Lustracijata vo zemjite od Zapaden Balkan

C e n t e r f o r D e m o c r a c y a n dReconciliation in Southeast Europe

Razotkrivawe na skrienata istorija:

Lustracijata vo zemjite od Zapaden Balkan

Proektna dokumentacija

Urednici

Magardi~ Ha~ikjan

Du{an Reqi}

i Nenad [ebek

Razotkr

ivaw

e n

a s

kr

ienata i

stor

ija

: L

ustr

ac

ija

ta v

o z

em

jite o

d Z

ap

ad

en

Bal

kan

Pr

oektna d

okum

entacija

Razotkrivawe na skrienata istorija:

Lustracija vo zemjite od Zapaden Balkan

Proektna dokumentacija*

Naslov na originalot:

Disclosing hidden history: Lustration in the Western BalkansA Project Documentation

Izdava~:

Fondacija Institut otvoreno op{testvo – Makedonija

Za izdava~ot:

Vladimir Mil~in

Prevod:

Abakus

Lektura:

Van|a Dimitrievska

Dizajn:

„CICERO“ and Dragoljub Dimitrijevic, Beonet, Belgrade.

Realizacija:

Datapons, Skopje

Tira`:

500 primeroci

* Avtorite na ovaa kniga go koristat ustavnoto ime na zemjata, odnosno Republika Makedonija.

CDRSEE vo svojata rabota go koristi imeto {to go koristat me|unarodnite organizacii kako

{to se ON i EU, odnosno porane{na Republika Mekedonija.

C e n t e r f o r D e m o c r a c y a n dReconciliation in Southeast Europe

Center for Democracy and Reconciliation,Krispou 9, THESSALONIKI 546 34, GREECE, tel: + 302310 960820-1; fax: +30 2310 960822www.cdsee.org, e-mail:[email protected]

Foudation Open Society Institute Macedonia (FOSIM),Bul. Jane Sandanski 111, Skopjetel: + 389 2 244-488, fax: 3892444499www.soros.org.mk, [email protected]

Albanian Human Rights Group (AHRG),GShDNj, Rr.“M.Shuri“, P44, Sh 4/37, Tirana,tel: + 355 4251995, fax: +355 425 1995www.ahrg.org, [email protected]

Center for Interdosciplinary PostgraduateStudies (CIPS) at the University of Sarajevo,Zmaja od Bosne 8, 71 000 Sarajevo,tel: + 387 33 668685, fax: + 387 33 668683www.cps.edu.ba, [email protected]

Croatian Helsinki Committee for HumanRights (CHC),Bauerova 4, HR, 10 000 Zagreb,tel: +385 1 4613630, fax: + 385 1 4613650www.hho.hr, [email protected]

Center for Peace and DemocracyDevelopment (CPDD), named until June 2005Center for Antiwar Action (Caa)Milisevska 51, Flor 12, Flat 49, 11 000 Beograd,tel: + 381 11 308 998 78/9, fax: +381 11 308 99 79www.caa.org.yu, [email protected]

Razotkrivawe na skrienata istorija:Lustracijata vo zemjite od Zapaden Balkan

Proektna dokumentacija

Sodrìna

Blagodarnost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Izvr{no rezime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Voved . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Dosie: Zaklu~oci i preporaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Blagodarnost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Izvr{no rezime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

I. Pregled na glavnite aktivnosti i postignuvawa . . . . . . . . 11

II. Glavni naodi i zaklu~oci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

III. Preporaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Prira~nik za lustracija, javen pristap do dosiejata na tajnite slu`bi i za javni debati za minatoto vo zemjite od Zapaden Balkan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Predgovor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Regionalen izve{taj: Zemjite od Zapaden Balkan Podgotven od Magardi~ Ha~ikjan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Izve{taj za zemjata: Albanija Podgotven od Elsa Balauri i Ketlin Imholc . . . . . . . . . . . 31

Izve{taj za zemjata: Bosna i Hercegovina Podgotven od Nejra êngi} . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

Izve{taj za zemjata: Hrvatska Podgotven od Goranka Lali} . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Izve{taj za zemjata: Republika MakedonijaPodgotven od Goce Adam~eski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Izve{taj za zemjata: Srbija i Crna GoraPodgotven od Aleksandar Re{anovi} . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

Minatoto i sega{nosta: Posledicite za demokratizacijata . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

Predgovor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

Prv del: Minatoto i sega{nosta: Istoriski iskustva . . . . . . . .75Natalija Letki

Posledicite od lustracijata za demokratizacijata: Iskustvoto vo Isto~na i Sredna Evropa . . . . . . . . . . . . . . . . . .75

Pavel Zacek

Slu~aite na êhoslova~ka i na Republika ê{ka . . . . . . . . . 79

Marius Oprea

Slu~ajot na Romanija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

Emil Cenkov

Slu~ajot na Bugarija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

Diskusija (izvadoci) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

Vtor del: Javni debati za minatoto: Iskustvata na zemjite od Zapaden Balkan . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

Jovica Trkuqa

Iskustvoto vo Jugoslavija i vo Srbija i Crna Gora . . . . . . . 97

Ivo Goldstajn

Iskustvoto vo Hrvatska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

Jakob Finci

Iskustvoto vo Bosna i Hercegovina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

Iso Rusi

Iskustvoto vo Republika Makedonija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

Ketlin Imholc

Iskustvoto vo Albanija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

Diskusija (izvadoci) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

Tret del: Javni debati za minatoto: Efektite vrz demokratskite strukturi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

Voin Dimitrievi}

Lekcii od slu~aite na Jugoslavija i na Srbija i Crna Gora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

@arko Puhovski

Lekcii od slu~ajot na Hrvatska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

Dino Abazovi}

Lekcii od slu~ajot na Bosna i Hercegovina . . . . . . . . . . . . 133

Biljana Vankovska

Lekcii od slu~ajot na Republika Makedonija . . . . . . . . . . . . 138

Ben Andoni

Lekcii od slu~ajot na Albanija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

Diskusija (izvadoci) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

U~esnici, diskutanti, urednici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

5

Blagodarnost

Vo aktivnostite vo ramkite na ovoj proekt u~estvuvaa nad 150 lica od razli~niprofesii i interesi. Blagodarenie na pokrienosta od strana na mediumite, in-formaciite vo vrska so namerata i opfatot na na{iot potfat uspeaja da stignat do{iroka publika. Sobiraweto na edno mesto na tolku mnogu stru~ni lu|e, posvetenina idealite na demokratijata i na pomiruvaweto vo Jugoisto~na Evropa, pretstavu-va{e iskustvo na golemo zadovolstvo. Pokonkretno, ova dokaà deka spravuvawetoso ~uvstvitelnite pra{awa od minatoto e najkorisen na~in da se promovira dija-log i da se pomogne da se izbegnat sli~ni gre{ki vo idnina.

Ovaa kniga, vo koja se dokumentirani glavnite rezultati od proektot Razotkri-

vawe na skrienata istorija: Lustracijata vo zemjite od Zapaden Balkan, pret-stavuva proizvod na kolektivnata rabota na brojni odli~ni kolegi. Na{ata blago-darnost prvenstveno ja upatuvame do g-|a Korina Noak-Etopulos, koordinator naproektot vo CDRSEE. Taa be{e administratorot na celiot potfat, i efikasno gikoordinira{e aktivnostite, izve{taite, rabotata vo vrska so pe~atot i publika-ciite. Golema blagodarnost treba da se upati i do koordinatorite na proekti voorganizaciite-partneri: Goce Adam~eski od FIOOM, Elsa Balauri od Albans-kata grupa za ~ovekovi prava (AHRG), Nejra êngi} od Centarot za interdiscipli-narni postdiplomski studii (CIPS), Goranka Lali}, a podocna i Sr|an Dvornik odHrvatskiot helsin{ki komitet (CHC), i do Aleksandar Re{anovi} od Centarot zamir i razvoj na demokratija (CPDD, porano CAA). Site tie mobiliziraa brojni is-taknati eksperti od nivnite zemji za u~estvo vo razli~ni aktivnosti i publikacii,vo golema mera pridonesoa za uspe{nata organizacija i rezultati od seminarite iod rabotilnicite, gi napi{aa nacionalnite izve{tai za Prira~nikot za lustra-

cijata, javniot pristap do dosiejata na tajnite slu`bi i za javnite debati vo

vrska so minatoto vo zemjite od Zapaden Balkan, vrz osnova na seopfatni istra-ùvawa, i se pogriìja da gi informiraat zasegnatite mediumi i eksperti vosvoite zemji vo vrska so razvojot i so rezultatite od proektot. Vo kontekst naproektot, osobena blagodarnost i dolìme na g-|a [ila Kanon, direktor na prog-ramite pri CDRSEE, koja ima{e klu~na uloga vo formuliraweto na predlog-proek-tot, koj{to potoa be{e prifaten od strana na donatorite.

Upatuvame blagodarnost do g-|a Rut Saton za nejzinoto temelno ureduvawe nakone~niot tekst. Osobeno sme im blagodarni na g-|a Liljana Vasoevi}, „Cicero“,Belgrad i na g. Dragoqub Dimitrievi}, „Beonet“, Belgrad, za dizajnot na knigata.Golema blagodarnost i do izdava~ot, g. Dejan Volf, za odli~nata sorabotka.

Se razbira, osobeno sme im blagodarni na Evropskata unija i na USAID za finan-siraweto na ovoj proekt, kako i na Balkanskiot trust za demokratija, za ve-likodu{noto finansirawe na ovaa kniga.

Urednicite

Solun, septemvri 2005 godina

6

Izvr{no rezime

Procesot na soo~uvawe so minatoto i na jasen prekin so nego pretstavuva ~uvstvi-telno i sporno pra{awe vo site postavtoritarni zemji. Proektot Razotkrivawe

na skrienata istorija: Lustracijata vo zemjite od Zapaden Balkan be{e inici-ran za da se napravi ocenka na nastanite na ova pole vo zemjite od Zapaden Balkan.Proektot konkretno gi razgleduva{e zakonodavstvata vo vrska so lustracijata i sopristapot na javnosta do dosiejata na porane{nite tajni slu`bi, sproveduvawetona ovie zakonodavstva, kako i op{tite javni debati vo vrska so minatoto vo zemjiteod regionot. Primarnite celi na proektot bea slednive: da se intenziviraat javni-te debati vo vrska so minatoto, da se pridonese kon podobruvaweto na zakonodavst-voto, procedurite i na praktikite vo delot na lustracijata i na javniot pristap dodosiejata, da se zgolemi pravnata i politi~kata svest i da se zajakne ulogata nagra|anskoto op{testvo.

Glavnite naodi i zaklu~oci na proektot pokaùvaat zna~itelni nedostatoci i vozakonodavstvata i vo praktikite za lustracijata, kako i vo delot na pristapot najavnosta do dosijeata na porane{nite tajni slu`bi. Nakuso, vo zemjite od ZapadenBalkan nema{e lustracija. Duri i vo slu~aite kade {to bea doneseni soodvetnizakoni za lustracija, vlastite ne uspeaja istite da gi sprovedat vo praktika. Zako-nodavstvoto za pristapot na javnosta do dosiejata i negovoto sproveduvawe vo naj-dobra raka se nezadovoluva~ki i nesoodvetni. Interesot na {irokata javnost dose-ga be{e fokusiran na drugi pra{awa, a gra|anskoto op{testvo ne be{e dovolnosilno za da go iznese ova pra{awe na preden plan. Dominantnite informativni me-diumi ova pra{awe ne go stavija na javnata agenda na na~in i do stepen {to }e beasoodvetni i nu`ni. Pove}eto me|unarodni akteri, vklu~eni vo gradeweto demokra-tija vo zemjite od Zapaden Balkan, posvetuvaa malku vnimanie ili voop{to neobrnuvaa vnimanie na spornite pra{awa {to go pridruùvaat soo~uvaweto sominatoto. Seto ova ima{e negativni reperkusii vrz demokratijata i vrz vla-deeweto na pravoto.

Iako ne postoi edinstven model za zakonodavstvo i za postapki vo delot na lustra-cijata {to bi moèle uspe{no da se primenat vo site zemji od regionot, nekoidelovi od zakonodavstvoto i od postapkite se primenlivi i prepora~livi za sitezemji. Zakonodavstvoto okolu lustracijata i okolu pristapot na javnosta do dosie-jata na tajnite slu`bi treba da go opfati ne samo periodot do 1990 godina, tuku iperiodite potoa, osobeno vo tekot na 1990-te godini. Ova e osobeno bitno za po-ve}eto dràvi koi nastanaa od porane{na Jugoslavija. Vlastite treba efikasno dagi sprovedat donesenite zakoni za lustracijata i za pristapot na javnosta dodosiejata na tajnite slu`bi. Parlamentite i drugite nadle`ni javni organi trebarigorozno da go kontroliraat sproveduvaweto, so temelni i redovni proverki.Javnite vlasti treba postojano i sistematski da gi vklu~uvaat nevladinite eks-perti i organizacii vo podgotvuvaweto i vo sproveduvaweto soodvetni zakoni ipostapki. Me|unarodnite organizacii treba da prodolàt da ja sledat i da ja poma-gaat legislativata vo vrska so lustracijata i so pristapot na javnosta do dosiejatana porane{nite tajni slu`bi, kako i sproveduvaweto na istata. Tie i natamu trebada obezbeduvaat finansiska, tehni~ka i stru~na poddr{ka za inicijativite i zaproektite (kako na primer, komisiite za vistina) ~ija{to cel e da se podobri za-konodavstvoto za lustracijata i za javniot pristap do dosiejata na porane{nitetajni slu`bi i sproveduvaweto na istoto.

Voved

Ovaa dokumentacija gi vklu~uva slednive tri golemi publikacii {to nastanaakako rezultat od proektot Razotkrivawe na skrienata istorija: Lustracijata vo

zemjite od Zapaden Balkan

� Dosie – zaklu~oci i preporaki; � Prira~nik za lustracijata, pristapot na javnosta do dosiejata na tajnite

slu`bi i za javnite debati vo vrska so minatoto vo zemjite od Zapaden

Balkan i � elektronska kniga Minatoto i sega{nosta: Posledici za demokratizacijata

Proektot be{e dizajniran i voden od strana na Centarot za demokratija i za pomi-ruvawe vo Jugoisto~na Evropa (CDRSEE). Se realizira{e vo periodot od 1 fevrua-ri 2004 godina do 31 juli 2005 godina. Vo nego u~estvuvaa pet organizacii-partneriod zemjite od Zapaden Balkan:

� Albanskata grupa za ~ovekovi prava (AHRG) od Tirana; � Centarot za interdisciplinarni postdiplomski studii (OPS) na Univer-

zitetot od Saraevo; � Hrvatskiot helsin{ki komitet za ~ovekovi prava (CHC) od Zagreb; � Fondacijata Institut otvoreno op{testvo Makedonija (FIOOM) od

Skopje; � Centarot za antivoena akcija (CAA) od Belgrad, vo juni 2005 godina preime-

nuvan vo Centar za mir i za razvoj na demokratijata (CPDD).

Proektot be{e finansiran od strana na Evropskata unija i na USAID. Knigavabe{e finansirana od strana na Balkanskiot trust za demokratija.

Dosieto – zaklu~oci i preporaki be{e staveno na Internet stranica vo juli 2005godina. Dokumentot zapo~nuva so pregled na glavnite aktivnosti i postignuvawa naproektot, gi rezimira negovite naodi i zaklu~oci, i dava pove}e preporaki:

� op{ti preporaki za zemjite od Zapaden Balkan;

� konkretni preporaki vo vrska so zakonodavstvoto za lustracija, postap-

kite i sproveduvaweto, i so pristapot na javnosta do dosiejata na tajnite

slu`bi od porane{nite reìmi;

� preporaki do me|unarodnite akteri okolu monitoringot i poddr{kata.

Prira~nikot za lustracijata, pristapot na javnosta do dosiejata na tajnite

slu`bi i za javnite debati vo vrska so minatoto vo zemjite od Zapaden Balkan

be{e postaven na Internet stranica vo mart 2005 godina. Ovoj dokument nudi kon-cizen pregled na razvojot na nastanite svrzani so naporite za spravuvawe so avto-ritarnoto minato vo zemjite od Zapaden Balkan, kako na nivo na oddelni zemji, ta-ka i na regionalno nivo. So ogled na faktot {to negoviot fokus e postaven vrzzakonodavstvoto, postapkite i vrz sproveduvaweto vo delot na lustracijata, Pri-ra~nikot go tretira i zakonodavstvoto vo vrska so pristapot na javnosta do dosie-jata na tajnite slu`bi i negovoto sproveduvawe, kako i pra{awata na debatite voop{tata javnost vo vrska so minatoto. Prira~nikot sodrì i regionalen pregledza zemjite od Zapaden Balkan, kako i nacionalni izve{tai na Albanija, Bosna iHercegovina, Hrvatska, Republika Makedonija i na Srbija i Crna Gora.

7

Elektronskata kniga Minatoto i sega{nosta: Posledici za demokratizacijata

be{e postavena na Internet stranica vo dekemvri 2004 godina. Taa se zanimava sospornite pra{awa vo site postavtoritarni zemji: procesot na soo~uvawe so mina-toto, osobeno razotkrivaweto na istoriskite fakti skrieni vo tajnite arhivi,lustracijata i postapkite na lustracija, kako i javnite debati vo vrska sominatoto. Dokumentot gi tretira iskustvata vo nekoi zemji vo Isto~na, Sredna ivo Jugoisto~na Evropa (nadvor od zemjite na Zapaden Balkan) so ovie pra{awa inivnite posledici za razvojot na konkretnite op{testva. Elektronskata knigasodrì i studii na slu~aj okolu iskustvata so javnite debati vo vrska so minatotoi so pra{aweto na lustracijata vo oddelni zemji na Zapaden Balkan. Najposle,dokumentot gi analizira direktnite ili indirektnite efekti od javnite debati vovrska so minatoto vrz zakonodavstvoto i vrz instituciite.

Prilogot sodrì detalna lista na odbrana literatura vo vrska so lustracijata iso pra{awata svrzani so lustracijata, kako i spisok na u~esnicite, nivnitefunkcii i pozicii.

Osobeno sme im blagodarni na avtorite na izlagawata, na Evropskata unija i naUSAID za finansiraweto na proektot, i na Balkanskiot trust za demokratija zafinansiraweto na ovaa kniga.

Ovaa publikacija e podgotvena so poddr{ka na Evropskata unija, USAID i naBalkanskiot trust za demokratija, i e realizirana od strana na CDRSEE.Sodrìnata na ovaa publikacija pretstavuva odgovornost isklu~ivo na avtorite, ine gi odrazuva stavovite na Evropskata unija, USAID, Balkanskiot trust zademokratija ili na CDRSEE.

Urednicite

Solun, septemvri 2005 godina

8

9

Dosie: Zaklu~oci i preporaki

Blagodarnost Odborot na Centarot za demokratija i za pomiruvawe vo Jugoisto~na Evropa sakada mu se zablagodari na g. Magardi~ Ha~ikjan za negovata izvonredna rabota kakodirektor na proektot. U~esnicite vo proektot imaa ogromna korist od unikatniotuvid {to toj moè{e da go ponudi i kako istori~ar i kako politi~ki analiti~arspecijaliziran za Jugoisto~na Evropa. Kako ekspert za zemjite od Balkanot, g.Ha~ikjan se pogriì, isto taka, dolgite rabotni denovi vo tekot na konferenciitei rabotilnicite ~estopati da zavr{at so baklava i inspirira~ka diskusija zaminatoto, sega{nosta i idninata na na{ite zemji. Golema blagodarnost i do g-|aKorina Noak-Etopulos, administratorot na proektot, koja gi koordinira{e na{i-te aktivnosti. Taa pokaà deka germanskata preciznost zdruèna so gr~kiot ta-lent za improvizacija pretstavuva dobitna kombinacija. G. Nenad [ebek, izvr{endirektor, i g-|a [ejla Kanon, direktor na programi, i site drugi prijateli voCDSEE vo golema mera pridonesoa za uspehot na ovaa programa. G. Dragoqub Dimi-trievi} od Beonet, Belgrad, ja dizajnira{e veb stranicata (www.lustration.net) kojadobi golem broj pofalbi za nejziniot superioren estetski kvalitet i za logi~nataprezentacija na informaciite i na dokumentite sozdadeni za vreme na proektot.

Odborot, isto taka, im se zablagodaruva na partnerskite organizacii vo proektotod Belgrad, Zagreb, Saraevo, Skopje i od Tirana. Da se povrzat tolku mnogu lu|e sogolemi znaewa posveteni na idealite za demokratija i za pomiruvawe vo Jugois-to~na Evropa pretstavuva{e navistina golemo zadovolstvo. Toa go ohrabri Cen-tarot da prodolì so proekti so {irok spektar na partneri od site zemji vo Jugo-isto~na Evropa. Toa osobeno pokaà deka spravuvaweto so ~uvstvitelnite pra{a-wa od minatoto e najkorisniot na~in da se promovira dijalog i da se pomogne da seizbegnat sli~ni gre{ki vo idnina.

Izrazuvame posebna blagodarnost do donatorite na ovoj proekt Evropskata unija iUSAID.

Ova dosie proizleze kako rezultat na Rabotilnicata za preporaki (26-29 maj 2005godina vo Solun), organizirana kako zavr{en seminar na proektot Razotkrivawe

na skrienata istorija: Lustracijata vo zemjite od Zapaden Balkan. Na ovaa ra-botilnica prisustvuvaa pretstavnici na organizaciite vklu~eni vo ovoj proekt:Goce Adam~eski (koordinator na proektot, FIOOM), Elsa Balauri (izvr{en di-rektor i koordinator na proektot, AHRG), [ejla Kanon (direktor na programi,CDRSEE), Nejra êngi} (koordinator na proektot, CIPS), Sr|an Dvornik (koordi-nator na proektot, CHC), Magardi~ Ha~ikjan (direktor na proektot, CDRSEE), Ko-rina Noak-Etopulos (koordinator na proektot, CDRSEE), Du{an Reqi} (~len naOdborot na direktori i supervizor na proektot, CDRSEE), Aleksandar Resanovi}(direktor i koordinator na proektot, CAA) i Nenad [ebek (izvr{en direktor,CDRSEE). Dosieto be{e izgotveno i revidirano vrz osnova na nivnite pridonesi idiskusii.

Du{an Reqi}, vi{ istraùva~, Germanski institut za me|unarodni raboti i bez-bednost (SWP); ~len na Odborot na direktori, CDRSEE, i supervizor na proektotRazotkrivawe na skrienata istorija: Lustracijata vo zemjite od Zapaden

Balkan.

Solun, juli 2005 godina


Izvr{no rezimeProcesot na soo~uvawe so minatoto i jasnoto stavawe kraj na istoto e ~uvstvi-telno i osporuvano pra{awe vo site postavtoritarni zemji. Proektot Ra-

zotkrivawe na skrienata istorija: Lustracijata vo zemjite od Zapaden

Balkan be{e iniciran za da se napravi procenka na razvojot na nastanite naova pole vo zemjite od Zapaden Balkan. Vo nego posebno se prave{e proverka nazakonodavstvoto za lustracija i javniot pristap do dosiejata na porane{nitetajni slu`bi, negovoto sproveduvawe i debatite so op{tata javnost za minato-to vo zemjite od regionot. Proektot, glavno, be{e namenet za zajaknuvawe najavnite debati za minatoto, pridones za podobruvawe na zakonodavstvoto, pro-cedurite i praktikite za lustracija i javniot pristap do dosiejata, zgolemu-vawe na pravnata i politi~kata svesnost i zajaknuvawe na ulogata nagra|anskoto op{testvo.

Glavnite naodi i zaklu~oci na proektot pokaùvaat zna~itelni nedostatoci ivo zakonodavstvoto i vo praktikite za lustracija, kako i vo javniot pristap dodosiejata na porane{nite tajni slu`bi. Nakuso, vo zemjite od Zapaden Balkannema{e lustracija. Duri i vo slu~aite koga bile doneseni soodvetni zakoni zalustracija, javnite organi ne uspeale da gi sprovedat. Zakonodavstvoto za javenpristap do dosiejata i negovoto sproveduvawe, vo najmala raka, se nezadovoli-telni i neadekvatni. Interesot na op{tata javnost be{e fokusiran na drugipra{awa, a gra|anskoto op{testvo ne be{e dovolno silno da go stavi ova pra-{awe vo prv plan. [irokoprifatenite informativni mediumi ne go stavijaova pra{awe na javnata agenda na na~in i do stepen {to }e be{e soodveten ineophoden. Najgolemiot broj me|unarodni akteri vklu~eni vo gradeweto na de-mokratijata vo zemjite od Zapaden Balkan mnogu malku ili voop{to ne posveti-ja vnimanie na spornite pra{awa za spravuvawe so minatoto. Seto toa ima{enegativni reperkusii vrz demokratijata i vrz vladeeweto na pravoto.

Iako ne postoi eden model na zakonodavstvo i proceduri za lustracija {to bimoèlo uspe{no da se primeni vo site zemji od regionot, nekoi delovi od zako-nodavstvoto i procedurite se primenlivi i se prepora~uvaat vo site zemji.Zakonodavstvoto za lustracija i za javen pristap do dosiejata na tajnite slu`bitreba da go opfati ne samo periodot do 1990 godina, tuku i periodot {tosleduva, osobeno periodot na 90-te. Toa e osobeno va`no za najgolemiot del odpostjugoslovenskite zemji. Javnite organi treba efikasno da gi sprovedatdonesenite zakoni za lustracija i za javen pristap do dosiejata na tajniteslu`bi. Parlamentite i drugite nadle`ni javni organi treba strogo i redovnoda go kontroliraat sproveduvaweto. Javnite organi treba postojano i siste-matski da gi vklu~uvaat nevladinite eksperti i organizacii vo podgotovkata ivo sproveduvaweto na soodvetnite zakoni i proceduri. Me|unarodniteorganizacii treba da prodolàt da vr{at monitoring vrz zakonodavstvoto zalustracija i za javen pristap do dosiejata na porane{nite tajni slu`bi i daobezbedat pomo{ za nego i za negovoto sproveduvawe. Tie treba da ja prodolàtfinansiskata, tehni~kata i profesionalnata poddr{ka za inicijativite iproektite (kako {to se komisiite na vistinata) nameneti za podobruvawe nazakonodavstvoto za lustracija i za javen pristap do dosiejata na porane{nitetajni slu`bi i negovoto sproveduvawe.

10


I. Pregled na glavnite aktivnosti i postignuvawa

Centarot za demokratija i za pomiruvawe vo Jugoisto~na Evropa (CDRSEE) goizgotvi i go sprovede proektot Razotkrivawe na skrienata istorija:

Lustracijata vo zemjite od Zapaden Balkan vo periodot od 1 fevruari 2004godina do 31 juli 2005 godina. Vo proektot u~estvuvaa pet partnerskiorganizacii od zemjite od Zapaden Balkan:

�Albanskata grupa za ~ovekovi prava (AHRG) vo Tirana,�Centarot za interdisciplinarni postdiplomski studii (CIPS) pri

Univerzitetot vo Saraevo,�Hrvatskiot helsin{ki komitet za ~ovekovi prava (CHC) vo Zagreb,�Fondacijata Institut otvoreno op{testvo – Makedonija (FIOOM)

vo Skopje,�Centar za antivoena akcija (CAA) vo Belgrad.

Proektot be{e finansiran od strana na Evropskata unija i USAID.

So ovoj proekt be{e sozdadena i pro{irena regionalna mreà na NVO, i beainicirani nekolku regionalni i lokalni aktivnosti so cel zajaknuvawe nadobroto vladeewe, vladeeweto na pravoto i u~estvoto na gra|anskoto op{test-vo vo demokratskite procesi. Posebno, proektot ja zajakna debatata za zakono-davstvoto i procedurite za lustracija, za propisite za javen pristap do dosie-jata na porane{nite tajni slu`bi i go zgolemi u~estvoto na gra|anite vo javna-ta debata za minatoto na zemjite od Zapaden Balkan.

Definicijata za „lustracija“ koja gi obezbedi ramkata i nasokata za sodrìna-ta na proektot be{e dogovorena od strana na organizaciite koi{to bea vklu-~eni vo tekot na rabotilnicata za planirawe. Be{e odlu~eno da ne se upotre-buva po{irokata definicija koja gi vklu~uva site mo`ni delovi na „de-komu-nizacija“, tuku potesnata koja{to se fokusira na pravnite akti i proceduri zaproverka na licata koi sakaat da bidat izbrani na javni funkcii vo pogled nanivnata vklu~enost vo minatite reìmi.

Glavnite postignuvawa na proektot se slednive:• pridonese za podobruvawe na debatite za zakonodavstvoto i za procedu-

rite za lustracija;• pridonese za podobruvawe na debatite za zakonodavstvoto za javen pristap

do dosiejata na porane{nite tajni slu`bi i za praktikite vo ova pole;• ja zajakna pravnata i politi~kata svest za zna~eweto na toa otvoreno da se

spravi so minatoto;• ja podobri javnata debata za minatoto;• inicira{e konstruktivni analiti~ki i kriti~ki diskusii za lustracija-

ta i za javniot pristap do dosiejata me|u pravnicite, zakonodavcite,visokite slu`benici vo javnata administracija, akademicite, novinaritei aktivistite na grupite za gra|anski i ~ovekovi prava;

• obezbedi regionalna komparativna analiza i poedine~ni izve{tai zasekoja zemja za lustracijata, javniot pristap do dosiejata i za javnitedebati za minatoto na zemjite od Zapaden Balkan;

11


12

Pregled na glavnite aktivnosti i postignuvawa

• prezentira{e konkretni preporaki za lustracijata i za javniot pristapdo dosiejata vo zemjite od Zapaden Balkan;

• gi vklu~i grupite za ~ovekovi prava vo debatite za lustracijata i za dosie-jata i ja zajakna nivnata uloga, kako i u~estvoto na gra|anite vo ovie pro-cesi;

• naodite i rezultatite od proektot bea nasekade objaveni i istite se lesnodostapni na Internet;

• go fokusira{e javnoto vnimanie na temite od proektot so vklu~uvawe namediumski rabotnici vo aktivnostite, preku soop{tenija za javnosta, kon-ferencii za pe~atot i preku publikacii.

Pove}e od 150 zakonodavci, pravni eksperti, visoki slu`benici vo javnataadministracija, akademici, novinari i aktivisti na grupite za gra|anski i~ovekovi prava bea direktni korisnici na proektot.

Site aktivnosti bea izvedeni onaka kako {to bea predvideni vo orginalniotakcionen plan i bea postignati site glavni celi. Pokonkretno:

Site informacii za proektot se objaveni na veb stranicata na proektotkoja{to postojano se aùrira: www.lustration.net

Na veb stranicata na proektot se staveni i slednive publikacii koi{toproizlegoa od samiot proekt:

a) Prira~nik za lustracija, javen pristap do dosiejata na tajnite slu`bi i

za javni debati za minatoto vo zemjite od Zapaden Balkan

(http://www.lustration.net/manual.pdf). Ovoj prira~nik dava koncizen pregled narazvojot na nastanite povrzani so spravuvaweto so avtoritarnoto minato vozemjite od Zapaden Balkan, kako na nivo na poedine~ni zemji, taka i naregionalno nivo. Iako Prira~nikot se fokusira na zakonodavstvoto, proce-durite i praktikite za lustracija, toj isto taka go tretira i zakonodavstvotoza javen pristap do dosiejata na tajnite slu`bi i nivnoto sproveduvawe, kakoi pra{awata za debatite vo op{tata javnost za minatoto. Toj sodrì regio-nalen pregled za zemjite od Zapaden Balkan i kus pregled po zemja za Alba-nija, Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Republika Makedonija i za Srbija iCrna Gora.

b) Elektronska kniga Minatoto i sega{nosta: Posledicite za demokratiza-

cija (http://www.lustration.net/pap_cfd.pdf) Ovaa kniga se osvrnuva na kontroverz-nite pra{awa vo site postavtoritarni zemji: procesite za soo~uvawe so mi-natoto, osobeno razotkrivaweto na istoriskite fakti skrieni vo tajnitearhivi, lustracijata i procedurite za lustracija, kako i javnite debati za mi-natoto. Vo nea se zboruva za iskustvata vo nekoi zemji od Isto~na, Sredna iod Jugoisto~na Evropa (nadvor od ramkite na Zapaden Balkan) vo pogled naovie pra{awa i nivnite posledici za razvojot na soodvetnite op{testva.Taa, isto taka, vklu~uva i studii na slu~aj za iskustvata so javnite debati zaminatoto i za pra{aweto na lustracijata vo site zemji poedine~no od Zapa-den Balkan. Na krajot, taa gi analizira direktnite i indirektnite efekti odjavnite debati za minatoto vrz zakonodavstvoto i instituciite.

v) Dosie za postignuvawata, zaklu~ocite i preporakite

(http://www.lustration.net/dossier.pdf) Vrz osnova na naodite i zaklu~ocite od proektot, bea dadeni brojnipreporaki:

• op{ti preporaki za zemjite od Zapaden Balkan,• konkretni preporaki za pra{awata za zakonodavstvoto za lustracija,

• proceduri i sproveduvawe i javniot pristap do dosiejata na tajnite

slu`bi od porane{nite reìmi – zakonodavstvo, proceduri i sprovedu-

vawe,• preporaki {to se odnesuvaat na me|unarodnite akteri za pra{awata

na monitoring i poddr{ka.Organizirani bea slednive seminari i rabotilnici:

a) Minatoto i sega{nosta: Posledicite za demokratizacijata, Belgrad, 2-4juli 2004 godina (programa: http://www.lustration.net/news_seminar_belgrade.html;u~esnici: http://www.lustration.net/news_seminar_belgrade_list.html) Na seminarot prisustvuvaa 40 eksperti od 12 zemji i istiot privle~e golemovnimanie kaj lokalnite i me|unarodnite mediumi.

b) Lustracijata, zakonodavstvoto i procedurite, Tirana, 14-17 oktomvri 2004godina (programa: http://www.lustration.net/news_seminar_tirana.html; u~esnici:http://www.lustration.net/news_seminar_tirana_part.html) Na seminarot prisustvuvaa 45 eksperti od 8 zemji i istiot privle~egolemo vnimanie kaj lokalnite i me|unarodnite mediumi.

v) Lustracijata, javnite debati za minatoto i za vladeeweto na pravoto,Zagreb, 17-20 fevruari 2005 godina (programa:http://www.lustration.net/news_seminar_zagreb.html; u~esnici:http://www.lustration.net/seminar_zagreb_participants.html)Na seminarot prisustvuvaa 49 eksperti od 8 zemji i istiot privle~egolemo vnimanie kaj lokalnite i me|unarodnite mediumi.

g) Rabotilnica za planirawe, Solun, 26-28 mart 2004 godina (programa iu~esnici: http://www.lustration.net/news_worshop_thessaloniki.html) Na po~etnata rabotilnica za planirawe na proektot prisustvuvaaodgovornite pretstavnici na organizaciite vklu~eni vo proektot.

d) Rabotilnica za preporaki, Solun, 26-29 maj 2005 godina (programa iu~esnici: http://www.lustration.net/news_worshop_thessaloniki2.html) Nazavr{nata rabotilnica za preporaki, op{ti rezultati i posledici odproektot prisustvuvaa odgovornite pretstavnici na organizaciitevklu~eni vo proektot.

13


II. Glavni naodi i zaklu~ociNaodite i zaklu~ocite glavno se baziraat na rezultatite od istraùvawatasprovedeni od strana na grupi eksperti vo zemjite od regionot i od strana naregionalnata grupa na eksperti. Rezultatot od ova istraùvawe be{e publiku-van vo Prira~nikot za lustracija, javen pristap do dosiejata na tajnite

slu`bi i za javni debati za minatoto vo zemjite od Zapaden Balkan.

(http://www.lustration.net/manual.pdf). Tie, isto taka, se baziraat vrz iskustvataprezentirani na seminarite organizirani vo ramkite na proektot i vrz brojnitediskusii i intervjua na eksperti napraveni od strana na koordinatorite naproektot i direktorot na proektot.a) Osnovniot rezultat od istraùvaweto vo ramkite na ovoj proekt e deka vo

zemjite od Zapaden Balkan, vsu{nost, i nemalo lustracija na javnite slu`be-ni lica koi bile aktivni vo vremeto na ednopartiskoto vladeewe.

b) Toa pretstavuva seriozen neuspeh, bidej}i otsustvoto na lustracija ja ohrab-rilo politi~kata arbitrarnost, osobeno vo vremeto vedna{ po padot na edno-partiskoto vladeewe vo regionot.

v) Nadvore{no sprovedenata lustracija, kako {to se aktivnostite na me|una-rodnite vlasti vo regionite od Zapaden Balkan koi bile ili sè u{te se pro-tektorati na ON, ne moè da se smeta za uspeh.

g) Jasno e deka duri i vo slu~aite koga bile doneseni soodvetni zakoni za lustra-cija, javnite vlasti vo najgolemiot broj slu~ai ne uspeale da gi sprovedat.

d) Vo mnogu delovi od Zapaden Balkan, zakonodavstvoto za javen pristap do do-siejata na porane{nite tajni slu`bi i negovoto sproveduvawe se nezadovoli-telni i neadekvatni.

|) Inicijativite za osnovawe komisii na vistinata vo zemjite od Zapaden Bal-kan vo bliskoto minato bile neuspe{ni.

e) [irokoprifatenite informativni mediumi ne go stavile ova pra{awe najavnata agenda na na~in i do stepen {to }e bil soodveten i neophoden.

`) Interesot na op{tata javnost bil fokusiran na drugi pra{awa (etni~ki kon-flikti, vojni, socijalni pra{awa).

z) Gra|anskoto op{testvo ne be{e dovolno silno ova pra{awe da go stavi vopreden plan.

y) Ekspertite i organizaciite na gra|anskoto op{testvo {to u~estvuvaa vo ovojproekt smetaat deka vladeeweto na pravoto, demokratizacijata, kako i lust-racijata se od najgolema va`nost za razvojot na zemjite od Zapaden Balkan, nesamo za da im se pomogne da se podgotvat za ~lenstvo vo EU, tuku i za da se po-mirat so sopstvenoto minato i da spre~at povtorno pojavuvawe na sli~en kri-minal.

i) Najgolemiot broj me|unarodni akteri vklu~eni vo gradeweto na demokrati-jata vo zemjite od Zapaden Balkan malku ili voop{to ne posvetile vnimaniena spornite pra{awa za spravuvawe so minatoto.

j) Poddr{kata na ovoj proekt od strana na EU i USAID be{e korisen i konst-ruktiven ~ekor vo nasoka na poddrùvawe na aktivnostite za spravuvawe sominatoto.

14


III. Preporaki

Ne postoi eden model na zakonodavstvo i proceduri za lustracija {to bi mo-èl uspe{no da se primeni vo site zemji od regionot. Poradi razli~nite isto-rii, tradicii i iskustva vo regionot, odredeni re{enija treba da se adaptiraatna posebnite uslovi. Sepak, nekoi delovi od zakonodavstvoto i odredeni proce-duri se primenlivi vo site zemji i se prepora~uvaat za site zemji.

1.) Op{ti preporaki za zemjite od Zapaden Balkan

a) Zakonodavstvoto za lustracija i za javen pristap do dosiejata na tajniteslu`bi ne treba da go opfa}a samo periodot do 1990 godina, tuku treba da goopfati i periodot {to sleduva, osobeno 90-te godini. Toa e posebno va`noza najgolemiot del od postjugoslovenskite zemji.

b) Javnite vlasti treba da gi sprovedat donesenite zakoni za lustracija i za ja-ven pristap do dosiejata na tajnite slu`bi. Parlamentite i drugite javniorgani treba strogo i redovno da go kontroliraat sproveduvaweto.

v) Nadle`nite javni organi treba postojano i sistematski da vklu~uvaat nevla-dini eksperti i organizacii vo podgotvuvaweto i vo sproveduvaweto nasoodvetnite zakoni i proceduri.

2.) Konkretni preporaki

A. Zakonodavstvo za lustracija, proceduri i sproveduvawe

Treba da se izgotvat i da se donesat seopfatni zakoni za lustracija vo oniedelovi od regionot kade {to dosega ne se doneseni: Hrvatska, Bosna i Her-cegovina, Republika Makedonija, kako i Crna Gora.

b) Periodot na primena na zakonite za lustracija treba da go vklu~uva ne samoperiodot do 1990 godina, tuku i periodot {to sleduva do datumot na vovedu-vawe na zakonodavstvoto za sloboden pristap do javnite informacii.

v) Neposredno po donesuvaweto na zakonite za lustracija, vedna{ treba da seproverat nositelite na odredeni funkcii. Zakonite treba da sodràt pre-cizen spisok na ovie funkcii.

g) Licata {to se kandidiraat za odredeni funkcii, isto taka, treba da se pro-verat. Zakonite treba da sodràt precizen spisok na ovie funkcii.

d) Glavniot kriterium {to se koristi pri definiraweto lica koi }e bidat za-segnati od procesite na proverka ne treba da bide prethodna dràvna ilipartiska pozicija od visok rang, tuku konkretnata vklu~enost vo prekr{u-vawe na ~ovekovite prava.

|) Pri izgotvuvaweto na seopfatni zakoni za lustracija, parlamentite trebada organiziraat javni raspravi vo koi }e bidat vklu~eni nevladini eksper-ti od akademskiot svet, gra|anskoto op{testvo i organizacii na `rtvite.

e) Istra`nite procesi (proverkata) treba da bidat napraveni od strana na ne-zavisni komisii, formirani od nadle`nite javni organi. Ovie nezavisni

15


komisii treba da gi proveruvaat dosiejata na licata koi se kandidiraat zajavna funkcija.

`) Nezavisnata komisija koja stava veto na nositelite na javnite funkcii i nalicata {to se kandidiraat za niv, treba na parlamentot da mu gi otkrie siteinformacii sodràni vo dosiejata {to pokaùvaat deka nositelot na ilikandidatot za javnata funkcija bil vklu~en vo prekr{uvawe na ~ovekoviteprava.

z) Nositelite i kandidatite za koi se najdeni informacii deka gi prekr{u-vale ~ovekovite prava treba da se diskvalifikuvaat od pozicijata nositelina javna funkcija odreden vremenski period. Procedurata za diskvalifika-cija treba da se definira so zakon.

y) Vladite treba redovno da ponesuvaat izve{tai za sproveduvaweto na zako-nite do parlamentot.

B. Javen pristap do dosiejata na tajnite slu`bi od porane{nite reìmi –zakonodavstvo, proceduri i sproveduvawe

a) Treba da se izgotvat i da se donesat zakoni za javen pristap do dosiejata natajnite slu`bi od porane{nite reìmi vo onie delovi od regionot kade{to vo momentov ne e dozvolen javen pristap.

b) Pri izgotvuvaweto na ovie zakoni, parlamentite treba da organiziraatjavni raspravi vo koi }e vklu~at nevladini eksperti od akademskiot svet,gra|anskoto op{testvo i od organizaciite na `rtvite.

v) Vo drugite delovi od regionot treba da se revidiraat zakonodavstvoto, pro-cedurite i sproveduvaweto povrzani so ova pra{awe, i dokolku e potrebnoistite da se izmenat. Ovoj proces treba da se napravi na transparentenna~in.

g) Li~nite dosieja, po pravilo, treba da bidat dostapni samo na licata na koitie dosieja se odnesuvaat i na nivnite pravni naslednici. Treba da se done-se zakon {to }e gi regulira isklu~ocite od ovoj princip.

d) Za da se sprovedat ovie zakoni, parlamentite treba da formiraat nezavisnotelo odgovorno za za~uvuvawe na dosiejata i za donesuvawe odluki za javnioti li~niot pristap do niv, vo soglasnost so zakonot. Ova telo treba da bideobvrzano da podnesuva redovni javni izve{tai za svojata rabota do parla-mentot.

V. Komisii na vistinata i javni debati za minatoto

a) Treba da se formiraat nezavisni komisii na vistinata, za da se otkrijatjavno spornite pra{awa od minatoto i da se zajaknat javnite debati za niv.Vo niv treba da se vklu~at istaknati li~nosti, eksperti i pretstavnici nasite segmenti na op{testvoto. Tie treba da rabotat na javni sesii, a glav-nata zada~a da im bide solidna i pravilna evaluacija na spornite pra{awaod minatoto. Javnite vlasti treba da sorabotuvaat so akterite od gra|ans-koto op{testvo pri formiraweto na komisiite na vistinata.

b) So cel zaedni~ki da se diskutira za pra{awata od minatoto koi se od zaed-

16


ni~ki interes, treba da se formiraat regionalni, bilateralni i multilater-alni komisii od istori~ari i drugi eksperti od akademskiot svet, kako ipretstavnici od nevladinite organizacii. Ovie komisii bi moèle da gielaboriraat predlozite relevantni za ovie pra{awa, kako, na primer, pred-lozite za u~ebnicite za istorija.∗

3.) Me|unarodni akteri

Monitoring i poddr{ka

a) Organizacijata za bezbednost i sorabotka vo Evropa (OBSE), Sovetot naEvropa (SE), Evropskata unija (EU) i drugi me|unarodni vladini i nevladi-ni institucii treba da prodolàt so monitoringot na i pomo{ta za zakon-odavstvoto za lustracija i za javen pristap do dosiejata na tajnite slu`bi,kako i za negovoto sproveduvawe.

b) Me|unarodnite organizacii treba da ja prodolàt finansiskata, tehni~ka-ta i profesionalnata poddr{ka za inicijativi i proekti (kako {to se ko-misiite na vistinata) nameneta za podobruvawe na zakonodavstvoto za lus-tracija i za javen pristap do dosiejata na porane{nite tajni slu`bi i nego-vo sproveduvawe.

17


∗ Primer za inicijativi za vakvi u~ebnici i za nivniot rezultat e Zaedni~kiot proekt za istorija voJugoisto~na Evropa na Centarot za demokratija i za pomiruvawe vo Jugoisto~na Evropa koj sozdade~etiri rabotni tetratki po istorija za nastavnicite po istorija vo regionot na Jugoisto~naEvropa. Poglednete ja veb stranicata http://www.see-jhp.org/

Prira~nik za lustracija, javen pristap dodosiejata na tajnite slu`bi i za javni debatiza minatoto vo zemjite od Zapaden BalkanPublikacija vo ramkite na ProektotRazotkrivawe na skrienata istorija:


Urednik: Magardi~ Ha~ikjan

Solun, mart 2005 godina

PredgovorOvaa publikacija e realizirana vo ramkite na proektot Razotkrivawe na

skrienata istorija: Lustracijata vo zemjite od Zapaden Balkan, proektvoden od Centarot za demokratija i za pomiruvawe vo Jugoisto~na Evropa

(CDRSEE) vo Solun i organiziran vo sorabotka so pet partnerski organizacii:Albanskata grupa za ~ovekovi prava (AHRG) vo Tirana, Centarot za inter-

disciplinarni postdiplomski studii (CIPS) na Univerzitetot vo Saraevo,Hrvatskiot helsin{ki komitet za ~ovekovi prava (CHC) vo Zagreb, Fonda-

cijata Institut otvoreno op{testvo Makedonija (FIOOM) vo Skopje, iCentarot za antivoena akcija (CAA) vo Belgrad.

Celta na Prira~nikot e da ponudi koncizen pregled na razvojot na nastanitesvrzani so spravuvaweto so avtoritarnoto minato vo zemjite od Zapaden Bal-kan, kako na nivo na poedine~ni zemji, taka i na regionalno nivo. Iako fokusotna Prira~nikot e postaven vrz zakonodavstvoto, procedurite i vrz praktikiteza lustracija, toj, isto taka, go razgleduva i zakonodavstvoto za javen pristapdo dosiejata na tajnite slu`bi i sproveduvaweto na istoto, kako i pra{awatasvrzani za debatite na op{tata javnost za minatoto. Prira~nikot sodrìizve{tai za sostojbite vo zemjite i toa za Albanija, Bosna i Hercegovina,Hrvatska, Republika Makedonija i Srbija i Crna Gora, na {to prethodi regio-nalniot pregled na sostojbite podgotven vrz osnova na naodite na avtorite naizve{taite za oddelni zemji.

So ogled na toa {to celta be{e da se obezbedat informacii {to }e bidat ikoncizni i sporedlivi, be{e izbran priodot sli~en na sinopsis. Be{e podgot-ven pra{alnik, koj posluì kako upatuvawe za problemite i za pra{awata zakoi }e stane zbor vo izve{taite. Pra{alnikot sodrè{e pra{awa vo vrska soslednive oblasti:

1. Donesen(i) zakon(i) za lustracija;

2. Otfrlen(i) predlog (predlozi) za zakon za lustracija;

3. Proceduri propi{ani vo zakonot (zakonite) za lustracija;

4. Sproveduvawe na zakonot (zakonite) za lustracija;

18

Predgovor

19

5. Vklu~uvawe na nevladinite organizacii vo podgotvuvaweto na zakonot (za-konite);

6. Javni debati za zakonot (zakonite) za lustracija;

7. Zakoni i proceduri za pristap na javnosta do dosiejata na tajnite slu`bi;

8. Predlozi za i sproveduvawe drugi re{enija (na primer, komisii na vistina-ta, op{ta amnestija, procesi na (de)sertifikacija, proverka i povtorni ime-nuvawa vo dràvnata administracija ili vo sudskiot sistem, krivi~ni pos-tapki, itn.);

9. Debati vo op{tata javnost vo vrska so minatoto.

Site izve{tai ja sledat ovaa struktura. Vo izve{tajot za Albanija be{e vklu-~ena i dopolnitelna informacija za nacrt-zakonot za lustracija vo podgo-tovka.

Izve{taite za zemjite bea sostaveni od strana na koordinatorite na proektotvo prethodno spomnatite partnerski organizacii, a vo slu~ajot na Albanija, odstrana na koordinatorot na proektot i na g-|a Ketlin Imholc, advokat koja ra-boti vo Albanija i praven sovetnik na partnerskata organizacija. Tie se zas-novaat vrz istraùvawata na avtorite i vrz nivnata ekstenzivna sorabotka(konsultacii, diskusii, razgovori) so brojni eksperti na razli~ni temi vosoodvetnata zemja. Na ovoj na~in, kon kone~niot rezultat na zna~itelen na~inpridonesoa brojni zakonodavci, pravni eksperti, akademici, slu`benici vojavnata administracija, pripadnici na grupite za gra|anski prava i drugieksperti. Nivnite imiwa se navedeni vo nacionalnite izve{tai. Regionalniotizve{taj, glavno, se bazira vrz naodite prezentirani vo nacionalniteizve{tai, no i vrz seopfatnite diskusii na avtorite so razli~ni eksperti vovrska so razvojot na nastanite vo oddelni zemji, kako i vo celiot region.

Na{ata blagodarnost prvenstveno ja upatuvame do avtorite na nacionalniteizve{tai. Isto taka, im blagodarime i na ekspertite koi bea na raspolagaweza konsultacii, diskusii i za intervjua, ~ii imiwa se navedeni vo nacionalni-te izve{tai. Upatuvame blagodarnost i do Korina Noak-Etopulos za organiza-ciskata i za tehni~kata pomo{ vo podgotvuvaweto na ovaa publikacija, kako ido Rut Saton za nejzinoto detalno ~itawe, kako lice ~ij maj~in jazik e anglis-kiot, na kone~nata verzija. Dizajnot i tehni~koto kreirawe na publikacijatabea napraveni od strana na Beonet, Belgrad. Osobena blagodarnost upatuvamedo Dragoqub Dimitrievi}, za negoviot kreativen pridones. Na kraj, no ne i po-malku va`no, upatuvame blagodarnost do donatorite na celiot proekt,Evropskata unija i USAID, za nivnata velikodu{na poddr{ka.

Ovaa publikacija e podgotvena so poddr{ka od Evropskata unija i USAID i erealizirana od strana na Centarot za demokratija i za pomiruvawe vo Jugois-to~na Evropa (CDRSEE). Sodrìnata na ovaa publikacija pretstavuva odgovor-nost isklu~ivo na avtorite i ne gi odrazuva stavovite na Evropskata unija,USAID ili na CDRSEE.

Solun, fevruari 2005 godina

Prira~nik za lustracija, javen pristap do dosiejata na tajnite slu`bi

i za javni debati za minatoto vo zemjite od Zapaden Balkan

Regionalen izve{taj: Zemjite od Zapaden BalkanPodgotven od Magardi~ Ha~ikjan *

1. Doneseni zakoni za lustracija

Vo zemjite od Zapaden Balkan, seopfatni zakoni za lustracija se doneseni voedna zemja (Albanija) i vo edna zemja-~lenka na dràvnata zaednica na Srbija iCrna Gora (Srbija). Vo Hrvatska, vo Bosna i Hercegovina i vo RepublikaMakedonija, ne e donesen nikakov zakon za lustracija.

Vo Albanija e donesen eden seopfaten zakon za lustracija, potoa zakon za lus-tracija koj se odnesuva samo na edna profesionalna grupa (privatni advokati),kako i zakon koj sodrì edna odredba povrzana so lustracijata. Prviot zakon zalustracija, donesen na 26 januari 1993 godina (Zakon br. 7666, „za formirawekomisija za preocenuvawe na licencite za vr{ewe advokatska dejnost“ i zaizmenuvawe i dopolnuvawe na Zakonot br. 7541 od 18.12.1991 godina „zaadvokaturata vo Republika Albanija“), se odnesuva{e samo na licencirawetona privatnite advokati, negovite su{tinski ~lenovi bea proglaseni za neus-tavni od strana na Ustavniot sud vo maj 1993 godina. Vtoriot zakon za lustra-cija, donesen na 30 noemvri 1995 godina (Zakon br. 8043 „za kontrola vrz moral-nata li~nost na slu`benicite i na ostanatite lica povrzani so za{titata nademokratskata dràva“) be{e seopfaten zakon, koj vo periodot me|u 1996 i 1998godina ~etiri pati pretrpe izmeni i dopolnuvawa, i koj vo januari 1996 godinabe{e modificiran od strana na Ustavniot sud. Toj ostana vo sila sè do 31 de-kemvri 2001 godina, koga negovata va`nost iste~e, so isklu~ok na eden negov~len. Zakonot {to ja sodrè{e odredbata vo vrska so lustracijata be{e Zako-not br. 8001, donesen na 22 septemvri 1995 godina, i nasloven kako „Zakon za ge-nocid i za krivi~ni dela protiv ~ove{tvoto, izvr{eni vo Albanija vo tekot nakomunisti~kiot reìm od politi~ki, ideolo{ki i od religiozni pri~ini“.Odredbata svrzana so lustracijata be{e edna op{ta izjava, koja utvrduva{e de-ka odredeni kategorii lica ne moàt da bidat izbrani na odredeni funkcii sèdo 31 dekemvri 2001 godina. Samiot zakon ne be{e sproveden, me|utoa, osnovataza sproveduvawe na odredbata svrzana so lustracijata be{e obezbedena so Zako-not br. 8043. (Prevodot na angliski jazik na tekstovite na site zakoni i naodlukite na Ustavniot sud spomnati prethodno moè da se najde na veb strani-cata na proektot Razotkrivawe na skrienata istorija: Lustracija vo zemjite

od Zapaden Balkan (http://www.lustration.net/albania_documentation.pdf).)

20

Regionalen izve{taj: Zemjite od Zapaden Balkan

∗ Direktor na proektot, Centar za demokratija i za pomiruvawe vo Jugoisto~na Evropa, Solun. Izve{tajovprvenstveno se temeli vrz naodite na avtorite na poedine~nite nacionalni izve{tai objaveni vo ovojPrira~nik, no i vrz obemnite diskusii na avtorot so razli~ni eksperti okolu razvojot na nastanite vopoedine~nite zemji, kako i vo celiot region. Avtorot upatuva blagodarnost – za korisnite diskusii ipridonesi za op{tite pra{awa za lustracijata, za pra{alnikot koj posluì kako vodi~ za ovoj Prira~nik iza razli~nite temi vo ovoj i vo drugite izve{tai – osobeno do avtorite na nacionalnite izve{tai i do g-|aKetlin Imholc (advokat i praven sovetnik, Tirana), d-r Natalija Letki (Kolex Nafild, Univerzitet voOksford) i do g. Jakob Finci (Asocijacija za vistina i za pomiruvawe, Saraevo). Site informacii dadeni voovoj izve{taj se odnesuvaat na nastanite do 31 dekemvri 2004 godina.

Vo Srbija, zakonot za lustracija be{e donesen na 30 maj 2003 godina, nare~en„Zakon za odgovornost za prekr{uvawe na ~ovekovite prava“. (Prevodot naangliski jazik na tekstot na ovoj zakon moè da se najde na veb stranicata naproektot Razotkrivawe na skrienata istorija: Lustracijata vo zemjite od

Zapaden Balkan (http://www.lustration.net/human_rights.pdf).)

Zakonot za lustracija vo Albanija, koj se odnesuva{e samo na privatnite advo-kati (podocna proglasen za neustaven) ostanuva edinstven slu~aj vo zemjite odZapaden Balkan kako del od zakonodavstvoto koj izdvoi edna profesionalnagrupa za lustracija. Iako vo Bosna i Hercegovina se slu~ija procesite na de-talno preispituvawe za odredeni profesionalni grupi (policajci, kako isudii i obviniteli), ovie procesi bea regulirani so posebni proceduri utvr-deni od strana na me|unarodnite institucii (Misijata na ON vo zemjata i Kan-celarijata na Visokiot pretstavnik).

Edinstvenite dva seopfatni zakona na lustracija doneseni vo regionot (voAlbanija i vo Srbija) pokaùvaat nekoi formalni i proceduralni sli~nosti,me|utoa, su{testveno se razlikuvaat od aspekt na najzna~ajnite odredbi, duhoti sproveduvaweto. Vo obata slu~aja, zakonite bea predloèni i glavno poddr-àni od strana na postavtoritarni partii i politi~ari. Dvata zakona sodràtsli~ni spisoci na pozicii i na funkcii pri {to na licata opfateni so zako-not ne im e dozvoleno da se nao|aat na, da bidat izbrani ili imenuvani na isti-te. Sli~en e i vremenskiot period vo tekot na koj{to na zasegnatite lica im ezabraneto da se nao|aat na poziciite i funkciite koi se navedeni vo zakonite:vo Srbija, ovoj period e eksplicitno definiran na pet godini, a vo Albanijaistiot period e implicitno opredelen (koga }e se pogledne datata do kojaZakonot vaì) na {est godini.

Me|utoa, pova`ni se su{tinskite razliki. Vo slu~ajot so Albanija, glavniotkriterium koj se primeni za definirawe na zasegnatite lica e nivnoto pret-hodno drèwe dràvna ili partiska pozicija (visokite funkcioneri na Rabot-ni~kata partija, t.e. od Komunisti~kata partija, vode~kite funkcioneri voorganite na porane{nata Dràvna bezbednost ili nivni sorabotnici; me|utoa,Zakonot ja dozvoli mo`nosta da se izzemat licata koi inaku bi bile opfatenidokolku tie „postapile sprotivno na oficijalnata nasoka ili javno se distan-cirale“). Vo slu~ajot so Srbija, glavniot kriterium e izvr{uvawe na prekr{u-vawa na ~ovekovite prava. Periodot na koj se primenuva lustracijata vo slu~a-jot so Albanija e erata na socijalizmot (vo prvi~noto donesuvawe definiranokako vremenski period od 29 noemvri 1944 godina do 31 mart 1991 godina, a voamandmanot od 1997 godina kako period od 29 noemvri 1944 godina do 11 dekemv-ri 1990 godina); vo slu~ajot so Srbija, periodot se smeta od 23 mart 1976 godina(denot koga vo Jugoslavija vo sila stapi Me|unarodniot dogovor za gra|anski iza politi~ki prava). Isto taka, ima i fundamentalna razlika vo odnos nasproveduvaweto, za {to se govori vo natamo{niot tekst (poglednete ja to~ka 4).

21



2. Nacrt-zakoni za lustracija {to se otfrleni ili {to treba da se donesat

Nacrt-zakonot za lustracija be{e otfrlen vo Hrvatska, dodeka vo Albanija,nacrt-zakonot se nao|a vo sobraniska procedura. Vo Bosna i Hercegovina, kakoi vo Republika Makedonija, do sobranijata nikoga{ ne bile dostaveni nikakvipredlozi na zakon za lustracija.

Nacrt-zakonot koj na krajot be{e otfrlen, vo Hrvatska be{e predloèn odstrana na hrvatskata Partija za pravata, koja{to dvapati inicira{e sobranis-ka procedura (na 11 fevruari 1998 godina, i na 20 oktomvri 1999 godina). Vodvata slu~aja, temata be{e otstraneta od sobraniskiot dneven red od strana naogromno mnozinstvo pratenici, pri {to otfrluvaweto go predvode{e toga{ (isega povtorno) vladeja~kata Hrvatska demokratska zaednica. Kako {to ukaù-va{e naslovot na predlogot (Nacrt-zakon za otstranuvawe na posledicite odtotalitarniot komunisti~ki reìm), negoviot karakter pove}e se dobliù-va{e do po{iroka dekomunizacija odo{to do priod na ~ista lustracija. Nego-vata cel glavno be{e sistematski da se onevozmoì eden {irok dijapazon „pri-vilegirani pripadnici“ na porane{niot reìm da se najdat na visoko rangi-rani pozicii vo novata dràva.

Vo Albanija, nacrt-zakonot nare~en „Nacrt-zakon za proverka na li~nosta naizbran ili na imenuvan slu`benik vo va`ni dràvni organi“ i predloèn odstrana na trojca pratenici od dve od malite opoziciski partii, be{e dostavendo Parlamentot na 29 juni 2004 godina. (Prevodot na angliski jazik na ovojNacrt-zakon moè da se najde na veb stranicata na proektot Razotkrivawe na

skrienata istorija: Lustracijata vo zemjite od Zapaden Balkan

(http://www.lustration.net/albania_documentation.pdf). Toj predviduva deka licata koipripa|aat na edna od desette navedeni kategorii (poglednete ja listata vo Na-cionalniot izve{taj za Albanija, to~ka 7), }e se proverat vo odnos na toa dalibile sorabotnici na komunisti~kata tajna policija. Imenuvanite lica (neizbranite lica) }e bidat razre{eni od nivnite pozicii dokolku se pokaèdeka bile sorabotnici, a dobrovolno ne podnele ostavka. Iako ne be{e naso~enkon toa za javnosta da gi otvori dosiejata na tajnata policija od komunisti~-kata era per se, Nacrt-zakonot pretstavuva{e u{te eden vaèn obid da se vratisvesnosta za relaciite {to aktuelnite politi~ari, dràvni slu`benici,funkcioneri vo vojskata i vo policijata, sudii i obviniteli, i drugi javnislu`benici, gi imaa so tajnata policija na prethodniot reìm. Nacrt-zakonotdosega be{e predmet na rasprava na dve sobraniski komisii, me|utoa, za negodosega nema{e glasawe. Malku e verojatno deka toj }e bide odobren, pa duri ideka za nego }e se glasa, pred izborite zakaàni za juli 2005 godina.

3. Proceduri propi{ani vo zakonite za lustracija

Kako {to ve}e be{e spomnato, dvata seopfatni zakona za lustracija vo regio-not (Zakonot br. 8043 od 30 noemvri 1995 godina vo Albanija, i Zakonot zaodgovornost za kr{ewe na ~ovekovite prava od 30 maj 2003 godina vo Srbija)imaat nekoi sli~nosti vo smisla na propi{anite proceduri. Obata zakonasodràt spisok na funkcii ~ii{to nositeli }e bidat zasegnati so sprovedu-

22


vaweto na zakonite. Kategoriite ne se razlikuvaat su{tinski; vo nivniot fo-kus se dràvnite funkcii od visok rang i poziciite vo dràvnata administra-cija na razli~ni nivoa, dràvnata bezbednost, razli~nite javni institucii, na-cionalnite i bankite vo sopstvenost na dràvata, diplomatskite pretstav-ni{tva i sudskiot sistem. Glavnata razlika e svrzana so opfatenite rangovi.Generalno, Zakonot vo Albanija predviduva lustracija za po{irok dijapazonlica odo{to zakonot vo Srbija. Na primer, tuka se opfateni site vraboteni voDràvnata informativna slu`ba (po 1998 godina, nare~ena Nacionalna in-formativna slu`ba), Voenata informativna slu`ba i Informativnata slu`-ba za javen red, celiot personal vo albanskite diplomatski pretstavni{tva,site sudii, pomo{nici-sudii, obviniteli i pripadnici na sudskata policija.Soodvetnite kategorii vo Srbija gi vklu~uvaat samo slu`benicite i slu`be-nicite pod zakletva vo Bezbednosnata informativna slu`ba i vo drugite sli~-ni slu`bi, {efovite na diplomatskite misii i konzulite, i odredeni katego-rii sudii i obviniteli. Edinstveniot isklu~ok kon ova pravilo e vklu~u-vaweto na site pratenici vo nacionalnoto i vo pokrainskite sobranija voSrbija, dodeka Zakonot vo Albanija ne predviduva lustracija na ~lenovite naParlamentot. (Za celosni listi, poglednete go Nacionalniot izve{taj za Al-banija, to~ka 2, i Nacionalniot izve{taj za Srbija i Crna Gora, to~ka 3). Voobata slu~aja, zakonite utvrduvaat deka treba da se formira posebna komisijaza sproveduvawe istragi. Istoto be{e napraveno i vo prviot zakon za lustra-cija vo Albanija (Zakon br. 7666, podocna proglasen za neustaven). Posebna ka-rakteristika na propi{anite proceduri bea precizirawata vo Zakonot voSrbija vo odnos na postapkite na detalni proverki pred i po imenuvaweto.

