuwegein

KWR 200950

afkomstig uit alle Europese klimaatzones en

bestrijken gezamenlijk de hele waterketen.“

Vergroenen en verduurzamen“Op dit moment werken we de organisatie en het

inhoudelijke programma uit. Waarschijnlijk gaan

we beginnen met vragen rond stedelijk waterbeheer.

Hoe kunnen we bijvoorbeeld stedelijke waterketens

vergroenen en verduurzamen? En wat zijn slimme

manieren om de waterketen te regelen op grote lucht-

havens - die je kunt beschouwen als drukke steden?”

“Het is heel inspirerend om met zulke enthousiaste

partners te werken aan een BTO-aanpak op Europees

niveau. We hebben een goede basis. Omdat deze

aanpak alleen werkt als er vertrouwen is tussen de

onderzoeksinstellingen en de eindgebruikers, moeten

we ons instellen op een lange adem en de tijd nemen

om dat vertrouwen uit te breiden. Ik ben ervan over-

tuigd dat deze aanpak resultaten gaat opleveren, ook

voor de Nederlandse waterbedrijven en andere part-

ners in de watersector: via dit samenwerkingsver-

band krijgen zij de beschikking over de beste kennis

die in Europa beschikbaar is.”


the research projects jointly. The five institutes from

Norway, Portugal, Spain, Germany and the Nether-

lands represent countries from all of Europe’s climate

zones, and together cover the entire water-use cycle.”

Greener and more sustainable“At the moment we’re working out the organisation

and the substance of its programme. We’ll probably

start off with the issue of urban water management.

How can we, for instance, make urban water-use

cycles greener and more sustainable? And what smart

ways are there to regulate the water-use cycle in large

airports – which can essentially be seen as busy cities?

It is very inspiring to work with such enthusiastic

partners on a BTO approach at a European

level. We have established a good foundation. Since

this approach only works if there is trust between the

research institutions and the end-users, we have to

be patient and take the time to let the trust grow. I

am persuaded that this approach will produce results,

including for the water companies and other water

sector partners in the Netherlands: through this colla-

boration they will have access to the best knowledge

available in Europe.”

Europe is ripe for a BTO approach

theo van den hoven: “The solutions to questions like climate change, urbanisation and aging installations demand a knowledge field organised at a European level.”

51

Binnen de Global Water Research Coalition

GWRC werken veertien (drink)waterkennisin-

stituten samen. KWR is een van deze insti-

tuten, evenals de Stichting Toegepast Onder-

zoek Waterbeheer (STOWA). De GWRC-leden

stemmen onder meer hun onderzoeksagenda’s

met elkaar af en doen gezamenlijk onderzoek.

energie en waterKWR is binnen GWRC onder meer betrokken

bij het onderzoeksprogramma naar energie

en water, dat zich onder meer richt op het

wereldwijd verzamelen van bestpractices op

het gebied van efficiënt ontwerp en efficiënte

bedrijfsvoering van waterbedrijfsmiddelen in

de industrie. Waterbedrijven en afvalwaterver-

werkers hebben te maken met stijgende ener-

giekosten: niet alleen door stijgende prijzen,

maar ook omdat regelgeving met betrekking

tot de waterkwaliteit de inzet van nieuwe,

energie-intensieve technieken noodzakelijk

maakt. Daarnaast wordt ook de watersector

geconfronteerd met de gevolgen van klimaat-

verandering en de noodzaak die effecten te

bestrijden door ook zelf minder energie te

gebruiken en broeikasgassen uit te stoten. Met

GWRC-partners UKWIR en STOWA heeft KWR

zeventig Europese case studies verzameld die

de mogelijkheden illustreren voor energiebe-

sparing in alle delen van de watercyclus, die

zullen bijdragen aan de bestpractices.

Daarnaast ontwikkelt KWR een projectvoor-

stel voor onderzoek naar hormoonactiviteit

in oppervlaktewater en heeft het meegewerkt

aan een stateofthescience-document over

farmaceutica in watersystemen, inclusief een

prioritering voor toekomstig onderzoek. Dit

document dient onder meer ter ondersteuning

van de communicatie van waterbedrijven.

Zie ook www.globalwaterresearchcoalition.net.

i Theo van den Hoven,

[email protected]

PREPARED

KWR heeft in 2009 voorbereidingen ge-

troffen voor het Europese onderzoeksproject

PREPARED. Veel vooraanstaande Europese

instituten op het gebied van water, afvalwater

en drinkwater zijn partners in dit project,

waaronder LNEC (Portugal), SINTEF (Noor-

wegen), IWW (Duitsland) en CETaqua (Spanje).

Zij gaan innovatieve adaptieve technologieën en

oplossingen ontwikkelen waarmee drinkwater-

productie en (afval) waterzuivering in stede-

lijke omgeving climateproof kunnen worden

gemaakt, onder andere via Water Cycle Safety

Plans. Belangrijk onderdeel is de ontwikkeling en

toepassing van instrumenten om deze verande-

ring ook werkelijk succesvol tot stand te brengen.

De aanpak van PREPARED is in dié zin uniek, dat

de eindgebruikers een centrale rol hebben. In het

voortraject worden onderzoeksactiviteiten al

gedefinieerd in overleg met de eindgebruikers.

Tijdens de uitvoering vinden demonstratie-

projecten plaats op locatie. Eindgebruikers

en kennisinstituten werken nauw samen met

elkaar in deelprojecten. KWR werkt samen met

een consortium bestaande uit BTO-deelnemers,

de Gemeente Eindhoven, Waterschap De

Dommel en waterbedrijf Brabant Water.

De Europese Commissie heeft op 29 januari 2010

een handtekening gezet onder het contract met

KWR. PREPARED heeft een doorlooptijd van vier

jaar en een budget van ruim 10 miljoen euro,

waarvan 7 miljoen euro subsidie vanuit Brussel.

KWR is als coördinator eindverantwoordelijk

voor de uitvoering van PREPARED. De dagelijkse

aansturing van de diverse projectonderdelen

wordt gedeeld met Danish Hydraulic Institute

(DHI) en Kompetenzzentrum Wasser Berlin (KWB).

i Adriana Hulsmann,

[email protected]

Internationale samenwerking

GWRC – een krachtig internationaal netwerk

van waterkennisinstituten

Fourteen (drinking) water research insti-

tutes work together within the Global Water

Research Coalition or GWRC. KWR is one

of these institutes, as is the Foundation for

Applied Water Research (STOWA). The GWRC

members coordinate, among other things,

their research programmes as well as under-

take joint research.

energy and waterKWR’s involvement in the GWRC includes

its energy and water research programme,

which, among other things, focuses on the

worldwide collection of best practices in the

field of efficient design and efficient manage-

ment of water company resources in the

industry. Water companies and wastewater

treatment companies are facing increasing

energy costs: not only because of increasing

prices, but also because regulations related

to water quality render necessary the intro-

duction of new, energy-intensive techniques.

The water sector is also confronted with the

consequences of climate change and the need

to tackle its effects, by itself using less energy

and producing less green-house gases. With

its GWRC partners UKWIR and STOWA, KWR

has collected 70 case studies illustrating the

potential for energy-savings in all parts of the

wate rcycle, and which will contribute to the

best practices.

Further, KWR is developing a project proposal

for research into hormone activity in surface

water, and participated in incorporating it into

a state-of-the-science document on pharma-

ceuticals in water systems, which includes a

prioritisation of future research. This document

serves as a support to water company commu-

nications, among other things.

See also www.globalwaterresearchcoalition.net.


[email protected]

PREPARED

In 2009, KWR carried out the preparations for

the European research project PREPARED. Many

prominent European institutes in the area of

water, wastewater and drinking water are part-

ners in this project – including LNEC (Portugal),

SINTEF (Norway), IWW (Germany) and CETaqua

(Spain). The partners are going to develop inno-

vative adaptive technologies and solutions, with

a view to making drinking water production and

(waste)water treatment in urban environments

climate-proof – including via Water Cycle Safety

Plans. An important component of this is the

development and application of instruments to

ensure that these changes are really brought about

successfully. PREPARED’s approach is in one sense

unique: the end-users are given a central role. In

the preliminary phase, research activities were

already defined in consultation with end-users.

During the implementation, demonstration

projects take place on location. End-users and

knowledge institutes work closely together in

joint projects. KWR is collaborating with a consor-

tium consisting of BTO participants, the City of

Eindhoven, Waterboard de Dommel and the water

company Brabant Water. On 29 January 2010, the

European Commission signed the contract with

KWR. PREPARED has a duration of four years and

a budget of over €10 million, of which €7 million in

the form of a subsidy from Brussels. As coordinator,

KWR bears final responsibility for the implementa-

tion of PREPARED. The daily direction of different

project components is being shared with the

Danish Hydraulic Institute (DHI) and the Berlin

Centre of Competence for Water (KWB)..

i Adriana Hulsmann,

[email protected]

International collaboration

GWRC – a powerful international

network of water research institutes

KWR 200952

SOCOPSE – lozing van

prioritaire stoffen vermijden

Om de kwaliteit van het Europese grond- en

oppervlaktewater in 2015 op orde te hebben,

is in 2000 de Europese Kaderrichtlijn Water

(KRW) ingesteld. Daarbij hoort een lijst met

prioritaire stoffen, die een groot risico vormen

in en via het watermilieu. Binnen het Europese

onderzoeksproject Source Control of Priority

Substances in Europe (SOCOPSE) is tussen

2006 en 2009 een beslissingsondersteunend

model ontwikkeld voor waterkwaliteitsbeheer-

ders en industrieën. Met dit model kunnen zij

eenvoudiger beslissingen nemen over de maat-

regelen die nodig zijn om lozing van prioritaire

stoffen te voorkomen en kiezen tussen bronge-

richte en endofpipe-oplossingen. Het model is

ontwikkeld door 11 partners uit 9 deelnemende

landen, waaronder KWR en TNO in Nederland.

KWR heeft in de zomer van 2009 een afslui-

tende conferentie georganiseerd in Maastricht,

samen met de ‘trekker’ van SOCOPSE, het

Zweedse milieuonderzoeksinstituut IVL. DG

Environment heeft hier onder meer een policy

update over prioritaire stoffen gepresenteerd.

Zie ook www.socopse.eu.

Het EU Integrated Project TECHNEAU is het

grootste Europese drinkwateronderzoekspro-

ject. KWR is coördinator van TECHNEAU dat

loopt van 2006 tot 2011 met een budget van

19 miljoen euro. Het verbindt circa 150 weten-

schappers van 30 leidende onderzoeksinsti-

tuten met elkaar en met ruim 25 eindgebruikers

zoals waterbedrijven, in 15 landen. Doelstelling

is de drinkwatersector in Europa en daarbuiten

de middelen te geven om veilig drinkwater

te (blijven) realiseren, ondanks de moeilijke

condities waaronder de sector wereldwijd

moet opereren.

De general assembly van TECHNEAU kwam

van 28 tot 30 januari 2009 bijeen in Berlijn.

De consortiumpartners en de reviewers

(vertegenwoordigers van de Europese

commissie) bespraken de gerapporteerde

voortgang. TECHNEAU heeft inmiddels ruim

200 concrete producten opgeleverd, variërend

van marktklare producten tot rapporten en

wetenschappelijke artikelen in peer reviewed

tijdschriften. Een deel van deze resultaten

wordt inmiddels bij diverse waterbedrijven in

Europa en Nederland gevalideerd en geïmple-

menteerd. Dit laatste is een grote meerwaarde

van het project. Veel Europees gefinancierd

onderzoek leidt in tegenstelling tot TECHNEAU

niet of nauwelijks tot toepassing in de praktijk.

Deze bijeenkomst vormde een opmaat naar

de TECHNEAU conferentie Safedrinkingwater

fromsourcetotap–stateoftheart&perspectives,

die van17 tot 19 juni 2009 werd gehouden in

Maastricht. Tijdens deze conferentie werden

de al bereikte resultaten voor een breed publiek

toegankelijk gemaakt, ondermeer via een video

van de case studies bij diverse waterbedrijven

in Europa (te zien op www.techneau.eu).


[email protected]

EU research programme TECHNEAU

presents results

SOCOPSE – preventing dis-

charge of priority substances

In 2000, the European Water Framework

Directive (EWFD) was issued with the objective

of bringing European groundwater and surface

water up to standard in 2015. The directive

included a list of priority substances that

present a great risk both in, and via, the water

environment. Between 2006 and 2009, within

the European research project Source Control

of Priority Substances in Europe (SOCOPSE),

a decision-support model was developed

for water quality managers and industries.

This model facilitates their decision-making

with regard to measures needed to prevent

discharges of priority substances, and to

choose between source-directed and end-of-

pipe solutions. The model was developed by

11 partners from 9 participating countries,

including KWR and TNO in the Netherlands. In

the summer of 2009, KWR organised a closing

conference in Maastricht, together with the

“instigator” of SOCOPSE, the Swedish Environ-

mental Research Institute IVL. On the occasion,

the DG Environment made a presentation

which included a policy update on priority

substances.

See also www.socopse.eu.

The EU Integrated Project TECHNEAU is Euro-

pe’s largest drinking water research project.

KWR is the coordinator of TECHNEAU, which

began in 2006 and will run until 2011, and has

a budget of €19 million. The project brings

together about 150 scientists from 30 leading

research institutes, as well as over 25 end-users,

such as water companies, in 15 countries.

The goal is to give the drinking water sector

in Europe and abroad the means to produce,

or continue producing, safe drinking water,

despite the difficult conditions under which

the sector has to operate worldwide.

TECHNEAU’s general assembly met in Berlin

from 28 to 30 January 2009. The consortium

partners and the reviewers (representatives

of the European Commission) discussed

the progress reported. Since its inception,

TECHNEAU has delivered over 200 concrete

products, which vary from market-ready

products to reports and scientific articles

in peer-reviewed journals. Some of these

results have been validated and implemented

in various Dutch and other European water

companies. This constitutes the project’s great

added value – in contrast to TECHNEAU, much

European-financed research produces no, or

hardly any, practical applications.

This meeting formed an overture for the TECH-

NEAU conference “Safe drinking water from

source to tap – state of the art & perspectives,”

which was held in Maastricht from 17 to 19 June

2009. During this conference, all the results

achieved to date were made accessible to a

broad public in various ways, including video

and case studies at different water companies

in Europe (to be seen at www.techneau.eu).


[email protected]

EU research programme

TECHNEAU presents results

53

KWR is bestuurslid van WSSTP dat 56 leden

in 27 landen heeft: bedrijven, universiteiten,

onderzoeksinstituten, beleidsmakers en

waterbedrijven. WSSTP heeft in 2009 drie

strategictaskforces opgericht op de gebieden

van Klimaatverandering, Kunstmatigeinfiltratie en

Sensorenenmonitoring. Ook is het een wegbe-

reider geweest voor het eerder genoemde

PREPARED. Naast het opstellen van de Strate-

gische Research Agenda verzorgt WSSTP zes

pilots voor belangrijke waterproblemen waar

Europa mee te maken heeft of krijgt:

6 pilots1. mitigatie van watertekorten in

kustzones;

2. aanpak van aangetaste waterzones

(grond- en oppervlaktewater)

3. proactief management tegen

natuurrampen en overstromingen;

4. duurzaam watermanagement

in grootstedelijke gebieden;


in de landbouw;


in de industrie.

Dit platform is in 2004isinopdracht van de EU

het Water Supply and Sanitation Technology

Platform WSSTP ingesteld. Doel van WSSTP is

invulling geven aan de Europese onderzoeks-

agenda op het gebied van water, onder meer

om richting te geven aan het onderzoek binnen

Europese kaderprogramma’s.

Zie ook www.wsstp.eu.


[email protected]

CEO-conferentie Extremen

inEuropa

KWR organiseerde in 2009 de tweejaarlijkse

CEO-conferentie voor de watersector, met als

thema ExtremeninEuropa. Van 11 tot en met 16

oktober vertelden vertegenwoordigers van

waterbedrijven en kennisinstituten uit Spanje,

Portugal, Duitsland, Noorwegen, Letland,

België en Nederland elkaar wat er in hun land

speelt op het gebied van drinken afvalwater

en welke trends zij voor de komende jaren

voorzien.

De kick-off van de conferentie vond plaats in

Maastricht. In de dagen daarna deed het gezel-

schap verschillende Europese steden aan, waar

diverse projecten werden bezocht. In het Duitse

Roetgen (bij Aken) bezochten de deelnemers de

grootste Europese ultrafiltratiefabriek. In Barce-

lona werd de ontzoutingsinstallatie aan de kust

bezocht, die juli 2009 in gebruik is genomen. In

Granada bekeek het gezelschap zonne-

energiefabriek Andasol. De laatste dag stond in

het teken van het seminar Partneringinadiverse

Europe. Collega’s uit Letland, Noorwegen,

Nederland, Duitsland, Spanje en Portugal

belichtten elk vanuit hun perspectief de uit-

dagingen voor de watercyclus en benoemden

kansen voor Europese samenwerking.

Voor KWR en de participanten in het Bedrijfs-

takonderzoek betekent deze samenwerking

een eerste stap naar structurele samenwer-

king in een Europees (virtueel) watercyclus

onderzoeksinstituut. Deze samenwerking

biedt mogelijkheden voor (meer) gezamenlijk

onderzoek en uitwisselingen binnen het

Europese netwerk.