Glavnata su{tinska razlika, koja, isto taka, se odnesuva i na propi{anite pro-ceduri, ve}e be{e spomnata: glavniot kriterium {to se koristi vo defini-raweto na licata koi se predmet na zakonot, vo slu~ajot na Albanija, e pora-ne{nata pozicija, a vo slu~ajot na Srbija, izvr{uvawe na prekr{uvawa na ~o-vekovite prava. Vo soglasnost so ovaa razlika, proceduralnite prava na lica-ta koi se predmet na zakonot se daleku podetalno opi{ani vo vtoriot slu~aj.Ova vaì i za àlbenite postapki. Vo Srbija, àlbata protiv odlukata do-nesena od strana na Panelot na Komisijata moè da se dostavi do samata Ko-misija, dodeka odlukata na Komisijata po odnos na àlbata moè da se obàlipred Vrhovniot sud. Vo Albanija, seopfatniot Zakon za lustracija prvi~nopropi{a osnovi za direktna àlbena postapka pred najvisokiot redoven sud naAlbanija (toga{ poznat kako Sud na kasacija). Toj be{e izmenet i dopolnet soZakonot br. 8232 od 19 avgust 1997 godina, za da ovozmoì direktno obàluvawedo Apelacioniot sud. [to se odnesuva do prviot zakon za lustracija, koj po-docna be{e proglasen za neustaven od strana na Ustavniot sud, Visokiot sovetna pravdata, novoformiran vo 1992 godina, be{e nazna~en za telo koe raspravapo àlbite. Ovaa odredba be{e posebno kritikuvana vo Odlukata na Ustavniotsud na koja{to prethodno se upatuva, poradi toa {to istata mu dava neprimernanadle`nost na Visokiot sud na pravdata.

To~nata vkupna brojka na licata i na funkciite opfateni so zakonite za lust-racija e nepoznata, kako vo Albanija, taka i vo Srbija.

23



4. Sproveduvawe

Vo celiot region, samo eden zakon za lustracija be{e sproveden za poziciiteopfateni so nego – seopfatniot Zakon br. 8043 vo Albanija (od po~etokot na1996 godina, pa sè dodeka negovata va`nost ne zavr{i, kon krajot na 2001 go-dina). Me|utoa, nekoi nedostatoci bea o~igledni, osobeno vo vrska so nejasna-ta formula koja ostavi prostor za izzemawa (dokolku licata {to inaku bi bileopfateni „postapile sprotivno na oficijalnata nasoka ili javno se distan-cirale“), {to vo najmala raka ostavi otvorena mo`nost za politi~ki motivi-rano manipulirawe. Nepoznat e vkupniot broj na licata koi ja zagubile rabo-tata ili ne im bilo dozvoleno da se kandidiraat za slu`bata ili da se steknatso oficijalni funkcii poradi ovoj zakon. Spored nekoi seriozni procenki,ovaa brojka verojatno iznesuva 250.

Prviot zakon za lustracija vo Albanija (Zakonot br. 7666, koj se odnesuva{esamo na privatnite advokati) be{e sproveden samo delumno pred da bide prog-lasen za neustaven. Be{e izdaden nalog za otpovikuvawe na licencite za vr{e-we advokatska dejnost za 47 lica, me|utoa, otkako zakonot be{e proglasen zaneustaven, ovie lica ne gi zagubija svoite licenci.

Vo Srbija ne e sprovedeno prakti~no ni{to od Zakonot za lustracija. Samoedna merka be{e delumno sprovedena: nacionalnoto Sobranie imenuva{e 8 od9 ~lena na Komisijata za istraùvawe na odgovornosta za kr{ewe na ~oveko-vite prava. Devettiot ~len sè u{te ne e imenuvan, a Komisijata duri i nemazapo~nato so svojata rabota. Spored ocenkite na seriozni nabquduva~i, nepostoi politi~ka volja za sproveduvawe na Zakonot.

5. Vklu~uvawe na NVO i na `rtvite od porane{nite reìmi vo podgotovkata na zakonite za lustracija

Nevladinite organizacii ne bea vklu~eni vo podgotovkata na zakonite za lus-tracija, nitu vo Albanija, nitu vo Srbija. Istoto vaì i za otfrleniot nacrt-zakon vo Hrvatska.

Nekoi od `rtvite na porane{niot reìm moèbi bea vklu~eni vo podgotvu-vaweto na seopfatniot zakon za lustracija vo Albanija, me|utoa, toa ne be{epozna~aen faktor. Vo Srbija, `rtvite ili nivnite organizacii ne bea vklu-~eni vo postapkata na podgotvuvawe.

Mo`no objasnuvawe vo slu~ajot so Albanija moè da bide faktot {to zakoni-te za lustracija bea vovedeni vo ranata faza od tranzicijata i na zabrzan na-~in. Nevladiniot sektor samo {to be{e zapo~nal da se razviva, iako nekolkugrupi za ~ovekovi prava organiziraa seminari po op{ti pra{awa kako otvo-rawe na dosiejata ili restitucija/rehabilitacija na porane{nite politi~kizatvorenici. Vo slu~ajot so Srbija, Zakonot be{e usvoen po itna postapka, anacionalnoto Sobranie mnogu retko, ako i voop{to, go vklu~uva nevladiniotsektor vo podgotvuvaweto zakoni.

24


6. Javni debati za zakonodavstvoto za lustracija

Nitu vo edna zemja od regionot ne se odràa pozna~ajni javni debati za zakono-davstvoto za lustracija.

Vo nekoi slu~ai se pojavija pomali javni debati okolu lustracijata i pra{a-wata svrzani so nea. Na primer, vo Republika Makedonija, edna debata se po-zanimava so pra{aweto na rehabilitacijata na disidentite koga ova be{emoèn predmet na zakonsko regulirawe, me|utoa, ne be{e postignat nekoj poz-na~itelen rezultat. Nevladinite organizacii, isto taka, poddràa i nekolkudebati vo vrska so porane{nite disidenti vo zemjata, me|u drugoto, razgledu-vaj}i go i nivniot status i zakonodavstvoto za restitucija. Vo Srbija i CrnaGora, nekoi nevladini organizacii, nekolku pravni i drugi eksperti, kako inekolku pretstavnici od mediumite, iniciraa diskusii vo vrska so lustraci-jata i srodni temi, vo ramkite na trkalezni masi i seminari. Ima{e i nekol-ku, iako ne mnogu, izve{tai vo mediumite za ovie diskusii.

7. Zakoni i proceduri za javen pristap do dosiejata na tajnite slu`bi na porane{nite reìmi

Zakonodavstvoto po ova pra{awe, kako i sproveduvaweto na soodvetnite zako-ni, demonstrira {iroka raznovidnost na priodi. Za odbeleùvawe e faktotdeka javniot pristap do dosiejata generalno se isklu~uva samo vo onie slu~aikoga se doneseni zakoni za lustracija (Albanija i Srbija), dodeka vo onie zemjikade {to ne se doneseni nikakvi zakoni za lustracija (Bosna i Hercegovina,Hrvatska, Republika Makedonija), razli~ni propisi ostavaat (ostavaa)mo`nost barem za odreden vid javen pristap do dosiejata. O~igledno, ne postoiavtomatska korelacija me|u priodite vo zakonodavstvoto za lustracija ipriodite svrzani so otvoraweto na dosiejata.

Dosiejata na tajnite slu`bi vo Albanija nikoga{ ne i bea dostapni na javnos-ta. Prethodno opi{aniot seopfaten Zakon za lustracija napravi ovie dosiejada bidat na raspolagawe za sedum~lenata komisija koja{to toj ja vospostavi.^lenot 16 od ovoj zakon, edinstveniot ~len koj ostana da vaì po 31 dekemvri2001 godina, poso~uva deka dosiejata sega se zatvoreni do 2025 godina. Nekoinevladini organizacii bea aktivni po pra{aweto na dosiejata vo vrska sopretstojniot nacrt-zakon za lustracija, a vo tekot na 2004 godina se odràa irazli~ni intenzivni debati vo vrska so otvoraweto na dosiejata.

Vo Srbija, na 31 maj 2002 godina be{e usvoen Dekret za otstranuvawe na ozna-kata za doverlivost od dosiejata na tajnata slu`ba, me|utoa, istiot be{e prog-lasen za neustaven vo oktomvri 2003 godina. Dekret so ist naziv be{e usvoen ivo Crna Gora, vo septemvri 2002 godina, i toj ne be{e proglasen za neustavenkako {to prethodno se slu~i vo Srbija. Modelite za zakon vo vrska so otvora-weto na dosiejata na tajnata policija bea podgotveni od dve nevladini organi-zacii i istite i bea prezentirani na javnosta, me|utoa, vladinite tela, a oso-beno Ministerstvoto za vnatre{ni raboti, otfrlija kakva bilo diskusija poovie predlozi.

25



Vo Bosna i Hercegovina, ne postoi poseben zakonski propis za javen pristap dodosiejata na tajnite slu`bi. Pra{aweto e regulirano vo ramkite na edenpo{irok zakonski akt, Zakonot za sloboden pristap do informaciite. Vosu{tina identi~ni zakoni pod ovoj naziv bea doneseni na dràvno nivo vo 2000godina, i na nivo na entiteti (Federacijata i Republika Srpska) vo 2001 godi-na. Po pravilo, glavnite odredbi mu ovozmoùvaat na sekoj gra|anin da imapristap do informacii, vklu~uvaj}i gi i informaciite klasificirani kako„doverlivi“, vo najgolema mo`na mera, dokolku toa e vo soglasnost so javniotinteres. Neotkrivaweto e deklarirano kako isklu~ok, pri {to odredbite zaizzemawe od praviloto se definirani vo razli~ni ~lenovi od Zakonot. Po pra-vilo, li~nite dosieja bi trebalo da im bidat dostapni samo na onie lica nakoi{to tie se odnesuvaat. Me|utoa, pri sproveduvaweto na Zakonot dojdoa doizraz, i sè u{te doa|aat do izraz, nekolku nedostatoci. Javnite vlasti, glavno,bea kritikuvani poradi nedovolnata, pa duri i nepostojnata podgotvitelnarabota vo odnos na sproveduvaweto, poradi nedovolno poznavawe na zakono-davstvoto i poradi nepostojno ili neto~no poznavawe na drugite zakoni. Beaopfateni i dve op{ti dilemi: postapkata na podnesuvawe àlbi i nedovolnatadefiniranost na formulacijata „soglasno so javniot interes“, bidej}i istatamoè{e da se iskoristi za proizvolno otfrluvawe na barawata na gra|aniteza ovozmoùvawe pristap do nivnite dosieja.

Vo Hrvatska, ne be{e donesen nikakov konkreten zakon po pra{aweto za javenpristap do dosiejata na tajnite slu`bi (a ne be{e nitu predloèn). Op{tiotZakon za bezbednosnite slu`bi be{e donesen vo mart 2002 godina, a se prime-nuva od april 2002 godina. Zakonot ne pravi nikakva razlika me|u periodot od1945 do 1990 godina, i periodot po 1990 godina. Vo princip, Zakonot dozvoluvapristap do dokumenti i materijali. Bezbednosnite slu`bi se obvrzani da giinformiraat gra|anite, na sekoe poedine~no barawe, dali e prezemana kakvabilo postapka kako sobirawe podatoci i informacii za toj konkreten poe-dinec, i dali negovite li~ni podatoci se evidentiraat i aùriraat od stranana tajnite slu`bi. Bezbednosnite slu`bi ne se obvrzani ova da go storat do-kolku informaciite bi moèle da dovedat do zagrozuvawe na bezbednosta nadrugi lica, ili dokolku informaciite bi moèle da dovedat do {tetni pos-ledici za nacionalnata bezbednost i za interesite na dràvata. Vo 2001 go-dina, ministerot za vnatre{ni raboti dostavi 38 iljadi dosieja (od periodot1946-1990 godina) od hrvatskiot Dràven arhiv na porane{nata Socijalisti~-ka Republika Hrvatska, i okolu 650 dosieja od Slu`bata za za{tita na ustav-niot poredok (od periodot 1990-2000 godina), a zasegnatite gra|ani se steknaaso sloboden pristap do nivnite dosieja.

Vo Republika Makedonija, zakon za pristap do dosiejata na tajnata slu`ba be-{e usvoen vo 2000 godina („Zakon za postapuvawe so li~nite dosieja vodeni odstrana na Slu`bata za dràvna bezbednost“), predloèn od strana na toga{-niot minister za vnatre{ni raboti. So donesuvaweto na ovoj zakon, vkupno 15iljadi dosieja stanaa dostapni za licata {to prethodno bile nabquduvani iprogonuvani od strana na dràvnite bezbednosni slu`bi. Kako period za kojvaì, Zakonot go utvrdi periodot od 1945 godina do denot na stapuvawe vo sila(juli 2000). Be{e utvrden kraen rok davaj}i mo`nost za pokrenuvawe barawe za

26


pristap vo ramkite na edna godina otkako Zakonot stapil vo sila. Toa zna~e{edeka baraweto moè{e da se podnese do sredinata na juli 2001 godina. Postap-kata se pokaà kako mnogu birokratska, i istata obezbedi silna za{tita zaslu`benicite na Ministerstvoto za vnatre{ni raboti. Zakonot se sprovede voperiodot me|u juli 2000 i juli 2001 godina. Ministerstvoto za vnatre{niraboti nikoga{ ne ja objavi to~nata brojka na dosieja do koi pristapile gra|a-nite. Osven toa, nikoga{ ne be{e objaven nitu izve{tajot {to Ministerstvotogo podgotvi za Sobranieto. Imaj}i go predvid faktot deka Zakonot se spro-veduva{e vo periodot koga zemjata se nao|a{e vo najgolemata bezbednosnakriza od nejzinoto osamostojuvawe, moè{e da se o~ekuva deka interesot najavnosta za ova pra{awe }e bide mo{ne mal vo toj period. Zakonot privle~esamo izvesen interes od mediumite vo prvite tri meseci od negovata primena,{to ~estopati se povrzuva{e so lokalnite izbori koi se odràa vo septemvri2000 godina. Vo ovoj kontekst, bea pokrenati nekolku inicijativi so cel odre-deni kandidati za politi~ki funkcii da se identifikuvaat kako sorabotniciili informatori na tajnata slu`ba.

8. Predlozi za i primena na drugi re{enija

Procesi na proverka i na imenuvawe

Na inicijativa od me|unarodnite institucii, vo Bosna i Hercegovina sesprovedoa seopfatni napori vo odnos na policijata i na sudstvoto. UNMBIH(Misijata na ON vo zemjata) proveri pribli`no 24 iljadi policajci vo proce-sot na (de)sertifikacija, vo periodot od 1999 do 2002 godina. Rezultatot be{edeka pribli`no dve tretini od proverenite lica bea privremeno sertifici-rani da praktikuvaat policiski ovlastuvawa, a na nad 90 procenti od niv po-docna im be{e dadena celosna sertifikacija. Kancelarijata na Visokiot pret-stavnik vo 2002 godina formira tri visoki sudski i obvinitelski soveti, koidetalno go proverija imenuvaweto na pribli`no 1000 sudii i obviniteli vo pe-riodot me|u 2002 i 2004 godina. Bidej}i ovoj proces sè u{te se odviva, preranoe da se oceni negoviot op{t efekt. Vo obata slu~aja, bea iskaàni kritiki zarazli~ni aspekti na procedurite i na rezultatite. Vo odnos na procesot na(de)sertifikacija na policajcite, be{e dovedena vo pra{awe pravi~nosta napostapkite, pred sè nejasnite kriteriumi {to UNMBIH gi koriste{e, a koine bea propi{ani so zakonodavstvo. Najgolemata grià vo odnos na procesot naproverka i na povtorno imenuvawe na sudiite i na obvinitelite se sostoi votoa {to celta za vra}awe na multietni~kiot karakter na sudskite i na obvini-telskite slu`bi se ~ini ne e celosno ostvarena, osobeno vo Republika Srpska.

Vo Hrvatska se slu~i eden mo{ne neobi~en i vo golema mera diskutabilen vidna proces na proverka i imenuvawe vo odnos na sudstvoto. Ustavot propi{uva-{e deka teloto nare~eno „Dràven sudski sovet“ treba da gi imenuva, discip-linira i da gi otstranuva od slu`ba sudiite. Me|utoa, do 1994 godina, ovojSovet ne be{e formiran i ne postoeja precizni pravila za negoviot sostav. Sèdodeka ne be{e formiran Sovetot, sudiite i natamu bea imenuvani i otstranu-vani od slu`ba od strana na Parlamentot. Vo prvata polovina od 1990-te godi-ni, iste~e mandatot na golem del sudii. Nekoi od sudiite ednostavno prodol-ìja da gi vr{at svoite funkcii, nekoi dobija formalni dekreti za istekot na

27



nivniot mandat i za posledovatelniot prestanok na nivnata slu`ba, a nekoiednostavno bea izvesteni deka treba da ja napu{tat slu`bata poradi „novatasituacija“. Spored privremenite rezultati od sè u{te nezavr{enoto istra-ùvawe, nad 2200 razre{uvawa i imenuvawa na sudii i dràvni pravobranitelibea evidentirani vo Slu`beniot vesnik vo periodot od 1990 do 1996 godina.Ovaa brojka e poniska od vistinskata, bidej}i vo nekoi periodi razre{uvawatao~igledno ne bea prijavuvani vo Slu`beniot vesnik. Od evidentiranite razre-{uvawa, vo 361 slu~aj sudiite bea otstraneti od slu`bata bez kakvo biloobjasnuvawe.

Komisii na vistinata

Formiraweto komisii na vistinata be{e diskutirano i predloèno vo nekol-ku zemji od regionot, me|utoa, vakva komisija be{e formirana samo vo edenslu~aj, pa duri i toga{, nejzinoto postoewe ostana samo na hartija. Vo SojuznaRepublika Jugoslavija (koja podocna stana poznata pod imeto dràvna zaednicana Srbija i Crna Gora), toga{niot pretsedatel Voislav Ko{tunica vo mart2001 godina formira{e Komisija na vistinata i za pomiruvawe. Me|utoa, delod najistaknatite nazna~eni ~lenovi imaa seriozni zabele{ki vo odnos nacelite, nadle`nostite i na ovlastuvawata na ovaa komisija i odbija da u~est-vuvaat vo nejzinata rabota. Dve i pol godini podocna, Komisijata ednostavnois~ezna, bez da prezeme kakvi bilo pozna~ajni aktivnosti i bez da postignevidlivi rezultati.

Vo Bosna i Hercegovina bea napraveni seriozni napori za formirawe komi-sija na vistinata i za pomiruvawe, i toa glavno od strana na Gra|anskataasocijacija za vistina i za pomiruvawe. Be{e podgotven nacrt-zakon, nonikoga{ ne se donese. Glavniot argument vo polza na predlogot se bazira{e vrzocenata deka razotkrivaweto na vistinata za vojnata pretstavuva preduslov zapomiruvaweto. Glavniot argument protiv predlogot be{e deka funkcionira-weto na vakvata komisija vo krajna linija bi moèlo da se preklopi so i da japotkopa rabotata na Me|unarodniot krivi~en tribunal za porane{na Jugosla-vija (ICTY). Drug argument be{e deka takvata komisija moè efikasno da rabo-ti samo dokolku bide regionalna komisija za site porane{ni jugoslovenskirepubliki.

Vo Albanija, dosega ima{e ograni~eni diskusii, no ne i formalni predlozi zaformirawe komisija na vistinata.

Krivi~ni postapki, postapuvawe so „zlostorstvata protiv ~ove{tvoto“,

zakoni za amnestija

Vo Albanija, dosega nema{e generalna amnestija za licata povrzani so komu-nisti~kiot reìm. Vo tekot na 1990-te godini, se slu~ija nekolku deseticikrivi~ni postapki koi rezultiraa so izrekuvawe presudi i zatvorawe na mnogulu|e koi prethodno se nao|ale na zna~ajni pozicii vo Rabotni~kata partija(vklu~uvaj}i go i Ramiz Alija, posledniot voda~ na Komunisti~kata partija iprv pretsedatel na postkomunisti~ka Albanija).

Vo Srbija i Crna Gora, osobeno nevladinite organizacii baraa krivi~ni pos-tapki za voeni zlostorstva i za zlostorstva protiv ~ove{tvoto, me|utoa, dosegaima{e samo eden sudski predmet (Ov~ara – po koj postapuva{e Specijalniot

28


sud za voeni zlostorstva), koj zapo~na vo 2004 godina. O~igledno, glavnata pri-~ina e faktot deka pra{aweto na voenite zlostorstva sè u{te pretstavuva„tabu“.

Iako ne e svrzano so socijalisti~kiot period ili so razvojot na nastanite vo1990-te godini, vo ovoj kontekst e bitno da se spomne edinstveniot zakon zaamnestija donesen vo regionot, koj{to be{e donesen vo Republika Makedonija,vo mart 2002 godina. Zakonot be{e prviot zakonski rezultat od Ramkovniotdogovor od Ohrid (13 avgust 2001 godina), koj mu stavi kraj na voeniot konfliktvo zemjata od 2001 godina. Ovoj zakon sozdade amnestija za natamo{nite istra-`ni i pravni postapki, i gi poni{ti zatvorskite kazni za site lica (dràvjanina zemjata, lica so dozvola za prestoj, kako i lica koi imaat semejstvo ili imotvo zemjata) za koi se zaklu~i deka podgotvuvale ili sproveduvale kriminalniaktivnosti svrzani so konfliktot od 2001 godina, vo periodot do 26 septemvri2001 godina. Vkupno 270 lica koi bea zatvoreni ili vo is~ekuvawe na zakonskipostapki bea slobodni otkako Zakonot stapi vo sila. Zakonot vaè{e za onielica koi go predale svoeto oru`je do 26 septemvri 2001 godina, posledniot denod operacijata na sobirawe na oru`jeto.

9. Debati za minatoto vo op{tata javnost

Vo nitu edna zemja od regionot dosega nema{e seopfatna op{ta debata zaminatoto. Sepak, vo sekoja zemja, se odràa po nekolku javni debati za razli~niaspekti na minatoto, iako site tie ostanaa mo{ne izolirani debati, zafa}aj}isamo delumni aspekti. Fokusot i periodite na koi{to upatuvaa ovie debatizna~itelno se razlikuvaa, zavisno od posebnite istoriski iskustva vo sekojazemja. Vo Albanija, generalno moè da se kaè deka ovie raspravi se koncent-riraa na periodot na socijalizmot, dodeka vo site porane{ni jugoslovenskirepubliki, interesot glavno be{e naso~en kon nastanite od 1990-te godini. Vonekoi slu~ai, osobeno vo Albanija, Bosna i Hercegovina i vo Republika Make-donija, politi~kite akteri, ponekoga{ poddrùvani od del od mediumite, seobidoa da gi iniciraat ili da gi iskoristat debatite za minatoto za partiskiili politi~ki motivi. Od druga strana, niskiot stepen na zainteresiranost, paduri i obidite da se spre~at vakvite debati se dolèa na faktot {to mnogupoliti~ki akteri i visoki slu`benici bea del od porane{nite reìmi.

Glavni periodi na koi{to be{e naso~eno vnimanieto vo javnite debati

Vo Albanija, debatite za minatoto jasno se koncentriraa vrz razvojot na nasta-nite vo tekot na socijalisti~kiot period, za koj generalno se smeta{e dekatrael od 1945 do 1990, 1991 ili do 1992 godina. Vo Bosna i Hercegovina, nekol-ku raspravi za socijalisti~koto minato ima{e vo eden kus period pred vojnata(1991-1992). Po vojnata (1992-1995), {irokata javnost glavno se zanimava{e sorazotkrivaweto na faktite svrzani so vojnata. Vo Hrvatska, socijalisti~kiotperiod i nastanite od 1990-te godini isprovociraa samo nekolku debati. Pove-}eto javni diskusii se koncentriraa na nastanite i na zlostorstvata izvr{eniza vreme na Vtorata svetska vojna. Vo Republika Makedonija, konfrontirawe-to so posledicite od prethodnite avtoritarni reìmi generalno se smeta{edeka i ne e tolku va`no, glavno, bidej}i periodot po 1945 godina se ocenuva

29



kako period na formirawe i na zajaknuvawe na dràvata, pa ottuka na istiotse gleda mo{ne pozitivno. Vo Srbija i Crna Gora, fokusot o~igledno be{estaven vrz periodot od reìmot na Milo{evi}, osobeno vrz 1990-te godini.

Glavni temi na ovie debati

Vo Albanija: Kr{eweto na ~ovekovite prava, politi~kite sudewa i drugi zlou-potrebi za vreme na socijalisti~kiot period. Ima{e i nekolku debati popra{aweto za pristap na javnosta do dosiejata na komunisti~kata tajna slu`ba.

Vo Bosna i Hercegovina: Vojnata (1992-1995) i voenite zlostorstva.

Vo Hrvatska: Odnosite me|u usta{ite i partizanite, kako i zlostorstvatastoreni od strana na partizanite vo tekot na Vtorata svetska vojna.

Vo Republika Makedonija: Odnosite me|u Republikata i centralata za vreme najugoslovenskiot period, naporite na pretstavnicite na albanskata zaednica daostvarat pogolema avtonomija za Albancite i aktivnosti protiv liberalnitedisidenti za vreme na socijalisti~kiot period.

Vo Srbija i Crna Gora: Odnosite me|u Srbija od edna strana, i Hrvatska iBosna i Hercegovina od druga strana, ulogata na reìmot na Milo{evi}, aosobeno ulogata na vojskata i na policijata vo vojnite vo Hrvatska i vo Bosnai Hercegovina, pra{aweto na sorabotkata so Ha{kiot tribunal.

Glavni inicijatori na debatite i direktno

ili indirektno vklu~eni segmenti od op{testvata

Vo najgolemiot broj slu~ai, nevladinite organizacii gi iniciraa debatite zaminatoto. Vladinite inicijativi (kako vo nekoi slu~ai vo Albanija) beaisklu~ok. Glavnite vklu~eni strani bea nevladinite organizacii, del od me-diumite, akademici, eksperti, studenti i pisateli.

Interesot na javnosta za ovie debati i nivniot efekt

vrz javnoto mislewe

Te{ko e da se kvantificira, me|utoa, site izve{tai ukaùvaat na toa deka in-teresot glavno be{e mo{ne mal, a efektite u{te pomali.

30


Nacionalen izve{taj: AlbanijaPodgotven od Elsa Balauri i Ketlin Imholc1

1. Doneseni zakoni za lustracija

Vo Republika Albanija se doneseni dva zakona za lustracija. Prviot, koj seodnesuva{e samo na licenciraweto privatni advokati, be{e donesen na po~e-tokot od 1993 godina, a be{e proglasen za neustaven od strana na Ustavniot sudna Albanija vo tekot na istata godina. Toj vo ovoj dokument se narekuva„Zakonot br. 1“.

Vtoriot zakon, donesen esenta 1995 godina, be{e mnogu po{irok zakon. Tojbe{e menuvan i dopolnuvan nekolku pati, a be{e i modificiran so odluka odUstavniot sud; taka izmenet i dopolnet, toj ostana vo sila sè do 31 dekemvri2001 godina, koga negovata validnost iste~e (so isklu~ok na eden ~len, kako{to e navedeno podolu). Vo ovoj tekst, toj se narekuva „Zakonot br. 2“.

Treba da se odbeleì faktot deka tret zakon be{e donesen malku pred Zakonotbr. 2 koj sodrè{e odredba svrzana so lustracijata. Ova be{e Zakonot br. 8001od 22 septemvri 1995 godina, nare~en „Zakon za genocid i zlostorstva protiv~ove{tvoto izvr{eni vo Albanija za vreme na komunisti~kiot reìm od poli-ti~ki, ideolo{ki i od religiozni pri~ini (“Për genocidin dhe krimet kundër nje-rëzimit kryer në Shqipëri gjatë sundimit komunist për motive politike, ideologjike dhefetare“). Ovoj zakon go zadolì Obvinitelstvoto da vr{i istragi za vakvitekrivi~ni dela soglasno so toga{ aktuelniot Zakon za krivi~na postapka, idade op{ta izjava deka odredeni kategorii lica ne moàt da se izbiraat zaodredeni pozicii sè do 31 dekemvri 2001 godina. Potoa, Zakonot go zadolìSovetot na ministri da „podgotvi zakonski akti i da odobri podzakonski akti“najdocna do 15 dekemvri 1995 godina. Potoa sleduva{e Zakonot br. 2 od 11 noem-vri 1995 godina, postavuvaj}i ja osnovata za sproveduvawe na op{tata odredbaod Zakonot br. 8001. Bidej}i Zakonot br. 8001 i samiot ne be{e sproveden, ovdene se govori za nego; me|utoa, zaradi celosna slika od istoriski aspekt, prevo-dot na angliski jazik na ovoj tekst e dostapen na veb stranicata na proektotRazotkrivawe na skrienata istorija: Lustracijata vo zemjite od Zapaden

Balkan (http://www.lustration.net/albania_documentation.pdf).

Zakonot br.1

Oficijalen broj i naziv: Br. 7666, “Për krijimin e komisionit për rivlerësimin e lejevepër ushtrimin e avokatisë dhe për një ndryshim në ligjin nr. 7541, datë 18.12.1991 ‘Për avo-katinë në Republikën e Shqipërisë’“ („Za formirawe komisija za preocenuvawe nalicencite za vr{ewe advokatska dejnost i za izmeni i dopolnuvawa kon Zako-not br. 7541 od 18.12.1991 godina za vr{ewe advokatska dejnost vo RepublikaAlbanija“.)

Data na donesuvawe: 26 januari 1993 godina.

31



1 G-|a Balauri e osnova~ i izvr{en direktor na Albanskata grupa za ~ovekovi prava (AHRG) vo Tirana. G-|aImholc e praven sovetnik na AHRG. Im blagodarime i na drugite vraboteni vo AHRG za nivniot pridones konovoj izve{taj. Site informacii vo ovoj izve{taj se odnesuvaat na nastanite do 31 dekemvri 2004 godina.

Oficijalno objavuvawe vo: „Slu`ben vesnik na Republika Albanija“ br. 1/1993.

Prevodot na angliski jazik na Zakonot e dostapen na veb stranicata na proek-tot Razotkrivawe na skrienata istorija: Lustracijata vo zemjite od Zapa-

den Balkan (http://www.lustration.net/albania_documentation.pdf).

Postapkata i prednosta na mnozinstvoto vo Parlamentot: Ovoj zakonbe{e pretstaven i donesen soglasno toga{nite voobi~aeni parlamentarni pro-ceduri. Prednosta na mnozinstvoto ne moè da se utvrdi, bidej}i zapisite naalbanskiot Parlament za periodot me|u 1991 i 1996 godina vo momentov setranskribiraat od lenti. Arhivata na Zakonot sodrì samo informacija dekaistiot bil donesen, propisno ispraten do Pretsedatelot za proglasuvawe, a po-toa ispraten za objavuvawe (i deka podocna bil ukinat od strana na Ustavniotsud). Vo toa vreme, glasovite ne bile evidentirani po elektronski pat, me|u-toa, to~niot broj na glasovite }e moè da se dobie otkako }e se napravi trans-kripcija na tonskite snimki i otkako }e se podgotvi knigata so sodràni zako-ni {to albanskiot Parlament gi usvoi vo 1993 godina. Bidej}i ova se slu~uva-{e na po~etokot od albanskata tranzicija i za vreme na prvata vlada na Demok-ratskata partija (DP), razlikata vo pogled na odobruvaweto verojatno be{epribli`no sli~na so procentot na mesta vo Parlamentot na DP i na nejzinitesojuznici ili pribli`no 70 procenti.

Predloèn od: Grupa pratenici. Vo arhivite na Parlamentot, nivnite imiwane se konkretno navedeni, no tie nesomneno bea pratenici od DP. Spored to-ga{niot (i aktuelniot) albanski Ustav, predlog podnesen od najmalku edenpratenik e dovolno zakonot propisno da se stavi na glasawe vo Parlamentot.

Usvoen od: Ne moè da se utvrdi, kako {to be{e prethodno spomnato. DP vo toavreme be{e vo koalicija so Socijaldemokratskata partija i so Republikans-kata partija; bidej}i ova be{e zakon {to doa|a{e od DP, nesomneno site nejzi-ni pratenici go poddràa.

Otfrlen od: Ne moè da se utvrdi, kako {to be{e prethodno navedeno. Sepak,bidej}i àlbata pred Ustavniot sud ja podnese parlamentarnata grupa naSocijalisti~kata partija (SP), nejzinite pratenici nesomneno glasaa protivovoj zakon. Osven toa, DP ve}e po~na da gubi del od svoite pratenici izbranivo ubedlivata pobeda od 1992 godina i do januari 1993 godina tie formiraa dru-ga partija poznata kako Demokratska alijansa (DAP). Mo`no e protiv zakonotda glasale tri ili ~etiri pratenici-~lenovi na DAP vo toa vreme.

Glavni odredbi: ~lenot 1 (formirawe komisija za preocenuvawe na postojnitelicenci) i ~lenot 3 (izmeni i dopolnuvawa kon Zakonot za advokatura, za da sepodgotvi lista na kategorii na lica na koi ne im e dozvoleno da dobijatlicenca).

Izmeni i dopolnuvawa: Nema.

Period na primena: Spored ~lenot 5, periodot na zabrana na vr{ewe advokat-ska profesija za licata opfateni so Zakonot treba{e da iznesuva pet godini(verojatno, po~nuvaj}i od datata na koja licencata bila odzemena ili u{tevedna{ odbiena; so ogled na faktot deka, kako {to ponatamu e opi{ano, Za-konot be{e ukinat od strana na Ustavniot sud, fakti~kiot vremenski periodnikoga{ ne se utvrdi).

32

Nacionalen izve{taj: Albanija

Natamo{en istorijat: Na 20 april 1993 godina, na sostanokot na komisijataformirana spored ovoj zakon, be{e izdadena sumarna odluka so koja bea otpo-vikani licencite na 47 advokati. @alba protiv ovoj zakon be{e podnesena doUstavniot sud od strana na parlamentarnata grupa na SP (toga{ najgolematamalcinska partija vo Parlamentot, i naslednik na albanskata Rabotni~kapartija). Na 21 maj 1993 godina, vo svojata odluka br. 8/1993, Sudot gi ukina ~le-novite 1, 3 i 4 od Zakonot, koi vsu{nost bea i su{tinata na zakonot. Tojnikoga{ pove}e ne be{e revidiran ili povtorno dostaven do Parlamentot.

Prevodot na angliski jazik na odlukata na Ustavniot sud br. 8/1993 e dostapen naveb stranicata na proektot Razotkrivawe na skrienata istorija: Lustracijata

vo zemjite od Zapaden Balkan (http://www.lustration.net/albania_documentation.pdf).

Zakon br. 2

Oficijalen broj i naziv: br. 8043, od 30 noemvri 1995 godina, “Për Kontrollin eFigurës së Zyrtarëve dhe Personave të Tjerë që Lidhen me Mbrojtjen e Shtetit Demokratik.“(„Za kontrola na moralnata li~nost na slu`benicite i na ostanatite licasvrzani so za{titata na demokratskata dràva“.)

Data na donesuvawe: 30 noemvri 1995 godina.

Oficijalno objavuvawe vo: „Slu`ben vesnik na Republika Albanija“ br. 26/1995.

Prevodot na angliski jazik na Zakonot (so site izmeni i dopolnuvawa, modi-fikacii i so nekolku objasnuvawa od strana na preveduva~ot) e dostapen na vebstranicata na proektot Razotkrivawe na skrienata istorija: Lustracijata

vo zemjite od Zapaden Balkan (http://www.lustration.net/albania_documentation.pdf).

Postapka i prednost na mnozinstvoto vo Parlamentot: Kako i Zakonot br.1, i ovoj zakon be{e voveden i usvoen soglasno so toga{nite voobi~aeni parla-mentarni postapki, me|utoa, prednosta na mnozinstvoto ne moè da se utvrdi odprethodno navedenite pri~ini. Do esenta 1995 godina, sè u{te vladeja~kata DP(~ij{to Sovet na ministri go predloì zakonot) zagubi u{te pove}e svoi pra-tenici, vklu~uvaj}i go i najgolemiot del od onie od Socijaldemokratskata par-tija (SDP). Ottuka, prednosta na mnozinstvoto nesomneno be{e pomala odo{tovo slu~ajot so Zakonot br. 1 vo 1993 godina.

Predloèn od: Sovetot na ministri na Republika Albanija.

Usvoen od: DP i nejzinite preostanati sojuznici (poglednete pogore).

Otfrlen od: Iako nemame precizna evidencija, moè da se kaè so izvesnasigurnost deka protiv ovoj zakon glasaa site ili najgolemiot broj pratenici naSP, SDP i na PAD.

Glavni odredbi: ~len 6 (lica opfateni so Zakonot); ~len 2 (lista na zabranetifunkcii); ~len 4 (formirawe sedum~lena dràvna komisija za sproveduvawe naZakonot).

Izmeni i dopolnuvawa: Odlukata na Ustavniot sud br. 1/1996 od 31 januari 1996godina go modificira{e ovoj zakon (istovremeno generalno odobruvaj}i go),na primer, otstranuvaj}i gi novinarite od negovoto pole na primena. Zakonotpo zakonodavna osnova be{e menuvan i dopolnuvan ~etiri pati pred da prestanenegovata va`nost soglasno so negovite uslovi (poglednete Natamo{en istori-

33



jat podolu vo tekstot): Zakon br. 8151 od 12 septemvri 1996 godina; Zakon br.8220 od 13 maj 1997 godina; Zakon br. 8232 od 19 avgust 1997 godina; i Zakon br.8280 od 15 januari 1998 godina.

Period na primena: ^lenot 18 od Zakonot propi{a deka (so isklu~ok na ~le-novite 14 i 16 ili, po podocne`noto dopolnuvawe, so isklu~ok samo na ~len 16),toj }e prestane da vaì na 31 dekemvri 2001 godina, kako {to i se slu~i.„Lustriranite“ lica (na koi im be{e zabraneto da sluàt na navedenitepozicii vo Vladata) mora{e ve}e da se nao|aat vo edna od navedenite kategoriime|u 29 noemvri 1944 godina i 31 mart 1991 godina (onaka kako {to prvi~nobe{e donesen Zakonot br. 2) ili me|u 29 noemvri 1944 godina i 11 dekemvri 1990godina (po negovite izmeni i dopolnuvawa od 1997 godina).

Natamo{en istorijat: Zakonot br. 2 be{e poddràn vo kontekst na prediz-vikot do Ustavniot sud vo januari 1996 godina (iako be{e izmenet i dopolnetod pove}e aspekti; poglednete go natamo{niot tekst za najzna~ajnite izmeni idopolnuvawa). Toj be{e iskoristen pred parlamentarnite izbori od maj 1996godina za da se diskvalifikuvaat nekolku opoziciski kandidati. Po ova, Za-konot be{e „izdelkan“, prvo za da se otstranat pratenicite i gradona~alni-cite od negovoto pole na primena (poradi zabele{kite na Sovetot na Evropavo odnos na primenata na negovite principi vrz izbranite slu`benici) i vodrugi aspekti spomnati vo natamo{niot tekst, ili vo prevodot na Zakonot.Iako Nafiz Bezhani, pretsedava~ot na sedum~lenata komisija vo periodot od1997 do 2001 godina (za vreme na vladata na Socijalisti~kata partija), inici-ra{e kampawa za prodolùvawe na rabotata na komisijata i za pro{iruvawe napoleto na primena na Zakonot za da se vklu~i ne samo moralnata li~nost naopfatenite lica, tuku i nivnite tekovni ekonomski interesi, se dozvoliva`nosta na Zakonot da iste~e kon krajot na 2001 godina; ostana da vaì samo~lenot 16, koj propi{uva deka dosiejata sega se zatvoreni sè do 2025 godina.

Prevodot na angliski jazik na odlukata na Ustavniot sud br. 1/1996 e dostapenna veb stranicata na proektot Razotkrivawe na skrienata istorija: Lustra-

cijata vo zemjite od Zapaden Balkan

(http://www.lustration.net/albania_documentation.pdf).

2. Postapki propi{ani vo zakonite za lustracija

Zakon br. 1

Glavni odredbi vo vrska so procedurite: ~lenot 1 (formirawe specijalna ko-misija za preocenuvawe na aktuelnite licenci, no bez drugi postapki); ~len 2(izmeni i dopolnuvawa kon aktuelniot zakon za advokatura so {to }e se vovedeuslovot advokatite da ispolnuvaat „moralni“ kriteriumi, no bez pritoa istiteda bidat definirani); ~len 4 (pravo na àlba do Visokiot sovet na pravdata);i ~len 5 (ograni~uvawe na periodot na zabrana za vr{ewe na dejnosta advokatna pet godini; poglednete pogore).

Dopolnitelni dekreti vo vrska so postapkite: Nema.

Lica {to treba da bidat opfateni so primenata na Zakonot: Potencijal-no, Zakonot vaè{e za site lica na koi dràvata im izdala ili treba{e da imizdade licenci kako advokati. Kako {to be{e prethodno spomnato, na po~eto-

34


kot, licencite na 47 advokati im bea odzemeni od strana na specijalnata komi-sija pod ministerot za pravda, me|utoa, licencite bea vrateni otkako Ustavni-ot sud go „opusto{i“ Zakonot. Odredbite od Zakonot za izmeni i dopolnuvawakon Zakonot za advokatura (za zabrana na izdavawe novi licenci na lica odzabranetite kategorii) nikoga{ ne bea efektuirani. Kategoriite {to }e beadiskvalifikuvani vo pogled na toa da im bide dozvoleno da rabotat kako advo-kati se slednive:

a) porane{ni slu`benici vo Albanskata dràvna bezbednost i nejzinite sora-botnici;

b) porane{ni ~lenovi na komitetite na Rabotni~kata partija na Albanija(Komunisti~kata partija) i nivniot aparat na centralno, regionalno i naoblasno nivo; porane{ni direktori na dràvni organi na centralno, regio-nalno i na oblasno nivo (ministri, zamenici-ministri, direktori na direk-torati i pretsedava~i, zamenici-pretsedava~i i sekretari na izvr{nitekomiteti vo oblastite i vo regionite);

v) porane{ni vraboteni vo zatvorite i vo kampovite kade {to se izvr{uvaakaznite;

g) licata {to go zavr{ile Pravniot fakultet vrz osnova na obrazovanieto odsrednoto u~ili{te na partijata i porane{ni {efovi na kadrovskite slu`-bi na site nivoa;

d) licata {to u~estvuvale kako istraìteli, obviniteli ili kako sudii vospecijalnite ili vo namestenite politi~ki postapki, kako i licata {toizvr{uvale visoki rakovodni funkcii vo centralnite organi na pravdata;

|) licata {to primenuvale fizi~ka ili psiholo{ka sila za vreme naistragite ili za vreme na drugi postapki, kako i onie {to u~estvuvale vopograni~nite ubivawa.

Dopolnitelni propi{ani institucii, agencii, parlamentarni tela: Ednavakva dopolnitelna institucija be{e i specijalnata komisija vo ramkite naMinisterstvoto za pravda, formirana soglasno so ~len 1 od ovoj zakon.Kriteriumite za ~lenovi na ovaa komisija, pa duri i za brojot na ~lenovi, nebea navedeni. Visokiot sovet na pravdata, novoformiran vo 1992 godina, be{enazna~en kako telo do koe se dostavuvaa àlbite. (Vtorava odredba be{eosobeno kritikuvana vo prethodno spomnatata odluka na Ustavniot sud, poradidavaweto nesoodvetna nadle`nost na Visokiot sovet na pravdata).

Zakon br. 2

Glavni odredbi vo vrska so procedurite: ~len 1 (lica opfateni so Zakonot);~len 2 (nabrojuvawe na zabranetite funkcii); ~len 3 (izzemawe od opfatot voslu~aj na „dràvni interesi“); ~len 4 (formirawe sedum~lena dràvna komi-sija za sproveduvawe na Zakonot); ~len 5 (postapki na komisijata i razgleduva-we na odlukite); ~len 6 (dopolnitelni postapki); ~len 7 (kako se inicira pos-tapka); ~len 8 (kako se izdava sertifikat za formalno ovlastuvawe za dozvolenpristap do klasificirani informacii, dokumenti); ~len 9 (posledicite zaproveruvanite lica); ~len 10 (pravo na àlba); ~len 11 (zabrana za javnost);~len 12 (primenlivost na voda~ite na politi~kite partii); ~len 13 (izvori na

35



informacii za komisijata); ~len 15 (krivi~ni kazni za zloupotreba na poda-toci):

Dopolnitelni dekreti vo vrska so postapkite: Nema (iako ~lenot 17 od Za-konot konkretno go povika Sovetot na ministri da podgotvi dopolnitelni pro-ceduralni propisi).

Licata {to treba da bidat opfateni so primenata na Zakonot:

1. Pretsedatelot na Republikata, licata izbrani od strana na Parlamentot ionie imenuvani od Pretsedatelot;

2. ~lenovi na Vladata, dràvni sekretari, nivni zamenici, generalni direk-tori i direktori na direktorati na dràvnite slu`bi, kako i onie na istonivo vo drugi dràvni strukturi;

3. licata {to rabotat vo kabinetot na Pretsedatelot, vo parlamentarnataadministracija i vo administracijata na Sovetot na ministri,ministerstvata i vo ostanatite centralni institucii, vo Ustavniot sud i voSudot na kasacija (od 1998 godina nare~en Visok sud); Visoka dràvnakontrola; Kancelarijata na Generalniot obvinitel; i rangovite poniski odonie spomnati vo to~ka 2, dokolku rakovoditelot na kancelarijata odlu~ideka e vo interes na za{titata na dràvata;

4. guvernerot, viceguvernerite i direktorite na Bankata na Albanija; 5. oficerite vo vooruènite sili od visok rang (general i polkovnik) i ko-

mandirite na nezavisnite edinici; 6. prefektite; 7. vrabotenite vo Dràvnata informativna slu`ba (po 1998 godina, nare~ena

Nacionalna informativna slu`ba), Voenata informativna slu`ba i voInformativnata slu`ba za javen red;

8. personalot vo Republi~kata garda; 9. {efovite na komesarijati,policiskite {efovi, vrabotenite vo krimina-

listi~kata policija i vo drugite posebni bran{i; 10. sudii, pomo{nici-sudii, obviniteli i pripadnici na sudskata policija; 11. personalot vo albanskite diplomatski pretstavni{tva; 12. licata koi se direktori i urednici vo dràvnata radio i televizija i vo

dràvnata novinska agencija; 13. licata {to imaat rakovodni funkcii vo ekonomski sojuzi, dràvni finan-

siski institucii, osiguritelni institucii i vo dràvni banki; 14. rektorite i direktorite vo univerzitetite i vo visokoobrazovnite {koli.

Onaka kako {to be{e donesen, Zakonot najprvin gi opfati novinarite i vra-botenite na visoki pozicii vo vesnicite so golem tira`, me|utoa, ova be{eukinato so prethodno spomnatata odluka na Ustavniot sud.

Osven toa, Zakonot prvi~no gi opfati i pratenicite vo Parlamentot, me|utoa,taa zabrana be{e ukinata so Zakonot br. 8232 od 19 avgust 1997 godina, a pokrajprefektite, Zakonot prvi~no opfa}a{e i del od ostanatite slu`benici vo lo-kalnata vlast, no so izmenite i dopolnuvawata napraveni so Zakonot br. 8232,kako i so Zakonot br. 8151 od 12 septemvri 1996 godina, prefektite ostanaa

36


edinstvenite slu`beni lica na lokalnata vlast za koi vaè{e Zakonot.

Kategoriite {to gi diskvalifikuvaa licata da ne rabotat vo prethodno nabro-janite 14 kategorii se izmenija pove}epati, zatoa e prifatlivo tie da se pode-lat vo tri oddelni listi, imeno:

A. Onaka kako {to Zakonot br. 2 be{e prvi~no donesen (opfa}aj}i go periodotod 29 noemvri 1944 godina do 31 mart 1991 godina, datata na prvite plura-listi~ki izbori), vklu~uvaj}i gi i izmenite vovedeni so odlukata na Ustav-niot sud od januari 1996 godina i Zakonot br. 8151 od septemvri 1996 godina:

1. ~len ili kandidat na Politbiroto, sekretar, ~len na Centralniotkomitet na Rabotni~kata partija na Albanija, prv sekretar na partijatavo oblastite i sli~nite nivoa, ili vraboten vo sektorot za dràvnabezbednost vo Centralniot komitet na partijata; so isklu~ok naslu~aite vo koi liceto rabotelo sprotivno na oficijalnata nasoka ilijavno se distanciralo;

2. ~len na Vladata, ~len na Pretsedatelskiot sovet, pretsedava~ naVisokiot sud, Generalniot obvinitel, zamenik pred izborite od 31 mart1991 godina; so isklu~ok na slu~aite vo koi liceto rabotelo sprotivnona oficijalnata nasoka ili javno se distanciralo;

3. slu`benik na Dràvnata bezbednost (legalen ili ilegalen), vooddelenijata na progon i oddelenijata za za{tita na visokite dràvni~-ki li~nosti;

4. sorabotnik zaveden vo materijalite na Dràvnata bezbednost(informator, agent, ìtel ili lice {to dava zasolni{te), ili svesensorabotnik na Dràvnata bezbednost ili sopstvenik na stan staven naraspolagawe na Dràvnata bezbednost;

5. lice {to izvr{ilo javno razotkrivawe, ili laèn svedok, ili vneloote`nuva~ki okolnosti vo politi~kite sudewa na {teta na obvinetite;

6. lice {to rabotelo kako slu`benik vo strukturata na kampovite i nazatvorite za politi~ki zatvorenici;

7. liceto {to ja zavr{ilo Visokata {kola na Ministerstvoto zavnatre{ni raboti i prethodnite sli~ni institucii, profil - dràvnabezbednost ili kursevi za istiot profil vo traewe od tri ili pove}emeseci, kako i sli~ni takvi kursevi nadvor od dràvata;

8. lice {to u~estvuvalo vo posebnite politi~ki sudewa kako istraìtel,obvinitel, sudija ili kako pomo{nik-sudija;

9. lice {to bilo ili e sorabotnik na nekoja stranska razuznava~ka slu`baili sli~ni nejzini delovi.

Vo obrazloènieto na odlukata na Ustavniot sud od januari 1996 godina, no nei kako eksplicitna izjava, e utvrdeno deka frazata „osven za slu~aite vo koiliceto rabotelo sprotivno na oficijalnata nasoka ili javno se distanciralo“,koja se javuva vo kategoriite 1 i 2 treba da se pro{iri i da gi opfati site kate-gorii, so isklu~ok na kategorijata 9.

B. Prethodno spomnatata lista na kategorii be{e zna~itelno revidirana soZakonot br. 8220 od 13 maj 1997 godina (t.e. ova be{e listata {to be{e vo

37



sila za vreme na parlamentarnite izbori od juni 1997 godina). Ne bea pre-cizirani nikakvi dati na opfat:

1. ~len ili kandidat na Politbiroto, osven dokolku liceto rabotelosprotivno na oficijalnata nasoka ili javno se distanciralo od dol`-nosta;

2. slu`benik vo Dràvnata bezbednost (legalen ili ilegalen), vo oddele-nijata za progon i vo oddelenijata za za{tita na visokite dràvni~kili~nosti;

3. liceto evidentirano vo materijalite na Dràvnata bezbednost kakosorabotnik (informator, agent, ìtel ili kako lice {to dalo zasol-ni{te), ili svesen sorabotnik na Dràvnata bezbednost ili sopstvenikna stan staven na raspolagawe na Dràvnata bezbednost;

4. lice {to izvr{ilo javno razotkrivawe, ili laèn svedok, ili obezbediloote`nuva~ki okolnosti vo politi~ki sudewa na {teta na obvinetite;

5. lice {to ja zavr{ilo Visokata {kola na Ministerstvoto za vnatre{niraboti i nejzinite prethodni sli~ni institucii na profilot zaDràvna bezbednost, ili kursevi od tri ili pove}e meseci vo istiot pro-fil, kako i sli~ni takvi kursevi nadvor od dràvata;

6. lice {to bilo sorabotnik na koja bilo stranska razuznava~ka slu`ba ilisli~ni nejzini delovi;

7. lice kazneto so sudska odluka za zlostorstva protiv ~ove{tvoto.

V. Na krajot, po izborite od 1997 godina (na koi ubedliva pobeda odnese SP),kategoriite povtorno bea izmeneti so Zakonot br. 8280 od 15 januari 1998godina, so {to, isto taka, se smeni i periodot na opfat, na period od 29noemvri 1944 godina do 11 dekemvri 1990 godina (datata na formirawe naDP):

1. ~len ili kandidat na Politbiroto na Rabotni~kata partija, osven dokol-ku liceto ne rabotelo sprotivno na oficijalnata nasoka ili javno sedistanciralo od dol`nosta;

2. visok slu`benik ili vode~ki funkcioner vo organite na Dràvnatabezbednost, rakovoditel na sektor, direktor ili zamenik-minister iliminister vo organite za vnatre{ni raboti;

3. sorabotnik na organite na Dràvnata bezbednost, so aktivnost od poli-ti~ka priroda vo vrska so krivi~nite dela temelno razgledani vo Zako-not od 1991 godina so koj se proglasuva nevinost ili amnestija za licata{to bile politi~ki progonuvani i kaznuvani za vreme na komunisti~-kiot reìm, ili dobrovolen sorabotnik vo vakvite aktivnosti, ili licevo stranski razuznava~ki slu`bi ili vo drugi sli~ni organi;

4. lice kazneto so kone~na krivi~na presuda za zlostorstva protiv ~ove{t-voto, kleveta ili za la`no svedo~ewe vo politi~ki slu~ai; ili lice {tobilo ~len na Centralnata komisija za proteruvawe (komisijata {toodlu~uvala po internirawata).

Ova be{e listata na diskvalifikuva~ki kategorii sprovedena do istekot nava`nosta na Zakonot na krajot od 2001 godina.

38


Dopolnitelni propi{ani institucii, agencii, parlamentarni tela: SoZakonot se sozdade sedum~lena komisija koja{to se sostoe{e od pretsedava~,zamenik-pretsedava~ i od pet ~lena, koi treba{e da bidat ~esni gra|ani sodobra reputacija i da ne bidat ~lenovi na Parlamentot. Parlamentot ima{epravo da go imenuva i da go razre{uva pretsedava~ot, dodeka zamenik-pretseda-va~ot i eden od ~lenovite treba{e da gi imenuva i da gi razre{uva Sovetot naministri, a po eden ~len be{e od Ministerstvoto za pravda, Ministerstvoto zavnatre{ni raboti (javen red), Ministerstvoto za odbrana i od Nacionalnata(Dràvnata) informativna slu`ba.

Zakonot prvi~no propi{uva{e osnovi za direktna àlba do najvisokiot redo-ven sud na Albanija (toga{ poznat kako Sudot na kasacija). Ovoj zakon be{eizmenet i dopolnet so Zakonot br. 8232 od 19 avgust 1997 godina, za da propi{eosnovi za direktna àlba do Apelacioniot sud.

3. Sproveduvawe

Zakon br. 1: Celosno sprovedeni merki: Nema.

Delumno sprovedeni merki: Kako {to be{e ukaàno, be{e naloèno da im seodzemat licencite za vr{ewe advokatska dejnost na 47 lica od strana na poseb-na komisija formirana soglasno ~lenot 1 od Zakonot, me|utoa, otkako toj be{eproglasen za neustaven, ovie lica sepak ne gi izgubija svoite licenci. Nikakvaaktivnost ne se sprovede ponatamu vo odnos na aktuelnite ili na idnite advo-kati.

Nedostatoci vo sproveduvaweto: Otpovikuvaweto na najva`nite ~lenovi odZakonot od strana na Ustavniot sud vo rok od samo nekolku mesci od negovotodonesuvawe go napravi sproveduvaweto sporno.

Slu`bi zasegnati so sproveduvaweto: Nema.

Lica zasegnati so sproveduvaweto: Nema (so isklu~ok na faktot deka, kako{to be{e prethodno spomnato, statusot na licencite na 47 licencirani advo-kati be{e doveden vo pra{awe vo period od nekolku meseci).

Zakon br. 2

Celosno sprovedeni merki: Od po~etokot na 1996 godina pa sè dodeka va`nostana Zakonot ne iste~e soglasno so negovite uslovi na krajot od 2001 godina,Zakonot se sproveduva{e za poziciite {to bea opfateni so nego vo koj bilodaden period.

Delumno sprovedeni merki: Nema.

Nedostatoci vo sproveduvaweto: Kako {to moè da se vidi od negovite uslo-vi, Zakonot poseduva{e osobenosti {to go napravija predmet na politi~kamanipulacija. Na primer, izzemaweto lica koi inaku bi bile opfateni poraditoa {to „postapuvale sprotivno na oficijalnata nasoka ili javno sedistancirale“ (prvi~no vo nekolku alinei od ~len 2, no pro{ireno na celiot~len 2 so prethodno spomnatata odluka na Ustavniot sud) be{e dovolno nejasnoza da dozvoli, koga }e se saka, da se napravi izzemawe na favorizirani lica.

Slu`bi zasegnati so sproveduvaweto: Pogore e dadena celosnata lista, vo tri

39



oddelni delovi, bidej}i istata zna~itelno se menuva{e za vreme na periodot vokoj Zakonot be{e vo sila.

Lica zasegnati so sproveduvaweto: Ne e poznata vkupnata brojka na licata{to ja zagubija rabotata ili na koi ne im be{e dozvoleno da se kandidiraat ilida dobijat oficijalni pozicii poradi ovoj zakon. Eden pratenik ima procenetodeka poradi toa na okolu 100 kandidati im bilo zabraneto da se kandidiraat naparlamentarnite izbori vo 1996 godina. Zakonot be{e izmenet i dopolnet domomentot koga se odràa parlamentarnite izbori od 1997 godina, pri {to zna-~itelno se namali brojkata na licata na koi im be{e zabraneto da se kandidi-raat. Otkako be{e izmenet i dopolnet, taka {to pove}e ne opfa}a{e izbranifunkcioneri, ovoj zakon prodolì da se koristi za da se otstranat od slu`baili da im se zabrani pristap do slu`ba na pove}e lica, verojatno okolu dopol-nitelni 100 lica.

4. Vklu~uvawe na nevladinite organizacii i na `rtvite naporane{niot reìm vo podgotvuvaweto na zakonite

Nitu za Zakonot br. 1, nitu za Zakonot br. 2, moè da se kaè deka gi vklu~ilenevladinite organizacii vo podgotvuvaweto na istite. Del od `rtvite od pora-ne{niot komunisti~ki reìm moèbi i bile vklu~eni vo podgotvuvaweto naZakonot br. 2, me|utoa, toa ne be{e zna~aen faktor.

Pri~ini za nedostatocite vo isklu~uvaweto: Obata zakona bea donesenimo{ne rano vo albanskata tranzicija, i toa po brza postapka. Gra|anskotoop{testvo samo {to po~nuva{e da se razviva, iako nekolku grupi za ~ovekoviprava organiziraa seminari za op{ti pra{awa, kako otvoraweto na dosiejataili restitucijata/rehabilitacijata na porane{nite politi~ki zatvorenici.U~estvoto na akterite od gra|anskoto op{testvo sega stana povoobi~aeno, i bibilo o~ekuvano dokolku potvorno bi se vovele zakoni kako ovoj.

5. Javni debati za zakonite

[iroki javni debati pred donesuvaweto na zakonite za lustracija: NituZakonot br. 1 nitu Zakonot br. 2 ne bea predmet na nekoja pozna~itelna javnadebata.

Inicijativi za diskusii: Nema.

6. Otfrleni predlozi za zakon za lustracija

Nema.

7. Predlog za nov zakon za lustracija koj treba da se donese

Naziv na Nacrt-zakonot: “Për kontrollin e figurës së personit zyrtar të zgjedhur apo tëemëruar në organe të rëndësishme të shtetit“ („Za proverka na li~nosta na izbraniteili na imenuvanite slu`beni lica vo zna~ajni dràvni organi“). Prevodot naangliski jazik na ovoj Nacrt-zakon moè da se najde na veb stranicata naproektot Razotkrivawe na skrienata istorija: Lustracijata vo zemjite od

Zapaden Balkan (http://www.lustration.net/albania_documentation.pdf).

40


Data na predlagawe: 29 juni 2004 godina.

Predloèn od: Trojca pratenici od dve mali opozicioni partii vo albanskiotParlament, Nard Ndoka i Ilirjan Berzani od Reformiranata demokratskapartija, i Alfred Cako od Partijata za nacionalen front. Nard Ndoka iAlfred Cako izjavija deka zakonot go podgotvile po konsultaciite so posled-niot pretsedatel na komisijata za verifikacija soglasno so Zakonot od 1995godina spomnat vo tekstot, Nafiz Bezhani.

Glavni odredbi: Vo svojata momentalna forma, Nacrt-zakonot bi propi{aldeka slednive subjekti bi bile provereni vo odnos na toa dali bile „sorabot-nici“2 na tajnata policija:

1. Pretsedatelot, pratenicite, premierot, zamenik-premierot, ministrite izamenicite-ministri;

2. dràvni slu`benici na visoki i na sredni rakovodni nivoa, soglasno sodefinicijata od albanskiot Zakon za dràvna slu`ba od 1999 godina;

3. prefekti, pretsedava~i na regionalni soveti, gradona~alnici na op{tinii na op{tinski edinici, komuni, i ~lenovi na op{tinskiot sovet;

4. direktori na direktorati i komandirite na vooruènite sili pri Minis-terstvoto za odbrana i Dràvnata informativna slu`ba;

5. sovetnici vo Kabinetot na Pretsedatelot, Sobranieto, Sovetot na minist-ri i vo ministerstvata;

6. sudii i obviniteli od site nivoa;

7. direktori na nezavisni javni institucii;

8. visoki slu`beni lica izbrani ili imenuvani od strana na Sobranieto,Pretsedatelot na Republikata, premierot, ministrite ili licata so ekvi-valenten status;

9. generalni direktori, direktori na direktorati i rakovoditeli na sektori(komesarijati) na centralno, regionalno i na oblasno nivo, vo Generalniotdirektorat na policijata, Generalniot direktorat za odano~uvawe i vo Ge-neralniot direktorat za carina;

10.site lica koi se na ili se stremat da bidat na rakovodni pozicii vo politi~-kite partii.

Spored Nacrt-zakonot bi se formirala specijalna komisija vo ramkite na Dr-àvnata informativna slu`ba sostavena od pet lica. Pretsedava~ na ko-misijata bi bil generalniot inspektor na Inspektoratot za prijava na imot(postojna institucija), dodeka ostanatite ~etiri ~lenovi bi bile imenuvani odstrana na Pretsedatelot, dvajca na predlog od vladeja~kite partii, i dvajca od

41



1 Nacrt-zakonot go definira „sorabotnikot“ (na albanski jazik, „bashkëpunëtor“) kako poim {to gi vklu~uvalicata {to bile vraboteni ili slu`benici vo Dràvnata bezbednost. Bidej}i poimot „sorabotnik“obi~no se sfa}a kako poim koj opfa}a samo lica koi ne se vraboteni, bi bilo podobro vo Zakonot da sekoristi pojasna terminologija. Brojni kritiki bea upatuvani na smetka na zakonite za lustracija voslu~aite koga tie opfa}ale samo lica koi bile `rtvi na aparatot na tajnata policija (duri i ako sorabo-tuvale so nea), pritoa ne opfa}aj}i gi aktuelnite policajci i vraboteni vo tajnata policija i nivnitepretpostaveni vo aparatot na partiskata dràva.

opozicijata. Komisijata bi odrùvala sredbi zad zatvoreni vrati i bi girazgleduvala tajnite policiski dosieja na sekoe lice od prethodno spomnatitekategorii za koe bilo podneseno barawe od strana na fizi~ko ili pravno lice.Liceto ~ie{to dosie bilo pobarano bi imalo mo`nost da go blokira negovotoobjavuvawe so toa {to }e podnese ostavka na svojata pozicija ili }e se vozdrìod kandidirawe za funkcija. Imenuvanite lica (ne izbranite) bi bilerazre{eni od nivnite pozicii dokolku se pokaè deka tie bile sorabotnici nakomunisti~kata Dràvna bezbednost i ne podnele ostavka dobrovolno.

Glavna namena na Nacrt-zakonot: Iako ne be{e naso~en kon otvorawe na do-siejata na tajnata policija od komunisti~kata era za javnosta per se, Nacrt-za-konot be{e u{te eden zna~aen obid da se povrati svesta za relaciite {to ak-tuelnite politi~ari, kandidati i javni slu`benici gi imale so tajnata poli-cija, vo svojstvo na slu`beni lica ili agenti, ili obi~ni sorabotnici.

Diskusija i glasawe vo Parlamentot: Vo momentot na pi{uvawe na ovoj izve{-taj, Nacrt-zakonot be{e predmet na rasprava vo dve parlamentarni komisii,me|utoa, ne be{e staven na glasawe. Iako voveden so namera da vaì nanarednite parlamentarni izbori vo Albanija, zakaàni za juli 2005 godina,malku e verojatno deka Nacrt-zakonot }e bide odobren, ili deka po nego }e seglasa pred ovie izbori.

8. Zakoni i proceduri vo vrska so pristapot na javnosta do dosiejata na tajnite slu`bi

Dosiejata na albanskite tajni slu`bi nikoga{ ne i bea dostapni na javnosta.

Prethodno opi{aniot Zakon br. 2 i gi stavi dosiejata na raspolagawe na se-dum~lenata komisija {to toj ja vostanovi, a vo ~lenot 13 propi{a deka pretsta-vuva krivi~no delo vakvite podatoci da se koristat javno, ili da se krie,uni{tuva, falsifikuva ili na drug na~in da se manipulira so sekojadokumentacija sodràna vo tie dosieja, ili javno la`no da se obvinuva koj bilopoedinec. ^lenot 16 od Zakonot br. 2, edinstveniot ~len koj ostana vo sila po31 dekemvri 2001 godina, propi{uva deka dosiejata sega se zatvoreni sè do 2025godina, a za nivnoto odrùvawe se zadolùvaat Nacionalnata informativnaslu`ba (naslednikot na Dràvnata bezbednost), Ministerstvoto za vnatre{niraboti (sega poznato kako Ministerstvo za javen red) i Generalniot direkto-rat na Dràvniot arhiv.

Aktivnosti na nevladinite organizacii vo odnos na javniot pristap do

dosiejata: Takvi aktivnosti nema{e koga se donese Zakonot br. 2, no ima{e ne-kakvi aktivnosti vo vrska so zakonot koj treba da se donese, kako i tekovnitedebati (2004 godina) za otvorawe na dosiejata.

Oficijalni reakcii: Nema, so isklu~ok na prethodno spomnatite.

9. Predlozi za drugi re{enija

Predlozi za drugi re{enija: Dosega ima{e ograni~eni diskusii, no ne i for-malni predlozi, vo vrska so komisija na vistinata. Dosega nema{e op{taamnestija za licata povrzani so komunisti~kiot reìm. Vo tekot na 1990-tegodini se slu~ija nekolku desetici krivi~ni postapki, koi rezultiraa so

42


osuduvawe i do zatvorawe na mnogumina koi imaa zna~ajni pozicii vo Rabot-ni~kata partija (vklu~uvaj}i gi i Ramiz Alija, posledniot pretsedatel naKomunisti~kata partija i prviot pretsedatel na postkomunisti~ka Albanija).Bea doneseni pove}e zakoni so koi se obezbedi restitucija i drugi beneficiiza licata koi pretrpele {teti od komunisti~kiot reìm, me|utoa, nivniotefekt be{e oslabnat so lo{oto sproveduvawe.

Glavni pri~ini za nedostatocite i za neuspesite: Postojat mnogu mo`nipri~ini {to bi moèle da se navedat, me|utoa, sekomu mu ostanuva da izvle~esopstveni zaklu~oci. Na po~etokot, zaednicata na prethodno politi~ki progo-nuvanite lica i na porane{nite zatvorenici na sovesta be{e aktivna vo obi-dite da dobie satisfakcija za nepravdite od minatoto, me|utoa, zainteresira-nosta zapo~na da blednee. Lu|eto se svrtija kon svoite li~ni ìvoti i kon pot-rebata da se preìvee vo novite okolnosti. „Kolektivnata amnezija“ {to gima~e{e drugite postkomunisti~ki zemji, ili [panija po nejzinata gra|anskavojna, isto taka, pretstavuva{e faktor i vo Albanija. (Prviot pretsedatel naAlbanija od DP, Sali Beri{a, po izborite od 1992 godina izjavi deka „site smezaedni~ki vinovni, site zaedni~ki stradavme“, sostojba koja lesno doveduva dotakvata amnezija.) Vo pri~inite zo{to albanskoto op{testvo ne pomina niz sopstvena katarzaspa|aa i socijalnite i psiholo{kite promeni, masivnata migracija i emigra-cija, nedostigot od kultura i nedostigot od svesnost za potrebata da se vospos-tavi op{testvena memorija. Me|utoa, se ~ini deka, kako {to i sugeriraat nekoinastani, deka ovoj neuspeh vo pogled na katarzata ostavi nere{eni del odosnovnite problemi, a nivnite aspekti odvreme-navreme izleguvaat na povr-{ina.

10. Debati za minatoto vo op{tata javnost

Pova`ni debati za minatoto vo op{tata javnost: Vo izminative 14 godiniima{e samo izolirani debati, golem del od niv so tesen fokus. Otkako, kon krajot na 2001 godina, prestana da vaì Zakonot br. 2 za koj pret-hodno zboruvavme, nastapi privremeno zati{je za komunisti~koto minato naAlbanija ili za dosiejata na tajnata policija; sepak, kon krajot na 2003 i napo~etokot od 2004 godina povtorno se pojavi eden vid javna debata. Me|u ostanatoto, istaknatiot albanski pisatel Ismail Kadare objavi otvo-reno pismo do pretsedatelot na Albanija, apeliraj}i za otvorawe na dosiejatana pisatelite od komunisti~kata era. Toj izjavi deka negovoto barawe bilopottiknato od apelot {to do nego go upatile rodninite na Vilson Bilo{mi ina Genc Leka, dvajcata pisateli koi bea pogubeni kon krajot na komunisti~kiotreìm. Tie bea poslednite dvajca literaturni dejci osudeni na smrt – ne samovo Albanija, tuku i vo celoto komunisti~koto diktatorstvo vo regionot.Pismoto na Kadare dobi povolen odgovor od pretsedatelot Mojsiu, koj predlo-ì zakonodavna inicijativa po ova pra{awe. (Ovde moè da se napomene i dekanaskoro }e se objavi knigata na [aban Sinani, direktorot na Dràvniotarhiv, vo koja se pomesteni i li~nite dosieja na Kadare). Site ovie nastani pottiknaa edna po{iroka i mo{ne burna diskusija, osobenovo pe~atenite i vo elektronskite mediumi. Novinarite i pripadnicite na gra-

43



|anskoto op{testvo diskutiraa za mudrosta na edna vakva postapka ili na po-{irokite ili na razli~nite vidovi dejstvuvawe voop{to. Istovremeno, pret-hodno politi~ki progonuvanite lica gi obnovija svoite napori vo nasoka na za-kon koj bi im ovozmoìl kompenzacija za vremeto pominato vo zatvor vo tekotna komunisti~kata era; do donesuvaweto na takov eden zakon, tie smetaa dekanivoto na kompenzacija e premnogu nisko, taka {to situacijata ostanuvanere{ena.

Dosega, javnata debata prvenstveno be{e incidentna, i se odviva na po{irokopole {to ja vklu~uva frustracijata na mnogumina Albanci vo odnos na tekov-nite politi~ki sostojbi vo zemjata, bavniot napredok so integracijata vo ev-ropskite institucii, me|unarodnoto i vnatre{noto nezadovolstvo od krimina-lot i korupcijata, i na pretstojnite parlamentarni izbori, vo momentov zaka-àni za juli 2005 godina.

Glaven period opfaten vo javnite debati: Obi~no se smeta deka komunisti~-kiot reìm vo Albanija trael od 1945 do 1990 godina (koga, vo dekemvri taa go-dina, be{e dozvolen pluralizmot), 1991 godina (koga bea odràni prvite plu-ralisti~ki parlamentarni izbori), ili do 1992 godina (koga na parlamentarni-te izbori odràni na 22 mart pobedi Demokratskata partija). Kako {to be{espomnato, Zakonot br. 2 od 1995-2001 godina kako dati na presek gi koriste{e idekemvri 1990 godina, i mart 1991 godina. Postkomunisti~kiot period, koj{toja vklu~uva i vonrednata sostojba vo 1997 godina, generalno dosega ne be{epredmet na kakvi bilo javni raspravi.

Glavni temi na ovie debati: Kr{eweto na ~ovekovite prava, politi~kite su-dewa i ostanatite zloupotrebi za vreme na komunisti~kiot reìm.

Glavni inicijatori na ovie debati: Kako {to be{e navedeno, ovie raspravidosega bea izolirani. Samata vlada be{e inicijator na nekoi raspravi, me|u-toa, nejziniot neuspeh da gi dovr{i rabotite po odnos na pra{aweto na res-titucijata za fakti~kite `rtvi na komunisti~kiot reìm go oslabna efektotna koj bilo napraven obid.

Segmenti od op{testvoto direktno ili indirektno vklu~eni vo ovie deba-

ti: Zamenici i drugi vladini vraboteni, ~lenovi na nevladini organizacii,pretstavnici na mediumite, studenti, pisateli.

Zainteresiranost na javnosta za ovie debati i nivniot efekt vrz javnoto

mislewe: Ne moè da se kvantificira, no ne se ~ini deka postoi vo pozna~i-telna mera.

Glavni pri~ini za toa {to efektite se tolku mali: Istite faktori {toprethodno bea spomnati vo stav 8, delot za „glavnite pri~ini za nedostatocitei za neuspesite“.

44


Nacionalen izve{taj: Bosna i HercegovinaPodgotven od Nejra êngi}*

1. Donesen zakon za lustracija

Vo Bosna i Hercegovina nema zakon za lustracija.

2. Otfrleni predlozi za zakoni za lustracija

Zakon za lustracija kako takov nikoga{ ne bil predloèn do ovlastenoto telo,pa ottuka nikoga{ i ne be{e vo parlamentarna procedura (intervju soHalilagi}).

3. Propi{ani proceduri

Nema.

4. Sprovedeni merki

Nema.

5. Vklu~enost na nevladinite organizacii i na `rtvite na porane{niot reìm

Nema.

6. Javni debati za zakonot

Nema.

7. Zakoni i proceduri za pristap na javnosta do dosiejata na tajnite slu`bi

Zakonodavstvo:

Vo Bosna i Hercegovina ne postoi poseben zakonski akt za pristap na javnostado dosiejata na tajnite slu`bi, nitu pak, vakov zakonski akt nekoga{ bilpredloèn. Pra{aweto na sloboden pristap do informacii vo Bosna i Her-

45



∗ Koordinator na proektot, Centar za interdisciplinarni postdiplomski studii na Univerzitetot voSaraevo; g-|a êngi} im se zablagodaruva za pou~nite diskusii na site eksperti koi bea dostapni za razgov-ori i ~ii{to imiwa se naveduvaat vo listata na izvori na podatoci; taa osobeno im se zablagodaruva naprof. Zdravko Grebo (Praven fakultet, Univerzitet vo Saraevo) i na g. Ahmed Zili} (advokat, Saraevo)za razli~nite diskusii i na g. Jakob Finci (Asocijacija za vistinata i pomiruvaweto, Saraevo), kako i nag. Sino Abazovi} (Fakultet za politi~ki nauki, Univerzitet vo Saraevo) za mnogu korisnite informaciivo nivnite pi{ani materijali navedeni vo izvorot na podatoci. Site informacii dadeni vo ovoj pregledse odnesuvaat na nastanite do 31 dekemvri 2004 godina.

cegovina e regulirano vo ramkite na po{irok zakonski akt, Zakonot za slo-

boda na pristapot do informacii.

Pravoto na sloboden pristap do informaciite vo posed na javnite vlasti se ba-zira vrz soodvetnoto zakonodavstvo na dràvno nivo (poglednete go „Zakonotza sloboda na pristapot do informacii“ vo dràvniot „Slu`ben vesnik“ br.28/2000) i na nivo na entiteti (poglednete go Zakonot za Federacijata vo nejzi-niot „Slu`ben vesnik“ br. 32/2001, Zakonot za Republika Srpska vo nejziniot„Slu`ben vesnik“ br. 20/2001).

Zakonite vo su{tina se identi~ni, pri {to edinstvenata razlika se sostoi vosoodvetnata referenca na celata dràva, na Federacijata ili na RepublikaSrpska. Vo svojot prv ~len, Zakonot veli deka „informaciite {to se nao|aatpod kontrola na javnite vlasti pretstavuvaat dragocen javen resurs“, i deka„pristapot na javnosta do informaciite promovira pogolema transparentnosti ot~etnost na tie vlasti, i e od su{tinska va`nost za demokratskiot proces“.Spored Zakonot, otkrivaweto na site informacii e op{to pravilo, aneotkrivaweto pretstavuva isklu~ok; uslovite za neotkrivawe se definiranivo ~lenovite 4-10.

Poimot „informacija“ se koristi vo naj{irokata mo`na smisla, taka {to zna-~i „kakov bilo materijal so koj se soop{tuvaat fakti, mislewa, podatoci iline{to drugo, vklu~uvaj}i go sekoj primerok ili del od istiot, bez ogled nafizi~kata forma, karakteristikite, koga bil sozdaden, ili kako e klasi-ficiran“ (~len 3). Ova zna~i deka sè moè da se smeta za informacija, od pe~a-teni do pi{ani dokumenti, vklu~uvaj}i bele{ki, prepiska, audio i videozapi-si, fotografii, itn.. Ova se odnesuva na informaciite od minatoto, kako i nainformacija klasificirana od javno telo kako „doverliva“, bez ogled na pra-{awata za toa koga bila sozdadena ili kako e klasificirana (Preporaka 2002).

Glavnite odredbi mu ovozmoùvaat na sekoj gra|anin da ima pristap, bez kakvibilo ograni~uvawa, do vakvite informacii vo najgolema mo`na mera, dokolkutoa e vo soglasnost so javniot interes. Bez da go objasni kontekstot nabaraweto, sekoe lice ima pravo da proveri sekakvi vidovi informacii, vklu-~uvaj}i i li~ni informacii. Ova e op{toto pravilo koe vaì i za takanare-~enite „doverlivi dosieja“ koi bea ili sè u{te se kontrolirani od strana napolicijata, razuznava~kite slu`bi ili drugi tela (Preporaka 2002).

Isklu~oci (koga dadena informacija ne moè da se otkrie) moè da postojat,no samo onie propi{ani so Zakonot (~len 4 do 10), i eksplicitno „dokolku seprimeni testot za javen interes“ (~len 5 i 9), so {to vlastite moàt da odlu~atdeka, poradi javniot interes, neotkrivaweto informacii e opravdano(Preporaka 2002).

Isklu~ocite propi{ani so Zakonot se odnesuvaat na: informacii svrzani sointeresite na odbranata i na bezbednosta, za{titata na javnata bezbednost,kako i interesite za spre~uvawe kriminal i interesite na sekoja preliminar-na krivi~na istraga (~len 6); doverlivi komercijalni informacii (~len 7);za{tita na li~nata privatnost (~len 8) (Preporaka 2002).

Me|utoa, ne postoi nikakva mo`nost za avtomatsko odbivawe na dadeno barawei za neotkrivawe informacii samo za{to toa e predvideno so Zakonot kako is-klu~ok. Vo vakva situacija, javniot organ nema obvrska da go primeni „testot

46

Nacionalen izve{taj: Bosna i Hercegovina

za javen interes“. Dokolku organot odlu~i deka otkrivaweto odredena infor-macija e vo javen interes, istata mora da se otkrie. Dokolku toa ne e slu~aj,informacijata }e se definira kako isklu~ok; javniot organ nema obvrska da jaobjasnuva svojata odluka. Vo takva situacija, moè da se podnese àlba protivodlukata na javniot organ vo administrativna postapka, kako i preku obra}awedo institucijata Ombudsman ili do nadle`niot sud (Preporaka 2002).

Ombudsmanite na Federacijata objavija i prosledija nekolku specijalni iz-ve{tai vo vrska so primenata na Zakonot za odredeni javni organi. Vnimanietona javnosta se koncentrira{e vrz specijalnite izve{tai za tajnite dosieja,osobeno za vreme na izbornite kampawi. Ima{e nekolku barawa za „objavuvawena site dosieja vo vrska so kandidatite {to gi imaat razuznava~kite slu`bi“,taka {to javnosta navodno da moè da bide „obezbedena so site neophodniinformacii“.

Reagiraj}i na takvite predlozi ili barawa, ombudsmanite na Federacijata iz-javija deka istite nitu se vo soglasnost so Zakonot, nitu se vo duhot na Evrops-kata konvencija za ~ovekovi prava i fundamentalni slobodi, a nitu se vosoglasnost so stavot na Evropskiot sud za ~ovekovi prava. Vo Specijalenizve{taj be{e pojasneto deka, soglasno so Zakonot, pristap do konkretnite do-sieja treba da imaat samo licata na koi{to tie se odnesuvaat, i toa samo na na-~in predviden so Zakonot. Do tajnite dokumenti moè „da imaat pristap tretilica samo po isklu~ok (koga toa e opravdano so javniot interes) i, na krajot,dokolku toa e potrebno za nau~ni istraùvawa, pod mnogu precizni uslovi“(Izve{taj na institucijata Ombudsman, 2002).

Sproveduvawe:

^lenot 22 od Zakonot za Federacijata i dava pravo na institucijata Ombuds-man da gi naso~uva site svoi predlozi vo vrska so sproveduvaweto do site nad-le`ni tela. Vrz ovaa osnova, Ombudsmanot na Federacijata ja prosledi„Preporakata za sproveduvawe na Zakonot za sloboda na informiraweto“ doParlamentot i do Vladata na Federacijata Bosna i Hercegovina, kako i doostanatite javni tela od zakonodavnata, izvr{nata i od sudskata vlast, predzapo~nuvaweto na samoto sproveduvawe.

Edna godina podocna, vo svojot godi{en izve{taj za 2002 godina, institucijataOmbudsman na Federacijata go izrazi svoeto razo~aruvawe od sproveduvawetona Zakonot. Spored izve{tajot, osobeno vidlivi bea nekolku nedostatoci,kako, na primer, niskoto nivo na javna svest za Zakonot, i nedovolnata ili durinepostojnata podgotvitelna rabota na javnite vlasti vo odnos na sprove-duvaweto na Zakonot. Izve{tajot, isto taka, iznese deka kancelarijata pri-mila brojni àlbi od gra|anite.

Izvlekuvaj}i zaklu~ok od nekolku karakteristi~ni slu~ai, institucijataOmbudsman gi navede nedostigot od poznavawe za zakonodavstvoto, ili pogre{-noto poznavawe na ostanatite zakoni (nekoi odbivawa nezakonski se temeleavrz drugi, irelevantni propisi), i pasivnosta na aktuelnata administracijakako mo`ni pri~ini za „molkot na administracijata“ vo odnos na primenata naZakonot. Izve{tajot, isto taka, go odbeleà i faktot deka site àliteli seobratile direktno do institucijata Ombudsman, bez da go praktikuvaat svoetopravo na prethodna àlba do vtorostepenite administrativni tela. Spored iz-

47



ve{tajot, ova delumno se dolè{e na slabite strani na javnite tela, koi{to~estopati neto~no gi sovetuvale zasegnatite gra|anite, a delumno i na nejasno-tiite sodràni vo samiot zakon (Izve{taj na institucijata Ombudsman, 2002).

Vrz osnova na ovie fakti i zaklu~oci, institucijata Ombudsman go izrazisvoeto mislewe deka bi bilo poèlno i potrebno da se napravi temelna ana-liza na sproveduvaweto na Zakonot od strana na Parlamentot na Federacijata,za da se re{at odredeni dilemi. Bea naglaseni dve glavni dilemi – postapkatana podnesuvawe àlba, i pra{aweto na definirawe na poimot „javen interes“(Izve{taj na institucijata Ombudsman, 2002).

I pokraj ovie jasni preporaki, ne be{e postignat nikakov zna~itelen napre-dok. Vo godi{niot izve{taj na institucijata Ombudsman za 2003 godina be{enavedeno deka ne moèlo da se zabeleì nikakvo zna~itelno podobruvawe.

Razli~ni izve{tai ukaùvaa na toa deka so sli~ni problemi se soo~uva iRepublika Srpska, kade {to ova pra{awe e regulirano so identi~en zakon.

Osven zna~ajnata rabota na institucijata Ombudsman, vo vrska so pra{awetona sproveduvaweto na Zakonot mora da se spomene i Centarot za sloboden pris-tap do informaciite. Toj obezbeduva obuka, sovet i besplatno pravno zastapu-vawe za licata koi baraat informacii za da re{at li~ni pra{awa ili za dau~estvuvaat vo demokratskiot proces. Dosega{nite iskustva na ovoj centar gipotvrduvaat naodite i zaklu~ocite na institucijata Ombudsman. Od registri-raweto na ovoj Centar dosega, ima{e samo eden slu~aj vo koj lice se obratilodo nego za da pobara pomo{ vo dobivaweto pristap do negovoto li~no dosie(intervju Krehi}).

Javni raspravi za pra{aweto za dosiejata:

Zna~itelna javna debata vo vrska so dosiejata nastana po objavuvaweto na best-selerot vo ~etiri toma nare~en „ûvarite na Jugoslavija“ od Ivan Besli} napo~etokot od noemvri 2003 godina. Knigata sodrì dokumenti ozna~eni kakostrogo doverlivi od bosanskiot razgranok na porane{nata jugoslovenskaSlu`ba za dràvna bezbednost (SDB), i lista so imiwata na 1350 informatorii operativci aktivni od 1970 pa sè do 1990 godina. Dva toma se zanimavaat sobosanskite Hrvati – agenti i informatori, eden so Bo{wacite, a ~etvrtiot sobosanskite Srbi (Ali}, 2003).

Debatite se zanimavaa so temi kako namerite na avtorot, mo`nosta knigata ilinekoi nejzini delovi da se koristat kako politi~ko sredstvo, izborot na doku-menti i imiwa. Generalno, mislewata prezentirani vo mediumite bea dlabokopodeleni. Me|utoa, pove}eto komentatori go smetaa izborot na sorabotnicitenavedeni so ime za diskutabilen vo golema mera, bidej}i ne bea vklu~eni mnoguod imiwata na visokorangirani pripadnici na jugoslovenskata tajna policija(Lovrenovi}, 2003). Pra{aweto koe predizvika najgolem interes be{e kako iod kogo avtorot gi dobil klasificiranite dokumenti; se {irea glasovi sobrojni verzii na mo`nite odgovori, bez kone~na razre{nica. Kako i da e, prav-nite eksperti ocenija deka publikacijata pretstavuva kr{ewe na nekolku zako-ni, me|u koi i na Zakonot za arhivi i zakonite za za{tita na li~ni informa-cii.

48


8. Predlozi za drugi re{enija i nivno sproveduvawe.

Op{t kontekst: Padot na komunizmot vo Bosna i Hercegovina ne be{e pros-leden, kako vo mnogu drugi postkomunisti~ki zemji, so proces na takanare~enatadekomunizacija, tuku so edna mnogu surova vojna (1992-1995). Posledicite odovaa vojna sè u{te se mnogu prisutni. Poradi ovie okolnosti, interesot najavnosta za spravuvawe so minatoto mnogu pove}e e fokusiran vrz skore{notominato, a osobeno vrz periodot na vojnata, odo{to vrz periodot na komunisti~-kiot avtoritarizam. Odreden del od naselenieto gi priznava zna~eweto ipoèlnosta na spravuvaweto so nekoi politi~ki pra{awa i procesi od komu-nisti~koto vreme, me|utoa, najgolemiot del inicijativi se orientirani kontretiraweto pra{awa i posledici svrzani so vojnata. Ova, na primer, e ilus-trirano so rabotata na Helsin{kiot komitet za ~ovekovi prava vo Bosna i Her-cegovina, koj{to se zanimava so razli~ni slu~ai na kr{ewa na ~ovekovite pra-va, i site se odnesuvaat na postkomunisti~kiot period (intervju Dizdarevi}).

Iako vo Bosna i Hercegovina vo sila nikoga{ ne bil zakon za lustracija, rela-tivniot kus predvoen period na vladeewe na nacionalisti~kite partii (1991-1992), isto taka, be{e i period na netransparentna i mo{ne efikasna „lustra-cija“. Politikite na otstranuvawe vo tekot na ovoj period se fokusiraa vrzdràvnite institucii nadle`ni za bezbednosta i za finansirawe (visokipoliciski slu`benici i pripadnici na Dràvnata slu`ba za bezbednost,komandanti vo vojskata i odbrani javni slu`benici). Ovaa „lustracija“ gi po-godi samo onie {to bea protiv noviot establi{ment, kako i onie {to ne sakaada sorabotuvaat; bitno e da se naglasi deka otstranuvawata od slu`ba ne setemelea na nezakonsko odnesuvawe na soodvetnite lica vo tekot na komunisti~-koto minato. Kako {to be{e istaknato, va`nite kriteriumi za izbor beaslednive: etni~kata pripadnost, formalnata izjava za partisko ~lenstvo,lojalnosta kon liderstvoto na odredena partija i bezrezervnata posvetenost natakanare~enite nacionalni (t.e. etni~ki) pra{awa. Dokolku ovie kriteriumibea ispolneti, kandidatite moè{e da se izberat, bez ogled na toa kakvo bilonivnoto minato, i pokraj faktot {to mnogumina od niv imaa sli~en istorijatso onie {to bea otstraneti od slu`bata (Abazovi}, 2004).

Pova`ni inicijativi: Vo ponovo vreme, vo Bosna i Hercegovina se slu~ijanekoi seopfatni napori za proverka na policijata i na sudstvoto. Vo procesotna (de)sertifikacija na policajcite, UNMBIH (Misijata na ON vo Bosna iHercegovina) proveri pribli`no 24.000 policajci vo period me|u 1999 i 2002godina. Vo odnos na sudstvoto, tri visoki sudski i obvinitelski soveti detalnogi proverija imenuvawata na pribli`no 1.000 sudii i obviniteli vo periodotme|u 2002 i 2004 godina (Finci, 2004). Ovoj proces sè u{te trae. Ima i seriozennapor vo nasoka na formirawe komisija na vistinata i za pomiruvawe. Soogled na faktot {to ova bea najzna~ajnite inicijativi, slednive delovi sekoncentriraat na niv:

a) Procesot na desertifikacija na policajcite;

b) Detalna proverka i povtorno imenuvawe sudii i obviniteli;

v) Formirawe komisija na vistinata i za pomiruvawe.

Treba da se napomene deka, vo soglasnost so objasnuvaweto dadeno vo vovedotkon ovoj del, site tri inicijativi bea realizirani prvenstveno kako odgovor

49



na posledicite od vojnata, a ne kako reakcija na komunisti~kiot period.

Predlozi od strana na:

a) Procesot na desertifikacija na policajcite be{e predloèn i sprovedenod strana na UNMBIH soglasno so Dejtonskiot miroven dogovor.

b) Detalnata proverka i povtorno imenuvawe sudii i obviniteli be{e pred-loèno od strana na Kancelarijata na Visokiot pretstavnik, ~ij{to mandatproizleguva od Op{tiot ramkoven dogovor za mir od 14 dekemvri 1995 godi-na (Mirovniot dogovor od Dejton-Pariz), i koj e odgovoren za koordinirawei za sproveduvawe na civilnite aspekti od dogovorot. Prviot obid da sesprovede predlogot be{e napraven od strana na Nezavisnata sudska komi-sija, vode~kata agencija za reformi vo sudstvoto. Vo maj 2000 godina,Visokiot pretstavnik gi proglasi zakonite za sudskite i za obvinitelskiteslu`bi so cel da se podobri nivnata nezavisnost (tekstovite se dostapni on-lajn, na http://www.ohr.int).

v) Formiraweto na komisijata na vistinata i za pomiruvawe be{e predlo-èno od strana na Gra|anskata asocijacija za vistina i za pomiruvawe naBosna i Hercegovina. Be{e podgotven nacrt-zakon, no nikoga{ ne be{eusvoen.

Glavni argumenti vo polza na predlozite:

a) Glavnite argumenti vo polza na Procesot na desertifikacija na policaj-

cite se temelea vrz faktot deka, na krajot od 1990-te godini, ima{e dalekupove}e policajci odo{to na po~etokot na vojnite i daleku mnogu pove}eotkolku {to e potrebno vo edna demokratska dràva so golemina na Bosna iHercegovina. Osven toa, vo prvite godini po vojnata, policajcite raboteavo etni~ki homogeni sili {to glavno im sluèa na nacionalisti~kiteagendi (Finci, 2004).

b) Sostojbata na sudstvoto be{e osobeno slaba vo prvite godini po Dejton, ise karakterizira{e so nepostoeweto nezavisno sudstvo. Vo maj 2000 godina,Visokiot pretstavnik proglasi zakoni za sudskite i za obvinitelskiteslu`bi so cel podobruvawe na nivnata nezavisnost. Ovoj proces nikoga{nema{e soodvetni resursi, i zavr{i so neuspeh. Kako posledica od toa, konkrajot na 2001 godina, Nezavisnata sudska komisija (formirana od strana naKancelarijata na Visokiot pretstavnik), vode~kata agencija vo delot nareformite vo sudstvoto, podgotvi nova strategija za reforma. Glavnata celbe{e da se namali brojot na sudii, i sudskite i obvinitelskite slu`bi da senapravat etni~ki poraznovidni preku proces na formalno povtorno konku-rirawe i imenuvawe (Finci, 2004).

v) Glavniot argument vo polza na formiraweto na komisijata na vistinata i

za pomiruvawe se temele{e vrz ocenkata deka otkrivaweto na vistinata zavojnata e preduslov za pomiruvawe.

Glavni argumenti protiv predlozite:

Argumentite glavno se pokrenuvaa protiv formiraweto na komisijata na

vistinata i za pomiruvawe. Nekoi od argumentite ~estopati spomnuvani vomediumite se deka na krajot funkcioniraweto na ovaa komisija bi moèlo dase preklopi so, i da ja potkopa, rabotata na Me|unarodniot krivi~en sud za

50


porane{na Jugoslavija (ICTY). Drug argument potenciran od strana na oddelniinteresni grupi be{e deka vakvata komisija bi moèla efikasno da rabotisamo dokolku bi pretstavuvala regionalna komisija za site porane{nijugoslovenski republiki.

Sproveduvawe:

Vo periodot dodeka se vr{e{e desertifikacijata na policajcite i detalnotoproveruvawe i povtorno imenuvawe na sudii i obviniteli, komisijata navistinata i za pomiruvawe ne be{e formirana.

a) Vo odnos na Desertifikacijata na policajcite, Kancelarijata za ~oveko-vi prava na UNMBIH go formira{e Oddelenieto za registracija na lokal-nata policija, sostaveno od me|unarodni policajci, lokalni advokati iadministratori, kako i od profesionalen kadar na ON. Samiot proces naproverka se sostoe{e od tri fazi: zadolìtelna registracija, prvi~na pro-verka i kone~na temelna proverka. Na desertificiranite policajci imbe{e zabraneto da sluàt kade bilo vo zemjata. Odlukite vo odnos na deser-tifikacijata bea predmet samo na interna àlba, i nema{e usen pretres. Nakrajot, pribli`no dve tretini od detalno proveruvanite lica bea privre-meno sertificirani za praktikuvawe na policisko ovlastuvawe. Na pove}eod 90% od niv im be{e dadena celosna sertifikacija (Finci, 2004, vrz osno-va na Izve{tajot na Generalniot sekretar, 2002 godina).

Iako ON go smeta{e procesot za uspeh od aspekt na realizacija na manda-tot, javnoto gledawe na ovoj proces be{e podeleno. Nekoi go kritikuvaaprocesot deka bil premnogu baven i premnogu zatvoren. Vo samata policija,mnogumina policajci, osobeno onie desertificiranite, ja doveduvaa vopra{awe pravi~nosta na postapkite, a duri 150 porane{ni policajci preddoma{nite sudovi ja osporija sopstvenata desertifikacija po zami-nuvaweto na UNMBIH, koja{to vo 2003 godina be{e zameneta so Policis-kata misija na Evropskata unija. Nedovolno preciznite i nere{eni zako-nodavno kriteriumi {to gi primenuva{e UNMBIH, kako i faktot dekakompletnata dokumentacija be{e ispratena da se skladira vo sedi{teto naON vo Wujork, ja napravija situacijata u{te posloèna. Visokiot pretstav-nik Lordot Pedi E{daun ja naglasi opasnosta od toa deka nekoi od prakti-kite vo ramkite na ovoj proces bi moèle da bidat vo kontradikcija so vla-deeweto na pravoto. (Finci, 2004)

b) Vo odnos na detalnata proverka i povtornoto imenuvawe sudii i obvini-

teli, Visokiot pretstavnik vo 2002 godina gi formira{e trite visokisudski i obvinitelski soveti. Sovetite se trajni tela koi{to se sostaveniod izbrani i od imenuvani ~lenovi od pravnata i od sudskata profesija. Votekot na preodniot period, imenuvani bea i me|unarodni ~lenovi. Zada~a nasovetite e da imenuvaat, premestuvaat, obu~uvaat, otstranuvaat od slu`ba ida discipliniraat sudii i obviniteli (Finci, 2004).

Soglasno so predvidenite postapki, od sudiite i od obvinitelite se bara{eda dostavat detalen obrazec za prijavuvawe i za stavawe na uvid na infor-maciite, kade {to bea sodràni i pra{awa vo vrska so aktivnostite na kan-didatot vo tekot na vojnata. Po ova, Komisijata za imenuvawe pri sovetite}e ja razgleda{e prijavata, }e go intervjuira{e kandidatot, i }e dade{e

51



preporaka. Odbienite kandidati imaat mo`nost da dostavat barawa zapovtorno razgleduvawe (Finci, 2004).

So ogled na faktot {to ovoj proces sè u{te trae, mnogu e te{ko da se oceni ne-goviot sevkupen efekt. Sepak, moè da se zabeleàt nekolku prvi~nizagriènosti. Najva`nata od niv e faktot deka se ~ini oti celta za obnovuva-we na multietni~kiot karakter na sudskite i na obvinitelskite slu`bi ne ecelosno ostvarena, osobeno vo Republika Srpska, kade {to ima{e nedovolnokandidati od malcinstvata. Ostanatite somneì se svrzani so ograni~enatapriroda na istragite sprovedeni okolu somnevawata za aktivnostite na kandi-datite vo tekot na vojnata. Najposle, bea primeni zna~itelno mnogu àlbi, avisokite tro{oci i brojot na vraboteni neophodno zaradi procedurata beajavno kritikuvani (Finci, 2004).

9. Debati vo op{tata javnost vo vrska so minatoto

Pova`ni debati vo op{tata javnost vo vrska so minatoto: Nema{e nituedna javna debata sli~na na onie {to se sproveduvaa vo nekoi drugi postkomu-nisti~ki zemji, t.e fokusiraj}i se na komunisti~kata era. Prvite postkomu-nisti~ki eliti go iskoristija povikuvaweto na komunisti~kiot period kakoalatka za legitimizirawe na svojata mo}. Vo ovaa smisla, sekoja nacionalis-ti~ka partija se smeta{e sebesi za glavnata `rtva na porane{niot reìm.

Glavni pri~ini za fokusot na debatite: Glavnata pri~ina be{e faktot dekanabrgu po padot na komunizmot vo Bosna i Hercegovina zapo~na vojnata. Kon-fliktot i negovite surovosti sosema go premestija fokusot od komunisti~kataera na periodot na vojnata (1992 – 1995). Ona {to se slu~uva{e za vreme navojnata ne se smeta{e od strana na javnosta kako ne{to koe ima kakva bilovrska so komunisti~koto vladeewe; naprotiv, toa sozdade nostalgi~ni ~uvstvakaj golem del od naselenieto, ~uvstva koi sè u{te se prisutni. Op{tata javnostvo momentov ne e zasegnata za kakov bilo vid na dekomunizacija, tuku so otkri-vaweto fakti svrzani so vojnata.

Glavni temi i inicijatori na debatite: Vo tekot na kusiot period pred voj-nata po padot na komunizmot (1991-1992), pretstavuvaweto sebesi kako `rtva naporane{niot sistem be{e {iroko ra{irena pojava. Debatite na ovaa temaglavno bea inicirani od strana na politi~arite i na golem del od mediumite,koi im sluèa na interesite na „novite“ politi~ki eliti. No, poradi toa {togolem del od ovie eliti fakti~ki pripa|a{e na porane{niot politi~kiestabli{ment, proizleze golema javna debata po ova pra{awe. Vo javnata dis-kusija okolu minatoto aktivno se vklu~ija i liderite na verskite zaednici.

52


IZVORI: Abazovi}, Dino: Lekcii od slu~ajot na Bosna i Hercegovina, vo: Minatoto i se-ga{nosta: Posledici za demokratizacijata. Diskusii od seminarot organizi-ran vo ramkite na proektot Razotkrivawe na skrienata istorija: Lustraci-

jata vo zemjite od Zapaden Balkan, vo Belgrad, od 2 do 4 juli, 2004 godina. Ured-nik: Magardi~ Ha~ikjan, vo sorabotka so Korina Noak-Etopulos, Solun, 2004godina, str. 55-58. (elektronska kniga, dostapna na http://www.lustration.net/pap_cfd.pdf)

Ali}, Anes: ûvarite na Jugoslavija vo BiH, vo: Transitions Online, Praga, 19noemvri 2003 godina; dostapno na http://www.talkaboutgovernment.com/group/alt.politics.yugoslavia/messages/27513.html

Op{tiot ramkoven dogovor za mir vo Bosna i Hercegovina (osobeno Aneks 4,Ustav; Aneks 7, Begalci i raseleni lica; Aneks 11, Me|unarodni policiskisili). Dostapno na http://www.ohr.int/dpa/default.asp?content_id=380

Finci, Jakob: Iskustvoto vo Bosna i Hercegovina, vo: Minatoto i sega{nosta:Posledicite za demokratizacijata. Diskusii od seminarot organiziran voramkite na proektot Razotkrivawe na skrienata istorija: Lustracijata vo

zemjite od Zapaden Balkan, vo Belgrad, od 2 do 4 juli, 2004 godina. Urednik:Magardi~ Ha~ikjan, vo sorabotka so Korina Noak-Etopulos, Solun, 2004godina, str. 29-31. (elektronska kniga, dostapna na http://www.lustration.net/pap_cfd.pdf)

Zakon za sloboda na pristapot do informacii za Bosna i Hercegovina.„Slu`ben vesnik na Bosna i Hercegovina“, br. 28/2000, 17 noemvri 2000 godina.Dostapno na: http://www.ohr.int/ohr-dept/media-d/med-recon/freedom/?content_id=7268

Zakon za sloboda na pristapot do informacii na Federacijata Bosna iHercegovina. „Slu`ben vesnik na Federacijata Bosna i Hercegovina“, br.32/2001, 24 juli 2001 godina. Dostapno na:http://www.ohr.int/ohr-dept/media-d/med-recon/freedom/default.asp?content_id=7269

Zakon za sloboda na pristapot do informacii na Republika Srpska, „Slu`benvesnik na Republika Srpska“, br. 20/2001, 18 maj 2001 godina. Dostapno na: http://www.ijnet.org/FE_Article/MediaLaw.asp?UILang=1&CID=108633

Intervju so g. Sr|an Dizdarevi}, pretsedatel na Helsin{kiot komitet za~ovekovi prava vo Bosna i Hercegovina, juli 2004 godina.

Intervju so g. Jusuf Halilagi}, sekretar vo Ministerstvoto za pravda, 23 juli2004 godina.

Intervju so g. Zdravko Kneèvi}, glaven obvinitel na Federacijata Bosna iHercegovina, 1 juli 2004 godina.

Intervju so g-|a Amira Krehi}, Centar za pristap do informacii, 1 septemvri2004 godina.

Intervju so g. Majkl O’Mali (potpretsedatel) i so g. Muhamed Su{i}(rakovoditel na Oddelenieto za imenuvawe), visoki sudski i obvinitelskisoveti na Bosna i Hercegovina, 15 juli 2004 godina.

Intervju so g. Senad Pe}anin, glaven urednik na nedelnikot „Dani“, 1septemvri 2004 godina.

53



Intervju so g. Ahmed @ili}, advokat, 20 juli 2004 godina.

Lovrenovi}, Ivan: „Udbini sinovi“ („Sinovite na UDBA“), vo „Dani“, 7 noem-vri, 2003 godina, str. 28.

Preporaka za sproveduvawe na Zakonot za sloboda na pristapot doinformacii, institucijata Ombudsman na Federacijata Bosna i Hercegovina,Saraevo, 14.1.2002. Dostapno na: http://www.bihfedomb.org/eng/reports/special/secretfiles.htm.

Izve{taj na generalniot sekretar na Misijata na Obedinetite nacii vo Bosnai Hercegovina, Sovetot za bezbednost na ON, Dokument na ON br. S/2002/1314,stav 11 (2 dekemvri 2002 godina), dostapno na: http://daccessdds.un.org/doc/UNDOC/GEN/N02/706/20/IMG/N0270620.pdf?OpenElement

Izve{taj za aktivnostite na ombudsmanite i za situacijata so ~ovekovite pra-va vo Federacijata Bosna i Hercegovina za 2002 godina. Institucijata Ombuds-man na Federacijata Bosna i Hercegovina. Dostapno na: http://www.bihfedomb.org/eng/reports/2002/rpt2002main.htm

Izve{taj za aktivnostite na ombudsmanite i za sostojbata so ~ovekovite pravavo Federacijata Bosna i Hercegovina za 2003 godina. Institucijata Ombudsmanna Federacijata Bosna i Hercegovina. Dostapno na: http://www.bihfedomb.org/eng/reports/2003/rpt2003main.htm

54


Nacionalen izve{taj: Hrvatska Podgotven od Goranka Lali} *


Nema.

2. Otfrlen predlog za zakon za lustracija

Naziv na predlogot: Prijedlog zakona o otklanjaju posljedica totalitarnog komunisti~kogre ima (Predlog-zakon za otstranuvawe na posledicite od totalitarniotkomunisti~ki reìm).

Predloèn od: Hrvatskata partija na pravata.

Dati na predlagawe: 11 fevruari 1998 godina i 20 oktomvri 1999 godina.

Glavna sodrìna i odredbi na predlogot: Glavnata cel na Nacrt-zakonot be{esistematski da im se zabrani na visokite partiski i dràvni funkcioneri odporane{niot reìm da bidat na pozicii so visok rang vo novata dràva,dokolku vo minatoto ovie lica gi prekr{ile ~ovekovite prava i se sprotivsta-vile na vospostavuvaweto na demokratijata.

Nacrt-zakonot sodrè{e 18 ~lenovi. Toj gi definira{e op{tata namera i pe-riodot na primena (od 15 maj 1945 godina do 30 maj 1990 godina), kako i `rtvitena progonot od strana na totalitarniot komunisti~ki reìm i na insti-tuciite nadle`ni za vr{ewe nadzor i gonewe (Komunisti~kata partija naHrvatska, tajnata policija i tajnite razuznava~ki slu`bi). Spored Nacrt-za-konot, licata {to bile „privilegirani pripadnici na totalitarniot komunis-ti~ki reìm“ treba da se spre~at da dràt visoki pozicii vo novata dràva.Ova se odnesuva{e na:

- licata koi imale neograni~en ili delumen pristap do informaciite sobi-rani od strana na tajnite razuznava~ki slu`bi, osobeno licata {to bileovlasteni da raspolagaat so sobranite informacii onaka kako {to tiesakale;

- licata koi bile privilegirani od strana na tajnite slu`bi ili licata {tosteknale materijalni privilegii i drugi prednosti, celosno uskrateni naostanatite gra|ani, ili uskrateni za ostanatite gra|ani vo ednakva meraili pod ednakvi uslovi;

- licata koi bile pomiluvani od strana na Komunisti~kata partija, tajnatapolicija i od razuznava~kite slu`bi, otkako storile krivi~ni dela ili vo

55



∗ V.d. izvr{en direktor, hrvatski Helsin{ki komitet za ~ovekovi prava, Zagreb. G-|a Lali} upatuva blago-darnost za pou~nite diskusii po temite od ovoj sinopsis, osobeno do profesor @arko Puhovski (Filozofs-ki fakultet, Univerzitet vo Zagreb), g. Davor \enero (publicist), profesor Alan Uzelac (Praven fakul-tet, Univerzitet vo Zagreb), profesor Vlatko Cvrtila (Fakultet za politi~ki nauki, Univerzitet vo Zag-reb), g. Sr|an Dvornik (direktor, kancelarijata na Fondacijata „Hanjrih-Bol“ vo Zagreb), g. Tin Gazivoda(direktor, Centar za ~ovekovi prava, Zagreb), g-|a Nata{a \urovi} (praven sovetnik, Hrvatski centar zapravo), g-|a Sovjetka Rezi} (sudija, Regionalen sud Split), i do g-|a Amara Trgo (sudija, Regionalen sudSplit). Site informacii dadeni vo ovoj izve{taj se odnesuvaat na nastanite do 31 dekemvri 2004 godina.

slu~ai vo koi gonewe za storenite krivi~ni dela voop{to i ne bilo ini-cirano, bidej}i porane{nite tajni agenti odlu~ile da sorabotuvaat sonovite vlasti;

- lica na koi im bilo naloèno od strana na tajnata policija ili tajnataslu`ba da planiraat, poddrùvaat, organiziraat, podgotvuvaat ili daizvr{uvaat krivi~ni dela na teritorijata na Republika Hrvatska i vostranstvo.

Nacrt-zakonot definira{e koj treba da se smeta za aktiven vraboten, konkret-no, za agent na tajnata slu`ba, a koj treba da se smeta ednostavno za vraboten, ane za taen agent koj raboti za razuznava~kata slu`ba. Vo nego, isto taka, seutvrdi koj treba da bide izzemen od primenata: licata progonuvani od strana naporane{niot reìm i licata koi bile spre~uvani da gi promoviraat ili da gipoddrùvaat nacionalnite prava i demokratijata.

Nacrt-zakonot zaklu~i deka, za potrebite na sproveduvaweto, neophodno e da seformira arhiv {to }e gi sodrì site dokumenti {to i pripa|aat na Komu-nisti~kata partija i na nejzinite naslednici, kako i arhiv so dokumenti natajnata i na razuznava~kata slu`ba. Nacrt-zakonot predloì Parlamentot daimenuva dràven komesar nadleèn za ovie arhivi, koj bi gi pribiral i birakovodel so dokumentite vo period od pet godini, bez mo`nost za reizbor.Dol`nosta na komesarot bi bila da proveruva dali aktuelnite visoki dràvnifunkcioneri bile privilegirani pripadnici na porane{niot reìm iliagenti na tajnata slu`ba, osobeno dali bile pripadnici na razuznava~kataslu`ba. Spored Nacrt-zakonot, podlo`ni na lustracija treba da bidat nosi-telite na, ili kandidatite za, slednive funkcii:

Pretsedatel na dràvata; Pretsedatel, potpretsedatel, ministri i ~lenovi na Vladata;^lenovi na Parlamentot;Ambasadori, vicekonzuli i konzuli; Rakovoditeli na vladinite kancelarii i na administrativnite edinici voramkite na ministerstvata; Vraboteni izbrani ili imenuvani od strana na Parlamentot i na Vladata; Slu`benici na lokalnata samouprava i na administracijata, potvrdeni odstrana na pretsedatelot na Republika Hrvatska; Univerzitetski profesori; Urednici i novinari; Notari, sudii, dràvni obviniteli i Ombudsmanot; ^lenovi na izvr{nite ili nadzornite odbori na javnite pretprijatija i nasite firmi i fondovi kade {to dràvata e sopstvenik na mnozinskiot delod imotot; Vraboteni vo tajnata slu`ba; Oficeri vo armijata i vo Ministerstvoto za vnatre{ni raboti; ^lenovi na izborni komisii.

Dokolku rezultatite od istragata bi dokaàle deka konkretnoto lice bilo

56

Nacionalen izve{taj: Hrvatska

privilegiran pripadnik na porane{niot reìm, onaka kako {to e definirano,ili agent na tajnata slu`ba ili na razuznava~kata slu`ba, komesarot treba dapobara toa lice da se povle~e od svojata slu`ba vo rok od 8 dena ili da seotkaè od svojata kandidatura. Dokolku liceto odbie toa da go stori,Dràvniot komesar go informira Sudot za lustracija. Sudot bi se formiralso 10-godi{en mandat i bi bil sostaven od 5 sudii izbrani od strana naParlamentot; Sudot vo svojata rabota bi ja primenuval procedurata pro-pi{ana od strana na Ustavniot sud. Odlukata na Sudot bi bila kone~na, a nakonkretnoto lice bi mu bilo zabraneto da vr{i javni dol`nosti sè do krajotna mandatot na Sudot za lustracija, a vo sekoj slu~aj vo period od najmalku petgodini.

Poddr{ka od drugi partii, parlamentarni grupi: Nema.

Poddr{ka od nevladinite organizacii: Nema.

Otfrlawe od strana na drugi partii, parlamentarni grupi: Hrvatskatapartija na pravata vo fevruari 1998 godina za prvpat inicira{e parlamen-tarna postapka vo vrska so svojot Nacrt-zakon, me|utoa, ovaa tema be{e otstra-neta od dnevniot red, glavno poradi predlogot na ~lenovite na Hrvatskata de-mokratska zaednica i na drugi partii.

Vo oktomvri 1999 godina, Nacrt-zakonot povtorno be{e staven vo sobraniskapostapka, me|utoa, povtorno ~lenovite na Hrvatskata demokratska zaednicapredloìja temata da se trgne od dnevniot red. Glavnite argumenti zaotfrlaweto se temelea vrz ocenata deka situacijata vo porane{na Jugoslavijane bila ista kako vo ostanatite zemji od Isto~na Evropa i deka inicijativatado{la predocna. Za otfrlawe na ovaa tema od dnevniot red glasaa 77 ~lenovina Parlamentot, a samo dvajca glasaa protiv otfrlaweto.

Rasprava vo Parlamentot: Raspravata se slu~i me|u ~lenovite na Hrvatskatademokratska zaednica (HDZ), od imeto na Klubot na pretstavnicite na HDZ, i~lenovite na Hrvatskata partija na pravata.


Nema.

4. Sprovedeni merki

Nema.

4. Vklu~uvawe na nevladinite organizacii i na `rtvite na porane{niot reìm

Nema.

6. Javni debati vo vrska so zakonodavstvoto za lustracijata

Nema{e {iroki javni debati vo vrska so neophodnosta od donesuvawe zakono-davstvo za lustracija.

57




Zakonodavstvo za pristap na javnosta do dosiejata na tajnite slu`bi: Nebe{e donesen (nitu predloèn) zakon za pra{aweto za pristap na javnosta dodosiejata na tajnite slu`bi.

Zakonot za bezbednosnite slu`bi na Republika Hrvatska be{e donesen na 21mart 2002 godina, a se primenuva od 1 april 2002 godina. Klu~nata namera naZakonot e da inicira profesionalizam i depolitizacija na tajnite slu`bi,kako i vospostavuvawe soodveten model na nadzor nad nivnata rabota (vnatre{-na i nadvore{na kontrola). Zakonot ne pravi nikakva razlika me|u periodot od1945 do 1990 godina, i periodot po 1990 godina. Vo princip, Zakonot ostavamo`nosti za pristap do dokumenti i do materijali. ^lenot 23 utvrduva dekabezbednosnite slu`bi se obvrzani da gi informiraat gra|anite, na sekoepoedine~no barawe, dali e inicirana kakva bilo postapka kako, na primer,sobirawe podatoci i informacii za toj konkreten poedinec, kako i dalitajnite slu`bi gi evidentiraat i gi aùriraat li~nite podatoci za toa lice.

Bezbednosnite slu`bi ne se obvrzani da postapuvaat soglasno odredbite odZakonot vo slu~aj informaciite da moàt da dovedat do zagrozuvawe na bezbed-nosta na drugi lica, ili vo slu~aj informaciite da moàt da dovedat do {tetniposledici za nacionalnata bezbednost i za interesite na Republika Hrvatska.Dokolku ne se iznesat vakvi pri~ini, bezbednosnata slu`ba e obvrzana da pos-tapuva soglasno odredbata. Vo 2001 godina, ministerot za vnatre{ni rabotidostavi 38 iljadi dosieja (od periodot 1946-1990 godina) od hrvatskiot Dràvenarhiv na porane{nata Socijalisti~ka Republika Hrvatska, i okolu 650 dosiejaod Slu`bata za za{tita na ustavniot poredok (od periodot 1990-2000 godina), agra|anite vo ~ie ime dosiejata bea otvoreni, dobija sloboden pristap do oviedosieja.


Op{t kontekst i razvoj na nastanite: Situacijata vo Hrvatska e krajno slo-èna poradi razli~ni vidovi nedemokratski ili antidemokratski reìmi voistoriskiot razvoj na zemjata (fa{isti~kiot totalitaren reìm, komunis-ti~kiot avtoritaren reìm i nacionalniot avtoritaren reìm od populisti~-ka priroda po 1990 godina). Reìmot na vlast, po padot na komunizmot, ne poka-à nikakva podgotvenost zakonski da se konfrontira so minatoto, nitu, pak, dagi isklu~i od javniot ìvot licata koi na kakov bilo na~in gi prekr{ile~ovekovite prava. Se veruva{e deka samo srpskiot element e nositel na tota-litarniot karakter na komunisti~kiot reìm vo porane{na Jugoslavija. Ipokraj faktot {to Hrvatska e ~lenka na Sovetot na Evropa, Rezolucijata 1096na Parlamentarnoto sobranie na Sovetot na Evropa od 1996 godina ({to giobvrzuva mladite demokratii da gi ispravat nepravdite napraveni za vreme natotalitarnite reìmi i da izre~at zakonski sankcii protiv licata koiu~estvuvale vo kr{eweto na ~ovekovite prava), nema{e nikakov efekt vo Hr-vatska. Od padot na komunisti~kiot reìm dosega, ne e sproveden nitu eden ra-cionalen proces na lustracija, tuku eden vid „~istka“ vo javnata administra-cija i vo sudskiot sistem. Vakvata „prikriena“ lustracija ne be{e sprovedena

58


so jasni kriteriumi. Namesto da se otstranat onie {to imale aktivna uloga voslu~aite na kr{ewe na ~ovekovite prava ili vo represivniot aparat, toga{-nite vlasti gi otstranija onie za koi smetaa deka se „nacionalno nesoodvetni“ili na nekoj drug na~in neprifatlivi za noviot avtoritaren reìm.

Sudski sistem: „Reformite“ vo periodot 1990-1999 godina vo hrvatskiot suds-ki sistem podobro bi moèle da se kvalificiraat kako nedostig od reformi,ili kako antireformi. Vsu{nost, samoto otsustvo na ostvarliva i transpa-rentna srednoro~na i dolgoro~na strategija za razvoj pretstavuva{e jasnapoliti~ka poraka za sudskite rangovi. Ottuka, barem do 1997 godina, se slu~u-va{e intenziven odliv na sudii vo drugi granki na sudskata profesija (vonajgolem del vo profesiite advokati i javni notari). Za da bide ovaa tendenci-ja u{te polo{a, pove}eto od sudiite {to si zaminaa bea me|u najkvalifikuva-nite i najiskusnite sudii. Se razbira, kompetentnite sudii so visoka reputa-cija gi imaa najdobrite mo`nosti za alternativna kariera, i mnogumina od nivsmetaa deka nivniot tekoven privremen status i nesigurnata idnina na nivnotorabotno mesto ({to vo nekoi sudovi trae{e sedum i pove}e godini), se premnoguponiùva~ki za da ostanat tie na rabota.

Vo periodot od po~etokot na 1991 godina do po~etokot na 1994 godina, sudstvo-to o~igledno se nao|a{e vo neformalno pravno i ustavno ~istili{te. Iako soUstavot dobro za{titeni, sigurni, nezavisni i avtonomni, so doìvoten man-dat (ili barem so mandat „do penzionirawe“), sudiite verojatno bea najmalkuza{titen i najranliv vid vo profesionalniot univerzum vo ovoj period. Vo te-kot na ovie godini ne be{e primeneta re~isi nitu edna garancija, a sudiite beastaveni vo pozicija na „postojana privremenost“. Ustavot propi{uva{e dekateloto nare~eno „Dràven sudski sovet“ treba da imenuva, disciplinira i daotstranuva od slu`ba sudii. A sepak, takvo telo ne postoe{e sè do 1994 godina– a nema{e nitu precizni propisi za negoviot sostav. Ustavot nalaga{e doì-voten mandat. A sepak, se smeta{e deka takov mandat treba da im bide dadensamo na sudiite imenuvani od strana na Dràvniot sudski sovet. Prethodnotozakonodavstvo be{e ukinato – a sepak, sè u{te ima{e okolu iljada aktivnisudii koi, spored prethodnite propisi, bea imenuvani so mandat od osum godi-ni. Vo eden vakov vakuum (koj{to, po sè izgleda, ne be{e celosno slu~aen),praktikata reagira{e na najrazli~ni na~ini. Na primer, sudiite i natamu beaimenuvani i razre{uvani od slu`ba od strana na hrvatskiot Sabor(Parlament). Za okolu pet godini, iste~e mandatot na zna~itelen del odsudiite; nekoi sudii ednostavno prodolìja da gi vr{at svoite funkcii; nekoiod niv primija formalni dekreti za istek na nivniot mandat i za posledovate-len prekin na nivnata slu`ba; a nekoi ednostavno bea izvesteni deka mora da janapu{tat rabotata poradi „novata situacija“.

Samoto sudstvo reagira{e kako {to moè{e da se o~ekuva – mnogu sudii zapo~-naa da ja napu{taat profesijata. Po~etokot na 1990-te godini be{e period nanajgolemiot egzodus na sudiite. Spored fragmentarnoto istraùvawe naHrvatskiot praven centar (HPC), za samo dve godini (1990 i 1991), okolu 200sudii (edna {estina do edna pettina od site sudii) go napu{tija sudstvoto.Ovaa brojka ne e kone~na, bidej}i be{e dobiena vrz osnova na analizata naobjavenite imenuvawa vo Narodne novine (Slu`ben vesnik) – i, spored nekoiizjavi, ima{e i razre{uvawa {to kako po ~udo go izbegnaa vnimanieto na ofi-cijalniot izdava~ na pravnite vesti i informacii. Spored privremenite re-

59



zultati od sè u{te nezavr{enoto istraùvawe na HPC, vo periodot 1990-1996godina, ima{e nad 2.200 razre{uvawa i imenuvawa na sudii i dràvni pravo-braniteli evidentirani vo Slu`ben vesnik – a ovaa brojka e sè u{te poniskaod realnata, bidej}i vo nekoi periodi razre{uvawata o~igledno ne bea prija-vuvani vo Slu`ben vesnik. Osven toa, nema{e sistematsko izvestuvawe za oniesudii koi bea razre{eni poradi samiot fakt deka ne bile povtorno imenuvanivo tekot na prvoto imenuvawe od strana na Dràvniot sudski sovet. Od eviden-tiranite razre{uvawa, vo 361 slu~aj sudiite bea otstraneti od slu`bata bezkakvo bilo objasnuvawe.

Branitelite na ovie vladini intervencii na poleto na sudstvoto vo osnova sepovikuvaa na dva argumenta so namera da se legitimizira brutalnosta na in-tervencijata. Od edna strana, se tvrde{e deka „starite“ sudii se naslednici naporane{niot komunisti~ki reìm, i deka mnogumina od niv bile kompro-mitirani so nivnoto u~estvo vo politi~kite procesi na socijalisti~kata era.Od druga strana, se tvrde{e deka vo minatoto sudiite bile angaìrani dispro-porcionalno od redovite na srpskoto naselenie, kako politi~ka elita na pora-ne{na Jugoslavija, i deka (osobeno vo uslovite na vojnata so Srbija) treba dabidat zameneti so „lojalni“ hrvatski kadri.

Obata argumenta imaa odredena teìna – me|utoa, po na{e mislewe, bea pre-mnogu naglasuvani, pa ottuka i pogre{ni. Duri i da bea vistiniti, moèbisepak }e be{e diskutabilno dali tie bi moèle celosno da gi legitimiziraatprezemenite aktivnosti. Me|utoa, treba da se naglasi, na smetka na prviotargument, deka sudstvoto vo porane{niot komunisti~ki reìm be{e vo celinavo golema mera neutralno, iako izolirano i marginalizirano. Vsu{nost, soogled na faktot deka sistemite na op{testveno regulirawe na „bitnite pra{a-wa“ bea na drugo mesto (vo politi~kite komiteti i vo elitata na komunisti~-kata partija), sudstvoto ednostavno ne be{e dovolno interesno za da bide celna politi~ki manipulacii. Prirodno, ima{e nekoi sudii i nekoi slu~ai (pr-venstveno vo krivi~nite postapki) {to moraa da gi izvr{uvaat nalozite na dr-àvnata politika. No, ima{e i vremiwa koga duri i sudiite ne bea poslu{nicina komunisti~kata politika. Na primer, nekolku sudii od visok rang se pridr-ùvaa do striktnite kodeksi na sudsko odnesuvawe vo tekot na 1970-te godini;koga tvrdokornite komunisti go napadnaa liberalnoto i nacionalnoto dvi-èwe „Hrvatska prolet“ vo 1971 godina, tie odbija da gi osudat obvinetite vopoliti~kite procesi i gi otfrlija obvinuvawata – sè dodeka tie samite ne janapu{tija slu`bata ili ne bea otstraneti od slu`ba. Taka {to, brojot na „kom-promitirani“ i na „pro-komunisti~ki“ sudii be{e mal, dodeka najgolemiot delod niv nema{e nikakvi hipoteki od minatoto – osven samiot fakt deka tie beaimenuvani „vo drugo vreme“.

Vtoriot argument koj pokaùva na etni~kiot sostav na hrvatskite sudovi, sampo sebe e diskriminatorski i mora da se otfrli. Dokolku hipoteti~ki serioz-no go sfatime, treba da se naglasi deka na po~etokot od 1990-te godini moèbii ima{e malku pregolema zastapenost na sudiite od malcinskite etni~ki grupivo Hrvatska. No, duri i ako ne gi zememe predvid argumentite vo polza napolitikata na pozitivna diskriminacija, samata reakcija be{e tolku radikal-na {to, vo periodot od 1990 do 1999 godina, situacijata be{e sosema smeneta dotoj stepen {to duri bi moèlo da se govori i za „etni~ko ~istewe“ na sudskite

60


rangovi. Spored (neobjavenite i navodno doverlivi) statisti~kite podatoci naMinisterstvoto za pravda od maj 1999 godina, vo Hrvatska (vklu~uvaj}i ja ime|unarodno za{titenata oblast na Isto~na Slavonija so kontrolirani garan-cii za proporcionalno etni~ko u~estvo) 93,6% od hrvatskite sudii bea etni~-ki Hrvati, 3,1% bea etni~ki Srbi, a 3,3% pripa|aa na „drugi etni~ki grupi“.

Javna administracija: Ne postojat statisti~ki podatoci za otstranuvawata odslu`ba na poziciite vo javnata administracija.

Mediumi: Vo nekoi naodi se zaklu~uva deka od 400 do 600 novinari bea „otstra-neti“ vo periodot od 1990 do 1992 godina, me|utoa, za ova pra{awe ne postojatnikakvi oficijalni podatoci.

Javni diskusii ili odluka vo vrska so sproveduvaweto: Nema.


Pova`ni javni debati vo vrska so minatoto: Prakti~no nema{e nikakvi jav-ni debati vo vrska so minatoto. I pokraj faktot {to pristapuvaweto konEvropskata unija i vospostavuvaweto na vladeeweto na pravoto bea naglasu-vani kako glavni celi na hrvatskata politika, soo~uvawata so posledicite odprethodnite avtoritarni reìmi ostanaa izolirani slu~ai.

Glavni temi i inicijatori na javnite debati vo vrska so minatoto: Najgo-lemiot del javni debati vo vrska so minatoto se koncentriraa vrz relacijatame|u usta{ite i partizanite, kako i vrz zlostorstvata izvr{eni od strana napartizanite vo Vtorata svetska vojna. Vakvite diskusii gi iniciraa glavnorazli~nite organizacii na veteranite, kako i radikalnite desni~arskipartii.

Glavni pri~ini za nedostatocite: Osven nastanite od vojnata vo RepublikaHrvatska vo periodot od 1990 do 1995 godina, klu~en faktor be{e faktot dekamnogu politi~ki akteri i visoki slu`benici od partijata na vlast bea pripad-nici na prethodniot reìm. Re{ava~kata linija na podelba vo odnos na ko-munisti~kiot reìm be{e obeleàna so pra{aweto vo vrska so podgotvenostada se u~estvuva vo populisti~kiot sistem koj na vlast be{e vo periodot me|u1990 i 2000 godina.

Institucii, organizacii, partii koi iskaàa nezainteresiranost za, pa

duri i gi spre~uvaa, debatite vo op{tata javnost vo vrska so minatoto:glavno Hrvatskata demokratska zaednica.

Anketi na javnoto mislewe sprovedeni na ovaa tema: Nema.

Direktni ili indirektni efekti na javnite debati za minatoto vrz zako-

nodavstvoto i vrz instituciite: Nema.

61



Nacionalen izve{taj: Republika MakedonijaPodgotven od Goce Adam~eski

1


Nema.

2. Otfrleni predlozi za zakoni za lustracija

Nema.


Nema.

4. Sprovedeni merki

Nema.

4. Vklu~uvawe na nevladinite organizacii i na `rtvite na porane{niot reìm

Nema.

6. Javni debati za zakon za lustracija

Nema{e pova`ni javni debati vo vrska so zakonodavstvoto za lustracija.Nekolku javni debati se zanimavaa so pra{awa svrzani so lustracijata. Naprimer, edna debata be{e pokrenata koga rehabilitacijata na disidentitebe{e moèn predmet na zakonsko regulirawe, me|utoa, ne be{e postignat nekojpozna~itelen rezultat. Nevladinite organizacii poddràa nekolku debati vovrska so porane{nite disidenti vo Makedonija, fokusiraj}i se na nivniotpraven status i zakonodavstvoto za restitucijata, me|u drugite pra{awa.(Detalite, no samo na makedonski jazik, se dostapni na veb stranicata na „Evro-Balkan“, poglednete http://www.euba.org.mk/disinmk.htm i http://www.euba.org.mk/Mircev.htm.)

62

Nacionalen izve{taj: Republika Makedonija

1 Koordinator na proektot, Fondacija Institut otvoreno op{testvo – Makedonija; g. Adam~eski upatuvablagodarnost za pou~nite diskusii okolu temite vo ovoj tekst, osobeno do prof. Biljana Vankovska(Filozofski fakultet, Univerzitet vo Skopje), prof. Dimitar Mir~ev (Fakultet za op{testveni nauki,Skopje), g. Iso Rusi (glaven urednik, „Lobi“, Skopje), prof. Kadri Haxihamza (Medicinsko srednou~ili{te, Skopje), g. @arko Haxi-Zafirov (praven sorabotnik, Amerikanska advokatska asocijacija –Pravna inicijativa za Sredna i Isto~na Evropa i za Evroazija, ABA-CEELI, Skopje) i do g. Agim Jonuz(portparol na Vladata na Republika Makedonija, Skopje).


Zakonodavstvo:

Zakonot za pristap do dosiejata na tajnata slu`ba be{e donesen vo 2000 godina.Negoviot oficijalen naziv e „Zakon za postapuvawe so li~nite dosieja naSlu`bata za dràvna bezbednost“. Zakonot be{e objaven vo „Slu`ben vesnik naRepublika Makedonija“ br. 52, na 5 juli 2000 godina. Toj be{e predloèn odstrana na toga{niot minister za vnatre{ni raboti, g-|a Dosta Dimovska, votoa vreme eden od vode~kite politi~ari na nacionalnata konzervativna par-tija VMRO-DPMNE (Vnatre{na makedonska revolucionerna organizacija –Demokratska partija za makedonsko nacionalno edinstvo). So donesuvaweto naovoj zakon, 15 iljadi dosieja im bea staveni na raspolagawe na licata koi pret-hodno bile nabquduvani i progonuvani od strana na dràvnite bezbednosnislu`bi.