[email protected]

WSSTP - Water Supply and Sanita-

tion Technology Platform WSSTP

DeCEO’sbezoekendeAndasolpowerplantinGranada,Spanje

The Water Supply and Sanitation Technology

Platform (WSSTP) was established in a commis-

sion from the EU in 2004. The platform’s goal

is to provide a complement to the European

research agenda in the area of water, including

giving direction in the research conducted

within European framework programmes. KWR

is a member of the board of directors of WSSTP,

which has 56 members in 27 countries: compa-

nies, universities, research institutes, policy-

makers and water companies. Apart from

establishing the Strategic Research Agenda,

WSSTP also takes care of six pilots related

to significant water problems that confront

Europe today, or that lie on its horizon:

6 pilots1. mitigation of water stress in coastal zones;

2. reclamation of degraded water zones

(groundwater and surface water);

3. proactive and corrective management of

extreme hydro-climatic events;

4. sustainable water management inside

and around large urban areas;

5. sustainable water management in

agriculture;

6. sustainable water management in

industry.

In addition, in 2009, WSSTP set up three stra-

tegic taskforces in the areas of Climate Change,

Artificial Infiltration, and Sensors and Monito-

ring. The platform also participated in laying the

path for the above-mentioned PREPARED.

See also www.wsstp.eu.


[email protected]

CEO-conferentie Extremes

inEurope

In 2009, KWR organised the biennial CEO

conference for the water sector under the

theme of Extremes in Europe. From 11 to 16

October, representatives of water companies

and knowledge institutes from Spain, Portugal,

Germany, Norway, Latvia, Belgium and the

Netherlands informed each other about

important activities in their countries in the

field of drinking and wastewater, and what the

foreseeable trends were for the years ahead.

The conference kicked off in Maastricht. In the

days that followed the participants gathered

in different European cities, where they visited

a variety of projects. In the German town of

Roetgen (near Aachen), they visited the largest

ultra-filtration plant in Europe, while in Barce-

lona, they visited the desalinisation plant on

the coast which was brought into operation in

July 2009. In Granada, the group took a look

at the Andasol solar-power station. The last

day was dedicated to the seminar “Partnering

in a diverse Europe”. Colleagues from Latvia,

Norway, the Netherlands, Germany, Spain

and Portugal gave their own perspectives

on the challenges facing the water cycle

and identified opportunities for European

collaboration.

For KWR and the participants in the BTO

research programme this collaboration

represents a first step toward structural colla-

boration in a (virtual) European water cycle

research institute. This collaboration offers

possibilities for (increased) joint research and

exchanges within the European network.


[email protected]

CEO’svisittheAndasolsolar-powerstationinGranada,Spain

WSSTP - Water Supply and Sanita-

tion Technology Platform WSSTP

KWR 200954

Europees onderzoeksinstituut

watercyclus van start

KWR en het Spaanse watertechnologische

instituut CETaqua ondertekenden op 15 oktober

2009 een overeenkomst als startsein voor

een samenwerkingverband op het gebied van

onderzoek voor de watercyclus. Begin 2010

tekenden ook mede-initiatiefnemers LNEC

(Portugal), Sintef/NTNU (Noorwegen) en IWW

(Duitsland) deze overeenkomst.

De overeenkomst is een vervolg op de succes-

volle samenwerking van de initiatiefnemers in

diverse Europese projecten en netwerken zoals

TECHNEAU en WSSTP. Door de samenwerking

wordt het Europese watercyclusonderzoek

innovatiever en efficiënter en meer gericht op

de grote uitdagingen waarvoor de waterketen-

spelers in de betrokken landen staan.

De samenwerking onderscheidt zich van

bestaande Europese netwerken doordat een

brug wordt geslagen tussen het wetenschap-

systeem en de praktijk van de waterbedrijven

en beleidsmakers. Een intensievere samen-

werking tussen clusters van waterbedrijven en

vooraanstaande wetenschappelijke instel-

lingen biedt de Europese watersector de

mogelijkheid beter in te spelen op uitdagingen

zoals veranderingen in klimaat en demografie

en op de noodzaak om tot meer duurzame

oplossingen te komen. Bovendien ontstaat

een betere koppeling met energie en andere

sectoren.

De partners werken in 2010 in overleg met de

eigen universiteiten en waterbedrijven eerst

een portfolio uit met de meest kansrijke en

urgente thema’s voor gezamenlijk onderzoek,

daarna start de uitvoering.


[email protected]

WimvanVierssen(l)–directeurvanKWR–

enCarlosCampos(r)–directeurvanCentrode

TechnológicadelAgua(Cetaqua)ondertekenen

desamenwerkingsovereenkomsttenbehoevevan

hetEuropesewatercyclusonderzoeksinstituut

European water cycle

research institute on its way

On 15 October 2009, KWR and the Spanish

water technology centre CETaqua signed an

agreement signalling the go-ahead for a colla-

boration in the field of water cycle research. In

early 2010, the agreement was also signed by

co-initiators LNEC (Portugal), SINTEF/NTNU

(Norway) and IWW (Germany).

The agreement is the result of the succes-

sful collaboration between the initiators in a

variety of European projects and networks, like

TECHNEAU and WSSTP. Thanks to this collabo-

ration initiative, European water cycle research

will become more innovative and efficient, as

well as more directed at the great challenges

facing the participants in the water-use cycle

in the affected countries.

This collaboration distinguishes itself from

existing European networks in that it builds

a bridge between the science system and

the activities of the water companies and

policy-makers. A more intensive collaboration

between clusters of water companies and

leading scientific institutions will offer the

European water sector the possibility of better

confronting challenges like changes in climate

and demography, as well as the need to come

up with more sustainable solutions. Additio-

nally, a better connection will be established

with the energy and other sectors.

The partners will be working in 2010, in consul-

tation with their own universities and water

companies, first of all on a portfolio of the most

promising and urgent themes for joint research

– implementation will then follow.


[email protected]

WimvanVierssen(l.)–ManagingDirector,KWR

–andCarlosCampos(r.)–DirectorGeneral,

CentroTechnológicodelAgua(CETaqua)signthe

collaborationagreementfortheEuropeanwater

cycleresearchinstitute.

55

KWR 200956

57

Artikelen peer-reviewed tijdschriften

1. Bakker, M. & V.A. kelson, Writing

analytic element programs in

Python. Ground Water Vol. 47, No. 6

(2009), p. 828 – 834.

2. Bakker, M. & J.L. nieber,

Damping of sinusoidal surface

flux fluctuations with soil depth.

Vadose Zone Journal, 8(1) (2009),

p. 119-126.

3. Beek, C.G.e.M. van, R. Breedveld &

p.J. stuyfzand, Preventing two types

of well clogging. Journal AWWA, 101

(4) (2009), p.125-134.

4. Beek, C.G.e.M. van, R.J.M.

Breedveld, M. Juhàsz-holterman,

A. Oosterhof & p.J. stuyfzand,

Cause and prevention of well

bore clogging by particles.

Hydrogeology Journal 17 (2009),

p. 1877-1886.

5. Boersma, M., C. Becker, A.M.

Malzahn & s. Vernooij, Food chain

effects of nutrient limitation in

primary producers. Marine and

Freshwater Research, 60 (2009),

p.983–989.

6. Buamah, R., B. petrusevski, d. de

Ridder, t. s. C. M. van de Wetering

& J. C. schippers, Manganese

removal in groundwater treatment:

practice, problems and probable

solutions. Water Science &

Technology: Water Supply—WSTWS

9.1 (2009), p. 89-98.

7. Cornelissen, e.R., e.F. Beerendonk,

M.n. nederlof, J.p. van der hoek,

L.p. Wessels, Fluidized ion exchange

(FIX) to control NOM fouling in

ultrafiltration. Desalination 236

(2009), p. 334-341

8. Cornelissen, e.R., L. Rebour,

d van der kooij & L.p. Wessels,

Optimization of air/water cleaning

(AWC) in spiral wound elements.

Desalination, 236 (2009), p. 266-272.

9. Ridder, d.J. de, M. McConville,

A.R.d. Verliefde, L.t.J. van der Aa,

s.G.J. heijman, J.Q.J.C. Verberk,

L.C. Rietveld & J.C. van dijk,

Development of a predictive model

to determine micropollutant

removal using granular activated

carbon. Drinking Water Engi-

neering & Science Discussions,

2 (2009), p. 189-204.

10. Voogt, p. de, F. sacher, M-L.

Janex-habibi, L.M. puijker & M.

Mons, Development of a common

priority list of pharmaceuticals

relevant for the water cycle, Water

Science Technology 59:1 (2009),

p. 39-46.

11. eltzov, e., R.s. Marks, s. Voost,

B.A. Wullings & M.B. heringa,

Flow-through real time bacterial

biosensor for toxic compounds in

water. Sensors and Actuators, B:

Chemical 142 (2009), p. 11-18.

12. heijman, s.G.J., h. Guo, s. Li,

J.C. van dijk & L.p. Wessels, Zero

liquid discharge: Heading for 99%

recovery in nanofiltration and

reverse osmosis. Desalination 236

(2009), p. 357–362.

13. heijnen, L. & G.J. Medema, Method

for rapid detection of viable

Escherichia coli in water using

real-time NASBA. Water Research,

43 (2009), p. 3124-3132.

14. hijnen, W.A.M., d. Biraud, e.R.

Cornelissen & d. van der kooij,

Threshold concentration of

easily assimilable organic carbon

in feedwater for biofouling of

spiral-wound membranes.

Environ. Sci. Techn. 43 (2009),

p. 2490-2495.

15. hijnen, W.A.M., Elimination

of micro-organisms in water

treatment. PhD Thesis, University

Utrecht (2009).

16. hijnen, W.A.M., C.h.W. Blokker-

koopmans, L. heijnen & G.J.

Medema, Survival of Clostridium

spores in river water and in sand

from a slow sand filter. Water

Science & Technology: Water

Supply, 9.6 (2009), p. 681-688.

17. hijnen, W.A.M., d. Biraud,

e.R. Cornelissen & d.van der

kooij, Treshold concentration

of easily assimilable organic

carbon in feedwater for biofouling

of spiral-wound membranes.

Environmental Science &

Technology, 43 (2009), 13,

p. 4890-4895.

18. hogenboom A.C., J.A. van Leerdam

& p. de Voogt, Accurate mass

screening and identification

of emerging contaminants in

environmental samples by liquid

chromatography-LTQ FT Orbitrap

mass spectrometry. J Chromatogr.

A 1216 (2009), p. 510-519.

19. izydorczyk, k., C. Carpentier, J.

Mrówczynski, A. Wagenvoort,

t. Jurczak & M. tarczynska,

Establishment of an Alert Level

Framework for cyanobacteria

in drinking water resources by

using the Algae Online Analyser

for monitoring cyanobacterial

chlorophyll a. Water Research,

43 (2009), p. 989-996.

20. Johansson n., d. Benford, A. Carere,

J. de Boer, e. dellatte, p. de Voogt,

A. di domenico, C.W. heppner, G.

schoeters, & d. schrenk, EFSA’s risk

assessment on PFOS and PFOA

in the food. Toxicol. Lett. 189-S1

(2009), p. S42–S42.

21. kjellberg, s., A. Jayaratne, e.

Cadan, n. sukumaran, J. Vreeburg

& J.Q.J.C. Verberk, The resuspension

potential method: Yarra Valley

Water’s novel approach to routine

mains cleaning. Water Science and

Technology: Water Supply, 9(5)

(2009), p. 549-556.

22. Li, s., s.G.J. heijman, J.Q.J.C. Verberk

& J.C. van dijk, An innovative

treatment concept for future

drinking water production:

fluidized ion exchange –

ultrafiltration – nanofiltration

– granular activated carbon

filtration. Drinking Water

Engineering and Science 1 (2009),

p. 41–47.

23. Li, s., s.G.J. heijman, J.Q.J.C.

Verberk, A.R.d. Verliefde,

A.J.B. kemperman, J.C. van dijk &

G. Amy, Impact of backwash water

composition on ultrafiltration

fouling control. Journal of

Membrane Science 344 (2009),

p. 17–25.

24. Magic-knezev, A., B.A. Wullings &

d. van der kooij, Polaromonas and

Hydrogenophaga species are the

predominant bacteria cultured

from granular activated carbon

filters in water treatment. Journal

of Applied Microbiology, 107 (2009),

p. 1457-1467.

25. Medema, G.J. & p.W.M.h. smeets,

Quantitative risk assessment in

the Water Safety Plan: case studies

from drinking water practice.

Water Science & Technology: Water

Supply, 9.2 (2009), p. 127-132.

26. Mendizabal, i. & p.J. stuyfzand,

Guidelines for interpreting

hydrochemical patterns in data

from public supply well fields

and their value for natural

background groundwater

quality determination. Journal of

Hydrology 379 (2009), p. 151-163.

27. Ordoñez, J.C., p.M. van Bodegom,

J.p.M. Witte, i.J. Wright, p.B.

Reich, R. Aerts, A global study of

relationships between leaf traits,

climate and soil measures of

PublicatiesPublications

Articles in peer-reviewed journals

1. Bakker, M. & V.A. kelson, Writing

analytic element programs in

Python. Ground Water Vol. 47, No. 6

(2009), pp. 828 – 834.

2. Bakker, M. & J.L. nieber,

Damping of sinusoidal surface

flux fluctuations with soil depth.

Vadose Zone Journal, 8(1) (2009),

pp. 119-126.

3. Beek, C.G.e.M. van, R. Breedveld &

p.J. stuyfzand, Preventing two types

of well clogging. Journal AWWA, 101

(4) (2009), p. 125-134.

4. Beek, C.G.e.M. van, R.J.M.

Breedveld, M. Juhàsz-holterman,

A. Oosterhof & p.J. stuyfzand,

Cause and prevention of well

bore clogging by particles.

Hydrogeology Journal 17 (2009),

pp. 1877-1886.

5. Boersma, M., C. Becker, A.M.

Malzahn & s. Vernooij, Food chain

effects of nutrient limitation in

primary producers. Marine and

Freshwater Research, 60 (2009),

pp.983–989.

6. Buamah, R., B. petrusevski, d. de

Ridder, t. s. C. M. van de Wetering

& J. C. schippers, Manganese

removal in groundwater treatment:

practice, problems and probable

solutions. Water Science &

Technology: Water Supply, 9.1

(2009), pp. 89-98.

7. Cornelissen, e.R., e.F. Beerendonk,

M.n. nederlof, J.p. van der hoek,

L.p. Wessels, Fluidized ion exchange

(FIX) to control NOM fouling in

ultrafiltration. Desalination 236

(2009), pp. 334-341

8. Cornelissen, e.R., L. Rebour,

d van der kooij & L.p. Wessels,

Optimization of air/water

cleaning (AWC) in spiral wound

elements. Desalination, 236 (2009),

pp. 266-272.

9. Ridder, d.J. de, M. McConville,

A.R.d. Verliefde, L.t.J. van der Aa,


L.C. Rietveld & J.C. van dijk,

Development of a predictive model

to determine micropollutant

removal using granular activated

carbon. Drinking Water Engi-

neering & Science Discussions,

2 (2009), pp. 189-204.

10. Voogt, p. de, F. sacher, M-L.

Janex-habibi, L.M. puijker & M.

Mons, Development of a common

priority list of pharmaceuticals

relevant for the water cycle, Water

Science Technology 59:1 (2009),

pp. 39-46.

11. eltzov, e., R.s. Marks, s. Voost,

B.A. Wullings & M.B. heringa,

Flow-through real time bacterial

biosensor for toxic compounds in

water. Sensors and Actuators, B:

Chemical 142 (2009), pp. 11-18.

12. heijman, s.G.J., h. Guo, s. Li,

J.C. van dijk & L.p. Wessels, Zero

liquid discharge: Heading for 99%

recovery in nanofiltration and

reverse osmosis. Desalination 236

(2009), pp. 357–362.

13. heijnen, L. & G.J. Medema, Method

for rapid detection of viable

Escherichia coli in water using

real-time NASBA. Water Research,

43 (2009), pp. 3124-3132.

14. hijnen, W.A.M., d. Biraud, e.R.

Cornelissen & d. van der kooij,

Threshold concentration of

easily assimilable organic carbon

in feedwater for biofouling of

spiral-wound membranes.

Environmental Science & Techn. 43

(2009), pp. 2490-2495.

15. hijnen, W.A.M., Elimination


treatment. PhD Thesis, University

Utrecht (2009).

16. hijnen, W.A.M., C.h.W. Blokker-

koopmans, L. heijnen & G.J.

Medema, Survival of Clostridium

spores in river water and in sand

from a slow sand filter. Water

Science & Technology: Water

Supply, 9.6 (2009), pp. 681-688.

17. hijnen, W.A.M., d. Biraud,

e.R. Cornelissen & d.van der

kooij, Treshold concentration

of easily assimilable organic

carbon in feedwater for biofouling

of spiral-wound membranes.

Environmental Science &

Technology, 43 (2009), 13,

pp. 4890-4895.

18. hogenboom A.C., J.A. van Leerdam

& p. de Voogt, Accurate mass





mass spectrometry. J Chromatogr.

A 1216 (2009), pp. 510-519.

19. izydorczyk, k., C. Carpentier, J.

Mrówczynski, A. Wagenvoort,

t. Jurczak & M. tarczynska,

Establishment of an Alert Level

Framework for cyanobacteria

in drinking water resources by

using the Algae Online Analyser

for monitoring cyanobacterial

chlorophyll a. Water Research,

43 (2009), pp. 989-996.