Zakonot be{e mo{ne neobi~en vo sporedba so sli~nite zakoni vo drugite zem-ji od Sredna i Isto~na Evropa, bidej}i kako period na svojata primena goutvrdi periodot od 1945 godina do datata na koja{to stapi vo sila (vo juli 2000godina). Glavnata pri~ina za vakviot priod be{e stavot deka, po osamos-tojuvaweto na Republika Makedonija (septemvri 1991 godina) tajnite slu`bivsu{nost i ne prestanale da gi nabquduvaat licata {to bile nabquduvani i vovremeto na prethodniot reìm. Me|utoa, mora da se dodade oti podocna stanajasno deka intenzivnoto odrùvawe na dosiejata traelo sè do sredinata na 1980-te godini.

Zakonot ja regulira{e i postapkata na dobivawe informacii za, ili pristapdo, li~nite dosieja {to gi vodela porane{nata Slu`ba za dràvna bezbednost(Uprava za bezbednost i kontrarazuznavawe pri Ministerstvoto za vnatre{niraboti) i postapkata za natamo{no ~uvawe, upotreba i raspolagawe so dosie-jata. Ottuka, Zakonot definira{e nekolku klu~ni poimi kako li~no dosie,lica koi imaat pristap, tela i komisii koi natamu se zanimavaat so dosiejata.Pove}eto specifi~ni osobenosti na Zakonot bea vklu~eni vo poglavjata II, IIIi IV koi{to opfa}aat 70 procenti od odredbite na Zakonot.

Poglavjeto II se zanimava{e so postapkata za pristap do li~nite dosieja. Glav-nata karakteristika na ovaa postapka be{e svrzana so baraweto za pristap.Be{e utvrden rok, pri {to se dade mo`nost za pokrenuvawe barawa za pristapvo rok od edna godina po vleguvaweto vo sila na Zakonot; ova zna~e{e dekabarawe moè{e da se podnese do sredinata na juli 2001 godina. Baraweto mora-{e da se dostavi do Ministerstvoto za vnatre{ni raboti (klu~nata institu-cija vo sproveduvaweto na postapkata), koe potoa bi mu go obezbedilo dosietona baratelot. Se pokaà deka samata postapka e mnogu birokratska i deka ovoz-moùva silna za{tita za slu`benicite na Ministerstvoto za vnatre{ni rabo-ti. Na primer, informaciite vo dosiejata za slu`benicite koi prethodno ra-botele na niv, kako i za licata koi prethodno dostavuvale informacii doSlu`bata za dràvna bezbednost, mora{e da se napravat ne~itlivi (~len 11).Maksimalno birokratskiot priod be{e o~igleden i kaj vospostavuvawetodopolnitelna postapka, dokolku baratelite bi bile zainteresirani za imiwa-ta na slu`benicite i na informatorite involvirani vo nivniot slu~aj. Ori-

63



ginalnite dosieja ne bea dostapni za uvid, samo nivnite kopii. Be{e zabranetoi da se fotografira, da se o{tetuva ili da se otstranuva li~noto dosie.

Poglavjeto III gi regulira{e kontrolata na postapkata i upotrebata na li~-nite dosieja. Za taa cel be{e formirana sobraniska komisija. Taa se sostoe-{e od pratenici, kako i od pretstavnici od drugi institucii.Ministerstvoto za vnatre{ni raboti postojano ja informira{e komisijataokolu pristapot do dosiejata. Po istekot na va`nosta na Zakonot,Ministerstvoto podgotvi izve{taj za sproveduvaweto na Zakonot, koj potoabe{e dostaven do Parlamentot.

Poglavjeto IV ja regulira{e postapkata za ~uvawe, upotreba i za raspolagaweso li~nite dosieja. Be{e utvrdeno deka dosieto mora da bide preneseno voArhivot dokolku vladinata komisija zaklu~i deka istoto e od nau~na, isto-riska ili od kulturna priroda. Ovoj proces mora{e da se realizira vo rok od{est meseci po istekot na va`nosta na Zakonot. Otkako dosieto }e se prene-se{e vo Arhivot, istoto pove}e ne se smeta{e za slu`bena tajna. Dosiejata bezistorisko, nau~no ili kulturno nasledstvo bea uni{teni vo rok od {est mesecipo istekot na va`nosta na Zakonot.

Sproveduvawe:

Zakonot za pristap do dosiejata na tajnata slu`ba se primenuva{e od juli 2000godina do juli 2001 godina. Ministerstvoto za vnatre{ni raboti na javnostanikoga{ ne i ja prezentira{e to~nata brojka na dosieja do koi bilopristapeno. Pokraj toa, izve{tajot {to Ministerstvoto za vnatre{ni rabotigo podgotvi za Parlamentot nikoga{ ne be{e prezentiran javno. Imaj}i gopredvid faktot deka Zakonot se sproveduva{e vo period koga Republika Ma-kedonija se nao|a{e vo najgolemata bezbednosna kriza od nejzinoto osamosto-juvawe, moè{e da se o~ekuva deka interesot na javnosta za ova pra{awe vo toavreme }e bide mo{ne mal. Zakonot privle~e samo izvesen interes od strana namediumite vo prvite tri meseci od negovata primena, {to ~estopati sepovrzuva{e so lokalnite izbori koi se odràa vo septemvri 2000 godina. Voovoj kontekst, bea pokrenati nekolku inicijativi so cel odredeni kandidati zapoliti~ki pozicii da se identifikuvaat kako sorabotnici ili kakoinformatori na tajnata slu`ba.


Rasprava za natamo{nite merki:

Nabrgu po donesuvaweto na Zakonot za pristap do dosiejata na tajnata slu`ba,vo Vladata be{e pokrenata diskusija vo vrska so natamo{nite merki. Ovojpatraspravata se fokusira{e na pra{aweto dali bi trebalo da se donese zakon{to bi gi obvrzal idnite ministri, visoki dràvni slu`benici i pratenici-te da dadat izjava za toa dali bile sorabotnici ili informatori na Slu`bataza dràvna bezbednost. Me|utoa, ova pra{awe ostana samo tema za diskusija;nikoga{ ne be{e pokrenata oficijalna inicijativa za soodvetno zakonodavst-vo. Pri~inata be{e o~igledniot propaganden karakter na diskusijata koja{toprethodno be{e inicirana. I povtorno, ova be{e povrzano so lokalniteizbori od septemvri 2000 godina. Poddrùva~ite na ovaa ideja (glavno VMRO-

64


DPMNE i nekoi blok-partii {to pretstavuvaa delovi od albanskata zaednica)sakaa da si go podobrat predizborniot rejting so toa {to }e se fokusiraat vrzsocijalisti~kiot period. Vo ovoj kontekst, vo periodot me|u juli i septemvri2000 godina, Makedonskata informativna agencija (MIA) objavi serija napisi.

Zakonot za amnestija:

Iako toa ne e svrzano so socijalisti~kiot period ili so nastanite od 1990-tegodini, vo kontekstot na ovoj izve{taj sepak e bitno da se spomne i da se objas-ni Zakonot za amnestija od mart 2002 godina. Zakonot be{e objaven vo „Slu`-ben vesnik na Republika Makedonija“ br. 18/2002, od 8 mart 2002 godina. Zako-not za amnestija be{e prviot praven rezultat od Ramkovniot dogovor od Ohrid(13 avgust 2001 godina) {to mu stavi kraj na voeniot konflikt vo zemjata od2001 godina. Ovoj zakon donese amnestija od natamo{ni istra`ni i zakonskipostapki, i gi poni{ti zatvorskite kazni za site lica (dràvjani na RepublikaMakedonija, lica so legalen prestoj vo zemjata, kako i lica so semejstvo ili soimot vo zemjata) za koi bilo utvrdeno deka podgotvuvale ili izvr{ile krivi~-ni dela svrzani so konfliktot vo 2001 godina, najdocna do 26 septemvri 2001godina. Kako rezultat od ovoj zakon, za licata vklu~eni vo konfliktot od 2001godina bea vovedeni ~etiri glavni pravni konsekvenci:

1. Site lica za koi postoe{e somnevawe deka podgotvuvale ili deka izvr{ilekrivi~ni dela do 26 septemvri 2001 godina, bea oslobodeni od natamo{nizakonski postapki;

2. Bea stopirani site ve}e zapo~nati krivi~ni postapki za site lica za koipostoe{e somnevawe deka podgotvuvale ili izvr{ile krivi~ni dela do 26septemvri 2001 godina;

3. Od sluèwe natamo{ni zatvorski kazni bea oslobodeni site lica za koipostoe{e somnevawe deka podgotvuvale ili deka izvr{ile krivi~ni dela voperiodot do 26 septemvri 2001 godina;

4. Bea izbri{ani presudite i zakonskite konsekvenci za site lica za koi pos-toe{e somnevawe deka podgotvuvale ili deka izvr{ile krivi~ni dela voperiodot do 26 septemvri 2001 godina.

Otkako Zakonot stapi vo sila, oslobodeni bea vkupno 270 lica {to prethodnobea li{eni od sloboda i bea vo is~ekuvawe na zakonskata procedura. Zakonotvaè{e za onie lica koi go bea predale oru`jeto do 26 septemvri 2001 godina,{to be{e posledniot den od operacijata na sobirawe na oru`jeto.

Ovoj zakon be{e eden od glavnite preduslovi za sproveduvawe na odredbite odRamkovniot dogovor od Ohrid, obezbeduvaj}i mo`nost za mnogumina Albancida se reintegriraat vo socijalniot i politi~kiot ìvot na zemjata.

Generalno pozdraven i poddràn od Albancite i od me|unarodnata zaednica,ovoj zakon be{e samo delumno poddràn od strana na etni~kite Makedonci.Mnogumina od niv smetaa deka toj pretstavuva opravduvawe za aktivnostite naUÇK („Osloboditelna narodna armija“) za vreme na konfliktot. Duri i direkt-niot prenos na sobraniskata sednica vo vrska so donesuvaweto na zakonot be{eskraten poradi stravot deka bi moèl da dovede do nemiri od strana na etni~-kite Makedonci.

65



Sepak, Zakonot obezbedi osnova za mirniot razvoj na makedonskoto op{testvo.Po negovoto donesuvawe, makedonskata policija moè{e mirno da vleze vosite regioni koi{to do toj moment ne bea pod nejzina kontrola. Nastanite vonarednite godini pokaàa deka ovoj unikaten zakonski akt vo ovoj del odEvropa bi moèl da se smeta za mo{ne uspe{no sproveden i kako zakon koj imsluì na celite za koi{to i bil podgotven.


Pova`ni javni debati vo vrska so minatoto: Ima{e mnogu malku debati vovrska so minatoto; nitu edna od niv ne be{e pogolema debata, a se zanimavaasamo so ograni~en broj pra{awa i toa samo so delumno razgleduvawe.

Glavni pri~ini: Imaj}i go predvid faktot deka „evroatlantskata orientacija“i vospostavuvaweto na vladeeweto na pravoto bea naglasuvani kako glavni celina makedonskata politika, soo~uvaweto so posledicite od minatite avtoritar-ni reìmi se smeta{e pomalku va`no. Osven toa, periodot po 1945 godina gene-ralno se ocenuva kako period na formirawe i na zajaknuvawe na makedonskatadràva, pa ottuka na nego se gleda mo{ne pozitivno. Negoviot avtoritarenkarakter ~estopati se omalovaùva. Najposle, golem del od klu~nite poli-ti~ki akteri i visoki funkcioneri vo partiite na vlast i samite imale istak-nati ulogi vo porane{niot reìm.

Institucii, organizacii, partii koi demonstriraa nezainteresiranost za

debatite vo op{tata javnost vo vrska so minatoto, pa duri i gi spre~uvaa

istite: Glavno Socijaldemokratskiot sojuz (vo odredena smisla naslednik naKomunisti~kata partija na Makedonija), no i nekoi visoki funkcioneri naVMRO-DPMNE i nekoi blok-partii koi pretstavuvaat delovi od albanskatazaednica.

Glavni temi i kontroverzi na debatite za minatoto: a) Postapkite protiv(glavno prozapadno orientiranite) lica koi promovirale pogolema avtono-mija za Makedonija i pogolem stepen na nezavisnost od centralnata vlast voBelgrad; b) obidite od strana na pretstavnicite na albanskata zaednica vo Ma-kedonija da promoviraat pogolema avtonomija za Albancite; v) aktivnostite naliberalnite disidenti i postapkite protiv niv.

Glavni inicijatori na diskusiite: Nevladinite organizacii.

Anketi na javnoto mislewe sprovedeni na ovaa tema: Nema.

Direktni ili indirektni efekti za zakonodavstvoto i za instituciite od

javnite raspravi vo vrska so minatoto: Nema.

66


Nacionalen izve{taj: Srbija i Crna Gora Podgotven od Aleksandar Re{anovi}*


Vo Republika Srbija be{e donesen zakon za lustracija.

Oficijalen naziv: Zakon o odgovornosti za kr{ewe qudskih prava (Zakon vovrska so odgovornosta za kr{ewe na ~ovekovite prava).

Data na donesuvawe: 30 maj 2003 godina.

Slu`beno objavuvawe vo: „Slu`ben vesnik na Republika Srbija“ br. 58/2003;ispravka vo br. 61/2003.

Prevodot na Zakonot na angliski jazik e dostapen na veb stranicata na proek-tot Razotkrivawe na skrienata istorija: Lustracijata vo zemjite od

Zapaden Balkan (www.lustration.net); poglednetehttp://www.lustration.net/human_rights.pdf

Postapkata i prednosta na mnozinstvoto vo Parlamentot: Itna postapka,111 glasovi za, eden protiv, i 15 vozdràni.

Predloèn od: [est pratenici: Nata{a Mi}i} (porane{en pretsedatel naParlamentot), d-r Dragor Hiber, d-r Milo{ Lu~i}, Qubi{a Ke{i}, [andorMelank i Sima Radulovi}.

Prifaten od: ^lenovite na Demokratskata partija, Gra|anskiot sojuz na Srbi-ja, Socijaldemokratskata unija, Demohristijanskata partija i od nekoi nezavis-ni pratenici.

Otfrlen od: Eden ~len na Socijalisti~kata partija na Srbija.

Glavni odredbi: ~len 1 (predmet na Zakonot), ~len 4 (period na primena na ovojzakon), ~len 5 (op{ti formi na kr{ewe na ~ovekovite prava), ~len 10 (licaodgovorni za slu~aite na kr{ewe na ~ovekovite prava).

Izmeni i dopolnuvawa: Nema.

Period na primena: Site slu~ai na kr{ewe na ~ovekovite prava {to se slu~ilepo 23 mart 1976 godina, datata na koja{to stapi vo sila Me|unarodniot pakt zagra|anski i za politi~ki prava, soglasno so uslovite propi{ani so ovoj zakon(~len 4).

2. Otfrleni predlozi za zakon za lustracija

Nema.

3. Propi{ani proceduri vo zakonot za lustracijaGlavni odredbi vo vrska so procedurite: ~len 11 (u~esnici vo postapkite);

67



∗ Advokat, direktor na Centarot za antivoena akcija (CAA) vo Belgrad. Urednikot se zablagodaruva zapou~nite diskusii za temata na ovoj izve{taj, osobeno do prof. d-r Vesna Raki}-Vodineli} (direktor,Institut za komparativno pravo, Belgrad) i do prof. d-r Bogoqub Milosavqevi} (Fakultet za delovnopravo, Belgrad).

~len 12 (istragi za poedine~nata odgovornost); ~lenovi 14-17 (proverka predimenuvaweto); ~lenovi 18-21 (proverka po imenuvaweto).

Dopolnitelni dekreti za procedurite: Nema.

Lica {to treba da bidat opfateni so sproveduvaweto na Zakonot:Nepoznata e op{tata brojka na zasegnati lica. Vo ~lenot 10 se veli dekapostapkite za lustracija se instituiraat protiv licata koi se nao|aat na, ilise kandidati za, slednive pozicii: 1. Pratenici vo Nacionalnoto ili vo pokrainskite sobranija; 2. Pretsedatel na Republikata; 3. Pretsedatel i ~len na republi~kata Vlada ili na pokrainskite izvr{ni

soveti; 4. Gradona~alnik, i pretsedatel i zamenik-pretsedatel na op{tinata; 5. Pretsedatel i ~len na izvr{niot odbor na sobranieto na edinicata na

lokalna samouprava; 6. Sekretar na Nacionalnoto ili na pokrainskite sobranija; 7. [ef i rakovoden slu`benik na slu`bite na Nacionalnoto ili na

pokrainskoto sobranie; 8. [ef i rakovoden slu`benik na slu`bite vo kabinetot na pretsedatelot na

Republikata; 9. Zamenik ili pomo{nik-minister, funkcioner koj rakovodi so

republi~kite, odnosno so pokrainskite tela i organizacii, i drugirakovoditeli na tela i na organizacii vo republi~kite, odnosno vopokrainskite tela, imenuvani od strana na republi~kata Vlada, odnosnopokrainskiot izvr{en sovet;

10. Sekretar na op{tinskiot i na gradskiot sovet; 11. Na~alnik na okrugot; 12. Pretsedatel i sudija na Ustavniot sud na Srbija (vo natamo{niot tekst:

Ustaven sud), pretsedatel i sudija vo sudovite so op{ta jurisdikcija i vospecijalnite sudovi, ~len na Visokiot sudski sovet, javni obviniteli inivnite zamenici, administrator i sudija vo Sudot za prekr{oci;

13. Direktor i ~len vo upravniot odbor na javni pretprijatija osnovani odstrana na Republikata, pokrainata ili na lokalnata samouprava;

14. Direktor i ~len na upravniot odbor na javnite ustanovi osnovani odstrana na Republikata, pokrainata ili na lokalnata samouprava, i toa: - Pretsedatel i ~len na univerzitetskiot sovet, pretsedatel na univerzi-

tet i dekan na fakultet; - Pretsedatel ili ~len na upravniot odbor ili na drugo relevantno rako-

vodno telo, direktor, zamenik-direktor, glaven urednik, zamenik-glavenurednik i urednik na rubrika vo javni mediumi ili izdava~ka organiza-cija;

- Direktor, pretsedatel i ~len na upravniot odbor na organizacijata zazadolìtelno socijalno osiguruvawe;

15. Guverner i viceguverner na Narodnata banka; 16. Direktor na banka so mnozinski dràven kapital;

68

Nacionalen izve{taj: Srbija i Crna Gora

17. Direktor na dano~nata uprava, zamenik-direktor na dano~nata uprava, po-mo{nik-direktor – glaven inspektor na dano~nata policija, direktor naregionalnata dano~na uprava, na~alnik na regionalnoto oddelenie na da-no~nata policija, direktor na podru`nicata na dano~nata policija;

18. Funkcioner i ovlasteno lice na Bezbednosno-informativnata agencija,odnosno na druga sli~na slu`ba;

19. Direktor i rakovoden slu`benik na zavodskata ustanova za izvr{uvawe nakrivi~nite sankcii;

20. [ef na diplomatska misija vo stranska zemja i vo me|unarodna organiza-cija, odnosno konzul;

21. Na~alnik na General{tabot na armijata, odnosno na~alnik na kontrara-zuznava~kata slu`ba.

Dopolnitelno propi{ani institucii, agencii, parlamentarni tela: Samoedna: Komisijata za istraùvawe na odgovornosta za kr{ewe na ~ovekoviteprava (vo natamo{niot tekst, „Komisijata“). Zakonot utvrduva deka Komisija-ta ima devet ~lena. Trojca ~lenovi se sudii vo Vrhovniot sud na Srbija, trojcase istaknati pravni eksperti, eden e zamenik-javen obvinitel na Republika Sr-bija i dvajca se pratenici vo Nacionalnoto sobranie so zavr{en praven fakul-tet, izbran od razli~ni izborni listi. Pretsedatelot na Nacionalnoto sobra-nie predlaga kandidati za ~lenovi na Komisijata na takov na~in {to minimumpo dvajca kandidati se nominiraat za sekoja pozicija od sekoja prethodno spom-nata grupa. Nacionalnoto sobranie na Republika Srbija gi izbira ~lenovitena Komisijata so tajno glasawe. Posebno glasawe se organizira za listite nakandidati za Vrhovniot sud, istaknati pravni eksperti, zamenici-javni obvi-niteli na Republika Srbija i pratenici vo Nacionalnoto sobranie so zavr{enpraven fakultet (~len 11, 12 i 23).

4. SproveduvaweCelosno sprovedeni merki: Nema. Delumno sprovedeni merki: Na 15 maj 2003 godina, Nacionalnoto sobranie ime-nuva{e 8 od 9 ~lenovi na Komisijata za istraùvawe na odgovornosta za kr{e-we na ~ovekovite prava. Devettiot ~len doprva treba da se imenuva, a Komisi-jata dosega ne zapo~nala so rabota. Nedostatoci vo sproveduvaweto: Dosega ne moè da se zboruva za kakvo bilosproveduvawe na Zakonot. Dosega nema{e vistinska primena na koja bilomerka. Slu`bi zasegnati so sproveduvaweto: Nema. Lica zasegnati so sproveduvaweto: Nema.

4. Vklu~uvawe na nevladinite organizacii i na `rtvite naporane{niot reìm vo podgotvuvaweto na zakonot

Vklu~uvawe na nevladinite organizacii ili na `rtvite na porane{nite

reìmi vo podgotvuvaweto na zakonot: Nema.

Pri~ini za nedostatocite: Zakonot be{e donesen po itna postapka, a Nacio-nalnoto sobranie retko, ako i voop{to gi vklu~uva nevladinite organizaciivo podgotvuvaweto zakoni.

69



6. Javni debati za zakonot

[iroki javni debati pred donesuvaweto na zakonot za lustracija: Nema.

Inicijativi za diskusii: Nekolku nevladini organizacii, nekolku pravni idrugi eksperti i nekolku pretstavnici od mediumite iniciraa diskusii natrkalezni masi i na seminari. Ima{e nekolku, iako ne mnogu, izve{tai vomediumite za ovie diskusii.

7. Zakoni i proceduri za pristap na javnosta do dosiejata natajnite slu`bi

Donesen zakonski akt za pristap na javnosta do dosiejata na tajnite slu`bi:Dekretot za otstranuvawe na oznakata za doverlivost od dosiejata na tajnataslu`ba vo Srbija be{e donesen na 31 maj 2002 godina, me|utoa, vo oktomvri 2003godina istiot be{e proglasen za neustaven. Dekret so ist naziv be{e donesenvo Crna Gora vo septemvri 2002 godina, no toj ne be{e proglasen za neustavenkako {to prethodno be{e slu~ajot vo Srbija. Aktivnosti na nevladinite organizacii vo odnos na pristapot na javnosta

do dosiejata: Vo juni 2003 godina, dve nevladini organizacii – Centarot zaantivoena akcija i Centarot za napredni pravni studii – predloìja model nazakon za otvorawe na dosiejata na tajnata policija. Tekstot e dostapen (nasrpski jazik) na veb stranicata na Centarot za antivoena akcija(www.caa.org.yu). Prethodno, vo fevruari 2002 godina, drug model be{e predlo-èn od strana na Centarot za antivoena akcija i prezentiran na Me|una-rodnata konferencija za otvorawe na tajnite policiski dosieja. Oficijalni reakcii: Ministerstvoto za policija odbi da rasprava po model-zakonot, taka {to istiot nikoga{ ne be{e razgledan od strana na Vladata ilina Parlamentot na Republika Srbija.

8. Predlozi za drugi re{enija

Predlozi za drugi re{enija: Ima{e nekolku, me|utoa, nivniot broj be{e mal. Vo porane{na Sojuzna Republika Jugoslavija, toga{niot pretsedatel VoislavKo{tunica, vo mart 2001 godina ja formira{e Komisijata na vistinata i za po-miruvawe; me|utoa, nekoi od najistaknatite imenuvani ~lenovi imaa serioznizabele{ki vo odnos na celite, nadle`nostite i na ovlastuvawata na ovaa komi-sija, i odbija da u~estvuvaat. Dve i pol godini podocna, Komisijata ednostavnois~ezna bez da prezeme kakva bilo pozna~itelna aktivnost i bez da ostvari ka-kov bilo konkreten rezultat. Konkretno, tokmu nevladinite organizacii bea tie {to baraa poveduvawe kri-vi~ni postapki za voeni zlostorstva i za zlostorstva protiv ~ove{tvoto, kakoi lustracija vo slu~aite na zloupotreba na ~ovekovite prava. Postapuvawe so „zlostorstvata protiv ~ove{tvoto“: Dosega ima{e samoeden sudski slu~aj („Ov~ara“ po koj postapuva{e Specijalniot sud za voenizlostorstva), koj zapo~na vo 2004 godina. Glavni pri~ini za nedostatocite i za neuspesite: Osobeno faktot {to tema-ta na voenite zlostorstva sè u{te e tabu.

70

Nacionalen izve{taj: Srbija i Crna Gora


Pova`ni javni debati vo vrska so minatoto: Ima{e nekolku, no malubrojni,raspravi vo vrska so minatoto.

Glaven period opfaten so ovie javni raspravi: Periodot na reìmot na Milo-{evi}, a osobeno 1990-te godini.

Glavni temi na ovie debati: Odnosite me|u Srbija od edna strana, i Hrvatskai Bosna i Hercegovina od druga strana, ulogata na reìmot na Milo{evi}, aosobeno ulogata na vojskata i na policijata vo vojnite vo Hrvatska i vo Bosnai Hercegovina, pra{aweto na sorabotkata so Ha{kiot tribunal.

Glavni inicijatori na ovie diskusii: Nekolku nevladini organizacii –Centarot za antivoena akcija, Fondot za humanitarno pravo, Belgradskiotcentar za ~ovekovi prava, Centarot za napredni pravni studii, Centarot zacivilno-voeni odnosi, Viktimolo{koto dru{tvo na Srbija.

Segmenti na op{testvoto direktno ili indirektno vklu~eni vo ovie

debati: Glavno ~lenovi na nevladini organizacii, eksperti, pretstavnici namediumite, studenti.

Interesot na javnosta za ovie debati i nivniot efekt vrz javnoto mislewe:Mo{ne mali.

Glavni pri~ini za slabite efekti: Generalno, se pretpo~ita kolektivnataamnezija; mnogumina ne sakaa da poveruvaat vo vistinata, pa duri i da gi slu{-nat faktite, a osobeno ne sakaa da poveruvaat ili da priznaat deka Srbite beadirektno vklu~eni vo voenite zlostorstva.

71



Minatoto i sega{nosta:Posledicite za demokratizacijata

Aktivnosti na seminarot organiziran vo ramkite na ProektotRazotkrivawe na skrienata istorija:


vo Belgrad od 2 do 4 juli 2004 godina

Urednik: Magardi~ Ha~ikjan

vo sorabotka so: Korina Noak - Etopulos

Predgovor

Vo ovaa elektronska kniga pretstaveni se pridonesite i izvadoci od diskusi-ite vo tekot na seminarot Minatoto i sega{nosta: Posledicite za demokra-

tizacijata, {to se odrà vo Belgrad od 2 do 4 juli 2004 godina. Ovoj seminarbe{e del od proektot Razotkrivawe na skrienata istorija: Lustracijata vo

zemjite od Zapaden Balkan, proekt {to go vode{e Centarot za demokratija i

za pomiruvawe vo Jugoisto~na Evropa (CDRSEE) od Solun, a e organiziran vosorabotka so pet partnerski organizacii: Albanskata grupa za ~ovekovi prava

(AHRG) od Tirana, Centarot za interdisciplinarni postdiplomski studii

(CIPS) pri Univerzitetot vo Saraevo, Hrvatskiot helsin{ki komitet za

~ovekovi prava (CHC) od Zagreb, Fondacijata Institut otvoreno op{test-

vo – Makedonija (FIOOM) od Skopje i Centarot za antivoena akcija (CAA)od Belgrad.

Procesot na soo~uvawe so minatoto, posebno otkrivaweto istoriski faktiskrieni vo tajnite arhivi i raskrstuvawe edna{ zasekoga{ so minatoto e~uvstvitelno, sloèno i sporno pra{awe vo site postavtoritarni zemji.Lustracijata i postapkite za lustracija, kako i javnite debati za minatoto, serangiraat me|u najva`nite pra{awa vo periodot na tranzicija. Koja e vrskatame|u javnite debati za minatoto i konsolidacijata na demokratskite struk-turi, institucii i postapki? Koja e vrskata me|u lustracijata i demokratska-ta konsolidacija? Dali se ova silni ili pak slu~ajni vrski? Ova bea glavniteop{ti pra{awa na seminarot vo Belgrad i tie se glavnite temi na ovaa elek-tronska kniga.

Prviot del – Minatoto i sega{nosta: Istoriski iskustva – se odnesuva naiskustvata vo nekoi zemji od Isto~na, Sredna i od Jugoisto~na Evropa (nadvorod ramkite na zemjite od Zapaden Balkan) vo odnos na javnite debati za minato-to i vo odnos na spravuvaweto so pra{aweto za lustracija i nivnite posledicivrz razvojot na soodvetnite op{testva. Natalija Letki dava analiti~ki pre-gled na razvojot na nastanite vo Isto~na i Sredna Evropa, definiraj}i ja lus-

72

Predgovor

tracijata vo ramkite na po{irokiot kontekst na dekomunizacijata, objasnuvaj-}i gi najva`nite temi povrzani so pra{aweto za lustracijata i diskutiraj}i zanajrazli~nite posledici od lustracijata vrz demokratizacijata. Pavel Zacek

zboruva za zakonskite regulativi za lustracija vo porane{na êhoslova~ka i voRepublika ê{ka, kako i praktikite za sproveduvawe i vo Republika ê{ka ivo Slova~ka. Marius Oprea go zema pra{aweto na kontinuitet na reìmot voRomanija, posebno ilustriraj}i go so primer za sudbinata na porane{nata dr-àvna bezbednost vo tekot na tranzicioniot period. Emil Cenkov gi objasnuvazakonskite akti i postapkite za sproveduvawe vo odnos na pra{aweto za lustra-cija vo Bugarija, tretiraj}i gi, isto taka, i praktikite povrzani za sektorot zadràvna bezbednost i pra{aweto za javen pristap do dosiejata na tajnite slu`-bi. Site pridonesi vklu~uvaat analiza na vlijanieto na debatite za minatoto iza pra{aweto za lustracija vrz razvojot na soodvetnite op{testva. Diskusijata

se koncentrira na ova pra{awe, kako i na definicijata za lustracija.

Vtoriot del – Javni debati za minatoto: Iskustvata na zemjite od Zapaden

Balkan – vklu~uva studii na slu~ai za iskustvata so javnite debati za minato-to i za pra{aweto na lustracija vo sekoja zemja od Zapaden Balkan oddelno. Jo-

vica Trkuqa go objasnuva tretmanot na avtoritarnoto minato vo javnite debativo Srbija i pri~inite za dosega{niot neuspeh na obidite za lustracija. Ivo

Goldstajn gi analizira posebnite karakteristiki na istoriskiot revizioni-zam vo Hrvatska koj gi zaseni debatite za minatoto vo tekot na 1990-te i pri~i-nite za porealni priodi po 1999 godina. Jakob Finci ja objasnuva zakonskataosnova i postapkite za procesite na proverka vo odnos na policijata i na suds-kiot sistem vo Bosna i Hercegovina. Iso Rusi gi pokaùva razli~nite aspektina kontinuitet i promena vo ramkite na politi~kata scena vo RepublikaMakedonija, istaknuvaj}i go faktot deka pokraj jasnite li~ni i politi~ki kon-tinuiteti postojat i va`ni, iako sè u{te nedovolni, institucionalni promeni.Ketlin Imholc detalno gi objasnuva politi~kite, zakonskite i socijalnitepriodi vo spravuvaweto so minatoto, a posebno pra{aweto na lustracijata voAlbanija nasproti istorijata na op{tiot politi~ki razvoj. Diskusijata sekoncentrira na nekolku eti~ki aspekti na javnite debati za minatoto,vklu~uvaj}i go nivnoto mo`no katarzi~no vlijanie vrz soodvetnite op{testvai na pri~inite za faktot deka javniot interes vo oddelnite zemji e o~iglednokoncentriran na razli~ni periodi od minatoto.

Tretiot del – Javni debati za minatoto: Efektite vrz demokratskite struk-

turi – glavno se odnesuva na direktnite ili indirektnite efekti od javnitedebati za minatoto, za zakonodavstvoto i za instituciite. Voin Dimitrievi}

gi objasnuva pri~inite za neuspehot na obidite da se vospostavi vistinata iproces za pomiruvawe vo institucionalizirana forma vo Jugoslavija i vo Sr-bija i Crna Gora i se osvrnuva na pra{aweto za toa koj period od minatoto tre-ba, glavno, da se tretira. @arko Puhovski go analizira razvojot na nastanitevo Hrvatska so posebno naglasuvawe na pri~inite za paradoksot deka, od ednastrana, postoi o~igleden napredok vo sferata na va`nite politi~ki iop{testveni elementi, dodeka od druga strana, lustracijata bila izostavenaili odreden vremenski period bila zameneta so etni~ki ili etni~ki baziranidiskvalifikacii. Dino Abazovi}, vo ramkite na politi~kiot i op{testveniotkontekst na Bosna i Hercegovina, gi ispituva procesite za lustracija i diskva-

73

Minatoto i sega{nosta: Posledicite za demokratizacijata

lifikacija, nivnoto vlijanie vrz etni~ki podelenoto op{testvo, i ulogata{to ja igra me|unarodnata zaednica. Biljana Vankovska ja objasnuva specifi~-nata situacija vo porane{nata jugoslovenska Republika Makedonija koja dove-la do relativno mal interes za javni debati za periodot pred 1991 godina i dokoncentrirawe na sega{nata situacija koja e obeleèna so posledicite od na-silniot konflikt od 2001 godina. Ben Andoni diskutira za kontroverznata de-bata vo Albanija, vo proletta 2004 godina, za pra{aweto za otvorawe na dosie-jata na tajnite slu`bi za pisatelite. Diskusijata glavno se fokusira na efek-tite na javnite debati za minatoto i za pra{aweto za lustracija vrz razvojotna politi~kite i op{testvenite nastani.

Sakame da im se zablagodarime, pred sè, na diskutantite i site onie {to dadoasvoj pridones. Na organizacisko i tehni~ko nivo, bi sakale da im se zablagoda-rime, prvo na Aleksandar Re{anovi}, direktor na Centarot za antivoena akci-ja od Belgrad, koj be{e klu~en vo organiziraweto na seminarot vo Belgrad. Imse zablagodaruvame, isto taka, i na koordinatorite na proekti od drugite part-nerski organizacii vo ramkite na proektot: Goce Adam~eski od FIOOM, ElsaBaluri od AHRG, Nejra êngi} od CIPS i Goranka Lali} od CHC, koi navisti-na mnogu pridonesoa za uspe{nata organizacija na seminarot, i posebno im sezablagodaruvame na golemiot broj istaknati eksperti od soodvetnite zemji zanivnoto u~estvo. Blagodarnost i do Marija Panajotara za transkripcijata i zanejzinoto temelno pregleduvawe na finalniot rezultat od aspekt naangliskiot jazik kako maj~in jazik. Dizajnot i tehni~kiot aspekt na publikaci-ite gi podgotvi Beonet, Belgrad. Sakame posebno da mu se zablagodarime naDragoqub Dimitrievi} za negoviot kreativen input. Na kraj, no ne so pomalava`nost, sakame da im se zablagodarime na donatorite na celiot proekt,Evropskata unija i USAID za nivnata nesebi~na poddr{ka.

Ovaa publikacija e podgotvena so poddr{ka od Evropskata unija i USAID i erealizirana od strana na Centarot za demokratija i za pomiruvawe vo Jugois-to~na Evropa (CDRSEE). Sodrìnata na ovaa publikacija pretstavuva odgovor-nost isklu~ivo na avtorite i ne gi odrazuva stavovite na Evropskata unija,USAID ili na CDRSEE.

Urednicite

Solun, dekemvri 2004 godina

74

Predgovor

Prv del Minatoto i sega{nosta: Istoriski iskustva

Posledicite od lustracijata vrz demokratizacijata:Iskustvoto od Isto~na i Sredna EvropaNatalija Letki

Za da se definira pra{aweto od golem interes na ovaa konferencija, dozvole-te mi da ve upatam na Oksfordskiot re~nik na angliskiot jazik koj veli deka„da se lustrira“ zna~i da se pro~isti domot, vo ovoj slu~aj teloto na politiki,na krvnata vina, da izvede odredeni pro~istuva~ki prava. Se razbira, lustraci-jata e samo eden od brojnite na~ini za spravuvawe so iskustvata od minatoto.Eden na~in e da se fokusira na krivi~nite postapki i krivi~nite pra{awa –da se sudat licata koi se vinovni za izma~uvawe i za ubivawe drugi lica.Vtoriot na~in e vra}aweto na imotot – spravuvawe so nepravdite koi se odne-suvaat na imotot. Tretiot na~in e lustracijata – op{toto re{enie za masovnoproveruvawe. Taka, lustracijata, onaka kako {to e definirana od strana na naj-golemiot broj eksperti, podrazbira proceduri za proverka na poedinci koiimaat aspiracii za odredeni javni pozicii.

Lustracijata be{e relativno voobi~aeno iskustvo vo postkomunisti~kite dr-àvi vo Isto~na i Sredna Evropa. Sepak, obemot na lustracijata se razlikuvaod edna do druga zemja. Obi~no, taa se odnesuva na relativno eksponiranitejavni pozicii, a licata koi sakaat da stanat nositeli na ovie pozicii ili dabidat izbrani za niv se predmet na proverka za da se vidi nivnata vklu~enostvo prethodniot reìm (se lustriraat). [to vo ovoj slu~aj zna~i „vklu~enost“?Povtorno, ova se razlikuva od zemja vo zemja. Naj~esto, toa se odnesuva na sora-botkata so komunisti~kata tajna slu`ba.

Tretata vovedna nota za lustracijata e osobeno va`na i ne sekoga{ dovolno senaglasuva. Lustracijata se regulira so zakon, toa e del od pravnata ramka.Lustracijata treba da se predloì, za nea da se diskutira i da se donese od stra-na na zakonodavnoto telo, i istata treba da ja odobri ili da ja korigira Ustav-niot sud. Taa nikoga{ ne smee da stane del od politi~kata ~istka.

Lustracijata e sporno pra{awe i seriozni argumenti za i protiv nea se prezen-tirani. Najubeduva~kiot argument vo korist na lustracijata, spored mene, goobezbedi sociologot Klaus Ofe vo negovata kniga Varieteti na tranzicija-

ta. Iskustvoto od Isto~na Evropa i od Isto~na Germanija (Cambridge: PolityPress 1996): deka zasegnatite lica, nivnite stavovi i nesposobnost, i mreìtena solidarnost {to postojat me|u niv pretstavuvaat zakana za urednotofunkcionirawe na noviot demokratski sistem. Ovoj argument jasno kaùvadeka lustracijata ne e povrzana samo so moralnite i ideolo{kite pra{awa,tuku i so pra{awata za kompetentnost i mreìte na lu|e {to treba da se lust-riraat. U{te edno va`no, a ~estopati potceneto pra{awe e toa deka proveru-vaweto na lu|eto poradi kompromitira~ko minato pred tie da stanat nositelina javni pozicii, moè da bide korisno da se spre~i tie da bidat, na primer,

75


ucenuvani i obvineti za raboti {to gi napravile ili ne gi napravile vo mina-toto, {to moè da rezultira so destabilizacija na politi~kata situacija. Vak-viot pozitiven efekt od lustracijata se pokaà vo Isto~na i Sredna Evropa,osobeno vo slu~ajot na Polska. Se razbira, postojat i drugi fakti koi svedo~atza pozitivnite posledici od lustracijata za procesot na demokratizacija.

Sepak, lustracijata vklu~uva i odreden broj problemati~ni pra{awa. Prvo,dali voop{to e mo`no da se izgradi silna i stabilna demokratija vrz isklu-~uvawe? Vtoroto pra{awe e dali odredeni klu~ni profesii, na primer, armi-jata ili pak pravnite profesii koi bile posebno intenzivno vklu~eni vo pret-hodniot reìm, bi bile osobeno silno pogodeni. Ako lustracijata treba da seprimeni na ovie profesii, te{ko deka nekoj }e ostane. Drug problem, verojat-no u{te pozna~aen od prethodnite dva, e sigurnosta i kompletnosta na dosieja-ta na tajnite slu`bi. I na kraj, lustracijata ~estopati be{e koristena kakopoliti~ki instrument, kako na~in za spravuvawe so oponentite. Kako rezultatna toa, namesto da pridonese vo procesot na demokratizacija, taa moè da gopopre~i preku zajaknuvawe na nedemokratski i manipulativni politi~kire{enija.

Koga stanuva zbor za vtoroto i tretoto od ovie pra{awa, o~igledno e deka nemoè da se dadat ednostavni odgovori. Moè li odredeni profesionalni grupi,posebno onie {to bile seriozno vklu~eni vo prethodniot reìm, celosno da sezamenat? Edinstvenata zemja od Sredna Evropa koja uspea uspe{no da se spraviso ovoj problem be{e Isto~na Germanija, bidej}i moè{e da „uveze“ ekspertiod Zapadna Germanija. Nitu edna druga zemja nema{e sli~ni resursi. Vo sitedrugi zemji, se javija seriozni problemi poradi faktot {to dosiejata na tajniteslu`bi ne bea nitu celosni nitu sigurni, a ponekoga{ i izmanipulirani.

Rabotite se malku poinakvi koga stanuva zbor za prvoto i za ~etvrtoto od pra-{awata {to bea spomenati. Politi~arite, kako i nau~nicite priznavaat dekasekoja moderna demokratija podrazbira odreden stepen na isklu~uvawe.Sekoga{ ima grupi lu|e ~ija politi~ka vklu~enost e, do odredena mera, ogra-ni~ena. Site demokratii imaat, na primer, starosna granica za licata koimoàt da glasaat i onie {to ne moàt da glasaat. Vo mnogu demokratski zemji,pravata na politi~kite zatvorenici se ograni~eni. Ili, da zememe drug primer,vo nekoi zemji liceto treba da bide na odredena vozrast za da bide pretstavnikvo Gorniot dom na Parlamentot. Zna~i, postojat vakov vid ograni~uvawa. Naj-va`noto pra{awe ovde e kako se definiraat granicite na isklu~uvawe/vklu~u-vawe. Treba li na site informatori na porane{nata tajna slu`ba avtomatskida im bidat zabraneti odredeni javni pozicii? Zemaj}i gi predvid predupredu-vawata koi prethodno bea razgledani , mojot odgovor na ova pra{awe bi bil„ne“. Sepak, op{tiot fakt za odreden vid isklu~uvawe preku lustracija ne tre-ba da se smeta za poproblemati~en od drugite vidovi isklu~uvawa {to postojatvo modernite demokratii. A, za toa deka problemot na lustracija se koristi ka-ko politi~ki instrument, ve}e go spomenav soodvetniot na~in za spravuvawe sotoa. Lustracijata mora da bide regulirana so zakon. Zakonot za lustracija trebada bide ustaven akt {to }e gi napravi manipulaciite nevozmo`ni.

Lustracijata moè da podrazbira najrazli~ni pozitivni posledici za demokra-tizacijata. Podolu, jas }e diskutiram za pozitivnoto vlijanie {to dobro regu-

76

Minatoto i sega{nosta: Istoriski iskustva

liranata i sprovedena lustracija moè da go ima vrz pet glavni „areni“ na de-mokratijata (za seopfatna diskusija za sferite na demokratijata poglednete voHuan H. Linc i Alfred Stepan, Problemi na demokratskata tranzicija i

konsolidacija, Baltimore and London: The John Hopkins University Press 1996). Prva-ta arena {to treba da se spomene vo ovoj tekst e javnata administracija, pri-rodna cel na postapkite za lustracija. Kako {to pokaà iskustvoto na zemjiteod Isto~na i od Sredna Evropa vo tekot na prvata polovina od 1990-te, najo~ig-ledniot pozitiven efekt od lustracijata bilo ograni~uvaweto na vlijanietona konformistite i na komunistite vo javnata administracija. (Otvoreno osta-nuva pra{aweto dali ova iskustvo }e bide celosno primenlivo vo zemjite naBalkanot sega ili vo tekot na narednite nekolku godini.) Naglasena e razlika-ta me|u konformistite i komunistite, i ottuka vklu~uvaweto na obete grupiovde, bidej}i ne e nitu poèlno komunistite da imaat pregolemo vlijanie vrznovata birokratija poradi nivnite vrednosti, nitu pak e poèlno konformis-tite da imaat pregolemo vlijanie, poradi nivniot nedostig na vrednosti.Lustracijata treba da ovozmoì procenka na moralnite i profesionalnitestandardi za javnite funkcioneri na vrvot. Taa dràvnata birokratija trebada ja napravi poupotrebliva i pootvorena za sorabotka so novata demokratskavlada. Sproveduvaweto na lustracijata treba da go naglasi zna~eweto na kompe-tentnosta i efikasnosta pred iskustvoto i posebno pred me|u~ove~kite odnosi.Zemeni zaedno, site ovie elementi so sigurnost }e ja zgolemat javnata doverbavo instituciite.

Vtorata sfera e ekonomijata. Iako lustracijata, koja se primenuva samo napoziciite vo javniot sektor, direktno ne vlijae vrz ekonomskata sfera, sepakmoè da ima mo}ni posledici po nea. Brzoto voveduvawe na dobro podgotvenalustracija bi go ograni~ilo pristapot na nomenklaturata do politi~kiot ka-pital i negovata sposobnost ovoj kapital da go transformira vo ekonomski ka-pital. Golem broj primeri od Isto~na i od Sredna Evropa pokaàa deka vakva-ta „transformacija“ e {tetna za noviot finansiski sektor vo nastanuvawe. VoBugarija, na primer, ~lenovite na nomenklaturata ne bea spre~eni da zazematmesta na vrvot vo bankarskiot sektor, {to rezultira{e so negov pad. Lustraci-jata promovira nezavisnost na poziciite na vrvot vo finansiskata sfera,bankarstvoto i vo klu~nite industrii. Dobro sprovedenata lustracija promo-vira kompetentnost pred iskustvo me|u rakovoditelite na vrvot vo javniot sek-tor, so {to tie stanuvaat ponezavisni od razvojot na nastanite vo privatniotsektor, so {to odnosite me|u ovie dva sektora stanuvaat pozdravi. Najo~igled-niot primer e ekonomskiot uspeh na Republika ê{ka koj treba da se povrze,barem delumno, so dobro izvedenata i radikalna lustracija.

Tretata sfera {to treba da se spomene ovde e politi~koto op{testvo. Ovde,lustracijata moè da pomogne vo rasturaweto na silnata ili duri dominantnapozicija na naslednicite na komunisti~kite partii od aspekt na resursite.Iako lustracijata ne se spravuva so pra{awata {to se odnesuvaat na resursitena samite politi~ki partii, ograni~uvaj}i go pristapot na lu|eto od partiitekoi{to gi nasledile resursite, no imaat sramno minato, bi ja napravila kon-kurencijata me|u partiite da bide poramnopravna, i so toa bi pomognala vo po-javata na novi demokratski partii. Kako rezultat, bi promovirala pojava naona {to e osnoven uslov za edna demokratija – pluralisti~ka politika.

77


êtvrtata sfera e povrzana so vladeeweto na pravoto. Kako {to ve}e be{espomenato, postojat odredeni profesii koi bile pod osobeno negativno vlija-nie na komunisti~kite reìmi. Tie bile, kako {to velat lu|eto od Isto~na iod Sredna Evropa, najmnogu „komunizirani“ profesii, a pravnata profesija edefinitivno edna od niv. Polska i Ungarija, na primer, se soo~ija so proble-mot da najdat dovolno sudii za da formiraat tribunal za lustracija.Nevozmo`no be{e da se najdat 10 do 12 sudii koi samite nemale „lustrativno“minato. Demokratskiot politi~ki poredok so sigurnost }e ima pridobivki odpromoviraweto na moralni i profesionalni standardi vo ovaa profesija. Toa,isto taka, bi ovozmoìlo kanalizirawe na politi~kite konflikti vo pravnipostapki, so {to }e se ograni~i primenata na ucenuvaweto i kompromitira~-kite politi~ki instrumenti. Toa bi ja zajaknalo va`nosta na zakonskite pro-pisi vo javniot ìvot. Na kraj, toa bi ovozmoìlo garancija deka lu|eto koirabotat na sozdavaweto na pravnata osnova na novata demokratska dràva ne seistite koi porano rabotele za tajnata slu`ba na antidemokratskiot reìm.

Na kraj, no ne pomalku va`na sfera na modernata demokratija e gra|anskoto

op{testvo. Postapkata za lustracija e eden vid obred za preminuvawe, koj nagra|anite im pokaùva deka sistemot vo koj tie sega ìveat navistina e smenet.Vakvoto ~uvstvo na tranzicija kaj op{tata javnost za vozvrat treba da pri-donese vo zgolemuvaweto na gra|anskata efikasnost, zajaknuvaweto na verbatana gra|anite deka tie moàt da vlijaat vrz politi~kite nastani, deka politi~-kiot sistem i dràvniot aparat reagiraat na nivnite potrebi. Ova }e ja zajaknedoverbata vo javnite institucii i vo novata vlada. Rastot na gra|anskotoop{testvo dopolnitelno e potpomognat so faktot deka kandidatite za visoki-te nepoliti~ki javni pozicii, na primer, vo akademskiot svet ili vo mediumi-te, isto taka, se proveruvaat. Garancijata deka lu|eto koi se visoki rakovodi-teli vo ovie sektori ne gi kompromitiraat svoite dol`nosti i obvrski konjavnosta poradi svoite vrski so komunisti~koto minato, bi pridonelo za kva-litetot, efikasnosta i upotreblivosta na ovie institucii za op{tata javnost.

Da rezimirame, dobro reguliranata i sprovedena lustracija promovira trans-parentnost, kompetentnost, nezavisnost od me|u~ove~kite odnosi i mreì,kako i doverba vo javnite institucii i vo vladeeweto na pravoto. Sepak, odre-deni problemati~ni pra{awa ne treba da bidat ignorirani. Eden od posebnote{kite aspekti na lustracijata, kako {to e spomenato pogore, e kvalitetot naosnovata za procesot na proverka, odnosno kvalitetot na dosiejata vo arhivitena tajnata slu`ba. Vo najmala raka, tolku va`no e i spornoto pra{awe za toakako da se definiraat granicite za isklu~uvawe, {to pretstavuva lustrativnodelo, i za koi pozicii treba da se proveruvaat kandidatite? Sè na sè, lustraci-jata kako re{enie koe{to go ograni~uva negativnoto vlijanie na porane{niotreìm vrz novata demokratija, definitivno, vredi da se promovira, no samo do-kolku istata e prakti~na. Nitu edna sfera od javniot ìvot ne smee celosno dase paralizira so proverkite, kako, na primer, {to }e be{e armijata vo Polska.Lustracijata mora da bide apoliti~ki proces, taa ne smee da bide politi~kiinstrument za borba protiv opozicijata, kako {to se slu~i vo nekoi slu~ai.Taa treba da bide rezultat na eden praven proces, baziran na ustaven akt i dapridonese za pravnata klima i za kvalitetot na novite propisi vo noviotdemokratski sistem.

78


Slu~aite na êhoslova~ka i na Republika ê{kaPavel Zacek

Vo 2003 godina, vo Republika ê{ka bea podgotveni dve interesni oficijalnipublikacii koi frlija svetlina na procesot na otvoraweto na dosiejata na taj-nata slu`ba na êhoslova~ka, i na op{tite postapki na proverka ili na lustra-cija vo Republika ê{ka i vo Republika Slova~ka. Prvata ja objavi Minis-terstvoto za vnatre{ni raboti i vklu~uva{e oficijalen spisok na porane{nidou{nici i agenti na tajnata policija na êhoslova~ka. Toa be{e prviot del odizdanieto vo 14 dela. Publikacijata sodrè{e samo imiwa, datumi na ra|awe,vidovi agenti, registarski broevi, psevdonimi i datumi koga dosiejata bilekompletirani. Vtorata publikacija e od Biroto za dokumentacija i istraga nakrivi~ni dela na komunizmot od Praga. Taa e posofisticirana od prvata publi-kacija i gi vklu~uva site spisoci na dosieja od 1989 godina, kako i materijalitepovrzani so dosiejata koi{to bile uni{teni vo dekemvri 1989 godina. Vo ovaapublikacija moè{e da se najdat ne samo spisocite na agenti, tuku i dosieja zaslu~ai, dosieja za lica, itn. Obete publikacii se mnogu korisni izvori za dis-kusija za pra{aweto koi vidovi postapki za lustracija se soodvetni, a koi ne se.

Pominaa re~isi dve godini od kadifenata revolucija vo êhoslova~ka koga fe-deralniot parlament, vo oktomvri 1991 godina, go donese takanare~eniot zakonza proveruvawe ili za lustracija, prvoto zakonodavstvo podgotveno za da seza{titat visokite dràvni institucii i dràvnata i javnata administracijaod pobornicite na porane{niot komunisti~ki reìm, vklu~uvaj}i gi porane{-nite sekretari na Komunisti~kata partija, dràvnite sekretari, pripadnici-te vo tajnata policija (StB), i del od nejzinite agenti, sorabotnici i mreì.Nedorazbirawata me|u ~e{koto i slova~koto politi~ko liderstvo dovedoa dopodelba na ~ehoslova~kata federacija kon krajot na 1992 godina i posledova-telno na toa do osnovaweto na dve nezavisni zemji nasledni~ki, Republikaê{ka i Republika Slova~ka.

Vo slednite godini bea izbrani razli~ni priodi kon minatoto i kon za{titatana dràvite i na op{testvata od ostatocite na totalitaristi~koto minato. Voperiodot dodeka Vladimir Me~ijar be{e premier, Slova~ka ne go primenuva{ezakonot za proveruvawe ili za lustracija. Ona {to be{e u{te polo{o e {topripadnicite na porane{nata dràvna bezbednost moèa da gi koristat svoitemreì za da sobiraat informacii i da posegnuvaat po nekoi od nivnite starimetodi, vklu~uvaj}i ubistva i kidnapirawa. Vo Republika ê{ka, treba{e dapominat u{te ~etiri godini pred da se donese zakon za otvorawe na dosiejata naStB za javnosta. Zakonot donesen vo 1996 godina, sepak, pretstavuva{e komp-romis koj nude{e samo delumno re{enie na problemot so dosiejata i dokumen-tite na StB. Toj dozvoli javen pristap do dosiejata na tajnata komunisti~ka po-licija i do centralniot oddel i do regionalnite oddeli za kontrarazuznavawe.

Vo mart 2002 godina, ~e{kiot Parlament go donese vtoriot zakon koj go reguli-ra otvoraweto na dosiejata na porane{nata dràvna bezbednost. Toj go pro{i-ri opsegot na dokumenti {to treba da se otvorat od dosiejata na glavnite odde-li na takanare~enoto vnatre{no razuznavawe, kako i drugi delovi od porane{-niot sistem za dràvna bezbednost. Ottoga{, tri ministerstva bea vklu~eni vo

79


otvoraweto na dosiejata na StB: Ministerstvoto za vnatre{ni raboti obezbedu-va pristap do dosiejata na oddelenieto za razuznavawe i kontrarazuznavawe;Ministerstvoto za odbrana gi administrira materijalite za voenoto kontrara-zuznavawe; Ministerstvoto za pravda e odgovorno za pristapot do dosiejata zaobvinenie na takanare~enite mreì na zatvorski agenti i do dosiejata na lica-ta koi bile pod nadzor vo ramkite na ~ehoslova~kite zatvori vo periodot me|u1969 i 1989 godina. Do sega ne e daden pristap do materijalot na op{tiot perso-nal na oddelot za razuznavawe, t.e. do dosiejata na ~ehoslova~kata voena razuz-nava~ka slu`ba, edinstveniot del na razuznava~kiot sistem pred 1989 godina{to ne bil podreden na dràvniot sekretar ili na Ministerstvoto za vna-tre{ni raboti.

Na najgolemiot del ~e{ki dràvjani i stranci dozvoleno im e da pobaraat i dadobijat kopija od dosiejata od odbrani kategorii tajni sorabotnici na dràv-nata bezbednost za periodot od 1948 do 1989 godina. Ova, na primer, se odnesuvana kategoriite ìteli, agenti i dou{nici, no ne i na dosiejata na povereni-cite, na takanare~enite kandidati za agenti, i ne se odnesuva na nekoi drugi ka-tegorii razuznava~ki agenti. Pristap se dozvoluva samo do dosiejata na licatakoi se dràvjani na Republika ê{ka. Zakonot gi obvrzuva ministerstvata zavnatre{ni raboti, za odbrana i za pravda da gi objavat spisocite na sorabotni-ci na StB koi, isto taka, se dostapni i na veb stranicite.

Sepak, objavuvaweto na imiwata na tajnite sorabotnici na StB vo momentov epredmet na diskusija vo mediumite, bidej}i izleguva deka ministerstvata ne giobjavile site imiwa kako {to bilo regulirano so zakonot. Se smeta deka odspisocite nedostigaat desetici iljadi imiwa od krajot na 1949-te i 1950-te go-dini. Od druga strana, ~e{kite sudovi, vo konkretni slu~ai, presudile dekaimiwata na dve lica treba da se otstranat od spisokot po nivnata pravna akci-ja protiv Ministerstvoto za vnatre{ni raboti, vrz osnova na nivnoto tvrdewedeka tie pogre{no bile registrirani kako sorabotnici na StB. Spored zakonot,ministerstvata, me|u drugite raboti, treba{e da gi objavat i spisocite nadosiejata za predmetite koi bile ~uvani od strana na dràvnata bezbednost zarazli~ni institucii, reprezentativni tela, op{testveni grupi, itn. PosebnoInternet slu`bata ima{e objaveno nekompleten spisok.

Zakonot donesen vo 2002 godina ima{e za cel da gi obraboti nedostatocite napostapkite vo odnos na otvoraweto na starite dosieja na slu`benicite vo StB,slu`benicite po predmeti i nivnite pretpostaveni. Koga stanuva zbor za seme-jstvata na pripadnicite na porane{nata tajna policija, informaciite zanivnoto ìveali{te se za{titeni. Vo slu~aj na uni{teni dosieja, specijal-iziranite oddelenija na Ministerstvoto za vnatre{ni raboti i na Minis-terstvoto za odbrana treba da baraat drugi postojni materijali, kako razli~nibele{ki, procenki i izve{tai, koi vo odredena mera, se zamena za nepostojnitedokumenti. Tie, isto taka, se stremat kon identifikacija na licata na koi imbile dadeni {ifrirani imiwa za da imaat istite pravo, kako barateli, da pod-nesat barawe za sopstvenite dosieja.

Na kraj, no ne so pomala va`nost, zakonodavcite reagirale na soodvetnata kri-tika i otvorile del od materijalot na Komunisti~kata partija na êhoslova~ka,koja{to gi kontrolirala i gi nadgleduvala aktivnostite na bezbednosnite sili.Ottuka, tekovnata situacija vo odnos na pristap do dosiejata pokriva, vo najmalaraka teoretski, najgolem del od aktivnostite na dràvnata bezbednost i na

80


drugite tela za razuznavawe i za bezbednost na reìmot na KP, prakti~no odednostaven i edinstven agent na Generalniot sekretarijat na Centralniot ko-mitet na KP. Nekoi delovi ostanuvaat nedostapni, na primer, dosiejata i doku-mentite na posebnoto oddelenie odgovorno za za{titata na partiskite i dràv-nite funkcioneri, kako i dosiejata na porane{nata voena razuznava~ka slu`ba.

Problemot od sistematska priroda se javuva kako rezultat na faktot deka sozakonot ne se vospostavuva specijalna institucija koja }e go prezeme admin-istriraweto na dokumentite na dràvnata bezbednost i procesot na nivnotootvorawe za javnosta, kako {to toa se slu~ilo vo Germanija, Polska, Romanija,Ungarija i Slova~ka. Aktivnostite na soodvetnite ministerstva i na drugitecentralni dràvni izvr{ni tela vo odnos na pra{aweto za javen pristap do do-siejata, sekojdnevno se sudiraat so interesite na tekovnata vlast, koi, pak, nesekoga{ se vo soglasnost so celta za doznavawe informacii za i otkrivawe naminatoto. Ova posebno se odnesuva na delovi od dene{nite tajni slu`bi.Soodvetnite tela, vsu{nost, ne sakaat nikakva kontrola, a nivnite aktivnostivo realnosta ne svedo~at za nekakvi dlaboki interesi za nadminuvawe na tota-litaristi~koto minato ili za razbirawe na celite na predmetnite merki.

Vo Slova~ka, su{tinsko re{enie za ova pra{awe be{e doneseno vo avgust 2002godina, po promenata na politi~kata situacija i po formiraweto na desni-~arski kabinet. Zakonot za javen pristap do dosiejata {to se povrzani so aktiv-nostite na dràvnite bezbednosni sili vo periodot od 1939 do 1989 godina gozgolemi brojot na postkomunisti~ki zemji koi odlu~ija da sozdadat institu-cionalno re{enie za nivnoto totalitaristi~ko minato. Osven otvoraweto napostojnite dosieja za slova~kite oddelenija za dràvna bezbednost na na~in kojbe{e re~isi identi~en na onoj {to se primeni vo Republika ê{ka, zakonot godefinira{e i vremeto na totalitaristi~kiot reìm (1939-1989), so posebnonaglasuvawe na krivi~nite dela izvr{eni vo tekot na nacisti~kiot reìm ireìmot na KP. Za celite na zakonot, definirano bilo deka totalitaristi~-kata dràva funkcionirala kako visok javen slu`benik i kako lice koe is-polnuva ili vodi funkcija vo dràvnite ili partiskite tela i organizacii.

Dopolnitelno na otvoraweto na dosiejata na gonetite lica, zakonot gi opfa}a ipra{awata za kazneni obvinenija za krivi~ni dela protiv mirot, ~ove{tvoto iza voeni zlostorstva. Isto kako i vo Republika ê{ka, zakonot nareduva publi-kacija na imiwata na izbrani kategorii agenti na porane{nata tajna policija.U{te eden zna~aen ~ekor e sozdavaweto na Nacionalniot institut za se}avawe(UPN) koj zapo~na da raboti pri Ministerstvoto za pravda na 1 maj 2003 godina.Osven so administrirawe na dosiejata na StB i ovozmoùvawe javen pristap doniv, Institutot sproveduva i istoriski istraùvawa. Politi~arite i licatakoi bile goneti od strana na porane{niot reìm baraa vakva institucija u{tevo 1989 godina. Samo licata koi nemaat kriminalno dosie i koi nikoga{ ne bile~lenovi na Komunisti~kata partija ili na nekoja nejzina podredena organizaci-ja, moàt da bidat ~lenovi na Administrativniot sovet na UPN.

Vo momentov, procesot za nadminuvawe na totalitaristi~koto minato e podi-nami~en vo Slova~ka, dodeka vo Republika ê{ka se ~ini deka odredeni licabi po~ekale nekoja popogodna politi~ka situacija. Idninata }e ja pokaèotpornosta kon minatoto na ê{ka i na Slova~ka i do koj stepen tie }e bidatpogodeni od promenata na politi~kata situacija, odnosno, od raste~koto pret-po~itawe i vlijanie na komunisti~kite partii.

81


Slu~ajot na Romanija Marius Oprea

Vo Romanija, lustracijata ostana samo son. Vo dekemvri 1989 godina, oddelenie-to za dràvna bezbednost (Sekuritate) ima{e vkupno 15.312 lica, od koi 10.140bea slu`benici. Vo centralnite edinici na Sekuritate rabotea 6.600 lica, a voteritorijalnite edinici i vo edinicite odgovorni za Op{tinata Bukure{t6.059 lica. Tajnite specijalni edinici imaa 2.426 lica, od koi 1.892 beaslu`benici. Komunisti~kata partija ima{e pove}e od 3.800.000 ~lenovi. Nituvo periodot na op{tiot haos na 22 dekemvri 1989 godina, nitu vo tekot na sled-nite denovi i nedeli, ne be{e dopreno pra{aweto za raspa|awe ili za vospos-tavuvawe kontrola vrz strukturite na oddelenieto za dràvna bezbednostpreku normativni akti izdadeni od strana na privremenata vlast. Istoto vaè-{e i za aparatot na Komunisti~kata partija.

Vo kominiketo na Nacionalniot front za spas na zemjata, pro~itano na tele-vizija na 22 dekemvri 1989 godina, samo be{e izjaveno deka celata dràvnavlast e prezemena od strana na Sovetot na Nacionalniot front za spas, nakoj{to mu e podreden Vi{iot voen sovet koj gi koordinira site aktivnosti naarmijata i na edinicite na Ministerstvoto za vnatre{ni raboti. Ovaa formu-lacija be{e dovolno zbunuva~ka za da ja pro{iri bezgrani~nata nesigurnost imar{rutata na toj period. Samo dva dena podocna, Nacionalniot front za spasizjavi deka edinicite na Ministerstvoto za vnatre{ni raboti }e bidat inte-grirani vo Ministerstvoto za nacionalna odbrana, koe pak }e ja prezemeedinstvenata komanda vrz site trupi i borbeni sredstva vo zemjata. Za mnogukratok period, porane{nata dràvna bezbednost be{e anatemizirana, no toane trae{e podolgo od nekolku dena. Od momentot koga porane{nata politi~kapolicija se pretopi vo novite strukturi na vlast pa do denes, nema{e ofici-jalna osuda na nejzinite represivni akcii.