20. Johansson n., d. Benford, A. Carere,

J. de Boer, e. dellatte, p. de Voogt,

A. di domenico, C.W. heppner, G.

schoeters, & d. schrenk, EFSA’s risk

assessment on PFOS and PFOA

in the food. Toxicol. Lett. 189-S1

(2009), pp. S42–S42.

21. kjellberg, s., A. Jayaratne, e.

Cadan, n. sukumaran, J. Vreeburg

& J.Q.J.C. Verberk, The resuspension

potential method: Yarra Valley

Water’s novel approach to routine

mains cleaning. Water Science and

Technology: Water Supply, 9(5)

(2009), pp. 549-556.

22. Li, s., s.G.J. heijman, J.Q.J.C. Verberk

& J.C. van dijk, An innovative

treatment concept for future

drinking water production:

fluidized ion exchange –

ultrafiltration – nanofiltration

– granular activated carbon

filtration. Drinking Water

Engineering and Science 1 (2009),

pp. 41–47.

23. Li, s., s.G.J. heijman, J.Q.J.C.

Verberk, A.R.d. Verliefde,

A.J.B. kemperman, J.C. van dijk &

G. Amy, Impact of backwash water

composition on ultrafiltration

fouling control. Journal of

Membrane Science 344 (2009),

pp. 17–25.

24. Magic-knezev, A., B.A. Wullings &

d. van der kooij, Polaromonas and

Hydrogenophaga species are the

predominant bacteria cultured

from granular activated carbon

filters in water treatment. Journal

of Applied Microbiology, 107 (2009),

pp. 1457-1467.

25. Medema, G.J. & p.W.M.h. smeets,

Quantitative risk assessment in

the Water Safety Plan: case studies

from drinking water practice.

Water Science & Technology: Water

Supply, 9.2 (2009), pp. 127-132.

26. Mendizabal, i. & p.J. stuyfzand,

Guidelines for interpreting

hydrochemical patterns in data

from public supply well fields

and their value for natural

background groundwater

quality determination. Journal of

Hydrology 379 (2009), pp. 151-163.

27. Ordoñez, J.C., p.M. van Bodegom,

J.p.M. Witte, i.J. Wright, p.B.

Reich, R. Aerts, A global study of

relationships between leaf traits,

climate and soil measures of

KWR 200958

nutrient fertility. Global ecology

and Biogeography 18 (2009),

p. 137-149.

28. Qin, J.J., M.h. Oo, G. tao, e.R.

Cornelissen, C.J. Ruiken, k.F. de

korte, L.p. Wessels & k.A. kekre,

Optimization of Operating

Conditions in Forward Osmosis for

Osmotic Membrane Bioreactor.

The Open Chemical Engineering

Journal, 3 (2009), p. 27-32.

29. smeets, p.W.M.h., G.J. Medema

& J.C. van dijk, The Dutch secret:

how to provide safe drinking

water without chlorine in the

Netherlands. Drinking Water

Engineering and Science, 2 (2009),

p. 1-14.

30. Valster, R.M., B.A. Wullings, G.

Bakker, h. smidt & d. van der

kooij, Free-living protozoa in

two unchlorinated drinking

water supplies, identified by

phylogenic analysis of 18S rRna

gene sequences. Applied and

environmental microbiology, 75, 14

(2009), p. 4736-4746.

31. kooij, d. van der, h.R. Veenendaal

& B.A. Wullings, Multiplication

of Legionella in tap water

installations. Antonie van

Leeuwenhoek, 95 (2009), suppl. 1,

p. 36-37.

32. Wielen, p.W.J.J. van der,

s. Voost & d. van der kooij,

Ammonia-oxidizing bacteria

and Archaea in groundwater

treatment and drinking water

distribution systems. Applied and

environmental microbiology, 75

(2009), 14, p. 4687-4695.

33. halem, d. van, h. van der Laan,

s.G.J. heijman, J.C. van dijk &

G.L. Amy, Assessing the

sustainability of the silver-

impregnated ceramic pot filter for

low-cost household drinking water

treatment. Physics and Chemistry

of the Earth 34 (2009), p. 36–42.

34. Leerdam, J.A. van, A.C. hogenboom,

M.M.e. van der kooi & p. de Voogt,

Determination of 1H-benzotriazoles

and benzothiazoles in water

sample by solid-phase extraction

and liquid chromatography LTQ

FT Orbitrap mass spectrometry.

Intern. J. Mass Spectrom. 282

(2009), p. 99-107.

35. Wezel, A.p. van; L.M. puijker,

C. Vink, A. Versteegh & p. de Voogt,

Odour and flavour thresholds of

gasoline additives (MTBE, ETBE

and TAME) and their occurrence in

Dutch drinking water collection

areas. Chemosphere, 76 (2009),

p. 672-676.

36. Veling, e.J.M & C. Maas,

Strategy for solving

semi-analytically three-

dimensional transient flow in a

coupled N-layer system. J.Eng.

Math, 64 (2009)2, p.145-161.

37. Verberk, J. Q. J. C., J.h.G. Vreeburg,

L.C. Rietveld & J. C. van dijk,

Particulate fingerprinting of water

quality in the distribution system.

Water SA, 35(2 Special WISA edition

2009), p. 192-199.

38. Verliefde, A.R.d., e.R. Cornelissen,

s.G.J. heijman, e.M.V. hoek, G.L.

Amy, B. van der Bruggen & J.C. van

dijk, Influence of solute-membrane

affinity on rejection of uncharged

organic solutes by nanofiltration

membranes. Environmental

Science and Technology 43 (2009),

p. 2400-2406.


s.G.J. heijman, i. petrinic, t.

Luxbacher, G.L. Amy, B. van

der Bruggen & J.C. van dijk,

Influence of membrane fouling

by (pretreated) surface water on

rejection of pharmaceutically

active compounds (PhACs) by

nanofiltration membranes. Journal

of Membrane Science 330 (2009),

(1-2), p. 90–103.



G.L. Amy, B. van der Bruggend,

J.C. van dijk, Construction

and validation of a full-scale

model for rejection of organic

micropollutants by NF membranes,

Journal of Membrane Science 339

(2009), (1-2), p. 10–20

41. Vreeburg, J. h. G., Blokker,

e. J. M., horst, p. & van dijk, J.

C., Velocity based self cleaning

residential drinking water

distribution systems, Water

Science and Technology, 9 (2009),

(6), p. 635-641.

42. Wilbers, G., G. zwolsman,

G. klaver & J. hendriks, Effects

of a drought period on physico-

chemical surface water quality in

a regional catchment area. Journal

of Environmental Monitoring,

11(2009), p. 1298-1302.

43. Worm, G. i. M., G. A. M. Mesman,

k. M. van schagen, k. J. Borger &

L.C. Rietveld, Hydraulic modelling

of drinking water treatment plant

operations. Drink. Water Eng. Sci.,

2(1) (2009), p. 15-20.

44. Yangali-Quintanilla, V.,

A.R.d. Verliefde, t.u. kim, A.

sadmani, M. kennedy & G.L. Amy,

Artificial neural network models

based on QSAR for predicting

rejection of natural organic

compounds by polyamide NF

and reverse osmosis membranes.

Journal of Membrane Science

vol. 342 (2009), no 1-2, p. 251-262.

45. zondervan, e., s. Bakker,

M. nederlof & B. Roffel, Taking

green anti-fouling strategies in

dead-end ultrafiltration to the

next level. Chemical engineering

research and design (2009)

87(2009), p.1589-1595.

Online (voor-)publicaties

46. Raat, k.J., A. tietema and

J.M. Verstraten, Nitrogen turnover

in fresh Douglas fir litter directly

after additions of moisture and

inorganic nitrogen. Plant and Soil.

DOI 10.1007 (2009)/s11104-009-

0181-0.

47. sack, e.L.W., p.W.J.J. van der Wielen

& d. van der kooij, Utilization

of oligo- and polysaccharides

at microgram-per-litre levels in

freshwater by Flavobacterium

Johnsoniae, Journal of Applied

Microbiology, accepted, doi:10.1111

(2009)/j.1365-2672.2009.04546.x

48. Blokker, e. J. M., J. h. G. Vreeburg

& J. C. van dijk, Simulating

residential water demand with a

stochastic end-use model. Journal

of Water Resources Planning and

Management, doi:10.1061 (2009)/

(ASCE)WR.1943-5452.0000002.

nutrient fertility. Global ecology

and Biogeography 18 (2009),

pp. 137-149.

28. Qin, J.J., M.h. Oo, G. tao, e.R.

Cornelissen, C.J. Ruiken, k.F. de

korte, L.p. Wessels & k.A. kekre,

Optimization of Operating

Conditions in Forward Osmosis for

Osmotic Membrane Bioreactor.

The Open Chemical Engineering

Journal, 3 (2009), pp. 27-32.

29. smeets, p.W.M.h., G.J. Medema

& J.C. van dijk, The Dutch secret:

how to provide safe drinking

water without chlorine in the

Netherlands. Drinking Water

Engineering and Science, 2 (2009),

pp. 1-14.

30. Valster, R.M., B.A. Wullings, G.

Bakker, h. smidt & d. van der

kooij, Free-living protozoa in

two unchlorinated drinking

water supplies, identified by

phylogenic analysis of 18S rRna

gene sequences. Applied and

environmental microbiology, 75, 14

(2009), pp. 4736-4746.

31. kooij, d. van der, h.R. Veenendaal

& B.A. Wullings, Multiplication

of Legionella in tap water

installations. Antonie van

Leeuwenhoek, 95 (2009), suppl. 1,

pp. 36-37.

32. Wielen, p.W.J.J. van der,

s. Voost & d. van der kooij,

Ammonia-oxidizing bacteria

and Archaea in groundwater

treatment and drinking water

distribution systems. Applied and

environmental microbiology, 75

(2009), 14, pp. 4687-4695.

33. halem, d. van, h. van der Laan,

s.G.J. heijman, J.C. van dijk &

G.L. Amy, Assessing the

sustainability of the silver-

impregnated ceramic pot filter for

low-cost household drinking water

treatment. Physics and Chemistry

of the Earth 34 (2009), pp. 36–42.

34. Leerdam, J.A. van, A.C. hogenboom,

M.M.e. van der kooi & p. de Voogt,

Determination of 1H-benzotriazoles

and benzothiazoles in water

sample by solid-phase extraction

and liquid chromatography LTQ

FT Orbitrap mass spectrometry.

Intern. J. Mass Spectrom. 282

(2009), pp. 99-107.

35. Wezel, A.p. van; L.M. puijker,

C. Vink, A. Versteegh & p. de Voogt,

Odour and flavour thresholds of

gasoline additives (MTBE, ETBE

and TAME) and their occurrence in

Dutch drinking water collection

areas. Chemosphere, 76 (2009),

pp. 672-676.

36. Veling, e.J.M & C. Maas,

Strategy for solving

semi-analytically three-

dimensional transient flow in a

coupled N-layer system. J.Eng.

Math, 64 (2009)2, pp.145-161.

37. Verberk, J. Q. J. C., J.h.G. Vreeburg,

L.C. Rietveld & J. C. van dijk,

Particulate fingerprinting of water

quality in the distribution system.

Water SA, 35(2 Special WISA edition

2009), pp. 192-199.


s.G.J. heijman, e.M.V. hoek, G.L.

Amy, B. van der Bruggen & J.C. van

dijk, Influence of solute-membrane

affinity on rejection of uncharged

organic solutes by nanofiltration

membranes. Environmental

Science and Technology 43 (2009),

pp. 2400-2406.


s.G.J. heijman, i. petrinic, t.

Luxbacher, G.L. Amy, B. van

der Bruggen & J.C. van dijk,

Influence of membrane fouling

by (pretreated) surface water on

rejection of pharmaceutically

active compounds (PhACs) by

nanofiltration membranes. Journal

of Membrane Science 330 (2009),

(1-2), pp. 90–103.



G.L. Amy, B. van der Bruggend,

J.C. van dijk, Construction

and validation of a full-scale

model for rejection of organic

micropollutants by NF membranes,

Journal of Membrane Science 339

(2009), (1-2), p. 10–20

41. Vreeburg, J. h. G., Blokker,

e. J. M., horst, p., and van dijk, J.

C., Velocity based self cleaning

residential drinking water

distribution systems, Water

Science and Technology, 9 (2009),

(6), pp. 635-641.

42. Wilbers, G., G. zwolsman,

G. klaver & J. hendriks, Effects

of a drought period on physico-

chemical surface water quality in

a regional catchment area. Journal

of Environmental Monitoring,

11(2009), pp. 1298-1302.

43. Worm, G. i. M., G. A. M. Mesman,

k. M. van schagen, k. J. Borger &

L.C. Rietveld, Hydraulic modelling

of drinking water treatment plant

operations. Drink. Water Eng. Sci.,

2(1) (2009), pp. 15-20.

44. Yangali-Quintanilla, V.,

A.R.d. Verliefde, t.u. kim, A.

sadmani, M. kennedy & G.L. Amy,

Artificial neural network models

based on QSAR for predicting

rejection of natural organic

compounds by polyamide NF

and reverse osmosis membranes.

Journal of Membrane Science

vol. 342 (2009), no 1-2, pp. 251-262.

45. zondervan, e., s. Bakker,

M. nederlof & B. Roffel, Taking

green anti-fouling strategies in

dead-end ultrafiltration to the

next level. Chemical engineering

research and design (2009)

87(2009), pp.1589-1595.

Online to be published

46. Raat, k.J., A. tietema and

J.M. Verstraten, Nitrogen turnover

in fresh Douglas fir litter directly

after additions of moisture and

inorganic nitrogen. Plant and Soil.

DOI 10.1007 (2009)/s11104-009-

0181-0.

47. sack, e.L.W., p.W.J.J. van der Wielen

& d. van der kooij, Utilization

of oligo- and polysaccharides

at microgram-per-litre levels in

freshwater by Flavobacterium

Johnsoniae, Journal of Applied

Microbiology, accepted, doi:10.1111

(2009)/j.1365-2672.2009.04546.x

48. Blokker, e. J. M., J. h. G. Vreeburg

& J. C. van dijk, Simulating

residential water demand with a

stochastic end-use model. Journal

of Water Resources Planning and

Management, doi:10.1061 (2009)/

(ASCE)WR.1943-5452.0000002.

59

Publicaties Vakbladen

1. Bonte, M. & J.J.G. zwolsman,

Klimaatverandering en verzoeting

van de Rijn. H2O 42 (20) (2009),

p. 29-31.

2. Bonte, M., k.J. Raat, p. dammers

& p.J. stuyfzand, Verstopping en

regeneratie van infiltratieputten

bij Waalsdorp. H2O 42(7) (2009),

p. 40-43.

3. heijman (Bas), evgenia Rabinovitch,

Ben statia & Jasper Verberk, Drinken

van de wind. H2O 42 1 (2009),

p. 34-37.

4. hofman (Jan) & Wolter siegers,

Kennisuitwisseling tussen

Nederland en Duitsland over

ontharding. H2O 42 (2009), p. 2-9.

5. hofman (Jan), interview met Jan

hofman door david van Baarle,

Klimaatuitdagingen noodzaken

tot internationale focus. Utilities, 2

(2009), p. 10-13.

6. hofman (Roberta), Guus iJpelaar,

Joop kruithof, Wereldcongres UV-

technologie in Amsterdam trekt

200 bezoekers. H2O 42 22 (2009), p. 7.

7. hofs (Bas) & emile Cornelissen,

Coagulation and ceramic

microfiltration/ultrafiltration for

the treatment of drinking water.

NTP procestechnologie 4 (2009),

p. 30-31.

8. hoven, t. van de, & J. Vreeburg,

Vorderingen bij TECHNEAU. H2O 7

(2009), p. 24-25.

9. Jacobs, e., e. trietsch, M. Bonte,

F. schulting, n. zantkuijl &

M. Oosterhuis, Boodschap

aan deelnemers Klimaattop

Kopenhagen. H2O 42 (22) (2009),

p. 4-5.

10. kooiman, J.W. & d.G. Cirkel, Nieuwe

techniek voor onttrekken en

infiltreren van grondwater. H2O 42

(24) (2009), p. 6-9.

11. Maas (kees), & hans Leenen,

Het eigengewicht van freatisch

grondwater of nogmaals: vergeten

we iets? Stromingen 15(2) (2009),

p. 17-31.

12. Maas (kees), korte Golf.

Stromingen 15 (3) (2009), p. 57-60.

13. Maas, p. van der, d. van der

Woerdt, J. Bruins & d. van der

kooij, Lagedruk UV verhoogt

nagroeipotentie oppervlaktewater-

zuivering De Punt. H2O, 18 (2009),

p.47-49.

14. Medema, G.J., L.C. Rietveld,

A. Versteeg & A. van Wezel,

Japan en Nederland wisselen

waterkennis uit, H2O, 23 (2009),

p. 6-7.

15. Mesman, G., n. slaats, A. Boersma

& B. schultz, Nieuwe methode

inzetbaar bij saneringsbeslissingen

PVC-leidingen. H2O, 16/17 (2009),

p. 44-47.

16. Molen, M. v. d., i. pieterse-

Quirijns, A. donocik & e.

smulders, Eigenschappen bodem

en oppervlak beïnvloeden

temperatuurstijging rond

drinkwaterleidingen. H2O, 7

(2009), p. 33-36.

17. nederlof (Maarten), Robin van

Leerdam, Martijn Groenendijk,

Verwijdering hormonen en

geneesmiddelen uit drinkwater ter

discussie. H2O 42 18 (2009), p. 30.

18. Oesterholt, F., L. paping,

h.R. Veenendaal & d. van der kooij,

Combinatie Q-PCR en specifieke

kweekmethode efficiënt voor

screening proceswatermonsters

op Legionella, H2O, 24 (2009),

p. 42-45.

19. Oost, R. van der, M. heringa &

A. van Wezel, Toxiciteit

stofmengsels in drinkwater naast

stofgericht ook effectgericht

beoordelen. H2O 7 (2009), p. 37-39.

20. Oosterhof, A, n. Wolthek,

W. van der Meer, M. Groenendijk,

s. van de Wetering, h. Boukes,

k.J. Raat & J. eerhart, Doorbraak

voor gebruik van brak grondwater

als alternatieve bron voor

drinkwatervoorziening. H2O 42

14/15 (2009), p. 14-17.

21. pieterse-Quirijns, i. & M. Blokker,

Nieuwe rekenregels voor

waterverbruik. Alternatief voor de

qVn methode als ontwerprichtlijn.

VV+ (Verwarming en Installatie:

Vakblad voor installatietechniek,

energie en milieu), 66 (7/8 (2009),

p. 424-429.


Rekenregels waterverbruik

woontorens voor betere

dimensionering installaties. Intech

K&S 9 (2009), p. 48-51.

23. postmus, e., L. dijkstra &

G. Mesman, Demonstratie speciale

inspectietechniek voor gietijzeren


(2009), p. 26-27.

24. Runhaar, J. & J.p.M. Witte,

Bodemkwaliteit. Bionieuws 19

(2009), p.11.

25. schriks, M.; M. van der kooi,

M. heringa & A. van Wezel,

Gezondheidskundige evaluatie

van ‘nieuwe stoffen’ in grond-,

oppervlakte- en drinkwater.

H2O 22 (2009), p. 29-31.

26. siemonsma, M., G. Brilleman,

W. koerselman & J.W. kooiman,

Innovatief grondwaterbeheer

in Drenthe. H2O 42 (23) (2009),

p. 14-16.

27. smeets, p.W.M.h., Microbio-

logische veiligheid van drinkwater

onder de microscoop in Singapore,

H2O, 22 (2009), p. 6.

28. timmer (harrie), Lucyna Magda,

Bas Wols, Luuk Rietveld, CFD-

modellering: spreiding verblijftijd

in reservoir ongevoelig voor

ontwerp. H2O 42 20 (2009), p. 32-35.

29. Valster, R.M., Elucidation of

relationships between protozoa,

L. pneumophila and biofilm

concentrations in tap-water

installations. Afsluitende magazine

van Delft Cluster “Duurzame

gebiedsinrichting” (2009), p. 62.

30. Voogt, p. de, L. puijker, C. Vink

& A. van Wezel, Smaak- en geur-

drempels van benzine-additieven

en voorkomen in waterwin-

gebieden. H2O 25-26 (2009),

p. 46-47.

31. Witte, J.p.M., J. Runhaar, R. van ek &

d.J. van der hoek, Ecohydrologische

effecten van klimaatverandering in

kaart gebracht. De Levende Natuur

110 (2009), p. 242.

32. Witte, J.p.M., J. Runhaar, R. van

ek & d.J. van der hoek, Eerste

landelijke schets van de ecohydro-

logische effecten van een warmer

en grilliger klimaat. H2O 42(16/17)

(2009), p. 37-40.

33. Witte, J.p.M., Schaalafhanke-

lijkheid van soortenrijkdom en

zeldzaamheid. Gorteria 33 (2009),

p. 156-165.

34. Wullings, B.A., h.R. Veenendaal

& d. van der kooij, Legionella

pneumophila komt sporadisch voor

in Nederlands oppervlaktewater,

H2O, 7 (2009), p. 44-46.

35. zwolsman, J.J.G., Johannesen, A. et

al., Climate Change and the Water

Industry. Asian Water, September

(2009), p. 10-15.

publicaties (vervolg)

Publications in professional journals

1. Bonte, M. & J.J.G. zwolsman,

Klimaatverandering en verzoeting

van de Rijn. H2O 42 (20) (2009),

pp. 29-31.

2. Bonte, M., k.J. Raat, p. dammers

& p.J. stuyfzand, Verstopping en

regeneratie van infiltratieputten

bij Waalsdorp. H2O 42(7) (2009),

pp. 40-43.

3. heijman (Bas), evgenia Rabinovitch,

Ben statia & Jasper Verberk, Drinken

van de wind. H2O 42 1 (2009),

pp. 34-37.

4. hofman (Jan) & Wolter siegers,

Kennisuitwisseling tussen

Nederland en Duitsland over

ontharding. H2O 42 (2009), pp. 2-9.

5. hofman (Jan), interview met Jan

hofman door david van Baarle,

Klimaatuitdagingen noodzaken

tot internationale focus. Utilities, 2

(2009), pp. 10-13.

6. hofman (Roberta), Guus iJpelaar,

Joop kruithof, Wereldcongres UV-

technologie in Amsterdam trekt 200

bezoekers. H2O 42 22 (2009), pp. 7.

7. hofs (Bas) & emile Cornelissen,

Coagulation and ceramic

microfiltration/ultrafiltration for

the treatment of drinking water.

NTP procestechnologie 4 (2009),

pp. 30-31.

8. hoven, t. van de, & J. Vreeburg,

Vorderingen bij TECHNEAU. H2O 7

(2009), pp. 24-25.

9. Jacobs, e., e. trietsch, M. Bonte, F.

schulting, n. zantkuijl & M. Oos-

terhuis, Boodschap aan deelnemers

Klimaattop Kopenhagen. H2O 42

(22) (2009), pp. 4-5.

10. kooiman, J.W. & d.G. Cirkel, Nieuwe

techniek voor onttrekken en

infiltreren van grondwater. H2O 42

(24) (2009), pp. 6-9.

11. Maas (kees), & hans Leenen,

Het eigengewicht van freatisch

grondwater of nogmaals: vergeten

we iets? Stromingen 15(2) (2009),

pp. 17-31.

12. Maas (kees), korte Golf.

Stromingen 15 (3) (2009), pp. 57-60.

13. Maas, p. van der, d. van der

Woerdt, J. Bruins & d. van der

kooij, Lagedruk UV verhoogt

nagroeipotentie oppervlaktewater-

zuivering De Punt. H2O, 18 (2009),

pp.47-49.

14. Medema, G.J., L.C. Rietveld,

A. Versteeg & A. van Wezel,

Japan en Nederland wisselen

waterkennis uit, H2O, 23 (2009),

pp. 6-7.

15. Mesman, G., n. slaats, A. Boersma

& B. schultz, Nieuwe methode

inzetbaar bij saneringsbeslissingen

PVC-leidingen. H2O, 16/17 (2009),

pp. 44-47.

16. Molen, M. v. d., i. pieterse-

Quirijns, A. donocik & e.

smulders, Eigenschappen bodem

en oppervlak beïnvloeden

temperatuurstijging rond


(2009), pp. 33-36.

17. nederlof (Maarten), Robin van

Leerdam, Martijn Groenendijk,

Verwijdering hormonen en

geneesmiddelen uit drinkwater ter

discussie. H2O 42 18 (2009), pp. 30.

18. Oesterholt, F., L. paping,

h.R. Veenendaal & d. van der kooij,

Combinatie Q-PCR en specifieke

kweekmethode efficiënt voor

screening proceswatermonsters

op Legionella, H2O, 24 (2009),

pp. 42-45.

19. Oost, R. van der, M. heringa &

A. van Wezel, Toxiciteit

stofmengsels in drinkwater naast

stofgericht ook effectgericht

beoordelen. H2O 7 (2009), pp. 37-39.

20. Oosterhof, A, n. Wolthek,

W. van der Meer, M. Groenendijk,

s. van de Wetering, h. Boukes,

k.J. Raat & J. eerhart, Doorbraak

voor gebruik van brak grondwater

als alternatieve bron voor

drinkwatervoorziening. H2O 42

14/15 (2009), pp. 14-17.


Nieuwe rekenregels voor

waterverbruik. Alternatief voor de

qVn methode als ontwerprichtlijn.

VV+ (Verwarming en Installatie:

Vakblad voor installatietechniek,

energie en milieu), 66 (7/8 (2009),

pp. 424-429.


Rekenregels waterverbruik

woontorens voor betere

dimensionering installaties. Intech

K&S 9 (2009), pp. 48-51.

23. postmus, e., L. dijkstra &

G. Mesman, Demonstratie speciale

inspectietechniek voor gietijzeren


(2009), pp. 26-27.

24. Runhaar, J. & J.p.M. Witte,

Bodemkwaliteit. Bionieuws 19

(2009), pp.11.

25. schriks, M.; M. van der kooi,

M. heringa & A. van Wezel,

Gezondheidskundige evaluatie

van ‘nieuwe stoffen’ in grond-,

oppervlakte- en drinkwater.

H2O 22 (2009), pp. 29-31.

26. siemonsma, M., G. Brilleman,

W. koerselman & J.W. kooiman,

Innovatief grondwaterbeheer

in Drenthe. H2O 42 (23) (2009),

pp. 14-16.

27. smeets, p.W.M.h., Microbio-

logische veiligheid van drinkwater

onder de microscoop in Singapore,

H2O, 22 (2009), pp. 6.

28. timmer (harrie), Lucyna Magda,

Bas Wols, Luuk Rietveld, CFD-

modellering: spreiding verblijftijd

in reservoir ongevoelig voor

ontwerp. H2O 42 20 (2009), pp. 32-35.

29. Valster, R.M., Elucidation of

relationships between protozoa,

L. pneumophila and biofilm

concentrations in tap-water

installations. Afsluitende magazine

van Delft Cluster “Duurzame

gebiedsinrichting” (2009), pp. 62.

30. Voogt, p. de, L. puijker, C. Vink

& A. van Wezel, Smaak- en geur-

drempels van benzine-additieven

en voorkomen in waterwin-

gebieden. H2O 25-26 (2009),

pp. 46-47.

31. Witte, J.p.M., J. Runhaar, R. van ek &

d.J. van der hoek, Ecohydrologische

effecten van klimaatverandering in

kaart gebracht. De Levende Natuur

110 (2009), pp. 242.

32. Witte, J.p.M., J. Runhaar, R. van

ek & d.J. van der hoek, Eerste

landelijke schets van de ecohydro-

logische effecten van een warmer

en grilliger klimaat. H2O 42(16/17)

(2009), pp. 37-40.

33. Witte, J.p.M., Schaalafhanke-

lijkheid van soortenrijkdom en

zeldzaamheid. Gorteria 33 (2009),

pp. 156-165.

34. Wullings, B.A., h.R. Veenendaal

& d. van der kooij, Legionella

pneumophila komt sporadisch voor

in Nederlands oppervlaktewater,

H2O, 7 (2009), pp. 44-46.

35. zwolsman, J.J.G., Johannesen, A. et

al., Climate Change and the Water

Industry. Asian Water, September

(2009), pp. 10-15.

KWR 200960

BTO-Rapporten

• BtO 2008.003 - Risicoanalyse van

leidingnetten, R. H. S. Beuken

• BtO 2008.004 - De microbio-

logische veiligheid van de

60-dagen zone rond grondwater-

winningen, van der Wielen,

P.W.J.J., W.J.M.K. Senden & G.J.

Medema

• BtO 2008.005 - Inventarisatie van

de vervanging van hoofdleidingen,

W. J. M. K. Senden, M. A. Meerkerk

en R. H. S. Beuken

• BtO 2008.006 - Relatie tussen

storingen AC-leidingen en het weer,

K. H. A. van Daal

• BtO 2008.007 (s) - Klimaat-

verandering en de gevolgen

voor waterdistirbutie - een

inventarisatie van onderzoeksbe-

hoeften, K. H. A. van Daal en

P. G. G. Slaats

• BtO 2008.009 - Visie op mengsel-

toxiciteit in drinkwater.

R. van der Oost

• BtO 2008.011 (s) - Application

of CFD modelling for the design

of a bench scale UV reactor,

Jan Hofman, Bas Wols

• BtO 2008.012 - Performance

evaluatie 2008 BTO. Visitatie-

rapporten programma’s, Medema,

G.J., P. van der Wielen, A. van

Wezel, M. Mons, G. J. Zwolsman,

M. Balemans, A. Abrahamse, J.

Vreeburg, E. Trietsch, P. Hesen,

A. Hummelen & G. Sulmann

• BtO 2008.014 - Snellere opstart

mangaanverwijdering in snelfilters

mogelijk, Maarten Nederlof

• BtO 2008.015 (s) - Ultrasoon

geluidsonderzoek asbestcement

leidingen, G. A. M. Mesman en

F. Hulhoven

• BtO 2008.020 (s) - Leveringsze-

kerheid van drinkwatersystemen,

M. v. d. Boomen

• BtO 2008.022 - Waterdis-

tributie van de toekomst; op tijd

voorbereid, I. N. Vloerbergh

• BtO 2008.024 (s) - BTO-bijeenkomst

Waterbehandeling 2008

“Organische stof tot nadenken”,

Jaques van Paassen, Jan

Cromphout, Marco Dignum,

Jantinus Bruins, Jan Peter van der

Hoek, Bjornar Eikkebrok, Erwin

Beerendonk, Emile Cornelissen,

Wolter Siegers en Arne Verliefde

• BtO 2008.026 - Accurate mass





mass spectrometry. A. Hogenboom,

T. van Leerdam, P. de Voogt.

• BtO 2008.028 - Real time on-line

monitoring of contaminants in

water. B. van der Gaag, J. Volz.

• BtO 2008.037 (s) - Continuous

hemoflow experiments (inter-

mediate results), Tripard, E.

• BtO 2008.039 - Verandering van

waterkwaliteit in het distri-

butienet; Metingen in Rosmalen

in vemaasd en vertakt netten,

E. J. M. Blokker en H. Beverloo

• BtO 2008.043 - Chemical

identification, toxicological

assessment and prediction of

behaviour in drinking water

treatment systems. A. Hogenboom,

M. Heringa, A. Abrahamse.

• BtO 2008.044 (s) - Chemical

disinfection of drinking water in

the distribution system, Buisan, F.

• BtO 2008.045(s) - Microbiologisch

onderzoek in het BTO 2009-2012.

van der Kooij, D., G.J. Medema &

P.W.J.J. van der Wielen

• BtO 2008.047 (s) - Gefaseerde

aanleg van een zelfreinigend

leidingnet in bestaande wijken,

P. Horst

• BtO 2008.048 - Elimination


treatment, Hijnen, W.A.M.

• BtO 2008.049 (s) - Deeltjes

in zuivering en distributie;

Symposium te Heel, 29 oktober

2008, S. v. d. Wetering, A.

Abrahamse, H. beverloo, W.

Siegers, J. Vreeburg, H. Leijssen,

L. v. Heugten, J. Rouleaux en

M. Dignum

• BtO 2008.051 - Fenton process for

contaminant control, Julien Ogier,

Danny Harmsen, Wolter Siegers,

Anneke Abrahamse

• BtO 2008.052 - Combination of

Fenton oxidation process and

ceramic nanofiltration (Waalwijk),

Techneau, Julien Ogier, Jan Hofman

• BtO 2008.053 - Warmteindringing

in de bodem, M. v. d. Molen,

H. Kooij, E. F. P. A. Smulders en

S. G. J. Heijman

• BtO 2008.054 (s) - Generic

Framework and Methods for

Integated Risk Management in

water Safety Plans, P. H. Rosén L.,

A. Lindhe, S. Sklet en J. Rostum

• BtO 2008.055 - Verkenning inzet

van Geografische Informatie

Systemen voor identificeren van

kritische leidingen, K. v. Daal en

R. H. S. Beuken

• BtO 2008.057 - U-STORE;

Toelichting op en afspraken over

uniforme storingsregistratie,

I. N. Vloerbergh

• BtO 2008.059 - Acoustic water

pipe monitoring, Phase III:

Demonstration, B.A.J.Quesson,

M.K. Sheldon Robert, W.H.M.Groen,

M.L. Diesenaar

• BtO 2008.060 - Veilige waterwin-

gebieden bedreigingen door

chemische verontreinigingen.

L. Puijker, C. van Beek, A. Brandt,

M. Heringa, T. van Leerdam

• BtO 2009.001 (s) - Literatuurstudie

naar opportunistisch-ziektever-

wekkende micro-organismen

die zich in drinkwater kunnen

vermeerderen, van der Wielen,

P.W.J.J. & D. van der Kooij

• BtO 2009.003 (s) - Handleiding

‚CAVLAR‘; Beschrijving en

interpretatie, M. Meerkerk, G.

Mesman en I. Pieterse-Quirijns

• BtO 2009.004 (s) - Verslag

workshop leveringszekerheid 18

november 2008, R. H. S. Beuken en

I. N. Vloerbergh

• BtO 2009.008 - Optimalisatie

meetprogramma E.coli in

distributienet, Blokker, E.J.M.

& A.J. Vogelaar

• BtO 2009.009(s) - Geofysische

boorgatmetingen voor het

opsporen en typeren van

verstopping in grondwaterputten.

M. Bonte & K.J. Raat.

• BtO 2009.011 - Verwijdering van

MS2 fagen, E.coli, Clostridium

sporen en (oö)cysten van

Cryptosporidium en Giardia door

actief koolstoffiltratie, Hijnen,

W.A.M., G.M.H. Suylen, J.A.