Sekuritate is~ezna, samo od sebe, bez toa is~eznuvawe da bide potvrdeno so za-kon. Istoto se slu~i i so Komunisti~kata partija, a se slu~i od istite pri~ini.Dekretot za raspu{taweto na Komunisti~kata partija na Romanija, potpi{anpod pritisok na demonstraciite na 12 januari 1990 godina, be{e ukinat petdena podocna so odluka na Sovetot na Nacionalniot front za spas. Raspu{ta-weto na KP }e pokrene{e pra{awa za naslednik i za pravno regulirawe na ma-terijalnite resursi na partijata.

Vo obata slu~ai, osven politi~kite razmisluvawa, postoe{e i druga pri~inakoja ima{e svoja uloga vo seto toa; nie moè da ja nare~eme privatizacija naporane{niot reìm. Golem broj slu`benici i agenti na Sekuritate bea reg-rutirani od privremenata vlast re~isi vedna{, i integrirani vo strukturatana novite razuznava~ki slu`bi i vo vladiniot aparat na ministerstvata za vna-tre{ni raboti, pravda, nadvore{ni raboti i za trgovija so stranstvo. Ra-zuznava~kite slu`bi, re~isi vo celina, go prezemaa personalot i logistikatana celi oddelenija od Sekuritate. Nim, navistina, im trebaa golem brojvraboteni; spored Zakonot broj 51 (od 29 juli 1991 godina), ne pomalku od sedumtajni slu`bi treba{e oficijalno da rabotat vo poleto na nacionalnatabezbednost.

Sli~en priod be{e prezemen i vo vladinite strukturi. Vo slednite godini,

82


golem del od porane{nite funkcioneri vo Sekuritate najdoa zasolni{te voorganite na centralnata vlada, vo lokalnite strukturi na vlasta i vo romans-kite agencii vo stranstvo. Postojat brojni primeri za vakviot razvoj na nasta-nite. Vo avgust 1993 godina, Ministerstvoto za nadvore{ni raboti, Minis-terstvoto za trgovija so stranstvo i Ministerstvoto za turizam imenuvaa 17porane{ni visoki funkcioneri na Sekuritate za voeni ata{ea ili ekonomskisovetnici vo stranstvo. U{te 11 bea prefrleni na vode~ki pozicii vo Minis-terstvoto za trgovija so stranstvo, zajaknuvaj}i gi rangovite na porane{nitefunkcioneri na Sekuritate ve}e prisutni vo ovie strukturi. Golem del od „no-vite“ strukturi so toa ostanaa pod dominacija na agentite i mreìte od mina-toto.

Golem broj od visokite slu`benici na Sekuritate koi ne bea „reintegrirani“,na toj na~in vlegoa vo svetot na biznisot. Tie, na nekoj na~in, stanaa elitnasila koja rabote{e sè {to e profitabilno – od bankrotirawe na la`ni pret-prijatija, preceneti dogovori za nabavki i proda`bi, do ogromni operacii zauvoz i izvoz i kontrola na privatizacijata. Spored toa, krizniot period nizkoj{to mina Sekuritate vo tekot na dekemvri 1989 godina be{e navistina kus.

Silnata pozicija na visokite slu`benici na Sekuritate duri ne be{e ni podzakana od povtornoto osnovawe na istoriskite partii vo uslovi na politi~kipluralizam. Konkurencijata me|u ovie partii treba{e da se regulira, do onaamera do koja toa e mo`no, bez nasilna vklu~enost na dràvnite institucii,koi{to nametnaa kontrolira~ki i diskreditira~ki aktivnosti za niv – zada~iza koi personalot na Sekuritate be{e obu~en i saka{e da gi napravi.

Sou~esni{tvoto na novite vlasti so strukturite na porane{nata dràvnabezbednost rezultira{e vo akcii koi{to dokaàa deka vtorite bezuslovno sestavile sebesi vo slu`ba na novata vlast. Vo periodot me|u 1990 i 1992 godina,kampawite na klevetewe stanaa postojana karakteristika na romanskata poli-tika. Tie bea mnogu sli~ni so kampawite organizirani vo minatoto od stranana slu`bata za dezinformacii ~ij{to direktor, vo me|uvreme, stana general izamenik-direktor na „novata“ razuznava~ka slu`ba. Ponekoga{, vakvite napa-di bea na rabot na apsurdnosta. Glavnata cel bea dobro poznati disidenti,glavnite metodi bea iskrivuvawe na vistinata ili ednostavni lagi, prezenti-rani so la`ni „dokazi“. Vo slednite godini, otkako visokite slu`benici naporane{nata Sekuritate moèa uspe{no da se infiltriraat vo partiite, vla-dinite strukturi, razuznava~kite slu`bi, i da gi prezemat vode~kite ulogi voprocesite na privatizacija, vakvite sredstva na politi~kata policija pove}ene bea neophodni.

Sekoj obid za raspar~uvawe na ogromnata mo} na personalot na Sekuritate i nastrukturite preneseni vo novata era dosega be{e neuspe{en. Iako baraniotop{t imunitet za zloupotrebite storeni vo minatoto ne be{e daden, vakvitezloupotrebi ne bea seriozno istraùvani, duri ni vo slu~ai na atentati.Osnovaweto Nacionalen sovet za razgleduvawe na arhivite na Sekuritate,napraveno so cel da se razotkrijat aktivnostite na porane{nata politi~kapolicija, ne dovede do nekoi seriozni rezultati. Novata institucija gi nemaduri ni potrebnite materijali za rabota, bidej}i tajnite slu`bi odbija, podrazli~ni izgovori i so premol~ena soglasnost od pretsedatelot Jon Iliesku,da go po~ituvaat zakonot i da gi predadat arhivite na Sekuritate.

83


Vakvata za{tita na minatoto e samo del od nagradata {to novata dràvnaadministracija im ja dade na porane{nite visoki slu`benici na Sekuritate zauslugite {to tie gi obezbedija vo povtornoto steknuvawe i konsolidirawe navlasta od strana na sega{nite socijaldemokrati koi se naslednici na porane{-nata Komunisti~ka partija. Pod prevezot na op{tiot molk, pottiknuva~ite nadolgite serii kriminalni zloupotrebi na koi vo minatoto be{e podloènromanskiot narod, i natamu bea zadràni vo strukturite na tajnite slu`bi iim be{e dozvoleno da prodolàt so nivnite aktivnosti vo senka na vlasta ilida stanat po~ituvani, ~esni delovni lu|e ili ednakvo po~ituvani i ~esni poli-ti~ari.

Dozvolete mi da go zavr{am svoeto izlagawe so edno li~no iskustvo. Ne mnoguodamna, otkako Romanija be{e primena vo NATO, jas, na po~etokot na eden fud-balski natprevar, vidov deka mojot porane{en inspektor od Sekuritate, koj vomomentov e bankar, i negoviot porane{en vraboten, sè u{te se aktivni vo taj-nite slu`bi. Tie sedea zaedno so Amerikanci, se {eguvaa, grickaa semki od son-~ogled od hartieni }esi~ki na koi pi{uva{e ,,vrvna tajna“ i nosea amerikans-ki „Red Bull“ kap~iwa.

84


Slu~ajot na BugarijaEmil Cenkov

Lustracijata se fokusira na sektorot bezbednost i negovite mreì na agenti idou{nici. Celta vo Bugarija, kako i vo site drugi postkomunisti~ki zemji, e dase ukine kontrolata na KP vrz celiot sektor, a osobeno vrz politi~kata poli-cija, sektorot bezbednost da se ogradi od sovetskite (podocna ruskite) bezbed-nosni slu`bi, da se donese primarno i sekundarno zakonodavstvo so cel da selegitimizira sektorot bezbednost, da se postigne transparentnost i odgovor-nost, i sektorot bezbednost da se integrira vo bezbednosnite sistemi na NATOi na EU.

Prviot akt za lustracija vo Bugarija ima{e odredeni posebni karakteristiki.Toj na visokite slu`benici vo dràvnata bezbednost im zabrani ~lenstvo vopoliti~ka partija. Licata koi u~estvuvaa vo vladite vodeni od KP bearazre{eni od visoko i sredno rangiranite pozicii, mreàta na razuznava~kiagenti na politi~kata policija be{e namalena, politi~ki motiviranatamreà na dou{nici be{e raspu{tena i politi~kite funkcii vo sektorotbezbednost bea eliminirani. Ova bea nekoi od po~etnite ~ekori {to bea preze-meni. Nekoi nabquduva~i ne se sigurni dali zakonskite postapki ne vklu~ijaodreden vid politi~ka ~istka, no bea sprovedeni vo forma na strukturnipromeni.

Logikata na ovie strukturni promeni vo sektorot bezbednost be{e da se izbeg-ne edna institucija da go kontrolira celiot sektor, kako {to be{e slu~aj vominatoto. Politi~kata policija be{e raspu{tena, a glavniot direktor nadràvnata bezbednost razre{en. Glavniot direktor na stranskoto razuznavawevo ramkite na razuznava~kata slu`ba be{e staven pod komanda na Pretsedate-lot. Kontrarazuznavaweto be{e preimenuvano vo Nacionalna slu`ba za za{ti-ta na Ustavot i mu bea dadeni funkcii. Voenoto kontrarazuznavawe, koe{toprethodno be{e vo ramkite na dràvnata bezbednost, sega be{e staveno podnadle`nost na Ministerstvoto za odbrana. Vo ramkite na Ministerstvoto zavnatre{ni raboti be{e osnovana nacionalna slu`ba za borba protiv organizi-raniot kriminal, pokazatel na novite prioriteti na bugarskite bezbednosnislu`bi.

Vo isto vreme se odviva{e proverka i namaluvawe na bezbednosniot personal.Spored oficijalnite podatoci, vo periodot me|u 1989 i 1991 godina, brojot naslu`benici be{e namalen na polovina. Otpu{teni bea lica od najvisokoto iod srednoto rakovodno nivo vo tehni~koto i nau~noto razuznavawe, potoa glav-niot direktor na porane{nata dràvna bezbednost, zaedno so najgolemiot brojslu`benici koi bile vo slu`bata do 5 godini ili pove}e od 20 godini. Vtoriotbran be{e efektuiran vo periodot 1991/1992 godina. Kako rezultat od ovie dvefazi na reducirawe, bea otpu{teni me|u 12.000 i 14.000 lica. Vrz osnova naovie brojki, moè da se kaè deka lustracijata vo ramkite na bezbednosniotsektor be{e delumno uspe{na.

Pra{aweto koe be{e pote{ko i pobolno za re{avawe i koe sè u{te ostanuvanere{eno e pra{aweto za dosiejata na dràvnata bezbednost. Vo 1991 godina,Golemoto nacionalno sobranie odlu~i deka arhivite na dràvnata bezbednost

85


ne treba nitu da izlezat od tajnost nitu pak da se uni{tat. Od 1992 godina, sekojgra|anin ima pravo da pobara, i dokolku ima uslovi, da dobie „sertifikat za~isto minato“ od Ministerstvoto za vnatre{ni raboti. Zloupotrebata na taj-nite informacii be{e zabraneta so amandman na Krivi~niot zakonik vo 1993godina. Ova, isto taka, be{e reakcija na relevantniot razvoj na nastanite odtoj vid, na primer, objavuvaweto na spisokot so imiwata na porane{nite slu`-benici za razuznavawe koi tajno rabotele vo Ministerstvoto za nadvore{niraboti. Ovaa akcija so sigurnost }e be{e nelegitimna, no isprovocira nekoimnogu va`ni mediumski publikacii. Sli~nite kampawi vo tekot na 1990-te go-dini obi~no se fokusiraa na biv{ite agenti na dràvnite bezbednosni slu`bikoi sè u{te rabotea kako javni slu`benici.

Tajnite dosieja od porane{nata dràvna bezbednost se rasprskani po razli~nibezbednosni slu`bi. Ovde, povtorno se vklu~eni razli~ni ministerstva, kakoi Kabinetot na Pretsedatelot: Ministerstvoto za vnatre{ni raboti (so najgo-lem del od kontrarazuznava~kite slu`bi i direktorot na arhivite na dràvna-ta bezbednost), Ministerstvoto za odbrana (so voenata kontrarazuznava~kaslu`ba) i Pretsedatelot komu direktno mu e podredena Nacionalnata razuzna-va~ka slu`ba (organ za bezbednost koj e oddelen od site drugi). Osven toa, pos-tojat dosieja duri i vo kompaniite {to izvezuvaat oru`je, a golem i vaèn delod dosiejata se privatizirani, {to zna~i deka leàt vo nekoi skrieni mesta ise koristat samo za pogorespomenatite kampawi.

U{te eden golem problem be{e predizvikan so uni{tuvaweto na golem broj do-sieja na dràvnata bezbednost. Vkupniot broj na uni{tenite dosieja iznesuva129.917. Vo slu~ajot na 81.820 od uni{tenite dosieja (odnosno, re~isi vo dvetretini od site slu~ai) periodot na konzervacija na dosiejata ne be{e iste~envo vremeto na nivnoto uni{tuvawe ili vo vremeto koga be{e otkrieno deka tienedostigaat. Devet iljadi od niv bea t.n. „rabotni dosieja“, vklu~uvaj}i jacelata dokumentacija na politi~kata policija. Toa be{e pri~inata zo{toeden porane{en minister za vnatre{ni raboti be{e obvinet za uni{tuvawe nadel od ovie arhivi. Pokraj toa, vo 1990-te godini, site podatoci za tajnite sta-novi na dràvnata bezbednost bea uni{teni ili is~eznaa. Ima i golem broj slu-~ai na is~eznati dosieja na dou{nicite ~ii{to imiwa bile za~uvani na kar-ti~kite od registarot – no samo nivnite imiwa i ni{to drugo.

Ova se objektivnite te{kotii so koi treba{e da se spravat bugarskite vlastiso donesuvaweto na zakonite za lustracija. Prviot, zakonot za lustracija od1997 godina, be{e nare~en Zakon za pristap do dokumentite na porane{nata dr-àvna bezbednost i be{e podgotven za da garantira deka na niedno lice koe bi-lo vklu~eno vo aktivnostite na porane{nata dràvna bezbednost nema da mu sedozvoli da bide nositel na javna funkcija. Napraveni bea odredeni isklu~oci,kako na primer, za direktorite na bezbednosnoto razuznavawe, direktorot naarmijata i sorabotnicite koi se vraboteni vo novite bezbednosni slu`bi.Sepak, ne be{e dozvolen nitu eden isklu~ok za u~esnicite vo pretsedatelskiteizbori, za ~lenovite na Parlamentot ili za kandidatite na lokalnite izbori.Osven toa, Zakonot go olesni pristapot do dokumentite za onie lica koi stra-dale od aktivnostite na dràvnata bezbednost i direktorot za razuznavawe naop{tiot kadar vo armijata.

86


Sepak, ovoj zakon be{e revidiran od strana na Ustavniot sud koj go ograni~iopfatot na lustracijata so postavuvawe barawe za neosporni dokazi {to ja do-kaùvaat pripadnosta na liceto vo porane{nata dràvna bezbednost.Amandmanot na Zakonot vo 2001 godina dava pristap i do arhivite na direkto-rot za razuznavawe na op{tiot personal. Drug amandman ovozmoì proverka nanajvisokite izvr{ni pozicii, mesta vo partiskoto liderstvo, sudstvoto, nacio-nalnite mediumi i odredeni pozicii vo nau~nite i obrazovnite institucii.

Po 2001 godina, zakonite za lustracija bea pod nadzor na parlamentarnakomisija, takanare~enata Komisija na Andreev (ime na pratenik). Nejzinitenaodi bea deka od vkupno 1.225 ~lenovi na ~etiri posledovatelni parlamentiod 1989 godina, 129 bile sorabotnici na porane{nite dràvni slu`bi, a toa epribli`no edna desettina. Sepak, na Komisijata na Andreev ne i be{e dozvo-leno, nitu pak ima{e vreme, da gi proveri ambasadorite, istra`nite sudii, su-diite, obvinitelite, direktorite na banki i doveritelite na bankite, i pokrajtoa {to ja iznese svojata namera da go napravi toa.

Vo 2002 godina, be{e donesen nov Zakon za za{tita na klasificirani infor-macii i sè u{te e validen. Zakonot postavi nov sistem za za~uvuvawe klasifi-cirani informacii i mehanizam za otvorawe na dosiejata, sozdavaj}i tri nivoana tajnost i davaj}i mala mo`nost za deklasificirawe na dosiejata na dràv-nata bezbednost. Deklasificiranite informacii mora da se podnesat do Fon-dot na dràvni arhivi edna godina po istekot na periodot na tajnost. Deklasi-ficiranite informacii moàt da se koristat vo soglasnost so Zakonot zapristap do javni informacii. Osnovana be{e i posebna dràvna komisija zabezbednost na informaciite da go nadgleduva i sproveduva Zakonot, a be{evoveden i nov mehanizam so koj se dozvoluva uni{tuvawe na deklasificiranitematerijali.

Postoe{e, i sè u{te postoi, odredena kritika od strana na mediumite i NVO koiizjavuvaat deka novata komisija za bezbednost na informaciite zavisi od izvr{-nata vlast i poradi toa ne e predmet na parlamentarna kontrola. Spored izve{-taite na mediumite, bezbednosnite vlasti sè pove}e i pove}e baraat uni{tuvawena zna~itelen broj dokumenti, a nelegalnoto uni{tuvawe na klasificiranitedokumenti sè u{te predizvikuva nekakvi problemi. Drug kritikuvan aspekt efaktot deka ne postoi àlbena postapka za odlukite na komisijata.

Postapkite povrzani so pristapot na Bugarija vo NATO vklu~uvaat, isto taka,odredeni elementi na lustracija. Voenite oficeri i politi~arite mora da do-bijat sertifikat, za da dobijat pristap do klasificiranite informacii naNATO; ovoj sertifikat go izdava dràvnata komisija. Kandidatite mora da bi-dat provereni od strana na bugarskite bezbednosni slu`bi, koi treba da doka-àt deka predmetnoto lice ne rabotelo za komunisti~kata dràvna bezbednost.Celata postapka na proveruvawe soodvetstvuva so standardite na NATO. Do-sega, ima{e tri slu~ai na mo`ni ambasadori vo zemjite na NATO koi ne uspea-ja da dobijat vakvi sertifikati i poradi toa ne bea imenuvani na ovie pozicii.

Da rezimirame so nekolku zaklu~oci: mo{ne opasno e na tajnite slu`bi ili nabezbednosnite slu`bi da im se dozvoli samite da ja kontroliraat lustracijatadavaj}i im sopstvenost vrz dosiejata. Mediumskite kampawi, bazirani vrz neza-konski metodi i vodeni na na~in na komplementarni vojni, vsu{nost, i ne i

87


pomagaat na lustracijata. Seriozniot nedostatok treba da se nadmine so razvi-vawe mehanizmi na gra|anska kontrola. Od druga strana, pak, partiskiot mono-pol vrz bezbednosnite sektori treba strogo da se izbegne, bez ogled na toa daliovie partii se komunisti~ki ili antikomunisti~ki. Masivna lustracija i napoziciite i na dosiejata, pokraj uni{tuvaweto ili likvidacijata na mreìtena dou{nici, moè da dovede do proliferacija na organiziran kriminal, kako{to be{e slu~ajot vo Bugarija. Poradi toa, op{tiot zaklu~ok e deka treba dase najde vistinskata ramnoteà me|u lustracijata na najvisokite pozicii vovladiniot bezbednosen sektor od edna strana, i kontinuitetot na borbata pro-tiv terorizmot, organiziraniot kriminal i novite bezbednosni zakani, oddruga strana.

88


DISKUSIJA (izvadoci)

Zagorka Golubovi}

Mojot komentar se odnesuva na odredeno kuso objasnuvawe za toa da se bide po-bornik za lustracija i nekolku pozitivni posledici od toa. Se odnesuva na sta-vot deka edna od osnovnite pozitivni posledici na lustracijata e spre~uvawe-to na dominantni pozicii na komunisti~kite partii. Ova eksplicitno be{eizneseno vo prezentacijata na Natalija Letki, a implicitno be{e navedeno vonekoi izjasnuvawa vo tekot na diskusijata. Ona {to nedostiga ovde be{e da senaglasi u{te eden mnogu vaèn faktor za vreme na postkomunisti~kite tran-zicii. Ovoj faktor e navistina zna~aen ne samo za zemjite od Jugoisto~naEvropa, tuku za site zemji vo tranzicija, a toa e spre~uvaweto na vlijanieto namilitantnite nacionalisti~ki partii i posledicite od nivnite aktivnosti zaprocesite na demokratizacijata.

Toa dovede do najuàsnite zlostorstva vo minative me|uetni~ki vojni i do voe-ni zlostorstva vo porane{na Jugoslavija, no i do odredeni problemi i kontro-verzi vo drugi zemji, odnosno vo Bugarija, Slova~ka, Litvanija i vo Romanija.Nere{enite problemi vo odnos na nacionalnite malcinstva go spre~uvaat vo-veduvaweto na eden od osnovnite zakoni na demokratijata – ednakvosta na sitegra|ani pred zakonot bez ogled na nivnata nacionalna pripadnost. Pavel Zacekspomena eden mnogu vaèn element – krieweto ili zatajuvaweto na ubistvata odminatoto, i toa ne samo od dale~noto minato, tuku i od nedamne{noto minato,{to se dolì na nesproveduvaweto na zakonot za lustracija. Na primer, vo po-rane{na Jugoslavija, osobeno vo Srbija, ubistvata od neodamne{noto minato,politi~kite ubistva i atentati sè u{te ne se re{eni. Zo{to? Bidej}i ovieprocesi bea sprovedeni od strana na lu|e koi bea aktivni vo prethodnite, mi-natite reìmi i koi ne bea lustrirani, ili provereni. Koga zboruvame za ulo-gata na lustracijata, treba da dodademe deka taa mora da pretstavuva kriti~kipregled na porane{nite komunisti~ki reìmi so cel da se sozdadat uslovi zaradikalno prekinuvawe na nedemokratskite strukturi i praktiki i za sozdava-we uslovi za demokratska transformacija. Svedoci sme na obnoven militantennacionalizam koj posluì kako seriozna pre~ka za neskrieniot proces na de-mokratska transformacija na op{testvoto. Dokolku go ispu{time ovoj fakt,go izgubime od vid i zboruvame samo za vlijanijata na biv{ite komunisti~kireìmi i tajnata policija, nema da bideme vo mo`nost da naglasime edna od naj-va`nite pri~ini so koja moème da dokaème deka lustracijata e neophodna voovoj region.

89


@arko Puhovski

Za problemot treba da diskutirame so malku poprecizni op{ti uslovi. Ne mo-ème da zapo~neme so koristewe na definicija za lustracija koja se odnesuvana komunizmot, bidej}i toj ne e del od nitu edna definicija. Ova e eden vid pri-mena na ovaa postapka. Nie imavme antinacisti~ka lustracija po 1945 godina,i }e treba da imame lustracija na politi~arite vo t.n. postkomunisti~ka tran-zicija vo postjugoslovenskite zemji vo tekot na 1990-te godini. Ima{e, blagokaàno, ne mnogu precizno terminolo{ko tolkuvawe na modernata demokratijavo diskusijata na Natalija Letki. Vo spravuvaweto so lustracijata denes, morada potencirame dve pra{awa za edna krajno formalizirana postapka. Prvo,treba da ja razjasnime vistinskata razlika me|u lustracijata i ~istkata.Krajno formalizirana postapka zna~i ne{to {to, za àl, go nema vo jazicitekako srpskiot ili hrvatskiot, a toa e razlikata me|u sudija (judge) i sportskisudija (referee). Sportskiot sudija vo fudbalski natprevar moè da vi dade òltili crven karton i vie ste nadvor. Nema nikakva diskusija. Ova ne e ona {to nitreba. Nam ni treba formalizirana postapka. Samo kako indikacija,sporeduvaj}i gi postojnite zakoni, germanskiot zakon e pove}e od dva patipodolg od pove}eto drugi, taka {to ovde imame eden vid implikacija za toa dokade treba da odime so formaliziranite proceduri.

Vtoro, predmet ne moè da bidat samo komunistite. Toj mora da se povrze so ne-kakov vid kriminalna aktivnost. Samata formula za „kriminalna aktivnost“ne be{e duri ni spomenata. Ako se zboruva samo za komunistite i toga{ se do-dade formulacijata deka e neophodno da se za{titi dràvniot aparat od vlija-nieto na komunistite i konformistite – o, boè, pa koj }e raboti za dràvniotaparat ako ne konformistite? Nikoj drug ne bi rabotel za dràvniot aparat,toa e samata su{tina na toa da se bide javen slu`benik – da se bide konformist.Idejata za za{tita na dràvniot aparat od konformisti bi bila sprotivna navladeeweto na pravoto, bidej}i nam ni trebaat konformisti vo dràvniot apa-rat so cel da imame vladeewe na pravoto. Konceptot koj podrazbira deka moral-nite stavovi treba da se prenesat vo pravni formuli e pogre{en. Ako po~nemeda gi osuduvame konformistite, toa podrazbira deka hrabrosta e eden vid mo-ralna obvrska, a toa ne e to~no. Hrabrosta e luksuz. Jas nemam obvrska da bidamhrabar. Ako moàm da pokaàm hrabrost, toa }e bide ne{to plus, no vo momen-tov jas imam pri~ina da veruvam deka moeto postoewe e staveno pod pra{awe.Jas se nao|am vo pozicija kade {to navistina ne moàm da izberam i ottuka nemoàm da bidam moralno ili legalno osuduvan. Ova e ne{to {to mora da sezeme predvid.

Informirani sme za aktivnostite vo razli~ni zemji koi, vo osnova, se odnesu-vaat na povrzanostite na tajnite slu`bi. ]e citiram eden popularen i poznatpolski politi~ar koj edna{, pred okolu sedum ili osum godini, koga go pra{aadali rabotel za tajnite slu`bi, re~e: „Ne, tie rabotea za mene, bidej}i jas bev~len na Centralniot komitet na Komunisti~kata partija“. Potoa odedna{ovie momci }e bidat nadvor, bidej}i, kako {to velat nekoi eksperti, najgole-miot del od lu|eto ~ii{to imiwa ne se spomenati vo tie listi se vistinskiaktivnite momci vo tajnite slu`bi, i nie toa go znaeme. Zna~i, }e mora da ima-me mnogu precizna formula. I }e mora da gi svedeme oblastite na javnata admi-nistracija, sudiite, tajnite slu`bi i armijata. Bidej}i, ako odime ponatamu, }e

90


se pokrene pra{awe dali, da re~eme, Martin Hajdeger ne treba da se ~ita ilipreveduva, bidej}i toj definitivno be{e sorabotnik na nacisti~kiot reìm.Sepak, negovite knigi se daleku od irelevantni za modernata filozofija. Pos-tojat raboti koi ne moàt da se trgnat ili izvadat, deka nekoi golemi poetiili filozofi ili onie {to pravat filmovi bile aktivni vo za{tituvaweto.Najva`niot polski filmski reìser napravi tri verzii na negoviot najpopu-laren film, dodeka vo Polska se odvivale politi~ki promeni vo negovoto vre-me, i odedna{ nekoj }e kaè toj e nadvor. Toa bi bilo navistina opasno morali-zirawe na politi~kiot ìvot. Sekoga{ koga ima moralizirawe na politi~-kiot ìvot, postoi to~ka na zaminuvawe za totalitarnata politika, tokmu za-toa nam ni trebaat pravni formalizacii za da gi za{titime op{testvata.

Zoran Pai}

Mojata kusa intervencija sodrì komentar i pra{awe za kolegite koi prezen-tiraa izutrina. Za lustracijata sum zainteresiran kako za vid proces vo kon-tekst na vladeewe na pravoto i nezavisen sudski sistem. Ona {to bi sakal daznam e kako moème da gi definirame celite na lustracijata. Spored mene, ovase odnesuva na oblastite na dràvnata administracija i sudskiot sistem koivsu{nost funkcioniraat kako zastapnici na razli~ni ideologii, {to poneko-ga{ rezultira vo sredstva {to ne pripa|aat na nivniot profesionalen mandat.Vklu~enite lica bile javni slu`benici i sudii koi bile unapredeni poradiodredeni interesi na politi~kite partii, nacionalisti~kite dvièwa,{ovinisti~kite planovi ili celi koi se mnogu va`ni da bidat spomenati vona{iot slu~aj, vo slu~ajot na ovoj region. Tie bile vklu~eni i vo razli~ni ko-rumpirani aktivnosti, potkup i nekoi drugi sli~ni raboti. Taka, osnovnotopra{awe za mene e koja e celta na lustracijata.

Smetam deka brojkite citirani vo razli~nite prezentacii, vsu{nost, go zama-tija, pa duri i skrija samiot problem. Postojat spisoci na iljadnici lu|e i votie spisoci nema da najdeme nitu eden sudija – sudija koj funkcioniral kakovreden izvr{itel na reìmot {to promovira razli~ni voeni celi i proektikoi{to bea navistina tematski vo toa vreme, osobeno vo slu~ajot na biv{aJugoslavija. Ajde da se vratime na samiot po~etok. Bi sakal da ~ujam od na{itekolegi od Republika ê{ka, Romanija i od Bugarija za {to sluì procesot nalustracija i kako moème da obezbedime funkcionirawe na dràvniot aparati na sudskiot sistem {to }e bide kompletno osloboden od nasledstvoto od mi-natoto na promovirawe na edna ideologija.

Magardi~ Ha~ikjan

Ovde diskutirame za spravuvawe so minatoto, a ne za samoto minato. Pra{a-weto e koj e najdobriot na~in za spravuvawe so minatoto vo pogled na sega{-nosta i idninata? Vaka jas go razbiram pra{aweto za spravuvawe so minatotoi ottuka smetam deka e mnogu va`no da odgovorime na pra{aweto na g. Pai}.Koja e celta na lustracijata? Natalija Letki gi prezentira{e posledicite odi argumentite za i protiv lustracijata, no me|u posledicite {to bea prezenti-rani ima{e samo pozitivni. Nema li negativni posledici? Bi bil navistinaza~uden i bi se ~uvstvuval nesigurno dokolku koja bilo rabota ima samo pozi-

91


tivni posledici, a nema negativni posledici. Moeto vtoro pra{awe e teoret-sko. Za na{iot proekt treba da diskutirame i da doneseme odluka za pra{awetopokrenato od strana na @arko Puhovski. Dali site raboti gi tretirame nana~in na koj nekoi lu|e ja razbiraat lustracijata ili imame tesna definicijaza lustracija? Pravime li razlika me|u lustracijata kako proces na proverkaili krivi~ni postapki protiv krivi~ni dela? Za na{iot proekt, se ograni~u-vame samo za procesite na proverka, no, sepak, treba da diskutirame za razlika-ta. Moeto treto pra{awe e, teoretski, dali e mo`no da postoi neizbe`na pro-tivre~nost vo samite procesi za lustracija? Od edna strana, postoi celta za so-cijalna kohezija. No o~igledno, lustracijata, vo najmala raka, sodrì ne{to{to vo isto vreme e i polarizira~ko. Lustracijata ne bi bila dobra dokolkuvoop{to ne polarizira. Zna~i, koja treba da bide ramnoteàta? Postoi li op-{ta ramnoteà koja moè da se postigne imaj}i ja predvid ovaa protivre~nost,ili e potrebno da se vidi poedine~no od slu~aj vo slu~aj, od zemja vo zemja, bi-dej}i istoriite na zemjite se navistina mnogu razli~ni?

Natalija Letki

Definicijata za demokratija {to ja iskoristiv deneska be{e neprecizna sopri~ina, a ne od neznaewe. Imav mnogu malku vreme i se obidov mnogu {irokoda objasnam {to podrazbiram pod politi~ki pra{awa za koi podocna zboruvav.Smetam deka poimot lustracija po~na da zna~i postapka za proveruvawe. Kolku{to jas znam, so vakvo zna~ewe se koristi vo kontekst na Isto~na i SrednaEvropa. Toa ne zna~i deka postapkite kako takvi se ne{to novo. Dokolku senavratime na drevnite vremiwa, }e vidime deka promenite na politi~kitereìmi bile prosledeni so politi~ko ~istewe.

Vo kontekstot na Isto~na i Sredna Evropa, cela grupa problemi povrzani sospravuvaweto so minatoto obi~no se narekuvaat dekomunizacija i ovde vlegu-vaat mnogu drugi raboti pokraj lustracijata. Ovde imame krivi~ni postapkiprotiv lica koi ili ma~ele ili ubivale gra|ani pod komunisti~kite reìmiili im bile davani naredbi da ma~at ili ubivaat lu|e, a toa e posebno pra{aweod lustracijata koja se razbira kako proverka na lica koi imaat aspiracii konodredeni javni pozicii.

Na po~etokot spomenav deka lustracijata e samo eden od nekolkute metodi zaspravuvawe so iskustvata od minatoto. Postoi cela sfera na drugi, posimbo-li~ni promeni kade {to se menuvaat nacionalnite himni, kade {to istoris-kite knigi odnovo se pi{uvaat, a semejstvata na licata koi bile nepravednoobvineti i osudeni na smrt i pogubeni, na primer, vo tekot na 1940-te i 1950-tegodini, sega se vra}aat vo sudovite i se obiduvaat da gi popravat ovie nepravdi.Ima ogromen broj problemi so koi novite vlasti treba da se soo~at vo proce-sot na demokratizacija. Povtoruvam, lustracijata e samo mal del od toa. Bi ka-àla i toa deka verojatno postojat poitni pra{awa, posebno vo kontekst nabalkanskite dràvi, od lustracijata sfatena kako proveruvawe na lica dalibile vklu~eni vo komunisti~kite reìmi ili sorabotuvale so tajnata slu`ba.Se soglasuvam, na primer, deka spravuvaweto so zlostorstvata protiv ~ove{t-voto ili etni~koto ~istewe e daleku pova`no pra{awe.

Koga zboruvame za toa kako lustracijata vlijae vrz birokratijata, armijata i

92


tajnata slu`ba, ni nedostigaat dve mnogu va`ni sferi, imeno, mediumite iobrazovanieto. Mislam deka lustracijata ovde moè da odigra navistina mo}nauloga.

Vistina e deka se fokusirav na pozitivnite posledici od lustracijata. Se sog-lasuvam deka postojat i pozitivni i negativni posledici. Smetam deka pogod-nosta na lustracijata kako re{enie za odredena zemja treba da bide oceneta in-dividualno, zemja po zemja, bidej}i pozitivnite, kako i negativnite posledici}e bidat posebni.

Lustracijata e polarizira~ko pra{awe, no bez ogled na toa dali }e se vovedeili ne, i dali da se donesat zakoni za lustracija ili ne, toa e polarizira~kopra{awe. Vo sekoj slu~aj, treba da bide formalna zakonska procedura. VoPolska, na primer, javnosta navistina be{e podelena vo odnos na pra{aweto zaproveruvawe, no diskusiite i polarizacijata se smirija otkako be{e vovedenzakonot. Zna~i, jas se soglasuvam deka lustracijata moè da ima negativni pos-ledici, a jas verojatno ne posvetiv dovolno vnimanie na ona {to moè dapretstavuva negativni posledici. Sepak, vo smisla na socijalna kohezija, mis-lam deka pra{aweto za spravuvawe so minatoto i stavovite kon minatoto se, isekoga{ }e bidat, mnogu sporno pra{awe, bez ogled na faktot kako nie se spra-vuvame so toa, dali }e napravime lustracija ili proverka ili }e gi otfrlime.

Emil Cenkov

Negativnata strana na lustracijata vo mojata zemja se partiskite ~istki naantikomunisti~kite partii i na onie {to tvrdat deka pravat lustracija. Ovazna~i deka partiskite imenuvawa na lica koi obi~no ne se profesionalci,tuku se samo politi~ki imenuvani, sozdavaat odreden vid uslovi za koristeweili zloupotreba na bezbednosniot aparat za odredeni partiski celi, {to vsu{-nost i ne e nivna rabota. Ova pretstavuva navistina vaèn negativen faktor.Jas ne sum pravnik, no sum pobornik za pragmati~en pristap kon ovoj problem.Se razbira, moète da gi zadrìte lu|eto koi se na najvisokite pozicii vo bez-bednosniot sektor i po demokratskite promeni. Ne e realno da gi zadrìte is-tite lu|e, na primer, vo kontekst na ~lenstvoto na Bugarija vo NATO. Ne mo-ète da zadrìte odredeni generali koi bile vode~ki ~lenovi na opozicijatavo minatoto. Logi~no e deka, vo najmala raka, mora da se napravat odredeniograni~eni promeni, iako nekoi od ovie lu|e moè da bidat navistina dobriprofesionalci. Od druga strana, mora da se zeme predvid i faktot deka nam nitrebaat dobri profesionalci, na primer, vo borbata protiv terorizmot. Sigu-ren sum deka na{ite novi sojuznici nema da pra{aat za minatoto na dobar pro-fesionalec koj im pomaga vo borbata protiv terorizmot, taka {to ova pretsta-vuva navistina sloèno pra{awe. Sepak, razumno e edna od celite na lustraci-jata da se odnesuva na spre~uvaweto na povtoruvaweto ili opstojuvaweto naodredeni mehanizmi za nelegalna kontrola na javnite li~nosti od strana narazli~ni lu|e ili strukturi. Pokraj faktot deka bezbednosniot sektor seobnovuva, sè u{te postojat odredeni grupi vo ramkite na bezbednosniot sektorili duri odredeni biv{i slu`benici koi moè da praktikuvaat nelegalnakontrola i istata da ja koristat za drugi celi. Ova e apsolutno sprotivno naona {to pretstavuva demokratija. Za mene, ova e edna op{ta cel koja treba dase sprovede.

93


@idas Daskalovski

Od prezentacijata na Natalija Letki jasno stana deka lustracijata sluì zacelite na korigirawe na nepravdite od minatoto i za ograni~uvawe na vlija-nieto na Komunisti~kata partija vrz politi~kiot sistem. Sepak, jas bi sakalda ja naglasam neophodnosta konkretnite karakteristiki na razvojot na nastan-ite i individualnite slu~ai i iskustva vo razli~ni zemji da se zemat predvidkoga se diskutira za lustracijata. Razli~ni zemji ~ekorat po razli~ni patekivo procesite na demokratizacija. Vo Republika Makedonija, na primer, pora-ne{niot vladeja~ki Sojuz na komunisti zazema reformisti~ki stav kon demok-ratijata. Vsu{nost, tie sega vladeat so zemjata. Zna~i, realnosta vo Makedoni-ja e deka reformiranata Komunisti~ka partija vladee vo zemjata pove}e ili po-malku 15 godini vo kontinuitet, so eden kratok isklu~ok koga opozicionatapartija be{e na vlast ~etiri godini. Se ~ini o~igledno deka predvid mora dagi zememe lokalnite uslovi. Od druga strana, treba da razmislime i za toa daliova e op{ta cel koja nie voop{to treba da ja prezememe. Natalija Letki spome-na deka demokratijata isklu~uva odredeni lu|e. Moèbi ova nekako se povrzu-va so opravduvaweto na pri~inite zo{to komunisti~koto vlijanie treba da sezaokruì i namali, no jas bi sakal da slu{nam nekoi drugi objasnuvawa i drugiargumenti koi{to odat vo prilog na lustracijata, osobeno vo kontekst nazemjite od Zapaden Balkan i porane{na Jugoslavija, koja be{e poinakva od Ro-manija i od Bugarija.

Natalija Letki

Sakam da gi pra{am ekspertite od konkretnite zemji, bidej}i jas nikoga{ nedobiv vpe~atok deka lustracijata celi kon ograni~uvawe na vlijanieto naKomunisti~kata partija sama po sebe. Ne mislam deka minatoto ~lenstvo voKomunisti~kata partija be{e osnova za lustracija vo koja bilo od zemjite zakoi{to zboruvame ovde. Taa obi~no se odnesuva na vklu~enosta vo ili sora-botkata so tajnata slu`ba.

Sakam da se osiguram za ova, bidej}i ova sè u{te ostanuva neprecizirano. Toa ena~in na povrzuvawe na nasledstvoto so minatoto. Toa e komunisti~kotominato, no ne zna~i deka ~lenovite na porane{nata Komunisti~ka partija se~istat, bidej}i toa bi zna~elo 15-16 procenti od vozrasnata populacija vonekoi zemji, a toa ednostavno e sme{no od najrazli~ni pri~ini. Korigirawetona nepravdite od minatoto, isto taka, ne pretstavuva cel na lustracijata. Pos-tojat golem broj drugi postapki za spravuvawe so ova, na primer, postapkite zavra}awe na imotot. Lustracijata duri ne se odnesuva ni na isklu~uvawe-to/vklu~uvaweto. Koga Klaus Ofe, na primer, zboruva za pra{aweto za spravu-vawe so minatoto, toj zboruva za retrospektivna pravda i opravduvawe koe gle-da kon idninata. Retrospektivna pravda zna~i spravuvawe so nepravdite. Zna-~i, toa bi bilo vra}awe na imotot i iznesuvawe na politi~kite kriminalcipred sud. Lustracijata spa|a vo kategorijata na opravduvawe koe gleda konidninata. Mo`no e, vo nekoi zemji, ova da ne bide prakti~no. Vo nekoi zemjiili vo ramkite na odredeni profesii ova moè da ne e prakti~no ili izvod-livo. Moè da zavr{i taka {to }e ja paralizira zemjata. Koga zboruvame zaisklu~uvaweto/vklu~uvaweto, argumentiram deka toa pove}e se odnesuva na

94


kvalifikacija/diskvalifikacija, bidej}i predmetnite lica ne se celosnoisklu~eni. Ednostavno, se ograni~uva samo nivniot pristap do odredeni pozi-cii. Toa ne zna~i deka tie se celosno isklu~eni od javniot ìvot. Moèbi neste oceneti kako moralno pogodno lice da bidete premier na edna nova demok-ratija dokolku ste rabotele za tajnata slu`ba, ste podnesuvale izve{tai za va-{ite prijateli, rodnini ili za lu|eto so koi ste rabotele 20 godini. Sepak, mo-è da si imate svoj privaten biznis, moè da bidete univerzitetski predava~.Pra{aweto e kako se definiraat ovie grani~ni linii. No, za ova, sekoja zemjasama treba da si odlu~i.

Jovica Trkuqa

Generalno, postojat razli~ni pateki za spravuvawe so minatoto, a dve od niv senajva`ni. Dokolku prvata pateka e patekata na se}avaweto, vtorata }e bidepatekata na zaboravot. Za vtorata }e treba da se diskutira malku, osobenoporadi toa {to imame gosti od Grcija i bi moèle da spodelime odredeniiskustva so niv. Na primer, Grcija i [panija trgnaa po patot na demokratiza-cijata bez da se soo~at so avtoritarnoto minato. Polska trgna po vtoriot patpo 1990 godina i toga{ sfati deka mora da se vrati na patot na se}avawata,soo~uvaj}i se so avtoritarnoto minato. Otkako bea prezemeni prvite ~ekori,Adam Mi~nik izvonredno ja pokaà Pandorinata kutija {to mora{e da seotvori. Toj re~e deka toa e kako granata koja pa|a vo septi~ka jama, odreden brojlu|e }e bidat povredeni, nekoi od niv }e zaginat, ama site nie }e bideme na-ma~kani so kal.

Ne e slu~ajno toa {to definiraweto na lustracijata be{e najgolem prioritetna dene{niot dneven red. O~igledno e deka starite zapisi bea vo pravo – dekadefinicijata e mnogu opasna. Onaka kako {to jas ja razbiram, lustracijata ne-koga{ koristena vo starata Rimska Imperija nema nikakva vrska so dene{natadefinicija. Taka, jas smetam deka najvistinoto }e bide da ja definirame priro-data na lustracijata. Na{iot kolega @arko Puhovski ponudi dve definicii –politi~ka i eti~ka. Toj, vsu{nost, ja vide opasnosta deka moralizira~kiotpriod bi moèl da dovede do obnoveni totalitarni reìmi. Site nie se zala-game za pravna i proceduralna dimenzija na lustracijata. Za pravnicite eseriozna dilemata dali prirodata na lustracijata od praven aspekt se smeta zakazniva, disciplinira~ka ili moèbi administrativna, ili pak kombinacijaod trite. Toga{, mi se ~ini deka se soo~uvame so sprotiven problem. Dalistanuva zbor za princip da se koristat mehanizmi na avtoritarna zemja, a potoada se obide tie da se otstranat so mehanizmi na dràva zasnovana vrz vladeewe-to na pravoto? Vo ovoj kontekst, korisno e da se spomenat izjavite na nekoigermanski disidenti koi rekoa deka o~ekuvale pravda, i namesto toa bilenagradeni so vladeewe na pravoto.

Natalija Letki

Moèbi polskoto re{enie e ne{to so {to vie }e bidete zadovolni - {to be{enapraveno - be{e pobarano lu|eto da potpi{at izjava dali rabotele za tajnataslu`ba ili ne, i duri ako rabotele za tajnata slu`ba, sepak, moèa da stanat, dakaème, pratenici. Moè da bidat spre~eni da dojdat na tie pozicii samo do-

95


kolku laèle. Taka, prekr{okot se narekuva lustraciska laga i mislam dekaova, moèbi, bi bil prifatliv kompromis.

Moeto pra{awe vo odnos na nekoi komentari, a toa verojatno se dolì namoeto neznaewe, e slednovo: dali navistina ni treba lustracija za da gi gonimekriminalnite dela protiv poedinci ili protiv grupa lu|e, i etni~kite ~iste-wa? Ne go pravat li ova zemjite spored Krivi~niot zakonik? Ova e ne{to {tose pravi vo drugite zemji. Ako ubiete nekogo ili pak ako platite nekomu za daubie nekoj drug ili ako mu dadete takva naredba nekomu, ve izveduvaat pred sud,odgovorni ste za toa i ne ni treba posebna lustracija, ~istewe ili nekoj drugakt za vakvi krivi~ni dela. Po toa treba da se postapuva spored Krivi~niotzakonik.

96


Vtor del Javni debati za minatoto: Iskustvata na zemjite od ZapadenBalkan

Iskustvoto vo Jugoslavija i vo Srbija i Crna GoraJovica Trkuqa

Poèlno bi bilo da prezentiram nekoi uspe{ni rezultati od lustracijata, no,za àl, poradi realnosta na istite, moram za zboruvam za kompletno neuspe{enobid za lustracija vo Srbija i Crna Gora, koncentriraj}i se na razvojot na nas-tanite vo Srbija. ]e se obidam da dadam odgovor na pra{aweto za toa kako ge-neralno da se tretira avtoritarnoto minato. Osven toa, }e se fokusiram i nanekoi va`ni karakteristiki na minatoto i kako da se spravime so avtoritar-noto minato vo Srbija. Na kraj, }e gi objasnam pri~inite zo{to vo Srbija sèu{te nema lustracija.

Pokraj site promeni vo Srbija koi{to po~naa vo oktomvri 2000 godina, nie sèu{te ne sme vo mo`nost da se soo~ime so zlata na avtoritarnoto minato. Ska-lata na vrednosti ostana nepromeneta. Vo toj pogled, moè da se zboruva za kon-tinuitet na avtoritarniot reìm. Spored mene, od vitalno zna~ewe zaop{testvoto e ne samo da se soo~i, tuku i da gi nadmine zlata na avtoritarnotominato, za da moè da se izbegne nivnoto povtoruvawe. Toa e najgolem priori-tet, bidej}i ako svrtime grb kon minatoto i se obideme da gi potisneme sitediskusii za nego, toa }e se pojavi na drugo mesto, moèbi duri i vo negovatanajlo{a forma.

Vo ovoj region, imavme nekoi navistina lo{i iskustva so avtoritarnite reì-mi. Vo tekot na nivnoto vladeewe, eden in~ mo} be{e podolg od edna milja ~o-vekovi prava. Dobro poznato e deka reìmite od ovoj vid proizveduvaat razli~-ni nepravdi i zla – prekr{uvawe na ~ovekovite prava, prekr{uvawe na zakoni-te od strana na javnite slu`benici, manipulirani izbori, pa duri i voeni zlos-torstva. Koga posle toa }e se pojavi nova demokratska vlast, taa so soo~uva soproblemot kako da se spravi so minatoto. Eden moèn odgovor e politikata nase}avawa – soo~uvawe so i nadminuvawe na zlata od minatoto. Ova be{e prio-dot {to go izbraa Germanija, Ungarija i Republika ê{ka. U{te eden moènodgovor e patekata na zaboravot – samo povle~ete linija i kaète vo red, ovabe{e vo minatoto, ajde sega da prodolìme ponatamu. Ova be{e priodot {to goizbraa Grcija, [panija i Portugalija. Postoi i treta opcija, nekade na polo-vina pat, priodot {to go izbra Polska, koja prvo go odbra prviot pat, a potoase prefrli na vtoriot. Vo Srbija se slu~i ne{to sli~no – postoe{e obid da sedrìme do patot na se}avawata, po koj sleduva{e patot na zaboravot.

Nadminuvaweto na minatoto vklu~uva dve zada~i. Prvata e da se otstranatposledicite od vladenieto na avtoritarnata partija. Ova direktno se povrzuvaso pra{awa kako otvoraweto na dosiejata na porane{nata dràvna bezbednost,procesi za denacionalizacija, itn. Vtorata e da se otstranat posledicite nesamo od nelegalnata dràva, tuku i posledicite koi bile rezultat od nacio-

97


nalisti~ki politiki i vojnite vodeni vo regionot. Komparativnite iskustvapokaùvaat deka ovoj proces e navistina delikaten. Iskustvoto na Srbija eeden argument pove}e vo korist na tezata za Pandorinata kutija – otkako }e seotvori od nea izleguvaat site zla.

Vo sekoj slu~aj, prviot ~ekor e da se otvorat dosiejata na porane{nite slu`biza dràvna bezbednost. Demokratskite vlasti vo Srbija go prezemaa ovoj ~ekornabrzina. Vo 2001 godina be{e objaven dekret so koj se ukina pravoto na dover-livost. Sepak, ovaa aktivnost be{e regulirana so eden vid dokument kojnema{e pravna osnova. Toa samo malku ja podotvori vratata kade {to se ~uvaadosiejata, no ovie dosieja ne gi napravi dostapni za golem broj lu|e. Nabrzopotoa, Ustavniot sud donese odluka protiv dokumentot i na~inot na koj tojbe{e donesen, taka {to Srbija sega nema nikakov zakonski dokument so koj seregulira ova pra{awe. Kako rezultat na toa, dobro poznata NVO – Centar zaantivoena akcija, predloì model na zakon za otvorawe na tajnite dosieja.Eden porane{en minister za pravda objavi deka ovoj zakon }e bide donesen odstrana na Parlamentot, no toa nikoga{ ne se slu~i. Sprotivno na toa, reakci-jata na vlastite za predloèniot model na zakon vo najgolem del be{e negativ-na. O~igledno, barem dosega, vlastite vo Srbija ne se podgotveni da napravatvaèn ~ekor napred vo odnos na otvoraweto na tajnite dosieja.

Postojat golem broj drugi pra{awa povrzani so zada~ata za otstranuvawe naposledicite od minatiot avtoritaren reìm. Vo Srbija, na primer, va`naposledica e odgovornosta na sudiite za prekr{uvawe na zakonite. Vo periodotna reìmot na Milo{evi}, ima{e golem broj slu~ai na seriozno prekr{uvawena zakonite od strana na sudiite. Krivi~niot zakonik gi utvrdi kaznenitemerki za prekr{uvawe na zakonite, no toa ne be{e primeneto vo vakviteslu~ai vo tekot na ovoj period. Drugi va`ni pra{awa vo Srbija se rehabilita-cijata i denacionalizacijata.

Sega za lustracijata. Dominantnoto mislewe vo politi~kata nauka ja defini-ra lustracijata kako proces koj se stremi kon privremeno onevozmoùvawepristap do visoko rangirani pozicii za nekoi lica – za onie {to vsu{nost giprekr{ile ~ovekovite prava ili bile vklu~eni vo izvr{uvawe kriminalnidejstva. Ovaa definicija ja naglasuva preventivnata priroda na lustracijata(nasproti represivnata) i insistira na poimot diskvalifikacija, koja seobjasnuva so potrebata od katarza. Da go sporedime toa na popularen na~in:spored ova razbirawe, lustracijata e ednakva na crveniot karton vo fudbalot.Ova zna~i deka edno lice e isprateno nadvor ili diskvlifikuvano i ne moèda igra pove}e za timot, vo najmala raka, za odreden vremenski period.

Vo Srbija, obidot da se re{i pra{aweto na lustracijata be{e celosen neuspeh.Vo tekot na proletta 2002 godina, edna i pol godina po padot na reìmot naMilo{evi}, nekoi gra|ani i NVO zapo~naa inicijativa za donesuvawe zakon zalustracija i za odgovornost za prekr{uvawe na ~ovekovite prava. Na ovaainicijativa voop{to ne se reagira{e. Potoa Centarot za napredni pravnistudii predloì model na zakon za odgovornost za prekr{uvawata na ~ove-kovite prava. Reakciite na vlastite, glavno, bea negativni. Na kraj, vo tekot naproletta 2003 godina, be{e napraven prviot ~ekor. Na inicijativa na grupapratenici, Parlamentot na Srbija diskutira{e za zakonot i istiot go doneseso mnozinstvo glasovi. Taka ottoga{, Srbija ima zakon za lustracija („Zakon za

98

Javni debati za minatoto: Iskustvata na zemjite od Zapaden Balkan

odgovornost za povreda na ~ovekovite prava“), no kako {to se razvivaarabotite, samiot problem povtorno be{e trgnat na strana. Prvo, se javijate{kotii vo postapkata za imenuvawe ~lenovi na Komisijata za istraùvawena odgovornosta za povreda na ~ovekovite prava, koja{to treba{e da se osnovavo soglasnost so Zakonot. Kako {to minuva{e vremeto, stavovite i mislewataza ovoj problem po~naa da bledneat. Rezultatot e sledniov: Srbija ima zakon zalustracija koj voop{to ne se koristi. Seto ova ukaùva deka najgolemiot delod politi~kite vlasti vo zemjata ne se podgotveni da go sprovedat procesot nalustracija.

Postojat golem broj pri~ini zo{to vo Srbija nema lustracija, nitu pak na{i-roko prisutna podgotvenost za soo~uvawe so zlata od minatoto. Prvata pri~i-na e toa deka zemjata se soo~uva so proces na reprocesirawe na avtoritarnotominato. Za mnogu lu|e na va`ni pozicii, minatoto e interesno samo za da sezeme del od nego, da se reprocesira, povtorno da se tretira i potoa da se stavivo drug kontekst, i seto toa samo za politi~ki celi. Vtorata pri~ina se povr-zuva so faktot deka otkako edna{ }e po~ne lustracijata, Srbija }e se soo~i somnogu pobolni problemi od otstranuvaweto na negativnite posledici od mina-toto, vklu~uvaj}i gi i zlata kako {to se vojnite. O~igledno e deka mnogu lu|ese pla{at od toa. Tretata pri~ina e zaedni~ka za site zemji vo tranzicija. Sitetie imaat mnogu malo iskustvo so procesite na tranzicija. êtvrtata pri~inae toa {to vo Srbija ne postojat osnovni uslovi za zakonsko nadminuvawe naavtoritarnoto minato, bidej}i e mnogu te{ko jasno da se definira linijata napodelba me|u storitelite i `rtvite. Obata avtoritarni reìmi, edniot podTito i drugiot pod Milo{evi}, imaa golem broj poddrùva~i, a situacijatastana u{te pokomplicirana po oktomvri 2000 godina, bidej}i po padot na reì-mot na Milo{evi} se pojavija masovni procesi na menuvawe ~lenstvo vo poli-ti~kite partii. Na kraj, vo Srbija ne postoi podgotvenost za otvorawe naPandorinata kutija i za soo~uvawe so minatoto, bidej}i golem del od tekovnatapoliti~ka elita so toa bi si go iskopala sopstveniot grob. Posledicata e toadeka nie nemame jasno razgrani~uvawe na minatoto i sega{nosta. Ottuka, se~ini deka ne moè da mu se odolee na ~uvstvoto na zaborav {to, vsu{nost,preovladuva vo Srbija.

Po padot na reìmot na Milo{evi} vo oktomvri 2000 godina, namesto prekin,se izbra kontinuitet na porane{niot reìm. Novite vlasti samo gi prezedoaglavnite mehanizmi na porane{niot reìm bez nekoja o~igledna ili jasnaèlba da gi izmenat ovie mehanizmi, me|u koi ima{e mnogu monopoli koi beakoristeni od strana na reìmot na Milo{evi} tolku mnogu godini: monopolvrz kapitalot, vrz ideolo{kiot aparat, mediumite, sproveduvawe na zakonot ivrz voenite sili. Ottuka, ogromnite o~ekuvawa povrzani so urivaweto na re-ìmot na Milo{evi} ne bea ispolneti. Ova posebno se odnesuva na procesot nasoo~uvawe i nadminuvawe na minatoto, vklu~uvaj}i go procesot na lustracija.Ni{to od toa ne se slu~i vo Srbija. Politi~kata elita vo Srbija e mnogu da-leku od otvorawe na ovoj proces. Sostavena e od mali akteri i politi~ki pig-mejci koi, vsu{nost, profitiraat od sholasti~kite razmisluvawa za lustraci-jata, na toj na~in kupuvaj}i vreme, so cel da gi izbegnat vistinskite i serioz-nite posledici od soo~uvaweto so minatoto.

99


Iskustvoto vo Hrvatska Ivo Goldstajn

Vo slu~ajot na Hrvatska, spravuvaweto i soo~uvaweto so minatoto mora pred-vid da zeme posebna varijanta na revizionizam. Vo tekot na 1990-te godini,hrvatskiot javen i politi~ki ìvot doìvea isklu~itelno silno vlijanie nanegirawe ili iskrivuvawe na istoriskite fakti povrzani so pronacisti~kitenezavisni dràvi. Ovaa posebna varijanta na hrvatski revizionizam se pojavivo 1989 godina. Hrvatskite vlasti go poddràa i duri go vklu~ija na posebenna~in vo svojata sopstvena politi~ka programa i agenda. Ovoj su{tinski ele-ment koj go karakterizira{e ovoj revizionizam be{e negovata opsesija sodràvata i ustavnosta.

Ovoj revizionizam tvrde{e deka sè pridonelo za i ja posakuvalo hrvatskatadràva. Ustavnosta be{e prenaglasena, site slabi karakteristiki, negativninastani i problemi so koi taa se soo~uvala bea minimizirani ili ne im seposvetuva{e vnimanie. Samo eden prosvetluva~ki primer: na krajot na 1989godina, koga po~naa da se organiziraat prvite nekomunisti~ki partii, nekoiod niv po~naa da distribuiraat peticii so cel na glavniot plo{tad vo Zagrebda se vrati statuata na eden hrvatski nacionalen heroj, avstroungarski generalkoj, patem re~eno, ja imal komandata i vrz golem broj srpski vojnici vonegovite odredi. Ovaa statua bila uni{tena po 1945 godina od strana na komu-nisti~kite vlasti. Peticijata koja{to se distribuira{e od strana na hrvats-kata Socijalliberalna partija ednostavno glase{e: „Nie, dolupotpi{anitegra|ani, smetame deka na republi~kiot plo{tad vo Zagreb treba da se vratistatuata koja{to porano stoe{e tamu“. ^lenovite na Hrvatskata demokratskazaednica (HDZ) vo isto vreme distribuiraa druga peticija koja, patem re~eno,dobi zna~itelno pomal broj potpisnici. Taa glase{e vaka: „Sudbinata na sta-tuata stana simbol za toa kako hrvatskite nacionalni ~uvstva bea iskorenetivo socijalisti~kata era. Toa ja pokaà... bezmilosnata omraza kon hrvatskiotnarod, tradicija i kultura“.

Kako {to Jugoslavija se ru{e{e i se raspa|a{e vo 1991-1992 godina, FrawoTu|man, liderot na HDZ i prviot pretsedatel na novata nezavisna hrvatskadràva, sè pove}e i pove}e zboruva{e za toa kako hrvatskiot narod 900 godinise obiduva da najde na~in da osnova nacionalna dràva. Srednovekovnata hr-vatska dràva is~eznala vo 1100 godina. Tu|man saka{e da go naglasi zna~ewe-to na sopstvenata uloga kako inicijator na hrvatskata nezavisnost. Toj tvrde-{e deka Hrvatite se me|u najstarite evropski nacii, deka sekoga{ gi branelezapadnata civilizacija i hristijanstvoto, i deka tie sekoga{ bile goneti odstrana na pripadnicite na drugite nacii koi vladeele so niv, bez ogled dalitoa bilo od Viena, Budimpe{ta ili Belgrad.

Vo vakov kontekst (povtorno) se javuva istoriskiot revizionizam. Nezavisna-ta hrvatska dràva (NDH) koja postoela na teritorijata na Hrvatska i Bosna iHercegovina me|u 1941 i 1945 godina sega se smetala za ne{to relativno ilibukvalno prifatlivo, bez ogled na faktot deka taa bila sojuznik na nacistitei fa{isti~ka dràva, duri i bez ogled na zlostorstvata i genocidite organi-zirani od strana na vladata na ovaa dràva koja bila pod vodstvo na poznatiteusta{i. Zlostorstvata na usta{ite bea ublaèni, pa duri i opravdani. Se poja-vi {irok spektar na revizionisti~ki pozicii, vklu~uvaj}i i ekstremisti~ki

100


gledi{ta. Nekoi izjavija deka voop{to nemalo genocidi protiv Srbite,Evreite ili protiv Romite. Toa ode{e dotamu {to Komisijata osnovana odstrana na hrvatskiot Parlament za da istraì nekoi od nastanite za vreme nausta{kiot reìm, po sedum i pol godini rabota (1992-1999) izjavi deka vocentralniot logor is~eznale samo 2.280 lica. Ova e pribli`no 50 pati pomalkuod vistinskiot broj koj se dviì me|u 80.000 i 100.000 `rtvi. [to se odnesuvana evrejskite `rtvi, Komisijata tvrde{e deka vo periodot na nezavisnatahrvatska dràva, is~eznale 331 Evrein spored religija i 231 spored nacional-nost. Vo realnosta, 30.000 Evrei bile istrebeni.

Koi se pri~inite za ovoj revizionizam? Prvo, za vreme na socijalisti~kiotperiod retko, ako i voop{to, na analiti~ki i skrupulozen na~in se zboruva{eza problemite vo vrska so usta{kata dràva. Pogolem del od ona {to bilokaàno bilo napraveno na propaganden na~in. Vo isto vreme, zlostorstvatapredizvikani od komunistite ili partizanite bea, isto taka, tabu. Potoa, votekot na 1980-te godini, zapo~naa odredeni diskusii za ovie zlostorstva, arezultatot be{e samo slikata {to Jovica Trkuqa ja opi{a prethodno na ovojseminar. Ako odredeni pra{awa se potisnuvaat dolg vremenski period, otkakotie povtorno }e se javat, razvivaat odredena sila, vklu~uvaj}i ~uvstva naomraza i odmazda. Vtoro, hrvatskiot revizionizam ne se smeta{e za politi~kapojava, i ne be{e motiviran so nau~no ili istraùva~ko obrazloènie. Be{e~isto politi~ka akcija so mnogu ednostavni politi~ki celi. Desni~arskiteekstremisti~ki dvièwa sakaa i se stremea sebesi, celosno ili delumno, da seidentifikuvaat so usta{kiot reìm vo periodot me|u 1941 i 1945 godina.Ima{e i razli~ni drugi faktori, kako silnoto politi~ko vlijanie nahrvatskite emigranti i nivnite organizacii.

Otkako HDZ se zdobi so politi~ka mo} vo 1990 godina na ~elo so Tu|man, tojproglasi pomiruvawe me|u sinovite i vnucite na poddrùva~ite na usta{ite ina partizanite kako edna od glavnite politi~ki i ideolo{ki celi. No, toa nedovede do pomiruvawe. Naprotiv, toa sozdade natamo{ni prekini i linii napodelba, bidej}i se otkri deka e la`no, pokrivaj}i ja vistinskata cel da se mi-nimiziraat i prikrijat zlostorstvata izvr{eni od strana na usta{kiotreìm.

Postoeja mnogu kontradiktorni elementi. Na po~etokot na 1990-te , pred pr-vite izbori, HDZ tvrde{e deka NDH ne bila samo pronacisti~ka, fa{isti~kadràva, tuku deka taa ja reflektirala istoriskata hrvatska èlba za nezavisnadràva. Ponekoga{ se dodava{e oti najgolemiot del od Hrvatite sfatile dekatoa ne bila nivna dràva, {to istoriski e to~no. (Na hrvatskite teritorii, nesamo me|u Srbite, tuku i me|u Hrvatite, se slu~ila zna~ajna promena. Hrvatitemnogu brzo se distancirale od NDH, bidej}i taa nabrzo po~nala da go pokaùvasvojot pronacisti~ki, fa{isti~ki karakter. Otkako partizanite do{le navlast, tie im se pridruìle.) Ovaa kontradikcija, isto taka, se javi i vo noviotUstav. Sprotivno na sodrìnata na deklaracijata za nezavisnost, vo nego se ve-li deka hrvatskata dràva se bazira na antifa{isti~ki tradicii. O~igledno,Tu|man i negovite sorabotnici imaa dvojni standardi – eden za nadvore{ni,drug za vnatre{ni celi. Nadvore{no, se koriste{e eden vid sofisticiranantifa{izam, dodeka vnatre{no se propagira{e idealot za pomiruvawe naantifa{izmot i fa{izmot vo eden nov konstitucionalizam. Vakviot priodbe{e kompletno nekonzistenten.

101


Samiot Tu|man sozdavaweto hrvatska dràva go smeta{e za vrv na svoite ak-tivnosti. Sè {to napravi, sè {to se slu~uvalo, toj go oceni kako ne{to {toima pozitivno vlijanie vrz hrvatskata dràva, bez ogled dali toa navistinabe{e pozitivno ili ne. Prepravaj}i se deka e istori~ar ({to vsu{nost nebe{e), saka{e da koristi istoriski motivi za svojata politi~ka propaganda.Edna od negovite omileni karakteristiki be{e tvrdeweto deka HDZ se obi-duva da gi obedini site hrvatski ustavni tradicii, od srednovekovnata hrvats-ka dràva do budeweto vo 19 vek, duri i do hrvatskite komunisti.