Bahlman, A. Brouwer-Hanzens,

F. Bichai & W. Siegers

• BtO 2009.012 (s) - Symposium

Waterdistributie II, P. G. G. Slaats

• BtO 2009.013 - Modelleren van

niet-huishoudelijk waterverbruik;

waterverbruik van kantoren,

hotels, zorginstellingen en vee-

houderij, E. J. Pieterse-Quirijns,

E. J. M. Blokker en A. J. Vogelaar

• BtO 2009.015(s) - Putregeneratie

met Jet-master. Evaluatie van het

BTO Reports

• BtO 2008.003 - Risicoanalyse van

leidingnetten, R. H. S. Beuken

• BtO 2008.004 - De microbio-

logische veiligheid van de

60-dagen zone rond grondwater-

winningen, van der Wielen,

P.W.J.J., W.J.M.K. Senden & G.J.

Medema

• BtO 2008.005 - Inventarisatie van

de vervanging van hoofdleidingen,

W. J. M. K. Senden, M. A. Meerkerk

en R. H. S. Beuken

• BtO 2008.006 - Relatie tussen

storingen AC-leidingen en het weer,

K. H. A. van Daal

• BtO 2008.007 (s) - Klimaat-

verandering en de gevolgen

voor waterdistirbutie - een

inventarisatie van onderzoeksbe-

hoeften, K. H. A. van Daal en

P. G. G. Slaats

• BtO 2008.009 - Visie op mengsel-

toxiciteit in drinkwater.

R. van der Oost

• BtO 2008.011 (s) - Application

of CFD modelling for the design

of a bench scale UV reactor,

Jan Hofman, Bas Wols

• BtO 2008.012 - Performance

evaluatie 2008 BTO. Visitatie-

rapporten programma’s, Medema,

G.J., P. van der Wielen, A. van

Wezel, M. Mons, G. J. Zwolsman,

M. Balemans, A. Abrahamse, J.

Vreeburg, E. Trietsch, P. Hesen,

A. Hummelen & G. Sulmann

• BtO 2008.014 - Snellere opstart

mangaanverwijdering in snelfilters

mogelijk, Maarten Nederlof

• BtO 2008.015 (s) - Ultrasoon

geluidsonderzoek asbestcement

leidingen, G. A. M. Mesman en

F. Hulhoven

• BtO 2008.020 (s) - Leveringsze-

kerheid van drinkwatersystemen,

M. v. d. Boomen

• BtO 2008.022 - Waterdis-

tributie van de toekomst; op tijd

voorbereid, I. N. Vloerbergh

• BtO 2008.024 (s) - BTO-bijeenkomst

Waterbehandeling 2008

“Organische stof tot nadenken”,

Jaques van Paassen, Jan

Cromphout, Marco Dignum,

Jantinus Bruins, Jan Peter van der

Hoek, Bjornar Eikkebrok, Erwin

Beerendonk, Emile Cornelissen,

Wolter Siegers en Arne Verliefde

• BtO 2008.026 - Accurate mass





mass spectrometry. A. Hogenboom,

T. van Leerdam, P. de Voogt.

• BtO 2008.028 - Real time on-line

monitoring of contaminants in

water. B. van der Gaag, J. Volz.

• BtO 2008.037 (s) - Continuous

hemoflow experiments (inter-

mediate results), Tripard, E.

• BtO 2008.039 - Verandering van

waterkwaliteit in het distri-

butienet; Metingen in Rosmalen

in vemaasd en vertakt netten,

E. J. M. Blokker en H. Beverloo

• BtO 2008.043 - Chemical

identification, toxicological

assessment and prediction of

behaviour in drinking water

treatment systems. A. Hogenboom,

M. Heringa, A. Abrahamse.

• BtO 2008.044 (s) - Chemical

disinfection of drinking water in

the distribution system, Buisan, F.

• BtO 2008.045(s) - Microbiologisch

onderzoek in het BTO 2009-2012.

van der Kooij, D., G.J. Medema &

P.W.J.J. van der Wielen

• BtO 2008.047 (s) - Gefaseerde

aanleg van een zelfreinigend

leidingnet in bestaande wijken,

P. Horst

• BtO 2008.048 - Elimination


treatment, Hijnen, W.A.M.

• BtO 2008.049 (s) - Deeltjes

in zuivering en distributie;

Symposium te Heel, 29 oktober

2008, S. v. d. Wetering, A.

Abrahamse, H. beverloo, W.

Siegers, J. Vreeburg, H. Leijssen,

L. v. Heugten, J. Rouleaux en

M. Dignum

• BtO 2008.051 - Fenton process for

contaminant control, Julien Ogier,

Danny Harmsen, Wolter Siegers,

Anneke Abrahamse

• BtO 2008.052 - Combination of

Fenton oxidation process and

ceramic nanofiltration (Waalwijk),

Techneau, Julien Ogier, Jan Hofman

• BtO 2008.053 - Warmteindringing

in de bodem, M. v. d. Molen,

H. Kooij, E. F. P. A. Smulders en

S. G. J. Heijman

• BtO 2008.054 (s) - Generic

Framework and Methods for

Integated Risk Management in

water Safety Plans, P. H. Rosén L.,

A. Lindhe, S. Sklet en J. Rostum

• BtO 2008.055 - Verkenning inzet

van Geografische Informatie

Systemen voor identificeren van

kritische leidingen, K. v. Daal en

R. H. S. Beuken

• BtO 2008.057 - U-STORE;

Toelichting op en afspraken over

uniforme storingsregistratie,

I. N. Vloerbergh

• BtO 2008.059 - Acoustic water

pipe monitoring, Phase III:

Demonstration, B.A.J.Quesson,

M.K. Sheldon Robert, W.H.M.Groen,

M.L. Diesenaar

• BtO 2008.060 - Veilige waterwin-

gebieden bedreigingen door

chemische verontreinigingen.

L. Puijker, C. van Beek, A. Brandt,

M. Heringa, T. van Leerdam

• BtO 2009.001 (s) - Literatuurstudie

naar opportunistisch-ziektever-

wekkende micro-organismen

die zich in drinkwater kunnen

vermeerderen, van der Wielen,

P.W.J.J. & D. van der Kooij

• BtO 2009.003 (s) - Handleiding

‚CAVLAR‘; Beschrijving en

interpretatie, M. Meerkerk, G.

Mesman en I. Pieterse-Quirijns

• BtO 2009.004 (s) - Verslag

workshop leveringszekerheid 18

november 2008, R. H. S. Beuken en

I. N. Vloerbergh

• BtO 2009.008 - Optimalisatie

meetprogramma E.coli in

distributienet, Blokker, E.J.M.

& A.J. Vogelaar

• BtO 2009.009(s) - Geofysische

boorgatmetingen voor het

opsporen en typeren van

verstopping in grondwaterputten.

M. Bonte & K.J. Raat.

• BtO 2009.011 - Verwijdering van

MS2 fagen, E.coli, Clostridium

sporen en (oö)cysten van

Cryptosporidium en Giardia door

actief koolstoffiltratie, Hijnen,

W.A.M., G.M.H. Suylen, J.A.

Bahlman, A. Brouwer-Hanzens,

F. Bichai & W. Siegers

• BtO 2009.012 (s) - Symposium

Waterdistributie II, P. G. G. Slaats

• BtO 2009.013 - Modelleren van

niet-huishoudelijk waterverbruik;

waterverbruik van kantoren,

hotels, zorginstellingen en vee-

houderij, E. J. Pieterse-Quirijns,

E. J. M. Blokker en A. J. Vogelaar

• BtO 2009.015(s) - Putregeneratie

met Jet-master. Evaluatie van het

61

testprogramma 2004-2007. G.

Cirkel, M. Balemans en J. Bunnik.

• BtO 2009.016 - De inzet van

geografische informatie systemen

voor analyses van het leidingnet,

twee casestudies GIS. Pieterse-

Quirijns, I., Raterman, B., van Daal,

K. en Beuken R.

• BtO 2009.019 - Development of

a prototype Chemical-Optical

Sensor for the detection of Organic

Micro-Pollutants in Drinking water.

B. van der Gaag

• BtO 2009.020 - Determination

of polar 1H-benzotriazolen and

benzothiazolen in water by

solid-phase extraction and liquid

chromatography LTQ FT Orbitrap

mass spectrometry. T. van Leerdam,

A. Hogenboom, M. van der Kooi,

P. de Voogt.

• BtO 2009.021 - Emerging methods

to monitor emerging chemicals

in the drinking water production.

A. van Wezel, M. Mons, W. van

Delft.

• BtO 2009.022 - Toxicological

relevance of emerging conta-

minants for drinking water

quality. M. Schriks, M. Heringa,

M. van der Kooi, P. de Voogt,

A. van Wezel

• BtO 2009.023(s) - Literatuuron-

derzoek nanotechnologie voor

drinkwaterbehandeling, Bas Hofs

• BtO 2009.024 - Fluid intake

and mortality due to ischemic

heart disease and stroke in the

Netherlands. L. Leurs, L. Schouten,

R. Goldbohm, P. van den Brandt.


and colorectal cancer risk in the

Netherlands. C. Simons, L. Leurs,

M. Weijenberg, L. Schouten,


• BtO 2009.026 - Relationship

between tap water hardness and

mortality due to ischemic heart

disease and stroke in the Nether-

lands. L. Leurs, L. Schouten, M. Mons,

R. Goldbohm, P. Van den Brandt.

• BtO 2009.029 (s) - Drinkwater-

productie in de toekomst! Moet

er een barrière in de zuivering

komen voor geneesmiddelen

en hormonen? BTO workshop

Waterbehandeling 21 april 2009,

Martijn Groenendijk, Maarten

Nederlof, Robin van Leerdam

• BtO 2009.030 (s). Hoe combi-

neren we drinkwater en bodem-

energiesystemen. Bonte, M. Van

den Berg, G., Boukes, H., Dammers,

P., Jennekens, O., Van der Moot, N.,

Oosterhof, A., Six, S., Smits, F.

• BtO 2009.031 (s) - The use of NOM

characterization methods to deter-

mine biodegradable NOM, Siegers,

W., J. Ogier & P.W.J.J. van der Wielen

• BtO 2009.033 (s) - study of

membrane fouling under high

NOM and high salt concentrations,

Céline Dumas, Julien Ogier

• BtO 2009.035 SafeWat:

Development and testing of

coatings on a Biacore 3000, A van

der Gaag, A Brandt, T ter Laak

• BtO 2009.036 - Omzetting van

prioritaire stoffen met UV/

H2O

2 oxidatie, D. Harmsen, G.

IJpelaar, L. Janssen, R. Hofman, E.

Beerendonk

• BtO 2009.039 - Biofouling of

spiral-wound membranes in

water treatment, van der Kooij, D.,

W.A.M. Hijnen & E.R. Cornelissen

• BtO 2009.040 (s). HDDW: Labora-

toriumtest naar de geschiktheid

van vier boorvloeistoffen; Deel-

onderzoek Horizontal Directional

Drilled Wells. F. Rambags.

• BtO 2009.041(s). Drinkwater-

functie Markermeer en verzilting

IJsselmeergebied. M. Bonte.

• BtO 2009.044 - Invloed van water-

samenstelling, afstand en seizoen

op het ATP-gehalte in water en in

sediment uit het waterleidingnet

van zes pompstations, van der

Wielen, P.W.J.J. & D. van der Kooij

• BtO 2009.045(s) - Evaluation of

the environmental monitoring

data of the aquifer thermal energy

storage system at Philips High Tech

Campus. M. Bonte & H. Boukes.

• BtO 2009.046 (s). Checklist

schakelen. Tips en trucs voor

ontwerp en toepassing van

schakelschema’s voor mechanisch

verstopte putten. K.J. Raat.

• BtO 2009.048 - Een snelle en

specifieke methode voor de

detectie van levensvatbare E.coli,

Heijnen, L.

• BtO 2009.050 (s) - Uit betrouwbare

bron. M.J.M. Hootsmans.

• BtO 2009.052(s) - Improvement of

the biological stability of drinking

water by removal of NOM and

particles, Jules Goulier, Anneke

Abrahamse, Wolter Siegers,

Paul van der Wielen

• BtO 2009.053 (s) - Methoden

om vermaasde netten schoon te

houden, E. J. M. Blokker

• BtO 2009.066 - Aanwezigheid van

dimethylsulfamide in drinkwater-

bronnen en effecten op de vorming

van NDMA bij de zuivering.

L. Puijker, G. IJpelaar.

testprogramma 2004-2007. G.

Cirkel, M. Balemans en J. Bunnik.

• BtO 2009.016 - De inzet van

geografische informatie systemen

voor analyses van het leidingnet,

twee casestudies GIS. Pieterse-

Quirijns, I., Raterman, B., van Daal,

K. en Beuken R.

• BtO 2009.019 - Development of

a prototype Chemical-Optical

Sensor for the detection of Organic

Micro-Pollutants in Drinking water.

B. van der Gaag

• BtO 2009.020 - Determination

of polar 1H-benzotriazolen and

benzothiazolen in water by

solid-phase extraction and liquid

chromatography LTQ FT Orbitrap

mass spectrometry. T. van Leerdam,

A. Hogenboom, M. van der Kooi,

P. de Voogt.

• BtO 2009.021 - Emerging methods

to monitor emerging chemicals

in the drinking water production.

A. van Wezel, M. Mons, W. van

Delft.

• BtO 2009.022 - Toxicological

relevance of emerging conta-

minants for drinking water

quality. M. Schriks, M. Heringa,

M. van der Kooi, P. de Voogt,

A. van Wezel

• BtO 2009.023(s) - Literatuuron-

derzoek nanotechnologie voor

drinkwaterbehandeling, Bas Hofs


and mortality due to ischemic

heart disease and stroke in the

Netherlands. L. Leurs, L. Schouten,



and colorectal cancer risk in the

Netherlands. C. Simons, L. Leurs,

M. Weijenberg, L. Schouten,


• BtO 2009.026 - Relationship

between tap water hardness and

mortality due to ischemic heart

disease and stroke in the Nether-

lands. L. Leurs, L. Schouten, M. Mons,

R. Goldbohm, P. Van den Brandt.

• BtO 2009.029 (s) - Drinkwater-

productie in de toekomst! Moet

er een barrière in de zuivering

komen voor geneesmiddelen

en hormonen? BTO workshop

Waterbehandeling 21 april 2009,

Martijn Groenendijk, Maarten

Nederlof, Robin van Leerdam

• BtO 2009.030 (s). Hoe combi-

neren we drinkwater en bodem-

energiesystemen. Bonte, M. Van

den Berg, G., Boukes, H., Dammers,

P., Jennekens, O., Van der Moot, N.,

Oosterhof, A., Six, S., Smits, F.

• BtO 2009.031 (s) - The use of NOM

characterization methods to deter-

mine biodegradable NOM, Siegers,

W., J. Ogier & P.W.J.J. van der Wielen

• BtO 2009.033 (s) - study of

membrane fouling under high

NOM and high salt concentrations,

Céline Dumas, Julien Ogier

• BtO 2009.035 SafeWat:

Development and testing of

coatings on a Biacore 3000, A van

der Gaag, A Brandt, T ter Laak

• BtO 2009.036 - Omzetting van

prioritaire stoffen met UV/

H2O

2 oxidatie, D. Harmsen, G.

IJpelaar, L. Janssen, R. Hofman, E.

Beerendonk

• BtO 2009.039 - Biofouling of

spiral-wound membranes in

water treatment, van der Kooij, D.,

W.A.M. Hijnen & E.R. Cornelissen

• BtO 2009.040 (s). HDDW: Labora-

toriumtest naar de geschiktheid

van vier boorvloeistoffen; Deel-

onderzoek Horizontal Directional

Drilled Wells. F. Rambags.

• BtO 2009.041(s). Drinkwater-

functie Markermeer en verzilting

IJsselmeergebied. M. Bonte.

• BtO 2009.044 - Invloed van water-

samenstelling, afstand en seizoen

op het ATP-gehalte in water en in

sediment uit het waterleidingnet

van zes pompstations, van der

Wielen, P.W.J.J. & D. van der Kooij

• BtO 2009.045(s) - Evaluation of

the environmental monitoring

data of the aquifer thermal energy

storage system at Philips High Tech

Campus. M. Bonte & H. Boukes.

• BtO 2009.046 (s). Checklist

schakelen. Tips en trucs voor

ontwerp en toepassing van

schakelschema’s voor mechanisch

verstopte putten. K.J. Raat.

• BtO 2009.048 - Een snelle en

specifieke methode voor de

detectie van levensvatbare E.coli,

Heijnen, L.

• BtO 2009.050 (s) - Uit betrouwbare

bron. M.J.M. Hootsmans.

• BtO 2009.052(s) - Improvement of

the biological stability of drinking

water by removal of NOM and

particles, Jules Goulier, Anneke

Abrahamse, Wolter Siegers,

Paul van der Wielen

• BtO 2009.053 (s) - Methoden

om vermaasde netten schoon te

houden, E. J. M. Blokker

• BtO 2009.066 - Aanwezigheid van

dimethylsulfamide in drinkwater-

bronnen en effecten op de vorming

van NDMA bij de zuivering.

L. Puijker, G. IJpelaar.

KWR 200962

Verschillende medewerkers

van KWR bereikten in 2009

een bijzondere mijlpaal in

hun carrière:

Benoemingen Prof. dr. W. (Wim) van Vierssen, directeur van

KWR, is per 1 januari 2009 benoemd tot deel-

tijdhoogleraar Science System Assessment bij

de afdeling Watermanagement aan de TU Delft.

Microbioloog prof. dr. G.J. (Gertjan) Medema,

MT-lid en hoofd van de kennisgroep Water-

kwaliteit en Gezondheid, is met ingang van

1 oktober 2009 benoemd tot deeltijdhoogleraar

Water & Gezondheid bij de afdeling Water-

management van de TU Delft.

PromotiesBas Hofs, wetenschappelijk onderzoeker in de

kennisgroep Watertechnologie, promoveerde

op 20 januari 2009 aan de Wageningen

Universiteit bij prof. dr. M.A. Cohen Stuart met

het proefschrift Colloidsfromoppositelycharged

polymers;reversibilityandsurfaceactivity.

Wim Hijnen, microbioloog, onderzoeker en

adviseur in de kennisgroep Waterkwaliteit en

Gezondheid promoveerde op 29 januari 2009

aan de Universiteit Utrecht op (BTO-) onderzoek

Eliminationofmicro-organismsinwatertreatment

naar de kwantificering van de eliminatie van

ziekteverwekkers tijdens de waterzuivering

Patrick Bäuerlein promoveerde op 30 oktober

2009 aan de TU Eindhoven met het proefschrift

Ionicliquids–Aretheyworththeirsalts? bij

prof.dr. D. Vogt. Sinds 1 september 2009 werkt hij

als wetenschappelijk onderzoeker bij KWR in de

kennisgroep Waterkwaliteit en Gezondheid.

Jan Post promoveerde op 3 november 2009 cum

laude met het proefschrift BlueEnergy.Electricity

ProductionfromSalinityGradientsbyReverseElec-

trodialysis bij prof.dr. C.J.N. Buisman aan Wage-

ningen Universiteit. Het onderzoek vond plaats

aan het Technologisch Topinstituut Wetsus in

Leeuwarden. Sinds 1 september 2009 werkt Jan

Post als teamleider Drinkwaterbehandeling in

de kennisgroep Watertechnologie.

PrijzenArne Verliefde wint Waternet Watercyclus innovatie prijs 2009Uit handen van ir. Roelof Kruize, directeur

Waternet, kreeg Arne Verliefde op 16 januari

de eerste Watercyclus Innovatie Prijs 2009

uitgereikt tijdens de Vakantiecursus aan de

TU Delft. Verliefde kreeg een bedrag van

€ 10.000,- toegekend voor zijn proefschrift

Rejectionoforganicmicropollutantsbyhigh

pressuremembranes(NF/RO). Verliefde is als

winnaar gekozen vanwege zijn uitzonder-

lijke aantal wetenschappelijke producties,

15 peer-reviewed journal publicaties en

17 conference proceedings. Verliefde heeft

vervolgens gewerkt als onderzoeker voor het

KWR-team Afvalwater & Hergebruik bij onder

andere het Unesco Center for Membrane

Science and Technology aan de University

of New South Wales in Sydney en werkt nu

aan de TU Delft.

Legionella-Award voor microbioloog prof. dr. ir. dick van der kooijVanwege zijn “jarenlange, voortreffelijke

wetenschappelijke onderzoek” heeft micro-

bioloog prof. dr. ir. Dick van der Kooij de

Legionella-Award ontvangen van de Stichting

Veteranenziekte. De Award werd uitgereikt

tijdens het Legionella Congres Waarstaanwe

10jaarnaBovenkarspel?Medicienwaterexperts

indebatdat op 1 oktober 2009 plaatsvond in

Amersfoort. De tweejaarlijkse Legionella-

Award is bestemd voor een persoon of

instelling die zich bijzonder verdienstelijk heeft

gemaakt voor de bewustwording rond het

onderwerp Legionella. Dick van der Kooij heeft

door zijn onderzoek wereldwijd een

grote naam opgebouwd en hij is een veelge-

vraagd spreker en adviseur.

Benoemingen, promoties en prijzen 2009

WimHijnen PatrickBäuerlein JanPost

Various members of KWR’s

staff attained special

milestones in their careers

in 2009:

Appointments Prof. dr. W. (Wim) van Vierssen, directeur van

KWR, is per 1 januari 2009 benoemd tot deel-

tijdhoogleraar Science System Assessment bij

de afdeling Watermanagement aan de TU Delft.

Microbioloog prof. dr. G.J. (Gertjan) Medema,

MT-lid en hoofd van de kennisgroep Water-

kwaliteit en Gezondheid, is met ingang van

1 oktober 2009 benoemd tot deeltijdhoogleraar

Water & Gezondheid bij de afdeling Water-

management van de TU Delft.

DoctoratesBas Hofs, Scientific Researcher in the Water

Technology Knowledge Group, on 20 January

2009, received his doctorate from Wagening

University under the supervision of Prof. M.A.

Cohen Stuart, with a thesis entitled “Colloids

from oppositely charged polymers; reversibility

and surface activity.”

Wim Hijnen, Microbiologist, Researcher and

advisor in the Water Quality & Health Know-

ledge Group received his doctorate on 29

January 2009 from Utrecht University for his

(BTO) research entitled “Elimination of micro-

organisms in water treatment,” which quanti-

fies the elimination of pathogens during water

treatment.

Patrick Bäuerlein was awarded his doctorate

on 30 October 2009 at Eindhoven University of

Technology with a thesis entitled “Ionic liquids

– Are they worth their salts?” under Prof. D. Vogt.

Since 1 September 2009, he has been working as

Scientific Researcher in KWR’s Water Quality &

Health Knowledge Group.

Jan Post received his doctorate, cum laude,

from Wagening University on 3 November 2009.

His thesis is entitled “Blue Energy. Electricity

Production from Salinity Gradients by Reverse

Electrodialysis” and he was supervised by Prof.

C.J.N. Buisman. The research was carried out

at Wetsus, Centre of Excellence for Sustainable

Water Technology in Leeuwarden. Since 1

September 2009, Jan Post has been working as

Team Leader, Drinking Water Treatment in the

Water Technology Knowledge Group.

AwardsArne Verliefde wins Waternet Water Cycle innovation prize 2009On 16 January, Roelof Kruize, Director,

Waternet, handed Arne Verliefde the first Water

Cycle Innovation Prize during the Holiday

Course at Delft University of Technology.

Verliefde received the €10,000 award for his

thesis: “Rejection of organic micropollutants by

high pressure membranes (NF/RO).”

Verliefde was selected the winner because of

the exceptional level of his scientific output:

15 peer-reviewed journal publications and

17 conference proceedings. Subsequently,

Verliefde worked for KWR’s Wastewater and

Reuse Team, among other places, at the Unesco

Center for Membrane Science and Techno-

logy at the University of New South Wales in

Sydney; today he works at Delft University of

Technology.

Legionella Award microbiologist, prof. dick van der kooijBecause of his “many years of outstanding

scientific research,” microbiologist, Prof. D.

(Dick) van der Kooij received the Legionella

Award from the Stichting Veteranenziekte

[Legionnaires’ Disease Foundation]. The award

was made during the Legionella Congress

entitled “Where do we stand 10 years after

Bovenkarspel? Physicians and water experts in

debate,” which was held on 1 October 2009 in

Amersfoort. The biennial Legionella Award is

intended for a person or institution that has

been specially meritorious in the promotion

of awareness about Legionella. Thanks to his

research, Dick van der Kooij has acquired world

renown and is a much sought-after speaker and

advisor.

Appointments, doctorates and prizes, 2009

63

EducatiePilot profielwerkstukken in de watersector een succes! KWR deed mee aan het pilotproject Ikonderzoek-

water.nl dat scholen, leerlingen en waterorganisaties

uit de Regio Utrecht bij elkaar brengt voor profiel-

werkstukken over water. Het profielwerkstuk is een

verplicht onderdeel van het examenprogramma. Een

uitgelezen kans om scholieren kennis te laten maken

met en te interesseren voor de watersector! Drie

leerlingen van het Stedelijk Gymnasium Johan van

Oldenbarnevelt uit Amersfoort onderzochten met

KWR het vraagstuk “Help, er zit prozac in ons water!”.

Het project werd vanuit KWR begeleid door Minne

Heringa, Wolter Siegers en Kees Roest.

De leerlingen hebben zich verdiept in de watercyclus

en hoe geneesmiddelen via het rioolwater in het

drinkwater kunnen komen. Daarna hebben ze zelf

urine verzameld, aan een deel daarvan een genees-

middel toegevoegd en de monsters vervolgens

met kool gefiltreerd om te zien of kool een goede

methode is om geneesmiddelen te verwijderen. Bij

de gemeten geneesmiddelen werd een verwijde-

ring >85% gezien, ook bij kool die al langer wordt

gebruikt.

De pilot is succesvol afgerond. Ruim 70 leerlingen

hebben in het schooljaar 2009 een profielwerkstuk

gemaakt in samenwerking met 30 verschillende

waterorganisaties uit de regio Utrecht. Het project

wordt in 2010 breder in Nederland ingezet.

Bosatlas Ondergronds nederlandBij de afsluiting van het Internationale Jaar van de

Aarde presenteerden Noordhoff Uitgevers en Lijn43 op

22 juni 2009 de Bosatlas van Ondergronds Nederland.

Dertig kennisinstellingen, overheden en bedrijven

werkten mee aan deze 96 pagina’s tellende atlas vol

kaarten, beelden en grafieken over het best onder-

zochte stukje van de aarde. KWR droeg niet alleen

bij aan de financiering, maar leverde onder leiding

van Jan Willem Kooiman, teamleider Geohydrologie,

ook inhoudelijke bijdragen in de vorm van tekst en

illustraties.

KWR in de maatschappij

Marieke,EvelineenFloorvan

hetStedelijkGymnasiumJohan

vanOldenbarneveltuitAmers-

foortdoenonderzoekvoorhun

profielwerkstukbijKWR

EducationPilot profile work-projects in the water sector a success! KWR took part in the Ikonderzoekwater.nl pilot

project, which brings together schools, students

and water organisations from the Utrecht Region

for profile work-projects about water. These projects

are an obligatory component of the students’ exam

programme: an excellent opportunity to acquaint

students with – and get them interested in – the

water sector! Three students from the Stedelijk

Gymnasium Johan van Oldenbarnevelt in Amers-

foort researched with KWR the theme: “Help! There’s

Prozac in the water!” The project was supervised for

KWR by Minne Heringa, Wolter Siegers and Kees

Roest. The students immersed themselves into the

water cycle, and into the question of how medicines

can end up in drinking water through sewerage

water. Then they themselves collected urine, added a

medicine to part of it, and then filtered the samples

with charcoal to see whether charcoal is a good

means of removing medicines. A removal rate of

>85% was recorded for the medicines measured, even

when the charcoal had already seen a lot of use.

The pilot was successfully rounded off. In the 2009

school year, more than 70 students did a profile

work-project together with 30 different water

organisations from the Utrecht Region. In 2010,

the project will be rolled out more widely in the

Netherlands.

Bosatlas Ondergronds nederlandOn 22 June 2009, at the conclusion of the International

Year of Planet Earth, the publisher Noordhoff Uitge-

vers and Lijn 43 presented the Bosatlas Ondergronds

Nederland [Bosatlas Underground Netherlands].

Thirty knowledge institutions, governments and

companies worked together on this 96-page atlas full

of maps, pictures and graphics about the best resear-

ched small piece of the Earth. KWR not only contri-

buted to the financing, but, under the leadership of

Jan Willem Kooiman, Team Leader, Geohydrology,

made contributions in way of texts and illustrations.

KWR in society

Marieke,EvelineandFloor

oftheStedelijkGymnasium

JohanvanOldenbarneveltfrom

Amersfoortdoresearchfortheir

profilework-projectatKWR.

KWR 200964

VoorlichtingkWR Open dag tijdens landelijke Oktober kennismaandZaterdag 10 oktober 2009 organiseerde KWR voor

het eerst sinds jaren een Open Dag voor een breed

publiek. Hiervoor is aangesloten bij de landelijke

Oktober Kennismaand die bezoekers een maand lang

een kijkje in de fascinerende wereld van wetenschap

en technologie biedt bij circa 800 (onderzoeks)instel-

lingen, bedrijven, universiteiten, science centra en

sterrenwachten in heel Nederland. De Oktober Ken-

nismaand is sinds 1994 een begrip.

De KWR Open Dag trok maar liefst 426 bezoekers

uit diverse doelgroepen: mensen uit de buurt, maar

ook van ver, mensen van waterbedrijven, scholieren,

studenten, ouders met (kleine) kinderen, mensen die

bij bedrijven in de buurt werken, familieleden, etc.

Ruim zestig enthousiaste KWR-medewerkers zorgden

voor een boeiend programma. De meeste bezoekers

namen deel aan twee of drie onderdelen van het

omvangrijke programma. In het Sciencelab konden

diverse zeer verschillende proefopstellingen bekeken

worden. De rondleidingen door de Microbiologische

enChemischeLaboratoria, de Proefboerderij en de

Ecotuin werden goed bezocht – er zijn zelfs extra

rondleidingen ingelast. De zalen waren goed gevuld

voor de Mini- en Maxi-colleges over onderwerpen

als gesprongen waterleidingen of Legionella. Jonge

kinderen maakten tijdens de speciale Waterles kennis

met de onbekende wereld van water. De bezoekers

beoordeelden deze eerste KWR Open Dag met een 8!

postdoc-event Twintig postdockandidaten van vijf verschillende

universiteiten en Wetsus namen deel aan het post-

doc-event op 14 april 2009. Na een korte introductie

vertelden enkele jonge medewerkers over hun erva-

ringen bij KWR. Vervolgens werden de kandidaten

verdeeld over de drie kennisgroepen voor het match-

makingonderdeel. Hierin vertelden de kandidaten de

teamleiders van KWR kort en bondig over zichzelf en

over het onderzoek dat zij als promovendus hadden

uitgevoerd. Vervolgens kregen zij een toelichting op de

uitdagende onderzoeksplannen van de kennisgroep.

Na een rondleiding door de laboratoria en de proefhal

sloot directeur Wim van Vierssen de bijeenkomst af.

De postdockandidaten waren enthousiast over het

event en vonden het leuk een ‘kijkje in de keuken’ te

mogen nemen. Inmiddels doen enkele kandidaten

onderzoek bij KWR.

KWROpenDag

InformationkWR Open day during national October Month of knowledgeOn Saturday, 10 October 2009, KWR, for the first

time in years, organised an Open Day for the general

public. This was done in the context of the national

October Month of Knowledge, in which visitors are

offered, over the period of a month, a glance into

the fascinating world of science and technology in

about 800 (research) institutions, companies,

universities, science centres and observatories

all over the Netherlands. October Month of Know-

ledge has existed since 1994.

KWR’s Open Day attracted as many as 426 visitors

from various target groups: people from nearby,

people from far away, people from water companies,

pupils, students, parents with (small) children, people

who work in companies in the neighbourhood, family

members, etc. More than 60 enthusiastic KWR staff

members ensured an exciting programme. Most

visitors participated in two or three elements of the

extensive programme. In the Science lab, a variety of

very different test set-ups could be observed. The tour

around the Microbiological and Chemical labora-

tories, the Test Farm and the Eco-garden were well

attended – extra tours had even to be added. The au-

ditoria were full for the Mini and Maxi lectures about

subjects like burst water mains and Legionella. The

special Water Class exposed children to the unknown

world of water. The visitors rewarded this first KWR

Open Day with a score of 8!

postdoc event Twenty postdoc candidates from five different univer-

sities and Wetsus participated in the postdoc event

on 14 April 2009. After a short introduction, several

young staff members spoke of their experiences at

KWR. The candidates were then divided into three

knowledge groups for the matchmaking part, in

which the candidates told the KWR team leaders –

briefly and to the point – about themselves and about

the research they had conducted as doctoral students.

Then they were given a presentation on the challen-

ging research plans of the knowledge group.

After a tour of the laboratories and the test facility,

Managing Director Wim van Vierssen closed the

gathering. The postdoc candidates were enthusiastic

about the event and thought it great to be allowed to

“take a look in the kitchen”. In the meantime, a few

candidates are now conducting research at KWR.

KWROpenDay

65

SponsoringkWR-Wielerteam koerst mee in Ride for the RosesVan directeur tot medewerker postkamer: het KWR

Wielerteam vertegenwoordigde alle lagen van de

organisatie. Het team van negen enthousiaste KWR-

medewerkers nam zondag 30 augustus deel aan Ride

for the Roses en reed een afstand van 100 kilometer

in de Lingewaard bij Nijmegen. Ride for the Roses is

van oorsprong een initiatief van Lance Armstrong. De

sponsoropbrengsten komen volledig ten goede aan

KWF Kankerbestrijding.

NetwerkenkWR Alumnibijeenkomst De afgelopen 30 jaar hebben veel mensen gewerkt bij

Kiwa Speurwerk, Kiwa Onderzoek en Advies en het

huidige KWR. Veel van hen hebben hun carrière ver-

volgd bij een waterbedrijf, waterschap, adviesbureau

of soms een heel andere organisatie. De gezamenlijke

band blijft echter altijd. In het teken van verbinden,

verhalen vertellen en vooruit kijken, organiseerde

KWR daarom op 8 juli 2009 de eerste KWR Alumnibij-

eenkomst voor oud-medewerkers. Het was een spran-

kelend weerzien tussen ruim honderd oude en vijftig

nieuwe KWR-collega’s. Na vele warme begroetingen

gaf directeur Wim van Vierssen een korte vooruitblik

en blikte oud-directeur Wim van der Meent terug.

Daarna werd er volop bijgepraat en genetwerkt.