Vakvata situacija trae{e okolu 10 godini. Mnogupati vo tekot na ovoj period,posledicite od ovaa me{avina na fa{isti~ki i antifa{isti~ki tradicii beavo preden plan, osobeno vo vrska so simboli~nite aktivnosti, kako {to epreimenuvaweto na ulicite, plo{tadite, u~ili{tata, itn. Eden od najbolniteprimeri be{e preimenuvaweto na Plo{tadot na `rtvite od fa{izmot voPlo{tad na hrvatskite heroi. Vo tekot na ~etirite godini za vreme na Vtoratasvetska vojna, ovoj plo{tad bil mestoto kade {to bil lociran hrvatskiotlogor i desetici iljadi gra|ani na Zagreb bile isprateni na pogubuvawe.Vtoroto pra{awe se odnesuva na imeto na hrvatskata valuta. Prvo bilo izbra-no imeto hrvatski dinar, po {to bila donesena odluka istata da se imenuvakuna, imeto na hrvatskata valuta vo periodot me|u 1941 i 1945 godina. Tretiotprimer be{e menuvaweto na imeto na nekoi u~ili{ta, ulici i plo{tadi koris-tej}i go imeto na eden prose~en hrvatski pisatel koj odredeno vreme bil min-ister pod reìmot na usta{ite. Koga stanuva zbor za menuvawe na imeto, setvrde{e deka toa ne se pravi poradi negovata ministerska polo`ba, tuku pora-di negoviot status kako avtor.

Po smrtta na Tu|man i pojavata na novite vlasti, postoe{e proces na deusta-{izacija na hrvatskoto op{testvo. Iako toa e navistina baven proces so mno-gu problemi, toj i ponatamu go sledi svoeto tempo i nema da prestane. Sega, nasredinata na 2004 godina, op{toto raspoloènie e vo korist na realnata pro-cenka na situacijata i za obid da se proveri minatoto. Vo tekot na poslednitegodini se pojavija navistina zna~ajni promeni vo koi ne postoi nikakov som-ne`. Edna od glavnite pri~ini e ednostavno sè pogolemata vremenska distancaod vojnata. Voenite sceni i sliki stanuvaat sè pomalku va`ni za op{totoraspoloènie koe go formira javnoto mislewe. Osven toa, svoe vlijanie imaai sudeweto na eden porane{en komandant na kampot vo tekot na Vtorata svet-ska vojna, kako i sudewata protiv lica koi izvr{ile zlostorstva protivsrpskoto naselenie vo poslednata vojna. Site ovie komponenti pridonesoa konprocesot na oslabnuvawe na revizionisti~kite tendencii i na usta{kata nos-talgija.

Za da go ilustrirame ovoj razvoj na nastanite, korisno e povtorno da gi pog-ledneme rezultatite od anketata {to se sprovede vo po~etokot na 1999 godina.Toga{, sudeweto protiv Dinko Saki}, eden od komandirite na ozloglaseniotlogor Jasenovac za vreme na Vtorata svetska voja, ve}e be{e po~nato, a tele-fonskata anketa be{e sprovedena so 960 lica. Edno od pra{awata be{e: „[tomislite za NDH?“ 55 intervjuirani lica ja ocenile negativno, 25 pozitivno, a90 procenti ne sakale voop{to da odgovorat. Na pra{aweto dali na Saki}treba da mu se sudi, 65 procenti od intervjuiranite odgovorile so „da“, a 29,4procenti so „ne“, dodeka 10 procenti ne odgovorile. Drugo pra{awe glase{e:

102


„Dali o~ekuvate Saki} da bide osuden?“ 43 procenti od intervjuiranite goo~ekuvale toa, 37 procenti dale negativen odgovor, 10 procenti ne odgovorile,a 9,7 procenti smetale deka sudeweto nikoga{ nema da zavr{i. Brojot na onie{to o~ekuvale deka na Saki} nema da mu se sudi moè da se proceni kakorezultat od somneòt za efikasnosta na hrvatskiot zakonodavec. Ovaa e spor-na tema i takva }e ostane dolgo vreme. Hrvatskiot revizionizam, koj ja izdvoiHrvatska od drugite porane{ni komunisti~ki zemji, be{e epizoda koja be{enavistina va`na i zna~itelno go oblikuva{e politi~kiot ìvot vo tekot na1990-te godini. Toj sè u{te ne e celosno iskorenet, no ve}e e predmet na isto-riska analiza.

103


Iskustvoto vo Bosna i Hercegovina Jakob Finci

Vo poslednive godini, Bosna i Hercegovina be{e lokacijata na nekoi od naj-seopfatnite napori za proverka vo poslednive decenii. Ima dve iskustva {tose istaknuvaat: otstranuvaweto policiski slu`benici koi ja zloupotrebilesvojata polo`ba i vrabotuvaweto ili povtornoto imenuvawe sudii i obvini-teli. Vo prviot slu~aj, Misijata na Obedinetite nacii vo Bosna i Hercegovina(UNMBIH) proveri pribli`no 24.000 policajci vo periodot me|u 1999 i 2002godina. Vo vtoriot slu~aj, trite visoki sudski i obvinitelski soveti go prove-ruvaa imenuvaweto na okolu 1.000 sudii i obviniteli vo periodot me|u 2002 i2004 godina.

Od dvete iskustva na proveruvawe, proverkata na policijata se pokaà kakonajgolem predizvik. Policajcite bea rasporedeni kako vojnici vo tekot na voj-nite vo 1990-te godini, ~estopati sluèj}i vo prvite redovi vo etni~koto~istewe, zaedno so voenite i paravoenite bataljoni. Ottamu, vo tekot na post-dejtonskata era neophodno be{e temelno ~istewe na policiskite edinici vozemjata. Korisno be{e toa {to Dejtonskiot dogovor predviduva deka civilniteagencii za sproveduvawe na zakonot }e treba da rabotat „vo soglasnost some|unarodno priznati standardi i po~ituvaj}i gi me|unarodno priznatite ~o-vekovi prava i fundamentalni slobodi“.1 Dogovorot, isto taka, bara od strani-te da garantiraat „krivi~no gonewe, otpu{tawe ili transfer“ na policiskislu`benici i drugi dràvni slu`benici odgovorni za seriozni povredi na pra-vata na malcinstvata. 2

Do krajot na vojnata, ima{e desetici iljadi policajci vo Federacijata i voRepublika Srpska (RS) – mnogu pove}e otkolku na po~etokot na vojnite i mno-gu pove}e otkolku {to se potrebni vo demokratska zemja so golemina na Bosnai Hercegovina. Vo prvite godini po Dejton, policajcite prodolìja da rabotatvo etni~ki homogenite sili koi im sluèa na nacionalisti~kite agendi bez,relativno, da bidat kazneti. Iako UNMBIH (UNMIBH) napravi odredeniobidi na po~etokot da ja proveri policijata vo Federacijata, rezultatite bearazo~aruva~ki i zavr{ija vo 1998 godina. Vo Republika Srpska vo tekot naistiot period (1995 – 1998), vo osnova, voop{to nema{e proveruvawe poradiotporot od strana na vlastite na Republika Srpska.

Naporite za proverka {to sleduvaa bea daleku pouspe{ni. Kancelarijata za~ovekovi prava na UNMBIH formira{e del za registarot na lokalna polici-ja, so personal od pedeset lica - me|unarodni policiski slu`benici, lokalnipravnici i administratori i dvajca od profesionalniot kadar na ON, a sitetie ja imaa poddr{kata na Kancelarijata za ~ovekovi prava i na dvajca slu`be-nici za vrska na Me|unarodniot krivi~en tribunal za porane{na Jugoslavija(ICTY). Samiot proces na proverka be{e sostaven od tri ~ekori: zadolìtelnaregistracija (koja vklu~uva{e popolnuvawe na detalen formular za registra-cija), pretproverka ({to vo najgolem broj slu~ai rezultira{e so privremeno

104


1 Ustavot na Bosna i Hercegovina, Aneks 4, ~len III, stav 2(v), i Aneks 11, Dogovor za Me|unarodnipoliciski sili, ~len I, stav 1.

2 Ibid. Aneks 7, ~len I, stav 3(d).

ovlastuvawe da se prodolì so rabotata – sproveduvawe na zakonot) i sertifi-kacija (koja podrazbira{e po{iroko proveruvawe na minatoto, monitoring naraboteweto i kone~na odluka za toa dali ima „osnovi za somnevawe“ zaprekr{uvawe na zakonot vo voeni uslovi). Na onie {to ne dobija sertifikatiim be{e zabraneto da sluàt vo agenciite za sproveduvawe na zakonot sekadevo Bosna i Hercegovina. Odlukite za neizdavawe sertifikat bea predmet samona vnatre{na àlba i ne be{e obezbedeno usno soslu{uvawe. Na kraj, pribli`-no dve tretini od onie proveruvanite dobija privremeno ovlastuvawe za prak-tikuvawe na policiski ovlastuvawa. Na pove}e od 90% od onie {to dobijaprivremeno ovlastuvawe, im be{e dadena celosna sertifikacija.3

Iako generalno se smeta za uspe{en (policiskite sili sega se pomali i poraz-novidni, a napadite vrz malcinskite povratnici ne se tolku voobi~aeni), gle-di{tata na javnosta za procesot se izme{ani. Procesot be{e kritikuvan dekabil premnogu baven i premnogu zatvoren. Vo ramkite na samata policiskaslu`ba, misleweto e pomalku blagonakloneto. Mnogumina, posebno onie {tone dobija sertifikat, se somnevaat vo pravednosta na postapkite, a okolu 150porane{ni policajci gi obàlija odlukite za nedodeluvawe sertifikaciipred doma{nite sudovi po zaminuvaweto na UNMBIH.4 Za àl, nejasnite inepotkrepeni so zakonodavstvo kriteriumi koristeni od strana na UNMBIH,kako i faktot {to proveruvanite dosieja bea isprateni da bidat skladirani vosedi{teto na ON vo Wujork, go iskomplicira re{avaweto na ovie slu~ai. Vosvojot izve{taj za Sovetot za bezbednost od mart 2004 godina, Visokiot pret-stavnik lordot Pedi E{daun, diskutiraj}i za pravnite predizvici na serti-fikacijata, naglasi deka postoela opasnost aktivnostite {to UNMBIH giprezema za proverkata da go uni{tat ili da go zagrozat vladeeweto na pravoto.Sepak, sega e malku docna za takov alarm. Pogolema kriti~ka opservacija napostapkata za proveruvawe be{e potrebna koga istata be{e operativna.

Drugiot golem proces na proveruvawe vo Bosna i Hercegovina se odnesuva{e naimenuvaweto sudii i obviniteli. Vo prvite godini po Dejtonskiot dogovor,sostojbata vo sudstvoto be{e navistina slaba, imaj}i go predvid otsustvoto nanezavisno sudstvo vo tekot na prethodnata komunisti~ka era, vo povoenite go-dini i postojanoto vlijanie na organiziraniot kriminal i nacionalisti~kitelideri. Vo maj 2000 godina, Visokiot pretstavnik vo sila stavi zakoni za sud-skite i obvinitelskite slu`bi so cel da ja unapredi nezavisnosta na obete.5 Soovie zakoni se osnovaa komisii sostaveni od bosanski sudii i obviniteli koigo ocenuvaa raboteweto na nivnite kolegi vo period od osumnaeset meseci.Me|utoa, procesot nikoga{ gi nema{e soodvetnite resursi i zavr{i soneuspeh. Najgolemiot del od poplakite bea otfrleni kako neosnovani.

Kon krajot na 2001 godina, Nezavisnata sudska komisija, vode~kata agencija zareforma na sudstvoto, podgotvi nova strategija za reformi. Taa ima{e za cel

105


3Izve{taj na generalniot sekretar, U.N.S.C., U.N. Dokument S/2002/1314, stav 11 (2 dekemvri 2002).

4 Kancelarijata na Visokiot pretstavnik, Govorot na Visokiot pretstavnik za Bosna i

Hercegovina, Pedi E{daun vo Sovetot za bezbednost na Obedinetite nacii (3 mart 2004),dostapen on-lajn na http://www.ohr.int. Vo 2003 godina, Policiskata misija na Evropskata unija jazameni UNMBH.

5 Zakonite se dostapni on-lajn na http://www.ohr.int.

da go namali brojot na sudii i da gi napravi sudskite i obvinitelskite slu`bietni~ki poraznovidni preku formalen proces na povtorno konkurirawe iimenuvawe. Visokiot pretstavnik vo 2002 godina osnova tri visoki sudski iobvinitelski soveti – po eden za Bosna i Hercegovina, za Federacijata i za Re-publika Srpska. Sovetite se postojani tela koi, vo najgolem del, se sostaveniod izbrani i imenuvani ~lenovi od pravnite i sudskite profesii. Visokiotpretstavnik, isto taka, imenuva{e me|unarodni ~lenovi da sluàt za vreme napreodniot period. Sovetite imaat nadle`nost da imenuvaat, premestuvaat,obu~uvaat, otstranuvaat i da discipliniraat sudii i obviniteli.

Spored procesot za povtorno konkurirawe i imenuvawe, od sudiite i obvi-nitelite se bara{e da podnesat detalni obrasci za konkurirawe i izjava, koi,me|u drugite raboti, sodrèa i pra{awa za aktivnostite za vreme na vojnata.Golem broj poplaki bea dobieni i od strana na javnosta. Otkako se smeta{edeka dosieto e kompletno, Panelot za nominacija na Sovetot }e ja razgleda{eprijavata, }e go intervjuira{e kandidatot i }e dade{e preporaka. Neuspe{-nite kandidati moèa da podnesat barawa za povtorno razgleduvawe.

Bidej}i procesot na povtorno imenuvawe zavr{i pred samo nekolku meseci,prerano e da se oceni negoviot celosen efekt. Sepak, moè da se zabeleìodredena po~etna zagriènost. Najgolemata zagriènost e toa {to se ~ini dekacelta na vra}aweto na multietni~kiot karakter na sudskite i obvinitelskiteslu`bi ne e celosno postignata, posebno vo Republika Srpska kade {to ima{enedovolen broj kandidati od malcinskite zaednici. Drugata zagriènost seodnesuva na ograni~enata priroda na istragite sprovedeni za navodnite ilisomnitelnite aktivnosti na kandidatite za vreme na vojnata. Toa ostavaodreden somne` za toa dali i kolku e soodvetno i dovolno ~isteweto. Na kra-jot, isklu~itelno visokite tro{oci i brojot na personalot {to gi nalagapostapkata, pottiknaa kritika od strana na javnosta.

Kako pozitivna strana e toa {to postapkata ja poseduva doblesta na postoja-nost. So zavr{uvaweto na procesot za povtorno imenuvawe, sovetite }e pro-dolàt da rabotat kako postojani tela za imenuvawe i disciplina na sudiite iobvinitelite, i }e bidat kompletno vodeni od strana na dràvjani na Bosna iHercegovina.

^len 64 od Zakonot za dràvna slu`ba vo instituciite na Bosna i Hercego-vina, voveden od strana na Visokiot pretstavnik vo maj 2002 godina, a potoadonesen od strana na bosanskiot Parlament, ja vklu~uva odredbata deka dràv-nite slu`benici se predmet na proces na razgleduvawe od strana na Agencija-ta za dràvna slu`ba. Razgleduvaweto, vo osnova, e za da se kontrolira dali tiese imenuvani vo soglasnost so Zakonot za javna administracija i dali gi ispol-nuvaat uslovite utvrdeni so ovoj zakon. Procesot na verifikacija nadràvnite slu`benici na dràvno nivo treba da bide zavr{en vo septemvri2004 godina.

106


Iskustvoto vo Republika MakedonijaIso Rusi

Razgleduvaj}i gi biografiite i partiskata pripadnost na golem broj visokorangirani politi~ari vo Makedonija, ne moè da se izbegne vpe~atokot dekapostoi silen kontinuitet na novata era so socijalisti~koto minato. Od prog-lasuvaweto nezavisnost vo 1991 godina, Republika Makedonija ima{e ~etiripretsedatelski izbori i trojca pretsedateli. Dvajca od ovie pretsedateli(Kiro Gligorov, so dva mandata od 1991 do 1999 godina, i Branko Crvenkovski,izbran vo april 2004 godina) se ~lenovi na Socijaldemokratskiot sojuz naMakedonija (SDSM), edna od reformiranite politi~ki partii nasledni~ki naSojuzot na komunisti na Makedonija (SKM). Samo Boris Trajkovski (koj be{epretsedatel vo periodot 1999 do 2004 godina) be{e ~len na nova partija(VMRO-DPMNE). Re~isi site vladi i parlamentarni mnozinstva pretstavuvaasli~en del na politi~kiot spektar, povrzan so socijalisti~kiot period.Branko Crvenkovski be{e premier na tri vladi na SDSM (1992-1998 i 2002-2004), a negoviot naslednik e Hari Kostov, koj vo tekot na jugoslovenskiotperiod rabotel vo vladinite slu`bi. Samo edna vlada, onaa od 1998 do 2002godina, be{e vodena od golemata nova (i nacionalisti~ka) partija na etni~kiMakedonci, VMRO-DPMNE.

Postojat golem broj drugi primeri. Vo General{tabot na makedonskata armijasè u{te dominiraat oficeri ~ii karieri zapo~nale vo Jugoslovenskata narod-na armija (JNA). Pretsedatelot na Republi~kiot sudski sovet, vo 1980-te godi-ni, bil sekretar na najgolemata organizacija na SKM – nejziniot razgranok voSkopje. Sega{niot ambasador vo Slovenija be{e ~len na dvete posledni vladiod socijalisti~kiot period (od 1982 do 1990 godina). Sega{niot minister zavnatre{ni raboti, iako relativno mlad, pominal ne pomalku od dvaeset godiniod svojata kariera na razli~ni pozicii vo Ministerstvoto i, pred da staneminister, be{e direktor na razuznava~kata slu`ba (makedonskata verzija naFBI).

Op{tiot vpe~atok e u{te ponaglasen so biografiite na liderite na nekoi po-liti~ki partii. Re~isi site od niv svoite karieri gi zapo~nale kako ~lenovina SKM. Branko Crvenkovski, na primer, kon krajot na 1980-te godini bil ~lenna organizacijata na socijalisti~kata mladina od kade bil izbran voCentralniot komitet na SKM i brzo potoa stanal ~len na negovoto Pretse-datelstvo. Liderite na Socijalisti~kata partija (SP), Liberalnata partija(LP) i na Demokratska alternativa (DA) imaat navistina uspe{ni karieri voporane{niot politi~ki sistem. Stojan Andov, liderot na LP, odreden vre-menski period bil zamenik-pretsedatel na jugoslovenskata vlada, ambasador, ire~isi 10 godini pretsedatel na makedonskiot Parlament. Vasil Tupurkovski,liderot na DA, bil ~len na najvisokite partiski i dràvni tela vo 1980-tegodini.

Rabotite se poinakvi me|u liderite na politi~kite partii koi gi pretstavu-vaat Albancite. Prvata i dolg vremenski period, najvlijatelna politi~kaorganizacija vo ramkite na albanskata zaednica, Partijata za demokratskiprosperitet (PDP) be{e sozdadena i vodena od strana na `rtvite na t.n.kampawa za diferencijacija protiv „albanskiot nacionalizam i separatizam“,

107


{to dovede do isklu~uvawe na golem broj albanski politi~ari od politi~katascena vo 1980-te godini. Sepak, vo toj kontekst treba da se zabeleì deka lide-rot na Demokratskata partija na Albancite (DPA), koja be{e vo koalicionavlada so VMRO-DPMNE (1998-2002), a sega e vo opozicija, ~estopati be{eobvinuvan deka ne bil samo sekretar na partijata (na partiskiot razgranok voTV-Pri{tina), tuku i deka bil direktno vklu~en vo ve}e spomenatata kampawaza diferencijacija vo tekot na koja vrabotenite Albanci bile politi~ki kaz-neti i gi zagubile svoite rabotni mesta. Golem broj od sega{nite funkcionerivo razli~ni politi~ki partii, koi mu pripa|ale na politi~koto liderstvo zavreme na socijalisti~kiot period, sega povtorno se nositeli na visoki dràv-ni pozicii, kako ~lenovi na Parlamentot, ministri ili ambasadori.

Site ovie slu~ai moàt da dovedat do zaklu~ok deka koga stanuva zbor za ras-krstuvawe so minatoto, Republika Makedonija zaostanuva ili duri treba da sesmeta za negativen primer. Kriti~arite na razvojot na nastanite vo Makedoni-ja navistina go naglasuvaat kontinuitetot, nekoi od niv duri i negiraat dekavoop{to se slu~uva transformacija od zatvoreno kon otvoreno op{testvo. Se-pak, preterano bi bilo da se tvrdi deka vo tekot na poslednite 14 godini voMakedonija ne se napraveni su{tinski promeni. Vsu{nost, napraveni se golembroj va`ni i su{tinski promeni. Porane{niot politi~ki sistem definitivnoe ukinat, sozdadeni bea novi osnovi za politikata, op{testvoto i ekonomijata,i sega{nata sfera na javno mislewe ne moè da se sporedi so porane{nata. Vis-tina e deka golem broj promeni bavno se sproveduvaat, no na krajot, tie se o~ig-ledni i gi pokaùvaat svoite efekti.

Mnogu objektivni elementi imaa svoe vlijanie vrz bavnoto tempo na transfor-macijata. Republika Makedonija e mala zemja so ne{to malku pove}e od dva mil-iona ìteli, na koja i nedostigaat su{tinski resursi za kompletna i brzapromena na personalot vo politikata i vo dràvnata administracija. Taaima{e marginalna uloga vo raspadot na Jugoslavija, u~estvuvaj}i vo procesotso strav deka konfliktite moàt da se preleat i na nejzina teritorija. Posteknuvaweto na svojata nezavisnost, glavnata zada~a i cel na Makedonija be{eda se zdobie so po{iroko me|unarodno priznavawe, koe se pokaà kako navisti-na te{ko. Odnosite so Grcija ostanaa zategnati so godini, poradi sporot za dr-àvnoto ime i poradi ekonomskite sankcii {to gi nametna Grcija. Sankciite{to i bea nametnati na Srbija vo tekot na vojnite vo Bosna i na Kosovo, istotaka, imaa negativno vlijanie vrz doma{nata ekonomija. Vnatre{no, iako po-liti~kite partii {to ja pretstavuvaa albanskata zaednica bea vklu~eni vo po-liti~kiot sistem od samiot po~etok, serija incidenti gi prodlabo~ija me|u-etni~kite tenzii. Vo vakva situacija, ulogata na celiot gra|anski sektor be{esli~na na onaa na partner na Vladata namesto nejzin korektiv. Do denes, nevla-diniot sektor mora da ja pla}a cenata na vakvata vklu~enost, so {to ostanuvaprili~no nerazvien i nemo}en, postoej}i pove}e kako sistem za servisirawe nagrantovite na stranskite donatori.

Vo vakov vid op{testvena ramka, golem broj re{enija bea odloèni i mnoguproblemi bea staveni na strana, vo najmala raka za odreden period. Ne moè dase odre~e deka golem broj problemi na krajot bea re{eni, no ova ~estopatibe{e napraveno indirektno, so odredeno zadocnuvawe i ne sekoga{ vo soodvet-ni razmeri. Odlukata da se otvorat dosiejata na dràvnata bezbednost, na pri-

108


mer, be{e donesena docna, i namesto da pomogne vo otkrivaweto na minatoto,vo nekoi slu~ai taa be{e zloupotrebena od strana na Vladata i od strana napartiite na vlast vo tekot na lokalnite izbori vo 2000 godina, so cel da se dis-kreditiraat opoziciskite kandidati. Pra{aweto za lustracijata ne be{eseriozno promovirano od nitu edna politi~ka ili op{testvena organizacija,nitu od strana na nekoja politi~ka partija nitu od nevladiniot sektor. Nema-{e su{tinski javni debati za minatoto, nitu pak mediumite izvestuvaa zaiskustvata so lustracijata vo drugite zemji.

Kako rezultat od toa, priodot vo Makedonija kon personalot od visok rangpovrzan so minatoto be{e navistina blag. Osven odredeni bavni reformi voramkite na policijata koi{to zapo~naa vo 1992/1993 godina, nema{e tendencijaza direktno otstranuvawe na licata koi bile nositeli na va`ni pozicii voporane{niot sistem. Namesto toa, promenite na personalot od ovoj vid se odra-zija na prirodniot razvoj na nastanite ili na indirektnite re{enija izbegnu-vaj}i sporovi i konflikti. Tipi~en primer za toa be{e postapuvaweto sonekoi generali od porane{nata jugoslovenska armija koi{to bea vo mo`nost dago napravat svojot transfer na visoko rangirani pozicii vo General{tabot nanovoformiranata Armija na Republika Makedonija. Tie ednostavno, posleodreden vremenski period, zaminaa vo predvremena penzija.

109


Iskustvoto vo Albanija Ketlin Imholc

Dozvolete mi u{te na samiot po~etok da naglasam deka jas ne sum Albanka. Jassum dràvjanin na Irska i na Soedinetite Amerikanski Dràvi, a vo Albanijaza prvpat dojdov vo april 1991 godina, neposredno otkako zemjata kone~no seotvori. Albanija potoa ~estopati ja posetuvav, a tuka ìveam i rabotam od 1996godina navamu. Go znam jazikot, gi sledam vesnicite, i sekojdnevno razgovaramso Albancite od site op{testveni krugovi. Odblisku gi nabquduvav rabotite{to vo Albanija se slu~uvaa od po~etokot na tranzicijata. Me|utoa, seto ova nego menuva faktot {to jas ne sum Albanka.

Za stranec, a osobeno za Amerikanec, da se poseti Albanija pred 1991 godinabe{e re~isi nevozmo`no. Kakvo bilo iskustvo od nejzinoto komunisti~ko mi-nato be{e zatvoreno za mene. Ne sum tolku naivna za da mislam deka ona {to go~itam, ili anegdotite {to lu|eto mi gi raskaùvaat, mi davaat {to i da e sli~-no na vistinskata slika. Osven toa, duri i pokraj toa {to li~no ja poznavamAlbanija, sepak, nea ja gledam niz prizmata na moite sopstveni iskustva, koi-{to prvenstveno se od Wujork, daleku od Albanija.

Ottuka, ne donesuvam sudovi. Me|utoa, moèbi moite zabele{ki moè da bidatod nekakva polza. Moàm da kaàm za ona {to vo Albanija go imam videno od1991 godina dosega, bez pristrasnost kon koja bilo strana ili kon koja biloprikazna. Ova }e ponudi izvesen kontekst za edna malku poznata zemja.

Kako i mnogumina stranci, prethodno bev fascinirana od tvrdoglavata izola-cija na Albanija vo celiot povoen period, osobeno po posledovatelnite raski-nuvawa na odnosite so Jugoslavija, Sovetskiot Sojuz i najposle so Kina. Moè-bi ova be{e ona {to me donese vo Albanija otkako taa izolacija se istopi napo~etokot od 1990-te godini. Vo godinite potoa, vidov dlaboki i ponekoga{v~udoviduva~ki promeni na site frontovi. Ovoj dokument se fokusira na jav-nite debati vo vrska so komunisti~koto minato ili, po{iroko, na aktivnosti-te koi{to bea prezemani vo odnos na toa minato – javni debati, zakoni za lust-racija, krivi~ni gonewa, i drugi aktivnosti. Ponatamu }e opi{am nekolku za-koni {to bea doneseni na ova pole, krivi~ni postapki, i taka natamu.

Vo izminative meseci, vo Albanija se pokrenaa i se intenziviraa javnite ras-pravi na nekolku frontovi, vo vrska so pra{aweto na spravuvaweto so mina-toto. Primarnite oblasti se kompenziraweto na `rtvite {to bile progonuva-ni za vreme na komunisti~kiot reìm, kako i sekoga{ kontroverznoto pra-{awe na otvorawe na dosiejata na tajnata policija od komunisti~koto vreme,vo slu~ajov dosiejata na pisatelite. Se ~ini deka raspravata se {iri, i jas mis-lam deka toa e eden interesen fenomen. Na ova }e se navratam, no dozvolete minajprvin brzo i hronolo{ki da pozboruvam za izminative 13 godini.

Mojata prva poseta na Albanija se slu~i vo april 1991 godina, samo tri sedmi-ci po prvite pluralisti~ki parlamentarni izbori (na koi pobedija komunis-tite, ili Rabotni~kata partija). Mnogu dobro se se}avam deka, za vreme na toapatuvawe, eden povozrasen ~ovek mi kaà deka „komunizmot vo Albanija emrtov“. I navistina, takov katastrofalen ekonomski neuspeh ne be{e zabele-àn moèbi vo nitu edna druga zemja vo regionot. No o~igledno, albanskataosobeno neefikasna verzija na izolacionisti~ki i pod vlijanie na Stalin ko-

110


munizam ne be{e ednostavno isparila preku no}. Tragite na toj komunizam, ina~inot na koj{to Albancite se spravuvaat so niv, se pokaàa kako mnogu po-kompleksni odo{to mislea mnogumina na po~etokot.

I pokraj pobedata na ovie prvi izbori, Rabotni~kata partija be{e prinudenada koalicira so novoformiranata Demokratska partija (DP), podocna vo pro-letta 1991 godina. Na svojot kongres vo juni taa godina, Rabotni~kata partijago smeni svoeto ime vo Socijalisti~ka partija (SP). Koalicionata vlada be{ena vlast re~isi vo tekot na celata 1991 godina. Po nea sleduva{e „~uvarot“ ilitehni~kata vlada vo koja dominira{e SP, koja vladee{e samo nekolku meseci,po {to sleduvaa predvremenite parlamentarni izbori odràni na 22 mart 1992godina. Na ovie izbori ubedlivo pobedi DP, koja{to na vlast ostana sè do juni1997 godina.

Duri i pred pobedata na DP, vo tekot na koalicioniot period, ima{e obid zaspravuvawe so zlodelata storeni za vreme na komunisti~kiot reìm, vklu~u-vaj}i go i iniciraweto nekolku krivi~ni postapki. Vo preambulata na Zako-not br. 7514, donesen na krajot od septemvri 1991 godina, Parlamentot im seizvini na licata koi „bile obvinuvani, sudeni, osuduvani i zatvorani, inter-nirani ili progonuvani vo tekot na 45-te godini, poradi prekr{oci od poli-ti~ka priroda, {to pretstavuva{e povreda na nivnite gra|anski, socijalni,moralni i ekonomski prava“, izjavuvaj}i deka „prviot pluralisti~ki Parla-ment na Republika Albanija ... smeta deka pretstavuva negova ~est, kako naj-visok pretstavnik na narodot ... da pobara pro{ka od ovie lica za politi~kitekazni i stradawa niz koi{to minale vo minatoto“.

Zakonot br. 7514 zapo~nuva{e so toa {to site ovie lica gi proglasi za nevini,kako i licata {to izbegale od Albanija vo tekot na celiot komunisti~kiperiod, i razli~ni drugi lica. Vo Zakonot ponatamu se veli deka site ovielica, ili nivnite naslednici dokolku ovie lica po~inale, polagaat dolgspisok na prava, po~nuvaj}i od podobri penzii do vra}awe vredni ukrasnipredmeti vo domovite, potoa pravoto da studiraat (vo zemjata ili vo stranst-vo), i vklu~uvaj}i ja i kompenzacijata za godinite {to tie gi minale vo zatvorili vo rabotni kampovi.

Zakonot br. 7514 sè u{te vaì. Be{e menuvan i dopolnuvan ~etiripati. Po po-bedata na DP, izmenite i dopolnuvawata bea sproveduvani na dvapati vo tekotna 1993 godina, pro{iruvaj}i go i prisposobuvaj}i go negoviot opfat. Nakrajot od 1993 godina, i povtorno na po~etokot od 2003 godina, so dopolni-telnite izmeni i dopolnuvawa vo opfatot na Zakonot bea dodadeni i logoriteza internirawe.

Od 1993 do 1997 godina ima{e izvesno sproveduvawe na ovoj zakon, me|utoa,spored ona {to jas go znam, toa be{e nekonzistentno. So ogled na faktot {toova pra{awe neodamna povtorno se vè{ti, bea objaveni vladini podatoci (itoa ne onie neosporenite), spored koi za vreme na toj period, na lu|eto im bileisplateni nekolku milijardi leki (pribli`no 20 milioni USD ).

Krivi~nite progoni, vklu~uvaj}i go i apseweto na Nexmie Hoxa, vdovicata nadolgogodi{niot diktator Enver Hoxa, isto taka, zapo~naa vo 1991 godina. Me-|utoa, pove}eto krivi~ni progoni se slu~ija pod reìmot na DP, i jas }e senavratam na ova pra{awe (poglednete natamo{en tekst).

111


Kone~nata oblast {to treba da se opfati e privatizacijata i restitucijata naimot {to, se razbira, gi zasega re~isi site, a ne samo privilegiranite iliprogonuvanite lica. U{te vo letoto 1991 godina, Zakonot br. 7501 propi{a,me|u ostanatoto, deka zemjodelskoto zemji{te treba da im bide dadeno na li-cata {to go obrabotuvaat, kako del od zadrugite ili kombinatite. Bidej}i ovane be{e vo vrska so golemata zemji{na reforma od 1946 godina, koga golemitepredvoeni zemji{ni stopanstva bea rascepkani i podeleni me|u lu|eto koi naniv rabotea od toga{ natamu, ova pra{awe ottoga{ pretstavuva kontinuiranizvor na poplaki od naslednicite na sopstvenicite od pred vojnata. Eden Al-banec neodamna mi re~e deka ovoj zakon ja drì Albanija vo zalo`ni{tvo.

Najva`nite zakoni za restitucija i za privatizacija bea sprovedeni vo 1993godina, za vreme na reìmot na DP. Zakonot za politi~ki zatvorenici toga{be{e izmenet i dopolnet za da se otstrani posebnata referenca za restitu-cijata na imotite na ovaa kategorija lica. Me|utoa, celosnata oblast na res-titucijata na imoti sè u{te ne e re{ena, i za ova nakuso }e progovoram nakrajot od moeto viduvawe.

Koga ja prifati funkcijata pretsedatel na Albanija po pobedata na DP vo 1992godina (formalno, toj be{e izbran od strana na Parlamentot, {to sè u{tepretstavuva ustavna postapka), pretsedatelot na DP Sali Beri{a dade izjavakoja{to stana isto tolku poznata vo Albanija kako i izjavata na premierotMazovjecki po povod negovata inauguracija vo Polska vo 1989 godina, koga gospomena povlekuvaweto „debela crta“ so minatoto. „Site zaedni~ki smevinovni, site zaedni~ki stradavme,“ izjavi d-r Beri{a vo april 1992 godina.

Od mnogu pri~ini, koga vladata na DP ja prezede vlasta vo 1992 godina, voAlbanija vladee{e golem optimizam. No, od mnogu drugi pri~ini, toj optimi-zam ne trae{e. Pokonkretno, za koja bilo vlada }e be{e nevozmo`no da ja nad-mine siroma{tijata vo koja{to Albanija be{e ostavena na krajot od komunis-ti~kiot reìm. Vo ovoj period bea realizirani nekolku investicii, nekolku-mina stanaa navistina bogati. (Kr{eweto vo golemi razmeri na embargoto vrzprodavaweto nafta za Jugoslavija vo tekot na vojnite vo 1990-te godinipretstavuva{e evidenten izvor na zbogatuvawe za nekoi – no ne i edinstvenizvor na zbogatuvawe). No, mnogu pote{ko be{e i vo ostatokot na zemjata da sepro{iri bogatstvoto, ili duri skromniot standard na ìveewe. Neuspehot toada se napravi dovede do {iroko rasprostraneto razo~aruvawe.

Osven toa, i pokraj blagorodnata izjava na d-r Beri{a pri inauguracijata, vla-data na DP prezema nekolku aktivnosti {to se smeta{e deka sozdavaat podel-bi. Izmenata vo eden stav na Zakonot za rabotni odnosi eden mesec po pobedatana DP vo 1992 godina (nepopularniot ~len „24/1“), dozvoli lu|eto da moàt dabidat otstraneti od nivnata dràvna rabota vo slu`bata za potrebite na „re-formata“, pri {to samata postapka ne be{e poinaku definirana. Nitu, pak, voZakonot postoeja kakvi bilo postapki za toa kako bi trebalo da se realiziraova otstranuvawe od slu`bata. Vsu{nost, iljadnici lu|e navistina ja zagubijarabotata spored ovoj zakon. Osnovnoto obrazloènie, se razbira, be{e celtadràvnata administracija da se „is~isti“ od onie {to mu sluèa na komuniz-mot. Me|utoa, Zakonot ne sodrè{e postapki za sledewe na na~inot kako sepravi toa, a toa i ne be{e ona {to vsu{nost se slu~i. Ova stana u{te eden fak-tor na razo~aruvawe.

112


Drug primer be{e Zakonot donesen vo januari 1993 godina, za specijalna dràv-na komisija koja }e se zanimava so privatnite advokati. Albanija doseganema{e mnogu zakoni od tipot poznat kako „zakoni za lustracija“, no ova be{enejziniot prv vakov zakon. Kako i „Zakonot na Panev“ vo Bugarija na po~etokotod 1990 godina, koj{to be{e naso~en kon ~lenovite na akademskata zaednica, iZakonot br. 7666 od 26 januari 1993 godina ima{e tesen fokus. So nego sevospostavi dràvna komisija koja{to treba{e da im gi odzeme licencite zavr{ewe advokatska dejnost na onie {to prethodno bile oficeri ilisorabotnici na Sigurimi (komunisti~kata tajna policija), sluèle na razli~-ni partiski pozicii, i bile vklu~eni vo specifi~ni aktivnosti, kako {to eu~estvoto vo pograni~nite ubivawa. Noviot Ustaven sud na Albanija, formi-ran duri vo 1992 godina, go otfrli ovoj zakon.

Pravnata profesija vo Albanija, moè da se zabeleì, ne postoe{e vo perio-dot me|u 1967 i 1990 godina, bidej}i prethodno be{e ukinata zaedno so Minis-terstvoto za pravda. Taa nabrzina povtorno be{e sozdadena vo maj 1990 godina,koga Albanija zapo~na da se menuva. Vo 1993 godina mi be{e kaàno deka pri-~inata poradi koja{to privatnite advokati bile prvite celi na „lustracijata“bil faktot deka mnogumina sudii i obviniteli, otkako bea otstraneti odrabotnoto mesto vo slu`ba na reformata soglasno so ~lenot 24/1, odli~nozarabotuvale kako privatni advokati. Ne moàm da bidam sigurna vo vrska soova, no ona {to navistina go znam e deka, koga specijalnata dràvna komisijago ima{e svojot prv i edinstven sostanok i koga izleze so lista na advokati{to gi zagubile svoite licenci, advokatot {to go zastapuva{e Ramiz Alija(naslednikot na Enver Hoxa) vo toga{ sè u{te nekompletiraniot krivi~enpredmet protiv nego, se nao|a{e na vrvot od listata. Patem, na taa listanema{e indikacija za toa koj od kriteriumite vo Zakonot br. 7666 bil pri-menet protiv koj bilo od advokatite na koi im bea odzemeni dozvolite. Vo sekojslu~aj, po odlukata na Ustavniot sud po toj predmet, advokatite si gi dobijanazad svoite licenci, i nema{e nikakvo natamo{no postapuvawe vo taa nasoka.Po{irok zakon za lustracija be{e donesen vo 1995 godina, i nabrgu }e se navra-time na nego.

Vo tretiot primer se raboti za dràvni sudski slu`benici, odnosno za sudii-te i za obvinitelite. So cel popolnuvawe na mestata vo sudstvoto i vo obvi-nitelstvoto koi{to ostanaa nepopolneti poradi primenata na ~lenot 24/1,zabrzani kursevi po pravo vo traewe od {est meseci se organiziraa vo sredi-nata na 1993 godina za nad 400 lica, na koi{to potoa im be{e dozvoleno da gipolagaat finalnite ispiti na pravnite {koli. Site gi poloìja ovie ispiti,a vo maj 1994 godina, site bea imenuvani za sudii i obviniteli. I povtorno,retorikata be{e deka ova pretstavuva pozitivna diskriminacija za licata {tobile progonuvani vo prethodniot reìm i na koi{to im bila uskratenamo`nosta za pravni~ko obrazovanie. Me|utoa, programata ne be{e realizira-na za taa cel, me|u ostanatoto, so toa {to go postavuva{e uslovot za poseduva-we prethodna univerzitetska diploma za pristap do kursevite. Visokotoobrazovanie od kakov bilo vid prethodno retko be{e dostapno za progonuva-nite semejstva. Taka, programava lesno moè{e da se smeta za lesen na~in da sedobie diploma po pravo za milenicite na partijata na vlast ili za onie {tobea podgotveni da platat.

113


Kursevite bea mnogu kritikuvani vo toa vreme, vo Albanija i vo stranstvo,poradi spomenatata pri~ina i poradi nivnoto kuso vremetraewe. Me|utoa, do2004 godina, diplomcite od tie kursevi koi{to sè u{te se „na rabotno mesto“kako sudii i obviniteli, sega imaat desetgodi{no rabotno iskustvo, i moèbie vreme da se zatvori taa prikazna.

Vo periodot od 1991 do 1995 godina, ima{e krivi~ni progoni na pove}eto odpostarite visoki komunisti~ki funkcioneri koi sè u{te bea ìvi. Siterezultiraa so obvinenija i so presudi od maksimum po 10 godini. Spored mene,kako i spored mnogumina Albanci so koi toga{ razgovarav, sudewata imaaograni~en efekt. Glavnite pri~ini bea te{kotijata da se najdat cvrsti dokaziza krivi~nite dela od komunisti~kata era, razo~aruvaweto {to prethodnonakuso go opi{av, kako i faktot deka procesot protiv liderot na opozicio-nata Socijalisti~ka partija Fatos Nano za navodna zloupotreba na slu`benatadol`nost, vo tekot na tranzicionata 1991 godina, rezultira{e so kaznapodolga od kaznata {to mu be{e dadena na koj bilo visok komunisti~ki lider.

Na krajot od 1995 godina, Albanija kone~no donese {irok zakon za lustracija,Zakonot br. 8043, nare~en „za kontrola na moralnata li~nost na slu`benitelica i na ostanatite lica svrzani so za{titata na demokratskata dràva“.Parlamentarnite izbori se nabliùvaa, i mnogumina smetaa deka Zakonot enaso~en protiv politi~kite oponenti na vladeja~kata partija, iako negoviotopfat be{e mnogu po{irok od parlamentarnite deputati. Znam za nekoi kon-kretni slu~ai vo koi{to Zakonot be{e upotreben protiv politi~kite opo-nenti. Kako i da e, sedum~lenata komisija predvidena so Zakonot, poznata kako„Komisijata na Mezini“, spored nejziniot pretsedatel, na izvesen broj lu|e imzabrani da se kandidiraat za parlamentarnite izbori vo 1996 godina vrz osnovana ovoj zakon, a pove}eto nejzini odluki bea potvrdeni od strana na najvisokiotsud na Albanija, do koj{to postoe{e pravo na àlba.

Generalno, Sovetot na Evropa gi kritikuva zakonite {to go ograni~uvaat pra-voto na licata da se kandidiraat za odredena slu`ba osven dokolku ne bilekrivi~no osudeni. Albanija prethodno stana ~lenka na Sovetot na Evropa vo1994 godina. Od ovaa i od drugi pri~ini, vo narednite nekolku godini, opfatotna Zakonot br. 8043 mnogupati be{e stesnuvan niz izmeni i dopolnuvawa, anegoviot opfat be{e ograni~en i so odluka na Ustavniot sud.

Vo Albanija, 1996 godina se karakterizira{e so eksploziven porast na golembroj piramidalni {tedilnici. Tie imaa elementi na vistinski piramidi, od-nosno, kade {to parite se pozajmuvaat vo golem obem samo za da im se isplatikamatata na prethodnite investitori, i taka natamu, sè do momentot koga pi-ramidite „padnaa“ poradi sopstvenata teìna, no, isto taka, mnogumina smetaadeka tie se vklu~eni vo pereweto pari od droga. DP pobedi na izborite vo maj1996 godina so golem broj mesta vo albanskoto Sobranie. Koga piramiditepo~naa da „pa|aat“ kon krajot na 1996 i potoa i vo 1997 godina, be{e obvinetavladeja~kata partija. Vo mart 1997 godina sleduva{e vonrednata sostojba, apredvremenite parlamentarni izbori bea odràni vo juni taa godina, {to do-vede do silno prenaso~uvawe kon Socijalisti~kata partija (SP) koja{to,zaedno so edna promenliva grupa mali sojuznici, ottoga{ e na vlast.

Moè{e da se o~ekuva – vsu{nost, i jas o~ekuvav – deka Zakonot br. 8043 }e se

114


ukine koga SP povtorno }e se vrati na vlast. Me|utoa, Zakonot, „stesnet“ voobemot kakov {to be{e, ostana da vaì. Komisijata za lustracija dobi novpretsedatel, Nafiz Bezhani. Na po~etokot od 1998 godina, istaknat ~len nasudstvoto be{e otstranet od rabotnoto mesto poradi navodite za negovo sora-botuvawe so tajnata policija vo tekot na komunisti~kata era. Iako Zakonotpove}e ne gi opfa}a{e izbranite funkcioneri, toj i natamu prodolì da seprimenuva za ostanatite slu`beni lica , sè dodeka negovata va`nost ne iste~esoglasno so negovite sopstveni uslovi na krajot od 2001 godina.

Vo 1999 godina, stanav sovetnik na albanskata vlada, i od sopstveno iskustvoznam deka g. Bezhani i ostanatite ~lenovi na negovata komisija bea dlabokoubedeni deka Zakonot treba da se pro{iri. Toj, isto taka, saka{e opfatot naZakonot da se pro{iri za da opfati i drugi eti~ki oblasti, kako izvorite naimotot na javnite slu`benici. Do toj moment, korupcijata vo albanskata vladave}e stana edna od oblastite poradi koi{to Albanija najmnogu be{e kri-tikuvana od me|unarodnata zaednica i, se razbira, od sopstvenite gra|ani, koi-{to najmnogu gi trpea nejzinite udari. No, namesto toa, be{e podgotvenposeben zakon za izjavi za imotnata sostojba i za izvorite na imot, i be{edozvoleno da iste~e va`nosta na Zakonot br. 8043. Dokumentacijata vrz koja-{to se temeli lustracijata (vklu~uvaj}i gi i dosiejata na tajnata policija)sega e zatvorena sè do 2025 godina, osven dokolku ne se sprovede nov zakon.

Kako {to be{e prethodno spomenato, pra{aweto na vra}awe na imotite eks-proprirani vo komunisti~kata era ostana zna~itelna problemati~na oblast voAlbanija. Pravnata ramka, osobeno taa od 1993 godina, ne be{e premnogu lo{a,me|utoa, sproveduvaweto be{e slabo. Vo mnogu slu~ai doa|a{e do golemifalsifikuvawa. Osven toa, Zakonot br. 7501, odnosno Zakonot {to ne ja ukinazemji{nata reforma od 1946 godina, i natamu ostana bolna to~ka. Poradi ova,i poradi drugi pri~ini, vo tekot na podgotvuvaweto na noviot ustav naAlbanija, koj{to stapi vo sila na nejziniot den na nezavisnosta vo 1998 godi-na, be{e dogovoreno zakonite da se podgotvuvaat zaradi „pravedno regulirawerazli~ni pra{awa svrzani so eksproprijacijata i so konfiskacijata sprove-duvani pred odobruvaweto na ovoj Ustav“, vodeni od kriteriumite od ~lenot 41od Ustavot. Ovoj ~len utvrduva deka „privatniot imot e zagarantiran“ i dekaeksproprijacijata ili ekvivalentnite merki se dozvoleni samo zaradi javeninteres i samo dokolku se pridruèni so pravedna kompenzacija. Spored~lenot 181/1 od Ustavot, novite zakoni treba{e da se proglasat najdocna do 28noemvri 2001 godina. Iako do ovaa data Vladata pred Sobranieto prezentira{eeden nacrt-zakon, pominaa pove}e od dve i pol godini pred Sobranieto da usvoizakon. No, prikaznata e daleku od toa da bide zavr{ena, bidej}i pretsedatelotMojsiu sè u{te go nema proglaseno noviot zakon. (Spored Ustavot, toj imapravo edna{ da vrati odreden zakon nazad do Sobranieto, a za povtornodonesuvawe na zakonot e potrebno apsolutno mnozinstvo od deputatite).

Ova nè nosi do sega{nosta vo koja{to, kako {to zaklu~iv deka e voobi~aeno voAlbanija, se slu~uvaat mnogu raboti. Kako {to be{e prethodno spomenato,ima{e nekolku sporadi~ni aktivnosti soglasno so Zakonot br. 7514 (kompen-zacija i drugi prava za progonuvanite lica), me|utoa, seto toa zapre so vonred-nata sostojba od 1997 godina i so vladata na SP {to usledi potoa. Amandman-ite kon toj zakon, so koi{to se obezbeduva kompenzacija za licata {to ne

115


polzuvale od prethodnoto sproveduvawe, se podgotveni i vo momentov se vr{ipritisok za nivno donesuvawe. (Pretsedatelot na SP Fatos Nano, premier nazemjata od 2002 godina, dobi kompenzacija za vremeto {to go pomina vo zatvorod 1993 do 1997 godina, i ova be{e edna od rabotite {to go pottikna povtornotooìvuvawe na ova pra{awe). Vo me|uvreme, ministerot za finansii naglasuvadeka sostojbata so nacionalniot buxet e takva, {to toj ne moè da ja prezemegolemata obvrska koja{to e neophodna za da se isplatat predvidenite kompen-zacii; toj upati povik za formirawe parlamentaren istraèn komitet koj }ego istraùva administriraweto na kompenzacijata realizirana vo periodotme|u 1993 i 1997 godina. Treba da se naglasi i faktot deka se nabliùvaat u{teedni parlamentarni izbori, a ova pra{awe e mo{ne povrzano so istite i soz-dava konfuzija. Vo sekoj slu~aj, sednicite na Parlamentot vo izminativemesec-dva bea prosledeni so demonstracii na porane{nite zatvorenici predzgradata na Sobranieto, a samite sednici nekolkupati bea prekinuvani sonapu{tawata na sobraniskata sala od strana na opozicijata.

Na drug front, najistaknatiot albanski sovremen pisatel Ismail Kadare, ne-odamna upati apel da se otvorat tajnite policiski dosieja za pisatelite, na{to odgovorija pove}e pisateli i novinari. Fatos Lubowa, u{te eden poznatpisatel i eseist koj{to vo komunisti~kite zatvori minal 18 godini, tvrdi dekasluèweto na pisatelite na eden vakov reìm e pove}estrano i deka, duri ipisatelot ~ija tajna policiska evidencija e „~ista“, moèl zna~itelno dapridonese kon poddr{kata na soodveten totalitaren reìm. Eden drug novinarja nare~e preokupiranosta so dou{nicite na tajnata policija „kultura na bega-we od su{tinata na rabotite“, pri {to su{tinata se samite komunisti~kilideri. Nakuso, ovaa debata raste.

Najposle, vo juni 2004 godina, pratenicite na edna mala opoziciska partijapodgotvija nov zakon za lustracija koj{to treba da vleze vo sobraniska proce-dura, upatuvaj}i apel za objavuvawe na aktivnosta vo tajnata policija na licata{to se kandidiraat za funkcija (verojatno vrz osnova na polskiot model). Sèu{te ne uspeav da dojdam do tekstot na nacrtot. Iako e malku verojatno dekaovoj nacrt-zakon }e pomine, toj pretstavuva u{te eden znak deka vo Albanijapostojat nere{eni pra{awa.

Mediumite posvetuvaat sè pove}e vreme na ovie i na sli~ni pra{awa. No, daliseto ova, vklu~uvaj}i gi i imotnite sporovi, dosega be{e pridruèno so zna~i-telni javni debati okolu po{irokata priroda i zna~ewe na komunisti~kotominato vo Albanija? ]e im prepu{tam na Albancite da dadat svoi odgovori.

116


DISKUSIJA (izvadoci)

Miodrag @ivanovi}

Koga zboruvame za soo~uvawe so minatoto, sekoga{ mi teknuva na eden vistin-ski nastan vo koj{to se raboti za àbi – i za pra{aweto za koe{to diskutira-me. Na krajot od 1960-te godini, imavme poseta od kralicata na edna evropskadràva. Taa dojde za da go poseti Josip Broz Tito. Centralniot komitet na Ko-munisti~kata partija odlu~i da i ponudi smestuvawe vo edna od vilite na Tito.Me|utoa, organizatorite sfatija deka, vo blizinata na taa vila, ima mnogu à-bi {to cela no} krekaat, taka {to kralicata verojatno }e bide voznemirena vosonot. Centralniot komitet im naredi na specijalnite edinici na jugoslovens-kata armija da gi istrebat site àbi. Me|utoa, dve àbi preìveale taka {to,koga kralicata se na{la vo svojot apartman, ovie dve àbi po~nale da krekaat.Kralicata gi povikala svoite slugi i im kaàla deka e odli~no toa {to moèda go slu{a krekaweto na àbite, bidej}i ja potsetuvale na nejziniot rodengrad, i deka toa e ne{to so {to lesno zaspiva. Toga{, istite armiski edinicido{le so kamion poln àbi, vra}aj}i gi nazad, za da moè kralicata da spiecela no}. Koja e porakata od ovoj vistinski nastan? Imavme genocid, ama situa-cijata si ostana ista. Toa e i metafora za logikata na reìmot za koj{to zbo-ruvam. Ako sakame da se soo~ime so minatoto, mora da ja imame predvid su{-tinata so koja sekoja era be{e obeleàna, vo ovoj slu~aj komunisti~kata era.

Ubeden sum deka soo~uvaweto so minatoto ne moè da se sprovede niz politi~-kite, pravnite i niz site drugi aspekti na lustracijata, tuku deka mora da sevratime nazad kon starogr~kiot poim „katarza“. Kako da se napravi toa? Na ovapra{awe nemam isklu~iv ili apsoluten odgovor, no }e vi ponudam negativenodgovor. Veruvam deka katarzata ne moè da se slu~i niz formite na obrazova-nie. Obrazovanieto ~estopati se spomenuva vo vrska so pra{aweto nasoo~uvaweto so minatoto, najmnogu kako alatka so koja se ostvaruva katarzata,{to bi moèlo da vodi kon pomiruvawe i demokratija. Veruvam deka obrazova-nieto e pretvoreno vo mit. Sekoga{ koga ni fali odgovor, se vra}ame na poi-mot obrazovanie, me|utoa, toa ne moè da go re{i problemot. Poznato e deka vomnogu jazici zborot „obrazovanie“ e izveden od zbor koj zna~i „maska“. Taka{to, veruvam, deka sme na bal ili igra ili tanc so maski na na{ite lica. Vogermanskiot jazik, zborot „obrazovanie“ e izveden od zborot „slika“. @ivototne e slika, tuku ne{to sli~no na toa. Vistinskoto pra{awe vo vrska so tematana na{ite debati e, spored mene, na koj na~in moème da gi eliminirame konst-ruiranite relacii so minatoto i so site raboti {to ni se slu~ija? Kako moè-me da ja nadmineme ovaa struktura?

Dozvolete mi da zavr{am so u{te edna prikazna od vistinskiot ìvot. Za vre-me na voenite godini vo Bosna i Hercegovina, vo ovaa etni~ki podelena zemjase slu~i edna vistinska qubov. Toj be{e Musliman, a taa pravoslavna Srbinka.Tie se sakaa i odlu~ija da se ven~aat. Koga se ven~aa, taa ja smeni negovata ve-roispoved, i toj stana pravoslaven. No, {est meseci po ven~avkata, toj se vqubivo druga èna. Taa be{e Muslimanka, no sega toj be{e pravoslaven. Otkako serazvede od prvata èna, toj se ven~a so svojata nova qubov. Eden den, tie se ska-raa i toj ja ubi. Ima{e sudewe i vo zapisnikot od sudeweto stoi deka pri~inata

117


za ova ubistvo se nao|a vo faktot {to taa gi navredila negovite pravoslavni~uvstva. Celata na{a tragedija e vakvata struktura na interpretirawe. Kakomoème da go eliminirame, prirodno i avtenti~no, ovoj vid struktura i dos-toinstveno da se spravime so rabotite {to se slu~ija vo minatoto, za da moè-me da se svrtime nazad?

Dino Abazovi}

Vo specifi~niot kontekst na porane{nite jugoslovenski republiki, denes ne-zavisni dràvi, treba da ispitame dali postoi impuls na dobra volja za lustra-cijata. Edna od univerzalnite karakteristiki na porane{nite reìmi be{esozdavaweto „homo dupleks“. Ottuka, ne e za ~udewe {to imame premnogu „za“ i„protiv“ vo javnosta koga zboruvame za lustracijata. A, privatnosta na celiotproces, vsu{nost, ostanuva nedoprena od vistinskoto nivo na dobra volja da sedefiniraat nekoi od problemite.

Napolno se soglasuvam so komentarite na Miodrag @ivanovi} vo vrska soneophodnosta od katarza kako eti~ka komponenta {to sekoja lustracija treba,sama po sebe, da ja sodrì. Ova e isto tolku va`no i legalno kako i site drugiaspekti. Me|utoa, jas bi dodal deka e mnogu va`no da se poglednat onie {to ginosat odlukite i onie {to iniciraat razli~ni aktivnosti i postapki svrzaniso lustracijata. Ako vidime deka toa se politi~arite, mediumite, gra|anskotoop{testvo i me|unarodnite institucii ili agenti, ajde da razgledame kolku da-leku tie moàt da ja ra{irat svojata mo}, i da vidime dali op{testvata senavistina podgotveni da se dviàt vo vistinskata nasoka.

Po moe mislewe, iskustvata na demokratskite tranzicii nè u~at deka, sè dodekase navra}ame na merkite na lustracijata so cel poddrùvawe na ~ovekoviteprava, ne moème da postigneme kakvi bilo pozna~ajni rezultati. Sè dodeka nese re{i pra{aweto na onie {to izvr{ile razli~ni zlostorstva protiv raz-li~ni principi na civilizacijata, ne moème da zboruvame za lustracija, bi-dej}i za 10 ili za 15 godini, toa }e ni se vrati kako eden vid bumerang. Taka,treba da odlu~ime dali imame dovolno dobra volja vo na{ite op{testva za daja sprovedeme lustracijata, kakov vid lustracija sakame da primenime i protivkogo. Lustracijata moè da ima pozitiven predznak vo na{ite op{testva, no nesum siguren deka nosi i pozitivni posledici.

Radmila Vasi}

Rabotev na pra{aweto na odgovornost i na ot~etnost vo postavtoritarniteop{testva vo vrska so razli~nite vidovi odgovornost. Veruvam deka od ovojsostanok treba da proizleze poraka {to se odnesuva na odgovornost od vidot nakolektivna, direktna politi~ka odgovornost.

Dokolku lustracijata se sproveduva oficijalno, toa mora da se stori vrz osno-va na postoe~ki zakon. O~igledno e deka del od o~ekuvawata vo zemjite odJugoisto~na i Isto~na Evropa vo vrska so lustracijata ne se ispolneti. Odovaa diskusija bi si zaminala zadovolna samo ako bi moèle da identifikuva-me {to bi moèlo da proizleze od planot ili konceptot na lustracijata kakoefikasni rezultati. Problemot so lustracijata e na~inot na koj taa se sprove-

118


duva. Duri i ako go imame najdobriot moèn zakon, imame mnogu zna~ajni kr{e-wa na ~ovekovite prava na onie {to gi kr{ele ~ovekovite prava. Taka {to, do-kolku se drìme do razli~ni trikovi vo stilot ova ne e sankcijata ili ova nee merkata, meriloto, ili {to bilo, toa zna~i deka ne sme seriozni vo odnos naovoj problem. Dokolku ne se propi{at postapki {to }e bidat mnogu adekvatnina principite i na standardite na edna dràva, toga{ izrekuvaweto kazni ilidonesuvaweto odluki vo oddelni slu~ai }e bide tolku dolgo, {to }e zagubi se-kakva smisla.

Sakam da ja izdvojam funkcijata na sudskiot sistem. Znaeme deka toj e najbe-nigen od site sistemi na ustavnite demokratii , no znaeme i deka toj moè da giproizvede najopasnite efekti za zemjite {to se nakloneti kon avtoritarnitestilovi i modus operandi. Najposle, edna mnogu ednostavna vistina za site onie{to se zanimavaat so pravata - sudskata funkcija e poslednata instanca zabranewe na zakonot i na pravata. Pa taka, ako ima kr{ewe na ~ovekovite pravavo sudovite, sudskiot sistem, kako rezultat od naredbite od vlasta, toa zna~ideka dràvata e celosno uni{tena. Toa ne e slika, toa e samo ramkata zanepostojna slika. Bi sakala da navedam samo eden primer na slovene~kiot t.n.„amandman na Pu~nik“. Toa e zakonski bazirana odluka na Ustavniot sud naSlovenija {to se sostoi od edinaeset stranici. Glasale devet ~lena na Sudot.Eden od niv go ponudil svoeto nesoglasuvawe i mislewe. [est sudii glasaa „za“,dvajca „protiv“, i ima{e sedum mislewa na nesoglasuvawe. Mnogu e interesnotoa {to sekoj sudija, vsu{nost, ja potpi{a ovaa odluka. [to se odnesuva dolustracija na sudskite tela vo ovaa zemja, vo toj del postoi golema zabuna.

Taka {to, ne e samo Bosna i Hercegovina, da gi upotrebam zborovite na JakobFinci, zemja na paradoksi; istoto vaì i za Srbija i za porane{na Jugoslavija.Imavme pretsedatel na sojuzna dràva, no nemavme sojuzna dràva. Imavmekral, no nemavme kralstvo. Najposle, imavme ~etvorica v.d. pretsedateli narepublikata, pa taka, kako {to obi~no velam, ako e samo za srpskata dràva,navistina e premnogu. Vo 1991 godina, donesovme pet zakoni {to treba{e daposluàt za proverka na lustracijata na sudiite i za utvrduvawe profesio-nalni kriteriumi za odgovornosta na ovie sudii. Ovie zakoni bea najdobritezakoni {to bea doneseni, me|utoa, podocna tie tripati bea menuvani idopolnuvani; za vreme na vonrednata sostojba, ovie zakoni u{te edna{ beaizmeneti i dopolneti, {to pretstavuva tragi~en fakt. Navistina e neobi~noeden zakon da se menuva vo vonredna sostojba. Znaeme deka za vreme na vakovperiod zakonite moè da se suspendiraat, no ne, vo ovoj slu~aj tie bea izmenetii dopolneti.

Ottuka, kako i od svoi li~ni pri~ini, moja golema èlba e site nie {torabotime ovde na sredbava da izlezeme so re{enie {to bi moèlo da bide mnoguefikasno i {to fakti~ki bi korespondiralo so principite i so standarditena pravnata dràva.

119


Magardi~ Ha~ikjan

Utrinskava diskusija, glavno, se zanimava{e so razli~nite obidi lustracija-ta da se definira na na~in {to }e bide prifatliv za site. Po moe mislewe,rezultatot be{e jasen; takva mo`nost nema. Ima nekoi predlozi da se defini-ra {to e predmet na lustracijata, i kakov vid aktivnosti treba da se lustri-raat. Smetam deka site predlozi se mnogu va`ni i deka istite treba da bidatzemeni predvid. Me|utoa, so ogled na faktot deka istorijata na zemjite pone-koga{ e mnogu razli~na, definicijata za toa koj i {to treba da se lustrira,isto taka, mora da bide razli~na.

Diskusiite vo vtoriot panel bea koncentrirani na drugo pra{awe. Mislamdeka temata na diskusijata najdobro be{e objasneta so trite pra{awa na JakobFinci vo vrska so periodot za koj govorime. Sekoja od diskusiite sefokusira{e vrz razli~en period. Jovica Trkuqa, glavno, govore{e za periodotpod Milo{evi}, Ivo Goldstajn go sporeduva{e periodot na 1990-te godini soonoj vo tekot na 1940-te godini. Jakob Finci pra{a za koj period zboruvame –za socijalisti~kiot period, za periodot od 1992 do 1995 godina, ili za periodotpo 1995 godina koga po~naa da se pojavuvaat razli~ni nacionalizmi. KetlinImholc, glavno, govore{e za pra{aweto na lustracijata vo odnos na periodotpred 1991 godina. Pa taka, povtorno imame ~etiri poedine~ni slu~ai {to sefokusiraat vrz razli~ni periodi. Mislam deka za site nas bi bilo interesnoda dobieme odgovor na pra{aweto dali moème da iznajdeme zaedni~ka osnovaza eden op{t komparativen priod ili, dokolku sme prinudeni, so ogled narazli~nite istorii, da rabotime na razli~nite periodi vrz razli~na osnova.

Ivo Goldstajn

Dokolku se sporedat, da re~eme, porane{nite jugoslovenski republiki soPolska ili so Romanija, }e se zabeleàt nekolku o~igledni i bitni razliki.Najprvin, se slu~i padot na Jugoslavija i sozdavaweto na pet posebni dràvikoi{to, sekoja na svoj na~in, moraa da vospostavat novi hierarhii na politi~-ki vrednosti i nivni relacii so minatoto. Vo politi~kata kultura seetablira{e cela serija fakti, i istata mora{e da se organizira na konkretenna~in. Ova e eden element {to ne se slu~i vo Polska i vo Romanija. Republikaê{ka i Slova~ka, isto taka, bea vo razli~na pozicija, bidej}i nemaa vojna.Vtor zna~aen fakt be{e toa {to vojnite vo porane{na Jugoslavija na pove}erazli~ni na~ini ja kontaminiraa celata situacija. Tretiot i moèbi naj-zna~aen fakt be{e toa deka politi~kata elita ili eliti {to vladeeja soJugoslavija vo tekot na 1980-te godini, vo periodot po smrtta na Tito, ne beadovolno silni za da dejstvuvaat na koj bilo moèn na~in.

Vistinskite problemi svrzani so lustracijata i so kriminalnite manipulaciise slu~ija vo 1990-te godini. Ova e mnogu zna~ajno pri odlu~uvaweto kade trebada se postavi pojdovnata to~ka na lustracijata. Taa ne bi bila svrzana so ko-lektivnite pretsedatelstva na porane{na Jugoslavija vo 1980-te godini, tukuso onie eliti {to bea vospostaveni vo 1990 i 1991 godina. Taka, ova pretstavuvaproblem za site porane{ni jugoslovenski republiki, osobeno za onie {to beavklu~eni vo vojnite; ottuka, ovie okolnosti gi izdvojuvaat od op{tite tren-dovi sostojbite vo ovie zemji.

120


Biljana Vankovska

Spored mene, nie morame da se soo~ime so minatoto, kolku {to e mo`no pove-}e za site nas. Isto taka, treba da odlu~ime za koe minato glavno govorime –podale~noto ili pobliskoto. Mojot problem e vo toa {to smetam deka ne mo-ème da ìveeme vo minatoto ili so minatoto, a mojot dene{en den, vsu{nost,e mnogu isprepleten so minatoto. Pra{aweto e kako da se napravi lustracijatai kako da se zgolemat demokratskite sili i brojkata na lu|e so demokratskiakreditivi. Ponatamu, koj }e gi ~uva ~uvarite vo smisla na obezbeduvaweinstitucionalizirani i zakonski formi na lustracijata? Ova e osobeno zna-~ajno, bidej}i nie sè u{te se nao|ame vo postkonfliktna situacija so nedostigod demokratski politi~ki eliti, pa duri i od pristojni politi~ki eliti. Segase nadevame deka }e dojdeme do momentot koga }e moème da gi diskvali-fikuvame onie {to ne zasluùvaat da bidat nositeli na javni funkcii. Me-|utoa, za àl, se slu~uva lu|eto {to se nao|aat na obvinitelna klupa vo Hag daimaat svoi marioneti vo ovoj region; lu|eto moè da glasaat za niv, a nekoi odniv se duri i mnogu popularni.

Mislam deka bi trebalo da bideme pomalku ambiciozni vo spravuvaweto sominatoto i so ovoj mo{ne moderen termin „lustracija“, bidej}i navistina bitrebalo da trgneme od ona {to vo momentov e mo`no. ]e zagubime mnogu vremedokolku se navra}ame na Vtorata svetska vojna, nasledstvoto od komunisti~-kiot period, i taka natamu. Vo ovoj moment imame mnogu raboti {to treba da gizavr{ime, da po~neme so gradeweto na dràvata, so gradeweto na demokratija-ta, so gradeweto na instituciite. Toga{, ~ekor po ~ekor, vsu{nost, moème dago zgolemime kapacitetot na site akteri vo op{testvoto, a ne samo na akteritevo politi~kata sfera. Celosno se soglasuvam so toa deka ova e mnogu pove}e odpoliti~ko pra{awe, i mnogu pove}e od pravno pra{awe. Toa e i va`no moralnoi socijalno pra{awe. Za da imame navistina lustracija, treba da gi angaì-rame site mo`ni kapaciteti. Mnogu mi e àl {to moram da kaàm deka na{itekapaciteti se nao|aat na edno mnogu nisko nivo. Mojata zemja, Republika Make-donija, ima mnogu porazli~no minato vo ovaa demokratska tranzicija, bidej}ivo period od deset godini, se ~ine{e deka sme edinstvenoto mirno op{testvovo regionov, i deka navistina dobro ni odi vo gradeweto na demokratijata. Po-radi toj dobar imix, lu|eto ne ~uvstvuvaa potreba da se navratat na nekoi nas-ledstva od vremeto na komunizmot. Nemavme o~igledno „lo{i momci“; vsu{-nost, imavme heroj od komunisti~kiot period, a toa be{e na{iot porane{enpretsedatel Kiro Gligorov, koj be{e edinstveniot miroven akter, edinstve-niot mirotvorec vo regionot. Toj obezbedi ~uvstvo na kontinuitet od prethod-niot reìm kon ovaa mlada nezavisna dràva. Se razbira, rabotite ne bea tak-vi kako {to izgledaa. Posle sè, zavr{ivme so dve pateki, da go upotrebime ter-minot na Jovica Trkuqa. Po 2001 godina, moravme na um da imame dve razli~niminata – ednoto minato na nedovr{ena demokratska tranzicija za vreme na pe-riodot na mirot, a po konfliktot od 2001 godina, moravme da se spravuvame i sopri~inite i so korenite na konfliktite i nivnite posledici.

Da rezimiram, Makedonija e, isto taka, zemja so mnogu paradoksi, bidej}i vonitu edna od ostanatite zemji koi nastanaa od porane{na Jugoslavija nema danajdete lu|e {to vo konflikt se borele protiv dràvata, za da bidat potoaonie {to }e gi nosat odlukite, funkcioneri, itn. Vsu{nost, nie sega minavme

121


niz eden mnogu poinakov proces na postkonfliktna obnova. Lu|eto {to sekrenaa so oru`je i {to se borea protiv dràvata vo 2001 godina, sega se del oddràvnata elita. Pa taka, jas navistina imam problem so pra{awata za toakako i kogo da se lustrira vo mojata zemja.

Nata{a Hanak

Bi sakala da kaàm nekolku zbora za iskustvata na Viktimolo{koto dru{tvona Srbija vo vrska so procesot na lustracijata. Kako {to pokaàa izlagawatai diskusiite, se soo~uvame so problemi od razli~ni sloevi na krivi~noto mi-nato. Sega, se postavuva pra{aweto za dràvite vo ovoj region {to imaat vojnazad sebe. Koja e pojdovnata to~ka, i koj bi bil prioritetniot pojdoven sloj? Vo2003 godina, Viktimolo{koto dru{tvo vo 12 razli~ni grada vo na{ata zemjaorganizira{e javni debati so zamisla da se slu{nat mislewata na mnogu raz-li~ni lu|e za toa na koj na~in da se soo~ime so vistinata, od kade da zapo~neme,{to e vistinata, kako se gleda na odgovornosta i kako da se sledi patot na pov-tornoto vospostavuvawe na doverbata, {to pretstavuva preduslov za pomiruva-weto vo ovoj region. Se razbira, procesot sè u{te trae, i nie analizirame raz-li~ni pra{awa. Veruvam deka }e ima mnogu interesni rezultati vo odnos narazli~nite pre~ki i mislewa, kako i vo odnos na razli~nite percepcii vo pog-led na metodite i mo`nostite na ovoj proces na soo~uvawe so minatoto.

Interesno e toa {to, iako na{ite diskusii se fokusiraa na najbliskoto mina-to, na nastanite {to se slu~ija vo tekot na 1990-te godini, vo re~isi sekoj gradse pokrena pra{aweto na prethodnite sloevi na minatoto, {to nè spre~uva{epovtorno da go razgleduvame najbliskoto minato. Ona {to glavno be{e barano,be{e razotkrivawe na kone~nata vistina, definiraweto na odgovornosta ikaznuvaweto na storitelite svrzani so komunisti~kite zlostorstva kon krajotna 1940-te i vo tekot na 1950-te godini. Bi bilo interesno da se znae dali edenslu~aj na lustracija svrzan so ovoj prethoden vremenski period eventualno bimoèl da ja olesni lustracijata na ostanatite periodi. Vo sekoj slu~aj, preov-laduva op{toto mislewe deka vo ovoj moment voop{to ne postoi èlba ili pod-gotvenost od strana na {irokata javnost vakvite pra{awa da se pokrenat, ideka, barem zasega, postojat brojni pre~ki.

Jovica Trkuqa

Najprvin da se osvrneme na pra{aweto vo vrska so periodot za koj{to razgo-varame. Na toa pra{awe ne postoi ednostaven odgovor. Ako zboruvame za reha-bilitacijata i za denacionalizacijata, se razbira, deka zboruvame za razli~nivremiwa i dati. Na{ite modeli na rehabilitacija fakti~ki se odnesuvaat na1945 godina. Istoto vaì i za zakonot za denacionalizacija i za zakonot zatajnite dosieja. Tie, glavno, se odnesuvaat na periodot po Vtorata svetska voj-na. Zboruvaj}i za zakonot za lustracija, nie fakti~ki ja „otvorivme“ 1974 godi-na koga, za vreme na toga{nata Socijalisti~ka Federativna Republika Jugos-lavija, be{e ratifikuvan Me|unarodniot pakt za gra|anski i za politi~ki pra-va. Pa taka, zapo~navme so ovaa data, bidej}i go prifativme takanare~eniot„mek“ model na lustracija.

122


Bi sakal da dodadam nekolku neophodni pojasnuvawa. Po moe mislewe, neophod-no e da se sfati deka, koga se raboti za lustracijata, ne zboruvame za nadminu-vawe na minatoto. Obiduvaj}i se da lustrirame nekoi od slu~aite, nie fakti~-ki se nao|ame vo procesot na reprocesirawe na delovite od minatoto. Vo na{a-ta dene{na diskusija, napravivme eden mal is~ekor vo smisla na definirawe nalustracijata kako politi~ki poim, i zboruvaj}i za nejzinite eti~ki dimenzii.Utre }e zboruvame za ostanatite dimenzii na lustracijata, pri {to }e govori-me za pravnite osobenosti i za celokupnata priroda na lustracijata, {to moèda bide edno od klu~nite pra{awa. Lustracijata moè da bide kazniva merka,disciplinska merka, ili administrativna merka.

]e zavr{am so edna mo{ne pesimisti~ka izjava. Siguren sum deka site nie od-li~no se se}avame na euforijata {to nastana po padot na Berlinskiot yid. Votoa vreme, site mislea deka }e bide sosema dovolno da se ima ukras so koj }e seukrasi na{iot vagon so nekoi novi demokratski trendovi, i istiot samo da sezaka~i za vozot {to, vsu{nost, minuva niz Evropa. Toa, o~igledno, ne be{edovolno. Op{testvata vo tranzicija veruvaa deka }e bide pove}e od dovolno dase potro{at okolu {est meseci za da se usvojat nekolku demokratski zakoni, ideka mnogu skoro }e sozdadat demokratski institucii. Da, no, za àl, }e bidatpotrebni okolu 60 godini za da sfatat lu|eto vo kakov vid dràva ìveat i zada gi usvojat novite demokratski principi. Veruvam deka za op{testvata vozemjite od Zapaden Balkan, potrebni se okolu {est meseci za da se donese zakonza lustracija, moèbi {est godini za da se izgradat demokratski institucii, inajmalku 60 godini za da se postignat opiplivi rezultati.

Magardi~ Ha~ikjan

Nie se obiduvame da gi definirame celite na lustracijata. Spored mene, glav-niot rezultat na dosega{nite izlagawa i diskusii nè naveduva da razmislimeza toa koi bi trebalo da bidat glavnite kriteriumi za lustracijata, a ne dabarame eden edinstven model. O~igledno, nevozmo`no e da se iznajde samo edenmodel koj }e bide prifatliv i primenliv za site, me|utoa, mo`no e da se pos-tigne soglasnost okolu op{tite glavni kriteriumi. Po moe mislewe, predlo-got na @arko Puhovski be{e mnogu pou~en, bidej}i ne be{e nitu ideolo{ki,nitu politi~ki. Toj be{e eden vid neutralen praven predlog. Kriteriumite zacelite i za lu|eto/„celite“ na lustracijata, dokolku lu|eto moème da gi nare-~eme celi, mora da bidat neutralni vo pravna smisla. Lu|eto povrzani so zlos-torstvata organizirani od dràvata se ne{to {to se ima slu~eno vo site zemji,i dozvoluva op{t, komparativen priod.

Rabotite o~igledno se poinakvi vo odnos na periodot na koj{to morame da sekoncentrirame. Vo nekoi slu~ai, interesot e fokusiran na 1990-te godini.Barem vo eden slu~aj, fokusot na interesot se nao|a vo socijalisti~kata erapred 1991 godina, dodeka vo drug slu~aj, interesot ne e fokusiran vrz period odminatoto, tuku vrz aktuelnata sostojba na gradeweto institucii. Taka, bi mo-èle da izvle~eme op{t zaklu~ok po odnos na glavnite kriteriumi za site zem-ji, nezavisno od nivnite individualni branuvawa. No, vo odnos na pra{awetoso koj period bi trebalo da se zanimavame, razlikite o~igledno se daleku pogo-lemi od analogiite.

123


@arko Puhovski

Periodite so koi{to treba da se pozabavime ne treba da se definiraat od stra-na na sistemite, tuku so faktot deka imame rabota so ~ove~ki su{testva. Ednaprofesionalna kariera moè da trae, da re~eme, 40 godini. Taka {to, ni{to{to se slu~ilo pred pove}e od 40 godini ne moè da bide relevantno za lustra-cijata, bidej}i taa se zanimava so konkretni li~nosti i so eventualnoto dis-kvalifikuvawe na ovie lica vo javniot ìvot. Nema osnova nekoj da se diskva-lifikuva za ne{to storeno koga toj/taa imal/a 17 godini i ako toj/taa ima 85ili pove}e godini. Se raboti za toa da se najde akcentot vrz odredena faza vo odreden vremenskiperiod, a ovoj period se menuva. Toj se menuva sekoja godina, od o~igledni pri-~ini – bidej}i lu|eto umiraat. Nema rezon da se diskutira za povrzanosta nalustracijata so ne{to storeno vo 1942 godina, bidej}i nema nikoj {to bi moèlda bide predmet na vakviot vid intervencija. Vtoriot biten moment e faktotdeka lustracijata se zanimava so povrzanosta so krivi~nite dela, no ne i sokriminalcite. So kriminalcite treba da se spravi spored Krivi~niot zakonik, a ne lustracio-nite procesi. Zboruvame za sorabotnicite na dràvniot ili na partiskiot or-ganiziran kriminal. So drugi zborovi, zboruvame za lu|e koi se odgovorni, nevinovni. Ova e zna~ajna razlika {to treba da ja imame predvid. Ovde ne stanuvazbor za izvr{iteli, ubijci ili za storiteli. Govorime za lu|eto koi edna{ gipoddrùvale dràvnite ili partiskite organizirani krivi~ni dela, gi oprav-duvale i gi prifa}ale vo svoite javni aktivnosti, i moèbi povtorno go pravatistoto. Mislam deka ova se granicite {to gi imame, po~nuvaj}i od ~istatalogika na lustracijata, dokolku sakame ova da bide eden organiziran proces.

Ketlin Imholc

Ova be{e navistina interesen den. Nau~iv mnogu raboti i imav mnogu stimu-lativni razgovori i slu{nav brojni interesni razmisluvawa. Dozvolete mi sovas da gi spodelam svoite stavovi za del od dve pra{awa. Ednoto e vo vrska sokrivi~nite gonewa. Jas o~igledno se soglasuvam so @arko Puhovski, i mislamdeka pove}eto od vas }e se soglasat deka krivi~nite dela treba da se re{avaatvo ramkite na krivi~niot proces. Problemot e vo toa {to e mnogu te{ko da seiznajdat dokazi i lu|eto se izvlekuvaat na tehni~ki aspekti, i sekoga{ }e imanezadovolstvo ili ~uvstvo deka pravdata ne e zadovolena. Vo me|uvreme, ako stetrgnale protiv malite lu|e koi ne go prekr{ile zakonot, tuku se fatile vomreàta, sekoga{ }e imate mnogu gor~livi ~uvstva, i jas navistina ne znamkako da se spravime so toa.

Vtorata rabota ne e vo vrska so Albanija, tuku vo vrska so zemjata vo koja{tosum rodena, Soedinetite Amerikanski Dràvi. Mi be{e mnogu zabavno izutri-na koga slu{nav deka nekoi lu|e moè da podgotvuvaat nekakov vid zakon zalustracija za aktuelnata administracija. Nemam nekoe osobeno mislewe za toadali lustracijata bi bila soodvetna, iako bi sakala da ukaàm na toa deka, akopotpretsedatelot êjni bide porazen i lustriran od javniot ìvot, toj }ezaraboti daleku pove}e pari koga }e se vrati na biznisot, taka {to nema da segriàm za toa.

124


Faktot deka vo Ustavot na SAD e sodràn eden zakon za lustracija im e poznatna malkumina, vklu~uvaj}i i mnogu malku Amerikanci. êtirinaesettiotamandman, koj be{e donesen po Gra|anskata vojna za da gi zgolemi gra|anskiteprava, ne za ènite, tuku za Crncite vo mojata zemja, sodrè{e i izjava dekaonie {to im ukaàle pomo{ i poddr{ka na neprijatelite na SAD, a prethodnose zakolnale na vernost na SAD, ne moàt povtorno da sluàt vo vladata osvendokolku poinaku ne bide odobreno so dve tretini od ~lenovite na Kongresot.Ovaa izjava sè u{te se nao|a vo knigite, sè u{te pretstavuva del od Ustavot. Serazbira, sekoj {to bi bil zasegnat so ovaa izjava ve}e odamna e po~inat, a vre-meto, kako {to spomena @arko Puhovski, si ja vr{i svojata rabota. No, koga bimoèle da dojdeme do nekoi mehanizmi za generalnata zamisla, moèbi bistorile ne{to.

Jakob Finci

Mislam deka denes slu{navme mnogu pove}e pra{awa odo{to moème da ponu-dime odgovori. Ova zna~i deka ova pretstavuva tema {to e od vistinski interesza pove}eto od nas, i bi trebalo zaedno da rabotime i da se obideme da iznajdemeodgovori {to bi bile od polza za sekoja od na{ite zemji. O~igledno, ovieodgovori bi bile korisni na razli~ni na~ini, za{to iako geografski senao|ame vo ist region, imame razli~ni problemi. Toa e pri~inata poradi koja-{to sekoj od nas treba da go iznajde sopstveniot model. Kone~niot zaklu~okverojatno bi bil deka ovaa e samo prvata po red vo serijata konferencii na koi}e se rasprava za istoto pra{awe. No, bi trebalo da imame na um deka vremetoraboti protiv nas, bidej}i, kako {to re~e @arko Puhovski, vremenskatagranica iznesuva 40 godini, {to zna~i deka nie ve}e se nao|ame vo 1965 godina.

Ivo Goldstajn

Moèbi }e zapra{ate zo{to ne zboruvav za problemot na lustracijata na na-~in na koj{to za nego zboruvaa ogromnoto mnozinstvo moi kolegi. Vo Hrvats-ka, vo periodot po 1989 i 1990 godina, problemot na lustracijata, onaka kako{to pove}eto od nas go opfa}aat, ne be{e predmet na diskusija vo ovaa smisla.Na lustracijata ne i se prio|a{e kako na pra{awe ili kako na problem.Ima{e nekolku slu~ai koi bea na najniskoto nivo na politi~ka manipulacija,i ni{to pove}e od toa. Bea producirani nekolku filmovi {to pove}e beaoblikuvani za da se sozdade odreden vpe~atok, a ne za da se dokumentira ona {totie se obiduvaa da go opfatat. Tie gi dokumentiraa lu|eto {to gi produciraai vremeto vo koe bea sozdavani.

Zo{to be{e toa taka? Zatoa {to noviot establi{ment, koj be{e sozdaden vo1990 godina, stravuva{e od onoj vid lustracija za koj{to zboruvavme denes. Tiestravuvaa, bidej}i, za razlika od ostanatite postsocijalisti~ki dràvi,Hrvatska ne be{e svedok na radikalna promena. Nema{e zamena na porane{-niot establi{ment so paket demokratski opkruùvawa kako opozicija, soci-jalen liberalizam, itn., kako {to se slu~i vo pove}eto drugi zemji. So ogled nafaktot deka novata dràva se sozdade paralelno so novata politi~ka realnost,prviot paket vode~ki li~nosti dojde od nacionalisti~ki orientiranitekrugovi koi vo socijalisti~kite op{testva bea pozicionirani na eden poseben

125


na~in. Ponekoga{ tie bea pripadnici na opozicijata, ponekoga{ sorabotuvaaso tajnite slu`bi. Ova e problem koj{to }e mora da se re{ava i za koj{to }emora da se diskutira. Kako i da e, nie vo Hrvatska sme blokirani vo golemamera poradi eden mnogu poznat slu~aj. Koga treba{e da se sprovede lustracija,ili podobro kaàno, koga treba{e da se sprovede zakonskata postapka kon kra-jot na procesot vo vrska so ubistvoto na eden hrvatski disident, osomni~eniotfakti~ki be{e osloboden. Jas sega }e go iskaàm svoeto somnevawe deka ovalice fakti~ki bilo vme{ano vo ubistvoto. Toa se be{e slu~ilo vo 1975 godinavo Pariz, a vo nego bea vme{ani i drugi lica {to bea del od establi{mentotpo 1990 godina. Ova se faktite {to samo delumno se poznati, i tie dosega blo-kiraa kakva bilo razumna diskusija vo odnos na problemot na lustracijata.

126


Tret del Javni debati vo vrska so minatoto:efektite vrz demokratskite strukturi

Lekcii od slu~aite na Jugoslavija i na Srbija i Crna GoraVoin Dimitrievi}

Profesorot Jovica Trkuqa ve}e iznese mo{ne pesimisti~ki pregled nanastanite svrzani so Zakonot za lustracija vo Srbija. Ovoj zakon najverojatnonema da bide sproveden, bidej}i be{e predmet na napadi od razli~ni strani iod razli~ni nivoa, i ne e sigurno dali koj bilo nadleèn organ e podgotven dago primeni.

Tranzicionata pravda sodrì i drugi elementi osven lustracijata. Lustraci-jata e fokusirana – barem privremeno – na pravna diskvalifikacija od javniotìvot na licata {to vo minatoto kr{ele nekoi pravila i ~ovekovi prava.Spravuvaweto so minatoto e po{iroko pra{awe, koe vo sebe sodrì i drugiaspekti, kako, na primer, moralni i eti~ki pra{awa. Toa vo sebe ja sodrì izada~ata da se utvrdi vistinata, vistinata za krivi~nite dela {to bile store-ni i {to ne bile sporni vo vremeto koga bile storeni. Vo Srbija i Crna Gora,ova e mo{ne interesno i bitno pra{awe.

Kr{eweto na zakonskite pravila i na ~ovekovite prava moè da se kvalifiku-va kako krivi~no delo, dali spored lokalnoto ili me|unarodnoto pravo. Pos-tojat dve opcii za spravuvawe so vakvite slu~ai. Ednata opcija e voobi~aena, zavo voobi~aeni okolnosti, na primer, koga treba da utvrdite individualna odgo-vornost za zlostorstvo, a na sudovite ostanuva da gi sprovedat svoite postapki.Vo Srbija i Crna Gora, sè u{te ja imame ovaa opcija.

Vtorata opcija e opcijata {to ja spomenuvame koga zboruvame za vistina i zapomiruvawe i site tela formirani za taa cel. Ova e ~ekor vo nasoka na sudot,me|utoa, ne e samiot sud. Ova e ~ekor ~ija isklu~iva cel e da se iznajde istoris-kata vistina za konkreten period, vo smisla na identifikuvawe na slu~aite naseriozno kr{ewe na lokalnoto i na me|unarodnoto pravo, kako i na ~ovekoviteprava. Zada~ata na telata formirani zaradi ovie celi – tela koi{to ne se suds-ki tela – e slednava: tie treba so sigurnost da utvrdat {to to~no se slu~ilo vominatoto, so cel toa da i go prezentiraat na javnosta i taka da obezbedat osnovaza katarza, odnosno moraat da ja otkrijat vistinata bez ogled na faktot dekaovie kriminalni aktivnosti treba da se kaznat ili da se sankcioniraat. Ovageneralno se smeta za dobar lek za idninata na lu|eto i na soodvetnotoop{testvo.

Postojat nekolku istoriski primeri za vakviot priod. Eden osobeno interesenprimer be{e voveden od vlastite na Firenca vo 15 vek. Po padot na eden osobe-no surov uzurpator, ~ie{to vladeewe traelo deset godini, blagorodniciteodlu~ile eden sve{tenik da napi{e sè vo vrska so nastanite od minatoto. Nemumu bila dadena zada~a da obezbedi hronologija za periodot zad niv, bidej}i sme-tale deka za idnite generacii }e bide dobro i korisno da znaat ne{to za zlode-

127


lata {to se slu~ile. Sli~no ne{to, mislam, bi moèlo da se primeni za SadamHusein ili za Milo{evi}. Ponekoga{, za àl, sudewata ne i sluàt na svojatacel.

[to se odnesuva do Srbija, obidot da se otvori procesot na vistina i na pomi-ruvawe vo edna institucionalizirana forma, be{e iniciran re~isi neposred-no po padot na reìmot na Milo{evi}. Zamislata {to se razvi vo ramkite naMinisterstvoto za nadvore{ni raboti be{e da se formira komisija, so prime-na na modelot na ju`noafrikanskata komisija. Be{e predloèn zakon vrz koj-{to treba{e da se temeli rabotata na komisijata. ^lenstvoto na ova telo niko-ga{ ne be{e kompletirano; vo periodot na podgotvuvawe na celata aktivnost,toga{niot pretsedatel na Sojuzna Republika Jugoslavija Voislav Ko{tunicaizjavi vo Slu`beniot vesnik na Republikata deka ovaa komisija e formirana.Ova se slu~i vo mart 2001 godina. No, vo periodot {to sleduva{e, mnogu malkuse slu{a{e za rabotata na komisijata, a po dve i pol godini, taa ednostavnois~ezna. Mislam deka bi trebalo da sprovedeme kompletna istraga okolu is~ez-nuvaweto na ovaa komisija.

[to be{e problemot so ovaa komisija i so ovoj na~in na utvrduvawe na visti-nata? Moram da priznaam deka sum malku pristrasen po ova pra{awe, bidej}ibev imenuvan za ~len na ovaa komisija. U~estvuvav na eden podgotvitelen sos-tanok, i potoa mu kaàv na pretsedatelot deka ne moàm da go prifatam~lenstvoto vo komisijata zatoa {to smetam deka na komisijata ne i bea dode-leni dovolno nadle`nosti i ovlastuvawa. Taa ne moè voop{to da li~i na efi-kasna komisija. Upativ nekolku zabele{ki i vo vrska so celosniot disbalansvo ramkite na komisijata; ima{e samo dvajca sve{tenici, i obajcata bea odSrpskata pravoslavna crkva, i nitu eden ~len od Crna Gora. Ova bea dve od moi-te glavni pri~ini poradi koi go odbiv ~lenstvoto vo ovaa komisija. Drugapri~ina {to ja spomenav, i do koja sè u{te se dràm, be{e faktot deka komisi-jata be{e formirana za da utvrduva vistini, so golemo „V“, i toa golemi isto-riski vistini. Jas, pak, mislev, i sè u{te mislam, deka taa ja ima{e zada~ata dautvrdi nekoi privremeni vistini, soglasno so raspolo`liviot materijal.

Komisijata podocna objavi nekoi elementi od svoite prvi~ni aktivnosti, {togi potvrdi moite somnevawa vo vrska so ova telo. Edna od tie aktivnosti, kako{to be{e kaàno, be{e javnosta da se oslobodi od pristrasni i od emotivnistavovi vo odnos na nekoi nastani od minatoto. Druga zada~a be{e soo~uvawetoso deformiraniot imix na Srbija i na Srbite sozdaden vo prethodnata deceni-ja. O~igledno, komisijata ja vide svojata zada~a vo ispravuvaweto na celosnoiskrivenata slika za Srbija i za Srbite. Kako {to moè da se zaklu~i od ovieizjavi, ima{e dovolno elementi {to dovedoa do neuspehot na komisijata, pri{to edna od pri~inite sekako be{e faktot {to vo nea ima{e premnogu istori-~ari.

Sega da se navratam na pra{aweto za toa koj period sakame da bide opfaten soprocesot na lustracija. Vo Srbija, prviot problem be{e faktot {to mnogumi-na funkcioneri sakaa da izbegnat komisijata da se zanimava samo so poslednatadecenija od 20 vek. Tie, vsu{nost, se obidoa ovoj period da go pomestat u{te po-daleku vo minatoto, okolu u{te 50 godini nanazad, demonstriraj}i tendencijasvojstvena za sekoj nacionalizam, a toa e vospostavuvawe na sopstvenata pozi-cija kako `rtva. Na ovoj na~in, serijata zlostorstva vo poslednata decenija

128

Javni debati vo vrska so minatoto: efektite vrz demokratskite strukturi

fakti~ki be{e zamaglena, i ovie zlostorstva po~naa da izgledaat pomalku va`-ni vo sporedba so nekoi drugi zlostorstva od drugi periodi vo minatoto. Vto-riot problem be{e svrzan so faktot deka Srbija e edno dlaboko podelenoop{testvo. Celosniot obem na postojnite jazovi i linii na podelba izleze napreden plan po padot na reìmot na Milo{evi}, i tie se pojavuvaa povtorno ipovtorno, na primer, za vreme na poslednite pretsedatelski izbori.

Ottuka, postoi dvojna potreba – od pomiruvawe me|u samite gra|ani i odpomiruvawe na dràvata so drugite dràvi. Obete zada~i se te{ki, bidej}i,dokolku imate nepre~eno pomiruvawe vo ramkite na dràvata, celiot procesna pomiruvawe na dràvata so ostanatite dràvi postavuva golemi problemi,osobeno ako zememe predvid nekoi od kriminalnite aktivnosti i krivi~nitedela storeni od del od toga{nite vladeja~ki partii vo Srbija. Ova ima svoj od-raz i vo sudskiot sistem i vo negoviot tretman na minatoto. Vo taa smisla, naprimer, tokmu vo ovoj moment, sostojbata vo Srbija zaostanuva zad onaa voHrvatska. Ponekoga{, navidum sli~ni situacii i priodi vo Srbija se koristatza da se opravdaat sopstvenoto mislewe i odluki. Citatite od srpskite vesnicivo nekoi slu~ai se re~isi identi~ni so onie {to moàt da se najdat vo hrvats-kiot pe~at. Eden porane{en minister vo Srbija edna{ go izjavi slednovo:„Zamenik-obvinitelot vo Hag ... e onoj {to gi uni{tuva Hrvatite vo Hag.Hrvatska mora da stavi moratorium vrz sorabotkata so Ha{kiot tribunal“.Ovaa izjava be{e dadena od strana na profesor po pravo i minister vo dva man-data.

Nekako izgleda deka postoi {iroko rasprostraneto mislewe oti nekoj se obi-duva da ja izmeni na{ata istorija za vreme na sudewata. Nekoi avtori voHrvatska tvrdat deka sudewata vo Hag, vsu{nost, bi moèle celosno da ja izme-nat istorijata na zemjata. Sli~ni glasovi se slu{aat i vo Srbija. Eden odistaknatite ~lenovi na komisijata za vistina i za pomiruvawe, porane{enambasador vo Turcija i aktuelen ambasador vo Vatikan, profesor po oriental-ni nauki, veli deka se soo~uvame so zakanata vo Hag da ni bide napi{ana komp-letno nova istorija. Od druga strana, obidot da se organiziraat sudewa voSrbija za site onie protiv koi{to se podignati obvinenija, naiduva na brojnite{kotii. Lu|eto gledaat deka sudovite se nedovolno opremeni za sudewata, naprimer, protiv generalite koi{to ne sakaat so namera da zaminat za Hag, iakolicata protiv koi{to se podignati obvinenija se celosno svesni za faktotdeka Jugoslavija ja ima ratifikuvano @enevskata konvencija koja{to govori zaodgovornosta, ot~etnosta i za komandnata odgovornost.

129


Lekcii od slu~ajot na Hrvatska @arko Puhovski

Vo Hrvatska, za sre}a, nemame nikakvi neuspesi so na{iot zakon – bidej}ivoop{to i nemame zakon za lustracija. Se soo~uvame so seriozen paradoks.Brojni zna~ajni demokratski i socijalni elementi vo Hrvatska se na povisokonivo odo{to vo ostanatite zemji od regionot. Me|utoa, pra{aweto na lustra-cijata dosega ne be{e zemano predvid, taka {to ova bi moèlo da ja dovede vopra{awe generalnata ocenka za postignuvawata.

Vo ovaa smisla, za hrvatskata situacija e mnogu va`no toa {to, namesto lustra-cija, be{e sprovedeno etni~ko ~istewe. Na samiot po~etok od demokratskatatransformacija na zemjata, ova rezultira{e so ~esti slu~ai na diskvalifika-cii bazirani vrz lobirawa. Me|utoa, po nekolku meseci, tie stanaa predmet napovtorno tolkuvawe i podocna bea celosno zameneti so etni~ki ili so etni~-ki bazirani diskvalifikacii.

Za podlaboko razbirawe na kontekstot na pra{aweto na lustracijata, neophod-no e da se trgne od opkruùvawata i od iskustvata {to treba da se opfatat, a neod onie koi{to se apsolutno nekompatibilni, pa ottuka i irelevantni. VoJugoslavija, na vlast imavme mek totalitarizam, {to nikako ne moè da se spo-redi so zemjite kako Bugarija, êhoslova~ka, Romanija ili Albanija, vo smislana slu~aite na kr{ewe na ~ovekovite prava. Edna od navodnite povolnosti navakviot vid reìm be{e, na primer, faktot deka, vo periodot me|u 1950 i 1990godina, nikoj vo Hrvatska ne be{e ubien vrz politi~ka osnova, {to e najdol-giot period bez vakvi ubistva vo Hrvatska. Toa ne be{e sre}na, demokratska,bogata dràva, no nikoj ne be{e ubivan od politi~ki pri~ini. Ima{e ubistvana hrvatskite emigranti vo stranstvo, no ne i na lu|e {to ìveeja vo Hrvatska.Vo ovaa smisla, situacijata sosema se razlikuva od iskustvata vo ostanatiteisto~noevropski zemji. Istovremeno, poradi sovetskiot model na etnofedera-lizam, samiot jugoslovenski model i aktivnostite na jugoslovenskite tajnislu`bi bea tolkuvani vo ramkite na matricata na srpsko-hrvatskite odnosiili, podobro re~eno, vo kontekst na dominacijata na Srbija nad Hrvatska.

Diskvalifikacijata od javniot ìvot vo Hrvatska, sproveduvana za vreme nacuteweto na ovaa bedna aktivnost od 1990 do krajot na 1995 godina, se bazira{evrz tri razli~ni osnovi. Ednata od niv be{e pripadnosta na srpskata etni~kazaednica. Vtorata be{e svrzana so dominantnite pozicii na Srbite i, za vremena prvite nekolku meseci, tretata osnova, bazirana vrz ideolo{kata pripad-nost na komunisti~kite strukturi, ima{e marginalna uloga. So ovaa tretaosnova ne moè{e da se odi predaleku, bidej}i noviot „tatko na nacijata“ Fra-wo Tu|man, samiot prethodno be{e general vo Jugoslovenskata narodna armija(JNA), i zna~itelen del od imenuvanite od ovoj „nov“ establi{ment im pripa-|a{e na prethodnite strukturi. Taka, be{e mo{ne komplicirano koga odredenilu|e bea isfrluvani od svoite stanovi poradi faktot {to bile penzioniranioficeri na JNA, a so toa u~estvuvale vo okupatorskite aktivnosti, bidej}i voisto vreme, penzioniraniot general na JNA, sega pretsedatel na zemjata, uì-va{e tolku mnogu privilegii.

Metodi~ki kaàno, ovie diskvalifikacii se slu~uvaa, nasproti poèlniotvid formalizirana procedura, kako serija poedine~ni i ponekoga{ grupni

130


aktivnosti na mediumski predizvikan lin~. Za àl, be{e involviran zna~i-telen del od mediumite i mnogumina novinari. Vo me|uvreme, nekoi od nivuspeaja da se prenaso~at, prepravaj}i se denes deka se skandalizirani od vak-viot razvoj na nastanite, bez pritoa da go spomenat svoeto u~estvo i pridonesikon istite. Generalno kaàno, ovoj koncept na diskvalifikuvawe, duri i akobe{e idealno sproveduvan, sekoga{ }e vklu~uva skrien nedostig od doverba kondemokratskiot kapacitet na zaednicata. O~igledno, postoi {iroko raspros-traneto uveruvawe deka gra|anite bi moèle da se odlu~at za pogre{en modeli deka treba da se spre~at toa da go storat. Poradi ova, vlastite se navratija nanaj~esto koristeniot model, a toa be{e modelot na germanskata okupacija vo1941 godina.

Ova be{e napraveno iako postojat i se poznati alternativni i mnogu posood-vetni modeli. Vrz osnova na prvi~nite odluki soglasno so koi{to se formi-ra{e sudot vo Nuremberg, bea spomenati pet kriminalni organizacii, i pri-padnosta kon ovie organizacii se smeta{e kako osnova za podignuvawe obvine-nie. @alno e {to vakviot priod ne be{e izbran vo Bosna i Hercegovina, i po-docna vo Hrvatska. Spored mene, glavnata pri~ina za ovoj nedostatok e povrza-na so pogre{niot model na demokratizacija. Ako demokratizacijata se reduci-ra samo na izborite, kako {to nekoi imaat tendencija da sugeriraat, toa neiz-be`no }e dovede do brojni gre{ki. Vakvi gre{ki se javija, na primer, vo Bosnai Hercegovina, kako i na Kosovo, kade {to ne bea ispolneti drugi preduslovi.

Vo Hrvatska, prvite slobodni izbori se odràa vo april 1990 godina. Tiepretstavuvaa odraz na stremeòt kon su{testvena i moralna dviè~ka sila naedna demokratska zaednica, {to be{e protolkuvano etni~ki. Ottuka, istotovaè{e i za procesot na diskvalifikuvawe koj sleduva{e potoa namesto lust-racijata. Telata {to, po{iroko gledano, bea zasegnati od ovoj proces na dis-kvalifikacija, bea policijata i sudstvoto.

Vo tekot na prvata godina od formiraweto na prvata demokratska vlada, 25procenti od lu|eto {to sluèa vo policijata ja zagubija rabotata, mnoguminaod niv poradi svoite imiwa. Do odreden stepen, moè da se kaè deka bi moè-lo da ima osnova za vakov vid postapuvawe kon policijata. Me|utoa, {to seodnesuva do sudskiot sistem, aktivnostite {to se sprovedoa moàt da se ozna-~at samo kako etni~ko ~istewe. Nekoi sudii bea povikuvani na informativnirazgovori na koi im be{e kaùvano deka ne moè da bidat sudii vo Hrvatska sotakvi imiwa, duri i ako takvi imiwa imale nivnite roditeli. Vo tekot naodreden period, rabotata ja zagubija me|u 300 i 400 sudii, {to dovede do nega-tivni moralni, politi~ki i profesionalni implikacii vo ramkite na suds-kiot sistem. Efektite se vidlivi duri i denes. Site ovie nastani se slu~ijame|u 1991 i 1995 godina, so odredeno dopolnitelno nivo na intervencii vo 1997i vo 1998 godina, za vreme na aktivnostite na takanare~enata komisija naPa{ali} (Ivica Pa{ali} be{e sovetnikot na Tu|man za vnatre{na politika).Po smrtta na Tu|man vo dekemvri 1999 godina, ima{e nekolku obidi da seanaliziraat nastanite, no ne be{e sprovedena nitu edna podetalna istraga. Sèu{te postojat lu|e {to go otfrlaat faktot deka seto ova se slu~i kako procesna etni~ko ~istewe.

Dve drugi pra{awa se bitni vo kontekst na obidite da se iznajde na~in da sedojde do vistinata i do pomiruvaweto. Prvoto e svrzano so periodot koj{to

131


treba da se opfati. Mora da se napravi jasna razlika me|u periodot do 1990godina i poslednata decenija od 20 vek, me|utoa, obata perioda zasluùvaatsèopfatna istraga. O~igledno, ne samo vo Hrvatska, tuku i vo drugi zemji voregionot, nekoi se zainteresirani za opfa}awe na samo eden od ovie periodi.Vtoroto pra{awe e svrzano so {iroko rasprostranetata tendencija da se usvoipoinakov priod kon, taka da kaème, „na{ite“ i kon „nivnite“ zlostorstva. VoHrvatska, najgolem del od javnoto mislewe go naglasuva faktot deka Hrvatskabe{e napadnata, {to e von sekakvo somnevawe. Me|utoa, na istite ovie deloviod javnoto mislewe im e mnogu te{ko da go prifatat faktot deka hrvatskatadràva be{e odgovorna za voenata intervencija vo Bosna i Hercegovina.Postoi i eden golem paradoks {to gi zasega site malcinstva koi bea svedeni naedna tretina od nivnata porane{na brojka vo Hrvatska. Samo edna li~nost voHrvatska javno ima izjaveno deka ova be{e etni~ko ~istewe; o~igledno, sitedrugi mislat deka se rabote{e samo za demografska promena.

Ova se op{tite pra{awa od koi{to treba da trgneme dokolku sakame da ja utvr-dime vistinata. Vo ovoj kontekst, bi moèle pojasno i poprecizno da diskuti-rame za razli~nite zlostorstva kako {to na niv se gleda od poziciite na Ha{-kiot tribunal i na nenacionalisti~koto mislewe. Ovaa diskusija potoa moèda pomogne da se utvrdi vistinata. Institucionalno, vo ovaa smisla, Hrvatskazaostanuva. Dosega ne be{e spomenato nekakvo telo {to bi rabotelo vo nasokana vistinata i na pomiruvaweto, {to bi se formiralo vo naredniot period ibi se finansiralo od strana na Vladata – nitu, pak, moème da o~ekuvame dekaedna vakva institucija bi bila lesno prifatena vo Hrvatska.

Barem moè da se zabeleì edna postepena promena vo javnoto mislewe. Denes~itame za hrvatskite zlostorstva ili za takanare~enite hrvatski strani. Me-diumite imaat poinakva uloga denes vo sporedba so po~etokot na 1990-te godi-ni. Vo diskusiite zapo~nuvaat da se spomenuvaat zlostorstvata izvr{eni odstrana na Hrvati, iako Vladata i ostanatite oficijalni institucii sè u{teotfrluvaat vakov priod. Oficijalnata komisija za is~eznati i za zarobenilica ima dva spisoci. Na edniot se nao|aat is~eznatite etni~ki Hrvati, na dru-giot se nao|aat is~eznatite etni~ki Srbi. Sè u{te nema odluka za spojuvawe naovie dva spisoci.

Vo sekoe op{testvo, vistinata provocira nemir. Ova e ne{to so {to morame daìveeme, da se spravuvame, i da izdrìme. Vo kontekstot na lustracijata ispravuvaweto so minatoto, nekako moderno stana da se zboruva za katarza. Pomoe mislewe, so nejzinata primena treba malku povnimatelno. Ne treba da gozaboravime faktot deka, pred ovoj zbor da stane metafizi~ki poim, ednostavnozna~e{e dijareja.

132


Lekcii od slu~ajot na Bosna i Hercegovina Dino Abazovi}

„Pravoto sè u{te ne vladee vo Bosna i Hercegovina. Ona {to preovladuva senacionalno definiranata politika, nedoslednosta vo primenata na pravoto,korumpiranite i nekompetentni sudovi, fragmentiraniot sudski prostor,nekompletiranite ili napolu sprovedeni reformi, i flagrantnata nebre`-nost. Nakuso, Bosna e zemja vo koja{to po~ituvaweto na pravoto i doverbata vonego i vo negovite braniteli se slabi“. Ovoj pasus se nao|a vo izve{tajot naMe|unarodnata krizna grupa, so naslov: „Dodvoruvawe na katastrofata:

Lo{oto vladeewe na pravoto vo Bosna i Hercegovina“1, i iako ovoj izve{tajbe{e objaven vo mart 2002 godina, ovaa izjava, za àl, sè u{te e mnogu realna.

Vakvata ramka ima, se razbira, negativen efekt i vrz pra{aweto na lustraci-jata. Ottuka, pred da odime vo detali po ova pra{awe, korisno i neophodno e dase dade kus pregled za politi~kiot i za socijalniot kontekst relevanten zaspravuvawe so minatoto i za lustracijata vo Bosna i Hercegovina.

Procesite na seprisutniot etnocentrizam, vo momentov vo nivnata finalna(maligna) faza, po~naa vo 1991/1992 godina, re~isi neposredno po prvite slo-bodni, demokratski, pove}epartiski izbori vo Bosna i Hercegovina. Ovie pro-cesi gi podloìja site nastani – socijalnite agenti, aktivnosti, normi i vred-nosti – na edna edinstvena, „najvisoka“ referentna kategorija – kategorijatana etni~ka pripadnost. Rezultatot be{e pojavata na etnokratija namesto nademokratija. Na izborite triumfiraa tri nacionalni, poto~no re~eno nacio-nalisti~ki, partii, {to se slu~i i blagodarenie na nivnata ponuda na alterna-tivna ideologija kako zamena na prethodno dominantnata komunisti~ka ideo-logija. Taka, edna rigidna ideologija be{e zameneta so u{te polo{a, nacio-nalisti~ka, {ovinisti~ka i ksenofobi~na ideologija, koja vklu~uva{e i ele-menti na fa{izam. Iako predvoeniot period na vladeewe na nacionalisti~ki-te partii be{e relativno kus, toj ostavi prostor za eden mo{ne efikasen icelosno netransparenten proces na „lustracija“ i na diskvalifikacija. Lica-ta pogodeni so ova bea samo onie {to bea protiv novite nacionalisti~kiestabli{menti, kako i onie {to odbivaa da sorabotuvaat i da stanat slepoposlu{ni na novite eliti.

Mora da se naglasi deka ne postoe{e vaè~ko zakonodavstvo za lustracijata, iogromno mnozinstvo od licata {to bea diskvalifikuvani ne bea oficijalnootstraneti od slu`bata poradi svoeto komunisti~ko minato ili svoite zlo-dela. Pri~inite bea pove}e prozai~ni. Pretpo~itanite oblasti na interven-cii i na otstranuvawa od slu`bata bea dràvnite institucii nadle`ni zabezbednost i za finansirawe, pri {to fokusot be{e staven vrz oficerite sovisok rang vo policijata i vo dràvnata slu`ba za bezbednost, vrz voenitekomandiri i vrz slu`benicite vo javnata administracija. Pove}eto od novoi-menuvanite nositeli na funkcii bea nekompetentni, so nedovolno znaewa isposobni i podgotveni da mamat i da postapuvaat sprotivno na zakonot. Zna~aj-ni kriteriumi za izbor bea etni~kata pripadnost, formalnata izjava za par-

133


1 Poglednete http://www.crisisweb.org/home/index.cfm?id=1497&l=1

tisko ~lenstvo, lojalnosta kon rakovodstvoto na odredena partija i bezrezerv-nata posvetenost na takanare~enite nacionalni (t.e. etni~ki) pra{awa. Do-kolku ovie kriteriumi bea ispolneti, kandidatite moè{e da se izberat, bezogled na toa kakvo bilo nivnoto minato i bez ogled na faktot deka mnoguminaod niv imaa sli~no minato kako i onie {to bea otstranuvani od slu`bata. Na-kuso, novite etnooligarhii se stremea kon mo} so cel da gi zadovolat sopstve-nite interesi, a ne interesite na onie {to gi izbraa.

Seto ova se slu~uva{e vo kve~erinata na vojnata. Posledicite od vojnata dra-mati~no go izmenija politi~koto, kako i op{testveno-kulturnoto opkruùva-we vo koe{to treba da se sproveduva lustracijata. Me|utoa, tie ne ja izmenijaogromnata mo} na nacionalisti~kiot priod.

„Za àl, voenite priliki im ovozmoìja pristap na nacionalisti~kite nas-lednici na komunisti~kata partija do naglaseni avtoritarni ovlastuvawa. Zavreme na vooruèniot konflikt, trite nacionalisti~ki partii vo Bosna...izgradija u{te pove}e strukturi na avtoritarna mo} preku svojot monopol vrznasilstvoto i kontrolata vrz aktivnostite na sivata ekonomija. Klu~en ele-ment za ovaa mo} be{e prodolùvaweto na sistemot na „nomenklaturi“; agre-sivnata infiltracija vo javnite institucii od strana na partiskiot kadar goovozmoì pot~inuvaweto na instituciite pred partiite, efektivno elimi-niraj}i ja odvoenosta na ovlastuvawata bez ogled na ona {to go propi{uva{eUstavot i potkopuvaj}i go zna~eweto na izborniot proces.“2

Dejtonskiot miroven dogovor (DMD), kompromisot {to i stavi kraj na vojnatai so koj se vospostavi eden vid mir, vo golema mera pridonese kon sozdavawetoplodna po~va za politi~ki intervencii so predznakot „nacionalni“. Vo me{a-vinata na pravni sistemi vo Bosna i Hercegovina, nekoi pravni eksperti tvr-dat deka, vo izminative deset godini, vo zemjata vo sila bile barem {est nekom-patibilni pravni sistemi; nacionalno-etni~kiot, psevdo-kolektiven elementse stekna so celosen primat nad gra|anskiot. Ustavniot patriotizam ednostav-no ne postoi kako koncept. Isklu~itelno visokoto nivo na mehanizmi za za{-tita na ~ovekovite prava {to se vgraduvaat vo sistemot e obratno proporcio-nalno so nivoto na nivnata primena. Efikasnosta na Dogovorot vo zapirawetona vojnata i na masovnite neprijatelstva be{e, i sè u{te e, obratno proporcio-nalna so negovata efikasnost vo vospostavuvaweto institucii na demokratska-ta dràva. Vo ovaa smisla, svetol moment e faktot deka porane{nite najsilnioponenti na Dogovorot denes se negovi najsilni za{titnici i poddrùva~i.

So DMD se vospostavi Bosna i Hercegovina kako dràva sostavena od dva enti-teta, sekoj so visok stepen na avtonomija: Republika Srpska (RS) i Federacija-ta na Bosna i Hercegovina (FBiH). Glavnata civilna agencija za sproveduvawena mirot vo Bosna i Hercegovina e Kancelarijata na Visokiot pretstavnik(KVP). Visokiot pretstavnik (VP) e „imenuvan ... za da go nadgleduva sprovedu-vaweto na civilnite aspekti na Mirovniot dogovor od imeto na me|unarodna-ta zaednica“.3 Za da se zabrza procesot na sproveduvawe, Sovetot za sproveduva-

134


2 Danski centar za ~ovekovi prava: „Efektuirawe na pravdata – otvorawe prostor za me|unarodnapoddr{ka za ministerstvata za pravda – Bosna i Hercegovina“, Zavr{en izve{taj, DFID, oktomvri 2002godina, str.6-7.3 http://www.ohr.int/ohr-info/gen-info/

we na mirot (SSM)4 vo dekemvri 1997 godina odlu~i da go naglasi avtoritetotna KVP. Ottuka, Visokiot pretstavnik be{e ohrabren da go iskoristi svojotkone~en avtoritet za da nosi obvrzuva~ki odluki za otstranuvawa i za suspen-dirawa, vklu~uvaj}i i postapki protiv licata – nositeli na javni funkcii iliprotiv drugi slu`benici.

Ottoga{ do denes, Visokiot pretstavnik otstrani od slu`ba ili suspendira{evkupno 125 lica5, od lokalni partiski lideri do eden ~len na Dràvnotopretsedatelstvo. Bea zasegnati brojni oficijalni pozicii, me|u ostanatite,gradona~alnici, guverneri, zamenici-ministri, ministri i premieri na sitenivoa, pretsedatelot na eden entitet, {efot na tajnata slu`ba vo eden entitet,dràvni slu`benici, direktori na kompanii, itn..

Dali ovie aktivnosti na Visokiot pretstavnik vklu~ija elementi nalustracija i na diskvalifikacija? Odgovorot o~igledno mora da bide potvr-den, no vo ograni~ena smisla na zborot; se rabote{e za priod slu~aj-do-slu~ajkoj li~no zasegna nekoi poedinci, me|utoa, nema{e strukturen proces na lust-racija i na diskvalifikacija. Instituciite kako takvi ne bea nitu zasegnatinitu strukturno promeneti. A, {to da se kaè za katarzi~niot efekt na ovieaktivnosti? Toj be{e ednakov na nula.

Bosna i Hercegovina e podelena na mnogu razli~ni na~ini, pri {to eden odnajbitnite e jazot vrz etnopoliti~ka osnova. Ova vaì prakti~no za site sferina op{testvoto, od javnoto mislewe do instituciite. Najgolemata pre~ka zalustracijata se seprisutnite etnopoliti~ki matrici koi{to generiraat novipodelbi i koi{to postojano sozdavaat razliki (za da se odràt na sopstvenitepozicii na mo}). Kakov bilo vid merka {to nalikuva na lustracija se tolkuvaod tesnogradata, mentalno zatvorena pozicija na etnopoliti~arite, a setolkuva kako tendenciozna, nepotrebna i kako neopravdana.

Dopolnitelen problem vo odnos na lustracijata e problemot na (nedostigot od)transparentnosta. O~igleden primer pretstavuva reformata na sudstvoto.

Vo Bosna i Hercegovina, paralelno so procesite na (de)sertifikacija napolicajcite6 i otstranuvawata od slu`ba realizirani od strana na Visokiotpretstavnik, pra{aweto na lustracijata e najvidlivo na poleto na sudskiotsistem. Povtornite imenuvawa na sudii i obviniteli vo ramkite na reformatana sudstvoto se edinstvenite procesi vo koi e sodràno razgleduvaweto naprethodnoto vrabotuvawe i na druga evidencija za poedinci, za potrebite naodlu~uvaweto dali tie da se vrabotat ili da se otpu{tat.

135


4 Po uspe{nite pregovori za Dejtonskiot miroven dogovor vo noemvri 1995 godina, vo London seodrà konferencija za sproveduvawe na mirot, na 8 i 9 dekemvri 1995 godina, za da se mobilizirame|unarodnata poddr{ka za Dogovorot. Sostanokot rezultira{e so formirawe na Sovetot zasproveduvawe na mirot (SSM). Sovetot se sostoi od 55 zemji i agencii {to go poddrùvaatmirovniot proces na razli~ni na~ini – so toa {to go pomagaat finansiski, {to obezbeduvaatvojnici za SFOR, ili so toa {to direktno vodat operacii vo Bosna i Hercegovina. Ima inabquduva~i ~ija{to brojka postojano se menuva. (http://www.ohr.int/ohr-info/gen-info/#pic)

5 http://www.ohr.int/decisions/removalssdec/archive.asp6 Ova be{e izvedeno od strana na Me|unarodnite policiski sili vo ramkite na UNMBH (vo

momentov, Policiska misija na Evropskata unija, EUPM).

Kako posledica od odlukite na Nezavisnata sudska komisija7, bez rabota }eostanat pribli`no 500 sudii i obviniteli. Me|utoa, obrazloènijata za odlu-kite ne se objavuvaat ili elaboriraat javno. Javnosta se informira samo zapovtorno imenuvanite kandidati, a za onie {to bile otfrleni nema infor-macii. Delumno poradi vakviot vid praktika, vo lokalnite mediumi rastat{pekulaciite okolu procesot na povtorni imenuvawa, a ova stana i tema naagendite na politi~arite. Glavnata osobenost {to se zema predvid vo vakviterazmisluvawa e etni~kata pripadnost na izbranite kandidati. Na odredenna~in, za vakvoto mislewe vo javnosta pridonese i nedovolnata transparent-nost vo rabotata na pretstavnicite na me|unarodnata zaednica vo Bosna iHercegovina. Druga pri~ina za neprijatnoto ~uvstvo e i faktot deka strategi-jata {to e poddràna od strana na me|unarodnata zaednica i natamu prodolù-va da se zanimava glavno so posledicite, dodeka pri~inite i natamu celosno seignoriraat.

Najposle, koga stanuva zbor za vklu~uvaweto na lokalnite subjekti vo site ovieintervencii, edna mnogu precizna ocena be{e obezbedena od strana na Danski-ot centar za ~ovekovi prava koj{to be{e zamolen da gi analizira predizvicitevo reformata na sudskiot sistem vo Bosna i Hercegovina. Vo svojot zavr{enizve{taj, objaven vo oktomvri 2002 godina, Centarot izjavi: „Osven konkretni-te promeni {to dosega se slu~ija, celata atmosfera me|u doma{nite agencii ime|unarodnata zaednica, isto taka, e so tendencija na menuvawe, iako na na~in{to e pote{ko da se definira. Se ~ini deka me|unarodnata zaednica, vo pret-hodnite fazi od poddr{kata za BiH vo periodot po Dejton, nastojuva{e da pri-menuva edno mo{ne iskreno partnerstvo so svoite doma{ni partneri. Vo delotna podgotvuvaweto zakonski odredbi, na primer, me|unarodnite sovetnicipotro{ija stotici ~asovi za konsultacii so podgotvuva~ite na zakoni vodoma{nite agencii. Denes, svetovite se pove}e ili pomalku odvoeni. Timoto~igledno ne e vo pozicija da gi otkrie pri~inite zad ovaa promena na na~inotna razmisluvawe. Me|utoa, moè da se zamisli kombinacijata od dve promenli-vi: razo~aruvaweto i nedostigot od rezultati. Za àl, relaciite bazirani vrzovlastuvawata i vrz avtoritetite go zamenija vakvoto partnerstvo. Mnoguneodr`livo scenario“.8

Ottuka, ne e za iznenaduvawe faktot {to, na pra{aweto za lustracijata vosudstvoto, pretsedatelot na Vrhovniot sud na Federacijata Bosna i Hercegovi-na re~e: „Sigurno e deka site lica, ne samo onie od sudstvoto, koi{to se nosi-teli na javni funkcii, mora da podleàt na odredeni testovi za ekspertiza i zamoral. Procesot na lustracija ima silna opravdanost. Sepak, ne treba da brza-me da go „is~istime“ sudstvoto od onie koi{to fakti~ki ne moàt da rabotatvo ovaa oblast, pred da zememe predvid kakvi kadrovski re{enija ni stojat naraspolagawe. Odgovorno tvrdam deka Bosna i Hercegovina se soo~uva so kad-

136


7 Nezavisnata sudska komisija (NSK) e vode~ka agencija za sudski reformi vo Bosna i Hercegovina;nejziniot prv mandat be{e od VP na po~etokot na 2001; http://www.hjpc.ba/ijc/?cid=160

8 Danski centar za ~ovekovi prava: „Efektuirawe na pravdata – otvorawe prostor za institucionalnapoddr{ka do ministerstvata za pravda – Bosna i Hercegovina“, Kone~en izve{taj, DFID, oktomvri2002 godina, str. 12.

rovska kriza vo sudstvoto“9. Pove}e ili pomalku, situacijata e sli~na i voostanatite socijalni i institucionalni oblasti vo zemjata.

Sosema e jasno deka „klu~nite akteri vo procesot na lustracijata se politi~a-rite i politi~kite eliti, gra|anite, mediumite, ustavnite sudii i me|unarod-nite institucii“10. Me|utoa, ova vaì za dràvite ~ii{to institucii sevistinski, a ne za dràvite ~ii{to institucii se sozdavaat vrz osnova na komp-romisi koi{to sodràt elementi {to ne bi trebalo da se toleriraat vo sovre-meni, civilizirani op{testva {to gi po~ituvaat demokratijata, civilité, osnov-nite prava i fundamentalnite slobodi. Vo Bosna i Hercegovina, kako {to esega, spored ustavnata ramka vospostavena so Dejtonskiot dogovor, site nejziniklu~ni agenti vo vrska so pra{aweto na lustracijata pretstavuvaat del odproblemot, a ne od re{enieto.

137


9 Poglednete „Entitetskite ustavni i vrhovni sudovi bi trebalo da se ukinat“, Intervju: AmirJagawac, pretsedatel na Vrhovniot sud na FBiH, Dnevni avaz, 4 juni, 2003 godina, str. 5.

10 Horn, Sintija M. – Levi, Margaret (2003): Dali lustracijata promovira doverliva vlada? str.11/

Horne, Cynthia M. – Levi, Margaret (2003): Does Lustration Promote Trustworthy Government?, p.11http://faculty.washington.edu/mlevi/papers/Lustration.pdf

.Lekcii od slu~ajot na Republika Makedonija Biljana Vankovska

Rezultatite od razli~nite anketi na javnoto mislewe pokaùvaat deka gra|a-nite na Makedonija voop{to, a Makedoncite osobeno, o~igledno spa|aat vo gru-pata na najgolemi nostalgi~ari za porane{na Jugoslavija. Na pra{aweto kogaìvotot bil podobar, sega ili vo vremeto na Jugoslavija, okolu 80 procentiodgovorile deka ìvotot bil podobar vo vremeto na Jugoslavija. Edna od pri-~inite verojatno e povrzana so faktot deka bevme vospituvani vo periodot na,kako {to go nare~e @arko Puhovski, „mekiot totalitarizam“ ili, da go upot-rebime izrazot {to toga{ dominira{e, vo periodot na „socijalizmot so~ove~ko lice“.

[to se odnesuva{e do Makedonija, procesite vo 1990-1991 godina dojdoa kakoiznenaduvawe, i ova vaì kako za raspadot na Jugoslavija, taka i za procesot nagradeweto dràva. Makedonija be{e iznenadena i celosno nepodgotvena za ovieprocesi. Vsu{nost, pretsedatelite na dve porane{ni jugoslovenski republiki(na Makedonija i na Bosna i Hercegovina) bea poslednite {to predloìja don-kihotski plan za za~uvuvawe na Jugoslavija. Koga zapo~naa vojnite, dilematabe{e re{ena – steknuvaweto dràvna nezavisnost stana edinstveniot na~in dase izbegne involviraweto vo voenite konflikti.

U{te vo septemvri 1991 godina, vo Makedonija se odrà referendumot za ne-zavisnost. Vrz osnova na rezultatite od ovoj referendum, be{e odlu~eno da seima posebna dràva. Se pojavija razli~ni ~uvstva i stavovi vo odnos na novatadràva, kako i novi etnonacionalisti~ki eliti. Makedonija ja stekna svojatanezavisnost bez da ja bara. So drugi zborovi, Republika Makedonija ne pretsta-vuva{e postignuvawe na planska politika na gradewe dràva, tuku nusproizvodod raspadot na Jugoslavija. Otkako nema{e drug izbor, oficijalniot stav naMakedonija stana deka 1991 godina bila slavna godina, simboli~no nare~ena„Tret Ilinden“, spored Ilindenskoto vostanie na Nacionalnoto revolucio-nerno dvièwe vo 1903 godina. (Spored ovoj istoriski priod, „Vtoriot Ilin-den“ se slu~i vo 1944 godina koga makedonskiot narod, za prvpat vo svojata isto-rija, go iskoristi pravoto na samoopredeluvawe na prvata sednica na Antifa-{isti~kiot sovet na nacionalnoto osloboduvawe na Makedonija (ASNOM).Taka, 1991 godina se soo~i so dve gledi{ta {to be{e te{ko da se pomirat. Spo-red umerenoto gledi{te, Makedonija mora{e da se povle~e od Federacijata{to se raspa|a{e, bidej}i ne be{e del od bratoubistvenata vojna. Me|utoa,nacionalistite insistiraa na ostvaruvaweto na vekovniot son za sopstvena ne-zavisna dràva. Tie gi proslavuvaa smrtta na „Srboslavija“ i kone~noto oslo-boduvawe na makedonskiot narod. Naskoro stana jasno deka Tretiot Ilinden nepretstavuva apoteza na kone~nata borba, tuku uvertira kon eden dolg i nesigu-ren period.

Nastanite vo Republika Makedonija imaa nekoi specifi~ni osobenosti pokoi{to novata dràva se razlikuva{e od ona {to se slu~uva{e vo ostanatitedelovi od porane{na Jugoslavija. Najbitnata osobenost be{e mirniot preminkon novata nezavisna dràva i relativno nagorniot proces na gradewe na demo-kratijata. Naskoro, na teritorijata na Republika Makedonija nema{e pove}eedinici na Jugoslovenskata narodna armija (JNA), bidej}i JNA se povle~e od

138


zemjata po pregovorite me|u Belgrad i Skopje. Makedonija bukvalno be{e „de-militarizirana“, bidej}i trupite na JNA na zaminuvawe so sebe go ponesoaseto oru`je.

Naporite na Republika Makedonija vo nasoka na gradeweto dràva od 1991godina dosega bea prosledeni so re~isi beskone~na lista na problemi. Ovdespa|aat, da spomneme samo nekolku, krajno slabata ekonomska osnova, re~isi ne-postojni dràvni i demokratski tradicii, nedovolno razvienata politi~kakultura, kako i nezrelata kultura na mirot (ili, podobro kaàno, dominantna-ta kultura na oru`jeto) i turbulentnoto i ne sekoga{ prijatelskoto sosedstvo.Od samiot po~etok, Makedonija se soo~uva{e so problemi {to rezultiraa odnadvore{nite sporovi vo vrska so identitetot na dràvata i na nejzinata mno-zinska nacija. Seto vnimanie vo Republika Makedonija be{e fokusirano vrzdokaùvaweto deka ovaa nacija postoi i deka ima pravo na samoopredeluvawekako i sekoja druga nacija vo porane{na Jugoslavija. Me|utoa, brojni pra{awaostanaa nadvore{no osporuvani, pri {to najistaknato pra{awe be{e imeto nadràvata na koe veto stavi Grcija. Ova sè u{te e nere{eno pra{awe, i sè u{tee aktuelen bizarniot naziv PJRM koj{to, za àl, i natamu se koristi od stranana nekoi dràvi i institucii. Bugarija be{e prvata zemja {to ja prizna Repub-lika Makedonija, me|utoa, toga{niot pretsedatel @elev izjavi deka Bugarijaja priznava samo dràvata, no ne i nacijata. Srpskiot ekstremist Voislav [e-{eq edna{ izjavi deka „moème da se vratime koj bilo den so eden voen bata-ljon, i }e ja povratime Ju`na Srbija“. Taka, etnonacionalizmot vo Makedonijabe{e pottiknat od nadvore{ni faktori, iako istovremeno i negovite vnat-re{ni sili izleguvaa na povr{ina.