Maatschappelijke betrokkenheid JCi Challenge succes voor Giving Back en kWR-teamDe JCI Challenge is een project van de Junior Chamber

International – een wereldwijde federatie van Young

professionals en ‘Entrepreneurs’ tot 40 jaar. De JCI zet

zich in op gebieden als persoonlijke ontwikkeling,

zakelijke netwerken, maatschappelijke betrokken-

heid en internationale contacten. JCI Amsterdam

is in 2009 gestart met de JCI Challenge: een project

dat maatschappelijk verantwoord ondernemen

combineert met een competitie en een element van

training en coaching, via projecten voor een goed

doel in Amsterdam. Het goede doel van het winnende

team kreeg € 10.000, -. Vanuit KWR was een team

afgevaardigd van vier jonge medewerkers. Zij haalden

met jongeren van Giving Back ruim € 700, - op door

lege waterflesjes van het merk Neau te verkopen met

de boodschap het flesje te vullen én te hervullen met

kraanwater, wat het overbodig maakt bronwater in

(dure) flessen te consumeren. Het KWR-team kreeg

lovende reacties van de jury. De eerst prijs ging echter

naar het team Jonge Ambtenaren Netwerk dat een

actie bedacht voor het Filmmuseum.

RidefortheRoses Alumnibijeenkomst 5(oud)directeuren

SponsoringkWR Cycling team rides along in the Ride for the RosesFrom director to mail-room staffer: the KWR Cycling

Team represented all levels of the organisation. On

Sunday, 30 August, the team of nine enthusiastic

KWR staff members, took part in the Ride for the

Roses, and covered the 100 kilometre course in the

Lingewaard near Nijmegen. Ride for the Roses was

originally an initiative of Lance Armstrong. The

sponsor receipts are directed entirely to the Dutch

Cancer Society.

NetworkskWR Alumni reunion Over the past 30 years, many people have worked

at Kiwa Speurwerk, Kiwa Onderzoek en Advies and

today’s KWR. Many of them continued their careers

at water companies, waterboards, consultancies

or, sometimes, in an entirely different organisation.

The common bond however always remains. Under

the banner of connecting, telling stories and looking

ahead, KWR therefore organised the first KWR Alumni

Reunion for ex-staff. It was a lively reunion of more

than 100 old and 50 new KWR colleagues. After a

number of warm greetings, director Wim van Vierssen

gave a short glimpse into the future while ex-director

Wim van de Meent looked back. There followed a lot

of catching up and networking.

Social involvement JCi Challenge a success for Giving Back and the kWR teamThe JCI Challenge is a project of the Junior Chamber

International, a worldwide federation of Young

Professionals and “Entrepreneurs” under the age

of 40. The JCI is active in areas like personal deve-

lopment, business networking, social involvement

and international contacts. In 2009, JCI Amsterdam

initiated the JCI Challenge: a project that combines

socially-responsible entrepreneurship with a compe-

tition and an element of training and coaching,

through projects for a charitable cause in Amsterdam.

The charitable cause of the winning team received

€ 10,000. KWR sent a team of four young staff

members. Together with the young people from

Giving Back, the team collected over € 700 by selling

empty water bottles of the “Neau” brand, with the

message to fill and refill the bottle with tap water,

thus making it unnecessary to consume mineral

water in (expensive) bottles. The KWR team was

praised by the jury. The first prize however went to

the Jonge Ambtenaren Network that came up with an

action for the Film Museum.

RidefortheRoses Alumnireunion 5formerCEO’s

KWR 200966

Nieuwe technologie en innovatieve oplossingen

beginnen in het hoofd van wetenschappers. In de

werkplaats veranderen ze dat in tastbare, toepasbare

techniek. Bij KWR zetten Harry van Wegen en Sidney

Meijering zulke wetenschappelijke dromen om in

werkende apparatuur. Geen eenvoudige klus, want

wat in theorie werkt, ondervindt vaak nog praktische

hindernissen. “Veel ideeën beginnen eenvoudig, maar

leiden uiteindelijk tot apparaten die aan uiteen-

lopende eisen moeten voldoen,” weet Sidney. “Van

kleine opstellinkjes tot grote membraaninstallaties

of harskolommen van zeven meter hoog en de daarbij

behorende pompen en besturingen.”

MonsterbotIn 2009 maakten ze bijvoorbeeld samen met geo-

chemicus Diego Bustos Medina een apparaat om

monsters te nemen uit grondwaterputten, dat ze lief

“de monsterbot” hebben genoemd. Diego onderzoekt

hoe het komt dat putten soms verstopt raken; hij wilde

monsters kunnen nemen van de wand van verstopte

putten. Harry: “In allereerste instantie was het idee om

met een soort bakje aan vijftig meter kabel, langs de

wand te schrapen om aanslag te verzamelen.

Maar de uiteindelijke monsterbot kan met afstands-

bediening zes verschillende monsters nemen, die

in hermetisch afgesloten compartimenten worden

bewaard omdat er geen zuurstof of water meer bij mag

komen. Daarvoor hebben we een bijzonder kleppen-

systeem bedacht, dat voorkomt dat het monster

wordt vervuild met andere materialen. Zowel openen

als gesloten houden van de monstercilinders gaat

met luchtdruk. Hydraulica was geen optie: er mag

nooit olie lekken in een puttenveld voor de drinkwa-

terwinning! We moesten kunststof gebruiken omdat

metaal de meting van bijvoorbeeld de ijzergehaltes

van de monsters kan verstoren. Wielen met schok-

brekers geleiden de monsterbot langs de putwand

naar de juiste diepte, zodat het apparaat richeltjes

kan passeren en tegen een stootje kan. Dankzij dat

systeem is het apparaat geschikt voor putten van

300 millimeter tot 600 millimeter doorsnee.”

puzzelen“En dan ben je er nog niet,” vult Sidney aan. “Je rijdt

niet overal zomaar met een autootje naar een put en

je hebt er ook niet altijd een energievoorziening bij

de hand. Naast de monsterbot zelf hebben we dus ook

een aggregaat en een compressor nodig. Met een lier

wordt de monsterbot in de put neergelaten, samen

met een camera, een lamp, een dieptemeter en een

pomp om loskomend materiaal van de wand weg te

pompen zodat het water niet troebel wordt. Zo kun je

monsters nemen tot ongeveer 45 meter diepte.”

Het ontwikkelen van de monsterbot was een leuke

uitdaging, vooral vanwege de ingewikkelde omstan-

digheden en eisen. Harry: “Het puzzelen om aan al die

voorwaarden te voldoen, blijft toch het leukste aan

ons werk.”

Maatwerk van monsterbots tot membraaninstallaties

New technology and innovative solutions are born

in the minds of scientists. In the work place they then

transform them into tangible, applicable techniques.

At KWR, Harry van Wegen and Sidney Meijering trans-

form such scientific brainwaves into operational equi-

pment. Not an easy job, because what works in theory

bumps into obstacles in practice. “Although many ideas

begin as simple, they ultimately result in equipment

that has to meet a wide variety of requirements,” as

Sidney knows. “From small set-ups to large membrane

installations, or seven-meter-high resin columns and

the connected pumping and control systems.”

MonsterbotIn 2009, for example, the two men, working with

geochemist Diego Bustos Medina, built a apparatus

to take samples from groundwater wells, which they

tenderly called the “monsterbot” – a play on the Dutch

word for “sample”: monster. Diego studied the reason

why wells sometimes get clogged. He wanted to be

able to take samples from the walls of the clogged

wells. “Initially,” says Harry, “the idea was to scrape the

wall with a kind of small bowl at the end of a 50 meter

cable, and in this way collect the deposit sample. But

the eventual monsterbot – operated by remote control

– can take six different samples, which are enclosed

in hermetically sealed compartments, because no

oxygen or water can be allowed to get in. For this, we

came up with a special valve system that prevents the

sample from being contaminated by other materials.

The sample cylinders are maintained open as well as

closed using air pressure. Hydraulics was no option:

oil should never be allowed to leak into a well field

before the collection of drinking water! We had to use

synthetic material because metal can, for example,

disturb the measurement of the iron content in the

samples. Wheels with shock absorbers guide the

monsterbot along the well wall to the right depth, so

that the apparatus can pass by small ridges and can

handle the bumps. Thanks to this system, the appa-

ratus is suitable for use in wells ranging in average

diameter from 300 to 600 millimetres.”

puzzle-solving“And you’re not out of the woods yet,” adds Sidney.

“You can’t drive, just like that, in your small car up to a

well. And there is not always a power source available.

That’s why, besides the monsterbot, we also needed

a generator and a compressor. The monsterbot is

lowered with a winch, together with a camera, a

lamp, a depth gauge and a pump – which is used to

pump out material from the wall that has come loose,

so that the water doesn’t become turbid. In this way,

you can take samples at a depth of down to about 45

metres.” The development of the monsterbot was an

enjoyable challenge, particularly given the compli-

cated circumstances and requirements. “Puzzling over

how to meet all those requirements is what is the

most fun in our work.”

Tailor-made work from monsterbots to membrane installations

sidney Meyering (l) and harry van Wegen (r): “From scientific brainwave

into operational equipment.”

67

Eind 2009 waren er 167 mensen in dienst bij KWR:

108 mannen en 59 vrouwen. Het aantal vrouwelijke

werknemers is daarmee 35%, gelijk aan 2008.

In 2009 verlieten enkele mensen KWR. Maar er

kwamen ook 32 medewerkers nieuw in dienst.

Het aantal niet-Nederlandstalige medewerkers in

2009 bedroeg 8, afkomstig uit Colombia, Duitsland,

Engeland, Griekenland, Portugal, Spanje, Canada en

Zuid-Afrika.

Mensen zijn bepalend voor de kwaliteit van ons werk.

KWR geeft medewerkers de ruimte om creatief en

innoverend onderzoek te initiëren en vorm te geven.

Wetenschappelijke kwaliteit, communicatieve

vaardigheden en aandacht voor kennisoverdracht zijn

belangrijke eigenschappen van KWR-medewerkers.

KWR stimuleert de persoonlijke ontwikkeling van

medewerkers. Vakinhoudelijk blijven zij op de hoogte

door deelname aan congressen en symposia. Met

opleidingen en trainingen kunnen zij hun kennis en

persoonlijke vaardigheden ontwikkelen.

promovendi en postdocsPostdocs en promovendi worden bij KWR ingezet

voor versterking van het wetenschappelijk onderzoek.

In 2009 waren er 15 promovendi en 3 postdocs aan het

werk. Dit is binnen het eigen KWR-onderzoek, het

toegepaste bedrijfstakonderzoek BTO, het samenwer-

kingsproject binnen het technologische topinstituut

watertechnologie of het Nederlandse onderzoekspro-

gramma Kennis voor Klimaat.

CAOSinds 1 januari 2009 is KWR lid van de CAO voor de

Waterbedrijven (CAO-WWb). Eind 2009 is er een

nieuw principe-akkoord goedgekeurd door alle

partijen dat met ingang van 1 augustus 2009 van

kracht is geworden. Dit principe-akkoord bevat veel

nieuwe elementen die in 2010 en 2011 worden

geïmplementeerd. Daarmee is het een zeer vooruit-

strevende CAO die medewerkers veel flexibiliteit biedt

in de secundaire arbeidsvoorwaarden.

MedewerkersonderzoekIn juni 2009 is er een medewerkersonderzoek

gehouden. De respons was zeer hoog met 89,4% .

In een aantal workshops zijn de uitkomsten per

team/afdeling besproken en vertaald naar actie-

punten waarmee knelpunten kunnen worden

verbeterd. Goede punten die uit het onderzoek

naar voren kwamen, zijn het onderlinge respect en

vertrouwen en de mogelijkheden voor ontwikkeling

in vaardigheden en kennis voor de individuele

medewerker. Het komende jaar wordt aandacht

gegeven aan onder andere het versterken van de

communicatie binnen de organisatie en de

samenwerking tussen afdelingen.

Corporate Governance CodeKWR hanteert voor zover van toepassing de uitgangs-

punten en best practices van de Nederlandse Corpo-

rate Governance Code. KWR heeft in 2009 een eigen

gedragscode ontwikkeld die geldt voor alle medewer-

kers onderling en in hun contacten met opdracht-

gevers. Deze is te vinden op de KWR-website. In

aanvulling op deze gedragscode conformeert KWR

zich daar waar van toepassing aan de ‘Nederlandse

Gedragscode Wetenschapsbeoefening’ zoals opge-

steld door de VSNU (Vereniging van Samenwerkende

Nederlandse Universiteiten).

Werken bij KWR

At the end of 2009 there were 167 people working

at KWR: 108 men and 59 women. The percentage of

female staff members thus stands at 35%, the same

as in 2008. During 2009, some people left KWR while

32 new staff members were hired. There were eight

non-Dutch-speaking staff members in 2009 – they

come from Colombia, Germany, England, Greece,

Portugal, Spain, Canada and South Africa.

The quality of our work is determined by people. At

KWR we give our staff members the space to initiate

and give shape to creative and innovative research.

Scientific quality, communication skills and atten-

tiveness to knowledge transfer are key qualities of

KWR’s staff.

KWR stimulates the personal development of its staff

members. They are able to remain up to date with the

latest developments in their specialties by partici-

pating in congresses and symposia. And they can

develop their knowledge and personal skills through

education and training.

doctoral and post-doctoral candidatesDoctoral and post-doctoral candidates are brought

into KWR to strengthen our scientific research. In

2009, 15 doctoral and 3 post-doctoral students worked

here. Their activities are conducted in the context of

KWR’s own research, the applied research programme

BTO, the joint project within Wetsus, or the Dutch

research programme Knowledge for Climate.

Collective AgreementSince 1 January 2009, KWR has been a member of the

Collective Agreements for Water Companies (CAO-

WWb). In late 2009, all parties approved an agree-

ment in principle which came into force on 1 August

2009. This agreement in principle contains many

new elements which will be implemented in 2010

and 2011. These make for a very progressive Collective

Agreement that offers staff members a great deal of

flexibility regarding fringe benefits.

staff member surveyIn June 2009, a staff member survey was conducted,

receiving, at 89.4%, a very high level of response.

The results were discussed in workshops on a team/

department basis, where they were translated into

action points aimed at improving problem areas. The

positive points revealed by the survey were the level

of mutual respect and trust, and the opportunities

for development of skills and knowledge for indivi-

dual staff members. Over the year ahead, the areas

to receive attention will include the strengthening of

communication within the organisation and inter-

departmental collaboration.

Corporate Governance CodeKWR incorporates, whenever applicable, the premises

and best practices of the Dutch Corporate Gover-

nance Code. In 2009, KWR developed its own Code

of Conduct that applies to all staff members in their

mutual relations and in those they have with clients.

This code can be found on the KWR website. As a

complement, KWR also conforms, wherever appli-

cable, with the Netherlands Code of Conduct for

Scientific Practice, as established by the VSNU

(Association of Universities in the Netherlands).

Working at KWR

KWR 200968

directie en Management team (Mt) • Prof. dr. W. (Wim) van Vierssen, Directeur

• Ir. J.A. (Jos) Boere, Hoofd Kennisgroep

Watertechnologie

• Dr. ir. M.J.M. (Michiel) Hootsmans, Hoofd

Kennisgroep Watersystemen

• Prof. dr. G.J. (Gertjan) Medema, Hoofd Kennisgroep

Waterkwaliteit & Gezondheid (tot 31-12-2009)

AandeelhoudersDe Nederlandse drinkwaterbedrijven zijn de

aandeelhouders van KWH Water B.V..

KWR Water B.V. is het enige bedrijf in deze holding.

Raad van Commissarissen (RVC)De Raad van Commissarissen van KWR wordt

gevormd door:

• Voorzitter: Ir. D.Luteijn, directeur/toezichthouder

(1943) Eerstebenoeming:16-11-2006;benoemdtot

01-07-2010.

• Secretaris: Ir. R.G. Campen, voormalig voorzitter

Raad van Bestuur DHV (1946)

Eerstebenoeming:16-11-2006;benoemdtot01-07-2010.

Leden:

• Dr. Ch.P. Bruggink, voormalig lid van de raad van

bestuur van Vitens N.V. (1946)

Eerstbenoeming:29-06-2006;benoemdtot01-07-2011;

afgetreden01-07-2009.

• Drs. P. Jonker, directeur Dunea en voorzitter Werk-

geversvereniging Waterbedrijven WWb (1950)


• Prof. dr. ing. S. Schaap, voormalig dijkgraaf

Waterschap Groot Salland en voormalig voorzitter

Unie van Waterschappen (1946)


Organisatie

director and Management team (Mt) • Director and Management Team (MT)

• W. (Wim) van Vierssen, Managing Director

• J.A. (Jos) Boere, Head, Water Technology

Knowledge Group

• M.J.M. (Michiel) Hootsmans, Head, Water Systems

Knowledge Group

• G.J. (Gertjan) Medema, Head, Water Quality &

Health Knowledge Group (until 31-12-2009)

shareholdersThe Dutch drinking water companies are the share-

holders of KWH Water BV. KWR is the only company in

this holding company.

supervisory BoardKWR’s Supervisory Board consists of:

• Chairman: D. Luteijn, director/supervisor (1943)

Firstappointment:16-11-2006;

appointeduntil01-07-2010.

• Secretary: R.G. Campen, former Chairman of the

Executive Board, DHV (1946).



Members• Ch.P. Bruggink, former member of the Executive

Board, Vitens NV (1946)


appointeduntil01-07-2011;steppeddown01-07-2009.

• P. Jonker, Director, Dunea, and Chairman, Water

Company Employers’ Association (WWb) (1950)



• S. Schaap, Dike Reeve, Waterboard Groot Salland,

and Chairman, Unie van Waterschappen (1946)



Organisation

69

WetenschapsraadOm het wetenschappelijke gehalte van de werkzaam-

heden van KWR te toetsen, is een Wetenschapsraad

ingesteld. De Wetenschapsraad bestaat uit principal

scientists die bij KWR in dienst zijn.

Elk lid is verantwoordelijk voor zijn eigen werk-

veld. Zij zijn gezamenlijk verantwoordelijk voor het

bepalen van het strategisch onderzoek binnen het

instituut op de lange termijn en voor het borgen

van de wetenschappelijke kwaliteit van alle onder-

zoekswerkzaamheden. Op deze manier worden de

wetenschappelijke kwaliteit en reputatie van KWR

beschermd. De Wetenschapsraad bestrijkt alle essen-

tiële aspecten van de onderzoeksgebieden waarop

KWR werkzaam is. De leden van de Wetenschapsraad

dragen verantwoordelijkheid voor het onderzoek.

SamenstellingWetenschapsraad:

• Prof. dr. G.J. (Gertjan) Medema;

Water & gezondheid,

voorzitter Wetenschapsraad;

• Prof. dr. ir. D. (Dick) van der Kooij;

Microbiologische stabiliteit/activiteit;

• Prof. dr. ir. M.C.M. (Mark) van Loosdrecht;

Milieubiotechnologie;

• Dr. ir. M.M. (Maarten) Nederlof;

Waterbehandeling en distributie;

• Prof. dr. P.J. (Pieter) Stuyfzand;

Geochemie en hydrologie;

• Prof. dr. W. (Wim) van Vierssen;

Kennismanagement;

• Prof. dr. P. (Pim) de Voogt;

Chemische waterkwaliteit;

• Dr. ir. J. (Jan) Vreeburg,

Distributie;

• Prof. dr. ir. J.P.M. (Flip) Witte;

Ecologie.

Wetenschappelijke Advies Raad (WAR)De Wetenschappelijke Advies Raad (WAR) van KWR

geeft de directie gevraagd en ongevraagd advies over

het onderzoeksprogramma van het instituut. De

leden van de WAR zijn deskundigen op de verschil-

lende werkgebieden van KWR. Samen bestrijken zij

het gehele werkveld van KWR.

SamenstellingWAR2009:

• Drs. L.J. Halvers (voorzitter),

lid van de adviesraad voor wetenschaps- en

technologiebeleid (AWT);

• Prof. dr. ir. B. Brunekreef, directeur van het

Institute for Risk Assessment Sciences (IRAS) en

hoogleraar Milieu-epidemiologie;

• Prof. dr. ir. C.J.N. Buisman,

wetenschappelijk directeur Wetsus/Technologisch

Top Instituut Watertechnologie;

• Prof. dr. W. Kühn,

directeur TechnologieZentrum Wasser (Duitsland).

Ondernemingsraad (OR)• Ing. J.C. van Ravestijn (voorzitter)

• A.F. van Dam (vice-voorzitter)

• Dr. ir. P.W.M.H. Smeets (secretaris)

• G.M.E. van Beusekom (ambtelijke secretaris)

• Ir. E.J.M. Blokker

• Ing. E. Emke

• M.J.J. de Graaf

• Ir. F.I.H.M. Oesterholt

Scientific CouncilA Scientific Council has been established to test the

scientific content of KWR’s activities. The Scientific

Council is made up of principal scientists working

at KWR. Each member of the Council is responsible

for his or her own field of activity. They are together

responsible for determining our strategic research

over the long term, and for guaranteeing the scien-

tific quality of all research activities. In this way, the

scientific quality and reputation of KWR is preserved.

The Scientific Council covers all the essential aspects

of the research areas that KWR is engaged in. The

members of the Scientific Council bear responsibility

for the research.

ScientificCouncilmembers:

• Prof. G.J. (Gertjan) Medema;

Water and health; Chairman,

Scientific Council;

• Prof. D. (Dick) van der Kooij;

Microbiological stability/activity;

• Prof. M.C.M. (Mark) van Loosdrecht;

Environmental biotechnology;

• M.M. (Maarten) Nederlof;

Water treatment and distribution;

• Prof. P.J. (Pieter) Stuyfzand;

Geochemistry and hydrology;

• Prof. W. (Wim) van Vierssen;

Knowledge management;

• Prof. P. (Pim) de Voogt;

Chemical water quality;

• J. (Jan) Vreeburg,

Distribution;

• Prof. J.P.M. (Flip) Witte;

Ecology.

Scientific Advisory Council (SAC)The Scientific Advisory Council (SAC) provides KWR

management with requested and unrequested advice

on the institute’s research programme. The members

of the SAC are specialists in the different fields of

KWR’s activities – together, they cover the entire

range of KWR’s research activities.

TheSACmembersare:

• L.J. Halvers (Chairman),

member of the Advisory Council for Science and

Technology Policy (AWT);

• Prof. B. Brunekreef,

Director, Institute for Risk Assessment Sciences

(IRAS) and Professor of Environmental Epidemiology;

• Prof. C.J.N. Buisman,

Scientific Director, Wetsus, Centre for Excellence for

Sustainable Water Technology;

• Prof. W. Kühn,

Director, Water Technology Centre (TZW), Germany.

Works Council (WC)• J.C. van Ravestijn (Chairman)

• A.F. van Dam (Vice-Chairman)

• P.W.M.H. Smeets (Secretary)

• G.M.E. van Beusekom (Official Secretary)

• E.J.M. Blokker

• E. Emke

• M.J.J. de Graaf

• F.I.H.M. Oesterholt

KWR 200970

Geconsolideerdebalansvoorwinstbestemmingper31-12-2009

Bedragenx€1000

Financiën

ACtiVA 31-12-2009 31-12-2008

Vaste Activa

Materiële vaste activa 6.498 6.118

6.498 6.118

Vlottende activa

Onderhanden opdrachten 2.006 1.741

Debiteuren 2.778 1.876

Overige vorderingen en overlopende activa 341 339

5.125 3.956

Liquide middelen 7.317 6.588

totaal activa 18.940 16.662

pAssiVA

eigen vermogen

Nominaal kapitaal 155 155

Agioreserve 7.763 7.763

Overige reserves 1.770 519

Bestemde reserve innovatie 379 500

Resultaat lopend jaar 1.106 1.130

11.173 10.067

Voorzieningen

Reorganisatie 101 75

Pre-FPU 74 103

Diensttijdgratificatie 159

334 178

kortlopende schulden

Crediteuren 1.340 849

Belastingen en sociale lasten 547 218

Overige schulden en overlopende passiva 5.546 5.350

7.433 6.417

totaal passiva 18.940 16.662

Consolidatedbalancesheetbeforeappropriationsforprofitper31-2-2009

Amountx€1,000

Assets 31-12-2009 31-12-2008

Fixed Assets

Tangible fixed assets 6,498 6,118

6,498 6,118

Current assets

Work in progress 2,006 1,741

Receivables 2,778 1,876

Other prepayments and accrued income 341 339

5,125 3,956

Cash and cash equivalents 7,317 6,588

total assets 18,940 16,662

LiABiLities

shareholders’ equity

Nominal capital 155 155

Share premium reserve 7,763 7,763

Other reserves 1,770 519

Innovation reserve 379 500

Net income current year 1,106 1,130

11,173 10,067

provisions

Reorganisation 101 75

Pre-Flexible pension and retirement scheme 74 103

Long-service bonus 159

334 178

Current liabilities

Payables 1,340 849

Taxes and national insurance contributions 547 218

Other debt and accrued liabilities 5,546 5,350

7,433 6,417

total liabilities 18,940 16,662

Financial statements

71

Geconsolideerdewinst-enverliesrekening2009

Bedragenx€1000

2009 2008

Netto omzet 16.186

15.739

Mutatie onderhanden werk 265

-329

Overige bedrijfsopbrengsten 773 1.259

Bedrijfsopbrengsten 17.224 16.669

Lonen en salarissen 7.164

6.880

Sociale lasten en pensioenpremies 1.807

1.693

Overige personeelskosten 1.031 1.138

Afschrijvingskosten 723

688

Subcontracting 2.354

1.969

Overige bedrijfskosten 3.132 3.371

Bedrijfskosten 16.211 15.739

Bedrijfsresultaat 1.013

930

Rentebaten 93

200

Financiële baten en lasten 93 200

Netto resultaat 1.106

1.130

Consolidatedprofitandlossaccount2009

Amountx€1,000

2009 2008

Net turnover 16,186

15,739

Movement in work in progress 265

-329

Other operating 773 1,259

total revenues 17,224 16,669

Salaries 7,164

6,880

National insurance and pension contributions 1,807

1,693

Other personnel expenses 1,031 1,138

Depreciation 723

688

Subcontracting 2,354

1,969

Other operating expenses 3,132 3,371

total operating expenses 16,211 15,739

earnings before interest and taxes 1,013

930

Interest income 93

200

net interest expense 93 200

Net income 1,106

1,130

KWR 200972

Geconsolideerdkasstroomoverzicht2009

Bedragenx€1000

2009 2008

Netto omzet 16.186

15.739

Mutatie onderhanden werk 265

-329

Overige bedrijfsopbrengsten 773 1.259

Bedrijfsopbrengsten 17.224 16.669

Lonen en salarissen 7.164

6.880

Sociale lasten en pensioenpremies 1.807

1.693

Overige personeelskosten 1.031 1.138

Afschrijvingskosten 723

688

Subcontracting 2.354

1.969

Overige bedrijfskosten 3.132 3.371

Bedrijfskosten 16.211 15.739

Bedrijfsresultaat 1.013

930

Rentebaten 93

200

Financiële baten en lasten 93 200

Netto resultaat 1.106

1.130

2009 2008

kasstroom uit operationele activiteiten

Bedrijfsresultaat 1.013 930

Aanpassingen voor:

- afschrijvingen 723 688

- dotaties voorzieningen 254 13

- onttrekkingen aan voorzieningen -69 -67

- vrijval voorzieningen -29 - 21

Veranderingen in werkkapitaal:

- toe-/ afname handelsvorderingen -902 -99

- toe- / afname overlopende activa -2 -105

- toe- / afname voorraad onderhanden werk -265 285

- toe-/ afname handelscrediteuren 491 -729

- toe-/ afname belastingen en sociale premies 329 -65

- toe-/ afname schulden pensioenen -16

- toe-/ afname overlopende passiva 196 180

Kasstroom uit bedrijfsoperaties 1.739 994

Ontvangen interest 93 200

Betaalde interest 0 0

Kasstroom uit operationele activiteiten 1.832 1.194

kasstroom uit investeringsactiviteiten

Investeringen in materiële vaste activa -1.103 -949

Desinvesteringen in materiële vaste activa

Kasstroom uit investeringsactiviteiten -1.103 -949

netto kasstroom 729 245

Consolidatedprofitandlossaccount2009

Amountx€1,000

2009 2008

Net turnover 16,186

15,739

Movement in work in progress 265

-329

Other operating 773 1,259

total revenues 17,224 16,669

Salaries 7,164

6,880

National insurance and pension contributions 1,807

1,693

Other personnel expenses 1,031 1,138

Depreciation 723

688

Subcontracting 2,354

1,969

Other operating expenses 3,132 3,371

total operating expenses 16,211 15,739

earnings before interest and taxes 1,013

930

Interest income 93

200

net interest expense 93 200

Net income 1,106

1,130

2009 2008

Cash flow from operating activities

Earnings before interest and taxes 1,013 930

Adjustments for:

- depreciation 723 688

- provision allocations 254 13

- withdrawal from allocations -69 -67

- provision release -29 - 21

Movement in working capital:

- in-/decrease trade account receivables -902 -99

- in-/decrease accrued income -2 -105

- in-/decrease work in progress -265 285

- in-/decrease trade account payables 491 -729

- in-/decrease taxes and national insurance contributions 329 -65

- in-/decrease pension debt -16

- in-/decrease accrued liabilities 196 180

Cash flow from business operations 1,739 994

Interest received 93 200

Interest paid 0 0

Cash flow from operating activities 1,832 1,194

Cash flow from investment activities

Investment in tangible fixed assets -1,103 -949

Disinvestment in tangible fixed assets

Cash flow from investment activities -1,103 -949

Net cash flow 729 245

73

Aandeelhouders KWRShareholders KWR

KWR 200974

BtO Bedrijfstakonderzoek waterbedrijven

dpW Duinwateronderzoek voor Dunea, PWN en Waternet

dWsi Dutch Water Sector Intelligence

etBe Ethyl-tert-butylether

Gis Geografisch Informatie Systeem

GWRC Global Water Research Coalition

iWA International Water Association

kvk Kennis voor Klimaat

LMB Laboratorium voor Microbiologie

LMC Laboratoria voor Materialenonderzoek en Chemische analyse

MtBe Methyl-tert-butylether

nOM Natuurlijk organisch materiaal

OpiW Onderzoeksprogramma Industrie & Water

pBC Programmabegeleidingscommissie

pBL Planbureau voor de Leefomgeving

Q-pCR Kwantitatieve polymerase kettingreactie

ReACh-wetgeving Registration, Evaluation and Authorization of Chemicals;

het Europese systeem tot registratie, testen en toelating van chemicaliën

RiVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu

siMdeuM Simulatiemodel voor afnamepatronen watergebruikers

sOCOpse Source Control of Priority Substances in Europe

stichting Rioned Koepelorganisatie voor de rioleringszorg

stOWA Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer

Wsstp Water Supply and Sanitation Technology Platform

Termen en afkortingen

BtO Joint Research Programme of the Water Companies

dpW Dune water companies Dunea, PWN, Waternet

dWsi Dutch Water Sector Intelligence

etBe Ethyl Tertio Butyl Ether

Gis Geo- and Information technology

GWRC Global Water Research Coalition

iWA International Water Association

kvk Knowledge for Climlate

LMB Microbiology Laboratory (LMB)

LMC Materials Research and Chemical Analysis Laboratory (LMC)

MtBe Methyl-tert-butylether

nOM Natural organic matter

OpiW Industry & Water Research Programme

psC’s Programme Steering Committees

pBL Netherlands Environmental Assessment Agency

Q-pCR Quantitative polymerase chain reaction

ReACh-wetgeving Registration, Evaluation, Authorization and restrictions of CHemicals

RiVM National Institute for Public Health and the Environment

siMdeuM Simulatiemodel voor afnamepatronen watergebruikers

sOCOpse Source Control of Priority Substances in Europe

RiOned Foundation Urban Drainage in the Netherlands

st OWA Foundation for Applied Water Research

Wsstp Water Supply and Sanitation Technology Platform

Abbreviations

75

postadresKWR Watercycle Research Institute

Postbus 1072

3430 BB Nieuwegein

Nederland

BezoekadresKWR Watercycle Research Institute

Groningenhaven 7

3433 PE Nieuwegein

Nederland

T 030 6069 511

F 030 6061 165

E [email protected]

I www.kwrwater.nl

Utrecht handelsregister, 27279653

@2010 KWR Watercycle Research Institute

Alle rechten voorbehouden. Teksten, lay-out,

afbeeldingen, scripts en andere artikelen

mogen niet worden gekopieerd of anderszins

gereproduceerd en gedistribueerd zonder

voorafgaande schriftelijke toestemming van

KWR Watercycle Research Institute.

Deze publicatie is gedrukt

op milieuvriendelijk papier.

Colofon

Tekstenredactie

Afdeling Communicatie,

KWR Watercycle Research Institute:

Jody Hoogendoorn

Nicoline Scholman

Gerda Sulmann

Met ondersteuning van:

Peter Juijn Teksten (p.12,16,32,34,38,48,50)

Vormgeving

Arthur Wentzel

Fotografie

Ymke Bartlema

Robert Goddyn

Beeldbewerking

Arthur Wentzel

Infographic(p.7)

vof Unger-Kisman

Druk

Xerox Nederland

Zwembad(p.35)

Merwestein Nieuwegein

Contact

Mailing addressKWR Watercycle Research Institute

P.O. Box 1072

3430 BB Nieuwegein

The Netherlands

Visiting addressKWR Watercycle Research Institute

Groningenhaven 7

3433 PE Nieuwegein

The Netherlands

T + 31 30 6069 511

F + 31 30 6061 165

E [email protected]

I www.kwrwater.nl

Chamber of Commerce 27279653

@2010 KWR Watercycle Research Institute

All rights reserved. Texts, lay-out,

illustrations, scripts and other

articles may not be copied or

otherwise reproduced and distributed

without prior written permission from

KWR Watercycle Research Institute.

This publication is printed on

environmentally-friendly paper.

Colophon

Textandediting

Communications Department,

KWR Watercycle Research Institute:

Jody Hoogendoorn

Nicoline Scholman

Gerda Sulmann

Supported by:

Peter Juijn Texts (p.12,16,32,34,38,48,50)

Design

Arthur Wentzel

Photography

Ymke Bartlema

Robert Goddyn

Imageprocessing

Arthur Wentzel

Infographic(p.7)

Vof Unger-Kisman

Translation

Jim Adams

Printing

Xerox Nederland

Swimmingpool(p.35)

Merwestein Nieuwegein

Contact

KWR 200976

Date post:	25-Mar-2016
Category:	Documents
Upload:	kwr-water
View:	224 times
Download:	3 times

KWR Water - jaarverslag 2009 ENG

Documents