O~igledno, zboguvaweto so komunizmot vo Makedonija, kako i vo ostanatiteporane{ni jugoslovenski republiki, be{e zaseneto od agendite za gradewe dr-àvi i nacii. Specifi~nite osobenosti na komunisti~kiot reìm, kako ina~inot na tranzicija kon demokratijata, go opredelija na~inot na koj{to sepostapuva{e i se postapuva so pra{aweto na lustracijata. Slu~ajot na „unikat-nosta“ na Republika Makedonija proizleguva od mirniot „razvod“ od komunis-ti~kata federativna dràva; ottuka, mnozinstvoto gra|ani nemaa lo{i ~uvstvavo odnos na komunisti~koto minato, dodeka raste~kata nesigurnost gi napravinostalgi~ni po nedemokratskoto minato. Za razlika od ostanatite porane{nijugoslovenski republiki, ovde nasilniot konflikt se slu~i edna decenijapodocna. Taka, tovarot na neodamne{niot konflikt dopolnitelno pridonesekon toa nastrana da se stavi ve}e odloùvanoto pra{awe na lustracijata. Raz-vojot na nastanite nametna druga dimenzija na spravuvaweto so minatoto kakopoitna, bez ogled na faktot deka golem del od aktuelnite problemi imaat svojkoren vo komunisti~kiot period.

Vo odnos na efektite od javnite raspravi vo vrska so minatoto, najprvin trebada se zapo~ne so znak pra{alnik. Nekoi avtori ukaùvaat deka, za da se sprove-duva efektivna lustracija, treba da postoi zrela demokratija. Dokolku e taka,dali e legitimno da se ocenuva zrelosta na ve}e vospostavenite demokratskistrukturi? Ova be{e diskutabilno duri i pred konfliktot vo 2001 godina;sega, vo postkonfliktniot period, ocenuvaweto stanuva u{te pote{ko. Bi bi-lo dobro da se imaat demokratski strukturi {to bi ja olesnile raspravata i bija napravile poprifatliva za javnosta. Kako i vo mnogu drugi zemji, pluraliz-

139


mot be{e vulgariziran i sproveduvan na na~in {to na politi~kite partii imovozmoì celosno da gi „zgrap~at“ dràvnite strukturi. Politi~kata scena sekarakterizira{e so antagonisti~ki stavovi, pri {to partiskite oponenti sesmetaa za neprijateli, a ne za konkurenti. Ottuka, so godini se slu~uva{e edna~udna forma na „lustracija“; doa|aweto na vlast obi~no zna~e{e kadrovskipromeni vo javnata administracija (sistem na rasipuvawe) vrz ~isto politi~ka(i ~estopati etni~ka) osnova. Paradoksalno, zamislata za lustracija najde sil-ni poddrùva~i vo redovite na nacionalistite od golemite etni~ki grupi.^lenovite na VMRO-DPMNE (Vnatre{na makedonska revolucionerna organi-zacija – Demokratska partija za makedonsko nacionalno edinstvo) upatija po-vik za spravuvawe so komunisti~koto minato, imaj}i ja na um lustracijata nasvoite aktuelni oponenti (reformiranite komunisti). Etni~kite Albanciimaa drugi griì i pri~ini so etni~ki predznak za spravuvawe so komunisti~-koto minato, osobeno vo odnos na ~istkite {to gi sproveduvaa komunistite vovremeto na etnopoliti~kite krizi (obi~no pottiknuvani na Kosovo i preleanivo Makedonija).

Ona {to nie fakti~ki go imavme za vreme na periodot na takanare~enata oazana mirot, bea koalicii na dominantnite makedonski i albanski partii. Navi-kata sekoga{ da se ima koalicioni vladi so u~estvo od najmalku edna politi~kapartija na Albancite be{e vovedena, ne kako norma, tuku za prakti~ni celi,kako na~in na integrirawe na albanskoto nacionalno malcinstvo. Sepak, toabe{e kompromis me|u elitite, so edvaj kakov bilo efekt vrz op{testvenite(me|uetni~ki) odnosi. Pove}eto etni~ki Makedonci, za prvpat po pove}e dece-nii, navistina stanaa svesni za faktot deka nivnite prvi sosedi se Albancite,a ne Srbite, Bosancite, Hrvatite, Slovencite itn. Za Albancite vo RepublikaMakedonija, isto taka, ima{e ogromni promeni: nivnata zamislena zaednica,{to gi vklu~uva{e site Albanci koi ìveeja vo Jugoslavija, be{e razni{ana itie moraa da se svrtat kon svoite makedonski sosedi. Me|utoa, namesto grade-weto mostovi, se prodlabo~uvaa me|uetni~kiot jaz i nedoverbata. Makedons-kata „oaza na mirot“ be{e podeleno op{testvo i demokratija vo za~etok.

Bitno e da se napomene deka ne be{e mlada samo dràvata. Istoto vaè{e i zanovite politi~ki eliti. Ako se zanemari kusiot period na vladeewe na eks-pertskata vlada, prviot premier (Crvenkovski) ima{e samo 30 godini koga japrezede funkcijata, a negoviot glaven oponent (Georgievski) vo toa vremebe{e re~isi isto tolku mlad. Od aspekt na soo~uvawe i spravuvawe so minato-to, ova sozdade te{ka situacija. Novata elita {to se pojavi ne moè{e da sepovrze so nastanite od minatoto. Se razbira, ima{e i isklu~oci, od koi najva-èn be{e pretsedatelot Kiro Gligorov, koj ve}e be{e vlijatelen makedonskipoliti~ar vo jugoslovenskiot period. No Gligorov, koj vo zemjata se smeta{ena mo{ne pozitiven na~in za eden vid harizmatski „tatko na nacijata“, i vome|unarodni ramki se smeta{e za mirotvorec i razumen ~ovek koj uspea da javodi zemjata na patot kon mirnoto gradewe nacija, i koj ima{e konstruktivnauloga vo sosedskite odnosi na Balkanot.

Ova moè da objasni zo{to ve}e be{e pominalo izvesno vreme od pojavata nanovata dràva pred pra{aweto za lustracijata da se pokrene za prvpat. Ovaduri i ne be{e napraveno na jasen na~in, tuku samo diskretno, bidej}imnogumina vo Makedonija, vklu~uvaj}i gi i intelektualcite, ne bi bile vo

140


mo`nost da objasnat {to, vsu{nost, zna~i lustracijata, a kamoli {to enejzinata cel. Prvite inicijativi za otvorawe na dosiejata na porane{nitetajni slu`bi bea pokrenati otkako vo 1998 godina na vlast dojde VMRO-DPMNE. Ovaa partija se proglasi sebesi za edinstven legitimen pretstavnikna makedonskata nacija („najmakedonska politi~ka partija“) {to vo minatotobil progonuvan od strana na komunistite. Ova se odnesuva{e i na odredbata voUstavot od 1991 godina vo koja stoe{e deka }e se rehabilitiraat site lica {tose borele za makedonskata dràva i {to bile progonuvani.

So VMRO-DPMNE na vlast, nadle`niot minister be{e prviot {to ja smenipraktikata na vodewe na dosiejata. Toj go osudi faktot deka reformiranite ko-munisti prodolìle so porane{nite (t.e. jugoslovenski) praktiki na vodewedosieja koga Republika Makedonija ve}e be{e nezavisna dràva i stavi kraj naovaa praktika. Vo 2000 godina, be{e donesen Zakon vo vrska so dosiejata na taj-nite slu`bi i na slu`bata za dràvna bezbednost. Toa be{e eden mo{ne teh-ni~ki zakon za toa kako da se postapuva so dosiejata, koj{to dozvoli nivnootvorawe, davaj}i im taka na gra|anite mo`nost da vidat kakvi podatoci taj-nite slu`bi pribirale za niv. Be{e odlu~eno deka pristapot }e bide ovozmo-èn vo tekot na edna godina. Po istekot na edna godina, obi~nite dosieja }e beauni{teni; samo dosiejata so istoriska, kulturna i so nacionalna vrednost }ebea zadràni vo Istoriskiot arhiv na Republika Makedonija.

Vo tekot na celata ovaa postapka, na videlina izlegoa nekoi interesni fakti.Se dozna deka nezakonski intervencii se slu~uvale vo site arhivi od 1991 go-dina; nekoi dosieja ne bea na mestoto na koe{to treba{e da bidat, dodeka drugiednostavno is~eznale. Interesno, nema{e diskriminacija vrz etni~ki osnovi.Koga ministerot za zdravstvo, etni~ki Albanec, go pobara svoeto dosie i dobipristap do nego, dozna deka pove}eto lu|e {to se spomnuvaa vo dosieto se ne-govi prijateli i ~lenovi na istata partija. Ova predizvika odredeni turbulen-cii, no prakti~no nema{e nikakvi javni debati za celoto pra{awe na dosie-jata. Se pokaà deka, barem oddelni politi~ari, od ova bea daleku povoznemi-reni odo{to gra|anite.

Moèbi ova be{e edna od pri~inite zo{to ne be{e realizirana prvi~nata na-mera za nareden ~ekor, odnosno za usvojuvawe drug zakon koj{to bi gi povikalpoliti~arite i funkcionerite da izjavat dali prethodno sorabotuvale so taj-nite slu`bi. Me|utoa, povaèn be{e faktot deka, vo ovoj period, vo letoto2000 godina, na povr{ina izlegoa seriozni raziduvawa vo koalicionata vladasostavena od nacionalisti~ka makedonska partija (VMRO-DPMNE) i naciona-listi~kata DPA (Demokratska partija na Albancite). Tie uspeaja da ja nadmi-nat krizata so zaedni~ki dogovor, no ova ja zgolemi tendencijata na dràvatada stanuva mesto na organiziran kriminal. Edna od pri~inite be{e podelbatavrz etni~ka osnova vo odnos na dràvnite i na javnite strukturi; pove}eto Al-banci ostanuvaa von istite, dodeka pove}eto Makedonci se nao|aa vo niv. Re-zultatot be{e podelbata na zonite na interesi i na biznis-sferite, {to rezul-tira{e so katastrofalni efekti.

Vakva be{e sostojbata kuso vreme pred vo fevruari 2001 godina da izbuvne voe-niot konflikt. Brzata eskalacija na voenite nastani be{e totalno neo~ekuva-na. Me|utoa, krizata trae{e samo {est meseci. Ova ne e edinstvenata karakte-ristika {to Makedonija ja razlikuva od ostanatite delovi na porane{na Jugos-

141


lavija. Osven faktot {to voeniot konflikt moè{e da se prekine po {estmeseci, toj, isto taka, vklu~uva{e i drugi motivi, ne sekoga{, pa duri i ne glav-no politi~ki, tuku i kriminalni motivi. Konfliktot se intenzivira{e pora-di faktot {to vo nego se vme{aa sili odnadvor, kako {to be{e slu~ajot so no-vata U^K koja sega se bore{e vo Makedonija. Vo odreden moment, se ~ine{edeka Republika Makedonija se nao|a na rabot od gra|anska vojna. Ne e sigurnodeka ova navistina be{e taka, bidej}i gra|anite me|usebno ne se gonea i ne seubivaa; ova ostana konflikt me|u organizirani strukturi. Toj se slu~i mnogudocna, deset godini po site konflikti na ovie prostori. Prestana nenadejnokako {to i zapo~na, glavno poradi intervencijata na me|unarodnite organiza-cii koi{to vo avgust 2001 godina posreduvaa za potpi{uvawe na Ramkovniotdogovor vo Ohrid. Za àl, ova re{enie im ponudi legitimitet i na onie poli-ti~ki partii {to fakti~ki ja frlija zemjata vo vojna.

Tolkuvawata za izbuvnuvaweto na nasilniot konflikt vo Republika Makedo-nija, kako onie za desetgodi{niot period na mir, odrazuvaat sli~ni elementina „virtuelna realnost“. Tolkuvawata {to analiti~arite gi davaat za nasta-nite na po~etokot od 2001 godina, variraat vo golema mera. Dali toa be{e„la`na vojna“, ~ija{to zadnina be{e tajniot dogovor za podelba na zemjata,vklu~uvaj}i go i plenot? Proizleze li krizata od kriminalna aktivnost vokoja bea vklu~eni i albanski i makedonski grupi? Go iskoristija li Albancitenasilstvoto za da iniciraat dijalog za finalniot politi~ki status na Kosovo?Be{e li ova primer na „kontroliran haos“ za da se zabrza procesot na federa-lizacija vo Republika Makedonija? Ili nasilstvoto be{e generirano od prob-lemi svrzani so pra{awata na ~ovekovi i na malcinski prava? Iako ovie raz-li~ni stavovi me|usebno ne se isklu~uvaat, tie go svrtuvaat vnimanieto na, vogolema mera, razli~nite objasnuvawa za bezbednosnata sostojba i za idninatana Republika Makedonija.

Zna~aen del od mirovniot plan be{e i mo{ne labaviot Zakon za amnestija naalbanskite buntovnici. Ne samo {to toj se sprovede, tuku be{e napraven u{teeden ~ekor natamu. Porane{nata U^K se transformira{e vo politi~ka par-tija. Osvoi ubedliva poddr{ka na parlamentarnite izbori, a nejzinata elita gidobi najvisokite pozicii vo politi~kiot establi{ment i vo javnata adminis-tracija. Ona {to denes dominira, od aspekt na soo~uvawe so konfliktite odminatoto, pretstavuva amalgam od oficijalno promovirana amnezija i skrienifrustracii i traumi. Eden od glavnite predizvici na toj pat za postramkovnaMakedonija e svrzan so otkrivaweto, kako na objektivnite, taka i na subjektiv-nite vistini/percepcii vo vrska so konfliktot, zavisno od stepenot na podgot-venost od strana na socijalnite akteri da se soo~at so problemite i otvorenoda progovorat za niv. Zasega, postoi otpor da se progovori za frustraciite iza nezadovolstvoto {to proizleguva od mirovniot proces, osobeno od strana navladeja~kata elita i na me|unarodnata zaednica. Sekoj {to }e se osmeli kri-ti~ki i otvoreno da progovori, vleguva vo rizik da bide ozna~en kako predav-nik i sozdava~ na nevolji. Ramkovniot dogovor od Ohrid se izedna~uva so svetdokument ili, so drugi zborovi, potrebno e sekoj da veruva deka toj navistinamu stavi kraj na konfliktot bez ogled na voznemiruva~kite procesi {to se slu-~uvaat na mikroop{testveno nivo. Sepak, mnogumina ja otfrluvaat i samatapomisla na postkonfliktno pomiruvawe, ili poradi mnogu maliot broj na

142


zaginati, ili poradi razli~nite kvalifikacii za toa {to, vsu{nost, se slu~ivo 2001 godina (vojna/konflikt/buna/teroristi~ki napad, itn., da spomnemesamo nekolku). Gradeweto mir vo op{testvoto moèbi nema da gi re{i siteproblemi vo op{testvoto, no moè da ja ohrabri humanata dimenzija na trans-formacijata na konfliktot, t.e. da napravi da se slu{ne glasot na lu|eto koibea pogodeni i na u~esnicite. Op{testvoto ima pravo da znae {to vsu{nost seslu~ilo, zo{to se slu~ilo, koj polzuval i koi se zagubite i posledicite od kon-fliktot.

143


Lekcii od slu~ajot na Albanija Ben Andoni

Pra{aweto na lustracijata neodamna povtorno se pojavi vo naslovite na ves-tite vo Albanija, ovojpat svrzano so problemot na dosiejata {to tajnite slu`-bi gi vodele za pisatelite. Vo maj 2004 godina, vo otvoreno pismo objaveno voeden vesnik, bratot na eden egzekutiran poet go zamoli Ismail Kadare, pozna-tiot albanski pisatel koj ìvee vo stranstvo, da gi iskoristi svojata mo} ivlijanie i da progovori vo polza na otvorawe na dosiejata. Pismoto be{e pot-pi{ano od ~ovek {to be{e brat i rodnina na dvajca albanski poeti egzekuti-rani pred pove}e od dvaeset godini. Nikoj ne moè{e da go zamisli meteòt{to usledi, pottiknat od ovaa inicijativa.

Iznenaduva~ki, Ismail Kadare, koj po takvi pra{awa dotoga{ obi~no be{emo{ne ramnodu{en, javno odgovori eden den potoa. Vo Albanija povtorno serazgore burna debata okolu lustracijata. Vakva debata se slu~i po vtorpat zaeden mo{ne kus vremenski period. Izjavite pokaùvaa deka o~igledno ima{edva kampusa, edniot koj se zalaga{e za otvorawe na dosiejata, i vtoriot kojbe{e protiv toa. Nekoi intelektualci ja poddrùvaa idejata da se zapo~ne sodosiejata za pisatelite, drugi ja otfrluvaa. Brojkata na poddrùva~i i naprotivnici be{e re~isi ednakva. Duri i pretsedatelot na zemjata zede u~estvovo ovaa debata. „]e pobaram izvr{nata vlast da zapo~ne so procesot za zakono-davstvo vo vrska so zatvorenite arhivi“, izjavi toj.

Ova i ne be{e tolku iznenaduva~ko za Albancite, bidej}i, nekolku godini predtoa, prviot demokratski premier na zemjata podgotvi zakon za lustracija vo kojse govore{e za neophodnosta od „~istewe na moralnata li~nost“. Me|utoa, ona{to mnogumina vo Albanija sega gi zagriùva{e bea pra{awata: Zo{to samoKadare e zainteresiran za dosiejata? Zo{to samo Kadare ja pokrenuva ovaa ini-cijativa? I u{te edno golemo pra{awe be{e pokrenato vo albanskotoop{testvo: Zo{to problemot se postavuva samo od aspekt na dosiejata na pisa-telite?

Da se navratime povtorno na Kadare. Vo ovaa situacija, toj izjavi deka postoja-no govorel za lustracijata i za pra{aweto so dosiejata, no deka, za àl, nego-viot i glasot na negovite prijateli ostanale osameni koga se postavilo pra{a-weto za dosiejata na poleto na literaturata i na umetnosta. Blizok prijatel naKadare, koj, isto taka, pominal izvesno vreme vo zatvor, izleze so u{te podale-kuse`ni izjavi i zaklu~oci. Toj obvini eden pratenik i edna poznata pisatelka.[to se odnesuva do pisatelkata, toj tvrde{e deka taa porano bila „vistinskiekspert za kaznuvawe umetnici“. Taa vedna{ odgovori deka porano pi{uvalasamo knièvni kritiki za stihovite na po~inatite, bidej}i na toa bila obvr-zana kako urednik na poetskata rubrika vo eden vesnik. Taa dodade deka pi{u-vala umetni~ka analiza so ideolo{kite parametri na toa vreme, a ne politi~-ka analiza. Na kraj, taa tvrde{e deka duri vo 1994 godina doznala za toa dekapoetite bile kaznuvani i deka toa za nejze bilo golema trauma, bidej}i po~ina-tite poeti bile kaznuvani vo vremeto koga nejzinata kritika se objavuvala.Obvinetiot pratenik samo zabeleà deka za negovoto dosie imalo javen proces.

Nekoi pisateli imaat zabeleàno deka inicijativite vo vrska so progonuvani-te umetnici doa|aat mnogu docna i pokrenuvaat nekolku te{ki pra{awa. Fatos

144


Lubowa, poznat pisatel i, isto taka, porane{en zatvorenik, izjavi deka, dokol-ku celta e katarza, toa e vo red za nego, no dokolku treba da ima i drugi pri~i-ni, toga{ slu~ajot bi bil pokompliciran. Gledaj}i gi mediumskite kampawi,toj stravuva deka zadninata lesno bi moèla da bide li~na, a ova, spored nego,bi rezultiralo so seriozna {teta, ne samo za porane{nite disidenti, tuku i zaceloto op{testvo.

Bi moèlo da se dodade, i za samiot Ismail Kadare. Ima{e zbirka materijalipodgotvena od strana na direktorot na Nacionalniot arhiv so dokumenti pro-tiv Kadare – takanare~enoto „Dosie K“. Brojni albanski pisateli pra{uvaadali Kadare ima problem so sopstvenata sovest. Eden pisatel i politi~ar uka-à deka Kadare uìval izvesni privilegii za vreme na socijalisti~kiot peri-od, odnosno da objavuva dela, da patuva i da poseduva avtomobil. Nafiz Bezhani,porane{niot rakovoditel na Komisijata za kriti~ka opservacija na li~nos-tite, se pridruì na kritikite velej}i deka na Kadare mu e podobro da mol~ipo toa pra{awe. Bezhani tvrde{e deka poradi li~niot potpis od Enver Hoxa,Kadare imal mo`nost da pristapi do partiskite i do dràvnite arhivi. Kadaregnevno odgovori na site ovie izjavi, tvrdej}i deka „zaglu{uva~ki hor“ se obidu-va da go spre~i otkrivaweto na vistinata i deka se pojavila eden vid solidar-nost zdruùvaj}i gi „ubijcite protiv `rtvite“ i „vinovnite protiv nevinite“.Spored Kadare, nivnata cel be{e da se skrie vistinata.

Vo sekoj slu~aj, istaknuvaweto na pra{aweto na dosiejata na pisatelite naidena silni rezervi od strana na golem del od samite avtori. Nekoi od niv pra{u-vaa: „Zo{to samo dosiejata na pisatelite? Dali pisatelite se lo{iot del odalbanskiot narod?“ Ostanatite go protolkuvaa ovoj vid „privilegija“ kakoobid da se spre~i otvoraweto na site dosieja i taka lu|eto da se spre~at da doz-naat koj sè e odgovoren za zlodelata od minatoto. Porane{niot pretsedatelSali Beri{a argumentira{e vo sli~en kontekst koga izjavi: „Site sme zaed-ni~ki vinovni, site zaedni~ki stradavme“.

Spored mene, bi trebalo da gi otvorime site dosieja za da vidime koj go odrù-va{e diktatorstvoto vo ìvot, koj navistina gi sproveduva{e progonite, kojbe{e odgovoren i koj be{e vinoven. Ne pomalku va`no e toa deka, dokolku golustrirame na{eto op{testvo, toa treba da se slu~i so cel nikoga{ pove}e dane gi povtorime zlata i gre{kite od minatoto. Za na{iot mentalitet toa ete{ko, no ne i nevozmo`no.

145


DISKUSIJA (izvadoci)*

Zagorka Golubovi}

Bi sakala so vas da spodelam nekoi rezultati od istraùvawata na javnotomislewe vo odnos na se}avawata od minatoto i pra{aweto koi se}avawa zaminatoto i kako vlijaat vrz sega{nosta. Analizata se temeli vrz istraùvawe{to be{e sprovedeno kon krajot na 2001 i na po~etokot od 2002 godina, prekudetalni intervjua so gra|ani od 20 gradovi vo Srbija {to gi iskaàa svoitese}avawa na minatoto. Najbitnata osobenost ukaùva na odreden vidpove}eslojno se}avawe vo koe{to se sodràni se}avawa na razli~ni nivoa irazli~ni izrazi na svesnosta za minatoto. Osobeno zna~ajni se se}avawata nadva razli~ni perioda od minatoto. Prvoto se odnesuva na podale~noto minato– erata na Josip Broz Tito. Vtoroto se odnesuva na ponovoto minato, vo tekotna 1990-te godini, periodot pod Milo{evi}. Mo{ne va`no e da se napravirazlika me|u ovie dve se}avawa. Me|utoa, za dvata vida se}avawa zaedni~ki eeden interesen fenomen. Bi go narekla kuso pametewe koe ima tendencija da gibri{e neprijatnite iskustva od minatoto so toa {to tie }e bidat zaboraveni,i da go memorira ona {to bilo pozitivno vo prviot period, a koga zboruvame zavtoriot period, da go potisne ona {to bilo negativno i da go „turne pod tepih“.

Se}avaweto na Titovata era sè pove}e se karakterizira so zaboravawe narepresivnata priroda na, kako {to go nare~e @arko Puhovski, mekiot ilipoumeren totalitarizam vo sporedba so ostanatite zemji vo Isto~na Evropa.Poradi ovaa poumerena forma, postoe{e opasnost {to na gra|anite imovozmoùva{e, koga }e poglednat nazad od dale~na perspektiva, da gi zaboravatrepresivniot karakter i zlata na toj period i prekumerno da go naglasuvaatona {to be{e pozitivno. Ima{e i zna~itelno naglasuvawe na ona {to sesmeta{e za prednost na Titovata era koga taa }e se sporeduva{e so aktuelniotperiod. Naj~esto spomnuvani bea faktorite kako socijalnata i fizi~kabezbednost, besplatnoto obrazovanie i zdravstveno osiguruvawe, osiguruvawegarantirano od dràvata i niskata stapka na kriminal koja{to se zgolemi votekot na 1990-te godini i potoa.

[to e rezultatot od vakviot vid se}avawa so koi se bri{at negativniteelementi i na izvesen na~in se glorificiraat pozitivnite elementi, nadvorod realniot kontekst na ovoj period? Toa e nostalgijata po porane{naJugoslavija koja{to vklu~uva nostalgi~no se}avawe na ìveeweto vo zemja {tonude{e podobri uslovi od uslovite vo site drugi isto~noevropski zemji.Mo{ne visok procent lu|e gledaat nazad vo minatoto so nostalgija i gopretpo~itaat socijalisti~koto minato, vo sporedba so ovoj vid kapitalizam{to se slu~i vo ovoj period na tranzicija. Pove}eto gra|ani go narekuvaat „divkapitalizam“ {to go uni{tuva seto nasledstvo ~ija{to cel bea beneficiite iblagosostojbata na gra|anite i nivnite osnovni potrebi. Vakviot vidnostalgija o~igledno moè da se protolkuva kako edna od glavnite pri~ini zapre~kite za lustracijata.

Ogromnoto mnozinstvo gra|ani {to bea vklu~eni vo ova istraùvawe, na eratana Tito gledaat kako na zlatna doba vo istorijata. Sporeduvaj}i gi 1990-te

146


godini, ponovoto voeno minato, so podale~noto minato („zlatnata doba“),pove}eto gra|ani pokaàa sklonost da izbegaat od vtoriot vid se}avawe poradiogromniot broj ~ove~ki `rtvi poradi konfliktite vo 1990-te godini, poradistorenite krivi~ni dela, poradi demonizacijata na zemjata vo svetski ramki,poradi izolacijata i sankciite nametnati od strana na me|unarodnatazaednica. Toa se dolè{e i na brzata diferencijacija vo smisla na socijalnitesloevi vo op{testvoto, {to dovede do brzo bogatewe na voenite profiteri odedna strana, i do brzo osiroma{uvawe na mnogumina gra|ani, od druga strana.Se}avawata za ovoj period zna~itelno se razlikuvaat od se}avawata zapodale~noto minato, so o~igledna tendencija na mnogumina gra|ani da goobvinat reìmot na Milo{evi} za site zla storeni vo Srbija vo tekot na ovojperiod. Me|utoa, nim mnogu im e te{ko da priznaat deka Srbite bea sposobnida storat voeni zlostorstva. Za niv e mnogu te{ko da se soo~at so faktot dekalu|eto koi opravdano bea obvineti za zlostorstva protiv ~ove{tvoto se Srbiili sakaat ova da go potisnat od svoeto se}avawe, tvrdej}i deka voenitezlostorstva ne gi pravele samo Srbite, tuku i site drugi u~esnici vokonfliktite. So drugi zborovi, mnogu e poverojatno deka tie }e go stavatpra{aweto na voenite zlostorstva „pod tepih“. Tie eksplicitno tvrdat dekatreba da zaboravime i da ne se navra}ame na ova pra{awe, bidej}i inakupovtorno }e se nametne demonizacijata na Srbija, nacijata }e se tretira kakokriminalna, a zemjata nema da se integrira vo Evropskata unija.

Vo odnos na aktuelniot period, t.e. periodot po padot na reìmot na Milo{e-vi}, srpskite gra|ani naj~esto se mnogu postrogi i porigidni vo ocenuvawetona novite demokratski vlasti, i mnogu pokriti~ki vo pogled na noviot demok-ratski establi{ment. Tie isklu~ivo, ili barem glavno, se fokusiraat vrz eko-nomskite pra{awa i vrz ìvotniot standard kako na glavni problemi, i baraatovie pra{awa da se re{at. Novite vlasti se kritikuvani deka ne obrnuvaat do-volno vnimanie na ovie pra{awa. Iako anketite pokaùvaat oti postoi raz-birawe za toa deka e nevozmo`no sè da se promeni preku no}, gra|anite se beziluzii i razo~arani od ona {to dosega e postignato od strana na novite vlasti.Tie mislat deka promenite bea premnogu bavni i deka vlastite ne gi ispolnilesvoite osnovni vetuvawa. Ottuka, postoi raste~ka frustriranost {to seodrazuva vo maliot odyiv na gra|anite na izborite, pa duri i vo svrtuvawetokon nekoi pretstavnici na partiite od stariot reìm i vo jakneweto na radi-kalnite desni~arski partii koi{to, za àl, denes imaat navistina golemoglasa~ko telo.

Ovaa frustracija kaj mnogute gra|ani e pottiknata od strana na nekoieksperti, osobeno od strana na nekoi istori~ari. Koga }e gi poglednete noviteu~ebnici po istorija za osnovno i za sredno obrazovanie, kako i knigite {to sekoristat na univerzitetite, vo pove}eto od niv }e najdete brojni primeri nafalsifikuvawe na minatoto vo smisla na ekstremen antikomunizam ili vopolza na nacionalizmot. Nacionalizmot e referentnata ramka {to tie ja ko-ristat za da go ocenat komunisti~kiot period, kako i periodot pod Milo{e-vi}. Vakviot vid gradewe memorija, isto taka, pretstavuva pre~ka, ne samo zalustracijata, tuku i za celta na op{to nadminuvawe na razli~nite negativnikarakteristiki i zla na avtoritarnoto minato.

147


Jakob Finci

Bi sakal da progovoram za delot od diskusijata vo vrska so formiraweto na Ko-misijata za vistina i za pomiruvawe vo Srbija/Jugoslavija od strana na pretse-datelot Ko{tunica vo mart 2001 godina. Najsilniot udar protiv Komisijatabe{e istapuvaweto na tri istaknati li~nosti koi bea nominirani za ~lenovina Komisijata, vklu~uvaj}i go i profesor Dimitrievi}, koj go prezentira{esvojot pridones na ovoj panel. Toa be{e najsilen udar, bidej}i pretstavuva{esignal, barem za onie lu|e i organizacii {to sme naviknati da gi narekuvamegra|ansko op{testvo. Ova ne be{e vistinskata rabota {to treba{e da se nap-ravi, kako {to podocna se pokaà. Istovremeno so ovaa komisija, mislam dekasè u{te postoi edna mnogu intenzivna i aktivna grupa nare~ena V92, koja{toglavno raboti na sobirawe podatoci {to sekako bi moèle da se iskoristat.

Vo diskusijata se vklu~iv za da mu upatam pra{awe na profesor Dimitrievi}.So vra}aweto na Ko{tunica na vlast, dali toj gleda neposredna opasnost ilirizik ili mo`nost ovaa komisija, koja{to is~ezna, no ne izumre sosema, even-tualno da se vrati na scenata kako vampir? Ova go pra{uvam osobeno, bidej}isè u{te traat diskusiite vo vrska so Ha{kiot tribunal, a ocenite ukaùvaatna toa deka ovaa komisija be{e formirana za da se dokaè deka ne ni treba ni-kakov Ha{ki tribunal i deka sme sposobni sè da re{ime sami. Vo Bosna i Her-cegovina, od fevruari 2000 godina, postoi zdruènie na gra|ani koe se obiduvada ja natera Vladata da donese zakon za formirawe komisija za vistina i za po-miruvawe, so mandat mo{ne porazli~en od mandatot na komisijata formiranaod strana na Ko{tunica i so mnogu pogolemo u~estvo na gra|anite, bidej}i sè sebazira vrz svedo{tvata na onie {to ja preìveale vojnata vo Bosna i Herce-govina. Za da moème da ja ispi{eme ovaa stranica od na{ata istorija, lu|etone samo {to treba da se vo mo`nost da ja iskaàt svojata vistina, tuku i osta-natite treba da bidat vo mo`nost da sobiraat informacii.

Op{to e prifateno deka istorijata ja pi{uvaat pobednicite, a znaeme deka voj-nata vo Bosna i Hercegovina be{e prekinata, formalno smetana za vojna bezpobednici ili bez gubitnici. No, site tri strani ja iskoristija ovaa mo`nostza da sozdadat tri razli~ni istorii. Bidej}i imame obrazovni sistemi podele-ni vrz etni~ki osnovi, na{ite deca gi u~ime deka na{ite sosedi ni se neprija-teli. Koga na{ite deca taka gi u~ime, {to moème da o~ekuvame za 20 ili za 30godini, osven nova vojna? Strani~en efekt na ovaa komisija za vistina i za po-miruvawe bi trebalo da bide edna golema i seopfatna baza na podatoci koja bibila od golema pomo{ za istori~arite.

Koga ovde gi spomenavme vistinata i pomiruvaweto, ima{e nekolku zabele{kivo odnos na poimot „katarza“, vo koi se vele{e deka ovoj termin ne e adekvatenili soodveten. Po moe mislewe, su{tinata ne e vo imeto. Vistinata ne sekoga{mu sluì na pomiruvaweto. Sekoga{ }e slu{ate lu|e koi velat: „Zo{to da sepomiruvame so kogo bilo, koga ne sme se borele protiv nikogo?“ Ona {to niese obiduvame da go vospostavime vo Bosna i Hercegovina, spored mene, e mnoguva`no, bidej}i e va`no da se ima samiot proces, proces na svedo{tva i procesvo smisla vo koja{to, kako {to slu{navme, e sfaten vo SAD. Ako vo tekot nadeset godini goltate najrazli~ni raboti, i ako ste polni so negativni raboti,toga{ katarzata kako dijareja i voop{to ne e tolku lo{a rabota.

148


Zoran Pai}

Na{ata diskusija vo vrska so lustracijata i so pomiruvaweto o~igledno e dis-kusija na navra}awe na bliskoto minato. Vo ovoj kontekst, ne treba da go zabo-ravime faktot deka denes, na prostorot na porane{na Jugoslavija, postoi ednacela generacija mladi lu|e rodeni kon krajot na 1980-te godini, generacija {tou~i, studira, {to vleguva vo aktivniot ìvot. Ova se mladi lu|e na vozrastme|u 16 i 20 godini. Tie }e razvijat novi iskustva i nov patriotizam. Ednostav-no kaàno, ovie mladi lu|e nemaat {to da povtorat, repliciraat. Mene mi se~ini deka, na podobro ili na polo{o, nie postojano go replicirame minatoto,duri i na ovaa sredba. Se sobirame, se sostanuvame, uìvame vo na{ite sredbizaboravaj}i deka na nekoj na~in go replicirame i povtorno go sozdavame mina-toto koe e minato – pove}e ne postoi i ne moè da se obnovi. Veruvam deka mla-dite na koi{to mislam i za koi{to zboruvam nemaat neposredno iskustvo nazaedni~ko postoewe vo ìvotot. Nemaat nikakvo iskustvo za tenziite vo pora-ne{na Jugoslavija vo tekot na 1980-te godini. Nemaat nikakvo iskustvo za kon-fliktot ili za direktnata omraza. Ako smetame na seriozno gradewe na proce-site na lustracija i na gradewe doverba, vklu~uvaj}i go i pomiruvaweto, mis-lam deka }e ni bide podobro da pobrzame, bidej}i generacijata za koja{to zbo-ruvam pove}e ne e zainteresirana za toa. Taa ima poinakvo ~uvstvo vo odnos naceliot region na porane{na Jugoslavija. Za mladite vo Bosna i Hercegovina,sosednite zemji se stranski zemji. Za mojata generacija, toa sè u{te ne e taka.Koga nekoj od mojata generacija odi vo Dalmacija ili na Hrvatskoto kraj-bre`je, velime deka go posetuva „na{iot“ breg. Me|utoa, mladite lu|e vo takovslu~aj }e kaàt deka odat vo stranstvo. Ova e ograni~uva~ki faktor {to trebada se ima predvid dokolku sakame da sme seriozni okolu vakviot vid procesi.

A sega ne{to za zamislata za komisija za vistinata. Ovaa zamisla ja poddrù-vam u{te od samiot po~etok, i vo ovaa smisla mobilizirav mnogu lu|e vo Bosnai Hercegovina. Sepak, imam somne` i skepti~en sum. Veruvam deka site onie{to storile krivi~ni dela vo vojnite vo porane{na Jugoslavija mora da ja vos-postavat svojata odgovornost i da bidat izvedeni pred sudovite, nacionalniili me|unarodni. Me|utoa, ja gledam i realnata uloga na komisijata za vistina.Taa e nameneta za onie lica {to storile seriozno prekr{uvawe na svojot pro-fesionalen integritet, bez razlika dali se raboti za lekari, novinari, sve{-tenici ili za sudii. Ova se lu|eto koi fakti~ki gi pomagaa zlostorstvata ikrivi~nite dela i koi ja namaluvaa nivnata va`nost. Ova se lu|e koi bezmilos-no laèa, koi dobrovolno se podloìja na miewe mozoci i koi vodea sopstvenivojni so toa {to {irea lagi preku literaturata, novinarstvoto ili drèj}ipropovedi vo crkvi ili vo xamii. Smetam deka onie {to bea odgovorni za kri-vi~nite dela treba da bidat izvedeni pred sudovite. No, ogromna armija nivnipoddrùva~i i revnosni realizatori na nivnite idei ostanuva sosema nedopre-na i nema da bide podloèna na lustracijata na na~in na koj{to nie o~ekuvameda se slu~i. [to se odnesuva do moeto li~no iskustvo, zabeleàv skepticizamvo odnos na globalnoto pomiruvawe vo Bosna i Hercegovina. Sepak, jas sum go-lem optimist vo odnos na nekoi pomali segmenti kade {to toa e ostvarlivo.

Imam mnogu pozitivno iskustvo od izminative {est do osum meseci vo Mostar.Kako {to znaete, Mostar povtorno se nao|a vo centarot na vnimanieto na me|u-narodnata zaednica. Sega se ukinati nacionalnite i etni~ki definirani

149


op{tini, i postoi proekt za povtorno obedinuvawe na gradot. Vo Mostar rabo-tam na merkite za gradewe doverba vo koi e vklu~eno gra|anskoto op{testvo, itamu vidov i sè u{te gledam ogromen entuzijazam. Vakviot vid segmentiranpriod bi moèl da ostvari daleku poefikasni rezultati.

Eden komentar vo vrska so lustracijata na sudskiot sistem. Vistina e deka ne-ma{e nikakvo javno objasnuvawe za toa zo{to 500-te ili nekolkute stoticilica koi povtorno konkuriraa za svoite funkcii {to prethodno gi imaa, ne do-bija nikakvo objasnuvawe za toa zo{to ne bile povtorno imenuvani. Sepak, dapogledneme na celata situacija od eden poinakov agol. Kolegite koi ne bea pov-torno imenuvani na ovie pozicii mo{ne ~esto ja znaat situacijata i znaat dekabi bilo najdobro da ne se objavuvaat ovie pri~ini. Za onie {to go poznavaatme|unarodnoto pravo, dozvolete mi da ve potsetam deka otfrluvawata na kan-didaturite na kandidatite za ambasadori vo stranski zemji ne se objasnuvaat socel da se za{titi integritetot na tie lu|e. Sakam da kaàm deka, na onie {tone bile povtorno imenuvani, }e im bide kaàno zo{to ne bile povtorno imenu-vani. Mnogu e tipi~no toa {to mediumite vo Bosna i Hercegovina bea tie {toupatija apel ovie pri~ini da se objavat, a ne onie koi{to bea li~no zasegnati.Moète da vidite deka nema zakonski postapki, tuku mediumski kampawi zaovie pri~ini da se stavat na uvid na javnosta. Mora da naglasam kolku se proti-vam na vakviot razvoj na mediumskata dejnost vo Bosna i Hercegovina, bidej}iznam kolku pari bea potro{eni od strana na me|unarodnite donatori koi pla-tija za obuka i za edukacija na nezavisnite mediumi. Rezultatite se katastro-falni. Mediumite se maksimalno korumpirani, i bi se osmelil da kaàm dekavo Bosna i Hercegovina moàm da go vidam ona {to go gledav vo 1990 i 1991 go-dina – jazikot na omrazata, jazikot koj pottiknuva omraza i osuda se vrati. Bisakal da ispratam predupreduvawe, bidej}i ovaa situacija vo momentov ne sesfa}a seriozno.

Jovica Trkuqa

Podgotvuvaweto na zakonot za lustracija vo Srbija pokrena mnogu pra{awa idiskusii, a celiot proces, vklu~uvaj}i go i usvojuvaweto na Zakonot, be{e va-èn barem vo smisla deka lustracijata stana javno pra{awe. Me|utoa, mnogu in-dikacii me naveduvaat na zaklu~okot deka, za àl, ovoj zakon vo doglednaidnina }e ostane samo na hartija.

Vo kontekst na ona za {to diskutiravme na ovoj seminar, frapanten e podato-kot deka seriozni pravni i politi~ki merki vo odnos na lustracijata, kako iobidi za nadminuvawe na zlodelata od avtoritarnoto minato bile realiziranivo Republika ê{ka, Ungarija, Germanija i vo Polska. Donekade na ovoj plan sestasa i vo Bugarija i vo Albanija. Mo{ne e indikativno toa {to zemjite koi nestorija ni{to seriozno vo ovaa oblast i koi{to pretstavuvaat primeri zaneuspe{ni obidi za lustracija se Srbija i Crna Gora, Hrvatska, Bosna i Her-cegovina i Republika Makedonija.

Vo zemjite koi pretstavuvaa ona {to @arko Puhovski go nare~e mek avtorita-rizam, jasna razlika me|u izvr{itelite i `rtvite be{e mnogu pote{ko da senapravi odo{to vo zemjite so tvrd avtoritarizam. Ilustracija na ovaa teza ni

150


dava i sudbinata na disidentite. Na primer, vo Albanija, pisatelot Ismail Ka-dare be{e disident koj plati uàsno visoka cena za svojot anga`man, a negovite~ovekovi prava bea prekr{eni na najdramati~en na~in. Ova be{e sudbinata nadisidentite vo zemjite so „tvrd“ avtoritarizam kako Sovetskiot Sojuz iliêhoslova~ka. Rabotite se poinakvi vo slu~ajot na Srbija. Ovde ima dvajca ilitrojca disidenti koi stradaa kako {to strada{e Ismail Kadare, koi bea vo zat-vor, itn. Pove}eto ostanati srpski disidenti bea pisateli ~ii knigi imaa go-lemi tiraì, mnogu bogati lu|e, akademici, i tie ne stradaa tolku. Jas gi nare-kuvam la`ni disidenti, i smetam deka e mnogu va`no da se ukaè na mehanizmi-te na „mekiot“ avtoritarizam koi sozdavaa la`ni disidenti. Lo{oto e toa {totie se kloniraa vo razli~ni izdava~ki ku}i i univerziteti. Ova na{iot prob-lem go pravi u{te pokompleksen i poteòk. Nie ne go nadminavme avtoritar-noto minato; toa e reciklirano. Ova o~igledno e slu~ajot koga se raboti za po-liti~arite. A, slu{navme deka ova e slu~aj i so istori~arite, {to u{te pove-}e ja zgolemuva na{ata nevolja.

Dino Abazovi} spomena deka vo Bosna i Hercegovina oligarsite se obiduvaatda gi kontroliraat klu~nite trendovi vo odnos na instituciite, personalot,itn. Bi sakal da go naglasam ovoj fenomen, bidej}i sme svedoci na ist takov voSrbija. Oligarsite i tajkunite izleguvaat na scenata za da go legaliziraat ona{to go ograbile na razli~ni nezakonski na~ini. Tie toa mo{ne uspe{no gopravat. Veruvam deka ova }e stane mo{ne va`na determinanta vo razli~ni zem-ji i deka }e bide mnogu pote{ko da se nadminat ovie pre~ki. Moèbi treba dase potsetime na eden primer koj tokmu vo momentov e aktuelen kaj nas vo Srbija.Eden od ovie tajkuni, koj maksimalno profitira{e od reìmot na Milo{evi}i koj izgradi mo}no ekonomsko-finansisko carstvo, vsu{nost, sfati deka voovoj bran {to naiduva, treba da se obide i vo politi~kata sfera. Mo{ne indi-kativno e toa {to, vo vtoriot krug na izborite, toj osvoi re~isi 30 procentiod glasovite iako, spored negovite sopstveni zborovi, negovoto glasa~ko teloe okolu dva procenta. Treba navistina da nè zagriùva vakviot razvoj na nasta-nite.

Stolbovite na avtoritarnite reìmi i na ostanatite mehanizmi ostanuvaatneizmeneti. Ovie stolbovi se svrzani so monopolite na finansiskite kapital-ni sredstva, so mediumite i ideolo{kiot aparat, kako i so dràvniot aparat iso voeno-policiskiot kompleks. Treba realno da gi pogledneme ovie mehanizmii stolbovi na vladeewe {to sè u{te se ìvi, duri i vo zemjite so uspe{na tran-zicija. Ova e i }e ostane golem problem, bidej}i, spored mene, vakviot vid vla-deewe }e bide neizbeèn.

151


Magardi~ Ha~ikjan

Jas imam tri pra{awa. Prvoto se odnesuva na naslovot na panelot: Javni de-

bati za minatoto: efektite vrz demokratskite strukturi. Ova glavno eupateno do panelistite. Koi se va{ite oceni vo odnos na efektite? Da go poed-nostavam pra{aweto, dali va{ata ocena e deka nepostoeweto lustracija e ed-nakvo so pomalku stabilen demokratski razvoj i pomalku stabilni demokratskistrukturi, ili obratno, deka pove}e lustracija e ednakvo na postabilni demok-ratski strukturi: Ova e samo pra{awe, no dodavam deka, dokolku site vie odgo-vorite so „da“ na dvete pra{awa, toga{ Albanija bi morala da bide daleku naj-demokratskata zemja vo regionot, bidej}i e edinstvenata zemja vo koja be{e do-nesen zakon za lustracija i vo koja toj zakon be{e, barem delumno, sproveden.Srbija ima zakon za lustracija, no site ovde prisutni eksperti za Srbija izja-vija deka toj nema da se sprovede. Pa taka, prvoto pra{awe bi bilo: dali postoidirekten efekt od lustracijata vrz demokratskite strukturi i tendencii? Pa-tem kaàno, nekoi komentari, osobeno vo vrska so Hrvatska, jasno, iako impli-citno ukaàa na negativen odgovor, bidej}i be{e argumentirano deka vo Hrvat-ska nema ni{to od lustracijata, no deka, barem vo izminative pet-{est godini,zemjata ostvarila o~igleden napredok vo delot na demokratizacijata.

Vtoroto pra{awe e svrzano so o~ekuvawata i so vremenskite periodi. Prego-lemi li se na{ite o~ekuvawa? Zborot „katarza“ denovive go slu{nav mnogupati. Moète li da mi navedete eden slu~aj na katarza koj se slu~il odedna{?Toga{, ako Jovica Trkuqa e vo pravo koga veli deka postoi kontinuitet na,nema da re~am sistemot, tuku na reìmot, sega bi trebalo da prestaneme da zbo-ruvame za lustracijata, bidej}i zo{to eden ist reìm bi bil za toa samiotsebesi da se lustrira. Pra{aweto glasi: dali ni treba pove}e vreme? Vo ovojkontekst, bi moèlo da bide od polza da se frli pogled na nastanite {to voGermanija se slu~uvaa po 1945 godina. Obi~no na Germanija se gleda kako naprikazna za uspehot koga stanuva zbor za „nadminuvawe na minatoto“. Me|utoa,serioznoto povtorno razmisluvawe za minatoto (pred 1945 godina) se slu~i naj-malku 20 godini podocna, a be{e inicirano od novata generacija koja{to vonego voop{to ne be{e nitu vklu~ena.

Moeto treto pra{awe e upateno do Voin Dimitrievi}. Mnogu dobro gi sfa}ampri~inite koi dovedoa do neuspeh na obidite za formirawe komisija za visti-nata vo Srbija. I pokraj toa, pa duri i poradi toa, postoi li sè u{te mo`nostza vistinska komisija za vistinata, ne kako alternativa za lustracijata, tukukako dopolnitelen efekt {to bi moèl da pomogne vo ona {to mnogumina gonarekuvaat „katarza“? Bi bilo li ova teoretski zamislivo, i vo koj vremenskiperiod?

Voin Dimitrievi}

Najprvin nekolku zabele{ki vo odnos na pra{aweto za tajkunite, ve}e spome-nato od strana na Jovica Trkuqa. Edna rabota mnogu me iznenadi koga ja pose-tiv Slovenija na 23 juni. Be{e dràven praznik. Toa e denot koga Slovenija,taka da se kaè, se oslobodi od Jugoslavija. Otidov na edna zabava i vidov dekanajgolemiot del od pokanetite gosti se porane{ni visoki funkcioneri na So-

152


cijalisti~kata partija na Srbija. Tie stanale direktori i generalni direk-tori na delovni kompanii. Za niv sè e vo red, a nivnite partneri vo Slovenijase zadovolni so niv.

Vo odnos na nastanite vo Germanija po 1945 godina, mora mnogu da vnimavame sosporedbite, bidej}i ponekoga{ ve obvinuvaat deka Srbite gi identifikuvateso nacistite. Veruvam deka ovoj proces vo Germanija trae{e od 1945 do 1968 go-dina. Toa zna~i deka trael 23 godini, no sepak se slu~i. Toj zavr{i, i veruvamdeka istoto }e se slu~i i ovde koga sinovite }e po~nat da im postavuvaat pra-{awa na tatkovcite. Ona {to e osobeno zagriùva~ko vo ovaa smisla i {tove}e be{e spomenato ovde, e faktot deka na ovie sinovi nema da im bide dade-na mo`nost ispravno da bidat podu~uvani za nekoi raboti. Na primer, svedocisme na neodamne{nite izmeni na Zakonot za obrazovanie, a posledica }e bidefaktot deka na na{ite }erki i sinovi }e im bide obezbeden mnogu lo{ obra-zoven sistem. Sè u{te ne sme celosno podgotveni za mnogu raboti.

A sega da se navratam na pra{aweto pokrenato od Jakob Finci, {to e direktnopovrzano so pra{aweto od Magardi~ Ha~ikjan. Kakvi se {ansite za ovaa komi-sija za vistina i za pomiruvawe koja nikoga{ oficijalno ne se ukina? Kakvi senejzinite {ansi povtorno da se stekne so operativen status? Sojuzna RepublikaJugoslavija pove}e ne postoi, kako {to znaete. Dokolku komisijata se vospos-tavi na nivo na Republika Srbija, potrebna ni e vladina odluka po toa pra-{awe, no i jasna definicija za pravilata na funkcionirawe na ovaa komisija.Vsu{nost, mene denes mi se razjasni edna od pri~inite zo{to ovaa komisijabe{e formirana. Moèbi nekoj, vo formiraweto na komisijata, videl mo`-nost celosno da bide osloboden od kakvi bilo obvinuvawa {to doa|aat od Ha{-kiot tribunal. [eeset procenti od gra|anite vo Srbija, vsu{nost, imaat mnogunegativni ~uvstva kon Ha{kiot tribunal, spored edna anketa sprovedena preddve nedeli.

Kako {to rekov, pomiruvaweto vo ova podeleno op{testvo mora da bide pomi-ruvawe vo dvata dela na Srbija, kako i pomiruvawe na Srbite so ostanatite.Veruvam deka ova vnatre{no pomiruvawe ve}e e sprovedeno za{to, koga }e gividite site qubeznosti {to me|usebno si gi razmenuvaat dvajcata pretseda-telski kandidati, moète da zaklu~ite deka del od neprijatelstvata od minato-to e eliminiran. No, vakviot vid kompromis vo Srbija }e dovede do nekoi drugite{kotii, te{kotii vo komuniciraweto so ostanatite.

Nekakov vid komisija za vistinata moè da se zamisli samo na regionalno nivo,so cel da se zanimava so site raboti {to se slu~uvale vo minatoto. Postojat ne-kolku inicijativi vo ovaa nasoka {to moàt, isto taka, da propadnat, bidej}i,spored mene, mnogu e va`no da se izbere vistinskiot moment. Veruvam deka voSrbija ovoj istoriski moment e propu{ten, a ova u{te pove}e go ote`nuva usvo-juvaweto na zakonot. Bidej}i ovoj zakon dosega voop{to ne e primenet, }e bideu{te pote{ko toj da se primenuva vo idnina, bidej}i e re~isi zaboraven i osta-ven nastrana.

Najposle, da se navratam na zakonot za lustracija. Toj be{e pogre{no tolkuvanmnogu pati, a pogolemiot del od na{ata pravna elita re~isi pribegna kon fal-sifikuvawe na ovoj dobar zakon. Veruvam deka lustracijata ne moè da se spro-vede vrz osnova na ovoj zakon. Se razbira deka ne moème da go zaboravime peri-

153


odot {to sakame da go opfatime. Periodot koj glavno go spomenuvame e vreme-to na 1990-te godini. Ovoj period fakti~ki zazede eden vid ambivalentna pozi-cija vo se}avaweto na na{ite gra|ani. Me|utoa, dokolku sakame da zboruvame zaobidite da se pokrene ~uvstvoto na sram, veruvam deka toa nema da se slu~i vona{ata situacija, duri i pokraj toa {to postojat nekoi napori od strana naistori~arite vo Srbija koi se obiduvaat so svoite izlagawa i analizi da pri-donesat kon nadminuvaweto na lagite {to se {irat vo vrska so srpskataistorija.

@arko Puhovski

Bi sakal da dodadam na ona {to {totuku be{e kaàno za mo`nosta od formi-rawe komisija na regionalno nivo, bi sakal da ja spomenam inicijativata nanekoi nevladini organizacii od Srbija, Bosna i Hercegovina i od Hrvatska zaformirawe regionalen dokumentaren centar. Ova bi posluìlo kako osnova zaona za {to nekoi od nas ve}e zboruvaat, t.e. sobirawe materijal zaradi tolku-vawe na nastanite od minatoto.

Vtoro, nekolku zabele{ki okolu poimot „pomiruvawe“. Mislam deka ova e pog-re{en termin vo na{iov kontekst. Spored mene, bi trebalo da nastojuvame daostvarime proces na normalizacija. Veruvam deka lu|eto mora da gi potisnatsvoite ~uvstva na omraza, ili moèbi moème da kaème vo red, mrazete se edniso drugi, no nemojte me|usebno da se ubivate. Sè drugo bara premnogu i moè dasozdade kontraproduktivni, pa duri i sprotivni efekti.

Ima{e nekolku komentari vo vrska so ona {to mladite go prifa}aat, a {to neprifa}aat. Tie ne prifa}aat nekoi va`ni fakti i izjavi, bidej}i bile odgle-dani kako politi~ki idioti, da se izrazime malku surovo. Vo site postjugoslo-venski zemji, imame mnogu mladi lu|e koi pripa|aat na radikalni desni~arskipartii. Toa zna~i deka mora da storime ne{to za ovie mladi lu|e, mora da imponudime fakti i da gi ostavime samite da presudat.

Nekoi drugi diskusii vo vrska so situacijata vo Bosna i Hercegovina gipottiknuvaat barem moite somneì, ako ne i mojata kontradikcija. Vo red, sesoglasuvam deka postojat raboti {to treba da se iznesat pred sudovite. Noistovremeno, vo Bosna i Hercegovina imame praktika sudijata da ne bide pove-}e od arbiter. Ova zna~i deka ima odluka od toj sudija kade se veli deka, sporednegoviot dokument, na taa data i vo toa vreme, na toa i toa lice mu e zabranetoda ja praktikuva svojata profesija vo sudot na Bosna i Hercegovina, i to~ka.Potoa, imame najrazli~ni me|unarodni intervencii – eden vid protektorat poslobodnite izbori. So ova fakti~ki se uspea da se diskvalifikuvaat odlukiteslobodno doneseni vo Parlamentot na Bosna i Hercegovina so dvotretinskomnozinstvo, a ova e ne{to {to ne moè da se prifati.

Taka, se vra}ame na samiot po~etok. Se vra}ame na celosnoto nesfa}awe nakonceptot na demokratijata, veruvaweto deka demokratijata se bazira samo vrzslobodni izbori. Toa vodi do apsurdni sfa}awa na demokratijata. PosledniotVisok pretstavnik se rakuva so prviot slobodno izbran pretsedatel – i toa etoa. Istata gre{ka be{e napravena i na Kosovo. Ne moème da sproveduvameizbori vo uslovi na celosna nezrelost na izbira~ite. Zatoa zboruvav za faktot

154


deka lustracijata e eden vid intervencija vo uslovi na celosna nezrelost na iz-bira~ite. Germanskiot model e mnogu vaèn, bidej}i postavuva precizni krite-riumi za diskvalifikacija na sudiite, univerzitetskite profesori i na javni-te slu`benici. Postojat brojni precizni dokumenti vo vrska so toa, i tie doku-menti se pri~inata zo{to aktuelniot germanski zakon za lustracija e najpre-cizniot vakov zakon koga bilo elaboriran.

V~era, na dvapati gi slu{navme poimite izvr{itel i `rtva. Ve molam mnogu davnimavame so ovie poimi, bidej}i imaat mnogu porazli~na konotacija.

Najposle, koga zboruvame za demokratijata i za lustracijata, moème da kaè-me deka lustracijata vsu{nost ja zgolemuva svesta za demokratijata. Me|utoa,vo hrvatskiot slu~aj, demokratijata odli~no funkcionira na etni~ko nivo;prvo gi brkate site Srbi od nivnite naselbi ili gradovi, a potoa moète dasproveduvate demokratija. Toa e tipi~no ne samo za Hrvatska. Ima i drugizemji vo svetot {to go storija istoto. Pa taka, otkako }e ja „ras~istite“ scena-ta, vie kako semejstvo se obiduvate da vospostavite nekoi stolbovi. Hrvatska eodli~en primer za postzapadno etni~ko ~istewe sprovedeno vo demokratskiambient. No, za onie {to se griàt za demokratijata, postoi va`noto pra{aweza moralnite osnovi – moralnata osnova na demokratskata racionalnost koja nemoè da se sprovede bez lustracija.

Dino Abazovi}

Vo kontekst na kvazi-demokratskite strukturi vo Bosna i Hercegovina,pra{aweto na lustracijata e svrzano so brojni paradoksi. Dejtonskiotdogovor ne propi{uva lustracijata da bide vo funkcija na tranzicionatapravda pred instituciite da zapo~nat da funkcioniraat i pred da zapo~natda gi diskvalifikuvaat lu|eto na soodveten na~in i na na~in {to tie gozasluùvaat. Me|utoa, se pokaà deka i merkite prezemani od strana name|unarodnata zaednica nemaat nikakov efekt vrz demokratizacijata ilivrz demokratskite strukturi. Naprotiv, tie gi zajaknuvaat etnopoliti~-kite koncepti i insistiraat na vakvite vidovi podelba. Problemot e votoa {to moète da zamenite onolku lu|e kolku {to sakate, no instituci-jata generira nov personal i nomenklaturi koi }e prodolàt da funkcio-niraat na na~in na koj{to porano funkcionirale. Taka, efektot od kvali-fikacijata / diskvalifikacijata e od individualen, minoren, efemeren ka-rakter. Samo eden primer: na konferencija za pe~atot pred tri dena,pretsedatelot na Republika Srpska, eden od entitetite na Bosna i Herce-govina spored Dejtonskiot dogovor, po povod najnovata merka na Visokiotpretstavnik, koj smeni edinaeset visoki funkcioneri za trajno i 49 uslov-no, javno go izjavi slednovo: „Gospodine Visok pretstavnik, moète da giraspu{tite i da gi zamenite site, no ne moète da ja zamenite i da jaraspu{tite srpskata nacija i republika“. Mislam deka ovaa paradigmaverojatno e ista i vo ostanatite etni~ki glasa~ki tela vo Bosna iHercegovina.

155


Biljana Vankovska

Jas ne sakav da pottiknuvam nostalgija, no otkako Zagorka Golubovi} gi prezen-tira{e svojata analiza i razmisli, sfativ deka ovaa nostalgija bi moèla dapretstavuva seriozna pre~ka. Vakviot vid {minkawe na minatoto bi moèl dabide zloupotreben. Ova go upotrebiv vo smisla na makedonskata situacija,bidej}i taa e katastrofalna i o~ajna. Postoi neverojatno nivo na politi~kaapatija. Taa e op{testvo na lu|e koi politi~ki talkaat, pa ottuka i mojot skep-ticizam okolu identifikuvaweto potencijalni subjekti i akteri koi bi japrezele ovaa aktivnost na lustrirawe. Ona {to nie go imame e postojana lus-tracija, bidej}i sekoja nova vlada gi „lustrira“ prethodnite. Bea prezemeni ne-koi pomali aktivnosti, a sega se soo~uvame so postkonfliktnite predizvici vosmisla na postramkovna Makedonija koja{to go povtori scenarioto.

Me|unarodnata zaednica ne nau~i nitu edna lekcija od prethodnite konflikti.Po na{iot konflikt i po potpi{uvaweto na Ramkovniot dogovor vo Ohrid,avgust 2001 godina, be{e napraveno sè za da se organiziraat uspe{ni parlamen-tarni izbori i za da se potvrdi kontinuitetot na pluralisti~kata demokrati-ja. Ne samo {to imavme izbori i dobivme demokratija, tuku imavme i „inèner-ing“ na izborite. G. Solana dojde pred izborite za da organizira sè i za da sesoglasi deka narednata vlada na Republika Makedonija }e bide koalicija me|upobednicite od makedonska i od albanska strana. Od albanska strana, voop{tonema{e nikakva dilema. Pove}e od 80 procenti od glasa~ite }e glasaa za onie{to se borea za promeni. Od makedonska strana, be{e sosema poinaku, sli~nona situacijata vo Srbija pred nekolku godini. Ogromno mnozinstvo glasaa zasocijaldemokratite, nekoi od niv sakaj}i da se „oslobodat“ od VMRO-DPMNEkoja{to ja uni{ti dràvata. Nekoi od niv bea gnevni, bidej}i VMRO-DPMNEne ja odbrani dràvata.

Druga rabota {to mislam deka e mnogu specifi~na e toa {to nie imavme fab-rikuvan konflikt; toa ne be{e realen, vistinski konflikt. Sega, politi~ka-ta elita i koalicionata vlada fakti~ki funkcioniraat kako dve paralelnivladi; tie ne sakaat da rabotat zaedni~ki, i ne znaat {to }e pravat sledno.Gra|anskite op{testva se podeleni. Gradeweto mir na nivo na obi~niot gra-|anin i na op{testveno nivo e nu`nost, no e mnogu te{ko da se ostvari. Imamepostramkovna amnezija koja{to povikuva na zaborav, a ne na re{avawe kakvibilo kontradiktornosti koi sè u{te se prisutni. Postojat zakonski i ustavnireformi, no nema gradewe na mirot me|u lu|eto {to stradale, nema nikakvimerki za intenzivirawe na normalizacijata, kako {to ja nare~e @arkoPuhovski.

Na{ite opcii se slabi, na{ite eliti se slabi. Ne sum protiv lustracijata.Me|utoa, se pra{uvam koj bi trebalo da bide nejziniot vistinski predmet.Spored mene, najvaèn element ne e tekstot na zakonot, tuku negovoto sprove-duvawe. Koj }e bide donesuva~ot na odluki na najvisoko nivo {to }e oceni kojkakvi gre{ki napravil?

156


U~esnici, diskutanti, urednici

Abazovi}, prof. Dino – direktor, Centar za ~ovekovi prava, Univerzitet voSaraevo

Andoni, Ben – novinar, Korieri, Tirana

Daskalovski, d-r @idas – istraùva~, me|unaroden proekt „Op{testvapodeleni od vojnata“, Skopje

Dimitrievi}, prof. Voin – direktor, Belgradski centar za ~ovekovi prava

Finci, Jakob – direktor, Zdruènie za vistina i za pomiruvawe, Saraevo

Goldstajn, prof. Ivo – profesor, Filozofski fakultet, Univerzitet voZagreb

Golubovi}, prof. Zagorka – profesor, Fakultet za politi~ki nauki,Univerzitet vo Belgrad

Hanak, Nata{a – Viktimolo{ko dru{tvo na Srbija, Belgrad

Ha~ikjan, Magardi~ – direktor na proekt, Centar za demokratija i zapomiruvawe vo Jugoisto~na Evropa, Solun

Imholc, d-r Ketlin – sovetnik na Sovetot na ministri na Albanija, Tirana

Letki, d-r Natalija – sorabotnik na postdoktorski istraùvawa, NafildKolex, Univerzitet vo Oksford

Noak-Etopulos, Korina – koordinator na proekti, Centar za demokratija i zapomiruvawe vo Jugoisto~na Evropa, Solun

Oprea, d-r Marius – koordinator za istraùva~ki programi, Romanskiinstitut za ponova istorija, Bukure{t

Pai}, Zoran – {ef na Oddelenieto za pravni reformi, Kancelarija naVisokiot pretstavnik, Saraevo

Puhovski, prof. @arko – profesor, Filozofski fakultet, Univerzitet voZagreb

Rusi, Iso – glaven urednik, „Lobi“, Skopje

Trkuqa, prof. Jovica – profesor, Praven fakultet, Univerzitet vo Belgrad

Cenkov, d-r Emil – direktor, Informativen centar na Sovetot na Evropa,Centar za studii po demokratija, Sofija

Vankovska, prof. Biljana – profesor, Filozofski fakultet, Univerzitet voSkopje

Vasi}, prof. Radmila – profesor, Praven fakultet, Univerzitet vo Belgrad

Zacek, d-r Pavel – vi{ istraùva~, Institut za sovremena istorija,Akademija na naukite, Praga

@ivanovi}, prof. Miodrag – profesor, Filozofski fakultet, Univerzitetvo Bawa Luka

157


158

Date post:	01-Oct-2021
Category:	Documents
Upload:	others
View:	1 times
Download:	0 times

Lustracijata vo zemjite od Zapaden Balkan

Documents